z 448 stránek
Titul
I
II
Edice
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
Chronologisches Verzeichnis
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
Orts-Personen-Namen Register
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
Zusätze und Verbesserungen
969
970
- s. 638: ...c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) 10 S....
- s. 643: ...c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 367....
- s. 646: ...unten nr. 354 art. 6, auch Pérouse, 45 Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 181-183. 5 D....
- s. 646: ...5 D. i. Scudi, nicht Pferde, wie Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 356 Anm. 7,...
- s. 649: ...c.) aus B und W. Erwähnt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 367....
- s. 759: ...c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368....
- s. 761: ...c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368....
- s. 857: ...zum Folgenden auch nr. 369. 3 Vgl. Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 348, und Valois,...
- s. 873: ...Hefele, Konziliengeschichte 7, 792. — Erwähnt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368...
Název:
Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Friedrich III. Abt. 1. Hälfte 2 (1440-1441)
Autor:
Herre, Hermann
Rok vydání:
1914
Místo vydání:
Gotha
Počet stran celkem:
448
Obsah:
- I: Titul
- 525: Edice
- 887: Chronologisches Verzeichnis
- 905: Orts-Personen-Namen Register
- 969: Zusätze und Verbesserungen
upravit
Strana I
DEUTSCHE REICHSTAGSAKTEN UNTER KAISER FRIEDRICH III. ERSTE ABTEILUNG ERSTE HALFTE 1440-1441 HERAUSGEGEBEN VON HERMANN HERRE AUF VERANLASSUNG SEINER MAJESTAT DES KÖNIGS VON BAYERN HERAUSGEGEBEN DURCH DIE HISTORISCHE COMMISSION BEI DER KÖNIGLICHEN ACADEMIE DER WISSENSCHAFTEN GOTHA FRIEDRICH ANDREAS PERTHES AKTIENGESELLSCHAFT 1912
DEUTSCHE REICHSTAGSAKTEN UNTER KAISER FRIEDRICH III. ERSTE ABTEILUNG ERSTE HALFTE 1440-1441 HERAUSGEGEBEN VON HERMANN HERRE AUF VERANLASSUNG SEINER MAJESTAT DES KÖNIGS VON BAYERN HERAUSGEGEBEN DURCH DIE HISTORISCHE COMMISSION BEI DER KÖNIGLICHEN ACADEMIE DER WISSENSCHAFTEN GOTHA FRIEDRICH ANDREAS PERTHES AKTIENGESELLSCHAFT 1912
Strana II
DEUTSCHE REICHSTAGSAKTEN FUNFZEHNTER BAND ZWEITE HALFTE AUF VERANLASSUNG SEINER MAJESTAT DES KÖNIGS VON BAYERN HERAUSGEGEBEN DURCH DIE HISTORISCHE COMMISSION BEI DER KÖNIGLICHEN ACADEMIE DER WISSENSCHAFTEN GOTHA FRIEDRICH ANDREAS PERTHES AKTIENGESELLSCHAFT 1912
DEUTSCHE REICHSTAGSAKTEN FUNFZEHNTER BAND ZWEITE HALFTE AUF VERANLASSUNG SEINER MAJESTAT DES KÖNIGS VON BAYERN HERAUSGEGEBEN DURCH DIE HISTORISCHE COMMISSION BEI DER KÖNIGLICHEN ACADEMIE DER WISSENSCHAFTEN GOTHA FRIEDRICH ANDREAS PERTHES AKTIENGESELLSCHAFT 1912
Strana 525
Reichstag und Kongrefs zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Die verwickelten politischen Verhältnisse in Osterreich, Böhmen und Ungarn, die den Römischen König schon im Oktober 1440 zur Verlegung des Nürnberger Reichstages 5 vom 30. November auf den 6. Januar 1441 bestimmt hatten, veranlaßten ihn Ende De- zember, auf die Abhaltung des Nürnberger Tages ganz zu verzichten und die Beratung der Reichsangelegenheiten, die dort hatte erfolgen sollen, bis zu seinem Eintreffen auf dem für den 2. Februar 1441 angekündigten Mainzer Kongreß zu verschieben. Es war besonders das Böhmische Problem, das den König zurückhielt. Ende No- 10 vember oder Anfang Dezember 1440, unmittelbar nachdem er sich mit der Königin Eli- sabeth von Ungarn wegen der strittigen Vormundschaft über den jungen König Ladislaus und dessen Schwester Elisabeth endgültig verständigt hatte 1, waren als Abgesandte eines zu Anfang November in Prag versammelt gewesenen Böhmischen Landtags die Herren Ulrich von Rosenberg und Meinhard von Neuhaus und andere Böhmische und Mährische 15 Barone nach Wiener Neustadt gekommen und hatten sich erboten, den jungen Ladislaus als König von Böhmen anzuerkennen, ihn in Prag zu krönen und bis zu seiner Mün- digkeit für seine Erziehung zu sorgen. Man hatte sich aber über die Bedingungen und Gegenbedingungen nicht einigen können und war schließlich übereingekommen, die Ent- scheidung dem Böhmischen Landtag zu überlassen, der am 2. Februar 1441 in Prag 20 wieder zusammentreten sollte 2. Den Ausfall dieser Entscheidung wollte K. Friedrich offenbar erst abwarten, ehe er sich ins Reich begab. Dazu kam nun noch der noch immer andauernde Kampf der Königin Elisabeth mit König Wladislaw von Polen um Ungarn, in dem sich Friedrich jetst, nach der end- gültigen Ubernahme der Vormundschaft über den Erben der Ungarischen Krone, nicht 1 Es war am 22. und 23. November 1440 in 25 Wiener Neustadt geschehen. Am 27. Januar 1441 schrieb der Vertreter des Deutschen Ordens auf dem Florentiner Konzil Dr. decr. Johannes Kar- schaw an den Hochmeister Paul von Rusdorf unter 30 anderem: applicuit nuper nuncius domine mee Elisa- beth Ungarie etc. regine magister Michael de Pri- vidia, in decretis licenciatus ejusque cancellarie scriptor, una cum litteris sue serenitatis. apportavit et michi litteras domini mei Frederici Cilie etc. comitis et sui 35 cancellarii atque episcopi Zagrabiensis, in quibus michi scribit, quod domina mea regina per totum est unita cum domino rege Romanorum quodque sua majestas spoponderit [orig. sposponderit] verbis et scriptis suam serenitatem filiolumque suum orphanum adjuvare 40 eisque assistere auxiliis consiliis et favoribus et pe- cuniarum mutuacione. recepit enim filiolum domi- num meum Ladislaum regem et filias in suam potesta- tem et tutelam secumque in Nova Civitate suis sub Deutsche Reichstags-Akten XV. expensis retinet honestissime, prout decet. fuerunt insuper in eadem Nova Civitate domini de Rosis et Nova Domo et quam plures alii Boemie ac Moravie barones ultro se offerentes [orig. efferentes] ad re- cepcionem pueri domini regis Ladislai in eorum regem et dominum, volentes eum ad Pragam ducere inibique coronare in regem atque in provectam etatem edu- care. quibus propter certam differenciam statutus est terminus, puta festum purificacionis beate vir- ginis [Febr. 2], se concordandi et respondendi super nonnullis propositis eisque tunc similiter responde- bitur ad sua petita. Datum Florencie 27. januarii anno etc. 41 (Königsberg Staats-A. Deutschordens- briefarchiv orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). — Vgl. auch Chmel, Regesta Friderici III. nrr. 165, 166 und 169. 2 Vgl. den in Anm. 1 mitgeteilten Brief Kar- schaus; ferner Palacky, Geschichte von Böhmen IV, 1 S. 55-56. 67
Reichstag und Kongrefs zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Die verwickelten politischen Verhältnisse in Osterreich, Böhmen und Ungarn, die den Römischen König schon im Oktober 1440 zur Verlegung des Nürnberger Reichstages 5 vom 30. November auf den 6. Januar 1441 bestimmt hatten, veranlaßten ihn Ende De- zember, auf die Abhaltung des Nürnberger Tages ganz zu verzichten und die Beratung der Reichsangelegenheiten, die dort hatte erfolgen sollen, bis zu seinem Eintreffen auf dem für den 2. Februar 1441 angekündigten Mainzer Kongreß zu verschieben. Es war besonders das Böhmische Problem, das den König zurückhielt. Ende No- 10 vember oder Anfang Dezember 1440, unmittelbar nachdem er sich mit der Königin Eli- sabeth von Ungarn wegen der strittigen Vormundschaft über den jungen König Ladislaus und dessen Schwester Elisabeth endgültig verständigt hatte 1, waren als Abgesandte eines zu Anfang November in Prag versammelt gewesenen Böhmischen Landtags die Herren Ulrich von Rosenberg und Meinhard von Neuhaus und andere Böhmische und Mährische 15 Barone nach Wiener Neustadt gekommen und hatten sich erboten, den jungen Ladislaus als König von Böhmen anzuerkennen, ihn in Prag zu krönen und bis zu seiner Mün- digkeit für seine Erziehung zu sorgen. Man hatte sich aber über die Bedingungen und Gegenbedingungen nicht einigen können und war schließlich übereingekommen, die Ent- scheidung dem Böhmischen Landtag zu überlassen, der am 2. Februar 1441 in Prag 20 wieder zusammentreten sollte 2. Den Ausfall dieser Entscheidung wollte K. Friedrich offenbar erst abwarten, ehe er sich ins Reich begab. Dazu kam nun noch der noch immer andauernde Kampf der Königin Elisabeth mit König Wladislaw von Polen um Ungarn, in dem sich Friedrich jetst, nach der end- gültigen Ubernahme der Vormundschaft über den Erben der Ungarischen Krone, nicht 1 Es war am 22. und 23. November 1440 in 25 Wiener Neustadt geschehen. Am 27. Januar 1441 schrieb der Vertreter des Deutschen Ordens auf dem Florentiner Konzil Dr. decr. Johannes Kar- schaw an den Hochmeister Paul von Rusdorf unter 30 anderem: applicuit nuper nuncius domine mee Elisa- beth Ungarie etc. regine magister Michael de Pri- vidia, in decretis licenciatus ejusque cancellarie scriptor, una cum litteris sue serenitatis. apportavit et michi litteras domini mei Frederici Cilie etc. comitis et sui 35 cancellarii atque episcopi Zagrabiensis, in quibus michi scribit, quod domina mea regina per totum est unita cum domino rege Romanorum quodque sua majestas spoponderit [orig. sposponderit] verbis et scriptis suam serenitatem filiolumque suum orphanum adjuvare 40 eisque assistere auxiliis consiliis et favoribus et pe- cuniarum mutuacione. recepit enim filiolum domi- num meum Ladislaum regem et filias in suam potesta- tem et tutelam secumque in Nova Civitate suis sub Deutsche Reichstags-Akten XV. expensis retinet honestissime, prout decet. fuerunt insuper in eadem Nova Civitate domini de Rosis et Nova Domo et quam plures alii Boemie ac Moravie barones ultro se offerentes [orig. efferentes] ad re- cepcionem pueri domini regis Ladislai in eorum regem et dominum, volentes eum ad Pragam ducere inibique coronare in regem atque in provectam etatem edu- care. quibus propter certam differenciam statutus est terminus, puta festum purificacionis beate vir- ginis [Febr. 2], se concordandi et respondendi super nonnullis propositis eisque tunc similiter responde- bitur ad sua petita. Datum Florencie 27. januarii anno etc. 41 (Königsberg Staats-A. Deutschordens- briefarchiv orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). — Vgl. auch Chmel, Regesta Friderici III. nrr. 165, 166 und 169. 2 Vgl. den in Anm. 1 mitgeteilten Brief Kar- schaus; ferner Palacky, Geschichte von Böhmen IV, 1 S. 55-56. 67
Strana 526
526 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. mehr passiv verhalten konnte. Er hatte versucht, zwischen beiden Teilen zu vermitteln. Aber eine Zusammenkunft, die am 13. Dezember 1440 in oder bei Preßburg hatte statt- finden sollen1, war entweder nicht zustande gekommen oder ergebnislos verlaufen. Der Krieg hatte seinen Fortgang genommen 2. Diese Zustände und allerhand Wirren in den Österreichischen Erblanden ließen 5 es Friedrich geraten erscheinen, sich vorläufig nicht aus Wiener Neustadt zu entfernen. Um nun aber nicht durch sein Fernbleiben vom Reichstag und Kongreß die auch von ihm gewünschte Lösung der Kirchenfrage zu vereiteln, schickte er einstweilen die Bischöfe von Chiemsee und Augsburg mit dem Professor der Theologie Thomas Ebendorfer und dem Oberstschenk im Herzogtum Österreich Baron Albrecht von Potendorf als seine Ver- 10 treter nach Mainz. Er selbst hoffte, wie es scheint, ihnen spätestens Ende März folgen zu können. Diese Hoffnung ging dann freilich nicht in Erfüllung. Die Verhandlungen des oben erwähnten Prager Landtags führten zu keinem Ergebnis 3. Es wurde vielmehr beschlossen, mit K. Friedrich und der Königin Elisabeth noch weiter zu verhandeln. Darin und in der schon erwähnten Fortdauer der Feindseligkeiten zwischen Königin 15 Elisabeth und dem König von Polen, auch in den unsichern Zuständen an der Ungarisch- Türkischen Grenze wird man die Hauptgründe dafür zu sehen haben, daß K. Friedrich die geplante Fahrt ins Reich schließlich aufgab. Was nun Reichstag und Kongreß anbetrifft, so ist eine Scheidung zwischen beiden Versammlungen äußerlich nicht erkennbar. Der Ubergang von der einen zur anderen 20 vollzieht sich ohne besondere Feierlichkeit ganz von selbst in dem Augenblick, in dem die Französischen Gesandten in den Kreis der Versammelten eintreten, am 5. März, oder, wenn man will, schon bei der Ankunft der königlichen Gesandten am 14. Februar, da diese nur zu Verhandlungen über die Kirchenfrage ermächtigt waren, also eigentlich nicht zum Reichstag, sondern zum Kongreß kamen. Unter die Rubrik „Reichstag“ fallen also streng genommen nur die Verhandlungen, die vor Mitte Februar zwischen den Erzbischöfen von Mainz und Trier, den Vertretern der anderen Kurfürsten und den wenigen damals anwesenden Reichsständen stattfanden und deren wichtigstes Ergebnis die in unserer nr. 339 mitgeteilten Bedingungen für die Anerkennung Papst Eugens IV. waren. Dementsprechend entfällt auch von dem in dieser so Hauptabteilung vereinigten, aus nicht weniger denn achtzig Stücken bestehenden Material nur ein kleiner Bruchteil auf den „Reichstag“. Die Hauptmasse der Akten gehört zum „Kongreß". An der Spitze findet man in lit. A die Einladungen zum Kongreß und die könig- lichen Schreiben, in denen die Verlegung des Nürnberger Reichstages nach Mainz mit- 35 geteilt wird. Daran reihen sich in lit. B eine Anzahl Akten, die über die Stellung der an der Lösung der Kirchenfrage neben Deutschland meistinteressierten Mächte England und Frankreich und ferner Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils zum Kongreß Aufschluß geben. Was sich dagegen auf die Beschickung des Reichstages und in ge- wissem Sinne auch des Kongresses durch die Reichsstände bezieht, ist in der lit. D zu 40 suchen. In der dazwischen liegenden lit. C sind die Akten der oben erwähnten könig- lichen Gesandtschaft (Instruktion, Vollmacht, Geleit) und eine Instruktion für die Ab- gesandten des Deutschen Ordens untergebracht. In lit. E folgt dann eine Präsenzliste aus dem ersten Drittel des Februar. Sie gehört also zum „Reichstag“. Die sich an- schließende lit. F birgt alles, was unter die Rubrik „Verhandlungen“ fällt. Sie ist die 45 umfangreichste von allen und bietet vorzugsweise die Verhandlungen des Kongresses über 25 Vgl. nr. 297. 2 Vgl. Huber, Gesch. Österreichs 3, 23-24. s Uber den Landtag vergleiche man Palacky a. a. O. S. 56-58 und Hufnagel, Kaspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. (Mitteilungen des In- stituts für Österreichische Geschichtsforschung, Er- gänzungsband 8) S. 276-277. 50
526 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. mehr passiv verhalten konnte. Er hatte versucht, zwischen beiden Teilen zu vermitteln. Aber eine Zusammenkunft, die am 13. Dezember 1440 in oder bei Preßburg hatte statt- finden sollen1, war entweder nicht zustande gekommen oder ergebnislos verlaufen. Der Krieg hatte seinen Fortgang genommen 2. Diese Zustände und allerhand Wirren in den Österreichischen Erblanden ließen 5 es Friedrich geraten erscheinen, sich vorläufig nicht aus Wiener Neustadt zu entfernen. Um nun aber nicht durch sein Fernbleiben vom Reichstag und Kongreß die auch von ihm gewünschte Lösung der Kirchenfrage zu vereiteln, schickte er einstweilen die Bischöfe von Chiemsee und Augsburg mit dem Professor der Theologie Thomas Ebendorfer und dem Oberstschenk im Herzogtum Österreich Baron Albrecht von Potendorf als seine Ver- 10 treter nach Mainz. Er selbst hoffte, wie es scheint, ihnen spätestens Ende März folgen zu können. Diese Hoffnung ging dann freilich nicht in Erfüllung. Die Verhandlungen des oben erwähnten Prager Landtags führten zu keinem Ergebnis 3. Es wurde vielmehr beschlossen, mit K. Friedrich und der Königin Elisabeth noch weiter zu verhandeln. Darin und in der schon erwähnten Fortdauer der Feindseligkeiten zwischen Königin 15 Elisabeth und dem König von Polen, auch in den unsichern Zuständen an der Ungarisch- Türkischen Grenze wird man die Hauptgründe dafür zu sehen haben, daß K. Friedrich die geplante Fahrt ins Reich schließlich aufgab. Was nun Reichstag und Kongreß anbetrifft, so ist eine Scheidung zwischen beiden Versammlungen äußerlich nicht erkennbar. Der Ubergang von der einen zur anderen 20 vollzieht sich ohne besondere Feierlichkeit ganz von selbst in dem Augenblick, in dem die Französischen Gesandten in den Kreis der Versammelten eintreten, am 5. März, oder, wenn man will, schon bei der Ankunft der königlichen Gesandten am 14. Februar, da diese nur zu Verhandlungen über die Kirchenfrage ermächtigt waren, also eigentlich nicht zum Reichstag, sondern zum Kongreß kamen. Unter die Rubrik „Reichstag“ fallen also streng genommen nur die Verhandlungen, die vor Mitte Februar zwischen den Erzbischöfen von Mainz und Trier, den Vertretern der anderen Kurfürsten und den wenigen damals anwesenden Reichsständen stattfanden und deren wichtigstes Ergebnis die in unserer nr. 339 mitgeteilten Bedingungen für die Anerkennung Papst Eugens IV. waren. Dementsprechend entfällt auch von dem in dieser so Hauptabteilung vereinigten, aus nicht weniger denn achtzig Stücken bestehenden Material nur ein kleiner Bruchteil auf den „Reichstag“. Die Hauptmasse der Akten gehört zum „Kongreß". An der Spitze findet man in lit. A die Einladungen zum Kongreß und die könig- lichen Schreiben, in denen die Verlegung des Nürnberger Reichstages nach Mainz mit- 35 geteilt wird. Daran reihen sich in lit. B eine Anzahl Akten, die über die Stellung der an der Lösung der Kirchenfrage neben Deutschland meistinteressierten Mächte England und Frankreich und ferner Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils zum Kongreß Aufschluß geben. Was sich dagegen auf die Beschickung des Reichstages und in ge- wissem Sinne auch des Kongresses durch die Reichsstände bezieht, ist in der lit. D zu 40 suchen. In der dazwischen liegenden lit. C sind die Akten der oben erwähnten könig- lichen Gesandtschaft (Instruktion, Vollmacht, Geleit) und eine Instruktion für die Ab- gesandten des Deutschen Ordens untergebracht. In lit. E folgt dann eine Präsenzliste aus dem ersten Drittel des Februar. Sie gehört also zum „Reichstag“. Die sich an- schließende lit. F birgt alles, was unter die Rubrik „Verhandlungen“ fällt. Sie ist die 45 umfangreichste von allen und bietet vorzugsweise die Verhandlungen des Kongresses über 25 Vgl. nr. 297. 2 Vgl. Huber, Gesch. Österreichs 3, 23-24. s Uber den Landtag vergleiche man Palacky a. a. O. S. 56-58 und Hufnagel, Kaspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. (Mitteilungen des In- stituts für Österreichische Geschichtsforschung, Er- gänzungsband 8) S. 276-277. 50
Strana 527
Einleitung. 527 die Kirchenfrage aus der Zeit vom 24. März bis zum 7. April. Den Schluß bilden in den litt. G und H, wie üblich, Berichte und Briefwechsel sowie Nachrichten über Aus- gaben, die einigen Reichsstädten und der Kurie aus Anlaß des Reichstages oder des Kon- gresses erwuchsen. A. Einladungen nr. 302-304. König Friedrich hatte mit den kurfürstlichen Gesandten, die im April und Mai bei ihm in Wien und Wiener Neustadt gewesen waren1, anfänglich vereinbart, daß der Mainzer Kongreß schon am 11. November 1440 stattfinden solle (vgl. nr. 320 art. 2). Die Verlegung des Nürnberger Reichstages vom 29. September auf den 30. November 10 hatte dann aber die Verschiebung des Kongresses vom eben erwähnten Termin auf den 2. Februar 14412 zur Folge gehabt. Und schließlich waren, wie wir schon geschen haben 3, Kongreß und Reichstag zusammengelegt und beide auf den letztgenannten Termin anberaumt worden. Diesem Sachverhalt entsprechen die ziemlich weit auseinanderliegenden Daten der 15 beiden Einladungen, die wir in den nrr. 302 und 303 bezw. 304 mitteilen. Die erste Einladung (nr. 302) wurde im Hinblick auf die ursprüngliche Absicht des Königs und der Kurfürsten, die Reichsangelegenheiten schon vorher in Nürnberg zu ordnen und den Mainzer Tag ausschließlich auf die Regelung der Kirchenfrage zu ver- wenden, nur für Könige und geistliche und weltliche Fürsten bestimmt. Insofern sie 20 nicht an Fürsten adressiert war, deren Anwesenheit auch für den Nürnberger Reichstag gewünscht wurde, erging sie schon am 21. Mai 1440, also etwas früher als die Ein- ladung zum letztgenannten Tage. Die anderen Exemplare wurden dagegen erst am 27. Mai ausgefertigt. Unter dem erstgenannten Datum wurde dem König von Frankreich (nr. 302 Vor- 25 lage R) und, so wird man annehmen dürfen, dem König von England geschrieben, wohl auch den Spanischen Königen und dem Herzog von Mailand 4, ferner dem Hochmeister (nr. 302 Vorlage K), unter dem anderen Datum den Herzögen Albrecht von Baiern und Gerhard von Jülich und Berg (vgl. nr. 172) und gewiß auch anderen Deutschen Fürsten weltlichen wie geistlichen Standes. Daß die außerdeutschen Könige und Fürsten persönlich erscheinen würden, wird Friedrich kaum erwartet haben. Er bezeichnet darum auch in den Einladungen ihre Teilnahme am Kongreß nur als wünschenswert; im übrigen setzt er voraus, daß sie Ge- 30 1 Vgl. S. 271-273. 2 In dem S. 236 Anm. 2 mitgeteilten Brief des 35 Deutschordensprokurators Creul wird der 6. Januar 1441 genannt. Es handelt sich dort aber offenbar um ein Verschen. 3 Vgl. S. 264-265. 4 Dies glauben wir aus einem Briefe des Lau- 40 renghus de Iximbardis an Franciscus Sforcie Vice- comes vom 8. Dezember 1449 folgern zu können. Er schreibt unter anderem: poi quello anno predicto [d. i. 1440] lo prefecto signore duca [d. i. Filippo Maria] volse, che andasse per ambassiatore da lo 45 duca de Sabaudia e da lo papa Fellice e a la cita de Bassilea, unde se faceva lo concilio, e deinde a la cita de Magunza, unde era li ellectori de lo imperio e ambassiatori de molti signori. unde steti per meysse 7 e fece grande e bono fructo a lo mio signore ; usw. 50 Datum ex Papia die 8. decembris 1449. (Mailand Staats-A. Carteggio generale 1449 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.) Der hier erwähnte Auf- trag des Herzogs war wohl Anfang November 1440 erteilt worden. Wir haben wenigstens noch eine von 1440 quarta indictione secundum cursum civi- tatis Mediolani die veneris quarta mensis novembris datierte und drei Monate gültige Vollmacht des Herzogs für den episcopus Albinganensis und die domini Mafeus de Muzano [consiliarius] et Laurenghus de Isimbardis [legum doctor] ad prestandum obedien- ciam pape Felici (Mailand Staats-A. Registro du- cale R alias O fol. 631 a-632b cop. chart. coaeva). Mafeus de Muzano erhielt an demselben Tage noch eine andere, ebenfalls drei Monate gültige Voll- macht zu Bündnisverhandlungen mit Papst Felix (ebenda fol. 634a-635b cop. chart. coaeva). Daßt die Gesandten wirklich nach Basel gegangen sind, ergibt sich aus Segovia lib. 18 cap. 4 (Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 962-965). 67
Einleitung. 527 die Kirchenfrage aus der Zeit vom 24. März bis zum 7. April. Den Schluß bilden in den litt. G und H, wie üblich, Berichte und Briefwechsel sowie Nachrichten über Aus- gaben, die einigen Reichsstädten und der Kurie aus Anlaß des Reichstages oder des Kon- gresses erwuchsen. A. Einladungen nr. 302-304. König Friedrich hatte mit den kurfürstlichen Gesandten, die im April und Mai bei ihm in Wien und Wiener Neustadt gewesen waren1, anfänglich vereinbart, daß der Mainzer Kongreß schon am 11. November 1440 stattfinden solle (vgl. nr. 320 art. 2). Die Verlegung des Nürnberger Reichstages vom 29. September auf den 30. November 10 hatte dann aber die Verschiebung des Kongresses vom eben erwähnten Termin auf den 2. Februar 14412 zur Folge gehabt. Und schließlich waren, wie wir schon geschen haben 3, Kongreß und Reichstag zusammengelegt und beide auf den letztgenannten Termin anberaumt worden. Diesem Sachverhalt entsprechen die ziemlich weit auseinanderliegenden Daten der 15 beiden Einladungen, die wir in den nrr. 302 und 303 bezw. 304 mitteilen. Die erste Einladung (nr. 302) wurde im Hinblick auf die ursprüngliche Absicht des Königs und der Kurfürsten, die Reichsangelegenheiten schon vorher in Nürnberg zu ordnen und den Mainzer Tag ausschließlich auf die Regelung der Kirchenfrage zu ver- wenden, nur für Könige und geistliche und weltliche Fürsten bestimmt. Insofern sie 20 nicht an Fürsten adressiert war, deren Anwesenheit auch für den Nürnberger Reichstag gewünscht wurde, erging sie schon am 21. Mai 1440, also etwas früher als die Ein- ladung zum letztgenannten Tage. Die anderen Exemplare wurden dagegen erst am 27. Mai ausgefertigt. Unter dem erstgenannten Datum wurde dem König von Frankreich (nr. 302 Vor- 25 lage R) und, so wird man annehmen dürfen, dem König von England geschrieben, wohl auch den Spanischen Königen und dem Herzog von Mailand 4, ferner dem Hochmeister (nr. 302 Vorlage K), unter dem anderen Datum den Herzögen Albrecht von Baiern und Gerhard von Jülich und Berg (vgl. nr. 172) und gewiß auch anderen Deutschen Fürsten weltlichen wie geistlichen Standes. Daß die außerdeutschen Könige und Fürsten persönlich erscheinen würden, wird Friedrich kaum erwartet haben. Er bezeichnet darum auch in den Einladungen ihre Teilnahme am Kongreß nur als wünschenswert; im übrigen setzt er voraus, daß sie Ge- 30 1 Vgl. S. 271-273. 2 In dem S. 236 Anm. 2 mitgeteilten Brief des 35 Deutschordensprokurators Creul wird der 6. Januar 1441 genannt. Es handelt sich dort aber offenbar um ein Verschen. 3 Vgl. S. 264-265. 4 Dies glauben wir aus einem Briefe des Lau- 40 renghus de Iximbardis an Franciscus Sforcie Vice- comes vom 8. Dezember 1449 folgern zu können. Er schreibt unter anderem: poi quello anno predicto [d. i. 1440] lo prefecto signore duca [d. i. Filippo Maria] volse, che andasse per ambassiatore da lo 45 duca de Sabaudia e da lo papa Fellice e a la cita de Bassilea, unde se faceva lo concilio, e deinde a la cita de Magunza, unde era li ellectori de lo imperio e ambassiatori de molti signori. unde steti per meysse 7 e fece grande e bono fructo a lo mio signore ; usw. 50 Datum ex Papia die 8. decembris 1449. (Mailand Staats-A. Carteggio generale 1449 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.) Der hier erwähnte Auf- trag des Herzogs war wohl Anfang November 1440 erteilt worden. Wir haben wenigstens noch eine von 1440 quarta indictione secundum cursum civi- tatis Mediolani die veneris quarta mensis novembris datierte und drei Monate gültige Vollmacht des Herzogs für den episcopus Albinganensis und die domini Mafeus de Muzano [consiliarius] et Laurenghus de Isimbardis [legum doctor] ad prestandum obedien- ciam pape Felici (Mailand Staats-A. Registro du- cale R alias O fol. 631 a-632b cop. chart. coaeva). Mafeus de Muzano erhielt an demselben Tage noch eine andere, ebenfalls drei Monate gültige Voll- macht zu Bündnisverhandlungen mit Papst Felix (ebenda fol. 634a-635b cop. chart. coaeva). Daßt die Gesandten wirklich nach Basel gegangen sind, ergibt sich aus Segovia lib. 18 cap. 4 (Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 962-965). 67
Strana 528
528 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. sandte schicken werden, und legt deshalb besonderes Gewicht auf das Verlangen, daß diese mit eingehenden Instruktionen und ausreichenden Vollmachten versehen werden möchten. Die spätere Einladung vom 30. Dezember 1440 (nrr. 303 und 304) wurde nach dem zu urteilen, was der König in der Instruktion für seine Gesandten (nr. 320 art. 4) bemerkt, nur an Deutsche Reichsstände, „die Kurfürsten und etliche andere Fürsten, Grafen, Herren und Städte“, verschickt, und darunter vermutlich auch nur an die- jenigen, die schon für den 30. November nach Nürnberg geladen und dann am 24. Ok- tober von der Verschiebung des Reichstages auf den 6. Januar 1441 verständigt worden waren. Die Schreiben liegen in doppelter Form vor, einer längeren für die Geladenen aus 10 dem fürstlichen Stande bestimmten mit Angabe des Grundes für die wiederholte Ver- schiebung des Tages, und einer kürzeren für die Städte und vermutlich auch für die Grafen und Herren, in der nur die Tatsache der Verschiebung kundgetan und für alles Weitere auf die Mitteilungen der nach Mainz kommenden königlichen Bevollmächtigten verwiesen wird. Von jener sind uns nur die drei für Herzog Albrecht von Baiern, 15 Herzog Gerhard von Jülich und Berg und Erzbischof Günther von Magdeburg aus- gefertigten Exemplare bekannt geworden (nr. 303), von dieser nur die für Frankfurt und Ulm bezw. den Schwäbischen Städtebund bestimmten (nr. 304). Doch werden den letzteren noch die in unseren nrr. 327 und 356 erwähnten königlichen Schreiben an Köln, Nürnberg und die Elsässischen Städte hinzuzurechnen sein 1. Wahrscheinlich hat die königliche Kanzlei einen Teil der Einladungen an Nürn- berg geschickt mit der Aufforderung, sie weiter zu befördern. Dies läßt sich für den eben erwähnten Brief an die Elsässischen Städte nachweisen, und auch für den an Ulm bezw. den Schwäbischen Städtebund wird man es annehmen dürfen. Aus der dadurch verursachten Verzögerung in der Zustellung erklärt sich zum Teil die Nichtbeschickung 25 des Tages von städtischer Seite. Denn da die Briefe frühestens Mitte Januar in Nürn- berg eintrafen, so gelangten sie erst im letzten Drittel des Monats in die Hände der Adressaten. So erhielt Ulm den für den Schwäbischen Städtebund bestimmten Brief erst am 22. Januar und konnte daher erst an diesem Tage bei Nördlingen und den anderen Bundesstädten wegen der Beschickung des Tages anfragen (vgl. nr. 324). Und daß auch so der an die Elsässischen Städte gerichtete Brief, der am 17. Januar von Nürnberg ab- ging (vgl. nr. 356), nicht viel früher ans Ziel gelangt sein wird, darauf deutet der Um- stand hin, daß diese Städte erst Anfang Februar in Straßburg über Annahme oder Ab- lehnung der Einladung Beschluß faßten (vgl. lit. H). 5 20 B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils 35 nr. 305-319. Das Zustandekommen des Mainzer Kongresses und die Erreichung der Absichten, die König und Kurfürsten mit seiner Berufung verfolgten, hingen nicht so sehr von der mehr oder weniger starken Beteiligung der Deutschen Reichsstände ab als vielmehr von der Haltung der zwei neben Deutschland in der Kirchenfrage maßtgebenden Mächte Frank- 40 reich und England. Denn es war vorauszuschen, daß die Reichsstände für sich allein in einem Streit, bei dem, wie in dem schwebenden, zwei Päpste und zwei Konzilien einander gegenüberstanden, nicht viel erreichen würden, da sie nicht die Macht besaßen, ihren Beschlüssen Anerkennung in der ganzen katholischen Christenheit zu verschaffen. 1 Auf Grund der Präsenzliste (nr. 333) wird man wohl auch noch die Bischöfe von Speier und von Hildesheim, die Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg und den Grafen Johann von 45 Katzenellenbogen zu den oben genannten Adressaten hinzufügen dürfen.
528 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. sandte schicken werden, und legt deshalb besonderes Gewicht auf das Verlangen, daß diese mit eingehenden Instruktionen und ausreichenden Vollmachten versehen werden möchten. Die spätere Einladung vom 30. Dezember 1440 (nrr. 303 und 304) wurde nach dem zu urteilen, was der König in der Instruktion für seine Gesandten (nr. 320 art. 4) bemerkt, nur an Deutsche Reichsstände, „die Kurfürsten und etliche andere Fürsten, Grafen, Herren und Städte“, verschickt, und darunter vermutlich auch nur an die- jenigen, die schon für den 30. November nach Nürnberg geladen und dann am 24. Ok- tober von der Verschiebung des Reichstages auf den 6. Januar 1441 verständigt worden waren. Die Schreiben liegen in doppelter Form vor, einer längeren für die Geladenen aus 10 dem fürstlichen Stande bestimmten mit Angabe des Grundes für die wiederholte Ver- schiebung des Tages, und einer kürzeren für die Städte und vermutlich auch für die Grafen und Herren, in der nur die Tatsache der Verschiebung kundgetan und für alles Weitere auf die Mitteilungen der nach Mainz kommenden königlichen Bevollmächtigten verwiesen wird. Von jener sind uns nur die drei für Herzog Albrecht von Baiern, 15 Herzog Gerhard von Jülich und Berg und Erzbischof Günther von Magdeburg aus- gefertigten Exemplare bekannt geworden (nr. 303), von dieser nur die für Frankfurt und Ulm bezw. den Schwäbischen Städtebund bestimmten (nr. 304). Doch werden den letzteren noch die in unseren nrr. 327 und 356 erwähnten königlichen Schreiben an Köln, Nürnberg und die Elsässischen Städte hinzuzurechnen sein 1. Wahrscheinlich hat die königliche Kanzlei einen Teil der Einladungen an Nürn- berg geschickt mit der Aufforderung, sie weiter zu befördern. Dies läßt sich für den eben erwähnten Brief an die Elsässischen Städte nachweisen, und auch für den an Ulm bezw. den Schwäbischen Städtebund wird man es annehmen dürfen. Aus der dadurch verursachten Verzögerung in der Zustellung erklärt sich zum Teil die Nichtbeschickung 25 des Tages von städtischer Seite. Denn da die Briefe frühestens Mitte Januar in Nürn- berg eintrafen, so gelangten sie erst im letzten Drittel des Monats in die Hände der Adressaten. So erhielt Ulm den für den Schwäbischen Städtebund bestimmten Brief erst am 22. Januar und konnte daher erst an diesem Tage bei Nördlingen und den anderen Bundesstädten wegen der Beschickung des Tages anfragen (vgl. nr. 324). Und daß auch so der an die Elsässischen Städte gerichtete Brief, der am 17. Januar von Nürnberg ab- ging (vgl. nr. 356), nicht viel früher ans Ziel gelangt sein wird, darauf deutet der Um- stand hin, daß diese Städte erst Anfang Februar in Straßburg über Annahme oder Ab- lehnung der Einladung Beschluß faßten (vgl. lit. H). 5 20 B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils 35 nr. 305-319. Das Zustandekommen des Mainzer Kongresses und die Erreichung der Absichten, die König und Kurfürsten mit seiner Berufung verfolgten, hingen nicht so sehr von der mehr oder weniger starken Beteiligung der Deutschen Reichsstände ab als vielmehr von der Haltung der zwei neben Deutschland in der Kirchenfrage maßtgebenden Mächte Frank- 40 reich und England. Denn es war vorauszuschen, daß die Reichsstände für sich allein in einem Streit, bei dem, wie in dem schwebenden, zwei Päpste und zwei Konzilien einander gegenüberstanden, nicht viel erreichen würden, da sie nicht die Macht besaßen, ihren Beschlüssen Anerkennung in der ganzen katholischen Christenheit zu verschaffen. 1 Auf Grund der Präsenzliste (nr. 333) wird man wohl auch noch die Bischöfe von Speier und von Hildesheim, die Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg und den Grafen Johann von 45 Katzenellenbogen zu den oben genannten Adressaten hinzufügen dürfen.
Strana 529
Einleitung. 529 Eine dauernde Beilegung des Streites war nur vom Zusammenwirken aller oder doch der bedeutenderen unter den in Betracht kommenden Faktoren zu erhoffen. Und wenn es dabei eine Frage geben konnte, so konnte es nur die sein, ob man den Streit durch eine energische Willenskundgebung der katholischen Mächte aus der Welt schaffen oder 5 seine Schlichtung einem neu zu berufenden Konzil überlassen sollte. Das letztgenannte Mittel war schon öfter als das bessere empfohlen worden 1, wohl im Hinblick auf den Erfolg, den einst das Konstanzer Konzil bei seinen Bemühungen um die Dämpfung des Schismas gehabt hatte, und wohl auch wegen der Schwierigkeiten, die der Herbeiführung eines einhelligen Beschlusses der Mächte und seiner allgemeinen 10 Anerkennung entgegenstanden. Den anderen Weg wünschten eigentlich nur die streiten- den Parteien selbst beschritten zu sehen. Natürlich setzte dabei jede voraus, daß die Ent- scheidung zu ihren Gunsten ausfallen würde. Einstweilen handelte es sich für die Mächte nur darum, sich über die Beschickung des vom Römischen König berufenen Kongresses schlüssig zu machen und zu erwägen, 15 in welcher Richtung sich die von ihren Vertretern zu machenden Vorschläge für die Lösung der Kirchenfrage zu bewegen haben würden. Den streitenden Parteien dagegen erwuchs die Aufgabe, die Zusammensetzung des Kongresses durch geschickte Propaganda bei den Geladenen und besonders bei den tonangebenden Persönlichkeiten in ihrem Sinne zu beeinflussen und dadurch sowohl wie durch die Entsendung geistig hervorragender und zo redegewandter eigener Vertreter ihre Position auf dem Kongreß zu stärken. Die Akten, die wir darüber in dieser lit. B mitteilen, geben leider nicht über jeden der vorberührten Punkte Aufschluß. Sie werden aber hinreichen, um wenigstens die wichtigeren Vorgänge vor dem Zusammentritt des Kongresses aufzuhellen. In den litt. a und b stellen wir das meist schon bekannte Material zusammen, das die Haltung Eng- 25 lands und Frankreichs beleuchtet. Uber die Haltung anderer Mächte war, abgesehen von dem Wenigen, was wir über die des Herzogs von Mailand an anderer Stelle angeführt haben2, nichts zu ermitteln. Auch von dem in den litt. c und d vereinigten Material über die Tätigkeit Papst Eugens und des Baseler Konzils ist manches schon anderswo veröffentlicht oder benutzt. Es schließt sich in gewissem Sinne an die Akten an, die so wir in den litt. D b und E der dritten Hauptabteilung über die Verhandlungen der beiden Gegner mit K. Friedrich und den geistlichen Kurfürsten im Herbst 1440 mitgeteilt haben. a. England nr. 305-311. Die Verhandlungen K. Friedrichs mit K. Heinrich von England wurden zunächst nicht direkt, sondern durch Erzbischof Dietrich von Köln, einen ausgesprochenen Gegner 35 Papst Eugens s, geführt. Die Vermittlung Dietrichs war vermutlich im April oder Mai zwischen dem König und Propst Tilmann von Lins, dem Kölnischen Vertreter in der kurfürstlichen Wahl- gesandtschaft 4, verabredet worden. Tilmann war dann auch derjenige, der mit dem Kölner Erbvogt Gumprecht von Nuenar 5 am 4. Juli zum Gesandten des Erzbischofs 40 an K. Heinrich ernannt wurde (nr. 305). Galt auch seine Sendung in erster Linie den Verhandlungen über ein Bündnis zwischen Dietrich und dem König, so hatte er doch, wie die in unseren nrr. 306 und 307 mitgeteilten Aktenstücke erkennen lassen, auch noch 1 Vgl. RTA. 12 nr. 200 und RTA. 13, 39-40; ferner Bachmann, Die Deutschen Könige und die 45 kurfürstliche Neutralität S. 33-65 passim. 2 Vgl. S. 527 Anm. 4. 3 Vgl. Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert Bd. 1 (Leipzig 1888) Einleitung S. 47 ff. 4 Vgl. S. 130. 5 Auch Gumprecht von Nuenar war im Mai 1440 am königlichen Hofe gewesen. Vgl. Chmel, Regesta Friderici III. nr. 57.
Einleitung. 529 Eine dauernde Beilegung des Streites war nur vom Zusammenwirken aller oder doch der bedeutenderen unter den in Betracht kommenden Faktoren zu erhoffen. Und wenn es dabei eine Frage geben konnte, so konnte es nur die sein, ob man den Streit durch eine energische Willenskundgebung der katholischen Mächte aus der Welt schaffen oder 5 seine Schlichtung einem neu zu berufenden Konzil überlassen sollte. Das letztgenannte Mittel war schon öfter als das bessere empfohlen worden 1, wohl im Hinblick auf den Erfolg, den einst das Konstanzer Konzil bei seinen Bemühungen um die Dämpfung des Schismas gehabt hatte, und wohl auch wegen der Schwierigkeiten, die der Herbeiführung eines einhelligen Beschlusses der Mächte und seiner allgemeinen 10 Anerkennung entgegenstanden. Den anderen Weg wünschten eigentlich nur die streiten- den Parteien selbst beschritten zu sehen. Natürlich setzte dabei jede voraus, daß die Ent- scheidung zu ihren Gunsten ausfallen würde. Einstweilen handelte es sich für die Mächte nur darum, sich über die Beschickung des vom Römischen König berufenen Kongresses schlüssig zu machen und zu erwägen, 15 in welcher Richtung sich die von ihren Vertretern zu machenden Vorschläge für die Lösung der Kirchenfrage zu bewegen haben würden. Den streitenden Parteien dagegen erwuchs die Aufgabe, die Zusammensetzung des Kongresses durch geschickte Propaganda bei den Geladenen und besonders bei den tonangebenden Persönlichkeiten in ihrem Sinne zu beeinflussen und dadurch sowohl wie durch die Entsendung geistig hervorragender und zo redegewandter eigener Vertreter ihre Position auf dem Kongreß zu stärken. Die Akten, die wir darüber in dieser lit. B mitteilen, geben leider nicht über jeden der vorberührten Punkte Aufschluß. Sie werden aber hinreichen, um wenigstens die wichtigeren Vorgänge vor dem Zusammentritt des Kongresses aufzuhellen. In den litt. a und b stellen wir das meist schon bekannte Material zusammen, das die Haltung Eng- 25 lands und Frankreichs beleuchtet. Uber die Haltung anderer Mächte war, abgesehen von dem Wenigen, was wir über die des Herzogs von Mailand an anderer Stelle angeführt haben2, nichts zu ermitteln. Auch von dem in den litt. c und d vereinigten Material über die Tätigkeit Papst Eugens und des Baseler Konzils ist manches schon anderswo veröffentlicht oder benutzt. Es schließt sich in gewissem Sinne an die Akten an, die so wir in den litt. D b und E der dritten Hauptabteilung über die Verhandlungen der beiden Gegner mit K. Friedrich und den geistlichen Kurfürsten im Herbst 1440 mitgeteilt haben. a. England nr. 305-311. Die Verhandlungen K. Friedrichs mit K. Heinrich von England wurden zunächst nicht direkt, sondern durch Erzbischof Dietrich von Köln, einen ausgesprochenen Gegner 35 Papst Eugens s, geführt. Die Vermittlung Dietrichs war vermutlich im April oder Mai zwischen dem König und Propst Tilmann von Lins, dem Kölnischen Vertreter in der kurfürstlichen Wahl- gesandtschaft 4, verabredet worden. Tilmann war dann auch derjenige, der mit dem Kölner Erbvogt Gumprecht von Nuenar 5 am 4. Juli zum Gesandten des Erzbischofs 40 an K. Heinrich ernannt wurde (nr. 305). Galt auch seine Sendung in erster Linie den Verhandlungen über ein Bündnis zwischen Dietrich und dem König, so hatte er doch, wie die in unseren nrr. 306 und 307 mitgeteilten Aktenstücke erkennen lassen, auch noch 1 Vgl. RTA. 12 nr. 200 und RTA. 13, 39-40; ferner Bachmann, Die Deutschen Könige und die 45 kurfürstliche Neutralität S. 33-65 passim. 2 Vgl. S. 527 Anm. 4. 3 Vgl. Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert Bd. 1 (Leipzig 1888) Einleitung S. 47 ff. 4 Vgl. S. 130. 5 Auch Gumprecht von Nuenar war im Mai 1440 am königlichen Hofe gewesen. Vgl. Chmel, Regesta Friderici III. nr. 57.
Strana 530
530 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. andere Aufträge von viel weittragenderer Bedeutung auszurichten, Aufträge, zu denen allem Anschein nach K. Friedrich die Anregung gegeben hatte: Nicht nur sollte er dem König die Vermittlung des Erzbischofs in den Englisch-Französischen Wirren anbieten, offenbar zu dem Zweck, durch den Friedensschluß eine fruchtbare Beteiligung der beiden Gegner an den Mainzer Beratungen zu ermöglichen, sondern er sollte ihn auch zur Mit- wirkung an der Herstellung des Friedens in der Kirche auffordern und ihm nahe legen, auf Mittel und Wege zu sinnen, die zur Erreichung dieses Zieles geeignet sein könnten. Die beiden Gesandten werden etwa Mitte August nach London gekommen sein. Am 20. August gab K. Heinrich fünf Räten Vollmacht zu Verhandlungen mit ihnen 1. Das erste Ergebnis der Verhandlungen war der Abschluß eines Bündnisses zwischen 10 dem König und dem Erzbischof am 23. August2, dessen Spitze sich ersichtlich gegen Frankreich und Burgund richtete, da weder Heinrich noch Dietrich diese beiden Mächte unter denjenigen aufführten, die sie vom Bündnisfall ausgenommen wissen wollten. Dietrich verpflichtete sich unter anderem, dem König auf Verlangen mit 300 Mann zu dienen. Dafür gewährte ihm dieser eine Pension von 600 Mark, zahlbar am 29. Sep- 15 tember jeden Jahres während der Lebensdauer der beiden Verbündeten. Erst nach der Erledigung dieser Angelegenheit scheint man der Kirchenfrage und den damit zusammenhängenden Anträgen der erzbischöflichen Gesandten näher getreten zu sein. Die Einzelheiten der Erörterung bleiben leider verborgen. Wir kennen nur den in unserer nr. 306 mitgeteilten Bescheid des Königs vom 2. September 1440 und ein sich 20 inhaltlich mit ihm deckendes königliches Schreiben an den Erzbischof von demselben Tage (nr. 307). Der König lehnte die Vermittlung des Erzbischofs im Englisch-Französischen Zwist zwar nicht grundsätzlich ab, hielt es aber für besser, sie vorläufig noch nicht in Anspruch zu nehmen, so lange die schon vor längerer Zeit in Calais begonnenen Friedens- verhandlungen noch fortdauerten. Dagegen erklärte er sich rückhaltslos zur Mitarbeit am 25 kirchlichen Friedenswerk bereit und sagte auch die Abordnung einer Gesandtschaft nach Nürnberg oder Mainz unter der Bedingung zu, daß für sichere Reise der Gesandten ge- sorgt werde. Aus den folgenden Monaten liegen keine hierher gehörigen Aktenstücke vor. Es läßt sich deshalb auch nicht sagen, ob der König handelnd in die kirchlichen Wirren so einzugreifen versuchte oder es einstweilen bei jener Erklärung bewenden ließ. Möglich wäre immerhin, daß die gegen Ende Oktober erfolgte Sendung des königlichen Kaplans und Professors Richard Chester nach Florenz3 irgendwie mit den von den Kölnischen Gesandten gegebenen Anregungen zusammenhing. In diesem Falle würde man vielleicht auch die in unseren nrr. 315 und 316 mitgeteilten Briefe Eugens an den Kardinal s5 von York und an seine drei Gesandten zum Nürnberger Reichstage als eine Folge der Er- öffnungen Chesters betrachten dürfen. Doch ist über Chesters Mission zu wenig Material vorhanden, als daß sich ihr Zweck klar erkennen ließte. Die Erklärung des Königs vom 2. September wird kaum früher als Mitte Oktober zur Kenntnis K. Friedrichs gekommen sein. Wir werden deshalb schwerlich fehlgreifen, 40 wenn wir in ihr den Anlaß zu dem nun beginnenden Briefwechsel der beiden Könige in Sachen der Kirchenfrage sehen. Jedenfalls muß K. Friedrich etwa Ende Oktober 5 1 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 305. 2 In Düsseldorf Staats-A. Köln, Erzstift, Ur- kunden nr. 1682 orig. membr. lit. pat. c. 5 sig. pend. laesis; Datum Londonii 23. die mensis augusti 1440 ; die Siegel sind die der oben erwähnten fünf Räte; gedr. Rymer, Foedera conventiones literae etc. 3. Aufl. Tom. 5, 1 (Hagae Comitis 1741) pag. 103-104. 3 Chester wird am 29. Okt. 1440 bei Erzbischof Dietrich von Köln, Kardinaldiakon Pietro Barbò (dem späteren Papst Paul II.) und Bischof Zeno 45 Castiglione von Bayeux beglaubigt. Vgl. Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 1, 136 und 218-220. 50
530 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. andere Aufträge von viel weittragenderer Bedeutung auszurichten, Aufträge, zu denen allem Anschein nach K. Friedrich die Anregung gegeben hatte: Nicht nur sollte er dem König die Vermittlung des Erzbischofs in den Englisch-Französischen Wirren anbieten, offenbar zu dem Zweck, durch den Friedensschluß eine fruchtbare Beteiligung der beiden Gegner an den Mainzer Beratungen zu ermöglichen, sondern er sollte ihn auch zur Mit- wirkung an der Herstellung des Friedens in der Kirche auffordern und ihm nahe legen, auf Mittel und Wege zu sinnen, die zur Erreichung dieses Zieles geeignet sein könnten. Die beiden Gesandten werden etwa Mitte August nach London gekommen sein. Am 20. August gab K. Heinrich fünf Räten Vollmacht zu Verhandlungen mit ihnen 1. Das erste Ergebnis der Verhandlungen war der Abschluß eines Bündnisses zwischen 10 dem König und dem Erzbischof am 23. August2, dessen Spitze sich ersichtlich gegen Frankreich und Burgund richtete, da weder Heinrich noch Dietrich diese beiden Mächte unter denjenigen aufführten, die sie vom Bündnisfall ausgenommen wissen wollten. Dietrich verpflichtete sich unter anderem, dem König auf Verlangen mit 300 Mann zu dienen. Dafür gewährte ihm dieser eine Pension von 600 Mark, zahlbar am 29. Sep- 15 tember jeden Jahres während der Lebensdauer der beiden Verbündeten. Erst nach der Erledigung dieser Angelegenheit scheint man der Kirchenfrage und den damit zusammenhängenden Anträgen der erzbischöflichen Gesandten näher getreten zu sein. Die Einzelheiten der Erörterung bleiben leider verborgen. Wir kennen nur den in unserer nr. 306 mitgeteilten Bescheid des Königs vom 2. September 1440 und ein sich 20 inhaltlich mit ihm deckendes königliches Schreiben an den Erzbischof von demselben Tage (nr. 307). Der König lehnte die Vermittlung des Erzbischofs im Englisch-Französischen Zwist zwar nicht grundsätzlich ab, hielt es aber für besser, sie vorläufig noch nicht in Anspruch zu nehmen, so lange die schon vor längerer Zeit in Calais begonnenen Friedens- verhandlungen noch fortdauerten. Dagegen erklärte er sich rückhaltslos zur Mitarbeit am 25 kirchlichen Friedenswerk bereit und sagte auch die Abordnung einer Gesandtschaft nach Nürnberg oder Mainz unter der Bedingung zu, daß für sichere Reise der Gesandten ge- sorgt werde. Aus den folgenden Monaten liegen keine hierher gehörigen Aktenstücke vor. Es läßt sich deshalb auch nicht sagen, ob der König handelnd in die kirchlichen Wirren so einzugreifen versuchte oder es einstweilen bei jener Erklärung bewenden ließ. Möglich wäre immerhin, daß die gegen Ende Oktober erfolgte Sendung des königlichen Kaplans und Professors Richard Chester nach Florenz3 irgendwie mit den von den Kölnischen Gesandten gegebenen Anregungen zusammenhing. In diesem Falle würde man vielleicht auch die in unseren nrr. 315 und 316 mitgeteilten Briefe Eugens an den Kardinal s5 von York und an seine drei Gesandten zum Nürnberger Reichstage als eine Folge der Er- öffnungen Chesters betrachten dürfen. Doch ist über Chesters Mission zu wenig Material vorhanden, als daß sich ihr Zweck klar erkennen ließte. Die Erklärung des Königs vom 2. September wird kaum früher als Mitte Oktober zur Kenntnis K. Friedrichs gekommen sein. Wir werden deshalb schwerlich fehlgreifen, 40 wenn wir in ihr den Anlaß zu dem nun beginnenden Briefwechsel der beiden Könige in Sachen der Kirchenfrage sehen. Jedenfalls muß K. Friedrich etwa Ende Oktober 5 1 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 305. 2 In Düsseldorf Staats-A. Köln, Erzstift, Ur- kunden nr. 1682 orig. membr. lit. pat. c. 5 sig. pend. laesis; Datum Londonii 23. die mensis augusti 1440 ; die Siegel sind die der oben erwähnten fünf Räte; gedr. Rymer, Foedera conventiones literae etc. 3. Aufl. Tom. 5, 1 (Hagae Comitis 1741) pag. 103-104. 3 Chester wird am 29. Okt. 1440 bei Erzbischof Dietrich von Köln, Kardinaldiakon Pietro Barbò (dem späteren Papst Paul II.) und Bischof Zeno 45 Castiglione von Bayeux beglaubigt. Vgl. Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 1, 136 und 218-220. 50
Strana 531
Einleitung. 531 oder Anfang November 1 an K. Heinrich geschrieben haben. Vielleicht wurde in dem Briefe die Verlegung des Nürnberger Reichstages vom 30. November 1440 auf den 6. Januar 1441 berührt, da ja Heinrich, wie wir schon erwähnten, die Beschickung dieses Tages beabsichtigt hatte2; vielleicht war auch mit dieser Mitteilung eine erneute Ein- 5 ladung zum Mainzer Kongreß verbunden. Darauf scheint wenigstens der Umstand hin- zudeuten, daß Heinrich in seiner vom 7. Dezember datierten Antwort (nr. 308) die Be- teiligung an der ausgeschriebenen Tagung zusagte. Er beglaubigte dann auch bei Friedrich am 25. Dezember den Bischof Wilhelm von Rochester und den Cisterzienser Johannes Grenewell (nr. 309). Doch verließen die beiden Gesandten England nicht. Zunächst 10 verzögerte sich ihre Abreise aus unbekannten Gründen, und als sie dann Ende Januar aufbrechen sollten (vgl. nr. 310), erhielt Heinrich einen nicht mehr vorhandenen Brief K. Friedrichs, in dem wahrscheinlich die Zusammenlegung des Nürnberger Reichstages mit dem Mainzer Kongreß angezeigt wurde. Diese abermalige Verschiebung des Reichs- tages ließ ihn vermutlich an dem Zustandekommen des Kongresses zweifeln, und so mag 15 es ihm geratener erschienen sein, die Gesandtschaft einstweilen noch zurückzuhalten. Er begnügte sich, am 3. Februar den Johannes Beke zu K. Friedrich zu schicken (nr. 311), anscheinend mit dem Auftrage, bestimmte Erklärungen über Zeit und Ort des Kongresses zu verlangen. Aber auch diese Gesandtschaft scheint im letzten Augenblick, wohl auf Grund von 20 Nachrichten, die die Abhaltung des Mainzer Kongresses als sicher bezeichneten, noch eine Abänderung und Erweiterung erfahren zu haben, insofern nämlich als Beke nicht direkt an den königlichen Hof reiste, sondern zuvor mit dem Dominikaner und Professor der Theologie Thomas Bryd3 nach Mainz ging und erst von da aus sich zu K. Friedrich begab. Zu dieser Annahme nötigt ebensowohl, daß Beke erst Anfang Juni am könig- 25 lichen Hof nachzuweisen ist 4, als auch daß sich eine Englische Gesandtschaft Anfang April in Mainz aufhielt. Uber das Ergebnis von Bekes Verhandlungen mit K. Friedrich werden wir im nächsten Bande unter den Akten des Frankfurter Reichstages Einiges mitteilen. Auf die oben erwähnte Gesandtschaft nach Mainz kommen wir unten in lit. F zurück. 1 Dieses Datum läßt sich daraus erschließten, daß K. Heinrich am 28. Nov. [1440] seinen Tre- sorier anweist, cent escuts an Ostrigge auszuzahlen, den der Kaiser zu ihm pour le bien du pees d'esglise 40 gesandt habe (Rymer, Foedera 5, 1 p. 103). 2 Im Januar 1441 sind tatsächlich Räte des Königs in Nürnberg. Vgl. nr. 300 art. 2. s Er wird in einem Briefe K. Heinrichs an Papst Eugen vom 26. Juni 1441 genannt. Hein- 45 rich empfiehlt darin dem Papst zum dritten Male den Thomas Bryd sacre theologie professor ordinis sancti Dominici zur Berücksichtigung bei der Be- setzung der vakanten ecclesia Tironensis oder der nächsten in dominio nostro Hibernie frei werdenden 50 Kathedralkirche, indem er unter anderem auf die labores Bryds hinweist, quos et in dieta Maguncie b. Frankreich nr. 312-313. Wann die Einladung zum Mainzer Kongreß (nr. 302) in die Hände K. Karls VII. gelangte, ist nicht bekannt. Man wird aber im Hinblick auf den schon an anderer Stelle 5 berührten langsamen Geschäftsgang der königlichen Kanzlei voraussetzen müssen, daß das Schreiben, obwohl vom 21. Mai datiert, doch etwas später abging und vielleicht erst gegen 35 die Mitte des Juli ans Ziel kam. Karl scheint dann den Stellvertreter seines Kanzlers, et locis plerisque aliis ex nostra missione secreta pro Romana ecclesia, pro sanctitatis vestre et sedis aposto- lice dignitate ac jure tuendis -- et demum pro sin- gulari, quod nobis in rem vestram impendit, obsequio, dum ut archanus nuncius noster prudenter universa, que vel vestre sanctitati prospera vel adversa futura fore explorare posset, crebra fidelique significacione nobis nota fecit. Datum in manerio nostro de Shene 26. junii anno 1440 r. 19 (London Lambeth library ms. 211 fol. 85a cop. chart. coaeva; Oxford Bibl. Bodl. ms. Ashmole 789 fol. 258b cop. chart. saec. 15 ; gedr. Official correspondence of Thomas Be- kynton edit. by G. Williams 1, 238-239). 4 Er wird am 8. Juni 1441 von K. Friedrich zum Familiaris ernannt. Vgl. Chmel nr. 285. 5 Vgl. S. 276. 30
Einleitung. 531 oder Anfang November 1 an K. Heinrich geschrieben haben. Vielleicht wurde in dem Briefe die Verlegung des Nürnberger Reichstages vom 30. November 1440 auf den 6. Januar 1441 berührt, da ja Heinrich, wie wir schon erwähnten, die Beschickung dieses Tages beabsichtigt hatte2; vielleicht war auch mit dieser Mitteilung eine erneute Ein- 5 ladung zum Mainzer Kongreß verbunden. Darauf scheint wenigstens der Umstand hin- zudeuten, daß Heinrich in seiner vom 7. Dezember datierten Antwort (nr. 308) die Be- teiligung an der ausgeschriebenen Tagung zusagte. Er beglaubigte dann auch bei Friedrich am 25. Dezember den Bischof Wilhelm von Rochester und den Cisterzienser Johannes Grenewell (nr. 309). Doch verließen die beiden Gesandten England nicht. Zunächst 10 verzögerte sich ihre Abreise aus unbekannten Gründen, und als sie dann Ende Januar aufbrechen sollten (vgl. nr. 310), erhielt Heinrich einen nicht mehr vorhandenen Brief K. Friedrichs, in dem wahrscheinlich die Zusammenlegung des Nürnberger Reichstages mit dem Mainzer Kongreß angezeigt wurde. Diese abermalige Verschiebung des Reichs- tages ließ ihn vermutlich an dem Zustandekommen des Kongresses zweifeln, und so mag 15 es ihm geratener erschienen sein, die Gesandtschaft einstweilen noch zurückzuhalten. Er begnügte sich, am 3. Februar den Johannes Beke zu K. Friedrich zu schicken (nr. 311), anscheinend mit dem Auftrage, bestimmte Erklärungen über Zeit und Ort des Kongresses zu verlangen. Aber auch diese Gesandtschaft scheint im letzten Augenblick, wohl auf Grund von 20 Nachrichten, die die Abhaltung des Mainzer Kongresses als sicher bezeichneten, noch eine Abänderung und Erweiterung erfahren zu haben, insofern nämlich als Beke nicht direkt an den königlichen Hof reiste, sondern zuvor mit dem Dominikaner und Professor der Theologie Thomas Bryd3 nach Mainz ging und erst von da aus sich zu K. Friedrich begab. Zu dieser Annahme nötigt ebensowohl, daß Beke erst Anfang Juni am könig- 25 lichen Hof nachzuweisen ist 4, als auch daß sich eine Englische Gesandtschaft Anfang April in Mainz aufhielt. Uber das Ergebnis von Bekes Verhandlungen mit K. Friedrich werden wir im nächsten Bande unter den Akten des Frankfurter Reichstages Einiges mitteilen. Auf die oben erwähnte Gesandtschaft nach Mainz kommen wir unten in lit. F zurück. 1 Dieses Datum läßt sich daraus erschließten, daß K. Heinrich am 28. Nov. [1440] seinen Tre- sorier anweist, cent escuts an Ostrigge auszuzahlen, den der Kaiser zu ihm pour le bien du pees d'esglise 40 gesandt habe (Rymer, Foedera 5, 1 p. 103). 2 Im Januar 1441 sind tatsächlich Räte des Königs in Nürnberg. Vgl. nr. 300 art. 2. s Er wird in einem Briefe K. Heinrichs an Papst Eugen vom 26. Juni 1441 genannt. Hein- 45 rich empfiehlt darin dem Papst zum dritten Male den Thomas Bryd sacre theologie professor ordinis sancti Dominici zur Berücksichtigung bei der Be- setzung der vakanten ecclesia Tironensis oder der nächsten in dominio nostro Hibernie frei werdenden 50 Kathedralkirche, indem er unter anderem auf die labores Bryds hinweist, quos et in dieta Maguncie b. Frankreich nr. 312-313. Wann die Einladung zum Mainzer Kongreß (nr. 302) in die Hände K. Karls VII. gelangte, ist nicht bekannt. Man wird aber im Hinblick auf den schon an anderer Stelle 5 berührten langsamen Geschäftsgang der königlichen Kanzlei voraussetzen müssen, daß das Schreiben, obwohl vom 21. Mai datiert, doch etwas später abging und vielleicht erst gegen 35 die Mitte des Juli ans Ziel kam. Karl scheint dann den Stellvertreter seines Kanzlers, et locis plerisque aliis ex nostra missione secreta pro Romana ecclesia, pro sanctitatis vestre et sedis aposto- lice dignitate ac jure tuendis -- et demum pro sin- gulari, quod nobis in rem vestram impendit, obsequio, dum ut archanus nuncius noster prudenter universa, que vel vestre sanctitati prospera vel adversa futura fore explorare posset, crebra fidelique significacione nobis nota fecit. Datum in manerio nostro de Shene 26. junii anno 1440 r. 19 (London Lambeth library ms. 211 fol. 85a cop. chart. coaeva; Oxford Bibl. Bodl. ms. Ashmole 789 fol. 258b cop. chart. saec. 15 ; gedr. Official correspondence of Thomas Be- kynton edit. by G. Williams 1, 238-239). 4 Er wird am 8. Juni 1441 von K. Friedrich zum Familiaris ernannt. Vgl. Chmel nr. 285. 5 Vgl. S. 276. 30
Strana 532
532 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. den Bischof Martin von Clermont, den er Ende Juli nach Bourges schickte 1, beauftragt zu haben, den dort schon seit Monaten versammelten und seiner Ankunft harrenden Ver- tretern der Gallikanischen Kirche2 Mitteilung von der Einladung zu machen und sie zur Erörterung der auf dem Kongreß einzunchmenden Haltung zu veranlassen. In diesem Zusammenhang ist vielleicht ein von Segovia 3 erwähntes Schriftstück entstanden, das die in Bourges anwesenden Gesandten Eugens IV. dem Bischof von Clermont am 3. August überreichten und in dem sie unter anderem verlangten, daß ihnen das Schreiben K. Kriedrichs zugänglich gemacht und die Auswahl der nach Mainz zu schickenden Französischen Gesandten übertragen werde. Dieses ungehörige Ansinnen dürfte keine ernsthafte Erörterung erfahren haben; und sollte der Bischof von Clermont doch irgend- 10 wie darauf eingegangen sein, so wird seine Erklärung kaum anders als ausweichend ge- lautet haben. Am 23. August kam Karl VII. selbst nach Bourges. Am 28. legten dann die Gesandten Eugens, am 29. die des Konzils ihm und der Synode den Standpunkt ihrer Parteien dar. Seine Antwort, die am 2. September den Gesandten zunächst mündlich 15 durch den Bischof von Clermont 4 und darauf schriftlich in der in unserer nr. 312 ab- gedruckten Protestation erteilt wurde, fiel im wesentlichen zugunsten Eugens aus. Er erklärte, daß er vorläufig bei der Obödienz Eugens IV. verharren wolle, einmal wegen der von vielen Seiten geäußterten Bedenken gegen die Rechtmäßigkeit der Suspension und Absetzung Eugens und der Wahl Felix' V., und dann wegen der Unsicherheit, ob die 20 allgemeine Kirche damals durch das Baseler Konzil in einer der Bedeutung jener Vor- gänge entsprechenden Weise repräsentiert worden sei. Mit der endgültigen Entscheidung für die eine oder die andere Partei wollte er noch so lange warten, bis er auf einem ökumenischen oder allgemeinen Konzil oder auf einer Versammlung der Gallikanischen Kirche oder auch auf einer Zusammenkunft der Christlichen Fürsten über die Haupt� 25 punkte des gegen Eugen geführten Prozesses unterrichtet worden sei und den Sachverhalt geprüft habe. Er fügte hinzu, daß er Eugen IV. ersuchen werde, innerhalb eines Jahres ein neues Konzil an einen Französischen Ort zu berufen, und daß er auch andere, ihm verbündete Könige und Fürsten veranlassen wolle, in demselben Sinne auf Eugen einzuwirken. Mit dieser Erklärung hatte Karl stillschweigend die Annahme der Einladung zum Mainzer Kongreß ausgesprochen, der ja in dem Schreiben K. Friedrichs ausdrücklich als „convencio principum Christianorum“ bezeichnet worden war, und zugleich hatte er hier in knapper Form die Grundgedanken einer Kirchenpolitik angedeutet, die in die Tat um- zusetzen sich seine nachher in Mainz erscheinenden Vertreter nicht ohne Erfolg bemühten. 35 Wir werden darüber in lit. F noch mehr zu sagen haben. Die Gesandten, die Karl nach Mainz abordnete, waren die Domherren von Lisieux und Paris Geoffroy Cuiller und Robert Ciboule. Ihre vom 18. Februar 1441 datierte Beglaubigung bei Erzbischof Jakob von Trier findet man in nr. 313. Der Grund ihrer späten Ausreise ist wahrscheinlich darin zu sehen, daß Karl anfänglich den Bischof 40 Johannes von Troyes hatte schicken wollen, dieser aber teils aus Gesundheitsrücksichten teils aus Scheu vor den Kosten der Reise schließlich abgelehnt hatte 5. Cuiller und Ciboule trafen am Abend des 4. März in Mainz ein 6. 5 30 1 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 33 (a. a. O. 3, 506). 2 Uber die Synode von Bourges vergleiche man Segovia lib. 16 cap. 32-34 (a. a. O. 3, 504-512); ferner Du Fresne de Beaucourt, Hist. de Charles VII. 3, 371 ff., und Valois, Le pape et le concile 2,224 ff. 3 Vgl. die in Anm. 1 zitierte Stelle. 4 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 34 (a. a. O. 3, 509.510). 5 Vgl. Valois a. a. O. 2, 247 Anm. 2. — Einem von Thomas Ebendorfer in der Chronica regum Romanorum mitgeteilten Gerücht zufolge scheint 45 der Französische König die Absicht gehabt zu haben, sich persönlich nach Mainz zu begeben, wenn K. Friedrich dorthin komme. Vgl. Mittei- lungen des Instituis für Österreichische Geschichts- forschung 3. Ergänzungsband S. 136. 6 Vgl. nr. 366. 50
532 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. den Bischof Martin von Clermont, den er Ende Juli nach Bourges schickte 1, beauftragt zu haben, den dort schon seit Monaten versammelten und seiner Ankunft harrenden Ver- tretern der Gallikanischen Kirche2 Mitteilung von der Einladung zu machen und sie zur Erörterung der auf dem Kongreß einzunchmenden Haltung zu veranlassen. In diesem Zusammenhang ist vielleicht ein von Segovia 3 erwähntes Schriftstück entstanden, das die in Bourges anwesenden Gesandten Eugens IV. dem Bischof von Clermont am 3. August überreichten und in dem sie unter anderem verlangten, daß ihnen das Schreiben K. Kriedrichs zugänglich gemacht und die Auswahl der nach Mainz zu schickenden Französischen Gesandten übertragen werde. Dieses ungehörige Ansinnen dürfte keine ernsthafte Erörterung erfahren haben; und sollte der Bischof von Clermont doch irgend- 10 wie darauf eingegangen sein, so wird seine Erklärung kaum anders als ausweichend ge- lautet haben. Am 23. August kam Karl VII. selbst nach Bourges. Am 28. legten dann die Gesandten Eugens, am 29. die des Konzils ihm und der Synode den Standpunkt ihrer Parteien dar. Seine Antwort, die am 2. September den Gesandten zunächst mündlich 15 durch den Bischof von Clermont 4 und darauf schriftlich in der in unserer nr. 312 ab- gedruckten Protestation erteilt wurde, fiel im wesentlichen zugunsten Eugens aus. Er erklärte, daß er vorläufig bei der Obödienz Eugens IV. verharren wolle, einmal wegen der von vielen Seiten geäußterten Bedenken gegen die Rechtmäßigkeit der Suspension und Absetzung Eugens und der Wahl Felix' V., und dann wegen der Unsicherheit, ob die 20 allgemeine Kirche damals durch das Baseler Konzil in einer der Bedeutung jener Vor- gänge entsprechenden Weise repräsentiert worden sei. Mit der endgültigen Entscheidung für die eine oder die andere Partei wollte er noch so lange warten, bis er auf einem ökumenischen oder allgemeinen Konzil oder auf einer Versammlung der Gallikanischen Kirche oder auch auf einer Zusammenkunft der Christlichen Fürsten über die Haupt� 25 punkte des gegen Eugen geführten Prozesses unterrichtet worden sei und den Sachverhalt geprüft habe. Er fügte hinzu, daß er Eugen IV. ersuchen werde, innerhalb eines Jahres ein neues Konzil an einen Französischen Ort zu berufen, und daß er auch andere, ihm verbündete Könige und Fürsten veranlassen wolle, in demselben Sinne auf Eugen einzuwirken. Mit dieser Erklärung hatte Karl stillschweigend die Annahme der Einladung zum Mainzer Kongreß ausgesprochen, der ja in dem Schreiben K. Friedrichs ausdrücklich als „convencio principum Christianorum“ bezeichnet worden war, und zugleich hatte er hier in knapper Form die Grundgedanken einer Kirchenpolitik angedeutet, die in die Tat um- zusetzen sich seine nachher in Mainz erscheinenden Vertreter nicht ohne Erfolg bemühten. 35 Wir werden darüber in lit. F noch mehr zu sagen haben. Die Gesandten, die Karl nach Mainz abordnete, waren die Domherren von Lisieux und Paris Geoffroy Cuiller und Robert Ciboule. Ihre vom 18. Februar 1441 datierte Beglaubigung bei Erzbischof Jakob von Trier findet man in nr. 313. Der Grund ihrer späten Ausreise ist wahrscheinlich darin zu sehen, daß Karl anfänglich den Bischof 40 Johannes von Troyes hatte schicken wollen, dieser aber teils aus Gesundheitsrücksichten teils aus Scheu vor den Kosten der Reise schließlich abgelehnt hatte 5. Cuiller und Ciboule trafen am Abend des 4. März in Mainz ein 6. 5 30 1 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 33 (a. a. O. 3, 506). 2 Uber die Synode von Bourges vergleiche man Segovia lib. 16 cap. 32-34 (a. a. O. 3, 504-512); ferner Du Fresne de Beaucourt, Hist. de Charles VII. 3, 371 ff., und Valois, Le pape et le concile 2,224 ff. 3 Vgl. die in Anm. 1 zitierte Stelle. 4 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 34 (a. a. O. 3, 509.510). 5 Vgl. Valois a. a. O. 2, 247 Anm. 2. — Einem von Thomas Ebendorfer in der Chronica regum Romanorum mitgeteilten Gerücht zufolge scheint 45 der Französische König die Absicht gehabt zu haben, sich persönlich nach Mainz zu begeben, wenn K. Friedrich dorthin komme. Vgl. Mittei- lungen des Instituis für Österreichische Geschichts- forschung 3. Ergänzungsband S. 136. 6 Vgl. nr. 366. 50
Strana 533
Einleitung. 533 10 c. Papst Eugen IV. nr. 314-317. Um dieselbe Zeit, zu der Papst Felix den Versuch machte, den Erzbischof von Trier auf seine Seite zu ziehen (vgl. lit. Eb der vorigen Hauptabteilung), traf auch Papst Eugen Anstalten, die gewichtige Stimme dieses Kirchenfürsten für sich zu gewinnen. 5 Sein Unterhändler war Nikolaus von Cusa, der, wie wir geschen haben 1, mit Johannes von Carvajal bald nach dem 9. November 1440 als päpstlicher Gesandter zum Nürn- berger Reichstag und zum Mainzer Kongreß gereist war. Es bleibt jedoch unsicher, ob Ousa schon auf der Hinreise nach Nürnberg einen Abstecher ins Trierische machte oder ob er die Verhandlungen mit dem Erzbischof erst nach seiner Ankunft in Mainz begann. Der Preis, den Eugen für seine Anerkennung bieten ließ, konnte einem Manne wie Jakob von Trier, der so sehr auf seinen, seiner Familie und seines Stifts Vorteil bedacht war, wohl verlockend genug erscheinen, um Konzil und Neutralität fallen zu lassen. Jakob hatte nämlich die 10000 Goldgulden, die er als Servitium commune für seine Bestätigung als Erzbischof an den Papst und die Kardinäle zu entrichten hatte, 15 und einen nicht näher bekannten Betrag für fünf den Beamten des Papstes und der Kardinäle gebührende Servitia minuta noch immer nicht an die päpstliche Kammer ab- geliefert, obwohl er sich am 10. Juli 1439 verpflichtet hatte, die eine Hälfte binnen sechs Monaten (vom 10. Juli an gerechnet) und die andere innerhalb weiterer sechs Monate zu bezahlen, widrigenfalls er der Exkommunikation verfallen würde. Wahrscheinlich hatte 20 er die kurfürstliche Neutralität zum Vorwand genommen, um sich der unbequemen Ver- pflichtung zu entziehen. An diesem Punkte sollte nun Cusa den Hebel ansetzen. Wie unsere nr. 314 zeigt, durfte er dem Erzbischof den Nachlaß der ganzen Schuld und die Befreiung von allen durch die Zahlungsversäumnis verwirkten Strafen für den Fall versprechen, daß er seine Mitkurfürsten zum Anschluß an die Obödienz Eugens und zur 25 Abgabe einer entsprechenden Erklärung auf dem Mainzer Tage, spätestens aber bis Ostern (16. April) veranlassen oder, wenn das nicht möglich sei, wenigstens selbst samt seiner Diözese innerhalb des vorgenannten Termins auf Eugens Seite treten und davon seine Suffragane binnen vierzig Tagen nach Ablauf jenes Termins brieflich verständigen würde. Da Eugens vom 23. Oktober 1440 datierte Urkunde über diese Konzessionen, unsere so nr. 314, sich im Kurtrierischen Archiv befindet 2, so hat Erzbischof Jakob das verlangte Versprechen tatsächlich gegeben. Nur das Wann bleibt zweifelhaft. Daneben suchte sich Eugen den Erzbischof auch noch auf andere Weise zu ver- pflichten. Jakob war, ehe er den Trierer Stuhl bestieg, Dompropst von Würzburg gewesen und hatte es dann so einzurichten verstanden, daß ihm sein Bruder Philipp von Sierck in 35 der Propstwürde gefolgt war, freilich nicht widerspruchslos, da das Baseler Konzil im Juni 1439 den Agramer Erzdiakon Johannes von Bachenstein mit der Propstei providiert hatte 3. Eugen hatte nun schon früher dem am 14. März 1431 zum Kardinalbischof von Ostia beförderten Nepoten Gregors XII. Antonio Corraro eine lebenslängliche jährliche Pension auf die Dompropstei angewiesen. Aber weder Jakob noch Philipp hatten sich um 40 die Ansprüche des Kardinals gekümmert. Die Folge war ein Prozeß des letzteren gegen Philipp gewesen. Philipp war unterlegen. Infolgedessen waren er sowohl wie Jakob den gesetzlichen Sentenzen, Zensuren und Pönen verfallen und außerdem waren bei einer mit jenem Prozeß zusammenhängenden Gelegenheit Würzburg und einige andere Orte mit dem Interdikt belegt worden. Jetzt suspendierte Eugen bis auf weiteres die Ausführung der 45 1 Vgl. S. 315-316. 2 Vgl. auch Roßtmann, Betrachtungen über das Zeitalter der Reformation S. 382-383, und Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 6-7). Das von Roß- mann a. a. O. S. 382 mitgeteilte Schreiben Karls VII. von Frankreich an Erzbischof Jakob gehört schwer- lich hierher. 3 Vgl. Concilium Basiliense Bd. 7 S. LIII-LV. Deutsche Reichstags-Akten XV. 68
Einleitung. 533 10 c. Papst Eugen IV. nr. 314-317. Um dieselbe Zeit, zu der Papst Felix den Versuch machte, den Erzbischof von Trier auf seine Seite zu ziehen (vgl. lit. Eb der vorigen Hauptabteilung), traf auch Papst Eugen Anstalten, die gewichtige Stimme dieses Kirchenfürsten für sich zu gewinnen. 5 Sein Unterhändler war Nikolaus von Cusa, der, wie wir geschen haben 1, mit Johannes von Carvajal bald nach dem 9. November 1440 als päpstlicher Gesandter zum Nürn- berger Reichstag und zum Mainzer Kongreß gereist war. Es bleibt jedoch unsicher, ob Ousa schon auf der Hinreise nach Nürnberg einen Abstecher ins Trierische machte oder ob er die Verhandlungen mit dem Erzbischof erst nach seiner Ankunft in Mainz begann. Der Preis, den Eugen für seine Anerkennung bieten ließ, konnte einem Manne wie Jakob von Trier, der so sehr auf seinen, seiner Familie und seines Stifts Vorteil bedacht war, wohl verlockend genug erscheinen, um Konzil und Neutralität fallen zu lassen. Jakob hatte nämlich die 10000 Goldgulden, die er als Servitium commune für seine Bestätigung als Erzbischof an den Papst und die Kardinäle zu entrichten hatte, 15 und einen nicht näher bekannten Betrag für fünf den Beamten des Papstes und der Kardinäle gebührende Servitia minuta noch immer nicht an die päpstliche Kammer ab- geliefert, obwohl er sich am 10. Juli 1439 verpflichtet hatte, die eine Hälfte binnen sechs Monaten (vom 10. Juli an gerechnet) und die andere innerhalb weiterer sechs Monate zu bezahlen, widrigenfalls er der Exkommunikation verfallen würde. Wahrscheinlich hatte 20 er die kurfürstliche Neutralität zum Vorwand genommen, um sich der unbequemen Ver- pflichtung zu entziehen. An diesem Punkte sollte nun Cusa den Hebel ansetzen. Wie unsere nr. 314 zeigt, durfte er dem Erzbischof den Nachlaß der ganzen Schuld und die Befreiung von allen durch die Zahlungsversäumnis verwirkten Strafen für den Fall versprechen, daß er seine Mitkurfürsten zum Anschluß an die Obödienz Eugens und zur 25 Abgabe einer entsprechenden Erklärung auf dem Mainzer Tage, spätestens aber bis Ostern (16. April) veranlassen oder, wenn das nicht möglich sei, wenigstens selbst samt seiner Diözese innerhalb des vorgenannten Termins auf Eugens Seite treten und davon seine Suffragane binnen vierzig Tagen nach Ablauf jenes Termins brieflich verständigen würde. Da Eugens vom 23. Oktober 1440 datierte Urkunde über diese Konzessionen, unsere so nr. 314, sich im Kurtrierischen Archiv befindet 2, so hat Erzbischof Jakob das verlangte Versprechen tatsächlich gegeben. Nur das Wann bleibt zweifelhaft. Daneben suchte sich Eugen den Erzbischof auch noch auf andere Weise zu ver- pflichten. Jakob war, ehe er den Trierer Stuhl bestieg, Dompropst von Würzburg gewesen und hatte es dann so einzurichten verstanden, daß ihm sein Bruder Philipp von Sierck in 35 der Propstwürde gefolgt war, freilich nicht widerspruchslos, da das Baseler Konzil im Juni 1439 den Agramer Erzdiakon Johannes von Bachenstein mit der Propstei providiert hatte 3. Eugen hatte nun schon früher dem am 14. März 1431 zum Kardinalbischof von Ostia beförderten Nepoten Gregors XII. Antonio Corraro eine lebenslängliche jährliche Pension auf die Dompropstei angewiesen. Aber weder Jakob noch Philipp hatten sich um 40 die Ansprüche des Kardinals gekümmert. Die Folge war ein Prozeß des letzteren gegen Philipp gewesen. Philipp war unterlegen. Infolgedessen waren er sowohl wie Jakob den gesetzlichen Sentenzen, Zensuren und Pönen verfallen und außerdem waren bei einer mit jenem Prozeß zusammenhängenden Gelegenheit Würzburg und einige andere Orte mit dem Interdikt belegt worden. Jetzt suspendierte Eugen bis auf weiteres die Ausführung der 45 1 Vgl. S. 315-316. 2 Vgl. auch Roßtmann, Betrachtungen über das Zeitalter der Reformation S. 382-383, und Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 6-7). Das von Roß- mann a. a. O. S. 382 mitgeteilte Schreiben Karls VII. von Frankreich an Erzbischof Jakob gehört schwer- lich hierher. 3 Vgl. Concilium Basiliense Bd. 7 S. LIII-LV. Deutsche Reichstags-Akten XV. 68
Strana 534
534 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. die Reservation und Assignation der Pension und das Prozeßurteil betreffenden Erlasse und hob zugleich die über Jakob und Philipp verhängten Strafen samt dem Interdikt und dessen Folgen auf. Auch die über diesen Akt am 4. November 1440 ausgefertigte päpstliche Bulle, mit deren Aushändigung wohl auch Cusa betraut worden war, befindet sich im Kurtrierischen 5 Archiv 1. Wohl möglich, daß Eugen erwartet hatte, die Wirkung seiner Anerbietungen werde sich schon auf dem für den 6. Januar 1441 angekündigten Nürnberger Tage zeigen, und daß er etwas wie Enttäuschung empfand, als von Seiten seiner Nuntien nichts verlautete, was auf eine intensivere Tätigkeit Jakobs zu seinen Gunsten hinzudeuten 10 schien. Darum vielleicht der ungeduldige, zu größerem Eifer mahnende Brief an den Erzbischof vom 26. Januar 1441, den wir in unserer nr. 317 mitteilen. Ob dieser Brief, der etwa Ende Februar oder Anfang März in Jakobs Hände ge- langt sein mag, auf dessen Haltung in den damals nach der Ankunft der Bevollmäch- tigten K. Friedrichs eben beginnenden Verhandlungen über die Kirchenfrage von Einflußt 15 war, entzieht sich unserer Kenntnis. Auf die Verhandlungen selbst und auf Jakobs Beteiligung an ihnen kommen wir nachher in lit. F zurück. Auch sonst scheint Eugen, sehr im Gegensatz zu seinem früheren Verhalten, nichts unversucht gelassen zu haben, was seine Position stärken konnte. Von den Bemühungen seiner Gesandten auf der Synode von Bourges, Einfluß auf die Auswahl der nach Mainz 20 zu sendenden Französischen Vertreter zu erlangen, war schon die Rede 2. Anfang De- zember 1440 erfuhr er nun, vermutlich aus einem von Richard Chester3 überbrachten Briefe K. Heinrichs von England, daß der von ihm am 18. Dezember 1439 zum Kar- dinalpriester tit. s. Balbine ernannte Erzbischof von York John Kemp nach Mainz zu gehen beabsichtige. Er wandte sich daraufhin sofort brieflich an ihn und forderte ihn 25 auf, in Mainz die Interessen des päpstlichen Stuhles wahrzunehmen und die Angriffe der Gegner im Verein mit den päpstlichen Gesandten Carvajal, Cusa und de Oratoribus kräftig abzuwehren (nr. 315). Die Letzteren wurden gleichzeitig mit entsprechenden Weisungen versehen (nr. 316). Doch ist der Erzbischof, so viel wir wissen, nicht in Mainz gewesen. Aber die erhoffte Englische Unterstützung wurde Eugen gleichwohl zuteil, so da die Gesandten K. Heinrichs für ihn eintraten 4. d. Das Baseler Konzil nr. 318-319. Von den Bemühungen des Konzils, sich des Beistandes der drei geistlichen Kur- fürsten zu versichern, und von dem Mißerfolg seiner Gesandtschaft nach Bourges ist schon an anderen Stellen 5 die Rede gewesen. Hier ist daher nur noch einiges Wenige s5 über spätere Vorgänge nachzutragen. Um die Englische Stimme zu werben, hatte das Konzil wohl nicht versucht, da das im Hinblick auf die scharfe Absage, die K. Heinrich VI. dem Konzilspapst am 23. April 1440 hatte zuteil werden lassen 6, als aussichtslos erscheinen mußtte. Dagegen hatten die Konzilsgesandten, die am 14. November nach Nürnberg gegangen waren, unterwegs und 40 1 In Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staats-A, Ur- kunden nr. 1602 orig. membr. lit. pat. c. bulla pend. absc. Datum Florentie 1440 pridie nonas novembris [Nov. 4] pont. a. 10. Auf dem Bug gratis de mandato domini nostri pape ll E. Pollart. Vgl. S. 532. Vgl. S. 530. Vgl. unten lit. Fb. Vgl. S. 304, 309-312 und 532. Sie war einem Gesandten des Papstes durch 5 den Erzbischof von York im Namen des Königs in London erteilt worden. Eine Abschrift dieser erzbischöflichen Antwort befindet sich in Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 119a cop. chart. coaeva mit der Überschrift Responsio data 45 ex parte illustrissimi principis domini Heinrici regis Anglie per reverendissimum patrem archiepiscopum Eboracensem in civitate Londonensi ipso die sancti Georgii [April 23] nuncio domini ducis Sabaudie. 50
534 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. die Reservation und Assignation der Pension und das Prozeßurteil betreffenden Erlasse und hob zugleich die über Jakob und Philipp verhängten Strafen samt dem Interdikt und dessen Folgen auf. Auch die über diesen Akt am 4. November 1440 ausgefertigte päpstliche Bulle, mit deren Aushändigung wohl auch Cusa betraut worden war, befindet sich im Kurtrierischen 5 Archiv 1. Wohl möglich, daß Eugen erwartet hatte, die Wirkung seiner Anerbietungen werde sich schon auf dem für den 6. Januar 1441 angekündigten Nürnberger Tage zeigen, und daß er etwas wie Enttäuschung empfand, als von Seiten seiner Nuntien nichts verlautete, was auf eine intensivere Tätigkeit Jakobs zu seinen Gunsten hinzudeuten 10 schien. Darum vielleicht der ungeduldige, zu größerem Eifer mahnende Brief an den Erzbischof vom 26. Januar 1441, den wir in unserer nr. 317 mitteilen. Ob dieser Brief, der etwa Ende Februar oder Anfang März in Jakobs Hände ge- langt sein mag, auf dessen Haltung in den damals nach der Ankunft der Bevollmäch- tigten K. Friedrichs eben beginnenden Verhandlungen über die Kirchenfrage von Einflußt 15 war, entzieht sich unserer Kenntnis. Auf die Verhandlungen selbst und auf Jakobs Beteiligung an ihnen kommen wir nachher in lit. F zurück. Auch sonst scheint Eugen, sehr im Gegensatz zu seinem früheren Verhalten, nichts unversucht gelassen zu haben, was seine Position stärken konnte. Von den Bemühungen seiner Gesandten auf der Synode von Bourges, Einfluß auf die Auswahl der nach Mainz 20 zu sendenden Französischen Vertreter zu erlangen, war schon die Rede 2. Anfang De- zember 1440 erfuhr er nun, vermutlich aus einem von Richard Chester3 überbrachten Briefe K. Heinrichs von England, daß der von ihm am 18. Dezember 1439 zum Kar- dinalpriester tit. s. Balbine ernannte Erzbischof von York John Kemp nach Mainz zu gehen beabsichtige. Er wandte sich daraufhin sofort brieflich an ihn und forderte ihn 25 auf, in Mainz die Interessen des päpstlichen Stuhles wahrzunehmen und die Angriffe der Gegner im Verein mit den päpstlichen Gesandten Carvajal, Cusa und de Oratoribus kräftig abzuwehren (nr. 315). Die Letzteren wurden gleichzeitig mit entsprechenden Weisungen versehen (nr. 316). Doch ist der Erzbischof, so viel wir wissen, nicht in Mainz gewesen. Aber die erhoffte Englische Unterstützung wurde Eugen gleichwohl zuteil, so da die Gesandten K. Heinrichs für ihn eintraten 4. d. Das Baseler Konzil nr. 318-319. Von den Bemühungen des Konzils, sich des Beistandes der drei geistlichen Kur- fürsten zu versichern, und von dem Mißerfolg seiner Gesandtschaft nach Bourges ist schon an anderen Stellen 5 die Rede gewesen. Hier ist daher nur noch einiges Wenige s5 über spätere Vorgänge nachzutragen. Um die Englische Stimme zu werben, hatte das Konzil wohl nicht versucht, da das im Hinblick auf die scharfe Absage, die K. Heinrich VI. dem Konzilspapst am 23. April 1440 hatte zuteil werden lassen 6, als aussichtslos erscheinen mußtte. Dagegen hatten die Konzilsgesandten, die am 14. November nach Nürnberg gegangen waren, unterwegs und 40 1 In Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staats-A, Ur- kunden nr. 1602 orig. membr. lit. pat. c. bulla pend. absc. Datum Florentie 1440 pridie nonas novembris [Nov. 4] pont. a. 10. Auf dem Bug gratis de mandato domini nostri pape ll E. Pollart. Vgl. S. 532. Vgl. S. 530. Vgl. unten lit. Fb. Vgl. S. 304, 309-312 und 532. Sie war einem Gesandten des Papstes durch 5 den Erzbischof von York im Namen des Königs in London erteilt worden. Eine Abschrift dieser erzbischöflichen Antwort befindet sich in Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 119a cop. chart. coaeva mit der Überschrift Responsio data 45 ex parte illustrissimi principis domini Heinrici regis Anglie per reverendissimum patrem archiepiscopum Eboracensem in civitate Londonensi ipso die sancti Georgii [April 23] nuncio domini ducis Sabaudie. 50
Strana 535
Einleitung. 535 nachher von Nürnberg aus eine lebhafte Propaganda entfaltet 1. Sie hatten den Erzbischof von Salzburg, die Bischöfe von Augsburg, Regensburg, Bamberg und Passau, die Herzöge Albrecht, Heinrich und Johann von Baiern und den Markgrafen Albrecht Achilles von Brandenburg aufgesucht. Der Erfolg ihrer Bemühungen hatte aber wohl kaum ihren 5 Erwartungen entsprochen. Sie waren zwar überall sehr höflich behandelt worden, aber eine feste Zusage der Unterstützung des Konzils und seines Papstes hatten sie außter bei den Herzögen Albrecht und Johann und beim Markgrafen von Brandenburg nicht erhalten. Als sie nun Mitte Januar 1441 von der Verlegung des Reichstages verständigt wurden und gleich darauf erfuhren, daß die in Nürnberg befindlichen Gesandten Eugens IV. 10 direkt nach Mainz reisen würden, beschlossen sie, daß Kardinal Grünwalder, der Abt von Vercelli, Nikolaus Amici, Johannes von Bachenstein, Franciscus de Bossis und Georgius de Canalibus nach Basel zurückkehren, Segovia dagegen, der Abt von Aulps, Thomas von Courcelles und Franciscus de Fuce den Gesandten Eugens folgen und etwaigen Versuchen derselben, das Konzil zu verunglimpfen, entgegentreten sollten 2. Jene 15 langten in Basel vor dem 1. Februar, diese auf dem Wege über Würzburg und Frank- furt in Mainz am 28. Januar an 3. Segovia und seine Mitgesandten erhielten in Mainz sehr bald Kenntnis von einem Briefe des Erzbischofs Dietrich von Mainz an seine Mitkurfürsten, in dem die Absicht geäußert war, auf dem Mainzer Tage den Anschluß der Deutschen Nation an die 20 Obödienz Eugens IV. zu bewirken 4. Zweifellos eine schwere Enttäuschung für das Konzil, das im Vertrauen auf die frühere konzilsfreundliche Haltung des Erzbischofs 5 darauf gerechnet haben mochte, Dietrich an der Spitze derjenigen zu sehen, die die Deutsche Nation auf die Seite des Konzilspapstes hinüberführen würden. Da die Ge- sandten des Weiteren erfuhren, daß schon einige Kurfürsten mit Dietrichs Absicht ein- 25 verstanden seien, so hielten sie es für notwendig, Papst Felix von der drohenden Gefahr brieflich zu verständigen und ihn und das Konzil um Verstärkung der Gesandtschaft zu bitten, damit mit allem Nachdruck der Bildung einer den Mainzischen Plänen geneigten Mehrheit im Kurkolleg entgegengearbeitet werden könne. Der Brief traf wohl am 9. Februar in Basel ein und wurde am 10. in der General- so kongregation mitgeteilt (vgl. nr. 360 art. 1). Nach mehrtägigen, im wesentlichen in die Zeit vom 18. bis 25. Februar fallenden Beratungen (vgl. nr. 318 artt. 1-4) wurde am letztgenannten Tage beschlossen, daß der Präsident des Konzils Kardinal Ludwig von Arles persönlich nach Mainz gehen solle und mit ihm Kardinal Grünwalder und der Metzer Erzdiakon Guillermus Hugonis. Es wurde ihnen ausdrücklich zur Pflicht gemacht, unter s5 keinen Umständen in die Verlegung des Konzils an einen dritten Ort zu willigen (vgl. nr. 318 art. 56). Von den Schriftstücken, die ihnen mitgegeben wurden, haben wir leider nur noch die Beglaubigung beim Erzbischof von Trier. Wir legen sie in nr. 319 vor. Die Gesandten verließen Basel am 27. Februar, nach Grünwalders wohl über- 40 triebener Angabe mit einem Gefolge von ungefähr hundert Personen (vgl. nr. 318 art. 7 und nr. 365 art. 2). Am 5. März trafen sie in Mainz ein (vgl. nr. 357 artt. 4 und 5). C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. Die Abordnung der Bevollmächtigten, deren Entsendung nach Mainz König Friedrich den Reichsständen in seinen Briefen vom 30. Dezember 1440 (nrr. 303 und 304) an- 45 gekündigt hatte, erfolgte schon am 6. und 7. Januar 1441. Es waren die Bischöfe Peter 3 1 Vgl. nr. 292 artt. 1-5 und 6a-6d. 2 Vgl. nr. 292 art. 6f. Vgl. ebenda. Vgl. nr. 357 art. 2. Vgl. nrr. 264 und 265. 68*)
Einleitung. 535 nachher von Nürnberg aus eine lebhafte Propaganda entfaltet 1. Sie hatten den Erzbischof von Salzburg, die Bischöfe von Augsburg, Regensburg, Bamberg und Passau, die Herzöge Albrecht, Heinrich und Johann von Baiern und den Markgrafen Albrecht Achilles von Brandenburg aufgesucht. Der Erfolg ihrer Bemühungen hatte aber wohl kaum ihren 5 Erwartungen entsprochen. Sie waren zwar überall sehr höflich behandelt worden, aber eine feste Zusage der Unterstützung des Konzils und seines Papstes hatten sie außter bei den Herzögen Albrecht und Johann und beim Markgrafen von Brandenburg nicht erhalten. Als sie nun Mitte Januar 1441 von der Verlegung des Reichstages verständigt wurden und gleich darauf erfuhren, daß die in Nürnberg befindlichen Gesandten Eugens IV. 10 direkt nach Mainz reisen würden, beschlossen sie, daß Kardinal Grünwalder, der Abt von Vercelli, Nikolaus Amici, Johannes von Bachenstein, Franciscus de Bossis und Georgius de Canalibus nach Basel zurückkehren, Segovia dagegen, der Abt von Aulps, Thomas von Courcelles und Franciscus de Fuce den Gesandten Eugens folgen und etwaigen Versuchen derselben, das Konzil zu verunglimpfen, entgegentreten sollten 2. Jene 15 langten in Basel vor dem 1. Februar, diese auf dem Wege über Würzburg und Frank- furt in Mainz am 28. Januar an 3. Segovia und seine Mitgesandten erhielten in Mainz sehr bald Kenntnis von einem Briefe des Erzbischofs Dietrich von Mainz an seine Mitkurfürsten, in dem die Absicht geäußert war, auf dem Mainzer Tage den Anschluß der Deutschen Nation an die 20 Obödienz Eugens IV. zu bewirken 4. Zweifellos eine schwere Enttäuschung für das Konzil, das im Vertrauen auf die frühere konzilsfreundliche Haltung des Erzbischofs 5 darauf gerechnet haben mochte, Dietrich an der Spitze derjenigen zu sehen, die die Deutsche Nation auf die Seite des Konzilspapstes hinüberführen würden. Da die Ge- sandten des Weiteren erfuhren, daß schon einige Kurfürsten mit Dietrichs Absicht ein- 25 verstanden seien, so hielten sie es für notwendig, Papst Felix von der drohenden Gefahr brieflich zu verständigen und ihn und das Konzil um Verstärkung der Gesandtschaft zu bitten, damit mit allem Nachdruck der Bildung einer den Mainzischen Plänen geneigten Mehrheit im Kurkolleg entgegengearbeitet werden könne. Der Brief traf wohl am 9. Februar in Basel ein und wurde am 10. in der General- so kongregation mitgeteilt (vgl. nr. 360 art. 1). Nach mehrtägigen, im wesentlichen in die Zeit vom 18. bis 25. Februar fallenden Beratungen (vgl. nr. 318 artt. 1-4) wurde am letztgenannten Tage beschlossen, daß der Präsident des Konzils Kardinal Ludwig von Arles persönlich nach Mainz gehen solle und mit ihm Kardinal Grünwalder und der Metzer Erzdiakon Guillermus Hugonis. Es wurde ihnen ausdrücklich zur Pflicht gemacht, unter s5 keinen Umständen in die Verlegung des Konzils an einen dritten Ort zu willigen (vgl. nr. 318 art. 56). Von den Schriftstücken, die ihnen mitgegeben wurden, haben wir leider nur noch die Beglaubigung beim Erzbischof von Trier. Wir legen sie in nr. 319 vor. Die Gesandten verließen Basel am 27. Februar, nach Grünwalders wohl über- 40 triebener Angabe mit einem Gefolge von ungefähr hundert Personen (vgl. nr. 318 art. 7 und nr. 365 art. 2). Am 5. März trafen sie in Mainz ein (vgl. nr. 357 artt. 4 und 5). C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. Die Abordnung der Bevollmächtigten, deren Entsendung nach Mainz König Friedrich den Reichsständen in seinen Briefen vom 30. Dezember 1440 (nrr. 303 und 304) an- 45 gekündigt hatte, erfolgte schon am 6. und 7. Januar 1441. Es waren die Bischöfe Peter 3 1 Vgl. nr. 292 artt. 1-5 und 6a-6d. 2 Vgl. nr. 292 art. 6f. Vgl. ebenda. Vgl. nr. 357 art. 2. Vgl. nrr. 264 und 265. 68*)
Strana 536
536 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. von Augsburg und Silvester von Chiemsee, der Oberstschenk im Herzogtum Österreich Baron Albrecht von Potendorf und der Professor der Theologie Thomas Ebendorfer von Haselbach 1. Von den für sie ausgefertigten Schriftstücken teilen wir in unseren nrr. 320 und 321 Instruktion und Vollmacht nach den Abschriften im Reichsregistraturbuch, in nr. 322 den Geleitsbrief nach dem Original mit. Die größte Bedeutung kommt natürlich der umfangreichen, vom 6. Januar datierten Instruktion (nr. 320) zu. Sic läßt sich in fünf Abschnitte zerlegen. Im ersten Abschnitt (artt. 1-5) werden die Gesandten angewiesen, den Besuchern des Mainzer Tages die Gründe mitzuteilen, die den König veranlaßt hätten, den Nürn- berger Reichstag vom 29. September 2 auf den 30. November und dann auf den 6. Januar 10 und den Mainzer Kongreß vom 11. November3 auf den 2. Februar zu verlegen und, wie den Nürnberger Tagen, so nun auch dem Kongreß fernzubleiben. Doch sollten sie dabei andeuten, daß er, sobald er könne, noch kommen werde 4. Im zweiten Abschnitt (artt. 6-10) wird ihnen nahegelegt, vor dem Eintritt in die Verhandlungen sich mit den Kurfürsten oder ihren Räten über die Art und Weise zu 15 besprechen, in der die Kirchenfrage und die anderen zur Erörterung stehenden Angelegen- heiten behandelt werden sollten, also wohl eine Art Tagesordnung aufzustellen. Uberhaupt wird ihnen zur Pflicht gemacht, stets nur im engsten Einvernehmen mit den Kurfürsten oder ihren Räten vorzugehen. Besonders genau werden sie für den Fall instruiert, daß die kurfürstlichen Räte bei der Vorbesprechung verlangen würden, zunächst erst einmal 2o die Meinung des Königs über die Kirchenfrage zu hören, ehe sie selbst sich dazu äußerten. In diesem Falle sollten sie erklären, daß der König die Berufung eines neuen Konzils nach Straßburg als das beste Mittel zur Lösung der Kirchenfrage betrachte. Dabei sollten sie aber betonen, daß er ein neues Konzil nur dann wolle, wenn auch die anderen Christlichen Könige dafür seien. Der dritte Abschnitt (artt. 11-16 und 21�23) enthält die Weisungen für die Haltung der Gesandten während der Verhandlungen über die Kirchenfrage im Plenum. Falls die Berufung eines neuen Konzils beschlossen wird, dürfen sie diesem im Namen des Königs Gelcit, Schutz, Ernennung eines Protektors, Besuch durch die Deutsche und Österreichische Geistlichkeit und Anerkennung und Durchführung seiner Beschlüsse in so Punkt des Schismas versprechen (artt. 11-14). Läßt sich aber kein Beschluß herbei- führen, weil vielleicht die anderen Christlichen Könige auf dem Kongreß nicht vertreten sind, so können sie vorschlagen, die Konzilsfrage später noch einmal in irgend einem Rheinischen Orte, etwa in Konstanz, Straßburg, Speier, Mainz oder anderswo zu erörtern (artt. 15 und 16). Im Punkt der Ortsfrage dürfen sie versichern, daß dem König s5 jeder Ort genehm sein werde, den die Kurfürsten oder ihre Räte als geeignet zur Ab- haltung des Konzils erachten würden (art. 16). Sind die Anwesenden oder die Mehrheit der Meinung, daß man auf einem anderen Wege leichter zum Ziele gelangen könne als auf dem oben genannten, so dürfen sich die Gesandten nach vorausgegangener Verstän- digung mit den Kurfürsten oder ihren Räten ebenfalls für diesen Weg erklären. Doch 40 darf ihre Erklärung nichts enthalten, was so ausgelegt werden könnte, als stelle sich der König auf die Scite der einen oder der anderen der beiden streitenden Parteien. Auch 25 1 Die Zusammensetzung der Gesandtschaft ist für Friedrichs Haltung im Kirchenstreit sehr charakteristisch. Der Bischof von Augsburg war am 19. Dezember 1439 von Eugen IV. zum Kar- dinal ernannt worden, war diesem also sicher freundlich gesinnt (vgl. nr. 114 artt. 2 und 6). Der Bischof von Chiemsee dagegen und besonders Thomas Ebendorfer standen auf Seiten des Konzils. Vgl. S. 272-273. 3 Vgl. ebenda. 4 Laut einem Briefe des Erzbischofs Dietrich von 45 Köln an Herzog Adolf von Cleve wollte Friedrich um Mittfasten [März 26] nach Mainz kommen. Vgl. Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahr- hundert Bd. 1, Urkunden und Akten S. 39. 50
536 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. von Augsburg und Silvester von Chiemsee, der Oberstschenk im Herzogtum Österreich Baron Albrecht von Potendorf und der Professor der Theologie Thomas Ebendorfer von Haselbach 1. Von den für sie ausgefertigten Schriftstücken teilen wir in unseren nrr. 320 und 321 Instruktion und Vollmacht nach den Abschriften im Reichsregistraturbuch, in nr. 322 den Geleitsbrief nach dem Original mit. Die größte Bedeutung kommt natürlich der umfangreichen, vom 6. Januar datierten Instruktion (nr. 320) zu. Sic läßt sich in fünf Abschnitte zerlegen. Im ersten Abschnitt (artt. 1-5) werden die Gesandten angewiesen, den Besuchern des Mainzer Tages die Gründe mitzuteilen, die den König veranlaßt hätten, den Nürn- berger Reichstag vom 29. September 2 auf den 30. November und dann auf den 6. Januar 10 und den Mainzer Kongreß vom 11. November3 auf den 2. Februar zu verlegen und, wie den Nürnberger Tagen, so nun auch dem Kongreß fernzubleiben. Doch sollten sie dabei andeuten, daß er, sobald er könne, noch kommen werde 4. Im zweiten Abschnitt (artt. 6-10) wird ihnen nahegelegt, vor dem Eintritt in die Verhandlungen sich mit den Kurfürsten oder ihren Räten über die Art und Weise zu 15 besprechen, in der die Kirchenfrage und die anderen zur Erörterung stehenden Angelegen- heiten behandelt werden sollten, also wohl eine Art Tagesordnung aufzustellen. Uberhaupt wird ihnen zur Pflicht gemacht, stets nur im engsten Einvernehmen mit den Kurfürsten oder ihren Räten vorzugehen. Besonders genau werden sie für den Fall instruiert, daß die kurfürstlichen Räte bei der Vorbesprechung verlangen würden, zunächst erst einmal 2o die Meinung des Königs über die Kirchenfrage zu hören, ehe sie selbst sich dazu äußerten. In diesem Falle sollten sie erklären, daß der König die Berufung eines neuen Konzils nach Straßburg als das beste Mittel zur Lösung der Kirchenfrage betrachte. Dabei sollten sie aber betonen, daß er ein neues Konzil nur dann wolle, wenn auch die anderen Christlichen Könige dafür seien. Der dritte Abschnitt (artt. 11-16 und 21�23) enthält die Weisungen für die Haltung der Gesandten während der Verhandlungen über die Kirchenfrage im Plenum. Falls die Berufung eines neuen Konzils beschlossen wird, dürfen sie diesem im Namen des Königs Gelcit, Schutz, Ernennung eines Protektors, Besuch durch die Deutsche und Österreichische Geistlichkeit und Anerkennung und Durchführung seiner Beschlüsse in so Punkt des Schismas versprechen (artt. 11-14). Läßt sich aber kein Beschluß herbei- führen, weil vielleicht die anderen Christlichen Könige auf dem Kongreß nicht vertreten sind, so können sie vorschlagen, die Konzilsfrage später noch einmal in irgend einem Rheinischen Orte, etwa in Konstanz, Straßburg, Speier, Mainz oder anderswo zu erörtern (artt. 15 und 16). Im Punkt der Ortsfrage dürfen sie versichern, daß dem König s5 jeder Ort genehm sein werde, den die Kurfürsten oder ihre Räte als geeignet zur Ab- haltung des Konzils erachten würden (art. 16). Sind die Anwesenden oder die Mehrheit der Meinung, daß man auf einem anderen Wege leichter zum Ziele gelangen könne als auf dem oben genannten, so dürfen sich die Gesandten nach vorausgegangener Verstän- digung mit den Kurfürsten oder ihren Räten ebenfalls für diesen Weg erklären. Doch 40 darf ihre Erklärung nichts enthalten, was so ausgelegt werden könnte, als stelle sich der König auf die Scite der einen oder der anderen der beiden streitenden Parteien. Auch 25 1 Die Zusammensetzung der Gesandtschaft ist für Friedrichs Haltung im Kirchenstreit sehr charakteristisch. Der Bischof von Augsburg war am 19. Dezember 1439 von Eugen IV. zum Kar- dinal ernannt worden, war diesem also sicher freundlich gesinnt (vgl. nr. 114 artt. 2 und 6). Der Bischof von Chiemsee dagegen und besonders Thomas Ebendorfer standen auf Seiten des Konzils. Vgl. S. 272-273. 3 Vgl. ebenda. 4 Laut einem Briefe des Erzbischofs Dietrich von 45 Köln an Herzog Adolf von Cleve wollte Friedrich um Mittfasten [März 26] nach Mainz kommen. Vgl. Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahr- hundert Bd. 1, Urkunden und Akten S. 39. 50
Strana 537
Einleitung. 537 darf sie nicht im Widerspruch mit der Antwort stehen, die der König den kurfürstlichen Gesandten früher in Wiener Neustadt gegeben hat (art. 22). Sollte vorgeschlagen werden, Gesandlschaften an die streitenden Parteien zu schicken oder ihnen zu schreiben, so sollen die Gesandten einen Beschluß darüber bis zur Ankunft des Königs hintanzuhalten suchen. Hinsichtlich der persönlichen Haltung, die der König in der Kirchenfrage einzu- nehmen wünscht, wird den Gesandten im vierten Abschnitt (artt. 17-19) eröffnet, daßs sie seine Zustimmung zu den am 26. März 1439 in Mainz angenommenen Dekreten des Konzils aussprechen dürfen (art. 17), aber jeder Erklärung für die eine oder die andere Partei mit dem Bemerken auszuweichen haben, daßs er darüber selbst entscheiden müsse 10 (art. 18). Eine Aufforderung, dem Bündnis, der Appellation und der Protestation der Kurfürsten beizutreten, haben sie entweder mit dem Hinweis auf die Antwort, die er den kurfürstlichen Gesandten in Wiener Neustadt gegeben habe, abzulehnen oder sie haben die Entscheidung darüber bis zu seiner Ankunft hinauszuschieben (art. 19). Der fünfte und letzte Abschnitt (artt. 20 und 24) bezicht sich auf die Behandlung 15 der Reichssachen, die schon auf der Tagesordnung des Nürnberger Reichstages gestanden hatten, und auf die Verwendung des in Deutschland gesammelten Griechenablaßgeldes. Uber jene soll vor der Ankunft des Königs überhaupt nicht verhandelt werden, über dicse nur im Notfall, besonders wenn Frankreich seine Zustimmung zur Berufung eines neuen Konzils oder zu einer anderweitigen Regelung der Kirchenfrage von der Entschädigung 20 Avignons mit einem Teile des Geldes abhängig macht. Dabei ist jedoch die Bedingung zu stellen, daß von der Summe, die das Konzil den Avignonesen schulde, zunächst der- jenige Betrag abgezogen werde, den das Konzil bisher schon aus dem Ablaß eingenommen habe, und daß dann der noch verbleibende Rest von Deutschland und den anderen Nationen zu gleichen Teilen gedeckt werde. Die Instruktion läßt unschwer erkennen, daß Friedrich eine direkte Erklärung für eine der beiden Parteien zu umgehen wünschte, vermutlich weil er befürchtete, daß ein dahin gehender Beschluß des Kongresses wegen der diesem mangelnden Autorität in kirchlichen Dingen keine allgemeine Anerkennung finden und so eher noch zur Ver- größterung des vorhandenen Ubels beitragen werde. Die Berufung eines neuen Konzils so schien ihm das Erstrebenswerteste zu sein, und er mochte wohl hoffen, daß sich darüber leicht eine Verständigung unter den beteiligten Mächten werde erzielen lassen, zumal da sich auch die Pläne des Französischen Königs in derselben Richtung bewegten, was ihm sicher nicht unbekannt geblieben war. Die Annahme des Konzilsplanes von seiten der anderen Mächte zu betreiben, war daher offenbar die vornehmste, ja man kann vielleicht s5 sagen einzige Aufgabe, die er seinen Gesandten zugedacht hatte. Sich mit Reichsangelegen- heiten zu befassen, waren sie nicht befugt. Ihre Vollmacht (nr. 321) erstreckte sich durchaus nur auf die Verhandlungen über die Kirchenfrage. Darin und natürlich auch in dem Nichterscheinen Friedrichs wird man den Hauptgrund dafür zu sehen haben, daßs die Mainzer Versammlung ohne besonderes Ergebnis für die inneren Angelegenheiten 40 des Reiches blieb. Der Bischof von Augsburg kam schon vor dem 10. Februar nach Mainz. Die An- kunft der drei anderen Gesandten erfolgte erst am 14. Februar 1. Was wir über ihre Tätigkeit in Mainz wissen, wird in lit. F mitzuteilen sein. 25 Den drei die königliche Gesandtschaft betreffenden Aktenstücken fügen wir in nr. 323 45 die bisher unbekannte Instruktion an, die der stellvertretende Hochmeister Nikolaus Poster 1 Der Bischof von Chiemsee kam auf dem Wege über Augsburg und Ulm. In der Augsburger Bau- rechnung ist unter dominica 5. post octaras epi- phanie [Febr. 12] bemerkt: item 6 guldin dem Hauggen mit dem von Kemmse gen Ulm (Augsburg Stadt-A. Baurechnung vom Jahre 1440 fol. 85a not. chart. coaeva unter der Rubrik Legaciones).
Einleitung. 537 darf sie nicht im Widerspruch mit der Antwort stehen, die der König den kurfürstlichen Gesandten früher in Wiener Neustadt gegeben hat (art. 22). Sollte vorgeschlagen werden, Gesandlschaften an die streitenden Parteien zu schicken oder ihnen zu schreiben, so sollen die Gesandten einen Beschluß darüber bis zur Ankunft des Königs hintanzuhalten suchen. Hinsichtlich der persönlichen Haltung, die der König in der Kirchenfrage einzu- nehmen wünscht, wird den Gesandten im vierten Abschnitt (artt. 17-19) eröffnet, daßs sie seine Zustimmung zu den am 26. März 1439 in Mainz angenommenen Dekreten des Konzils aussprechen dürfen (art. 17), aber jeder Erklärung für die eine oder die andere Partei mit dem Bemerken auszuweichen haben, daßs er darüber selbst entscheiden müsse 10 (art. 18). Eine Aufforderung, dem Bündnis, der Appellation und der Protestation der Kurfürsten beizutreten, haben sie entweder mit dem Hinweis auf die Antwort, die er den kurfürstlichen Gesandten in Wiener Neustadt gegeben habe, abzulehnen oder sie haben die Entscheidung darüber bis zu seiner Ankunft hinauszuschieben (art. 19). Der fünfte und letzte Abschnitt (artt. 20 und 24) bezicht sich auf die Behandlung 15 der Reichssachen, die schon auf der Tagesordnung des Nürnberger Reichstages gestanden hatten, und auf die Verwendung des in Deutschland gesammelten Griechenablaßgeldes. Uber jene soll vor der Ankunft des Königs überhaupt nicht verhandelt werden, über dicse nur im Notfall, besonders wenn Frankreich seine Zustimmung zur Berufung eines neuen Konzils oder zu einer anderweitigen Regelung der Kirchenfrage von der Entschädigung 20 Avignons mit einem Teile des Geldes abhängig macht. Dabei ist jedoch die Bedingung zu stellen, daß von der Summe, die das Konzil den Avignonesen schulde, zunächst der- jenige Betrag abgezogen werde, den das Konzil bisher schon aus dem Ablaß eingenommen habe, und daß dann der noch verbleibende Rest von Deutschland und den anderen Nationen zu gleichen Teilen gedeckt werde. Die Instruktion läßt unschwer erkennen, daß Friedrich eine direkte Erklärung für eine der beiden Parteien zu umgehen wünschte, vermutlich weil er befürchtete, daß ein dahin gehender Beschluß des Kongresses wegen der diesem mangelnden Autorität in kirchlichen Dingen keine allgemeine Anerkennung finden und so eher noch zur Ver- größterung des vorhandenen Ubels beitragen werde. Die Berufung eines neuen Konzils so schien ihm das Erstrebenswerteste zu sein, und er mochte wohl hoffen, daß sich darüber leicht eine Verständigung unter den beteiligten Mächten werde erzielen lassen, zumal da sich auch die Pläne des Französischen Königs in derselben Richtung bewegten, was ihm sicher nicht unbekannt geblieben war. Die Annahme des Konzilsplanes von seiten der anderen Mächte zu betreiben, war daher offenbar die vornehmste, ja man kann vielleicht s5 sagen einzige Aufgabe, die er seinen Gesandten zugedacht hatte. Sich mit Reichsangelegen- heiten zu befassen, waren sie nicht befugt. Ihre Vollmacht (nr. 321) erstreckte sich durchaus nur auf die Verhandlungen über die Kirchenfrage. Darin und natürlich auch in dem Nichterscheinen Friedrichs wird man den Hauptgrund dafür zu sehen haben, daßs die Mainzer Versammlung ohne besonderes Ergebnis für die inneren Angelegenheiten 40 des Reiches blieb. Der Bischof von Augsburg kam schon vor dem 10. Februar nach Mainz. Die An- kunft der drei anderen Gesandten erfolgte erst am 14. Februar 1. Was wir über ihre Tätigkeit in Mainz wissen, wird in lit. F mitzuteilen sein. 25 Den drei die königliche Gesandtschaft betreffenden Aktenstücken fügen wir in nr. 323 45 die bisher unbekannte Instruktion an, die der stellvertretende Hochmeister Nikolaus Poster 1 Der Bischof von Chiemsee kam auf dem Wege über Augsburg und Ulm. In der Augsburger Bau- rechnung ist unter dominica 5. post octaras epi- phanie [Febr. 12] bemerkt: item 6 guldin dem Hauggen mit dem von Kemmse gen Ulm (Augsburg Stadt-A. Baurechnung vom Jahre 1440 fol. 85a not. chart. coaeva unter der Rubrik Legaciones).
Strana 538
538 zwei Gesandten des Deutschen Ordens mitgab. Sie enthält nur Weisungen, den König zur Wahl zu beglückwünschen, ihm sowohl wie den Kurfürsten den Orden zu empfehlen, den am 9. Januar erfolgten Tod des Hochmeisters Paul von Rusdorf anzuzeigen und das Ausbleiben einer größeren Ordensgesandtschaft mit der Vakanz in der Hochmeister- würde, der bevorstehenden Wahl und anderen Angelegenheiten zu entschuldigen. Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. D. Besuch des Tages nr. 324-332. Die neun Briefe, die diese Abteilung birgt, zerfallen in zwei Gruppen. In der einen findet man Briefe, die durch das königliche Schreiben vom 30. Dezember 1440 (nr. 304) veranlaßt wurden, in der anderen Briefe, die mit der Ankündigung der Fortsetzung des Reichstages durch die Kurfürsten vom 22. bezw. 24. Februar 1441 (nr. 341) zusammen- 10 hängen. Die erste Gruppe ist nur mit zwei Stücken vertreten, Briefen Ulms an Nördlingen und Frankfurt (nrr. 324 und 325). Sie geben Aufschluß darüber, wie sich die Schwä- bischen Städte bezw. ihr Vorort Ulm zur Frage der Beschickung des Reichstages stellten. Da Ulm das königliche Schreiben erst am 22. Januar erhalten hatte 1 und deshalb seine 15 Verbündeten nicht mehr zu einer Vorberatung auffordern konnte, so schlug es das in solchen Fällen übliche Verfahren ein: es veranstaltete eine schriftliche Umfrage (nr. 324) wegen der Beteiligung am Reichstage und erbat sich im Bejahungsfalle Vorschläge, welchen Städten die Vertretung des Bundes übertragen werden solle. Dabei ließ es aber (offenbar in der Absicht, ablehnende Bescheide zu erzielen) gleich durchblicken, daß ihm wegen der 20 Fehden, in die die Städte verwickelt seien, die Abordnung einer Gesandtschaft bedenklich erscheine. Die Antworten scheinen auch seinen Wünschen entsprochen zu haben. Denn es wandte sich schon am 29. Januar an Frankfurt mit der Bitte, die Schwäbischen Städte durch die Frankfurter Gesandten in Mainz entschuldigen zu lassen und ihnen über den Besuch und die Verhandlungen des Reichstages und über etwaige Klagen ihrer 25 Gegner zu berichten (nr. 325). Der Bund ist dann auch späterhin trotz der Verlängerung des Tages den Verhandlungen fern geblieben. Die zweite Gruppe enthält teils städtische teils Baierische-Korrespondenzen, jene in den nrr. 326�328, diese in den nrr. 329-332. Sie fallen naturgemäß alle in die Zeit nach dem 24. Februar. An der ersten Untergruppe sind Frankfurt, Köln und Nürnberg mit je einem Briefe beteiligt. Die drei Städte erklären sich bereit, der kurfürstlichen Einladung zu folgen. Die Kölner sagen jedoch ihre Teilnahme am Tage nur unter der Voraussetzung zu, daß die Kurfürsten für die Abstellung einer ihnen von Graf Johann von Nassau angesagten Fehde sorgen oder ihre Gesandten mit genügendem Geleit versehen würden. Der Frank- s5 furter Brief ist, wie eine Bemerkung an der Spitze des Konzeptes zeigt 2, nicht abgeschickt worden. Man hielt ihn wohl für überflüssig, da gegen Ende Februar ohnehin zwei Frank- furter Gesandte nach Mainz gingen 3. Die vier Stücke der zweiten Untergruppe stammen aus dem Archiv Herzog Al- brechts III. von Baiern. Sie beziehen sich auf die von Albrecht geplante Entsendung 4o des Bischofs von Regensburg Friedrich von Parsberg, des Propstes Peter Fries von Rohr und eines Laien nach Mainz. Interessant ist die in dem Brief der herzoglichen Räte vom 25. März (nr. 329) enthaltene Nachricht, daß eine Verschiebung des Reichstages bis zum 23. April beabsichtigt gewesen sei. Da die Nachricht nicht aus Mainz, sondern aus Basel stammt, so wird man an ihrer Glaubwürdigkeit zweifeln dürfen 4. Dem Herzog, 45 30 1 2 8 Vgl. S. 528. Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 326. Vgl. S. 540. “ Möglich wäre, daßs es sich um ein Miß- verständnis handelte und die von Erzbischof Jakob von Trier für den 21. April geplante Zusammen-
538 zwei Gesandten des Deutschen Ordens mitgab. Sie enthält nur Weisungen, den König zur Wahl zu beglückwünschen, ihm sowohl wie den Kurfürsten den Orden zu empfehlen, den am 9. Januar erfolgten Tod des Hochmeisters Paul von Rusdorf anzuzeigen und das Ausbleiben einer größeren Ordensgesandtschaft mit der Vakanz in der Hochmeister- würde, der bevorstehenden Wahl und anderen Angelegenheiten zu entschuldigen. Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. D. Besuch des Tages nr. 324-332. Die neun Briefe, die diese Abteilung birgt, zerfallen in zwei Gruppen. In der einen findet man Briefe, die durch das königliche Schreiben vom 30. Dezember 1440 (nr. 304) veranlaßt wurden, in der anderen Briefe, die mit der Ankündigung der Fortsetzung des Reichstages durch die Kurfürsten vom 22. bezw. 24. Februar 1441 (nr. 341) zusammen- 10 hängen. Die erste Gruppe ist nur mit zwei Stücken vertreten, Briefen Ulms an Nördlingen und Frankfurt (nrr. 324 und 325). Sie geben Aufschluß darüber, wie sich die Schwä- bischen Städte bezw. ihr Vorort Ulm zur Frage der Beschickung des Reichstages stellten. Da Ulm das königliche Schreiben erst am 22. Januar erhalten hatte 1 und deshalb seine 15 Verbündeten nicht mehr zu einer Vorberatung auffordern konnte, so schlug es das in solchen Fällen übliche Verfahren ein: es veranstaltete eine schriftliche Umfrage (nr. 324) wegen der Beteiligung am Reichstage und erbat sich im Bejahungsfalle Vorschläge, welchen Städten die Vertretung des Bundes übertragen werden solle. Dabei ließ es aber (offenbar in der Absicht, ablehnende Bescheide zu erzielen) gleich durchblicken, daß ihm wegen der 20 Fehden, in die die Städte verwickelt seien, die Abordnung einer Gesandtschaft bedenklich erscheine. Die Antworten scheinen auch seinen Wünschen entsprochen zu haben. Denn es wandte sich schon am 29. Januar an Frankfurt mit der Bitte, die Schwäbischen Städte durch die Frankfurter Gesandten in Mainz entschuldigen zu lassen und ihnen über den Besuch und die Verhandlungen des Reichstages und über etwaige Klagen ihrer 25 Gegner zu berichten (nr. 325). Der Bund ist dann auch späterhin trotz der Verlängerung des Tages den Verhandlungen fern geblieben. Die zweite Gruppe enthält teils städtische teils Baierische-Korrespondenzen, jene in den nrr. 326�328, diese in den nrr. 329-332. Sie fallen naturgemäß alle in die Zeit nach dem 24. Februar. An der ersten Untergruppe sind Frankfurt, Köln und Nürnberg mit je einem Briefe beteiligt. Die drei Städte erklären sich bereit, der kurfürstlichen Einladung zu folgen. Die Kölner sagen jedoch ihre Teilnahme am Tage nur unter der Voraussetzung zu, daß die Kurfürsten für die Abstellung einer ihnen von Graf Johann von Nassau angesagten Fehde sorgen oder ihre Gesandten mit genügendem Geleit versehen würden. Der Frank- s5 furter Brief ist, wie eine Bemerkung an der Spitze des Konzeptes zeigt 2, nicht abgeschickt worden. Man hielt ihn wohl für überflüssig, da gegen Ende Februar ohnehin zwei Frank- furter Gesandte nach Mainz gingen 3. Die vier Stücke der zweiten Untergruppe stammen aus dem Archiv Herzog Al- brechts III. von Baiern. Sie beziehen sich auf die von Albrecht geplante Entsendung 4o des Bischofs von Regensburg Friedrich von Parsberg, des Propstes Peter Fries von Rohr und eines Laien nach Mainz. Interessant ist die in dem Brief der herzoglichen Räte vom 25. März (nr. 329) enthaltene Nachricht, daß eine Verschiebung des Reichstages bis zum 23. April beabsichtigt gewesen sei. Da die Nachricht nicht aus Mainz, sondern aus Basel stammt, so wird man an ihrer Glaubwürdigkeit zweifeln dürfen 4. Dem Herzog, 45 30 1 2 8 Vgl. S. 528. Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 326. Vgl. S. 540. “ Möglich wäre, daßs es sich um ein Miß- verständnis handelte und die von Erzbischof Jakob von Trier für den 21. April geplante Zusammen-
Strana 539
Einleitung. 539 dem sein Plan wegen des vom Bischof von Regensburg verlangten Ersatzes der Gesandt- schaftskosten wohl wieder leid geworden war, kam sie freilich sehr erwünscht. Er ver- schob die Abfertigung der Gesandten und erkundigte sich erst einmal bei seinem Oheim, dem Kardinal Grünwalder, wie es mit der Verlegung des Tages stehe. Aber als der 5 vom 4. April datierte Brief (nr. 331) in Mainz ankam, waren die Verhandlungen über die Kirchenfrage schon beendigt 1. Die Gesandtschaft hatte nun keinen Zweck mehr und sie ist dann jedenfalls auch nicht abgeschickt worden. E. Präsenzliste nr. 333. Die Zusammenstellung der Besucher des Reichstages, die unsere nr. 333 bietet, ist, 10 nach dem Fundort zu schließen, durch eine Anfrage Straßburgs bei Mainz veranlaßt worden, zu der vermutlich die schon oben erwähnte 2, nach dem Eintreffen der Einladung K. Friedrichs vom 30. Dezember anberaumte Straßburger Tagung der Elsässischen Städte den Anlaßt gegeben hatte. Die Liste ist ein beschämendes Zeugnis für die Teilnahmlosigkeit, die die Reichs- 15 stände nicht nur der Kirchenfrage, sondern auch den inneren Angelegenheiten des Reiches entgegenbrachten. Mag auch ein gut Teil Schuld an dem schwachen Besuche der viel zu späten Ankündigung der Verlegung des Reichstages von Nürnberg nach Mainz beizumessen sein, wohl auch der nicht besonders geschickten Abfassung der königlichen Briefe vom 30. Dezember, die ja das Kommen des Königs als sehr unsicher erscheinen ließen und 20 darum Zweifel am Zustandekommen des Tages erwecken konnten: das Verhalten der Reichsstände ist damit doch nicht ausreichend erklärt. Ihnen mangelte offenbar wie die Lust so die Fähigkeit zum energischen Erfassen der dargebotenen Gelegenheit, in den Kampf des päpstlichen Absolutismus gegen die demokratischen Tendenzen des Konzils und seine Folgeerscheinungen handelnd und bestimmend einzugreifen. Sie entbehrten des 25 Interesses für Angelegenheiten, die ihre eigenen, mehr oder weniger engen Territorien nicht unmittelbar berührten. Daß die Angaben der Liste ziemlich zuverlässig sind, zeigt ein Blick in die von uns an anderer Stelle mitgeteilten Briefe der Gesandten des Baseler Konzils an Konrad von Weinsberg vom 8. Februar (nr. 359 art. 2) und Frankfurts an Nürnberg vom 30 10. Februar (nr. 361 art. 2). Der Liste zufolge waren am 7. Februar vom Kurfürsten- kolleg nur die Erzbischöfe von Mainz und von Trier3 persönlich anwesend. Die Kur- fürsten von der Pfalz, von Sachsen und von Brandenburg hatten ihre Räte dort. Die der letzteren beiden waren wahrscheinlich mit dem Erzbischof von Mainz von Bamberg aus herübergekommen, wo der Erzbischof und Landgraf Ludwig von Hessen am 25. Januar 85 den am 10. Dezember 1440 zwischen den Herzögen Friedrich und Wilhelm von Sachsen und dem Markgrafen Friedrich von Brandenburg geschlossenen Waffenstillstand4 vom 2. Februar bis zum 4. Juni 1441 verlängert hatten 5. Zu den Pfälzischen Räten wird 4 Der Waffenstillstand ist datiert im dorfe zu Morczane 1440 Sa. n. frowen tage concepcionis [Dez. 10]. (Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6626 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend.; gedr. Riedel, Codex dipl. Brandenburgensis II, 4 S. 224-226.) 5Der Vertrag ist datiert „Bamberg an s. Pauls tag, als er bekart wart [Jan. 25] a. d. 1441“ (Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6629 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. partim laesis; gedr. Riedel, Codex dipl. Brandenburgensis II, 4 S. 230-231). Vgl. Kraus, Deutsche Geschichte im Ausgange des Mittelalters 1, 63. kunft mit seinen Mitkurfürsten und anderen Fürsten in Mains gemeint war. Vgl. nr. 372 art. 3. 1 Kardinal Grünwalder war vielleicht bei der Ankunft des Briefes gar nicht mehr in Mains, sondern schon auf der Rückreise nach Basel. Er kam dort am 14. April an. Vgl. nr. 372 art. 2. 2 Vgl. S. 528. Es ist also nicht richtig, wenn Lager, Jakob 45 3 von Sirk (Trierisches Archiv 2, 7), behauptet, daßt Erzbischof Jakob erst am 10. Februar gekommen sei. Lager hat den von uns in nr. 361 mitgeteilten Brief Frankfurts an Nürnberg mißtverstanden. 40
Einleitung. 539 dem sein Plan wegen des vom Bischof von Regensburg verlangten Ersatzes der Gesandt- schaftskosten wohl wieder leid geworden war, kam sie freilich sehr erwünscht. Er ver- schob die Abfertigung der Gesandten und erkundigte sich erst einmal bei seinem Oheim, dem Kardinal Grünwalder, wie es mit der Verlegung des Tages stehe. Aber als der 5 vom 4. April datierte Brief (nr. 331) in Mainz ankam, waren die Verhandlungen über die Kirchenfrage schon beendigt 1. Die Gesandtschaft hatte nun keinen Zweck mehr und sie ist dann jedenfalls auch nicht abgeschickt worden. E. Präsenzliste nr. 333. Die Zusammenstellung der Besucher des Reichstages, die unsere nr. 333 bietet, ist, 10 nach dem Fundort zu schließen, durch eine Anfrage Straßburgs bei Mainz veranlaßt worden, zu der vermutlich die schon oben erwähnte 2, nach dem Eintreffen der Einladung K. Friedrichs vom 30. Dezember anberaumte Straßburger Tagung der Elsässischen Städte den Anlaßt gegeben hatte. Die Liste ist ein beschämendes Zeugnis für die Teilnahmlosigkeit, die die Reichs- 15 stände nicht nur der Kirchenfrage, sondern auch den inneren Angelegenheiten des Reiches entgegenbrachten. Mag auch ein gut Teil Schuld an dem schwachen Besuche der viel zu späten Ankündigung der Verlegung des Reichstages von Nürnberg nach Mainz beizumessen sein, wohl auch der nicht besonders geschickten Abfassung der königlichen Briefe vom 30. Dezember, die ja das Kommen des Königs als sehr unsicher erscheinen ließen und 20 darum Zweifel am Zustandekommen des Tages erwecken konnten: das Verhalten der Reichsstände ist damit doch nicht ausreichend erklärt. Ihnen mangelte offenbar wie die Lust so die Fähigkeit zum energischen Erfassen der dargebotenen Gelegenheit, in den Kampf des päpstlichen Absolutismus gegen die demokratischen Tendenzen des Konzils und seine Folgeerscheinungen handelnd und bestimmend einzugreifen. Sie entbehrten des 25 Interesses für Angelegenheiten, die ihre eigenen, mehr oder weniger engen Territorien nicht unmittelbar berührten. Daß die Angaben der Liste ziemlich zuverlässig sind, zeigt ein Blick in die von uns an anderer Stelle mitgeteilten Briefe der Gesandten des Baseler Konzils an Konrad von Weinsberg vom 8. Februar (nr. 359 art. 2) und Frankfurts an Nürnberg vom 30 10. Februar (nr. 361 art. 2). Der Liste zufolge waren am 7. Februar vom Kurfürsten- kolleg nur die Erzbischöfe von Mainz und von Trier3 persönlich anwesend. Die Kur- fürsten von der Pfalz, von Sachsen und von Brandenburg hatten ihre Räte dort. Die der letzteren beiden waren wahrscheinlich mit dem Erzbischof von Mainz von Bamberg aus herübergekommen, wo der Erzbischof und Landgraf Ludwig von Hessen am 25. Januar 85 den am 10. Dezember 1440 zwischen den Herzögen Friedrich und Wilhelm von Sachsen und dem Markgrafen Friedrich von Brandenburg geschlossenen Waffenstillstand4 vom 2. Februar bis zum 4. Juni 1441 verlängert hatten 5. Zu den Pfälzischen Räten wird 4 Der Waffenstillstand ist datiert im dorfe zu Morczane 1440 Sa. n. frowen tage concepcionis [Dez. 10]. (Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6626 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend.; gedr. Riedel, Codex dipl. Brandenburgensis II, 4 S. 224-226.) 5Der Vertrag ist datiert „Bamberg an s. Pauls tag, als er bekart wart [Jan. 25] a. d. 1441“ (Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6629 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. partim laesis; gedr. Riedel, Codex dipl. Brandenburgensis II, 4 S. 230-231). Vgl. Kraus, Deutsche Geschichte im Ausgange des Mittelalters 1, 63. kunft mit seinen Mitkurfürsten und anderen Fürsten in Mains gemeint war. Vgl. nr. 372 art. 3. 1 Kardinal Grünwalder war vielleicht bei der Ankunft des Briefes gar nicht mehr in Mains, sondern schon auf der Rückreise nach Basel. Er kam dort am 14. April an. Vgl. nr. 372 art. 2. 2 Vgl. S. 528. Es ist also nicht richtig, wenn Lager, Jakob 45 3 von Sirk (Trierisches Archiv 2, 7), behauptet, daßt Erzbischof Jakob erst am 10. Februar gekommen sei. Lager hat den von uns in nr. 361 mitgeteilten Brief Frankfurts an Nürnberg mißtverstanden. 40
Strana 540
540 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. man den von Frankfurt in dem oben erwähnten Briefe genannten Bischof Friedrich von Worms zu rechnen haben. Ferner waren die Bischöfe Reinhard von Speier und Peter von Augsburg, dieser in seiner Eigenschaft als königlicher Gesandter1, Graf Johann von Katzenellenbogen und Räte des Bischofs Magnus von Hildesheim und der Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg erschienen. Dazu kamen die schon an anderer 5 Stelle genannten Gesandten Papst Eugens und des Konzils 2. Städtischerseits waren nur die nahegelegenen Frankfurt und Friedberg vertreten, jenes durch Walther von Schwarzenberg den Alteren und Klaus Appenheimer. Beide verließen jedoch Mainz bald wieder 3. Uber die nicht schr zahlreichen Besucher, die noch nach dem 7. Februar kamen, 1o geben die in der lit. G vereinigten Berichte und die in lit. H sich anschließenden Aus- gaben Auskunft. Von den Englischen, Französischen, Mailändischen und königlichen Ge- sandten und von der zweiten Gesandtschaft des Baseler Konzils war schon die Rede 4. Der Erzbischof von Köln, von dem man erwartet hatte, daß er persönlich kommen werde 5, schickte nur einige seiner Räte. Sie scheinen kurz vor dem 22. Februar angekommen zu 15 sein 6. Ferner werden als am 24. Februar anwesend erwähnt7 der Dompropst von Würzburg Philipp von Sierck, der Mainzische Domscholaster Peter von Odenheim, der Mainzische Kanzler Dr. Leubing, Junker Diether von Isenburg, Nikolaus Vogt und Herr zu Hunoltstein und Herr Thamme von Gundersdorf. Man wird diese sechs allerdings nicht als zum Kongreß oder zum Reichstag geladen bezeichnen können, sondern sie der Um-20 gebung der Erzbischöfe von Trier und Mainz zuzurechnen haben. Um den 24. Februar herum fand sich eine zweite aus Walther von Schwarzenberg und Heinrich Wisse zum Kloblauch bestehende Frankfurter Gesandtschaft ein 8. Sie scheint längere Zeit in Mainz geblieben zu sein, denn sie ist noch am 17., 22. und 25. März dort nachweisbar ?. Ende März schickte dann auch Nürnberg einen Gesandten in der Person 25 Karl Holzschuhers 10. Als Holzschuher in Mainz ankam, war kein Kurfürst persönlich mehr anwesend. Der Erzbischof von Mainz hatte den Tag schon am 21. März verlassen 11, und Erz- bischof Jakob von Trier hatte am 30. März dasselbe getan, um das Osterfest in seiner Diözese verleben zu können 12. Jakob erschien aber um den 21. April herum noch einmal so Vgl. nr. 361 art. 2. 2 Vgl. S. 315-316 und 535. 3 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 325, ferner nr. 361 art. 1. 4 Vgl. S. 527 Anm. 4 und S. 531, 532 und 535-536. 5 Vgl. nr. 359 art. 2 und nr. 364. 6 Vgl. die Unterschriften von nr. 341 und die Adresse von nr. 328. Vgl. nr. 337. 8 Vgl. nr. 364. 9 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 342, ferner nr. 375 art. 2 und den folgenden Brief Frankfurts an die beiden Gesandten: es schicke ihnen Abschrift eines Briefes von Colne, der an- gekommen sei, als ir von dem dische geschiedent; sie sollen den Erzbischof von Mainz um seine Meinung fragen, damit man wisse, wie man zu antworten habe; dat. feria quarta ante letare [März 22] anno 41 (Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 3906, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). 10 Am 30. März schrieb Nürnberg an den in Basel befindlichen Conrat Konhofer unter anderem: es habe Karln Holtzschuher zu dem Tag gen Meintze gefertigt und ihm auch befohlen, ob im in disen [d. i. dem Streit mit dem Deutschmeister Eber- hard von Seinsheim] oder andern sachen icht treffen- lichs begegen und furgehalten wôrde, das er darinne 35 ewern rat und anweisung besuchen sûll ; komme ihm (Künhofer) etwas vor, was Karl wissen müsse, so möge er es ihm nach Meintz mitteilen; dat 5. post letare [1441 März 30]. (Nürnberg Kreis-A Brief- buch 14 fol. 343 ab cop. chart. coaeva.) Vgl. ferner 40 die einschlägige Anmerkung zu nr. 328. — Holz- schuher ist noch am 20. April in Mainz nach- weisbar. Nürnberg schreibt ihm an diesem Tage: es habe seinen Brief, den er jetzt von gelegenheit wegen des tags zu Meintz geschickt habe, vernommen; 45 da sein darin berührtes furnemen ihm (Nürnberg) wohlgefalle, so möge er selbst sich darein richten und das Beste darin fürkern; dat. feria quinta pasche [1441 April 20]. (Ebenda Briefbuch 15 fol. 1a cop. chart. coaeva.) 11 Vgl. nr. 357 art. 8a. 12 Vgl. nr. 357 art. 16. 50
540 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. man den von Frankfurt in dem oben erwähnten Briefe genannten Bischof Friedrich von Worms zu rechnen haben. Ferner waren die Bischöfe Reinhard von Speier und Peter von Augsburg, dieser in seiner Eigenschaft als königlicher Gesandter1, Graf Johann von Katzenellenbogen und Räte des Bischofs Magnus von Hildesheim und der Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg erschienen. Dazu kamen die schon an anderer 5 Stelle genannten Gesandten Papst Eugens und des Konzils 2. Städtischerseits waren nur die nahegelegenen Frankfurt und Friedberg vertreten, jenes durch Walther von Schwarzenberg den Alteren und Klaus Appenheimer. Beide verließen jedoch Mainz bald wieder 3. Uber die nicht schr zahlreichen Besucher, die noch nach dem 7. Februar kamen, 1o geben die in der lit. G vereinigten Berichte und die in lit. H sich anschließenden Aus- gaben Auskunft. Von den Englischen, Französischen, Mailändischen und königlichen Ge- sandten und von der zweiten Gesandtschaft des Baseler Konzils war schon die Rede 4. Der Erzbischof von Köln, von dem man erwartet hatte, daß er persönlich kommen werde 5, schickte nur einige seiner Räte. Sie scheinen kurz vor dem 22. Februar angekommen zu 15 sein 6. Ferner werden als am 24. Februar anwesend erwähnt7 der Dompropst von Würzburg Philipp von Sierck, der Mainzische Domscholaster Peter von Odenheim, der Mainzische Kanzler Dr. Leubing, Junker Diether von Isenburg, Nikolaus Vogt und Herr zu Hunoltstein und Herr Thamme von Gundersdorf. Man wird diese sechs allerdings nicht als zum Kongreß oder zum Reichstag geladen bezeichnen können, sondern sie der Um-20 gebung der Erzbischöfe von Trier und Mainz zuzurechnen haben. Um den 24. Februar herum fand sich eine zweite aus Walther von Schwarzenberg und Heinrich Wisse zum Kloblauch bestehende Frankfurter Gesandtschaft ein 8. Sie scheint längere Zeit in Mainz geblieben zu sein, denn sie ist noch am 17., 22. und 25. März dort nachweisbar ?. Ende März schickte dann auch Nürnberg einen Gesandten in der Person 25 Karl Holzschuhers 10. Als Holzschuher in Mainz ankam, war kein Kurfürst persönlich mehr anwesend. Der Erzbischof von Mainz hatte den Tag schon am 21. März verlassen 11, und Erz- bischof Jakob von Trier hatte am 30. März dasselbe getan, um das Osterfest in seiner Diözese verleben zu können 12. Jakob erschien aber um den 21. April herum noch einmal so Vgl. nr. 361 art. 2. 2 Vgl. S. 315-316 und 535. 3 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 325, ferner nr. 361 art. 1. 4 Vgl. S. 527 Anm. 4 und S. 531, 532 und 535-536. 5 Vgl. nr. 359 art. 2 und nr. 364. 6 Vgl. die Unterschriften von nr. 341 und die Adresse von nr. 328. Vgl. nr. 337. 8 Vgl. nr. 364. 9 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 342, ferner nr. 375 art. 2 und den folgenden Brief Frankfurts an die beiden Gesandten: es schicke ihnen Abschrift eines Briefes von Colne, der an- gekommen sei, als ir von dem dische geschiedent; sie sollen den Erzbischof von Mainz um seine Meinung fragen, damit man wisse, wie man zu antworten habe; dat. feria quarta ante letare [März 22] anno 41 (Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 3906, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). 10 Am 30. März schrieb Nürnberg an den in Basel befindlichen Conrat Konhofer unter anderem: es habe Karln Holtzschuher zu dem Tag gen Meintze gefertigt und ihm auch befohlen, ob im in disen [d. i. dem Streit mit dem Deutschmeister Eber- hard von Seinsheim] oder andern sachen icht treffen- lichs begegen und furgehalten wôrde, das er darinne 35 ewern rat und anweisung besuchen sûll ; komme ihm (Künhofer) etwas vor, was Karl wissen müsse, so möge er es ihm nach Meintz mitteilen; dat 5. post letare [1441 März 30]. (Nürnberg Kreis-A Brief- buch 14 fol. 343 ab cop. chart. coaeva.) Vgl. ferner 40 die einschlägige Anmerkung zu nr. 328. — Holz- schuher ist noch am 20. April in Mainz nach- weisbar. Nürnberg schreibt ihm an diesem Tage: es habe seinen Brief, den er jetzt von gelegenheit wegen des tags zu Meintz geschickt habe, vernommen; 45 da sein darin berührtes furnemen ihm (Nürnberg) wohlgefalle, so möge er selbst sich darein richten und das Beste darin fürkern; dat. feria quinta pasche [1441 April 20]. (Ebenda Briefbuch 15 fol. 1a cop. chart. coaeva.) 11 Vgl. nr. 357 art. 8a. 12 Vgl. nr. 357 art. 16. 50
Strana 541
Einleitung. 541 in Mainz1, und zu dieser Zeit kam auf seine Veranlassung auch Erzbischof Dietrich von Köln dorthin 2. Doch blieben beide nur wenige Tage. Sie reisten gleich nach dem 23. April wieder ab 3, unmittelbar darauf auch die königlichen Gesandten4 und der Präsident des Konzils Kardinal von Arles, der mit Thomas von Courcelles und anderen 5 in Mainz geblieben war 5, nachdem die übrigen Konzilsgesandten auf Grund eines vom 1. April datierten Abberufungsschreibens (nr. 368) den Kongreß verlassen hatten 6. Die Französischen Gesandten waren schon vor den Erzbischöfen aufgebrochen7. Wann sich die übrigen Teilnehmer entfernten, ist nicht bekannt. F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. Bei dem schwachen Besuch des Reichstages durch die Reichsstände konnte von der Erledigung der Tagesordnung, die früher in den königlichen Ausschreiben vorgezeichnet worden war, natürlich nicht die Rede sein. Die Ankunft der königlichen Gesandten änderte daran nichts, da sie, wie wir gesehen haben, keine Vollmacht zu Verhandlungen über Reichsangelegenheiten mitbrachten Infolgedessen konzentrierte sich die Tätigkeit 15 der Versammlung im wesentlichen auf die Beratung der Mittel und Wege zur Lösung der Kirchenfrage. Diesen Verhältnissen entspricht die ungleiche Verteilung des hierher gehörigen Ma- terials auf unsere litt. a und b. Den siebzehn, zum Teil sehr umfangreichen Akten- stücken der letzteren stehen nur fünf der ersteren gegenüber. Dabei fallen diese nicht 20 einmal unter den Begriff „Reichsangelegenheiten" in dem weiten Sinne, in dem er in den königlichen Ausschreiben gefaßt worden war. Vielmehr handelt es sich bei der Mehr- zahl um persönliche, aber doch auch das Reich berührende Angelegenheiten der Kurfürsten von Mainz und Trier. Bei dem in lit. b zusammengestellten Material zur Kirchenfrage wird man die be- 25 kannten, in nr. 339 abgedruckten Vorschläge für die Bedingungen, unter denen Eugen IV. von der Deutschen Nation als Papst anerkannt werden sollte, von den übrigen Akten zu trennen haben. Sie stellen gewissermaßen das Ergebnis der Vorberatung der Kirchen- frage durch die Reichsstände dar, wie sie schon in Nürnberg hatte stattfinden sollen, ge- hören also zum „Reichstag“. Die anderen Aktenstücke dagegen beziehen sich auf die 3o Verhandlungen des „Kongresses", in den sich der Reichstag nach der Ankunft der könig- lichen und der Französischen Gesandten von selbst umwandelte 8. 10 a. Reichsangelegenheiten nr. 334-338. Wie gesagt konnte die Erledigung der Tagesordnung, die der König früher für den Nürnberger Reichstag in Aussicht genommen hatte, nicht ernstlich in Frage kommen. Es s5 ist denn auch, abgesehen von dem in nr. 339 vorliegenden, in lit. b noch näher zu be- rücksichtigenden Ergebnis einer Vorbesprechung der Kurfürsten und der kurfürstlichen Räte über die Kirchenfrage, kein Aktenstück vorhanden, das sich als Beleg für das Gegenteil anführen ließte. Denn die sogenannte „Ordnung und Reformation aller Stände im Römischen Reich durch Kaiser Friedrich III.“ oder, wie sie G. W. Böhmer9 ge- 40 1 Vgl. nr. 372 art. 3 und die Uberschrift un- serer nr. 353. 2 Vgl. nr. 357 artt. 79 und 18, ferner nr. 370 art. 7 und nr. 372 art. 3. 3 Vgl. nr. 357 art. 18. 45 4 Vgl. ebenda. 5 Vgl. nr. 372 art. 2 und nr. 357 art. 18. Sie kamen am 14. April nach Basel zurück (vgl. nr. 372 art. 2). Die Ankunft des Kardinals Deutsche Reichstags-Akten XV. von Arles und seiner Begleiter in Basel erfolgte erst am 13. Mai (vgl. Segovia lib. 17 cap. 7, a. a. O. 3, 556, auch Conc. Basiliense 7, 364-365). Vgl. nr. 357 art. 18. 8 Vgl. S. 526. 9 G. W. Böhmer, Kaiser Friedrichs III. Ent- wurf einer Magna charta für Deutschland oder die Reformation dieses Kaisers vom Jahre 1441. Göttingen 1818. 69
Einleitung. 541 in Mainz1, und zu dieser Zeit kam auf seine Veranlassung auch Erzbischof Dietrich von Köln dorthin 2. Doch blieben beide nur wenige Tage. Sie reisten gleich nach dem 23. April wieder ab 3, unmittelbar darauf auch die königlichen Gesandten4 und der Präsident des Konzils Kardinal von Arles, der mit Thomas von Courcelles und anderen 5 in Mainz geblieben war 5, nachdem die übrigen Konzilsgesandten auf Grund eines vom 1. April datierten Abberufungsschreibens (nr. 368) den Kongreß verlassen hatten 6. Die Französischen Gesandten waren schon vor den Erzbischöfen aufgebrochen7. Wann sich die übrigen Teilnehmer entfernten, ist nicht bekannt. F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. Bei dem schwachen Besuch des Reichstages durch die Reichsstände konnte von der Erledigung der Tagesordnung, die früher in den königlichen Ausschreiben vorgezeichnet worden war, natürlich nicht die Rede sein. Die Ankunft der königlichen Gesandten änderte daran nichts, da sie, wie wir gesehen haben, keine Vollmacht zu Verhandlungen über Reichsangelegenheiten mitbrachten Infolgedessen konzentrierte sich die Tätigkeit 15 der Versammlung im wesentlichen auf die Beratung der Mittel und Wege zur Lösung der Kirchenfrage. Diesen Verhältnissen entspricht die ungleiche Verteilung des hierher gehörigen Ma- terials auf unsere litt. a und b. Den siebzehn, zum Teil sehr umfangreichen Akten- stücken der letzteren stehen nur fünf der ersteren gegenüber. Dabei fallen diese nicht 20 einmal unter den Begriff „Reichsangelegenheiten" in dem weiten Sinne, in dem er in den königlichen Ausschreiben gefaßt worden war. Vielmehr handelt es sich bei der Mehr- zahl um persönliche, aber doch auch das Reich berührende Angelegenheiten der Kurfürsten von Mainz und Trier. Bei dem in lit. b zusammengestellten Material zur Kirchenfrage wird man die be- 25 kannten, in nr. 339 abgedruckten Vorschläge für die Bedingungen, unter denen Eugen IV. von der Deutschen Nation als Papst anerkannt werden sollte, von den übrigen Akten zu trennen haben. Sie stellen gewissermaßen das Ergebnis der Vorberatung der Kirchen- frage durch die Reichsstände dar, wie sie schon in Nürnberg hatte stattfinden sollen, ge- hören also zum „Reichstag“. Die anderen Aktenstücke dagegen beziehen sich auf die 3o Verhandlungen des „Kongresses", in den sich der Reichstag nach der Ankunft der könig- lichen und der Französischen Gesandten von selbst umwandelte 8. 10 a. Reichsangelegenheiten nr. 334-338. Wie gesagt konnte die Erledigung der Tagesordnung, die der König früher für den Nürnberger Reichstag in Aussicht genommen hatte, nicht ernstlich in Frage kommen. Es s5 ist denn auch, abgesehen von dem in nr. 339 vorliegenden, in lit. b noch näher zu be- rücksichtigenden Ergebnis einer Vorbesprechung der Kurfürsten und der kurfürstlichen Räte über die Kirchenfrage, kein Aktenstück vorhanden, das sich als Beleg für das Gegenteil anführen ließte. Denn die sogenannte „Ordnung und Reformation aller Stände im Römischen Reich durch Kaiser Friedrich III.“ oder, wie sie G. W. Böhmer9 ge- 40 1 Vgl. nr. 372 art. 3 und die Uberschrift un- serer nr. 353. 2 Vgl. nr. 357 artt. 79 und 18, ferner nr. 370 art. 7 und nr. 372 art. 3. 3 Vgl. nr. 357 art. 18. 45 4 Vgl. ebenda. 5 Vgl. nr. 372 art. 2 und nr. 357 art. 18. Sie kamen am 14. April nach Basel zurück (vgl. nr. 372 art. 2). Die Ankunft des Kardinals Deutsche Reichstags-Akten XV. von Arles und seiner Begleiter in Basel erfolgte erst am 13. Mai (vgl. Segovia lib. 17 cap. 7, a. a. O. 3, 556, auch Conc. Basiliense 7, 364-365). Vgl. nr. 357 art. 18. 8 Vgl. S. 526. 9 G. W. Böhmer, Kaiser Friedrichs III. Ent- wurf einer Magna charta für Deutschland oder die Reformation dieses Kaisers vom Jahre 1441. Göttingen 1818. 69
Strana 542
542 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. nannt hat, „Magna charta für Deutschland“, von der man nach Goldasts 1 Vorgang früher angenommen hatte, daß sie in Mainz entstanden sei, ist längst als ein Erzeugnis der Reformationszeit erkannt und neuerdings von H. Werner2 dem zum Kreise Franz von Sickingens gehörigen Ritter Hartmuth von Cronberg zugewiesen worden. Sie ist mit dem im August 1522 in Landau gehaltenen Rittertage in Verbindung zu bringen. Aber dennoch wurde in Mains in einer wichtigen Reichsangelegenheit, zwar nicht zwischen den anwesenden Reichsständen, aber zwischen den Kurfürsten Dietrich von Mainz und Jakob von Trier, eine Vereinbarung getroffen, die, wenn ihre Durchführung gelungen wäre, von der weittragendsten Bedeutung für die künftige Führung der Reichsgeschäfte hätte werden müssen: die Ubertragung der Verwaltung der Reichskanzlei durch Erz- 10 bischof Dietrich an Erzbischof Jakob. Wir legen darüber in unseren nrr. 334-337 die vier auf die Ubertragung selbst bezüglichen Aktenstücke vor. Was sich dagegen auf den Versuch zur Durchführung der Vereinbarung bezieht, wird erst im 16. Bande unter den Akten über die Verhandlungen Erzbischof Jakobs mit K. Friedrich in Wiener Neustadt im Juli 1441 mitgeteilt werden. Der Vorgang stellt sich dar als ein Glied in der Kette der vergeblichen Be- mühungen der Erzbischöfe von Mainz, ihre von Karl IV. in der Goldenen Bulle mit Stillschweigen übergangenen und darum auch von seinen Nachfolgern nicht anerkannten Rechte auf die Ernennung des Kanzlers, der Protonotare und der Notare in der Reichs- kanzlei zur Geltung zu bringen 3. Schon im Vorjahre hatte Erzbischof Dietrich versucht, seine Wünsche durchzusetzen. Der Zeitpunkt ist nicht genau bekannt. Vielleicht war es im April oder Mai geschehen, als Dietrichs Kanzler Dr. Leubing mit den Gesandten der anderen Kurfürsten dem König das Wahldekret überbracht hatte. Die damals mit dem König gepflogenen Ver- handlungen hatten damit geendet, daß Dietrichs Vertreter einstweilen den Bischof Leon- 25 hard von Passau mit der Leitung der Kanzlei betraut hatten, bis Dietrich selbst kommen und selbst die Leitung in die Hand nehmen würde (vgl. nr. 336). Aber der König hatte sich nicht um diese Verfügung gekümmert, sondern die Führung der Kanzlei- geschäfte seinem Österreichischen Kanzler, dem Propste von St. Stephan in Wien Konrad Zeidler übertragen 4. Dietrichs Absicht, persönlich am königlichen Hofe zu erscheinen, war bisher unaus- geführt geblieben. Seinem Briefe an K. Friedrich vom 22. Februar (nr. 336) zufolge waren es geistliche und weltliche Angelegenheiten seines Erzstiftes gewesen, die ihn ge- hindert hatten. Und sie waren es, demselben Briefe zufolge, auch jetzt, die ihn bewogen, den Trierer Kollegen mit der Verwesung der königlichen Kanzlei zu betrauen. Aber ob 35 sie im gegenwärtigen Augenblick wirklich der wahre und einzige Grund zu seinem Vor- gehen waren und nicht vielmehr nur als Vorwand dienten, um andere Absichten zu ver- bergen? Wenn man die Vorgänge in Erwägung zieht, die dem Akt der Ubertragung unmittelbar vorangingen, so wird man sich eines Zweifels kaum entschlagen können. Der Akt erfolgte, wie unsere nrr. 334 und 335 zeigen, am 11. Februar. Wenige Tage vorher 40 hatte ein von den beiden Kurfürsten und den anwesenden Pfälzischen, Sächsischen und Brandenburgischen Räten eingesetzter Ausschuß die Bedingungen festgelegt, unter denen die Anerkennung eines der beiden streitenden Päpste durch die Deutsche Nation erfolgen sollte, und zwar waren diese Bedingungen in einer Form abgefaßt worden, die keinen 8 Vgl. darüber G. Seeliger, Erzkanzler und 45 Reichskanzleien (Innsbruck 1889) S. 59ff. Vgl. Hufnagel, Caspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. (a. a. O. 8, 280). 15 20 30 1 Goldast, Reichssatzungen 1, 166-180. 2 H. Werner, Die sogenannte „Reformation des Kaisers Friedrich III.“, ein Reichsreformplan der westdeutschen Reichsritterschaft (Westdeutsche Zeit- schrift für Geschichte und Kunst 28, 29-70 und 29, 83-117). 50
542 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. nannt hat, „Magna charta für Deutschland“, von der man nach Goldasts 1 Vorgang früher angenommen hatte, daß sie in Mainz entstanden sei, ist längst als ein Erzeugnis der Reformationszeit erkannt und neuerdings von H. Werner2 dem zum Kreise Franz von Sickingens gehörigen Ritter Hartmuth von Cronberg zugewiesen worden. Sie ist mit dem im August 1522 in Landau gehaltenen Rittertage in Verbindung zu bringen. Aber dennoch wurde in Mains in einer wichtigen Reichsangelegenheit, zwar nicht zwischen den anwesenden Reichsständen, aber zwischen den Kurfürsten Dietrich von Mainz und Jakob von Trier, eine Vereinbarung getroffen, die, wenn ihre Durchführung gelungen wäre, von der weittragendsten Bedeutung für die künftige Führung der Reichsgeschäfte hätte werden müssen: die Ubertragung der Verwaltung der Reichskanzlei durch Erz- 10 bischof Dietrich an Erzbischof Jakob. Wir legen darüber in unseren nrr. 334-337 die vier auf die Ubertragung selbst bezüglichen Aktenstücke vor. Was sich dagegen auf den Versuch zur Durchführung der Vereinbarung bezieht, wird erst im 16. Bande unter den Akten über die Verhandlungen Erzbischof Jakobs mit K. Friedrich in Wiener Neustadt im Juli 1441 mitgeteilt werden. Der Vorgang stellt sich dar als ein Glied in der Kette der vergeblichen Be- mühungen der Erzbischöfe von Mainz, ihre von Karl IV. in der Goldenen Bulle mit Stillschweigen übergangenen und darum auch von seinen Nachfolgern nicht anerkannten Rechte auf die Ernennung des Kanzlers, der Protonotare und der Notare in der Reichs- kanzlei zur Geltung zu bringen 3. Schon im Vorjahre hatte Erzbischof Dietrich versucht, seine Wünsche durchzusetzen. Der Zeitpunkt ist nicht genau bekannt. Vielleicht war es im April oder Mai geschehen, als Dietrichs Kanzler Dr. Leubing mit den Gesandten der anderen Kurfürsten dem König das Wahldekret überbracht hatte. Die damals mit dem König gepflogenen Ver- handlungen hatten damit geendet, daß Dietrichs Vertreter einstweilen den Bischof Leon- 25 hard von Passau mit der Leitung der Kanzlei betraut hatten, bis Dietrich selbst kommen und selbst die Leitung in die Hand nehmen würde (vgl. nr. 336). Aber der König hatte sich nicht um diese Verfügung gekümmert, sondern die Führung der Kanzlei- geschäfte seinem Österreichischen Kanzler, dem Propste von St. Stephan in Wien Konrad Zeidler übertragen 4. Dietrichs Absicht, persönlich am königlichen Hofe zu erscheinen, war bisher unaus- geführt geblieben. Seinem Briefe an K. Friedrich vom 22. Februar (nr. 336) zufolge waren es geistliche und weltliche Angelegenheiten seines Erzstiftes gewesen, die ihn ge- hindert hatten. Und sie waren es, demselben Briefe zufolge, auch jetzt, die ihn bewogen, den Trierer Kollegen mit der Verwesung der königlichen Kanzlei zu betrauen. Aber ob 35 sie im gegenwärtigen Augenblick wirklich der wahre und einzige Grund zu seinem Vor- gehen waren und nicht vielmehr nur als Vorwand dienten, um andere Absichten zu ver- bergen? Wenn man die Vorgänge in Erwägung zieht, die dem Akt der Ubertragung unmittelbar vorangingen, so wird man sich eines Zweifels kaum entschlagen können. Der Akt erfolgte, wie unsere nrr. 334 und 335 zeigen, am 11. Februar. Wenige Tage vorher 40 hatte ein von den beiden Kurfürsten und den anwesenden Pfälzischen, Sächsischen und Brandenburgischen Räten eingesetzter Ausschuß die Bedingungen festgelegt, unter denen die Anerkennung eines der beiden streitenden Päpste durch die Deutsche Nation erfolgen sollte, und zwar waren diese Bedingungen in einer Form abgefaßt worden, die keinen 8 Vgl. darüber G. Seeliger, Erzkanzler und 45 Reichskanzleien (Innsbruck 1889) S. 59ff. Vgl. Hufnagel, Caspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. (a. a. O. 8, 280). 15 20 30 1 Goldast, Reichssatzungen 1, 166-180. 2 H. Werner, Die sogenannte „Reformation des Kaisers Friedrich III.“, ein Reichsreformplan der westdeutschen Reichsritterschaft (Westdeutsche Zeit- schrift für Geschichte und Kunst 28, 29-70 und 29, 83-117). 50
Strana 543
Einleitung. 543 Zweifel ließ, daß sie für Verhandlungen mit Eugen IV. bestimmt waren 1. Zugleich war eine Gesandtschaft an den König beschlossen worden, die allem Anschein nach mit ihm die endgültige Form jener Bedingungen vereinbaren und überhaupt eine Einigung zwischen ihm und den Kurfürsten in der Obödienzfrage herbeiführen sollte 2. Zum Haupt 5 dieser Gesandtschaft war Erzbischof Jakob ausersehen. Nun haben wir schon an anderen Stellen3 darauf hingewiesen, daß sich damals anscheinend sowohl Jakob wie Dietrich trotz der noch bestehenden Neutralität bereits für Eugen IV. entschieden hatten. Man erinnere sich ferner, daß die Universität Wien, deren Einfluß auf die Ansichten des Königs über die Kirchenfrage nicht gering veranschlagt werden darf, durchaus auf Seite 10 des Baseler Konzils stand 4, und daß diesem auch Friedrichs oben genannter Kanzler Propst Zeidler anhing, da er ihm die Wiener Propstei zu verdanken hatte 5. Bringt man dies alles in Verbindung mit einander, so wird man sich kaum der Vermutung enthalten können, daß der geheime Zweck des Aktes der war, dem Erzbischof Jakob Gelegenheit zu geben, während seiner Anwesenheit am königlichen Hofe durch eine schärfere Trennung 15 der Reichskanzlei von der Österreichischen die Einwirkung der konzilsfreundlichen Be- amten der letzteren auf die außerösterreichische Politik des Königs zu hemmen und durch die Besetzung der Reichskanzlei mit neuen, den kurfürstlichen Bestrebungen zugänglichen Männern den Kurfürsten selbst und in erster Linie natürlich denen von Trier und Mainz größeren und dauernden Einfluß auf die Handlungen des Königs, zunächst auf kirchen- 20 politischem Gebiete, zu sichern. Man würde aber irren, wenn man annehmen wollte, daß die beiden Kurfürsten bei dem Handel ganz uneigennützig nur im Interesse des Reiches verfahren seien. Jeder von beiden war vielmehr dabei nach Möglichkeit auf den eigenen Vorteil bedacht. Erz- bischof Jakob ließ sich von dem Mainzer Kollegen ausdrücklich versprechen, daß er die 25 Ubertragung der Kanzlei nie rückgängig machen werde (vgl. nr. 337). Was er damit beabsichtigte, kann nicht zweifelhaft sein. Er wollte offenbar verhüten, daß Erzbischof Dietrich später einmal der Erfüllung seiner ehrgeizigen Wünsche, die allem Anscheine nach in der unbeschränkten Leitung der Reichsgeschäfte gipfelten, hindernd in den Weg treten könnte. Andererseits gab aber auch Erzbischof Dietrich dem Trierer Kollegen die 3o Statthalterschaft im Kanzleramt nicht ohne Entgelt hin. Der Preis war ein am 11. Fe- bruar geschlossenes Schutz- und Trutzbündnis, von dem wir in nr. 334 einen Auszug mitteilen 6. Am 22. Februar zeigte Erzbischof Dietrich dem König die geschehene Ubertragung der Kanzlei an Erzbischof Jakob brieflich an (nr. 336). Friedrich antwortete aber erst s5 am 26. Juli. Wir werden darauf im 16. Bande zurückkommen. Unter den anderen Angelegenheiten, die nach der Erledigung der oben erwähnten zwischen den Kurfürsten und den kurfürstlichen Räten noch zur Sprache kamen, lässt sich, abgesehen von der Kirchenfrage, zunächst noch die Frage der Entschädigung Konrads 1 Vgl. darüber die folgende lit. b. 40.2 Dies ergibt sich aus einer Erklärung, die die Kurfürsten von Mainz, Trier, Pfalz, Sachsen und Brandenburg dem König am 8. August 1442 in Frankfurt überreichten (gedr. Bachmann, Die Deutschen Könige und die kurfürstliche Neutralität 45 S. 218�220). Vgl. künftig RTA. Bd. 16. 8 Vgl. S. 533-535. 4 Vgl. Bressler, Die Stellung der Deutschen Uni- versitäten zum Baseler Konzil, zum Schisma und zur Deutschen Neutralität S. 45 ff. 50 5 Vgl. Conc. Basiliense 7, 86. Eine Folge dieses Bündnisses war wohl, daßt Erzbischof Jakob in Mentze Mo. n. letare [März 27] 1441 die Streitigkeiten des Erzbischofs Dietrich mit den Grafen Johann, Engelbrecht und Heinrich von Nassau und Vianden wegen eines großen Turnosen auf dem Zoll zu Oberlahnstein und eines die Dürschecken genannten Waldes beilegte ( Koblenz Staats-A. Kurmainz, Staatsarchiv, Urkunden nr. 69 cop. chart. coaeva; Würzburg Kreis-A. Mainz- Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 97b.98b сор. membr. coaevа). 69*
Einleitung. 543 Zweifel ließ, daß sie für Verhandlungen mit Eugen IV. bestimmt waren 1. Zugleich war eine Gesandtschaft an den König beschlossen worden, die allem Anschein nach mit ihm die endgültige Form jener Bedingungen vereinbaren und überhaupt eine Einigung zwischen ihm und den Kurfürsten in der Obödienzfrage herbeiführen sollte 2. Zum Haupt 5 dieser Gesandtschaft war Erzbischof Jakob ausersehen. Nun haben wir schon an anderen Stellen3 darauf hingewiesen, daß sich damals anscheinend sowohl Jakob wie Dietrich trotz der noch bestehenden Neutralität bereits für Eugen IV. entschieden hatten. Man erinnere sich ferner, daß die Universität Wien, deren Einfluß auf die Ansichten des Königs über die Kirchenfrage nicht gering veranschlagt werden darf, durchaus auf Seite 10 des Baseler Konzils stand 4, und daß diesem auch Friedrichs oben genannter Kanzler Propst Zeidler anhing, da er ihm die Wiener Propstei zu verdanken hatte 5. Bringt man dies alles in Verbindung mit einander, so wird man sich kaum der Vermutung enthalten können, daß der geheime Zweck des Aktes der war, dem Erzbischof Jakob Gelegenheit zu geben, während seiner Anwesenheit am königlichen Hofe durch eine schärfere Trennung 15 der Reichskanzlei von der Österreichischen die Einwirkung der konzilsfreundlichen Be- amten der letzteren auf die außerösterreichische Politik des Königs zu hemmen und durch die Besetzung der Reichskanzlei mit neuen, den kurfürstlichen Bestrebungen zugänglichen Männern den Kurfürsten selbst und in erster Linie natürlich denen von Trier und Mainz größeren und dauernden Einfluß auf die Handlungen des Königs, zunächst auf kirchen- 20 politischem Gebiete, zu sichern. Man würde aber irren, wenn man annehmen wollte, daß die beiden Kurfürsten bei dem Handel ganz uneigennützig nur im Interesse des Reiches verfahren seien. Jeder von beiden war vielmehr dabei nach Möglichkeit auf den eigenen Vorteil bedacht. Erz- bischof Jakob ließ sich von dem Mainzer Kollegen ausdrücklich versprechen, daß er die 25 Ubertragung der Kanzlei nie rückgängig machen werde (vgl. nr. 337). Was er damit beabsichtigte, kann nicht zweifelhaft sein. Er wollte offenbar verhüten, daß Erzbischof Dietrich später einmal der Erfüllung seiner ehrgeizigen Wünsche, die allem Anscheine nach in der unbeschränkten Leitung der Reichsgeschäfte gipfelten, hindernd in den Weg treten könnte. Andererseits gab aber auch Erzbischof Dietrich dem Trierer Kollegen die 3o Statthalterschaft im Kanzleramt nicht ohne Entgelt hin. Der Preis war ein am 11. Fe- bruar geschlossenes Schutz- und Trutzbündnis, von dem wir in nr. 334 einen Auszug mitteilen 6. Am 22. Februar zeigte Erzbischof Dietrich dem König die geschehene Ubertragung der Kanzlei an Erzbischof Jakob brieflich an (nr. 336). Friedrich antwortete aber erst s5 am 26. Juli. Wir werden darauf im 16. Bande zurückkommen. Unter den anderen Angelegenheiten, die nach der Erledigung der oben erwähnten zwischen den Kurfürsten und den kurfürstlichen Räten noch zur Sprache kamen, lässt sich, abgesehen von der Kirchenfrage, zunächst noch die Frage der Entschädigung Konrads 1 Vgl. darüber die folgende lit. b. 40.2 Dies ergibt sich aus einer Erklärung, die die Kurfürsten von Mainz, Trier, Pfalz, Sachsen und Brandenburg dem König am 8. August 1442 in Frankfurt überreichten (gedr. Bachmann, Die Deutschen Könige und die kurfürstliche Neutralität 45 S. 218�220). Vgl. künftig RTA. Bd. 16. 8 Vgl. S. 533-535. 4 Vgl. Bressler, Die Stellung der Deutschen Uni- versitäten zum Baseler Konzil, zum Schisma und zur Deutschen Neutralität S. 45 ff. 50 5 Vgl. Conc. Basiliense 7, 86. Eine Folge dieses Bündnisses war wohl, daßt Erzbischof Jakob in Mentze Mo. n. letare [März 27] 1441 die Streitigkeiten des Erzbischofs Dietrich mit den Grafen Johann, Engelbrecht und Heinrich von Nassau und Vianden wegen eines großen Turnosen auf dem Zoll zu Oberlahnstein und eines die Dürschecken genannten Waldes beilegte ( Koblenz Staats-A. Kurmainz, Staatsarchiv, Urkunden nr. 69 cop. chart. coaeva; Würzburg Kreis-A. Mainz- Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 97b.98b сор. membr. coaevа). 69*
Strana 544
544 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. von Weinsberg für den ihm durch das Konzilsprotektorat verursachten Aufwand unter den Begriff „Reichsangelegenheiten" bringen. Wir haben schon an anderer Stelle 1 die wenig erfolgreichen Bemühungen Konrads berührt, vom König eine Anweisung auf das im Reich gesammelte Griechenablaßgeld zu erlangen. Wie es scheint, hatte er nun den Erzbischof von Mainz2 gebeten, sich für ihn bei den Kurfürsten zu verwenden. Die 5 Verhandlungen über diesen Punkt dürften kurz vor Mitte März stattgefunden haben. Sie führten, wie aus unserer nr. 338 hervorgeht, zu dem Beschluß, den Erzbischof Henning von Riga und dessen Suffragane sowie den Deutschen Orden 3 brieflich aufzu- fordern, von dem in Preußten und Livland gesammelten Geld so viel an Konrad heraus- zuzahlen, daß die ihm während der Regierung K. Albrechts und während der Thron- 10 erledigung aus dem Protektorat erwachsenen Kosten gedeckt würden. Die Briefe sind auch tatsächlich ausgefertigt worden. Und zwar schrieben die Erzbischöfe von Mainz und Trier und der Pfalzgraf gemeinsam, der Erzbischof von Köln und der Markgraf von Brandenburg jeder für sich. Wir teilen in nr. 338 nur den aus Mainz vom 16. Märs datierten Brief der erstgenannten drei mit. Die Briefe der beiden anderen 15 stimmen mit ihm wörtlich überein, sind aber später ausgestellt, der Kölnische in Poppels- dorf am 21. März, der Brandenburgische in Naumburg am 18. Juli 4. Und dann scheint es noch ein drittes Mal zur Besprechung von Reichsangelegenheiten zwischen den Kurfürsten und den kurfürstlichen Räten gekommen zu sein, nämlich um den 23. April herum, als der Erzbischof von Köln in Mainz erschien 5 und auch der 20 Erzbischof von Trier, der die Stadt am 30. März verlassen hatte 6, sich wieder dort ein- fand. Zu dieser Vermutung veranlaßt uns eine Außerung des Frankfurter Stadt- schreibers Johannes Bechtenhenne in einem Briefe an Frankfurt aus Nürnberg vom 3. Juni 14417. Ihr zufolge hätten die Kurfürsten vorgehabt, durch ihre nach Wien reisende Gesandtschafts dem König die Ernennung eines Reichsverwesers und den Erlaf 25 eines Landfriedensgesetzes nahe legen zu lassen. Wir halten es für möglich, daß der Entschluß dazu an dem oben angegebenen Zeitpunkt gefaßt wurde, nachdem sich die Hoffnung, daß der König doch noch nach Deutschland und zum Reichstag kommen könnte, wiederum als trügerisch erwiesen hatte. Außerdem könnte damals vielleicht auch vereinbart worden sein, daß sich der Erzbischof von Trier und die Räte der fünf so anderen Kurfürsten zu Pfingsten (4. Juni) in Nürnberg treffen sollten", um von da 1 Vgl. S. 312-314. Daß zwischen Konrad und dem Erzbischof Verhandlungen über das Ablaßsgeld stattgefunden haben, zeigt der folgende Brief des Erzbischofs an Konrad: als dů uns itzunt geschreben hast von des aplaßgelts wegen, davon dû uns danne nehst zû Mentze einen zedel gegeben habst etc, han wir ver- standen. da han wir solichen zedel, nachdem und wir uns von trefflicher sachen wegen, damit wir zů der zit beladen gewest und noch sind, von Mentze fugen mûsten, unserm canzler und andern unsern frunden und reten bevolhen, den zü ûbersehen und davon zû reden, was uns darin gepurlich zu thûnde si. darumb wir dir danne zû dießer zit daruf nit wol volliglicher geantwerten konnen. danne so der- selbe unser canzler zu uns komen wirdet, als wir uns danne versehen, das er kurzlichen thun werde, wollen wir an ime erfaren, wie eß darumb gelegen si; u. a.m. Datum Aschaffemburg Mi. n. letare [März 29] 41. (Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. lacso.) 8 Beim Deutschen Orden war schon im Herbst 1440 eine Gesandtschaft des Baseler Konzils wegen des Ablaßtgeldes gewesen, hatte aber auf einem am 19. Oktober in Danzig gehaltenen Tage vom Hoch- 35 meister und den Preußischen Ständen die Ant- wort erhalten, daß man erst die Beschlüsse des rom König und den Kurfürsten für den 2. Fe- bruar nach Nürnberg [sic] ausgeschriebenen Tages abwarten wolle, um zu schen, welcher von den beiden 40 Päpsten anerkannt werde (Hanserezesse 2. Abtei- lung: 1431-1476 Bd. 2 S. 326). 4 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 338. 5 Vgl. S. 541. 6 Vgl. S. 540. Gedruckt bei Janssen, Frankfurts Reichskorre- spondenz 2, 20-21. Vgl. künftig RTA. Bd. 16. 8 Vgl. S. 548. 3 Vgl. dazu den oben erwähnten Brief Bechten- hennes. 45 50
544 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. von Weinsberg für den ihm durch das Konzilsprotektorat verursachten Aufwand unter den Begriff „Reichsangelegenheiten" bringen. Wir haben schon an anderer Stelle 1 die wenig erfolgreichen Bemühungen Konrads berührt, vom König eine Anweisung auf das im Reich gesammelte Griechenablaßgeld zu erlangen. Wie es scheint, hatte er nun den Erzbischof von Mainz2 gebeten, sich für ihn bei den Kurfürsten zu verwenden. Die 5 Verhandlungen über diesen Punkt dürften kurz vor Mitte März stattgefunden haben. Sie führten, wie aus unserer nr. 338 hervorgeht, zu dem Beschluß, den Erzbischof Henning von Riga und dessen Suffragane sowie den Deutschen Orden 3 brieflich aufzu- fordern, von dem in Preußten und Livland gesammelten Geld so viel an Konrad heraus- zuzahlen, daß die ihm während der Regierung K. Albrechts und während der Thron- 10 erledigung aus dem Protektorat erwachsenen Kosten gedeckt würden. Die Briefe sind auch tatsächlich ausgefertigt worden. Und zwar schrieben die Erzbischöfe von Mainz und Trier und der Pfalzgraf gemeinsam, der Erzbischof von Köln und der Markgraf von Brandenburg jeder für sich. Wir teilen in nr. 338 nur den aus Mainz vom 16. Märs datierten Brief der erstgenannten drei mit. Die Briefe der beiden anderen 15 stimmen mit ihm wörtlich überein, sind aber später ausgestellt, der Kölnische in Poppels- dorf am 21. März, der Brandenburgische in Naumburg am 18. Juli 4. Und dann scheint es noch ein drittes Mal zur Besprechung von Reichsangelegenheiten zwischen den Kurfürsten und den kurfürstlichen Räten gekommen zu sein, nämlich um den 23. April herum, als der Erzbischof von Köln in Mainz erschien 5 und auch der 20 Erzbischof von Trier, der die Stadt am 30. März verlassen hatte 6, sich wieder dort ein- fand. Zu dieser Vermutung veranlaßt uns eine Außerung des Frankfurter Stadt- schreibers Johannes Bechtenhenne in einem Briefe an Frankfurt aus Nürnberg vom 3. Juni 14417. Ihr zufolge hätten die Kurfürsten vorgehabt, durch ihre nach Wien reisende Gesandtschafts dem König die Ernennung eines Reichsverwesers und den Erlaf 25 eines Landfriedensgesetzes nahe legen zu lassen. Wir halten es für möglich, daß der Entschluß dazu an dem oben angegebenen Zeitpunkt gefaßt wurde, nachdem sich die Hoffnung, daß der König doch noch nach Deutschland und zum Reichstag kommen könnte, wiederum als trügerisch erwiesen hatte. Außerdem könnte damals vielleicht auch vereinbart worden sein, daß sich der Erzbischof von Trier und die Räte der fünf so anderen Kurfürsten zu Pfingsten (4. Juni) in Nürnberg treffen sollten", um von da 1 Vgl. S. 312-314. Daß zwischen Konrad und dem Erzbischof Verhandlungen über das Ablaßsgeld stattgefunden haben, zeigt der folgende Brief des Erzbischofs an Konrad: als dů uns itzunt geschreben hast von des aplaßgelts wegen, davon dû uns danne nehst zû Mentze einen zedel gegeben habst etc, han wir ver- standen. da han wir solichen zedel, nachdem und wir uns von trefflicher sachen wegen, damit wir zů der zit beladen gewest und noch sind, von Mentze fugen mûsten, unserm canzler und andern unsern frunden und reten bevolhen, den zü ûbersehen und davon zû reden, was uns darin gepurlich zu thûnde si. darumb wir dir danne zû dießer zit daruf nit wol volliglicher geantwerten konnen. danne so der- selbe unser canzler zu uns komen wirdet, als wir uns danne versehen, das er kurzlichen thun werde, wollen wir an ime erfaren, wie eß darumb gelegen si; u. a.m. Datum Aschaffemburg Mi. n. letare [März 29] 41. (Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. lacso.) 8 Beim Deutschen Orden war schon im Herbst 1440 eine Gesandtschaft des Baseler Konzils wegen des Ablaßtgeldes gewesen, hatte aber auf einem am 19. Oktober in Danzig gehaltenen Tage vom Hoch- 35 meister und den Preußischen Ständen die Ant- wort erhalten, daß man erst die Beschlüsse des rom König und den Kurfürsten für den 2. Fe- bruar nach Nürnberg [sic] ausgeschriebenen Tages abwarten wolle, um zu schen, welcher von den beiden 40 Päpsten anerkannt werde (Hanserezesse 2. Abtei- lung: 1431-1476 Bd. 2 S. 326). 4 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 338. 5 Vgl. S. 541. 6 Vgl. S. 540. Gedruckt bei Janssen, Frankfurts Reichskorre- spondenz 2, 20-21. Vgl. künftig RTA. Bd. 16. 8 Vgl. S. 548. 3 Vgl. dazu den oben erwähnten Brief Bechten- hennes. 45 50
Strana 545
Einleitung. 545 gemeinsam die schon im Februar beschlossene Reise zum König anzutreten. Doch ist dies alles, wie gesagt, nur Vermutung. Etwas Bestimmtes läßt sich darüber nicht er- mitteln. b. Die Kirchenfrage nr. 339-355. 10 40 Die Beratungen über die Kirchenfrage begannen sofort nach der Ankunft der Kur- fürsten von Mainz und von Trier. Die Eröffnungssitzung fand wahrscheinlich am 6. oder 7. Februar statt. An ihr nahmen aber nur die beiden Kurfürsten und die anwesenden Vertreter des Pfalzgrafen, des Herzogs von Sachsen und des Markgrafen von Branden- burg teil 1. So viel sich dem Bericht Segovias (nr. 357 artt. 1e, 2a und 2b) und einem Brief der Konzilsgesandten an Konrad von Weinsberg (nr. 359 art. 4) entnehmen läßt, kam man überein, in die eigentliche Erörterung der Frage erst nach der Ankunft des Erz- bischofs von Köln und der königlichen Gesandten einzutreten und inzwischen durch einen Ausschuß, in den jeder der fünf Kurfürsten zwei Mitglieder deputieren sollte, die Be- 15 dingungen der Deutschen Nation für die Anerkennung des einen oder des anderen der beiden Päpste ausarbeiten zu lassen. Welchem Papst dann schließlich Obödienz zu leisten sei, darüber sollte die Mehrheit des Kurkollegs entscheiden. Die Zusammensetzung des Ausschusses ist leider nicht bekannt. Wir wissen auch nicht genau, wann und wie lange er arbeitete. Aber das Ergebnis seiner Beratungen 20 liegt in unserer nr. 339 vor, den sogenannten „Avisamenta Moguntina“, einer Zusammen- stellung der Forderungen und Beschwerden der Deutschen Nation, von deren Gewährung und Abstellung die Anerkennung eines Papstes abhängig gemacht werden sollte. Diese zuerst von Mathias Flacius Illyricus 2 aus unserer mit H bezeichneten Wolfen- bütteler Vorlage veröffentlichten Avisamenta haben im Laufe der Zeit die verschiedensten 25 Datierungen erfahren. Den Anlaß dazu hat die jedenfalls auf ein Versehen beim Druck zurückzuführende Auslassung der Eingangsworte „quadragesimo primo“ durch Flacius gegeben. Obwohl der Fehler von Flacius selbst noch berichtigt wurde 3, so fand doch die Berichtigung, weil an ziemlich verstechter Stelle stehend, keine Beachtung. Der nächste Herausgeber, Goldast, der den Flacius’schen Druck in seine Statuta et Rescripta über- so nahm, brachte die Avisamenta mit einem Schreiben des Erzbischofs Konrad von Mainz an Bischof Peter von Augsburg vom 10. Dezember 1426 (RTA. 9 nr. 5) in Verbindung und wies sie dem Mainzer Reichstag vom Februar 1427 zu. Er änderte demgemäß die Flacius’schen Eingangsworte einfach in „Anno millesimo quadringentesimo vigesimo septimo“. Trotzdem gab er dem Ganzen die nun nicht recht zutreffende Uberschrift 35 „Avisamenta Moguntina, quae tempore Basiliensis concilii a statibus imperii Moguntiae in publico conventu fuere deliberata“. Seltsamerweise ließ er dann aber in einer deut- schen Ubersetzung des Stückes, die er dem lateinischen Text unmittelbar anreihte, doch wieder das Flacius’sche Datum stehen. Und um die Verwirrung noch größter zu machen, versah er diese Ubersetzung mit der Uberschrift „Avisamenta Moguntina, Bedencken der Stend deß Romischen Reichs uber deß Bapsts. und der geistlichen Eintrag. Auff dem Reichstag zu Meintz vor Anfang deß Concilii zu Basel von den Ständen deliberirt und ihrer Mayestet Keyser Sigismunden etc. zu exequiren ubergeben. Anno Domini 1426“. Gleich darauf wurde ihm die oben erwähnte Berichtigung bekannt. Aber anstatt sich nun das dort gefundene richtige Datum anzueignen, erklärte er im „Rationale consti- 45 tutionum imperialium"4, daß statt der von ihm eingesetzten Jahreszahl „vigesimo septimo" künftig „quadragesimo secundo“ zu lesen sei. Dabei blieb er jedoch nicht. Vielmehr 1 Vgl. nr. 357 art. 2. 2 Die im Folgenden erwähnten Drucke und Darstellungen sind in der Quellenbeschreibung von 50 nr. 339 genauer angeführt. Im Catalogus testium veritatis pag. 832-833. S. 106.
Einleitung. 545 gemeinsam die schon im Februar beschlossene Reise zum König anzutreten. Doch ist dies alles, wie gesagt, nur Vermutung. Etwas Bestimmtes läßt sich darüber nicht er- mitteln. b. Die Kirchenfrage nr. 339-355. 10 40 Die Beratungen über die Kirchenfrage begannen sofort nach der Ankunft der Kur- fürsten von Mainz und von Trier. Die Eröffnungssitzung fand wahrscheinlich am 6. oder 7. Februar statt. An ihr nahmen aber nur die beiden Kurfürsten und die anwesenden Vertreter des Pfalzgrafen, des Herzogs von Sachsen und des Markgrafen von Branden- burg teil 1. So viel sich dem Bericht Segovias (nr. 357 artt. 1e, 2a und 2b) und einem Brief der Konzilsgesandten an Konrad von Weinsberg (nr. 359 art. 4) entnehmen läßt, kam man überein, in die eigentliche Erörterung der Frage erst nach der Ankunft des Erz- bischofs von Köln und der königlichen Gesandten einzutreten und inzwischen durch einen Ausschuß, in den jeder der fünf Kurfürsten zwei Mitglieder deputieren sollte, die Be- 15 dingungen der Deutschen Nation für die Anerkennung des einen oder des anderen der beiden Päpste ausarbeiten zu lassen. Welchem Papst dann schließlich Obödienz zu leisten sei, darüber sollte die Mehrheit des Kurkollegs entscheiden. Die Zusammensetzung des Ausschusses ist leider nicht bekannt. Wir wissen auch nicht genau, wann und wie lange er arbeitete. Aber das Ergebnis seiner Beratungen 20 liegt in unserer nr. 339 vor, den sogenannten „Avisamenta Moguntina“, einer Zusammen- stellung der Forderungen und Beschwerden der Deutschen Nation, von deren Gewährung und Abstellung die Anerkennung eines Papstes abhängig gemacht werden sollte. Diese zuerst von Mathias Flacius Illyricus 2 aus unserer mit H bezeichneten Wolfen- bütteler Vorlage veröffentlichten Avisamenta haben im Laufe der Zeit die verschiedensten 25 Datierungen erfahren. Den Anlaß dazu hat die jedenfalls auf ein Versehen beim Druck zurückzuführende Auslassung der Eingangsworte „quadragesimo primo“ durch Flacius gegeben. Obwohl der Fehler von Flacius selbst noch berichtigt wurde 3, so fand doch die Berichtigung, weil an ziemlich verstechter Stelle stehend, keine Beachtung. Der nächste Herausgeber, Goldast, der den Flacius’schen Druck in seine Statuta et Rescripta über- so nahm, brachte die Avisamenta mit einem Schreiben des Erzbischofs Konrad von Mainz an Bischof Peter von Augsburg vom 10. Dezember 1426 (RTA. 9 nr. 5) in Verbindung und wies sie dem Mainzer Reichstag vom Februar 1427 zu. Er änderte demgemäß die Flacius’schen Eingangsworte einfach in „Anno millesimo quadringentesimo vigesimo septimo“. Trotzdem gab er dem Ganzen die nun nicht recht zutreffende Uberschrift 35 „Avisamenta Moguntina, quae tempore Basiliensis concilii a statibus imperii Moguntiae in publico conventu fuere deliberata“. Seltsamerweise ließ er dann aber in einer deut- schen Ubersetzung des Stückes, die er dem lateinischen Text unmittelbar anreihte, doch wieder das Flacius’sche Datum stehen. Und um die Verwirrung noch größter zu machen, versah er diese Ubersetzung mit der Uberschrift „Avisamenta Moguntina, Bedencken der Stend deß Romischen Reichs uber deß Bapsts. und der geistlichen Eintrag. Auff dem Reichstag zu Meintz vor Anfang deß Concilii zu Basel von den Ständen deliberirt und ihrer Mayestet Keyser Sigismunden etc. zu exequiren ubergeben. Anno Domini 1426“. Gleich darauf wurde ihm die oben erwähnte Berichtigung bekannt. Aber anstatt sich nun das dort gefundene richtige Datum anzueignen, erklärte er im „Rationale consti- 45 tutionum imperialium"4, daß statt der von ihm eingesetzten Jahreszahl „vigesimo septimo" künftig „quadragesimo secundo“ zu lesen sei. Dabei blieb er jedoch nicht. Vielmehr 1 Vgl. nr. 357 art. 2. 2 Die im Folgenden erwähnten Drucke und Darstellungen sind in der Quellenbeschreibung von 50 nr. 339 genauer angeführt. Im Catalogus testium veritatis pag. 832-833. S. 106.
Strana 546
546 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. verlegte er die Avisamenta, als er nach einigen Jahren den lateinischen Text in der „Collectio constitutionum imperialium“ und den deutschen in der „Reichssatzung“ wieder- holte, in das Jahr 1440 und änderte dementsprechend die Uberschriften und die Ein- gangsworte. Bei der im Jahre 1713 veranstalteten neuen Auflage seiner Publikationen, der vierbändigen „Collectio constitutionum imperialium“, wurde der lateinische Text der Avisamenta im ersten Bande nach der Collectio, im vierten nach den Statuta, der deutsche Text ebenfalls im vierten Bande und ebenfalls nach den Statuta abgedruckt, überall völlig kritiklos und mit gewissenhafter Wiederholung aller Datierungsfehler. Ebenso verfuhr Lünig, der den deutschen Text im zweiten Bande des Teutschen Reichs- archivs zweimal mitteilte, an der einen Stelle aus den Statuta, also unter 1426, an der 10 anderen aus der Reichssatzung, also unter 1440. Die späteren Herausgeber begnügten sich mit der Wiedergabe des lateinischen Textes, wie ihn der erste Band der oben er- wähnten neuen Auflage bot, datierten also die Avisamenta vom Jahre 1440. So Müller im Reichstagstheatrum und die Herausgeber von Kochs Sammlung der Reichsabschiede. Müller und der ihm folgende Daniel Schneider wichen nur insofern ab, als sie das Stück 15 „Avisamenta tempore Basiliensis concilii ab electoribus imperii anno 1440 Moguntiae in publico conventu concepta“ betitelten. Müller fügte außerdem hinzu, daß der in Frage stehende Mainzer Tag noch vor dem Frankfurter Wahltag gehalten worden sei. Gegen die Entstehung der Avisamenta im Jahre 1426 hat schon Aschbach Bedenken geäußert, freilich ohne diese Jahreszahl als spätere Zutat zu erkennen. Er schloß aus 20 dem Inhalt, daß das Aktenstück in die Zeit nach der Wahl Felix' V. zu verweisen sei. Erst Georg Voigt brachte es mit unserem Mainzer Reichstag in Verbindung, und zwar verlegte er es in dieselbe Zeit, in der die in unserer nr. 355 mitgeteilten, von ihm irr- tümlich vom 4. April datierten Vereinbarungen in der Kirchenfrage entstanden, also in den Anfang des April. Zu dieser Datierung haben sich dann mehr oder weniger deutlich 25 auch Pückert, Bachmann, Lager und Kraus bekannt. Voigts Annahme steht jedoch nicht im Einklang mit den Tatsachen. Erstens sind die Avisamenta von ihren Urhebern ausdrücklich als um Lichtmeß entstanden bezeichnet worden. Da dieses Datum ursprünglich und nicht etwa eine spätere Zutat ist, so kann man die Entstehungszeit des Aktenstückes ohne triftigen Grund nicht wohl um zwei 30 Monate herabrücken. Zweitens widerspricht Voigts Datierung seiner eigenen Behauptung, daß die Avisamenta „auf Betreiben des Erzbischofs von Trier“ verfaßt worden seien. Denn Erzbischof Jakob war Anfang April gar nicht in Mainz 1. Drittens geht aus dem oben 2 erwähnten Bericht Segovias und dem ebenda angeführten Brief der Konzilsgesandten vom 8. Februar, wenn man nur die Angaben beider richtig mit einander verbindet, klar s5 hervor, daß schon jener von den Kurfürsten vor dem 8. Februar eingesetzte Ausschuß die Aufgabe hatte, neben der Kirchenfrage auch die „indemnitates nacionis Germanice“ zu beraten. Diese „indemnitates“ bilden aber den Hauptinhalt der Avisamenta. Viertens endlich heißt es Wesen und Zweck der Avisamenta (nr. 339) und der Vereinbarungen vom 7. April (nr. 355) verkennen, wenn man, wie es von Voigts Seite geschieht, jene 4o für den „geheimen“, diese für den „öffentlichen“ Beschluß des Mainzer Tages erklärt. Bei den Avisamenta handelte es sich lediglich um einen von den kurfürstlichen Räten aufgesetzten Entwurf, in dem ausschließlich die Deutschen Interessen wahrgenommen wurden und der, ehe er Beschluß werden konnte, noch der Zustimmung des Königs und wohl auch der nicht persönlich anwesenden Kurfürsten bedurfte. Die Vereinbarungen 45 vom 7. April dagegen waren, wie wir noch sehen werden, das gemeinsame Werk der königlichen, kurfürstlichen und außerdeutschen Vertreter. Sie sollten nicht für Deutsch- land allein, sondern für die ganze katholische Christenheit gelten. Die Avisamenta waren Vgl. S. 540. 2 S. 545.
546 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. verlegte er die Avisamenta, als er nach einigen Jahren den lateinischen Text in der „Collectio constitutionum imperialium“ und den deutschen in der „Reichssatzung“ wieder- holte, in das Jahr 1440 und änderte dementsprechend die Uberschriften und die Ein- gangsworte. Bei der im Jahre 1713 veranstalteten neuen Auflage seiner Publikationen, der vierbändigen „Collectio constitutionum imperialium“, wurde der lateinische Text der Avisamenta im ersten Bande nach der Collectio, im vierten nach den Statuta, der deutsche Text ebenfalls im vierten Bande und ebenfalls nach den Statuta abgedruckt, überall völlig kritiklos und mit gewissenhafter Wiederholung aller Datierungsfehler. Ebenso verfuhr Lünig, der den deutschen Text im zweiten Bande des Teutschen Reichs- archivs zweimal mitteilte, an der einen Stelle aus den Statuta, also unter 1426, an der 10 anderen aus der Reichssatzung, also unter 1440. Die späteren Herausgeber begnügten sich mit der Wiedergabe des lateinischen Textes, wie ihn der erste Band der oben er- wähnten neuen Auflage bot, datierten also die Avisamenta vom Jahre 1440. So Müller im Reichstagstheatrum und die Herausgeber von Kochs Sammlung der Reichsabschiede. Müller und der ihm folgende Daniel Schneider wichen nur insofern ab, als sie das Stück 15 „Avisamenta tempore Basiliensis concilii ab electoribus imperii anno 1440 Moguntiae in publico conventu concepta“ betitelten. Müller fügte außerdem hinzu, daß der in Frage stehende Mainzer Tag noch vor dem Frankfurter Wahltag gehalten worden sei. Gegen die Entstehung der Avisamenta im Jahre 1426 hat schon Aschbach Bedenken geäußert, freilich ohne diese Jahreszahl als spätere Zutat zu erkennen. Er schloß aus 20 dem Inhalt, daß das Aktenstück in die Zeit nach der Wahl Felix' V. zu verweisen sei. Erst Georg Voigt brachte es mit unserem Mainzer Reichstag in Verbindung, und zwar verlegte er es in dieselbe Zeit, in der die in unserer nr. 355 mitgeteilten, von ihm irr- tümlich vom 4. April datierten Vereinbarungen in der Kirchenfrage entstanden, also in den Anfang des April. Zu dieser Datierung haben sich dann mehr oder weniger deutlich 25 auch Pückert, Bachmann, Lager und Kraus bekannt. Voigts Annahme steht jedoch nicht im Einklang mit den Tatsachen. Erstens sind die Avisamenta von ihren Urhebern ausdrücklich als um Lichtmeß entstanden bezeichnet worden. Da dieses Datum ursprünglich und nicht etwa eine spätere Zutat ist, so kann man die Entstehungszeit des Aktenstückes ohne triftigen Grund nicht wohl um zwei 30 Monate herabrücken. Zweitens widerspricht Voigts Datierung seiner eigenen Behauptung, daß die Avisamenta „auf Betreiben des Erzbischofs von Trier“ verfaßt worden seien. Denn Erzbischof Jakob war Anfang April gar nicht in Mainz 1. Drittens geht aus dem oben 2 erwähnten Bericht Segovias und dem ebenda angeführten Brief der Konzilsgesandten vom 8. Februar, wenn man nur die Angaben beider richtig mit einander verbindet, klar s5 hervor, daß schon jener von den Kurfürsten vor dem 8. Februar eingesetzte Ausschuß die Aufgabe hatte, neben der Kirchenfrage auch die „indemnitates nacionis Germanice“ zu beraten. Diese „indemnitates“ bilden aber den Hauptinhalt der Avisamenta. Viertens endlich heißt es Wesen und Zweck der Avisamenta (nr. 339) und der Vereinbarungen vom 7. April (nr. 355) verkennen, wenn man, wie es von Voigts Seite geschieht, jene 4o für den „geheimen“, diese für den „öffentlichen“ Beschluß des Mainzer Tages erklärt. Bei den Avisamenta handelte es sich lediglich um einen von den kurfürstlichen Räten aufgesetzten Entwurf, in dem ausschließlich die Deutschen Interessen wahrgenommen wurden und der, ehe er Beschluß werden konnte, noch der Zustimmung des Königs und wohl auch der nicht persönlich anwesenden Kurfürsten bedurfte. Die Vereinbarungen 45 vom 7. April dagegen waren, wie wir noch sehen werden, das gemeinsame Werk der königlichen, kurfürstlichen und außerdeutschen Vertreter. Sie sollten nicht für Deutsch- land allein, sondern für die ganze katholische Christenheit gelten. Die Avisamenta waren Vgl. S. 540. 2 S. 545.
Strana 547
Einleitung. 547 sozusagen das Ergebnis des „ Reichstages“ auf kirchenpolitischem Gebiete, die Vereinbarungen dagegen das des „Kongresses“. Ihrer Entstehung nach haben beide nichts mit einander zu tun. Aus dem Gesagten geht schon hervor, daß man die Entstehung der Avisamenta in 5 die erste Hälfte des Februar zu verlegen hat. Da nun der oben genannte Ausschuß, wie schon angedeutet wurde, wohl erst am 6. oder 7. Februar eingesetzt wurde und, wie aus nr. 359 art. 4 zu folgern ist, am 8. Februar noch in Tätigkeit war, und da ferner der in lit. a besprochene Vertrag der Erzbischöfe von Mainz und Trier vom 11. Februar voraussetzen läßt, daß an diesem Tage die Reise des Erzbischofs von Trier nach Wien, 10 deren Zweck in erster Linie Verhandlungen mit dem König über die Avisamenta sein sollten, schon beschlossene Sache war, so wird man wenig irren, wenn man, wie wir es getan haben, das Aktenstück vom 9. Februar datiert. Dieses Datum läßt sich auch mit dem im Stück selbst angegebenen „circa festum purificacionis beate Marie virginis“ be- quem vereinigen. Die Form des Aktenstückes ist die eines zwischen dem König und den Kurfürsten zu schließenden Vertrages (vgl. art. 7), der die Erlangung bestimmter Zusicherungen zu- gunsten der Deutschen Nation vom Papst als Gegenleistung für dessen Anerkennung bezweckt. Diese Zusicherungen sollten sich einerseits auf den ungeschmälerten Fortbestand der Autorität der allgemeinen Konzilien erstrecken, andererseits auf die Beseitigung 2o verschiedener kirchlichen Mißstände und drittens auf den Schutz der Anhänger der kurfürstlichen Protestation gegen etwaige Nachteile, die ihnen aus dem Mangel des Rekurses an Papst und Konzil während der Dauer der Protestation erwachsen sein könnten. Was den ersten, in den artt. 1 und 1" behandelten Punkt anbetrifft, so sollte der Papst alle Verordnungen des Konstanzer Konzils über die Autorität, Ehrung und Achtung 25 der allgemeinen Konzilien approbieren und annehmen und in der Approbationsbulle ver- sprechen, so bald wie möglich ein ökumenisches oder zum mindesten ein allgemeines Konzil an einen geeigneten Ort auszuschreiben und dorthin, wenn möglich, persönlich zu kommen, wenn nicht, dann mit Vollmacht versehene Legaten zu schicken. Ferner sollte er ver- sprechen, dahin zu wirken, daß, wie auf den früheren Konzilien, so auch auf dem neuen so nach Nationen abgestimmt werde. Für den zweiten Punkt ist ein vom Papst mit Zustimmung der Kardinäle zu gewährendes und eigenhändig zu vollziehendes und sowohl ihn wie seine Nachfolger und überhaupt den apostolischen Stuhl bindendes Privileg für die Deutsche Nation vor- gesehen, das die Reservationen und Exspektanzen, die Wahlen, Konsekrationen, Bene- s5 diktionen und Eidesleistungen, die Benefizien, Pensionen und Präbenden, die Kollaturen, Annaten, Servitien, Appellationen usw. für alle Zeiten regelt. Die darauf bezüglichen Wünsche sind in den artt. 2a�2" unter Zugrundelegung gewisser Reformdekrete des Baseler Konzils und des Instrumentum acceptationis vom 26. März 14391 genau um- schrieben. Die Quellen der einzelnen Artikel sind die folgenden: art. 2": das Dekret „Quoniam salus" (Absatz „ De reservationibus“) der 23. Session, die dazu gehörige Modifikation des Instrumentum und Teile des Dekrets „Sicut in con- struenda domo“ der 12. Session. art. 2°: das eben erwähnte Dekret der 12. Session und das Instrumentum. art. 2°: ebenfalls das genannte Dekret der 12. Session. art. 2d: das Dekret „Licet dudum“ der 23. Session. art. 2e: das Instrumentum. art. 2f: das Dekret „Placuit divine" (Absatz „De collationibus beneficiorum") der 31. Session und die dazu gehörige Modifikation des Instrumentum. 15 40 45 Vgl. S. 443 Anm. 9.
Einleitung. 547 sozusagen das Ergebnis des „ Reichstages“ auf kirchenpolitischem Gebiete, die Vereinbarungen dagegen das des „Kongresses“. Ihrer Entstehung nach haben beide nichts mit einander zu tun. Aus dem Gesagten geht schon hervor, daß man die Entstehung der Avisamenta in 5 die erste Hälfte des Februar zu verlegen hat. Da nun der oben genannte Ausschuß, wie schon angedeutet wurde, wohl erst am 6. oder 7. Februar eingesetzt wurde und, wie aus nr. 359 art. 4 zu folgern ist, am 8. Februar noch in Tätigkeit war, und da ferner der in lit. a besprochene Vertrag der Erzbischöfe von Mainz und Trier vom 11. Februar voraussetzen läßt, daß an diesem Tage die Reise des Erzbischofs von Trier nach Wien, 10 deren Zweck in erster Linie Verhandlungen mit dem König über die Avisamenta sein sollten, schon beschlossene Sache war, so wird man wenig irren, wenn man, wie wir es getan haben, das Aktenstück vom 9. Februar datiert. Dieses Datum läßt sich auch mit dem im Stück selbst angegebenen „circa festum purificacionis beate Marie virginis“ be- quem vereinigen. Die Form des Aktenstückes ist die eines zwischen dem König und den Kurfürsten zu schließenden Vertrages (vgl. art. 7), der die Erlangung bestimmter Zusicherungen zu- gunsten der Deutschen Nation vom Papst als Gegenleistung für dessen Anerkennung bezweckt. Diese Zusicherungen sollten sich einerseits auf den ungeschmälerten Fortbestand der Autorität der allgemeinen Konzilien erstrecken, andererseits auf die Beseitigung 2o verschiedener kirchlichen Mißstände und drittens auf den Schutz der Anhänger der kurfürstlichen Protestation gegen etwaige Nachteile, die ihnen aus dem Mangel des Rekurses an Papst und Konzil während der Dauer der Protestation erwachsen sein könnten. Was den ersten, in den artt. 1 und 1" behandelten Punkt anbetrifft, so sollte der Papst alle Verordnungen des Konstanzer Konzils über die Autorität, Ehrung und Achtung 25 der allgemeinen Konzilien approbieren und annehmen und in der Approbationsbulle ver- sprechen, so bald wie möglich ein ökumenisches oder zum mindesten ein allgemeines Konzil an einen geeigneten Ort auszuschreiben und dorthin, wenn möglich, persönlich zu kommen, wenn nicht, dann mit Vollmacht versehene Legaten zu schicken. Ferner sollte er ver- sprechen, dahin zu wirken, daß, wie auf den früheren Konzilien, so auch auf dem neuen so nach Nationen abgestimmt werde. Für den zweiten Punkt ist ein vom Papst mit Zustimmung der Kardinäle zu gewährendes und eigenhändig zu vollziehendes und sowohl ihn wie seine Nachfolger und überhaupt den apostolischen Stuhl bindendes Privileg für die Deutsche Nation vor- gesehen, das die Reservationen und Exspektanzen, die Wahlen, Konsekrationen, Bene- s5 diktionen und Eidesleistungen, die Benefizien, Pensionen und Präbenden, die Kollaturen, Annaten, Servitien, Appellationen usw. für alle Zeiten regelt. Die darauf bezüglichen Wünsche sind in den artt. 2a�2" unter Zugrundelegung gewisser Reformdekrete des Baseler Konzils und des Instrumentum acceptationis vom 26. März 14391 genau um- schrieben. Die Quellen der einzelnen Artikel sind die folgenden: art. 2": das Dekret „Quoniam salus" (Absatz „ De reservationibus“) der 23. Session, die dazu gehörige Modifikation des Instrumentum und Teile des Dekrets „Sicut in con- struenda domo“ der 12. Session. art. 2°: das eben erwähnte Dekret der 12. Session und das Instrumentum. art. 2°: ebenfalls das genannte Dekret der 12. Session. art. 2d: das Dekret „Licet dudum“ der 23. Session. art. 2e: das Instrumentum. art. 2f: das Dekret „Placuit divine" (Absatz „De collationibus beneficiorum") der 31. Session und die dazu gehörige Modifikation des Instrumentum. 15 40 45 Vgl. S. 443 Anm. 9.
Strana 548
548 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. art. 2g: scheint den Avisamenta eigentümlich zu sein. artt. 2h�2k: das Dekret „Placuit divine“ (Absatz „Qualificationes et ordo in con- ferendis beneficiis per ordinarios“) der 31. Session. art. 21: für die größtere Hälfte die beiden vorerwähnten Absätze des Dekrets „Pla- cuit divine“ der 31. Session; die zweite Hälfte scheint den Avisamenta eigentümlich 5 zu sein. art. 2m: das Dekret „In nomine spiritus“ (Absatz „De annatis") der 21. Session und die dazu gehörige Modifikation des Instrumentum. art. 2": scheint den Avisamenta eigentümlich zu sein. art. 2°: das Dekret „Ecclesiastice sollicitudinis“ der 31. Session. art. 2n: das eben erwähnte Dekret der 31. Session und das Dekret „Tanto sumus“ (Absatz „Contra frivole appellantes“) der 20. Session. art. 21: das Dekret „In nomine spiritus" (Absatz „De pacificis possessoribus") der 21. Session. Um den dritten Punkt zu erreichen, wird gefordert, daß der Papst die während 15 der Protestation geschehenen Wahlen, Providierungen, Benefizien- und Besitztitelverleihungen, Urteile usw. bestätige und, so weit nötig, die Providierten usw. von neuem providiere (art. 3), ferner Verordnungen über die Behandlung von Streit- und Prozeßsachen, die aus der Zeit der Protestation herrühren, erlasse (art. 3") und endlich alles kassiere, was zum Schaden der Jurisdiktion, der Rechte oder des Eigentums der Anhänger der Pro-20 testation geschehen sei (art. 3b). Den Inhalt dieser drei Punkte zu erfüllen und unverbrüchlich zu halten, hat der Papst feierlich zu geloben (art. 4). Außerdem soll er in den Abschluß einer prag- matischen Sanktion zwischen dem König, den Kurfürsten und anderen, die sie hinzu- nehmen wollen (art. 5), willigen und den Deutschen Erzbischöfen und Bischöfen die Be- 25 fugnis erteilen, ihnen nachteilige päpstliche Entscheidungen, Verordnungen oder Be- willigungen und die damit zusammenhängenden Strafen zu kassieren und Zuwiderhandelnde mit den kirchlichen Zensuren zu belegen (art. 6). Nach der Fertigstellung der Avisamenta durch den Ausschuß hat wohl noch eine besondere Sitzung der Kurfürsten und der kurfürstlichen Räte stattgefunden, in der der 30 Entwurf genehmigt und die Frage der Verhandlungen mit dem König erörtert wurde. Was sie über den letzteren Punkt vereinbarten, ist nur zum Teil bekannt 1. Man wird annehmen dürfen, daß sie sich noch in Mainz entweder mit den königlichen Gesandten oder mit dem König selbst zu einigen hofften und daß sie nur für den Fall, daß dies aus irgend einem Grunde unmöglich sein sollte, beschlossen, den Erzbischof von Trier mit s5 je einem Rate der anderen fünf Kurfürsten zum König zu schicken. Da aber ein Fall wie der vorliegende in der Instruktion der königlichen Gesandten nicht vorgesehen war und auch der König nicht kam, so wurde schließlich doch der eben erwähnte Beschluß aus- geführt. Erzbischof Jakob reiste Ende Mai nach Wien. Die Verhandlungen, die er dort mit dem König führte, und ihr Ergebnis werden in unserem nächsten Bande noch 40 näher gewürdigt werden. 10 Am 14. Februar trafen endlich die erwarteten Gesandten K. Friedrichs ein, der Bischof von Chiemsee, Albrecht von Potendorf und Thomas Ebendorfer 2. Noch am gleichen Tage hielt Ebendorfer in ihrem Namen und im Namen ihres schon anwesenden Mitgesandten, des Bischofs Peter von Augsburg, die in unserer nr. 340 mitgeteilte 45 Ansprache an die nicht sehr zahlreichen Anwesenden (vgl. die Liste in lit. E), ins- besondere an die Erzbischöfe von Mainz und Trier und die Vertreter der drei anderen 1 Vgl. die S. 543 Anm. 2 erwähnte Erklärung. 2 Vgl. S. 537.
548 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. art. 2g: scheint den Avisamenta eigentümlich zu sein. artt. 2h�2k: das Dekret „Placuit divine“ (Absatz „Qualificationes et ordo in con- ferendis beneficiis per ordinarios“) der 31. Session. art. 21: für die größtere Hälfte die beiden vorerwähnten Absätze des Dekrets „Pla- cuit divine“ der 31. Session; die zweite Hälfte scheint den Avisamenta eigentümlich 5 zu sein. art. 2m: das Dekret „In nomine spiritus“ (Absatz „De annatis") der 21. Session und die dazu gehörige Modifikation des Instrumentum. art. 2": scheint den Avisamenta eigentümlich zu sein. art. 2°: das Dekret „Ecclesiastice sollicitudinis“ der 31. Session. art. 2n: das eben erwähnte Dekret der 31. Session und das Dekret „Tanto sumus“ (Absatz „Contra frivole appellantes“) der 20. Session. art. 21: das Dekret „In nomine spiritus" (Absatz „De pacificis possessoribus") der 21. Session. Um den dritten Punkt zu erreichen, wird gefordert, daß der Papst die während 15 der Protestation geschehenen Wahlen, Providierungen, Benefizien- und Besitztitelverleihungen, Urteile usw. bestätige und, so weit nötig, die Providierten usw. von neuem providiere (art. 3), ferner Verordnungen über die Behandlung von Streit- und Prozeßsachen, die aus der Zeit der Protestation herrühren, erlasse (art. 3") und endlich alles kassiere, was zum Schaden der Jurisdiktion, der Rechte oder des Eigentums der Anhänger der Pro-20 testation geschehen sei (art. 3b). Den Inhalt dieser drei Punkte zu erfüllen und unverbrüchlich zu halten, hat der Papst feierlich zu geloben (art. 4). Außerdem soll er in den Abschluß einer prag- matischen Sanktion zwischen dem König, den Kurfürsten und anderen, die sie hinzu- nehmen wollen (art. 5), willigen und den Deutschen Erzbischöfen und Bischöfen die Be- 25 fugnis erteilen, ihnen nachteilige päpstliche Entscheidungen, Verordnungen oder Be- willigungen und die damit zusammenhängenden Strafen zu kassieren und Zuwiderhandelnde mit den kirchlichen Zensuren zu belegen (art. 6). Nach der Fertigstellung der Avisamenta durch den Ausschuß hat wohl noch eine besondere Sitzung der Kurfürsten und der kurfürstlichen Räte stattgefunden, in der der 30 Entwurf genehmigt und die Frage der Verhandlungen mit dem König erörtert wurde. Was sie über den letzteren Punkt vereinbarten, ist nur zum Teil bekannt 1. Man wird annehmen dürfen, daß sie sich noch in Mainz entweder mit den königlichen Gesandten oder mit dem König selbst zu einigen hofften und daß sie nur für den Fall, daß dies aus irgend einem Grunde unmöglich sein sollte, beschlossen, den Erzbischof von Trier mit s5 je einem Rate der anderen fünf Kurfürsten zum König zu schicken. Da aber ein Fall wie der vorliegende in der Instruktion der königlichen Gesandten nicht vorgesehen war und auch der König nicht kam, so wurde schließlich doch der eben erwähnte Beschluß aus- geführt. Erzbischof Jakob reiste Ende Mai nach Wien. Die Verhandlungen, die er dort mit dem König führte, und ihr Ergebnis werden in unserem nächsten Bande noch 40 näher gewürdigt werden. 10 Am 14. Februar trafen endlich die erwarteten Gesandten K. Friedrichs ein, der Bischof von Chiemsee, Albrecht von Potendorf und Thomas Ebendorfer 2. Noch am gleichen Tage hielt Ebendorfer in ihrem Namen und im Namen ihres schon anwesenden Mitgesandten, des Bischofs Peter von Augsburg, die in unserer nr. 340 mitgeteilte 45 Ansprache an die nicht sehr zahlreichen Anwesenden (vgl. die Liste in lit. E), ins- besondere an die Erzbischöfe von Mainz und Trier und die Vertreter der drei anderen 1 Vgl. die S. 543 Anm. 2 erwähnte Erklärung. 2 Vgl. S. 537.
Strana 549
Einleitung. 549 Kurfürsten 1. An Matthäus 20, 1 anknüpfend, verglich er die Kirche mit dem Weinberg des Herrn und mit der Arche Noä, beklagte die in ihr vorhandenen Mißstände, be- sonders das nach seiner Meinung der Blasphemie gleich zu erachtende Schisma, und ver- breitete sich dann über den Zweck der Berufung des Kongresses (Beseitigung des Schis- 5 mas, Herstellung des Friedens in der Kirche und Einung der Kirche unter einem Haupt). Er schloß mit einem im Namen des Königs an die Anwesenden gerichteten Appell, mitzuhelfen, daß dieser Zweck erreicht werde. Bei dieser Gelegenheit überreichten die in Mainz befindlichen Gesandten des Baseler Konzils den königlichen Gesandten die Schreiben, in denen sie von Papst Felix und dem 10 Konzil bei K. Friedrich beglaubigt wurden und die sie wohl schon in Nürnberg hatten übergeben sollen. Auch suchten sie um eine Audienz nach (vgl. nr. 357 art. 3). Die königlichen Gesandten lehnten jedoch die Annahme der Briefe mit dem Bemerken ab, daß sie dazu nicht ermächtigt seien. Erst als sie darauf aufmerksam gemacht wurden, daß Beglaubigungen der Konzilsgesandten auf anderen Reichstagen stets angenommen 15 worden seien, versprachen sie, die Sache zu überlegen (vgl. nr. 357 art. 3). Das hieß mit anderen Worten: sie getrauten sich im Hinblick auf ihre Instruktion nicht, eigen- mächtig zu handeln, sondern wollten erst die Ansicht der Kurfürsten und der kurfürst- lichen Gesandten hören. Uber die Vorgänge während der folgenden acht Tage sind in unseren Akten keine 20 Angaben enthalten. Man wird anzunehmen haben, daß die königlichen Gesandten in dieser Zeit mit den Erzbischöfen von Mainz und Trier und den Gesandten der anderen drei Kurfürsten die Frage erörterten, ob man bei dem schwachen Besuch des Reichstages und dem Fehlen von Vertretern der außerdeutschen Mächte überhaupt mit den Verhand- lungen beginnen und, wenn doch, welchen Modus man dabei beobachten solle. Als das Er- 25 gebnis dieser Verhandlungen würde man dann unsere nr. 341 und das zu betrachten haben, was Segovia in art. 3" seines Berichtes (nr. 357) mitteilt. Beiden Quellen zufolge einigte man sich, wohl mit Rücksicht auf die damals, wie es scheint, noch für Mittfasten (26. März) in Aussicht stehende Ankunft des Königs und die Anwesenheit von Ver- tretern beider Parteien, die Lösung der Kirchenfrage in Angriff zu nehmen und die 30 Deutschen Reichsstände in gemeinsam unterfertigten Briefen noch einmal aufzufordern, sich an den Verhandlungen zu beteiligen oder wenigstens Theologen und Juristen zu schicken. Man verabredete ferner, den Vertretern der beiden Parteien vom 2. oder 3. März ab täglich drei Stunden lang Gelegenheit zu Rede und Gegenrede zu geben, aber nur unter der Bedingung, daß sie sich beleidigender Ausdrücke wie scismaticus, 35 hereticus usw. enthielten. Außerdem kam man überein, zur Wahrung der Neutralität die erst nach dem Abschluß derselben kreierten Kardinäle Eugens IV. und Felix' V. nicht als solche anzuerkennen2 und ihnen deshalb auch nicht zu gestatten, bei den Audienzen im Schmuck der Kardinalsinsignien zu erscheinen. Die oben erwähnten Briefe an die Reichsstände wurden am 22. und 24. Februar 40 ausgesandt. Wir können dem schon von Janssen angeführten, aber bisher so gut wie gar nicht beachteten Frankfurter Exemplar noch die für die Herzöge Albrecht und Heinrich von Baiern hinzufügen (nr. 341). Die in unseren nrr. 327 und 328 erwähnten Kölner und Nürnberger Exemplare sind leider nicht mehr vorhanden 3. 1 Es ist auch von königlichen Gesandten die 45 Rede. Aber hier liegt zweifellos ein Irrtum Eben- dorfers vor. Denn die Französischen und Eng- lischen Gesandten, die allein in Betracht kommen könnten, waren damals noch nicht in Mainz. Vgl. S. 531 und 532. 50 2 Diesem Beschluß gemäßt hätte man also auch Deutsche Reichstags-Akten XV. den Kardinal von York zurückweisen müssen, wenn er nach Mainz gekommen wäre, wie es seine Absicht war. Vgl. nrr. 315 und 316 und oben S. 534. Den Briefwechsel, den die Einladungen hervor- riefen, findet man in den nrr. 326-332 der lit. D. Man vergleiche auch S. 538. 70
Einleitung. 549 Kurfürsten 1. An Matthäus 20, 1 anknüpfend, verglich er die Kirche mit dem Weinberg des Herrn und mit der Arche Noä, beklagte die in ihr vorhandenen Mißstände, be- sonders das nach seiner Meinung der Blasphemie gleich zu erachtende Schisma, und ver- breitete sich dann über den Zweck der Berufung des Kongresses (Beseitigung des Schis- 5 mas, Herstellung des Friedens in der Kirche und Einung der Kirche unter einem Haupt). Er schloß mit einem im Namen des Königs an die Anwesenden gerichteten Appell, mitzuhelfen, daß dieser Zweck erreicht werde. Bei dieser Gelegenheit überreichten die in Mainz befindlichen Gesandten des Baseler Konzils den königlichen Gesandten die Schreiben, in denen sie von Papst Felix und dem 10 Konzil bei K. Friedrich beglaubigt wurden und die sie wohl schon in Nürnberg hatten übergeben sollen. Auch suchten sie um eine Audienz nach (vgl. nr. 357 art. 3). Die königlichen Gesandten lehnten jedoch die Annahme der Briefe mit dem Bemerken ab, daß sie dazu nicht ermächtigt seien. Erst als sie darauf aufmerksam gemacht wurden, daß Beglaubigungen der Konzilsgesandten auf anderen Reichstagen stets angenommen 15 worden seien, versprachen sie, die Sache zu überlegen (vgl. nr. 357 art. 3). Das hieß mit anderen Worten: sie getrauten sich im Hinblick auf ihre Instruktion nicht, eigen- mächtig zu handeln, sondern wollten erst die Ansicht der Kurfürsten und der kurfürst- lichen Gesandten hören. Uber die Vorgänge während der folgenden acht Tage sind in unseren Akten keine 20 Angaben enthalten. Man wird anzunehmen haben, daß die königlichen Gesandten in dieser Zeit mit den Erzbischöfen von Mainz und Trier und den Gesandten der anderen drei Kurfürsten die Frage erörterten, ob man bei dem schwachen Besuch des Reichstages und dem Fehlen von Vertretern der außerdeutschen Mächte überhaupt mit den Verhand- lungen beginnen und, wenn doch, welchen Modus man dabei beobachten solle. Als das Er- 25 gebnis dieser Verhandlungen würde man dann unsere nr. 341 und das zu betrachten haben, was Segovia in art. 3" seines Berichtes (nr. 357) mitteilt. Beiden Quellen zufolge einigte man sich, wohl mit Rücksicht auf die damals, wie es scheint, noch für Mittfasten (26. März) in Aussicht stehende Ankunft des Königs und die Anwesenheit von Ver- tretern beider Parteien, die Lösung der Kirchenfrage in Angriff zu nehmen und die 30 Deutschen Reichsstände in gemeinsam unterfertigten Briefen noch einmal aufzufordern, sich an den Verhandlungen zu beteiligen oder wenigstens Theologen und Juristen zu schicken. Man verabredete ferner, den Vertretern der beiden Parteien vom 2. oder 3. März ab täglich drei Stunden lang Gelegenheit zu Rede und Gegenrede zu geben, aber nur unter der Bedingung, daß sie sich beleidigender Ausdrücke wie scismaticus, 35 hereticus usw. enthielten. Außerdem kam man überein, zur Wahrung der Neutralität die erst nach dem Abschluß derselben kreierten Kardinäle Eugens IV. und Felix' V. nicht als solche anzuerkennen2 und ihnen deshalb auch nicht zu gestatten, bei den Audienzen im Schmuck der Kardinalsinsignien zu erscheinen. Die oben erwähnten Briefe an die Reichsstände wurden am 22. und 24. Februar 40 ausgesandt. Wir können dem schon von Janssen angeführten, aber bisher so gut wie gar nicht beachteten Frankfurter Exemplar noch die für die Herzöge Albrecht und Heinrich von Baiern hinzufügen (nr. 341). Die in unseren nrr. 327 und 328 erwähnten Kölner und Nürnberger Exemplare sind leider nicht mehr vorhanden 3. 1 Es ist auch von königlichen Gesandten die 45 Rede. Aber hier liegt zweifellos ein Irrtum Eben- dorfers vor. Denn die Französischen und Eng- lischen Gesandten, die allein in Betracht kommen könnten, waren damals noch nicht in Mainz. Vgl. S. 531 und 532. 50 2 Diesem Beschluß gemäßt hätte man also auch Deutsche Reichstags-Akten XV. den Kardinal von York zurückweisen müssen, wenn er nach Mainz gekommen wäre, wie es seine Absicht war. Vgl. nrr. 315 und 316 und oben S. 534. Den Briefwechsel, den die Einladungen hervor- riefen, findet man in den nrr. 326-332 der lit. D. Man vergleiche auch S. 538. 70
Strana 550
550 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Die Konzilsgesandten und wohl auch die Gesandten Eugens IV. wurden von jenen Beschlüssen über den Modus der Verhandlungen am 25. Februar durch Eben- dorfer und je einen Vertreter der fünf Kurfürsten in Kenntnis gesetzt. Wie sich Eugens Gesandte dazu stellten, wissen wir nicht. Die Konzilsgesandten waren nicht damit ein- verstanden. Sie sträubten sich besonders gegen das Verbot, Ausdrücke wie „scismaticus" und „hereticus" zu gebrauchen, und begründeten ihr Sträuben mit dem Inhalt ihrer In- struktion und mit der Unmöglichkeit, das Vorgehen des Konzils gegen Eugen IV. und die Wahl Felix' V. zu rechtfertigen, wenn das Verbot bestehen bleibe. Sie erklärten, den vorgeschlagenen Modus nur dann annehmen zu können, wenn jede Beschränkung falle. Sie fügten aber hinzu, daß sie an das Konzil und Papst Felix über alles berichten und 10 ihnen die Entscheidung überlassen würden (vgl. nr. 357 art. 3a). Da die Antwort aus Basel kaum früher als nach zwölf Tagen zu erwarten war, so wurde, wie es scheint, der Beginn der Verhandlungen einstweilen verschoben. Man wird sich dazu um so leichter verstanden haben, als ja auch der stärkere Zuzug reichs- ständischer Vertreter, den man von den oben erwähnten Einladungen erhoffte, erst gegen 15 Mitte März eintreten konnte. 5 Inzwischen kamen am 4. März die in lit. Bb genannten Französischen Gesandten an, und am 5. März folgten zur Verstärkung der Konzilsgesandtschaft die Kardinäle von Arles und Grünwalder mit dem Metzer Erzdiakon Guillermus Hugonis (vgl. nr. 357 artt. 4 und 5). Nun erhob sich eine neue Schwierigkeit. Die beiden anwesenden Kurfürsten er- klärten nämlich unter Berufung auf ihre Neutralität und unter Hinweis auf die dem Erzbischof von Mainz durch Privileg zustehende Würde eines geborenen Legaten, daß sie den Kardinal von Arles wohl als Kardinal, aber nicht als päpstlichen Legaten auf- nehmen könnten, da sie sonst seiner Jurisdiktion unterstehen würden, und ferner lehnten 25 sie es gemäß dem schon erwähnten Beschluß ab, Grünwalder und Segovia als Kardinäle anzuerkennen. Sie ließten demgemäß den Kardinal von Arles am 8. März durch einc Abordnung unter Führung des Mainzischen Rates Johannes von Lysura ersuchen, auf den Gebrauch des Legatenkreuzes zu verzichten, und gleichzeitig wurden wohl auch Segovia und Grünwalder aufgefordert, sich nicht in Kardinalstracht zu zeigen. Die Bitte des Kardinals von Arles, seine Antwort auf dieses Ansinnen dem Kon- greß persönlich vortragen zu dürfen, wurde abschlägig beschieden, ebenso die gemeinsame Bitte der Konzilsgesandten, daß ihnen wenigstens die Fürsten eine Audienz in dieser Angelegenheit gewähren möchten (vgl. nr. 357 artt. 6" und 7). Ein Vermittlungsvorschlag der königlichen Gesandten, der darauf hinauslief, daß die Konzilsgesandten das, was sie s5 zur Verteidigung des Konzils zu sagen hätten, entweder schriftlich überreichen oder in Abwesenheit der Kardinäle durch Doktoren mündlich vortragen lassen sollten, fand bei den Konzilsgesandten keine Gegenliebe (vgl. nr. 357 art. 6b). Da also auf gütlichem Wege keine Einigung zu erzielen war, so versuchten die beiden Erzbischöfe ihren Willen durch Anwendung von Zwang durchzusetzen. Zunächst 40 ordnete der Erzbischof von Mainz an, daß den Kardinälen das Betreten des Domes und der Kollegiatkirchen verwehrt und eine etwaige Weigerung, sich zu entfernen, seitens der Domherren mit dem Verlassen der Kirchen beantwortet werden sollte (nr. 357 art. 65). Und dann gaben sie im Einverständnis mit den königlichen und kurfürstlichen Ge- sandten dem Mainzer Rat am 9. März zu verstehen, daß der Kongreß anderswohin 45 verlegt werden würde, wenn sich die Kardinäle ihren Wünschen nicht fügen würden (nr. 357 art. 7; vgl. auch nr. 369). Das hatte zur Folge, daß sich eine aus dem Bürgermeister und acht Ratsherren bestehende städtische Deputation noch am 9. März zu den Konzilsgesandten begab und 20 30
550 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Die Konzilsgesandten und wohl auch die Gesandten Eugens IV. wurden von jenen Beschlüssen über den Modus der Verhandlungen am 25. Februar durch Eben- dorfer und je einen Vertreter der fünf Kurfürsten in Kenntnis gesetzt. Wie sich Eugens Gesandte dazu stellten, wissen wir nicht. Die Konzilsgesandten waren nicht damit ein- verstanden. Sie sträubten sich besonders gegen das Verbot, Ausdrücke wie „scismaticus" und „hereticus" zu gebrauchen, und begründeten ihr Sträuben mit dem Inhalt ihrer In- struktion und mit der Unmöglichkeit, das Vorgehen des Konzils gegen Eugen IV. und die Wahl Felix' V. zu rechtfertigen, wenn das Verbot bestehen bleibe. Sie erklärten, den vorgeschlagenen Modus nur dann annehmen zu können, wenn jede Beschränkung falle. Sie fügten aber hinzu, daß sie an das Konzil und Papst Felix über alles berichten und 10 ihnen die Entscheidung überlassen würden (vgl. nr. 357 art. 3a). Da die Antwort aus Basel kaum früher als nach zwölf Tagen zu erwarten war, so wurde, wie es scheint, der Beginn der Verhandlungen einstweilen verschoben. Man wird sich dazu um so leichter verstanden haben, als ja auch der stärkere Zuzug reichs- ständischer Vertreter, den man von den oben erwähnten Einladungen erhoffte, erst gegen 15 Mitte März eintreten konnte. 5 Inzwischen kamen am 4. März die in lit. Bb genannten Französischen Gesandten an, und am 5. März folgten zur Verstärkung der Konzilsgesandtschaft die Kardinäle von Arles und Grünwalder mit dem Metzer Erzdiakon Guillermus Hugonis (vgl. nr. 357 artt. 4 und 5). Nun erhob sich eine neue Schwierigkeit. Die beiden anwesenden Kurfürsten er- klärten nämlich unter Berufung auf ihre Neutralität und unter Hinweis auf die dem Erzbischof von Mainz durch Privileg zustehende Würde eines geborenen Legaten, daß sie den Kardinal von Arles wohl als Kardinal, aber nicht als päpstlichen Legaten auf- nehmen könnten, da sie sonst seiner Jurisdiktion unterstehen würden, und ferner lehnten 25 sie es gemäß dem schon erwähnten Beschluß ab, Grünwalder und Segovia als Kardinäle anzuerkennen. Sie ließten demgemäß den Kardinal von Arles am 8. März durch einc Abordnung unter Führung des Mainzischen Rates Johannes von Lysura ersuchen, auf den Gebrauch des Legatenkreuzes zu verzichten, und gleichzeitig wurden wohl auch Segovia und Grünwalder aufgefordert, sich nicht in Kardinalstracht zu zeigen. Die Bitte des Kardinals von Arles, seine Antwort auf dieses Ansinnen dem Kon- greß persönlich vortragen zu dürfen, wurde abschlägig beschieden, ebenso die gemeinsame Bitte der Konzilsgesandten, daß ihnen wenigstens die Fürsten eine Audienz in dieser Angelegenheit gewähren möchten (vgl. nr. 357 artt. 6" und 7). Ein Vermittlungsvorschlag der königlichen Gesandten, der darauf hinauslief, daß die Konzilsgesandten das, was sie s5 zur Verteidigung des Konzils zu sagen hätten, entweder schriftlich überreichen oder in Abwesenheit der Kardinäle durch Doktoren mündlich vortragen lassen sollten, fand bei den Konzilsgesandten keine Gegenliebe (vgl. nr. 357 art. 6b). Da also auf gütlichem Wege keine Einigung zu erzielen war, so versuchten die beiden Erzbischöfe ihren Willen durch Anwendung von Zwang durchzusetzen. Zunächst 40 ordnete der Erzbischof von Mainz an, daß den Kardinälen das Betreten des Domes und der Kollegiatkirchen verwehrt und eine etwaige Weigerung, sich zu entfernen, seitens der Domherren mit dem Verlassen der Kirchen beantwortet werden sollte (nr. 357 art. 65). Und dann gaben sie im Einverständnis mit den königlichen und kurfürstlichen Ge- sandten dem Mainzer Rat am 9. März zu verstehen, daß der Kongreß anderswohin 45 verlegt werden würde, wenn sich die Kardinäle ihren Wünschen nicht fügen würden (nr. 357 art. 7; vgl. auch nr. 369). Das hatte zur Folge, daß sich eine aus dem Bürgermeister und acht Ratsherren bestehende städtische Deputation noch am 9. März zu den Konzilsgesandten begab und 20 30
Strana 551
Einleitung. 551 sie von den Absichten der Kurfürsten unterrichtete, offenbar zu dem Zwecke, sie zur Nachgiebigkeit zu bewegen und so die drohende wirtschaftliche Schädigung der Stadt zu verhindern. Die Konzilsgesandten erwiderten ihnen, daß sie nicht, wie behauptet werde, die Forderungen der Kurfürsten rundweg abgelchnt, sondern nur verlangt hätten, daß 5 ihnen Gelegenheit gegeben werde, selbst in einer Audienz auf die Forderungen zu ant- worten. Dies sei ihnen aber trotz ihrer wiederholten Bitten verweigert worden (vgl. nr. 357 artt. 7 und 7“). Die Deputation machte nun den Kurfürsten den Vorschlag, daß zur Entgegen- nahme der Antwort der Konzilsgesandten entweder sie selbst bezw. ihre Vertreter in die 10 Wohnung des Kardinals von Arles gehen oder der Kardinal von Arles und die anderen Konzilsgesandten, jedoch mit Ausnahme der Kardinäle Segovia und Grünwalder, zu ihnen kommen sollten. Die Kurfürsten gingen aber darauf nicht ein, sondern bestanden auf der glatten Annahme ihrer Bedingungen (vgl. nr. 357 art. 7b). Nachdem die Konzilsgesandten am 10. März davon verständigt worden waren, i5 schlugen sie ihrerseits vor, daß entweder die Kurfürsten und die Kardinäle gleichzeitig durch verschiedene Türen das Audienzlokal betreten oder zuerst die Gegner des Konzils, dann die Konzilsgesandten und zuletzt die Kurfürsten dorthin kommen sollten, so daßs kein Empfang der Kardinäle durch die Kurfürsten stattzufinden brauche (vgl. nr. 357 art. 7e). Aber auch das lehnten die Kurfürsten ab. Ja, sie und die königlichen Ge- zo sandten ließen jetzt dem Mainzer Rat rund heraus erklären, daßt die Verlegung des Kongresses schon in die Wege geleitet sei und nur durch die Annahme ihrer Bedin- gungen vermieden werden könne. Sie legten dem Rat nahe, die Kardinäle durch die Drohung der Geleitsentziehung dazu zu zwingen (vgl. nr. 357 art. 7e). Daß es ihnen mit der Verlegung des Kongresses wirklich Ernst war, zeigt der in 25 unserer nr. 342 mitgeteilte Brief des Erzbischofs von Mainz an Frankfurt, in dem die Stadt ersucht wird, Gesandte nach Mains zu schicken, weil man mit ihr wegen der Ab- haltung des Kongresses in Frankfurt verhandeln wolle. In seiner Verlegenheit wandte sich der Mainzer Rat jetzt an die königlichen Ge- sandten. Aber er erhielt keinen tröstlichen Bescheid: der König sei freilich nicht zur 3o Beobachtung der Neutralität verpflichtet, aber sie müßsten sich gemäß ihrer Instruktion nach den Kurfürsten richten, und da diese dabei blieben, daß die Neutralität aufrecht erhalten werden müsse, so könnten sie nicht dawider handeln, sondern müßsten sich den Wünschen der Kurfürsten anbequemen, auch wenn sie die Neutralität für verkehrt hielten (vgl. nr. 357 art. 75). Verstehen wir nun den hier nicht ganz klaren Bericht Segovias recht, so setzte der Rat die Konzilsgesandten am 17. März sowohl von jenem Ansinnen der Kurfürsten wie von diesem Bescheide der königlichen Gesandten in Kenntnis. Die Konzilsgesandten erwiderten, daß das kurfürstliche Ansinnen ungehörig sei und daß sie auch die Beteili- gung der königlichen Gesandten an einer nicht als richtig erkannten Handlung nicht billigen könnten. Sie hielten sich bei dieser Gelegenheit, scheint es, besonders auch darüber auf, daß die Kurfürsten den Kardinälen das Tragen der Kardinalstracht nicht nur während der Audienz, sondern überhaupt außer dem Hause verbieten wollten. Dem- gegenüber versicherten ihnen aber die Abgeordneten des Rates, daß davon nie die Rede gewesen sei, daß sich vielmehr das Verbot einzig und allein auf den Gebrauch des 45 Legatenkreuzes beziehc. Sie fügten hinzu, daß der Rat im Hinblick auf die Verhand- lungen der Kurfürsten mit den inzwischen eingetroffenen Frankfurter Gesandten jetzt eine bündige Erklärung darüber verlangen müsse, ob die Gesandten die kurfürstlichen Bedin- gungen erfüllen wollten oder nicht (vgl. nr. 357 art. 7"). Segovia teilt die nun folgende Erklärung der Gesandten leider nicht mit. Sie wird 50 wohl ablehnend oder ausweichend gelautet haben. Denn am nächsten Tage (18. März) 70* 35 40
Einleitung. 551 sie von den Absichten der Kurfürsten unterrichtete, offenbar zu dem Zwecke, sie zur Nachgiebigkeit zu bewegen und so die drohende wirtschaftliche Schädigung der Stadt zu verhindern. Die Konzilsgesandten erwiderten ihnen, daß sie nicht, wie behauptet werde, die Forderungen der Kurfürsten rundweg abgelchnt, sondern nur verlangt hätten, daß 5 ihnen Gelegenheit gegeben werde, selbst in einer Audienz auf die Forderungen zu ant- worten. Dies sei ihnen aber trotz ihrer wiederholten Bitten verweigert worden (vgl. nr. 357 artt. 7 und 7“). Die Deputation machte nun den Kurfürsten den Vorschlag, daß zur Entgegen- nahme der Antwort der Konzilsgesandten entweder sie selbst bezw. ihre Vertreter in die 10 Wohnung des Kardinals von Arles gehen oder der Kardinal von Arles und die anderen Konzilsgesandten, jedoch mit Ausnahme der Kardinäle Segovia und Grünwalder, zu ihnen kommen sollten. Die Kurfürsten gingen aber darauf nicht ein, sondern bestanden auf der glatten Annahme ihrer Bedingungen (vgl. nr. 357 art. 7b). Nachdem die Konzilsgesandten am 10. März davon verständigt worden waren, i5 schlugen sie ihrerseits vor, daß entweder die Kurfürsten und die Kardinäle gleichzeitig durch verschiedene Türen das Audienzlokal betreten oder zuerst die Gegner des Konzils, dann die Konzilsgesandten und zuletzt die Kurfürsten dorthin kommen sollten, so daßs kein Empfang der Kardinäle durch die Kurfürsten stattzufinden brauche (vgl. nr. 357 art. 7e). Aber auch das lehnten die Kurfürsten ab. Ja, sie und die königlichen Ge- zo sandten ließen jetzt dem Mainzer Rat rund heraus erklären, daßt die Verlegung des Kongresses schon in die Wege geleitet sei und nur durch die Annahme ihrer Bedin- gungen vermieden werden könne. Sie legten dem Rat nahe, die Kardinäle durch die Drohung der Geleitsentziehung dazu zu zwingen (vgl. nr. 357 art. 7e). Daß es ihnen mit der Verlegung des Kongresses wirklich Ernst war, zeigt der in 25 unserer nr. 342 mitgeteilte Brief des Erzbischofs von Mainz an Frankfurt, in dem die Stadt ersucht wird, Gesandte nach Mains zu schicken, weil man mit ihr wegen der Ab- haltung des Kongresses in Frankfurt verhandeln wolle. In seiner Verlegenheit wandte sich der Mainzer Rat jetzt an die königlichen Ge- sandten. Aber er erhielt keinen tröstlichen Bescheid: der König sei freilich nicht zur 3o Beobachtung der Neutralität verpflichtet, aber sie müßsten sich gemäß ihrer Instruktion nach den Kurfürsten richten, und da diese dabei blieben, daß die Neutralität aufrecht erhalten werden müsse, so könnten sie nicht dawider handeln, sondern müßsten sich den Wünschen der Kurfürsten anbequemen, auch wenn sie die Neutralität für verkehrt hielten (vgl. nr. 357 art. 75). Verstehen wir nun den hier nicht ganz klaren Bericht Segovias recht, so setzte der Rat die Konzilsgesandten am 17. März sowohl von jenem Ansinnen der Kurfürsten wie von diesem Bescheide der königlichen Gesandten in Kenntnis. Die Konzilsgesandten erwiderten, daß das kurfürstliche Ansinnen ungehörig sei und daß sie auch die Beteili- gung der königlichen Gesandten an einer nicht als richtig erkannten Handlung nicht billigen könnten. Sie hielten sich bei dieser Gelegenheit, scheint es, besonders auch darüber auf, daß die Kurfürsten den Kardinälen das Tragen der Kardinalstracht nicht nur während der Audienz, sondern überhaupt außer dem Hause verbieten wollten. Dem- gegenüber versicherten ihnen aber die Abgeordneten des Rates, daß davon nie die Rede gewesen sei, daß sich vielmehr das Verbot einzig und allein auf den Gebrauch des 45 Legatenkreuzes beziehc. Sie fügten hinzu, daß der Rat im Hinblick auf die Verhand- lungen der Kurfürsten mit den inzwischen eingetroffenen Frankfurter Gesandten jetzt eine bündige Erklärung darüber verlangen müsse, ob die Gesandten die kurfürstlichen Bedin- gungen erfüllen wollten oder nicht (vgl. nr. 357 art. 7"). Segovia teilt die nun folgende Erklärung der Gesandten leider nicht mit. Sie wird 50 wohl ablehnend oder ausweichend gelautet haben. Denn am nächsten Tage (18. März) 70* 35 40
Strana 552
552 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. erschien der Altbürgermeister bei den Gesandten und eröffnete ihnen, daß die Stadt den Kardinälen das Geleit entziche, ihnen aber acht Tage Zeit zur Abreise lasse; während dieser Frist sei jedoch dem Kardinal von Arles der Gebrauch des Legatenkreuzes außer- halb seiner Wohnung und das Auftreten als Legat de latere untersagt und ebenso sei den beiden anderen Kardinälen nicht gestattet, sich öffentlich in Kardinalstracht zu zeigen. Die Zurücknahme dieses Beschlusses werde nur dann erfolgen, wenn der Kardinal von Arles auf den Legatenrang verzichte und Segovia und Grünwalder sich an ihrer Doktoren- würde genügen ließen oder aber wenn alle drei in ihren Wohnungen blieben. Weitere Verhandlungen über die Geleitsfrage wurden abgelehnt (vgl. nr. 357 art. 7h). Die Konzilsgesandten konnten jetzt nichts weiter tun, als dem Konzil über ihre 10 mißliche Lage berichten. Mit dieser Aufgabe wurden der Erzdiakon von Lodève Petrus de Trilhia und der Familiaris des Papstes Felix Johannes Champion betraut. Sie kamen kurz vor dem 27. März nach Basel 1. Ihre Mitteilungen veranlaßsten das Konzil, die Gesandten am 1. April abzuberufen 2. 5 Unterdessen hatte sich aber unmittelbar nach der Abreise der eben genannten beiden 15 Nuntien von Mainz die Sachlage geändert, teils infolge des Eingreifens der Französischen Gesandten teils durch die Abreise des Erzbischofs von Mainz, des Urhebers aller Schwierig- keiten, teils auch (so vermuten wir) weil es dem Kardinal von Arles gelang, den Erz- bischof von Trier in seiner Hinneigung zu Eugen IV. vorübergehend wankend zu machen, wahrscheinlich dadurch, daß er die Gesandten Eugens in Versprechungen hinsichtlich der 20 Befreiung vom Servitium commune3 und der Besetzung der Würzburger Dompropstei und wohl auch sonst noch überbot. In einer am 21. März gehaltenen Kongreßsitzung wurde nämlich auf Drängen der Französischen Gesandten, die offenbar einsahen, daß eine befriedigende Lösung der Kirchenfrage in Mainz nicht möglich sein werde, ein Antrag auf Berufung eines neuen 25 Konzils angenommen, seitens der königlichen Gesandten aber wohl mit dem Vorbehalt der Zustimmung K. Friedrichs, denn man beschloß gleichzeitig, den König brieflich um die nötige Vollmacht für seine Gesandten zu bitten. Auf das Eintreffen der Vollmacht wollte man bis zum 14. Mai warten. Sollte sie ausbleiben, so sollten die Kurfürsten, wie sie ja ohnchin schon vorhatten, eine Gesandtschaft an den König schicken. In der so Zwischenzeit sollte den beiden Parteien Gelegenheit gegeben werden, sich über die Haupt- punkte ihres Zwistes zu äußern (vgl. nr. 357 art. 8). Nachdem diese Beschlüsse gefaßt worden waren, verließ der Erzbischof von Mainz den Kongreß (vgl. nr. 357 art. 8a). Die Zurickbleibenden begannen nun wieder zunächst mit den Konzilsgesandten und 35 zweifellos auch mit den Gesandten Eugens über den Modus der Audienz zu verhandeln. Wie es scheint, einigte man sich dahin, daß die Audiens vier Tage dauern sollte. Und zwar sollten die Konzilsgesandten am ersten, die Gesandten Eugens am zweiten Tage reden; am dritten und vierten Tage sollten dann beide Teile replizieren dürfen. Die Konzilsgesandten bequemten sich außerdem, wohl mit Rücksicht auf den Erzbischof von 40 Trier, zu dem Zugeständnis, daß die Kardinäle in einer keinen Anstoß erregenden Tracht erscheinen würden (vgl. nr. 357 art. 8a). So konnte man denn endlich am 24. März zu dem so lange verschobenen Verhör der beiden Parteien schreiten. Es fand im Dom statt. Anwesend waren der Erzbischof von Trier, die königlichen Gesandten und die übrigen Kongreßmitglieder. Der Kardinal 45 von Arles erschien ohne Legatenkreuz mit seinen Mitgesandten und der Umgebung der Vgl. nr. 360 artt. 4 und 5. Das Abberufungsschreiben liegt in unserer nr. 368 vor. 1 Vgl. S. 533.
552 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. erschien der Altbürgermeister bei den Gesandten und eröffnete ihnen, daß die Stadt den Kardinälen das Geleit entziche, ihnen aber acht Tage Zeit zur Abreise lasse; während dieser Frist sei jedoch dem Kardinal von Arles der Gebrauch des Legatenkreuzes außer- halb seiner Wohnung und das Auftreten als Legat de latere untersagt und ebenso sei den beiden anderen Kardinälen nicht gestattet, sich öffentlich in Kardinalstracht zu zeigen. Die Zurücknahme dieses Beschlusses werde nur dann erfolgen, wenn der Kardinal von Arles auf den Legatenrang verzichte und Segovia und Grünwalder sich an ihrer Doktoren- würde genügen ließen oder aber wenn alle drei in ihren Wohnungen blieben. Weitere Verhandlungen über die Geleitsfrage wurden abgelehnt (vgl. nr. 357 art. 7h). Die Konzilsgesandten konnten jetzt nichts weiter tun, als dem Konzil über ihre 10 mißliche Lage berichten. Mit dieser Aufgabe wurden der Erzdiakon von Lodève Petrus de Trilhia und der Familiaris des Papstes Felix Johannes Champion betraut. Sie kamen kurz vor dem 27. März nach Basel 1. Ihre Mitteilungen veranlaßsten das Konzil, die Gesandten am 1. April abzuberufen 2. 5 Unterdessen hatte sich aber unmittelbar nach der Abreise der eben genannten beiden 15 Nuntien von Mainz die Sachlage geändert, teils infolge des Eingreifens der Französischen Gesandten teils durch die Abreise des Erzbischofs von Mainz, des Urhebers aller Schwierig- keiten, teils auch (so vermuten wir) weil es dem Kardinal von Arles gelang, den Erz- bischof von Trier in seiner Hinneigung zu Eugen IV. vorübergehend wankend zu machen, wahrscheinlich dadurch, daß er die Gesandten Eugens in Versprechungen hinsichtlich der 20 Befreiung vom Servitium commune3 und der Besetzung der Würzburger Dompropstei und wohl auch sonst noch überbot. In einer am 21. März gehaltenen Kongreßsitzung wurde nämlich auf Drängen der Französischen Gesandten, die offenbar einsahen, daß eine befriedigende Lösung der Kirchenfrage in Mainz nicht möglich sein werde, ein Antrag auf Berufung eines neuen 25 Konzils angenommen, seitens der königlichen Gesandten aber wohl mit dem Vorbehalt der Zustimmung K. Friedrichs, denn man beschloß gleichzeitig, den König brieflich um die nötige Vollmacht für seine Gesandten zu bitten. Auf das Eintreffen der Vollmacht wollte man bis zum 14. Mai warten. Sollte sie ausbleiben, so sollten die Kurfürsten, wie sie ja ohnchin schon vorhatten, eine Gesandtschaft an den König schicken. In der so Zwischenzeit sollte den beiden Parteien Gelegenheit gegeben werden, sich über die Haupt- punkte ihres Zwistes zu äußern (vgl. nr. 357 art. 8). Nachdem diese Beschlüsse gefaßt worden waren, verließ der Erzbischof von Mainz den Kongreß (vgl. nr. 357 art. 8a). Die Zurickbleibenden begannen nun wieder zunächst mit den Konzilsgesandten und 35 zweifellos auch mit den Gesandten Eugens über den Modus der Audienz zu verhandeln. Wie es scheint, einigte man sich dahin, daß die Audiens vier Tage dauern sollte. Und zwar sollten die Konzilsgesandten am ersten, die Gesandten Eugens am zweiten Tage reden; am dritten und vierten Tage sollten dann beide Teile replizieren dürfen. Die Konzilsgesandten bequemten sich außerdem, wohl mit Rücksicht auf den Erzbischof von 40 Trier, zu dem Zugeständnis, daß die Kardinäle in einer keinen Anstoß erregenden Tracht erscheinen würden (vgl. nr. 357 art. 8a). So konnte man denn endlich am 24. März zu dem so lange verschobenen Verhör der beiden Parteien schreiten. Es fand im Dom statt. Anwesend waren der Erzbischof von Trier, die königlichen Gesandten und die übrigen Kongreßmitglieder. Der Kardinal 45 von Arles erschien ohne Legatenkreuz mit seinen Mitgesandten und der Umgebung der Vgl. nr. 360 artt. 4 und 5. Das Abberufungsschreiben liegt in unserer nr. 368 vor. 1 Vgl. S. 533.
Strana 553
Einleitung. 553 Kardinäle Segovia und Grünwalder. Diese selbst hielten sich fern, wohl um ihrer Kar- dinalswürde nichts zu vergeben (vgl. nr. 357 art. 9). Für die Reden, die am 24. und vom 27. bis 29. März gewechselt wurden, ist der umfassende Bericht Segovias in den Kapiteln 9 bis 23 des 17. Buches seiner Chronik, 5 unseren nrr. 343, 346 und 349 bis 351, die Hauptquelle. Segovia befleißsigt sich im all- gemeinen einer bemerkenswerten Objektivität, selbst da, wo er über die Reden der Gegner berichtet. Freilich kommen die letsteren bei ihm nur in beschränktem Maße zu Worte; es werden meist nur die Hauptpunkte aus ihren Reden mitgeteilt. Doch darf man darin nicht Absicht sehen. Denn auch die Reden seiner Mitgesandten sind von ihm nicht viel 10 anders behandelt. Der Grund dafür ist darin zu suchen, daß er nicht als Ohrenzeuge berichtet, da er den Audienzen vom 24., 27. und 29. März fernblieb, sondern seiner eigenen Angabe zufolge 1 den Notizen und sonstigen Mitteilungen folgt, die ihm die zur Konzilsgesandtschaft gehörigen Notare und andere, wohl seine Familiares, lieferten. Diesem Mangel seines Berichtes vermögen der übrigens ganz subjektiv gehaltene Bericht Cusas 15 an Cesarini (nr. 370) und die in den nrr. 344 und 345 mitgeteilten, währscheinlich von neutraler Seite stammenden Aufzeichnungen eines Anonymus nur in sehr bescheidenem Maßte abzuhelfen. Die letzteren sind fragmentarisch und ohne Zuhilfenahme von Segovias Bericht oft kaum verständlich. Gleichwohl dürfte das an den erwähnten drei Stellen aufgespeicherte Material ausreichen, um den Inhalt der Reden und die Art, in der jede 20 Partei ihren Standpunkt zu begründen unternahm, zutreffend wiederzugeben. Wir ver- suchen im Folgenden, beides kurz zu skizzieren. In der Sitzung vom 24. März überreichte zunächst der Kardinal von Arles ein Schreiben des Konzils, wohl ein Beglaubigungsschreiben, ähnlich dem in nr. 319 mit- geteilten, indem er betonte, daß, obwohl als Absender nur das Konzil genannt sei, doch 25 als solcher auch Papst Felix zu gelten habe. Diese Bemerkung hatte zur Folge, daß die Anwesenden erst mit einander berieten, ob sie die Verlesung des Briefes zulassen sollten oder nicht. Sie entschieden sich für das erstere, ließen aber durch den Vorleser, den Mainzischen Kanzler Leubing, nachdrücklich auf die Bedingungen hinweisen, unter denen die Audienz bewilligt worden sei, und verwahrten sich auch dagegen, daß die Ver- so lesung des Briefes als Anerkennung der darin erwähnten Legation aufgefaßt werde. Hin- sichtlich des letsteren Punktes gab der Kardinal von Arles beruhigende Erklärungen ab (vgl. nr. 357 art. 9). Der Kardinal ergriff dann zu einer einleitenden Ansprache das Wort (vgl. nr. 343 art. 1). Er rühmte darin unter anderem das Konzil, sprach von dem Beistand, den 35 ihm die Könige Sigmund und Albrecht bis zu ihrem Tode geleistet hätten, und von der Ubernahme des Protektorates durch K. Friedrich, und betonte besonders, daß fast alle bedeutenden Persönlichkeiten der katholischen Christenheit Mitglieder des Konzils geworden seien. Dabei hob er geflissentlich hervor, daß Erzbischof Jakob von Trier sich seiner- zeit als einer der ersten habe inkorporieren lassen und damals auch als Gesandter des 40 Konzils zu Papst Eugen gereist sei. Nach ihm hielt Thomas von Courcelles die Hauptrede (vgl. nr. 343 art. 2 und nr. 344). Er sprach zweieinhalb Stunden. Von Joh. 8, 32 ausgehend erörterte er den Nutzen und die Notwendigkeit allgemeiner Konzilien, gab dann einen Uberblick über die Tätigkeit des Baseler Konzils und verlangte schließlich die Ausführung der Dekrete 45 desselben. Er schloß mit der Bemerkung, daß kein rechtschaffener Mann einen Häre- tiker und Schismatiker vom Schlage Eugens IV. loben oder gar ihn „sanctissimus nennen dürfe. 1 Vgl. nr. 350 art. 1.
Einleitung. 553 Kardinäle Segovia und Grünwalder. Diese selbst hielten sich fern, wohl um ihrer Kar- dinalswürde nichts zu vergeben (vgl. nr. 357 art. 9). Für die Reden, die am 24. und vom 27. bis 29. März gewechselt wurden, ist der umfassende Bericht Segovias in den Kapiteln 9 bis 23 des 17. Buches seiner Chronik, 5 unseren nrr. 343, 346 und 349 bis 351, die Hauptquelle. Segovia befleißsigt sich im all- gemeinen einer bemerkenswerten Objektivität, selbst da, wo er über die Reden der Gegner berichtet. Freilich kommen die letsteren bei ihm nur in beschränktem Maße zu Worte; es werden meist nur die Hauptpunkte aus ihren Reden mitgeteilt. Doch darf man darin nicht Absicht sehen. Denn auch die Reden seiner Mitgesandten sind von ihm nicht viel 10 anders behandelt. Der Grund dafür ist darin zu suchen, daß er nicht als Ohrenzeuge berichtet, da er den Audienzen vom 24., 27. und 29. März fernblieb, sondern seiner eigenen Angabe zufolge 1 den Notizen und sonstigen Mitteilungen folgt, die ihm die zur Konzilsgesandtschaft gehörigen Notare und andere, wohl seine Familiares, lieferten. Diesem Mangel seines Berichtes vermögen der übrigens ganz subjektiv gehaltene Bericht Cusas 15 an Cesarini (nr. 370) und die in den nrr. 344 und 345 mitgeteilten, währscheinlich von neutraler Seite stammenden Aufzeichnungen eines Anonymus nur in sehr bescheidenem Maßte abzuhelfen. Die letzteren sind fragmentarisch und ohne Zuhilfenahme von Segovias Bericht oft kaum verständlich. Gleichwohl dürfte das an den erwähnten drei Stellen aufgespeicherte Material ausreichen, um den Inhalt der Reden und die Art, in der jede 20 Partei ihren Standpunkt zu begründen unternahm, zutreffend wiederzugeben. Wir ver- suchen im Folgenden, beides kurz zu skizzieren. In der Sitzung vom 24. März überreichte zunächst der Kardinal von Arles ein Schreiben des Konzils, wohl ein Beglaubigungsschreiben, ähnlich dem in nr. 319 mit- geteilten, indem er betonte, daß, obwohl als Absender nur das Konzil genannt sei, doch 25 als solcher auch Papst Felix zu gelten habe. Diese Bemerkung hatte zur Folge, daß die Anwesenden erst mit einander berieten, ob sie die Verlesung des Briefes zulassen sollten oder nicht. Sie entschieden sich für das erstere, ließen aber durch den Vorleser, den Mainzischen Kanzler Leubing, nachdrücklich auf die Bedingungen hinweisen, unter denen die Audienz bewilligt worden sei, und verwahrten sich auch dagegen, daß die Ver- so lesung des Briefes als Anerkennung der darin erwähnten Legation aufgefaßt werde. Hin- sichtlich des letsteren Punktes gab der Kardinal von Arles beruhigende Erklärungen ab (vgl. nr. 357 art. 9). Der Kardinal ergriff dann zu einer einleitenden Ansprache das Wort (vgl. nr. 343 art. 1). Er rühmte darin unter anderem das Konzil, sprach von dem Beistand, den 35 ihm die Könige Sigmund und Albrecht bis zu ihrem Tode geleistet hätten, und von der Ubernahme des Protektorates durch K. Friedrich, und betonte besonders, daß fast alle bedeutenden Persönlichkeiten der katholischen Christenheit Mitglieder des Konzils geworden seien. Dabei hob er geflissentlich hervor, daß Erzbischof Jakob von Trier sich seiner- zeit als einer der ersten habe inkorporieren lassen und damals auch als Gesandter des 40 Konzils zu Papst Eugen gereist sei. Nach ihm hielt Thomas von Courcelles die Hauptrede (vgl. nr. 343 art. 2 und nr. 344). Er sprach zweieinhalb Stunden. Von Joh. 8, 32 ausgehend erörterte er den Nutzen und die Notwendigkeit allgemeiner Konzilien, gab dann einen Uberblick über die Tätigkeit des Baseler Konzils und verlangte schließlich die Ausführung der Dekrete 45 desselben. Er schloß mit der Bemerkung, daß kein rechtschaffener Mann einen Häre- tiker und Schismatiker vom Schlage Eugens IV. loben oder gar ihn „sanctissimus nennen dürfe. 1 Vgl. nr. 350 art. 1.
Strana 554
554 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Hierauf erhob sich noch einmal der Kardinal von Arles zu einer kurzen Dar- legung der Vorgänge bei der Wahl des Ortes für die Griechenunion und zu der Er- klärung, daſ ihn nichts so sehr reue, als im Konklave für Eugen IV. gestimmt zu haben. Er bat die Anwesenden, die Verordnungen des Baseler Konzils zu befolgen und so dessen Autorität und damit auch die der Kirche aufrecht zu erhalten (vgl. nr. 343 art. 3). Die Anwesenden ersuchten nun die Konzilsgesandten, das Gesagte und besonders die Darlegungen über die Autorität der allgemeinen Konzilien auch schriftlich zu über- reichen. Der Kardinal von Arles erwiderte, daß er sich darüber mit Segovia und Grün- walder besprechen werde. Nachher kam aber niemand auf das Verlangen zurück, und 10 so wird wohl auch die Aufzeichnung der drei Reden unterblieben sein (vgl. nr. 357 art. 9). 5 Wegen des Festtages (Mariä Verkündigung) und des folgenden Sonntages (Lätare) trat eine zweitägige Pause im Verhör ein. Am 27. März erschienen dann die Gesandten Eugens IV. auf dem Plan. Als erster sprach Carvajal (vgl. nr. 346 art. 1). Er nahm Galater 4, 30 zum Ausgangs- 15 punkt und wandte sich mit scharfen Worten gegen das Baseler Konzil und Felix V. Er verlangte die Beseitigung beider. Darauf überreichte er ein Schreiben Eugens IV., vermutlich eine Beglaubigung der Gesandten. Man ließ es verlesen, obwohl es nicht an den Mainzer Kongreß, sondern an den Nürnberger Reichstag adressiert war 1. Carvajal schloß dann seine Ansprache mit einer kurzen Erläuterung der im päpstlichen Schreiben 20 erteilten Benediktion. Der Hauptredner war Nikolaus von Cusa. Er begann mit ciner Erörterung der kurfürstlichen Protestation vom Jahre 1438. Er gab zu, daß sic vor drei Jahren be- rechtigt gewesen sei, da die Kurfürsten damals hätten zweifeln können, ob das allgemeine Konzil in Basel oder in Ferrara versammelt sei. Aber jetzt sei sie vom Ubel, da der 25 Erfolg des Florentiner Konzils in der Griechenunion und die von den Baselern hervor- gerufene Kirchenspaltung deutlich gelehrt hätten, daß der heilige Geist nicht in Basel, sondern in Florenz walte und mithin nur am letzteren Orte ein legitimes Konzil bestehe (vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 2). Hierauf begründete Cusa eingehend das Ver- langen Eugens, daß das Florentiner Konzil als ein ökumenisches und er selbst als Haupt so der Kirche von den Fürsten anerkannt werde. Er hob dabei besonders hervor, daß das Zustandekommen eines Konzils vom päpstlichen Konsens abhänge und daß kein Papst, wohl aber das allgemeine Konzil irren könne (vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 3). Dann ging er zum Hauptteil seiner Rede, der Rechtfertigung Eugens IV., über. Zu- nächst wies er die Beschimpfungen zurück, mit denen Thomas von Courcelles am Schluß 35 seiner Ansprache den Papst bedacht hatte, und dann erörterte er eingehend die Auf- lösung des Konzils im November bezw. Dezember 1431, die Anerkennung desselben durch den Papst im Jahre 1433 und die spätere Verlegung nach Ferrara bezw. Florenz. Hinsichtlich der letzteren führte er aus, daß das Konzil selbst in der 19. Session in seine Verlegung gewilligt habe. Da aber das Vorhandensein einer Zweidrittelmehrheit 40 eben nur für die Verlegung, niemals aber für die Ortswahl verlangt worden sei, so rechtfertige sich das Vorgehen der Legatenpartei im Konzil bei der Festsetzung des Ortes, an dem die Verhandlungen mit den Griechen stattfinden sollten, und überhaupt das Verhalten des Papstes in der Unionsfrage. Der Papst würde übrigens, so bemerkte Cusa, zur Verlegung des Konzils gar nicht des Beschlusses der Legatenpartei vom 7. Mai 45 1 Segovia lib. 18 cap. 13 (a. a. O. 3, 1005) er- wähnt, daß eine für den Nürnberger Reichstag bestimmte Beglaubigung der Gesandten nachher am 4. Juni 1442 dem K. Friedrich in Frankfurt überreicht wurde und daß darin der Bischof Jo- hannes von Lüttich, Johannes von Carvajal, Niko- laus von Cusa und Jacobus de Oratoribus als päpstliche Gesandte genannt waren.
554 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Hierauf erhob sich noch einmal der Kardinal von Arles zu einer kurzen Dar- legung der Vorgänge bei der Wahl des Ortes für die Griechenunion und zu der Er- klärung, daſ ihn nichts so sehr reue, als im Konklave für Eugen IV. gestimmt zu haben. Er bat die Anwesenden, die Verordnungen des Baseler Konzils zu befolgen und so dessen Autorität und damit auch die der Kirche aufrecht zu erhalten (vgl. nr. 343 art. 3). Die Anwesenden ersuchten nun die Konzilsgesandten, das Gesagte und besonders die Darlegungen über die Autorität der allgemeinen Konzilien auch schriftlich zu über- reichen. Der Kardinal von Arles erwiderte, daß er sich darüber mit Segovia und Grün- walder besprechen werde. Nachher kam aber niemand auf das Verlangen zurück, und 10 so wird wohl auch die Aufzeichnung der drei Reden unterblieben sein (vgl. nr. 357 art. 9). 5 Wegen des Festtages (Mariä Verkündigung) und des folgenden Sonntages (Lätare) trat eine zweitägige Pause im Verhör ein. Am 27. März erschienen dann die Gesandten Eugens IV. auf dem Plan. Als erster sprach Carvajal (vgl. nr. 346 art. 1). Er nahm Galater 4, 30 zum Ausgangs- 15 punkt und wandte sich mit scharfen Worten gegen das Baseler Konzil und Felix V. Er verlangte die Beseitigung beider. Darauf überreichte er ein Schreiben Eugens IV., vermutlich eine Beglaubigung der Gesandten. Man ließ es verlesen, obwohl es nicht an den Mainzer Kongreß, sondern an den Nürnberger Reichstag adressiert war 1. Carvajal schloß dann seine Ansprache mit einer kurzen Erläuterung der im päpstlichen Schreiben 20 erteilten Benediktion. Der Hauptredner war Nikolaus von Cusa. Er begann mit ciner Erörterung der kurfürstlichen Protestation vom Jahre 1438. Er gab zu, daß sic vor drei Jahren be- rechtigt gewesen sei, da die Kurfürsten damals hätten zweifeln können, ob das allgemeine Konzil in Basel oder in Ferrara versammelt sei. Aber jetzt sei sie vom Ubel, da der 25 Erfolg des Florentiner Konzils in der Griechenunion und die von den Baselern hervor- gerufene Kirchenspaltung deutlich gelehrt hätten, daß der heilige Geist nicht in Basel, sondern in Florenz walte und mithin nur am letzteren Orte ein legitimes Konzil bestehe (vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 2). Hierauf begründete Cusa eingehend das Ver- langen Eugens, daß das Florentiner Konzil als ein ökumenisches und er selbst als Haupt so der Kirche von den Fürsten anerkannt werde. Er hob dabei besonders hervor, daß das Zustandekommen eines Konzils vom päpstlichen Konsens abhänge und daß kein Papst, wohl aber das allgemeine Konzil irren könne (vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 3). Dann ging er zum Hauptteil seiner Rede, der Rechtfertigung Eugens IV., über. Zu- nächst wies er die Beschimpfungen zurück, mit denen Thomas von Courcelles am Schluß 35 seiner Ansprache den Papst bedacht hatte, und dann erörterte er eingehend die Auf- lösung des Konzils im November bezw. Dezember 1431, die Anerkennung desselben durch den Papst im Jahre 1433 und die spätere Verlegung nach Ferrara bezw. Florenz. Hinsichtlich der letzteren führte er aus, daß das Konzil selbst in der 19. Session in seine Verlegung gewilligt habe. Da aber das Vorhandensein einer Zweidrittelmehrheit 40 eben nur für die Verlegung, niemals aber für die Ortswahl verlangt worden sei, so rechtfertige sich das Vorgehen der Legatenpartei im Konzil bei der Festsetzung des Ortes, an dem die Verhandlungen mit den Griechen stattfinden sollten, und überhaupt das Verhalten des Papstes in der Unionsfrage. Der Papst würde übrigens, so bemerkte Cusa, zur Verlegung des Konzils gar nicht des Beschlusses der Legatenpartei vom 7. Mai 45 1 Segovia lib. 18 cap. 13 (a. a. O. 3, 1005) er- wähnt, daß eine für den Nürnberger Reichstag bestimmte Beglaubigung der Gesandten nachher am 4. Juni 1442 dem K. Friedrich in Frankfurt überreicht wurde und daß darin der Bischof Jo- hannes von Lüttich, Johannes von Carvajal, Niko- laus von Cusa und Jacobus de Oratoribus als päpstliche Gesandte genannt waren.
Strana 555
Einleitung. 555 1437 bedurft haben; denn er könne aus eigener Machtvollkommenheit tun, was ihm zum Ausbau der Kirche nötig erscheine. Ein ökumenisches Konzil könne nur in Gegenwart des Papstes stattfinden (vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 artt. 4-4b). Weiterhin ver- teidigte Cusa den Papst gegen den Vorwurf, daß er die Ausführung der Reformdekrete 5 des Konzils verweigert habe. Eugen habe in der Bulle „Existimaret“ vom 23. Juni 1434 ausdrücklich Reformen als wünschenswert anerkannt; nur habe er dabei nicht an Re- formen gedacht wie die vom Konzil beschlossenen über die Bestätigung von Wahlen durch die Ordinarien und über die Nichterhebung der Annaten. Denn die Versorgung der Kirchen stche von Rechts wegen dem Papst zu (vgl. nr. 346 art. 46). Uber den wider 10 Eugen erhobenen Vorwurf der Simonie ging er rasch mit der Erklärung hinweg, daß Thomas von Courcelles keine Beweise beigebracht habe (vgl. nr. 346 art. 4 d). Dafür beschäftigte er sich um so ausführlicher mit der angeblichen Verschleuderung von Kirchen- gut durch Eugen. Er nagelte dabei den Widerspruch in den Behauptungen der Baseler fest, die den Papst bald als Verschwender, bald als Geizhals hinzustellen beliebten (vgl. 15 nr. 346 art. 4e). Den weiteren Vorwurf des Eidbruches parierte er mit dem Gegenhieb, daßt auch der Kardinal von Arles sich dieses Verbrechens durch Enthüllung der geheimen Verhandlungen des Kardinalskollegs schuldig gemacht habe (vgl. nr. 346 art. 4f). Zum vierten und letzten Teile seiner Rede übergehend, bekämpfte er die Absetzung Eugens und die Wahl Felix’ V. Um letzteren persönlich zu diskreditieren, sagte er ihm allerlei un- 20 saubere Machenschaften nach. So habe er sich früher einmal erboten, das Konzil aus Basel zu vertreiben, wenn man ihm das kaiserliche Investiturrecht in Savoyen verleihe. Ferner habe er seine Savoyischen Landeskinder nach Basel ziehen lassen, damit sie ihn zum Papst wählten, und nach der Wahl habe er den Venetianern 1 12000 Scudi ver- sprochen, wenn sie Eugen zur Abdankung bewegen oder ihm die Obödienz entziehen 25 würden (vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 artt. 5 und 6). Nachdem Cusa geendigt hatte, brach unter den Anwesenden ein gewaltiger Beifallssturm los (vgl. nr. 357 art. 10"), der deutlich erkennen ließ, wie wenig sich die Versammelten aus Felix V. machten und wie sehr sich bereits die Wage zugunsten Eugens IV. zu neigen begann. Wahrscheinlich wurden Carvajal und Cusa, ähnlich wie am 24. März der Kar- so dinal von Arles und Thomas von Courcelles, aufgefordert, der Versammlung die Haupt- punkte ihrer Darlegungen schriftlich zu überreichen. Dieser Anregung verdanken, nach unserer Annahme, die beiden Schriftstücke ihre Entstehung, die wir in den nrr. 347 und 348 mitteilen. Wenigstens wird die nr. 348 in der Vatikanischen Handschrift, die die Aufzeichnungen des oben erwähnten anonymen Berichterstatters 2 enthält, ausdrücklich 35 in die Zeit um Lätare (26. März) verlegt 3, und auch der Inhalt entspricht im wesent- lichen dem, was Cusa mündlich vorgetragen hatte. In dem einen Schriftstück (nr. 347) wird die Superiorität des Papstes über das allgemeine Konzil dargetan, in dem anderen (nr. 348) die Notwendigkeit, der Neutralität abzusagen und Eugen IV. als Papst anzuerkennen. Aus jenem seien hier folgende Sätze 40 hervorgehoben, um den Standpunkt der Konzilsgegner zu charakterisieren: Das Konzil hat seine Gewalt nicht unmittelbar von Christus, sondern von Petrus bezw. dessen Nach- folger; der Papst braucht sich nicht nach den Verordnungen der allgemeinen Konzilien zu richten, sondern darf ihnen zuwiderhandeln; das oberste Tribunal der Kirche befindet sich auf Erden ausschließlich beim Papst; die Kraft des allgemeinen Konzils geht vom 45 Papst aus, für sich allein ist es unfruchtbar wie Sand. Laut nr. 345 art. 1 wurde das Angebot dem Papst Eugen gemacht. Diese und die obige An- gabe lassen sich aber leicht mit einander vereinigen, wenn man annimmt, daß das Geld dem Papst 50 durch Venetianische Hände zufließen sollte. 2 Vgl. S. 553. 3 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 348 unter V.
Einleitung. 555 1437 bedurft haben; denn er könne aus eigener Machtvollkommenheit tun, was ihm zum Ausbau der Kirche nötig erscheine. Ein ökumenisches Konzil könne nur in Gegenwart des Papstes stattfinden (vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 artt. 4-4b). Weiterhin ver- teidigte Cusa den Papst gegen den Vorwurf, daß er die Ausführung der Reformdekrete 5 des Konzils verweigert habe. Eugen habe in der Bulle „Existimaret“ vom 23. Juni 1434 ausdrücklich Reformen als wünschenswert anerkannt; nur habe er dabei nicht an Re- formen gedacht wie die vom Konzil beschlossenen über die Bestätigung von Wahlen durch die Ordinarien und über die Nichterhebung der Annaten. Denn die Versorgung der Kirchen stche von Rechts wegen dem Papst zu (vgl. nr. 346 art. 46). Uber den wider 10 Eugen erhobenen Vorwurf der Simonie ging er rasch mit der Erklärung hinweg, daß Thomas von Courcelles keine Beweise beigebracht habe (vgl. nr. 346 art. 4 d). Dafür beschäftigte er sich um so ausführlicher mit der angeblichen Verschleuderung von Kirchen- gut durch Eugen. Er nagelte dabei den Widerspruch in den Behauptungen der Baseler fest, die den Papst bald als Verschwender, bald als Geizhals hinzustellen beliebten (vgl. 15 nr. 346 art. 4e). Den weiteren Vorwurf des Eidbruches parierte er mit dem Gegenhieb, daßt auch der Kardinal von Arles sich dieses Verbrechens durch Enthüllung der geheimen Verhandlungen des Kardinalskollegs schuldig gemacht habe (vgl. nr. 346 art. 4f). Zum vierten und letzten Teile seiner Rede übergehend, bekämpfte er die Absetzung Eugens und die Wahl Felix’ V. Um letzteren persönlich zu diskreditieren, sagte er ihm allerlei un- 20 saubere Machenschaften nach. So habe er sich früher einmal erboten, das Konzil aus Basel zu vertreiben, wenn man ihm das kaiserliche Investiturrecht in Savoyen verleihe. Ferner habe er seine Savoyischen Landeskinder nach Basel ziehen lassen, damit sie ihn zum Papst wählten, und nach der Wahl habe er den Venetianern 1 12000 Scudi ver- sprochen, wenn sie Eugen zur Abdankung bewegen oder ihm die Obödienz entziehen 25 würden (vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 artt. 5 und 6). Nachdem Cusa geendigt hatte, brach unter den Anwesenden ein gewaltiger Beifallssturm los (vgl. nr. 357 art. 10"), der deutlich erkennen ließ, wie wenig sich die Versammelten aus Felix V. machten und wie sehr sich bereits die Wage zugunsten Eugens IV. zu neigen begann. Wahrscheinlich wurden Carvajal und Cusa, ähnlich wie am 24. März der Kar- so dinal von Arles und Thomas von Courcelles, aufgefordert, der Versammlung die Haupt- punkte ihrer Darlegungen schriftlich zu überreichen. Dieser Anregung verdanken, nach unserer Annahme, die beiden Schriftstücke ihre Entstehung, die wir in den nrr. 347 und 348 mitteilen. Wenigstens wird die nr. 348 in der Vatikanischen Handschrift, die die Aufzeichnungen des oben erwähnten anonymen Berichterstatters 2 enthält, ausdrücklich 35 in die Zeit um Lätare (26. März) verlegt 3, und auch der Inhalt entspricht im wesent- lichen dem, was Cusa mündlich vorgetragen hatte. In dem einen Schriftstück (nr. 347) wird die Superiorität des Papstes über das allgemeine Konzil dargetan, in dem anderen (nr. 348) die Notwendigkeit, der Neutralität abzusagen und Eugen IV. als Papst anzuerkennen. Aus jenem seien hier folgende Sätze 40 hervorgehoben, um den Standpunkt der Konzilsgegner zu charakterisieren: Das Konzil hat seine Gewalt nicht unmittelbar von Christus, sondern von Petrus bezw. dessen Nach- folger; der Papst braucht sich nicht nach den Verordnungen der allgemeinen Konzilien zu richten, sondern darf ihnen zuwiderhandeln; das oberste Tribunal der Kirche befindet sich auf Erden ausschließlich beim Papst; die Kraft des allgemeinen Konzils geht vom 45 Papst aus, für sich allein ist es unfruchtbar wie Sand. Laut nr. 345 art. 1 wurde das Angebot dem Papst Eugen gemacht. Diese und die obige An- gabe lassen sich aber leicht mit einander vereinigen, wenn man annimmt, daß das Geld dem Papst 50 durch Venetianische Hände zufließen sollte. 2 Vgl. S. 553. 3 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 348 unter V.
Strana 556
556 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Der großte Eindruck, den Cusas Rede auf den Kongreß gemacht hatte, mag die Konzilsgesandten mit nicht geringer Besorgnis vor dem Scheitern ihrer Mission und dem Sieg der Gegner erfüllt haben. Sie traten deshalb noch am Nachmittage des 27. März in Segovias Wohnung zu einer Beratung zusammen. In der Uberzeugung, daß eine kraftvolle Widerlegung der Ausführungen Cusas unerläßslich sei, beschlossen sie, daß Segovia als der beste Kenner der Konzilsgeschichte Cusa entgegentreten und zu diesem Behuf am folgenden Tage ohne die Abzeichen des Kardinalates, nur in der Tracht eines einfachen Doktors an der Audienz teilnehmen solle (vgl. nr. 357 art. 10b und nr. 370 art. 1). Segovia erschien demgemäß in der Frühe des 28. März im Audienzlokal und hielt 10 die in unserer nr. 349 mitgeteilte große Rede. Auch Cusa war anwesend und machte sich Notizen (vgl. nr. 370 art. 1). Segovia sprach von 7 bis 11 Uhr. Dann versagte ihm infolge der Anstrengung und der schlechten Zimmerluft die Stimme. Die Versamm- lung bewilligte ihm deshalb eine Erholungspause bis 2 Uhr nachmittags. Dann setzte er seine Ausführungen in einem anderen, von ihm nicht näher bezeichneten Raume fort. 15 Erst gegen Sonnenuntergang, um 51/2 Uhr, endete er (vgl. nr. 345 art. 3 und nr. 349 art. 22). Ob er seine Rede genau so gehalten hat, wie er sie in seiner Chronik mitteilt, wird man bezweifeln dürfen. Wahrscheinlich war es nur dem Inhalte nach der Fall. Die Form dagegen wird für die Chronik geändert worden sein. Segovia begann mit einer kurzen Erklärung, warum er in der einfachen Doktoren- tracht erscheine. Dann gab er einen Uberblick über die Einteilung seiner Rede. Als ihren Ausgangspunkt bezeichnete er die Behauptung der Gegner des Konzils, daß dem Papst mehr zu glauben sei als dem allgemeinen Konzil, ja als der ganzen Welt. Er werde demgemäß, bemerkte er, zuerst über die Glaubwürdigkeit und die Autorität der 25 allgemeinen Konzilien sprechen, dann über die Rechtmäßigkeit der Absetzung Eugens IV., der Wahl Felix' V. und der durch letzteren vollzogenen Kardinalswahlen, und zuletzt, falls noch Zeit dazu übrig bleibe, über die drei Dogmen und über die fünf Konklusionen des Baseler Konzils, auf denen der Vorwurf der Häresie gegen Eugen beruhe. Den ersten Punkt zerlegte er in die folgenden sieben Abschnitte: 1) Der Glaube so ist die notwendige Voraussetzung für jedes wohlgeordnete, besonders aber für ein Christ- liches Staatswesen; 2) und 3) die Christliche Tradition hat sowohl laut des Evangeliums als auch laut der Lehre der Apostel und dreier anderen authentischen Quellen ihren Ursprung in dem allgemeinen Konzil als dem obersten göttlichen Tribunal; 4) die Kirche wird vom Konzil repräsentiert; daraus folgt die Superiorität des letzteren über den Papst; s5 5) und 6) die Auflösung des Baseler Konzils konnte nicht durch Eugen IV. aus päpst- licher Machtvollkommenheit geschehen; sie ist auch nicht auf Grund einer eigenen Verfügung des Konzils erfolgt; 7) nach natürlichem und göttlichem Recht ist nicht der Entscheidung der Minorität, sondern der der Majorität des obersten Tribunals zu glauben. Hieran schloß sich in einem achten Abschnitt die Erörterung des zweiten der oben genannten Punkte, und in vier weiteren Abschnitten die des dritten, bei der es Segovia vorzugsweise auf die Begründung des gegen Eugen erhobenen Vorwurfes der Häresie ab- geschen hatte. Eine Inhaltsangabe der zwölf Abschnitte möge hier folgen. Erster Abschnitt (artt. 1�2d). Von der besonderen Betonung der päpstlichen Benediktion durch Carvajal ausgehend erörtert Segovia zunächst die Frage der Autorität von Papst und Konzil. Er schließt aus der Form, in der beide die Benediktion erteilen, auf die höhere Autorität des letzteren. Nach seiner Ansicht mußs daher der Gläubige mehr Wert auf die Entscheidung des Konzils als auf die des Papstes legen (art. 1). 50 20 40 45 5
556 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Der großte Eindruck, den Cusas Rede auf den Kongreß gemacht hatte, mag die Konzilsgesandten mit nicht geringer Besorgnis vor dem Scheitern ihrer Mission und dem Sieg der Gegner erfüllt haben. Sie traten deshalb noch am Nachmittage des 27. März in Segovias Wohnung zu einer Beratung zusammen. In der Uberzeugung, daß eine kraftvolle Widerlegung der Ausführungen Cusas unerläßslich sei, beschlossen sie, daß Segovia als der beste Kenner der Konzilsgeschichte Cusa entgegentreten und zu diesem Behuf am folgenden Tage ohne die Abzeichen des Kardinalates, nur in der Tracht eines einfachen Doktors an der Audienz teilnehmen solle (vgl. nr. 357 art. 10b und nr. 370 art. 1). Segovia erschien demgemäß in der Frühe des 28. März im Audienzlokal und hielt 10 die in unserer nr. 349 mitgeteilte große Rede. Auch Cusa war anwesend und machte sich Notizen (vgl. nr. 370 art. 1). Segovia sprach von 7 bis 11 Uhr. Dann versagte ihm infolge der Anstrengung und der schlechten Zimmerluft die Stimme. Die Versamm- lung bewilligte ihm deshalb eine Erholungspause bis 2 Uhr nachmittags. Dann setzte er seine Ausführungen in einem anderen, von ihm nicht näher bezeichneten Raume fort. 15 Erst gegen Sonnenuntergang, um 51/2 Uhr, endete er (vgl. nr. 345 art. 3 und nr. 349 art. 22). Ob er seine Rede genau so gehalten hat, wie er sie in seiner Chronik mitteilt, wird man bezweifeln dürfen. Wahrscheinlich war es nur dem Inhalte nach der Fall. Die Form dagegen wird für die Chronik geändert worden sein. Segovia begann mit einer kurzen Erklärung, warum er in der einfachen Doktoren- tracht erscheine. Dann gab er einen Uberblick über die Einteilung seiner Rede. Als ihren Ausgangspunkt bezeichnete er die Behauptung der Gegner des Konzils, daß dem Papst mehr zu glauben sei als dem allgemeinen Konzil, ja als der ganzen Welt. Er werde demgemäß, bemerkte er, zuerst über die Glaubwürdigkeit und die Autorität der 25 allgemeinen Konzilien sprechen, dann über die Rechtmäßigkeit der Absetzung Eugens IV., der Wahl Felix' V. und der durch letzteren vollzogenen Kardinalswahlen, und zuletzt, falls noch Zeit dazu übrig bleibe, über die drei Dogmen und über die fünf Konklusionen des Baseler Konzils, auf denen der Vorwurf der Häresie gegen Eugen beruhe. Den ersten Punkt zerlegte er in die folgenden sieben Abschnitte: 1) Der Glaube so ist die notwendige Voraussetzung für jedes wohlgeordnete, besonders aber für ein Christ- liches Staatswesen; 2) und 3) die Christliche Tradition hat sowohl laut des Evangeliums als auch laut der Lehre der Apostel und dreier anderen authentischen Quellen ihren Ursprung in dem allgemeinen Konzil als dem obersten göttlichen Tribunal; 4) die Kirche wird vom Konzil repräsentiert; daraus folgt die Superiorität des letzteren über den Papst; s5 5) und 6) die Auflösung des Baseler Konzils konnte nicht durch Eugen IV. aus päpst- licher Machtvollkommenheit geschehen; sie ist auch nicht auf Grund einer eigenen Verfügung des Konzils erfolgt; 7) nach natürlichem und göttlichem Recht ist nicht der Entscheidung der Minorität, sondern der der Majorität des obersten Tribunals zu glauben. Hieran schloß sich in einem achten Abschnitt die Erörterung des zweiten der oben genannten Punkte, und in vier weiteren Abschnitten die des dritten, bei der es Segovia vorzugsweise auf die Begründung des gegen Eugen erhobenen Vorwurfes der Häresie ab- geschen hatte. Eine Inhaltsangabe der zwölf Abschnitte möge hier folgen. Erster Abschnitt (artt. 1�2d). Von der besonderen Betonung der päpstlichen Benediktion durch Carvajal ausgehend erörtert Segovia zunächst die Frage der Autorität von Papst und Konzil. Er schließt aus der Form, in der beide die Benediktion erteilen, auf die höhere Autorität des letzteren. Nach seiner Ansicht mußs daher der Gläubige mehr Wert auf die Entscheidung des Konzils als auf die des Papstes legen (art. 1). 50 20 40 45 5
Strana 557
Einleitung. 557 10 Zum eigentlichen Thema des Abschnittes übergehend trägt er in vier Unterabschnitten vor, was unter „katholischem Glauben" zu verstehen sei (art. 2). Erstens: Wollen die Glieder eines Staatswesens ersprießlich und friedlich leben, so müssen sie auch an Dinge glauben, von denen sichere Kenntnis kaum oder überhaupt nicht zu erlangen ist. Denn wenn nicht einer dem anderen ein gewisses Maß von Vertrauen entgegenbringt, auf das ge- stützt derjenige, der für sich Glaubwürdigkeit heischt, sie auch anderen zuerkennt, so kann die menschliche Gesellschaft nicht bestehen. Eugens Gesandte und Anhänger verleugnen aber diesen Grundsatz, wenn sie erklären, daß jeder Christ dem Papst, der Papst selbst aber niemandem, auch nicht dem allgemeinen Konzil, zu glauben habe (art. 2a). — Zweitens: Der Glaube ist ein notwendiger Bestandteil sowohl der Christlichen Religion wie des Christlichen Staatswesens. Darum werden die Anhänger der ersteren „Gläubige“ genannt. „Gläubig“ ist aber jemand nicht, weil er sich selbst, sondern weil er einem anderen glaubt. Will er also anderen nicht glauben, so kann er auch nicht zu den Gläubigen gerechnet werden. Der Glaube ist ferner nicht bei einem allein, sondern bei 15 vielen zu finden. Er ist katholisch, d. i. universal. Will also jemand nur sich selbst und keinem anderen glauben, gleich als gründe sich der katholische Glaube auf ihn allein, so hat er keinen Anspruch mehr auf den Namen eines Christen. Freilich behaupten viele, daß der katholische Glaube auf den Papst gegründet sei. Aber wie kann der Papst Glauben haben, wenn er selbst niemandem glauben will? Voraussetzung des Glaubens 20 ist doch, wie Paulus im Römerbrief sagt, daß man einen anderen reden höre. Würde nun der Papst sagen, er habe nicht gehört, daß Gott mit ihm redete, so würde er auch Gott nicht glauben können. Allerdings könnte er die Kirche hören, die durch ihre Diener zu ihm redet, und so der Kirche glauben. Aber das ist unmöglich, weil der Papst, wie die Gegner behaupten, keinem anderen zu glauben braucht, da alle menschliche Kreatur 25 ihm de necessitate salutis unterworfen ist, und weil, ebenfalls nach der Behauptung der Gegner, alle anderen, auch das allgemeine Konzil, dem Papst glauben müssen, da er der ganzen über den Erdkreis verbreiteten oder im Konzil versammelten Kirche vorgesetzt ist. Zugegeben, daß dem so sei, wem glaubt dann eigentlich der Papst? Etwa Mose, David, den Propheten, den Evangelisten und Aposteln, weil er ihren Schriften glaubt? 30 Aber die Schrift ist ja tot und kann nur durch den Mund eines Lebenden reden. Soll sie also gehört und geglaubt werden, so muß irgend jemand sie verkündigen. Das geschieht durch die Diener der Kirche. Ist nun der Papst nicht gehalten, der Kirche zu glauben, wem dann sonst? Daß er der Schrift glaubt, genügt nicht. Denn dann könnte er ver- langen, daß man ihm nicht nur die Wahrheiten, die darin enthalten sind, glaube, sondern 35 auch anderes, was er sich dort oder anderswo herausgesucht hat. Uber jene Wahrheiten besteht unter den Katholiken keine Meinungsverschiedenheit, wohl aber über das, was aus ihnen gefolgert werden darf. Glaubt nun der Papst der Kirche im Punkt der Folgerungen nicht und betrachtet er alle, die ihm selbst nicht glauben, als abirrend vom Glauben, dann gibt es überhaupt keinen Glauben mehr. Denn der Papst hat keinen, da er niemanden 40 hören will und darum auch niemandem glaubt, und die anderen haben nach Ansicht des Papstes auch keinen, da sie im Irrtum befangen sind. Daraus geht klar hervor, daß nicht einer allein im Besits des katholischen Glaubens sein kann. Und ebenso klar ist, daß nicht einer allein die Kirche repräsentiert. Denn sie ist Christi Leib; ein Leib aber besteht nicht aus einem, sondern aus vielen Gliedern. Unter der Kirche ist also 45 die Masse der Gläubigen zu verstehen. Was das Wesen des Glaubens anbetrifft, so darf sich der Christ nicht daran genügen lassen, nur das Unbekannte zu glauben, sondern er muß auch alles glauben, was als Bestandteil des katholischen Glaubens gilt. Wer einer dazu gehörigen Wahrheit hartnäckig widerstrebt, ist als Häretiker anzusehen (art. 2b). — Drittens: Der katholische Glaube, wie ihn die Rechtgläubigen festzuhalten 5o haben, wird nicht in den Lehren der Philosophen, auch nicht in den Schriften der Dok- Deutsche Reichstags-Akten XV. 71
Einleitung. 557 10 Zum eigentlichen Thema des Abschnittes übergehend trägt er in vier Unterabschnitten vor, was unter „katholischem Glauben" zu verstehen sei (art. 2). Erstens: Wollen die Glieder eines Staatswesens ersprießlich und friedlich leben, so müssen sie auch an Dinge glauben, von denen sichere Kenntnis kaum oder überhaupt nicht zu erlangen ist. Denn wenn nicht einer dem anderen ein gewisses Maß von Vertrauen entgegenbringt, auf das ge- stützt derjenige, der für sich Glaubwürdigkeit heischt, sie auch anderen zuerkennt, so kann die menschliche Gesellschaft nicht bestehen. Eugens Gesandte und Anhänger verleugnen aber diesen Grundsatz, wenn sie erklären, daß jeder Christ dem Papst, der Papst selbst aber niemandem, auch nicht dem allgemeinen Konzil, zu glauben habe (art. 2a). — Zweitens: Der Glaube ist ein notwendiger Bestandteil sowohl der Christlichen Religion wie des Christlichen Staatswesens. Darum werden die Anhänger der ersteren „Gläubige“ genannt. „Gläubig“ ist aber jemand nicht, weil er sich selbst, sondern weil er einem anderen glaubt. Will er also anderen nicht glauben, so kann er auch nicht zu den Gläubigen gerechnet werden. Der Glaube ist ferner nicht bei einem allein, sondern bei 15 vielen zu finden. Er ist katholisch, d. i. universal. Will also jemand nur sich selbst und keinem anderen glauben, gleich als gründe sich der katholische Glaube auf ihn allein, so hat er keinen Anspruch mehr auf den Namen eines Christen. Freilich behaupten viele, daß der katholische Glaube auf den Papst gegründet sei. Aber wie kann der Papst Glauben haben, wenn er selbst niemandem glauben will? Voraussetzung des Glaubens 20 ist doch, wie Paulus im Römerbrief sagt, daß man einen anderen reden höre. Würde nun der Papst sagen, er habe nicht gehört, daß Gott mit ihm redete, so würde er auch Gott nicht glauben können. Allerdings könnte er die Kirche hören, die durch ihre Diener zu ihm redet, und so der Kirche glauben. Aber das ist unmöglich, weil der Papst, wie die Gegner behaupten, keinem anderen zu glauben braucht, da alle menschliche Kreatur 25 ihm de necessitate salutis unterworfen ist, und weil, ebenfalls nach der Behauptung der Gegner, alle anderen, auch das allgemeine Konzil, dem Papst glauben müssen, da er der ganzen über den Erdkreis verbreiteten oder im Konzil versammelten Kirche vorgesetzt ist. Zugegeben, daß dem so sei, wem glaubt dann eigentlich der Papst? Etwa Mose, David, den Propheten, den Evangelisten und Aposteln, weil er ihren Schriften glaubt? 30 Aber die Schrift ist ja tot und kann nur durch den Mund eines Lebenden reden. Soll sie also gehört und geglaubt werden, so muß irgend jemand sie verkündigen. Das geschieht durch die Diener der Kirche. Ist nun der Papst nicht gehalten, der Kirche zu glauben, wem dann sonst? Daß er der Schrift glaubt, genügt nicht. Denn dann könnte er ver- langen, daß man ihm nicht nur die Wahrheiten, die darin enthalten sind, glaube, sondern 35 auch anderes, was er sich dort oder anderswo herausgesucht hat. Uber jene Wahrheiten besteht unter den Katholiken keine Meinungsverschiedenheit, wohl aber über das, was aus ihnen gefolgert werden darf. Glaubt nun der Papst der Kirche im Punkt der Folgerungen nicht und betrachtet er alle, die ihm selbst nicht glauben, als abirrend vom Glauben, dann gibt es überhaupt keinen Glauben mehr. Denn der Papst hat keinen, da er niemanden 40 hören will und darum auch niemandem glaubt, und die anderen haben nach Ansicht des Papstes auch keinen, da sie im Irrtum befangen sind. Daraus geht klar hervor, daß nicht einer allein im Besits des katholischen Glaubens sein kann. Und ebenso klar ist, daß nicht einer allein die Kirche repräsentiert. Denn sie ist Christi Leib; ein Leib aber besteht nicht aus einem, sondern aus vielen Gliedern. Unter der Kirche ist also 45 die Masse der Gläubigen zu verstehen. Was das Wesen des Glaubens anbetrifft, so darf sich der Christ nicht daran genügen lassen, nur das Unbekannte zu glauben, sondern er muß auch alles glauben, was als Bestandteil des katholischen Glaubens gilt. Wer einer dazu gehörigen Wahrheit hartnäckig widerstrebt, ist als Häretiker anzusehen (art. 2b). — Drittens: Der katholische Glaube, wie ihn die Rechtgläubigen festzuhalten 5o haben, wird nicht in den Lehren der Philosophen, auch nicht in den Schriften der Dok- Deutsche Reichstags-Akten XV. 71
Strana 558
Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 558 toren der Theologie und des kanonischen und bürgerliehen Rechtes überliefert, sondern vom heiligen Geist. Hier wendet sich Segovia scharf gegen den in der Bulle „Deus novit" vom 13. September 1433 enthaltenen Satz „papa omnia statuta et declarata per generalia concilia, dummodo in ipsis fidei fundamenta non existant, potest amovere ct corrigere pro sue libito voluntatis“ (art. 26). — Viertens: Was Uberlieferung des heiligen Geistes, also göttliche Tradition ist und was nicht, kann nicht a priori, sondern nur a posteriori erkannt werden. Diese Erkenntnis ist Sache eines obersten Tribunals. Es setzt die Wahrheiten des katholischen Glaubens fest und verwirft und verdammt die ihnen entgegenstehenden Irrtümer. Der so erkannten göttlichen Tradition darf von seiten der Gläubigen nicht widersprochen werden. Von ihr gibt es keine Appellation an eine 1o höhere Instanz. Wo befindet sich nun dieses oberste Tribunal? Es ist weder bei den königlichen und fürstlichen Gerichtshöfen noch bei den Reichsversammlungen und Uni- versitäten noch bei den Generalkapiteln der Orden und den von Patriarchen und Bischöfen berufenen Konzilien noch anderswo zu suchen. Das oberste Tribunal ist vielmehr das allgemeine, die katholische ecclesia militans repräsentierende Konzil (art. 2d). Zweiter und dritter Abschnitt (artt. 3-8). Daß das Konzil tatsächlich als oberstes Tribunal zu gelten hat, ergibt sich einmal daraus, daß die allgemeinen Kon- zilien von Anfang an ihre Entscheidungen nach dem Vorbild der Apostel mit dem Anathem umschlossen haben, und dann daraus, daß laut den Dekreten der 4. und 5. Session des Konstanzer Konzils jeder Gläubige, auch der Papst, zum Gehorsam gegen das allgemeine 20 Konzil verpflichtet ist. Vornehmstes Mitglied dieses Tribunals ist der Papst. Er hat persönlich am Konzil teilzunchmen oder sich durch seine Präsidenten vertreten zu lassen. Eine von Papst und Konzil gemeinsam getroffene Entscheidulng in Glaubens- oder Sitten- fragen gilt als „traditio fidei“. Sie ist für alle Gläubigen bindend, auch für den Papst, da auch er laut der in den oben angeführten Konstanzer Dekreten niedergelegten „deter� 25 minatio catholice fidei“ dem allgemeinen Konzil zu gehorchen hat. Von ihr gibt es keine Appellation an eine höhere Instanz (art. 3). Stehen die Entscheidungen des Konzils und des Papstes über irgend ein Dogma im Widerspruch mit einander oder widerruft der Papst eine Entscheidung des Konzils und gibt gleichwohl jeder von beiden Teilen seine Ent- scheidung als „traditio catholice fidei" aus, so hat sich der Gläubige an die Entschei- so dung des Konzils zu halten. Denn das allgemeine Konzil hat laut Dekret des Konstanzer Konzils scine Gewalt unmittelbar von Christus und ihm hat jeder Gläubige, auch der Papst, in Fragen des Glaubens, der Beseitigung des Schismas und der allgemeinen Re- form der Kirche an Haupt und Gliedern zu gehorchen. Dieser Satz, den auch Papst Martin V. in einer Bulle vom 22. Februar 1418 gebilligt hat, entspricht der Lehre der 35 heiligen Schrift, der Apostel und der Kirchenväter (art. 4). — Ein allgemeines Konzil zu berufen, ist Sache des Papstes oder des nächstvorhergehenden Konzils. Kaiser, Könige und Fürsten haben damit nichts zu tun. Die Berufung erfolgt nicht im Namen des Papstes oder des Konzils, sondern im Namen Christi. Den in Christi Namen Versam- melten steht die oberste Löse- und Bindegewalt zu (art. 4). — Nach der Ansicht fast 40 aller Kirchenväter hat Christus die Schlüssel nicht dem Petrus, sondern der Kirche ge- geben. Daher ist auch nur das in Christi Namen berufene, die Kirche repräsentierende allgemeine Konzil der göttlichen Assistenz unfchlbar sicher, nicht aber der Papst, und somit ist auch die „traditio catholice fidei“ Aufgabe des Konzils und nicht des Papstes (art. 4). Einheit und Autorität der Kirche gründen sich weit mehr auf die Lehre des 45 ersteren als auf die des letzteren (artt. 5 und 6). — Segovia geht nun auf die Einwen- dungen Eugens IV. und seiner Anhänger gegen die vom Konstanzer Konzil als „traditio catholice fidei" erklärte Lehre ein, daß der Papst und alle Gläubigen dem allgemeinen Konzit zu gehorchen haben, und sucht sie als unhaltbar zu erweisen (art. 7). Insbeson- dere bekämpft er die Behauptung, daß die Existenz des Konzils und die Gültigkeit 50 5 15
Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 558 toren der Theologie und des kanonischen und bürgerliehen Rechtes überliefert, sondern vom heiligen Geist. Hier wendet sich Segovia scharf gegen den in der Bulle „Deus novit" vom 13. September 1433 enthaltenen Satz „papa omnia statuta et declarata per generalia concilia, dummodo in ipsis fidei fundamenta non existant, potest amovere ct corrigere pro sue libito voluntatis“ (art. 26). — Viertens: Was Uberlieferung des heiligen Geistes, also göttliche Tradition ist und was nicht, kann nicht a priori, sondern nur a posteriori erkannt werden. Diese Erkenntnis ist Sache eines obersten Tribunals. Es setzt die Wahrheiten des katholischen Glaubens fest und verwirft und verdammt die ihnen entgegenstehenden Irrtümer. Der so erkannten göttlichen Tradition darf von seiten der Gläubigen nicht widersprochen werden. Von ihr gibt es keine Appellation an eine 1o höhere Instanz. Wo befindet sich nun dieses oberste Tribunal? Es ist weder bei den königlichen und fürstlichen Gerichtshöfen noch bei den Reichsversammlungen und Uni- versitäten noch bei den Generalkapiteln der Orden und den von Patriarchen und Bischöfen berufenen Konzilien noch anderswo zu suchen. Das oberste Tribunal ist vielmehr das allgemeine, die katholische ecclesia militans repräsentierende Konzil (art. 2d). Zweiter und dritter Abschnitt (artt. 3-8). Daß das Konzil tatsächlich als oberstes Tribunal zu gelten hat, ergibt sich einmal daraus, daß die allgemeinen Kon- zilien von Anfang an ihre Entscheidungen nach dem Vorbild der Apostel mit dem Anathem umschlossen haben, und dann daraus, daß laut den Dekreten der 4. und 5. Session des Konstanzer Konzils jeder Gläubige, auch der Papst, zum Gehorsam gegen das allgemeine 20 Konzil verpflichtet ist. Vornehmstes Mitglied dieses Tribunals ist der Papst. Er hat persönlich am Konzil teilzunchmen oder sich durch seine Präsidenten vertreten zu lassen. Eine von Papst und Konzil gemeinsam getroffene Entscheidulng in Glaubens- oder Sitten- fragen gilt als „traditio fidei“. Sie ist für alle Gläubigen bindend, auch für den Papst, da auch er laut der in den oben angeführten Konstanzer Dekreten niedergelegten „deter� 25 minatio catholice fidei“ dem allgemeinen Konzil zu gehorchen hat. Von ihr gibt es keine Appellation an eine höhere Instanz (art. 3). Stehen die Entscheidungen des Konzils und des Papstes über irgend ein Dogma im Widerspruch mit einander oder widerruft der Papst eine Entscheidung des Konzils und gibt gleichwohl jeder von beiden Teilen seine Ent- scheidung als „traditio catholice fidei" aus, so hat sich der Gläubige an die Entschei- so dung des Konzils zu halten. Denn das allgemeine Konzil hat laut Dekret des Konstanzer Konzils scine Gewalt unmittelbar von Christus und ihm hat jeder Gläubige, auch der Papst, in Fragen des Glaubens, der Beseitigung des Schismas und der allgemeinen Re- form der Kirche an Haupt und Gliedern zu gehorchen. Dieser Satz, den auch Papst Martin V. in einer Bulle vom 22. Februar 1418 gebilligt hat, entspricht der Lehre der 35 heiligen Schrift, der Apostel und der Kirchenväter (art. 4). — Ein allgemeines Konzil zu berufen, ist Sache des Papstes oder des nächstvorhergehenden Konzils. Kaiser, Könige und Fürsten haben damit nichts zu tun. Die Berufung erfolgt nicht im Namen des Papstes oder des Konzils, sondern im Namen Christi. Den in Christi Namen Versam- melten steht die oberste Löse- und Bindegewalt zu (art. 4). — Nach der Ansicht fast 40 aller Kirchenväter hat Christus die Schlüssel nicht dem Petrus, sondern der Kirche ge- geben. Daher ist auch nur das in Christi Namen berufene, die Kirche repräsentierende allgemeine Konzil der göttlichen Assistenz unfchlbar sicher, nicht aber der Papst, und somit ist auch die „traditio catholice fidei“ Aufgabe des Konzils und nicht des Papstes (art. 4). Einheit und Autorität der Kirche gründen sich weit mehr auf die Lehre des 45 ersteren als auf die des letzteren (artt. 5 und 6). — Segovia geht nun auf die Einwen- dungen Eugens IV. und seiner Anhänger gegen die vom Konstanzer Konzil als „traditio catholice fidei" erklärte Lehre ein, daß der Papst und alle Gläubigen dem allgemeinen Konzit zu gehorchen haben, und sucht sie als unhaltbar zu erweisen (art. 7). Insbeson- dere bekämpft er die Behauptung, daß die Existenz des Konzils und die Gültigkeit 50 5 15
Strana 559
Einleitung. 559 seiner Entscheidungen von der Zustimmung des Papstes abhängig seien. Für ihn ist die Entscheidung des allgemeinen Konzils frei (immunis) von jedem Irrtum; sie fließt gleichsam aus göttlichem Munde (art. 8). Er schließt den Abschnitt mit einem Appell an die Zuhörer, Eugen IV. nicht ungestraft zu lassen, da er im Dekret „Moyses" der 5 6. Session des Florentiner Konzils gewagt habe, die Beschlüsse des Konstanzer Konzils über die Autorität der allgemeinen Konzilien zu widerrufen, also ein Dogma zu ver- werfen, das von zwei allgemeinen Konzilien festgesetzt und von der ganzen Kirche an- genommen und gebilligt worden sei (art. 8). Vierter Abschnitt (artt. 9-126). Die Kirche wird nicht vom Papst repräsen- 10 tiert, wie die Gegner behaupten, sondern vom allgemeinen Konzil. Denn erstens steht unzweifelhaft fest, daß der heilige Geist inmitten der in Christi Namen Versammelten anwesend ist und zweitens kann, gleichwie die päpstliche Würde nicht in einer Mehrheit von Personen, so auch die Masse der Gläubigen, aus denen die Kirche besteht, nicht in einer einzelnen Person begriffen sein. Drittens aber, und darauf legt Segovia besonderes 15 Gewicht, kommen die Gläubigen aus den verschiedenen Teilen der Kirche nicht aus Zwang zum Konzil, sondern mehr auf Grund göttlicher Inspiration. Daraus ist zu schließen, daß sie im Besitz der Gaben und Kräfte des heiligen Geistes sind, von denen Paulus im Korintherbrief redet. Von den Kardinälen dagegen und anderen, mit denen der Papst berät und entscheidet, kann man das nicht mit Sicherheit behaupten (art. 9). 20 Auch die vier Arten der "representatio ecclesie" (Segovia führt sic kurz an) passen mehr auf das allgemeine Konzil als auf den Papst (art. 10). — Weiterhin wendet sich Se- govia gegen den von Carvajal gezogenen Vergleich des Baseler Konzils mit der Magd, die man zum Hause hinauswerfen müsse. Dieser Vergleich passe viel eher auf die Synoden von Ferrara und Florenz. Denn die seien nicht so frei in ihren Beratungen 25 und Beschlüssen wie das Baseler Konzil. Die Gegner des letzteren genierten sich nur, Eugen IV. als Schn der Kirche zu bezeichnen, damit er nicht gehalten sei, seiner Mutter, der Kirche, zu gehorchen. Die Kirche sei Christo nicht mittelbar, sondern unmittelbar unterworfen. Sie sei die Mutter aller Gläubigen, und jeder ihrer Söhne, auch der älteste, nämlich der Papst, misse ihr Achtung und Gehorsam zollen. Sie sei laut Pauli Zeugnis so in den Briefen an die Epheser und Kolosser der Leib Christi. Das sei der Papst nicht, sondern nur ein Glied des Leibes. Sei ein Glied krank, so müsse man es laut Matthäus 5, 29�30 wegschneiden, damit der Leib gesund bleibe. Nicht aber dürfe man den ganzen Leib um eines Gliedes willen wegwerfen. Die Kirche stehe also über dem Papst; sie sei das Ganze, der Papst nur ein Teil (art. 12). Sie besitze die oberste Jurisdiktion 35 (art. 12a); eine höhere Gewalt als die ihrige gebe es nicht. Der Papst werde allerdings das Haupt der Kirche genannt (art. 12b). Aber auch Christus sei deren Haupt. Der Unterschied bestehe darin, daß Christus das Fundament der Kirche sei und diese von ihm abhänge. Der Papst dagegen hänge von der Kirche ab; denn sie setze ihn ein, schütze ihn in seiner Würde und weide ihn in Lehre und Gnade. Er sei um der 40 Kirche, nicht diese um seinetwillen da, und er müsse sie aus acht näher angegebenen Gründen hören und ehren (art. 12c). Fünfter und sechster Abschnitt (artt. 13-16). Die Gegner des Konzils behaupten, das Konzil habe selbst in dem Dekret „Sicut pra mater" der 19. Session seiner Auflösung zugestimmt, und außterdem habe Eugen IV. es auflösen können auf 45 Grund jener Machtvollkommenheit, deren sich der Papst bei allem bedienen dürfe, was zum Ausbau der Kirche gehöre. Eugen sei zudem zur Verlegung des Konzils geradezu gezwungen gewesen, da jenes Dekrct der 19. Session seine Anwesenheit im Konzil ver- lange und da beim Ausbruch von Zwistigkeiten im Konzil stets Rekurs an den Papst erfolge (art. 13). Aber, so führt Segovia aus, die Machtvollkommenheit des Papstes ist 50 nicht unbeschränkt. Seiner Handlungsfreiheit sind vielmehr nach vier Seiten hin Grenzen 71
Einleitung. 559 seiner Entscheidungen von der Zustimmung des Papstes abhängig seien. Für ihn ist die Entscheidung des allgemeinen Konzils frei (immunis) von jedem Irrtum; sie fließt gleichsam aus göttlichem Munde (art. 8). Er schließt den Abschnitt mit einem Appell an die Zuhörer, Eugen IV. nicht ungestraft zu lassen, da er im Dekret „Moyses" der 5 6. Session des Florentiner Konzils gewagt habe, die Beschlüsse des Konstanzer Konzils über die Autorität der allgemeinen Konzilien zu widerrufen, also ein Dogma zu ver- werfen, das von zwei allgemeinen Konzilien festgesetzt und von der ganzen Kirche an- genommen und gebilligt worden sei (art. 8). Vierter Abschnitt (artt. 9-126). Die Kirche wird nicht vom Papst repräsen- 10 tiert, wie die Gegner behaupten, sondern vom allgemeinen Konzil. Denn erstens steht unzweifelhaft fest, daß der heilige Geist inmitten der in Christi Namen Versammelten anwesend ist und zweitens kann, gleichwie die päpstliche Würde nicht in einer Mehrheit von Personen, so auch die Masse der Gläubigen, aus denen die Kirche besteht, nicht in einer einzelnen Person begriffen sein. Drittens aber, und darauf legt Segovia besonderes 15 Gewicht, kommen die Gläubigen aus den verschiedenen Teilen der Kirche nicht aus Zwang zum Konzil, sondern mehr auf Grund göttlicher Inspiration. Daraus ist zu schließen, daß sie im Besitz der Gaben und Kräfte des heiligen Geistes sind, von denen Paulus im Korintherbrief redet. Von den Kardinälen dagegen und anderen, mit denen der Papst berät und entscheidet, kann man das nicht mit Sicherheit behaupten (art. 9). 20 Auch die vier Arten der "representatio ecclesie" (Segovia führt sic kurz an) passen mehr auf das allgemeine Konzil als auf den Papst (art. 10). — Weiterhin wendet sich Se- govia gegen den von Carvajal gezogenen Vergleich des Baseler Konzils mit der Magd, die man zum Hause hinauswerfen müsse. Dieser Vergleich passe viel eher auf die Synoden von Ferrara und Florenz. Denn die seien nicht so frei in ihren Beratungen 25 und Beschlüssen wie das Baseler Konzil. Die Gegner des letzteren genierten sich nur, Eugen IV. als Schn der Kirche zu bezeichnen, damit er nicht gehalten sei, seiner Mutter, der Kirche, zu gehorchen. Die Kirche sei Christo nicht mittelbar, sondern unmittelbar unterworfen. Sie sei die Mutter aller Gläubigen, und jeder ihrer Söhne, auch der älteste, nämlich der Papst, misse ihr Achtung und Gehorsam zollen. Sie sei laut Pauli Zeugnis so in den Briefen an die Epheser und Kolosser der Leib Christi. Das sei der Papst nicht, sondern nur ein Glied des Leibes. Sei ein Glied krank, so müsse man es laut Matthäus 5, 29�30 wegschneiden, damit der Leib gesund bleibe. Nicht aber dürfe man den ganzen Leib um eines Gliedes willen wegwerfen. Die Kirche stehe also über dem Papst; sie sei das Ganze, der Papst nur ein Teil (art. 12). Sie besitze die oberste Jurisdiktion 35 (art. 12a); eine höhere Gewalt als die ihrige gebe es nicht. Der Papst werde allerdings das Haupt der Kirche genannt (art. 12b). Aber auch Christus sei deren Haupt. Der Unterschied bestehe darin, daß Christus das Fundament der Kirche sei und diese von ihm abhänge. Der Papst dagegen hänge von der Kirche ab; denn sie setze ihn ein, schütze ihn in seiner Würde und weide ihn in Lehre und Gnade. Er sei um der 40 Kirche, nicht diese um seinetwillen da, und er müsse sie aus acht näher angegebenen Gründen hören und ehren (art. 12c). Fünfter und sechster Abschnitt (artt. 13-16). Die Gegner des Konzils behaupten, das Konzil habe selbst in dem Dekret „Sicut pra mater" der 19. Session seiner Auflösung zugestimmt, und außterdem habe Eugen IV. es auflösen können auf 45 Grund jener Machtvollkommenheit, deren sich der Papst bei allem bedienen dürfe, was zum Ausbau der Kirche gehöre. Eugen sei zudem zur Verlegung des Konzils geradezu gezwungen gewesen, da jenes Dekrct der 19. Session seine Anwesenheit im Konzil ver- lange und da beim Ausbruch von Zwistigkeiten im Konzil stets Rekurs an den Papst erfolge (art. 13). Aber, so führt Segovia aus, die Machtvollkommenheit des Papstes ist 50 nicht unbeschränkt. Seiner Handlungsfreiheit sind vielmehr nach vier Seiten hin Grenzen 71
Strana 560
560 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. gezogen. Was er tut, darf erstens nicht auf die Zerstörung der Kirche hinauslaufen und zweitens nicht gegen die Wahrheit streiten, sondern muß drittens der Wahrheit dienen und viertens den Ausbau der Kirche fördern (art. 14). Die von Eugen versuchte Auf- lösung des Konzils habe nicht auf den Ausbau der Kirche, sondern auf ihre Zerstörung gezielt; sie sei auch nicht für, sondern gegen die Wahrheit gewesen. Der Papst könne aber nicht auf Grund eigener Machtvollkommenheit eine mit der Wahrheit in Wider- spruch stehende Verfügung erlassen. Auch gebe es keinen Rekurs an den Papst, so lange ein Konzil tage; denn ihn ergreifen, würde nichts anderes heißen, als das Konzil zum Angeklagten und den Papst zum Richter machen (art. 14). Daß ferner der Papst das Baseler Konzil ohne dessen Zustimmung nicht in rechtmäßtiger Weise habe auflösen 10 können, ergebe sich aus den folgenden vier Gründen. Erstens konnte er nicht etwas tun, was seiner Natur nach mit den Dekreten des Konstanzer und Baseler Konzils im Wider- spruch stand. Denn wer das Konzil auflösen kann, der braucht ihm nicht zu gehorchen. Das widerspricht aber den Dekreten der 4. und 5. Session des Konstanzer Konzils. Zweitens enthielt die Auflösung ein in mehrfacher Hinsicht verdammenswertes Verbrechen. 15 Drittens rief sie ein Schisma in der Kirche hervor. Viertens war sie ein Akt der Ketzerei und die Wiederholung eines schon früher verdammten Irrtums (art. 15). Segovia er- örtert nun ausführlich den ersten und dritten dieser Gründe. Für den zweiten verweist er auf seine Ausführungen vor dem Kardinal s. Petri Juan Cervantes und den fürst- lichen Gesandten in Basel am 31. Dezember 1438. Den vierten übergeht er einstweilen 20 mit dem Bemerken, daß er darüber in einer besonderen Audienz sprechen wolle (artt. 15a bis 15d). Er wendet sich dann dem Nachweis zu, daß die oben erwähnte Behauptung der Gegner, das Baseler Konzil sei mit seiner eigenen Zustimmung aufgelöst worden, falsch sei. Zu diesem Zweck bespricht er die Vorgänge bei der Wahl des Ortes für die Griechenunion und besonders diejenigen bei und nach der Publikation der Dekrete der 25 Majorität und der Minorität des Konzils vom 7. Mai 1437. Er zeigt, daß Eugen IV. das Dekret der Minorität zwar im Generalkonsistorium approbiert, aber nicht befolgt habe, und daß das Konzil von Ferrara schismatisch gewesen sei, da Eugen es entgegen dem mit den Griechen geschlossenen Vertrage eröffnet habe, noch ehe die Griechen kamen und noch während das Bascler Konzil tagte. Als Haupt des Ferrareser Konzils sei s0 also Eugen ein Erzschismatiker (art. 16). Siebenter Abschnitt (artt. 17-21). Die Behauptung der Gegner des Konzils, daß bei der Beschlußfassung über den Ort der Zusammenkunft mit den Griechen die Minoritüt des Konzils größere Autorität als die Majorität besessen habe und daher der Beschluß der ersteren habe ausgeführt werden müssen, ist irrig. Denn da es, wie schon s5 gezeigt wurde, kein irdisches Tribunal gibt, das über dem Konzil steht und an das re- kurriert werden kann, so ist auch die Frage müßtig, ob der Beschluß der Minorität oder der der Majorität der verständigere gewesen sei. Der Beschluß der letzteren ist einfach bindend (artt. 17 und 18). Segovia geißelt das Vorgehen der Minorität als un- gehörig (art. 19) und wendet sich besonders gegen die Behauptung, daß eine Minorität 40 sich der Meinung der Majorität widersetzen dürfe, wenn sie annehmen könne, daß sie künftig einmal (das ist im vorliegenden Falle bei der Ankunft der Griechen) die Ma- jorität erlangen werde (artt. 20 und 21). Achter Abschnitt (artt. 22�25). Hier erörtert Segovia zunächst die verschie- denen Differenzen zwischen Papst und Konzil und überhaupt das Verhältnis beider zu 45 einander während der Dauer des Konzils (art. 23). Dann verbreitet er sich über die Gründe, die zur Eröffnung des Prozesses gegen Eugen geführt hatten, und über die Vor- gänge während der Dauer des Prozesses und rechtfertigt schließlich die Absetzung Eugens (artt. 23a�23e). Weiterhin rechtfertigt er die Zusammensetzung des Konklave und die Wahl Felix’ V., dessen Persönlichkeit er als für die päpstliche Würde besonders geeignet 50 5
560 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. gezogen. Was er tut, darf erstens nicht auf die Zerstörung der Kirche hinauslaufen und zweitens nicht gegen die Wahrheit streiten, sondern muß drittens der Wahrheit dienen und viertens den Ausbau der Kirche fördern (art. 14). Die von Eugen versuchte Auf- lösung des Konzils habe nicht auf den Ausbau der Kirche, sondern auf ihre Zerstörung gezielt; sie sei auch nicht für, sondern gegen die Wahrheit gewesen. Der Papst könne aber nicht auf Grund eigener Machtvollkommenheit eine mit der Wahrheit in Wider- spruch stehende Verfügung erlassen. Auch gebe es keinen Rekurs an den Papst, so lange ein Konzil tage; denn ihn ergreifen, würde nichts anderes heißen, als das Konzil zum Angeklagten und den Papst zum Richter machen (art. 14). Daß ferner der Papst das Baseler Konzil ohne dessen Zustimmung nicht in rechtmäßtiger Weise habe auflösen 10 können, ergebe sich aus den folgenden vier Gründen. Erstens konnte er nicht etwas tun, was seiner Natur nach mit den Dekreten des Konstanzer und Baseler Konzils im Wider- spruch stand. Denn wer das Konzil auflösen kann, der braucht ihm nicht zu gehorchen. Das widerspricht aber den Dekreten der 4. und 5. Session des Konstanzer Konzils. Zweitens enthielt die Auflösung ein in mehrfacher Hinsicht verdammenswertes Verbrechen. 15 Drittens rief sie ein Schisma in der Kirche hervor. Viertens war sie ein Akt der Ketzerei und die Wiederholung eines schon früher verdammten Irrtums (art. 15). Segovia er- örtert nun ausführlich den ersten und dritten dieser Gründe. Für den zweiten verweist er auf seine Ausführungen vor dem Kardinal s. Petri Juan Cervantes und den fürst- lichen Gesandten in Basel am 31. Dezember 1438. Den vierten übergeht er einstweilen 20 mit dem Bemerken, daß er darüber in einer besonderen Audienz sprechen wolle (artt. 15a bis 15d). Er wendet sich dann dem Nachweis zu, daß die oben erwähnte Behauptung der Gegner, das Baseler Konzil sei mit seiner eigenen Zustimmung aufgelöst worden, falsch sei. Zu diesem Zweck bespricht er die Vorgänge bei der Wahl des Ortes für die Griechenunion und besonders diejenigen bei und nach der Publikation der Dekrete der 25 Majorität und der Minorität des Konzils vom 7. Mai 1437. Er zeigt, daß Eugen IV. das Dekret der Minorität zwar im Generalkonsistorium approbiert, aber nicht befolgt habe, und daß das Konzil von Ferrara schismatisch gewesen sei, da Eugen es entgegen dem mit den Griechen geschlossenen Vertrage eröffnet habe, noch ehe die Griechen kamen und noch während das Bascler Konzil tagte. Als Haupt des Ferrareser Konzils sei s0 also Eugen ein Erzschismatiker (art. 16). Siebenter Abschnitt (artt. 17-21). Die Behauptung der Gegner des Konzils, daß bei der Beschlußfassung über den Ort der Zusammenkunft mit den Griechen die Minoritüt des Konzils größere Autorität als die Majorität besessen habe und daher der Beschluß der ersteren habe ausgeführt werden müssen, ist irrig. Denn da es, wie schon s5 gezeigt wurde, kein irdisches Tribunal gibt, das über dem Konzil steht und an das re- kurriert werden kann, so ist auch die Frage müßtig, ob der Beschluß der Minorität oder der der Majorität der verständigere gewesen sei. Der Beschluß der letzteren ist einfach bindend (artt. 17 und 18). Segovia geißelt das Vorgehen der Minorität als un- gehörig (art. 19) und wendet sich besonders gegen die Behauptung, daß eine Minorität 40 sich der Meinung der Majorität widersetzen dürfe, wenn sie annehmen könne, daß sie künftig einmal (das ist im vorliegenden Falle bei der Ankunft der Griechen) die Ma- jorität erlangen werde (artt. 20 und 21). Achter Abschnitt (artt. 22�25). Hier erörtert Segovia zunächst die verschie- denen Differenzen zwischen Papst und Konzil und überhaupt das Verhältnis beider zu 45 einander während der Dauer des Konzils (art. 23). Dann verbreitet er sich über die Gründe, die zur Eröffnung des Prozesses gegen Eugen geführt hatten, und über die Vor- gänge während der Dauer des Prozesses und rechtfertigt schließlich die Absetzung Eugens (artt. 23a�23e). Weiterhin rechtfertigt er die Zusammensetzung des Konklave und die Wahl Felix’ V., dessen Persönlichkeit er als für die päpstliche Würde besonders geeignet 50 5
Strana 561
Einleitung. 561 10 15 40 bezeichnet, und rühmt die Haltung, die Felix dem Konzil gegenüber bisher beobachtet habe (art. 24). Zuletzt richtet er einen lebhaften Appell an die Reichsstände, die Ab- setzung Eugens IV. und die Wahl Felix' V. anzuerkennen und dem letzteren Obödienz zu leisten. Denn es sei ihre Pflicht, für die Autorität des Konstanzer und des Baseler Konzils einzutreten. Das Bascler Konzil erwarte dies um so mehr von ihnen, als sie schon wiederholt Beweise ihrer Bereitwilligkeit dazu gegeben hätten, unter anderem durch die Nichtanerkennung seiner Auflösung, die Nichtbeschickung des Ferrareser Konzils und die Annahme der Dekrete in Mainz. Die Neutralität dürfe kein Hindernis für die Obödienzleistung bilden (art. 25). Was nun in den folgenden vier Abschnitten vorgetragen wird, ist, nach Segovias eigener Aussage, ein Auszug aus seiner wohl im Sommer oder Herbst 1439 verfaßten Schrift „De tribus veritatibus fidei". Es handelt sich dabei, wie schon gesagt, im wesent- lichen um die Begründung der gegen Eugen IV. erhobenen Anklage der Ketzerei und damit indirekt um die Rechtfertigung des gegen ihn angestrengten Prozesses und seiner Absetzung. Neunter Abschnitt (artt. 26-30). Segovia beginnt mit der Definition der „veritas catholice fidei" und stellt den Grundsatz auf, daß kein Christ von dem, was als „veritas fidei" festgesetzt sei, abweichen oder ihm widersprechen oder sich ihm hartnäckig widersetzen dürfe (art. 28). Den Beweis für diesen Satz führt er an der Hand von vier „deductiones". Er bespricht dabei zuerst den Unterschied zwischen der „fides acquisita" und der „fides 20 infusa“. Der letztere Glaube ist der allein richtige, ist das vollkommene Gottesgeschenk. Ihn hat nur der, der alles glaubt, was die Kirche überliefert, und der sein Leben lang bemüht ist, entsprechend zu handeln. Die „mensura infallibilis", das „medium infalli- bile“, vermittels dessen man im katholischen Glauben beharrt, ist die „doctrina ecclesie" (art. 28“). — Gottes Worte sind wahr und jeder Gläubige hat sie zu glauben. Unter 25 den Begriff „Gottes Wort“ fällt alles, was in der heiligen Schrift steht und was von der Kirche für gewiß und wahr erklärt wird. Es ist vernunftwidrig, zu behaupten, daß man dem Papst allein oder vornehmlich zu glauben habe, und nicht der Kirche oder der Masse der Gläubigen, die seit Anbeginn der Welt Gott durch Engel oder irdische Boten reden hörte. Die Masse der Gläubigen ist nie vom Glauben abgewichen; wohl aber haben 3o das viele Päpste getan. Bei jener gibt es keine Aufeinanderfolge wie bei den Päpsten; sie bleibt vielmehr stets eine Einheit (art. 28b). — Was von der heiligen Schrift gilt, gilt auch von den aus ihr hergeleiteten Wahrheiten (art. 28c). Bei der Prüfung beider verfährt die Kirche verschieden. Prüft sie die Schrift, so legt sie das Gewicht nicht auf den Inhalt, sondern auf die Person des Schreibenden; prüft sie dagegen die aus der 35 Schrift hergeleitete Lehre, so kommt es ihr nicht auf deren Urheber, sondern auf den Inhalt der Lehre an. Dieselbe Verschiedenheit-herrscht auch bei der Annahme. Was in den Büchern der heiligen Schrift steht, wird ohne weiteres angenommen, weil es seinem Wesen nach zum katholischen Glauben gehört. Dagegen werden Schriften der Kirchen- väter nur angenommen, wenn sie Lehren enthalten, die zum Verständnis der heiligen Schrift nützlich sind. Sie stehen also nicht auf der gleichen Stufe mit der letzteren, und die in ihnen enthaltenen Lehren sind darum auch nicht als „veritates catholice fidei" zu betrachten (art. 28d). — Die beiden ersten der drei im Dekret „Sicut una“ der 33. Session des Baseler Konzils publizierten Dogmen hängen eng mit einander zusammen. Ist das erste wahr, daß das Konzil seine Gewalt unmittelbar von Christus habe und auch der 45 Papst ihm gehorchen müsse, so ist es auch das zweite, daß der Papst das Konzil ohne dessen Zustimmung nicht auflösen könne. Aus beiden folgt das dritte, daß derjenige, der sich jenen hartnäckig widersetze, als Häretiker zu betrachten sei (artt. 29 und 30). Zehnter Abschnitt (artt. 31�34). Nach dem Gesagten kommt alles auf den Nachweis an, daß die Lehre des Konstanzer Konzils von der Autorität der allgemeinen 50 Konzilien tatsächlich eine „veritas catholice fidei“, ein Dogma, sei. Es gibt vier Arten 5
Einleitung. 561 10 15 40 bezeichnet, und rühmt die Haltung, die Felix dem Konzil gegenüber bisher beobachtet habe (art. 24). Zuletzt richtet er einen lebhaften Appell an die Reichsstände, die Ab- setzung Eugens IV. und die Wahl Felix' V. anzuerkennen und dem letzteren Obödienz zu leisten. Denn es sei ihre Pflicht, für die Autorität des Konstanzer und des Baseler Konzils einzutreten. Das Bascler Konzil erwarte dies um so mehr von ihnen, als sie schon wiederholt Beweise ihrer Bereitwilligkeit dazu gegeben hätten, unter anderem durch die Nichtanerkennung seiner Auflösung, die Nichtbeschickung des Ferrareser Konzils und die Annahme der Dekrete in Mainz. Die Neutralität dürfe kein Hindernis für die Obödienzleistung bilden (art. 25). Was nun in den folgenden vier Abschnitten vorgetragen wird, ist, nach Segovias eigener Aussage, ein Auszug aus seiner wohl im Sommer oder Herbst 1439 verfaßten Schrift „De tribus veritatibus fidei". Es handelt sich dabei, wie schon gesagt, im wesent- lichen um die Begründung der gegen Eugen IV. erhobenen Anklage der Ketzerei und damit indirekt um die Rechtfertigung des gegen ihn angestrengten Prozesses und seiner Absetzung. Neunter Abschnitt (artt. 26-30). Segovia beginnt mit der Definition der „veritas catholice fidei" und stellt den Grundsatz auf, daß kein Christ von dem, was als „veritas fidei" festgesetzt sei, abweichen oder ihm widersprechen oder sich ihm hartnäckig widersetzen dürfe (art. 28). Den Beweis für diesen Satz führt er an der Hand von vier „deductiones". Er bespricht dabei zuerst den Unterschied zwischen der „fides acquisita" und der „fides 20 infusa“. Der letztere Glaube ist der allein richtige, ist das vollkommene Gottesgeschenk. Ihn hat nur der, der alles glaubt, was die Kirche überliefert, und der sein Leben lang bemüht ist, entsprechend zu handeln. Die „mensura infallibilis", das „medium infalli- bile“, vermittels dessen man im katholischen Glauben beharrt, ist die „doctrina ecclesie" (art. 28“). — Gottes Worte sind wahr und jeder Gläubige hat sie zu glauben. Unter 25 den Begriff „Gottes Wort“ fällt alles, was in der heiligen Schrift steht und was von der Kirche für gewiß und wahr erklärt wird. Es ist vernunftwidrig, zu behaupten, daß man dem Papst allein oder vornehmlich zu glauben habe, und nicht der Kirche oder der Masse der Gläubigen, die seit Anbeginn der Welt Gott durch Engel oder irdische Boten reden hörte. Die Masse der Gläubigen ist nie vom Glauben abgewichen; wohl aber haben 3o das viele Päpste getan. Bei jener gibt es keine Aufeinanderfolge wie bei den Päpsten; sie bleibt vielmehr stets eine Einheit (art. 28b). — Was von der heiligen Schrift gilt, gilt auch von den aus ihr hergeleiteten Wahrheiten (art. 28c). Bei der Prüfung beider verfährt die Kirche verschieden. Prüft sie die Schrift, so legt sie das Gewicht nicht auf den Inhalt, sondern auf die Person des Schreibenden; prüft sie dagegen die aus der 35 Schrift hergeleitete Lehre, so kommt es ihr nicht auf deren Urheber, sondern auf den Inhalt der Lehre an. Dieselbe Verschiedenheit-herrscht auch bei der Annahme. Was in den Büchern der heiligen Schrift steht, wird ohne weiteres angenommen, weil es seinem Wesen nach zum katholischen Glauben gehört. Dagegen werden Schriften der Kirchen- väter nur angenommen, wenn sie Lehren enthalten, die zum Verständnis der heiligen Schrift nützlich sind. Sie stehen also nicht auf der gleichen Stufe mit der letzteren, und die in ihnen enthaltenen Lehren sind darum auch nicht als „veritates catholice fidei" zu betrachten (art. 28d). — Die beiden ersten der drei im Dekret „Sicut una“ der 33. Session des Baseler Konzils publizierten Dogmen hängen eng mit einander zusammen. Ist das erste wahr, daß das Konzil seine Gewalt unmittelbar von Christus habe und auch der 45 Papst ihm gehorchen müsse, so ist es auch das zweite, daß der Papst das Konzil ohne dessen Zustimmung nicht auflösen könne. Aus beiden folgt das dritte, daß derjenige, der sich jenen hartnäckig widersetze, als Häretiker zu betrachten sei (artt. 29 und 30). Zehnter Abschnitt (artt. 31�34). Nach dem Gesagten kommt alles auf den Nachweis an, daß die Lehre des Konstanzer Konzils von der Autorität der allgemeinen 50 Konzilien tatsächlich eine „veritas catholice fidei“, ein Dogma, sei. Es gibt vier Arten 5
Strana 562
562 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. von Dogmen: erstens die im apostolischen und den anderen Glaubensbekenntnissen, wic dem Nicänischen und dem Athanasianischen, enthaltenen; zweitens die in der Bibel; drittens die von der Kirche festgesetzten; viertens die aus diesen drei Arten hergeleiteten (art. 31). Die Lehre des Konstanzer Konzils gehört sowohl zur dritten wie zur vierten Art, zur letzteren deshalb, weil verschiedene zu den drei anderen Arten gehörige Dogmen hinfällig werden würden, wenn man jener Lehre den Wert eines Dogmas absprechen müßte (art. 32). Daß aber die Lehre des Konstanzer Konzils als „veritas catholice fidei per ecclesiam determinata" zu betrachten sei, ergibt sich erstens aus ihrer Materie. Denn es handelt sich bei ihr um ctwas Geistiges, da die Gewalt des allgemeinen Konzils nicht profaner, sondern geistiger und göttlicher Natur ist. Und ferner handelt es sich 10 bei ihr um die Schlüsselgewalt, die zweifellos zu den Dogmen gehört, und um den Glaubens- artikel „Unam sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam“, da es, wie nur eine Kirche, so auch nur ein sie repräsentierendes allgemeines Konzil geben kann. Auch ist sie ein Bestandteil des jus divinum, und nicht des jus positivum (art. 32a). Zweitens ergibt es sich aus ihrer Grundlage. Denn sie gründet sich auf die evangelische Lehre und auf 15 den zu den Zeiten der Kirchenväter herrschenden Brauch (art. 32b). Drittens folgt es aus ihrer Wirkung. So lange nämlich jene Lehre als Dogma gilt, bleiben auch die anderen Dogmen unerschütterlich bestehen. Sie unterliegen aber der Anderung, sobald jene wankt. Da alle oder doch die meisten Dogmen „auctoritate generalis concilii" ver- kündet sind, so muß auch diese Autorität selbst ein Dogma sein. Gehört nun die Autorität 20 des Papstes aus dem Grunde zu den Wahrheiten des göttlichen Rechts, weil er ent- scheiden kann, was als Dogma zu betrachten ist, so ist ihnen auch die Autorität des allgemeinen Konzils zuzuzählen, da dessen Entscheidung als „traditio“ gilt, an deren Beobachtung die Gläubigen gebunden sind. Und dies um so mehr, als die Gläubigen in Glaubenssachen von der Entscheidung des Papstes an die des allgemeinen Konzils Be-25 rufung einlegen können. Besäße das allgemeine Konzil keine Autorität, so wären seine Entscheidungen kraft- und bestandlos. Bekennen, daß die Autorität des allgemeinen Konzils nicht Menschen-, sondern Gotteswerk sei, ist dasselbe wie wollen, daß der katho- lische Glaube unerschüttert und unangezweifelt bleibe (art. 32e). Den vierten Grund end- lich für die Geltung der Konstanzer Lehre als Dogma liefert die Form, die ihr in dem 30 betreffenden Dekret gegeben ist: „generalis synodus in spiritu sancto legittime congregata ecclesiam catholicam militantem representans potestatem a Christo immediate habet, cui quilibet, cujuscunque status vel dignitatis, eciamsi papalis existat, tenetur obedire in hiis, que pertinent ad catholicam fidem, ad extirpacionem scismatis et ad generalem reforma- cionem ecclesie in capite et in membris“; ferner das „declarat“, mit dem das Konstanzer s5 Konzil diesen Satz verkündet. Auch sind die Gläubigen nicht erst seit dem Konstanzer Konzil, sondern schon von den Zeiten der Apostel an dafür cingetreten, daß die Autorität des allgemeinen Konzils über die jeder irdischen Gewalt zu stellen sci (art. 32d). Segovia schließt dann den Abschnitt mit dem Nachweis, daß das Konstanzer Konzil tatsächlich der Meinung gewesen sei, der Papst könne das Konzil ohne dessen Zustimmung nicht 40 in rechtmëßtiger Weise auflösen (art. 33), und daß ferner das Baseler Konzil stets ge- lehrt habe, die in Frage stehenden Entscheidungen des Konstanzer Konzils seien als Dogmen zu betrachten (art. 34). Elfter Abschnitt (artt. 35-476). Segovia geht nun zur Erörterung der fünf Konklusionen des Konzils vom 2. Juli 1439 über, d. h. zur Erörterung der fünf Punkte, 45 in denen nach der Ansicht des Baseler Konzils die Handlungen Eugens IV. gegen die in der 33. Session vom 16. Mai 1439 verkündeten Dogmen verstießten. Da in jeder dieser fünf Konklusionen das Verb „repugnare" vorkommt und besonders betont wird, so bespricht er zunächst die vier in der Bibel erwähnten Arten von „repugnantia“ (artt. 36a-36d). Dann führt er aus, daß päpstliche Erlasse, zumal wenn sie an die 50 5
562 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. von Dogmen: erstens die im apostolischen und den anderen Glaubensbekenntnissen, wic dem Nicänischen und dem Athanasianischen, enthaltenen; zweitens die in der Bibel; drittens die von der Kirche festgesetzten; viertens die aus diesen drei Arten hergeleiteten (art. 31). Die Lehre des Konstanzer Konzils gehört sowohl zur dritten wie zur vierten Art, zur letzteren deshalb, weil verschiedene zu den drei anderen Arten gehörige Dogmen hinfällig werden würden, wenn man jener Lehre den Wert eines Dogmas absprechen müßte (art. 32). Daß aber die Lehre des Konstanzer Konzils als „veritas catholice fidei per ecclesiam determinata" zu betrachten sei, ergibt sich erstens aus ihrer Materie. Denn es handelt sich bei ihr um ctwas Geistiges, da die Gewalt des allgemeinen Konzils nicht profaner, sondern geistiger und göttlicher Natur ist. Und ferner handelt es sich 10 bei ihr um die Schlüsselgewalt, die zweifellos zu den Dogmen gehört, und um den Glaubens- artikel „Unam sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam“, da es, wie nur eine Kirche, so auch nur ein sie repräsentierendes allgemeines Konzil geben kann. Auch ist sie ein Bestandteil des jus divinum, und nicht des jus positivum (art. 32a). Zweitens ergibt es sich aus ihrer Grundlage. Denn sie gründet sich auf die evangelische Lehre und auf 15 den zu den Zeiten der Kirchenväter herrschenden Brauch (art. 32b). Drittens folgt es aus ihrer Wirkung. So lange nämlich jene Lehre als Dogma gilt, bleiben auch die anderen Dogmen unerschütterlich bestehen. Sie unterliegen aber der Anderung, sobald jene wankt. Da alle oder doch die meisten Dogmen „auctoritate generalis concilii" ver- kündet sind, so muß auch diese Autorität selbst ein Dogma sein. Gehört nun die Autorität 20 des Papstes aus dem Grunde zu den Wahrheiten des göttlichen Rechts, weil er ent- scheiden kann, was als Dogma zu betrachten ist, so ist ihnen auch die Autorität des allgemeinen Konzils zuzuzählen, da dessen Entscheidung als „traditio“ gilt, an deren Beobachtung die Gläubigen gebunden sind. Und dies um so mehr, als die Gläubigen in Glaubenssachen von der Entscheidung des Papstes an die des allgemeinen Konzils Be-25 rufung einlegen können. Besäße das allgemeine Konzil keine Autorität, so wären seine Entscheidungen kraft- und bestandlos. Bekennen, daß die Autorität des allgemeinen Konzils nicht Menschen-, sondern Gotteswerk sei, ist dasselbe wie wollen, daß der katho- lische Glaube unerschüttert und unangezweifelt bleibe (art. 32e). Den vierten Grund end- lich für die Geltung der Konstanzer Lehre als Dogma liefert die Form, die ihr in dem 30 betreffenden Dekret gegeben ist: „generalis synodus in spiritu sancto legittime congregata ecclesiam catholicam militantem representans potestatem a Christo immediate habet, cui quilibet, cujuscunque status vel dignitatis, eciamsi papalis existat, tenetur obedire in hiis, que pertinent ad catholicam fidem, ad extirpacionem scismatis et ad generalem reforma- cionem ecclesie in capite et in membris“; ferner das „declarat“, mit dem das Konstanzer s5 Konzil diesen Satz verkündet. Auch sind die Gläubigen nicht erst seit dem Konstanzer Konzil, sondern schon von den Zeiten der Apostel an dafür cingetreten, daß die Autorität des allgemeinen Konzils über die jeder irdischen Gewalt zu stellen sci (art. 32d). Segovia schließt dann den Abschnitt mit dem Nachweis, daß das Konstanzer Konzil tatsächlich der Meinung gewesen sei, der Papst könne das Konzil ohne dessen Zustimmung nicht 40 in rechtmëßtiger Weise auflösen (art. 33), und daß ferner das Baseler Konzil stets ge- lehrt habe, die in Frage stehenden Entscheidungen des Konstanzer Konzils seien als Dogmen zu betrachten (art. 34). Elfter Abschnitt (artt. 35-476). Segovia geht nun zur Erörterung der fünf Konklusionen des Konzils vom 2. Juli 1439 über, d. h. zur Erörterung der fünf Punkte, 45 in denen nach der Ansicht des Baseler Konzils die Handlungen Eugens IV. gegen die in der 33. Session vom 16. Mai 1439 verkündeten Dogmen verstießten. Da in jeder dieser fünf Konklusionen das Verb „repugnare" vorkommt und besonders betont wird, so bespricht er zunächst die vier in der Bibel erwähnten Arten von „repugnantia“ (artt. 36a-36d). Dann führt er aus, daß päpstliche Erlasse, zumal wenn sie an die 50 5
Strana 563
Einleitung. 563 ganze Kirche gerichtet und mit der päpstlichen Bulle verschen seien, als dogmatische Er- klärungen aufgefaßt werden müssen und daß von dieser Art auch die auf die erste Auflösung des Baseler Konzils bezüglichen Bullen Eugens IV. gewesen seien (artt. 37-39). Nun erst wendet er sich der Begründung der vier ersten Konklusionen zu. Er erörtert 5 die erste Auflösung des Konzils vom 12. November bezw. 18. Dezember 1431 und das Verhalten Eugens bis zur Anerkennung des Konzils in der Bulle vom 15. Dezember 1433 (artt. 40-40d). Dann setzt er auseinander, daß Eugen seine mit jenen Dogmen nicht vereinbaren irrigen Ansichten auf Befehl des Konzils und in der vom Konzil ge- wünschten Form widerrufen habe (artt. 41-45). Bei dieser Gelegenheit führt er die in 1o der Bibel vorkommenden vier Arten des „error culpabilis" vor (art. 421) und zeigt, wie sich Eugen aller vier schuldig gemacht habe (artt. 42b�42d). Weiterhin beschäftigt er sich mit der zweiten Auflösung des Konzils bezw. der Verlegung nach Ferrara, die nach seiner Auffassung im Vergleich mit der ersten Auflösung, in der nur ein „error fidei revocabilis“ lag, einen „error fidei inexcusabilis" bedeuteten (artt. 46-461). Zuletzt 15 sucht er nachzuweisen, daß Eugen mit der zweiten Auflösung bezw. der Verlegung des Konzils von neuem in die Irrtümer verfallen sei, die er nach der ersten Auflösung widerrufen hatte (artt. 47-47e). Zwölfter Abschnitt (artt. 48-54). Mit der wiederholten Auflösung des Baseler Konzils hat sich Eugen IV. in offenen Widerspruch zu den vom Konstanzer und Baseler 20 Konzil verkündeten Dogmen gesetzt. Seine Ansichten im Punkt des katholischen Glaubens sind also irrig. Doch liegt in diesem „errare in intellectu" noch keine vollendete Häresie. Diese tritt erst ein, wenn auch die „pertinacia in voluntate" hinzukommt. Daß dies bei Eugen IV. der Fall war, ergibt sich laut der fünften Konklusion des Konzils daraus, daß er an der Auflösung bezw. Verlegung des Konzils trotz der Aufforderung zur Zurück- z5 nahme und trotz der erfolgten Kontumazerklärung festhielt, sich offen gegen das Konzil auflehnte und, obwohl letzteres noch tagte, ein neues Konzil eröffnete (art. 48). Segovia geht nun auf das Wesen der „pertinacia“ näher ein und fragt: Was ist pertinacia? Wie viele Arten davon gibt es? Inwiefern sind diese auf die Irrtümer Eugens IV. an- wendbar? In der Antwort definiert er unter Zugrundelegung der Bibel die pertinacia so als „excessiva tenacitas voluntatis absque ulla racione“ (artt. 49 und 50). Darauf führt er ihre zwölf Arten vor (artt. 50a-50m). Doch bespricht er nur die zweite von ihnen etwas eingehender, die Behauptung nämlich, daß die Kirche in Glaubens-, Heils- und Sittenfragen geirrt habe, noch irre und überhaupt irren könne (art. 50b). Nachdem er dann auseinandergesetzt hat, daß das deutlichste Merkmal der pertinacia der Versuch s5 sei, der Erklärung eines Dogma Schwierigkeiten zu bereiten (art. 51), zählt er die Hand- lungen Eugens auf, in denen die verschiedenen Arten der pertinacia in die Erscheinung getreten seien (artt. 51"-51m). Schließlich zeigt er, wie jene zwölf Arten in den oben aus der fünften Konklusion namhaft gemachten Zeugnissen für Eugens „pertinacia in voluntate“ zu erkennen seien, nämlich die siebente und zwölfte in der Auflösung bezw. 40 Verlegung des Konzils, die dritte und neunte in dem Festhalten an ihr, die fünfte und achte in der Auflehnung gegen das Baseler Konzil, und die erste und zweite in der Er- öffnung eines neuen Konzils, und ferner, wie sich die vierte, sechste, zehnte und elfte Art auf jedes dieser vier Vergehen anwenden lassen (art. 52). Doch fehlt hier noch, so führt er des weiteren aus, die schwerste pertinacia, deren sich Eugen IV. schuldig gemacht hat, 45 die nämlich, daß er in der Bulle „Moyses" vom 4. September 1439 die oft erwähnten drei Dogmen des Baseler Konzils zu verdammen und ebenda auch noch andere Irrlehren zu veröffentlichen wagte. Für das Nähere darüber verweist er auf seinen Traktat „De ecclesie auctoritate“ (art. 53). Das Gesagte zusammenfassend folgert er, daß das Baseler Konzil berechtigt war, Eugen IV. nicht nur als „hereticus“, sondern auch als „pertinax 50 und „incorrigibilis" zu bezeichnen (art. 54).
Einleitung. 563 ganze Kirche gerichtet und mit der päpstlichen Bulle verschen seien, als dogmatische Er- klärungen aufgefaßt werden müssen und daß von dieser Art auch die auf die erste Auflösung des Baseler Konzils bezüglichen Bullen Eugens IV. gewesen seien (artt. 37-39). Nun erst wendet er sich der Begründung der vier ersten Konklusionen zu. Er erörtert 5 die erste Auflösung des Konzils vom 12. November bezw. 18. Dezember 1431 und das Verhalten Eugens bis zur Anerkennung des Konzils in der Bulle vom 15. Dezember 1433 (artt. 40-40d). Dann setzt er auseinander, daß Eugen seine mit jenen Dogmen nicht vereinbaren irrigen Ansichten auf Befehl des Konzils und in der vom Konzil ge- wünschten Form widerrufen habe (artt. 41-45). Bei dieser Gelegenheit führt er die in 1o der Bibel vorkommenden vier Arten des „error culpabilis" vor (art. 421) und zeigt, wie sich Eugen aller vier schuldig gemacht habe (artt. 42b�42d). Weiterhin beschäftigt er sich mit der zweiten Auflösung des Konzils bezw. der Verlegung nach Ferrara, die nach seiner Auffassung im Vergleich mit der ersten Auflösung, in der nur ein „error fidei revocabilis“ lag, einen „error fidei inexcusabilis" bedeuteten (artt. 46-461). Zuletzt 15 sucht er nachzuweisen, daß Eugen mit der zweiten Auflösung bezw. der Verlegung des Konzils von neuem in die Irrtümer verfallen sei, die er nach der ersten Auflösung widerrufen hatte (artt. 47-47e). Zwölfter Abschnitt (artt. 48-54). Mit der wiederholten Auflösung des Baseler Konzils hat sich Eugen IV. in offenen Widerspruch zu den vom Konstanzer und Baseler 20 Konzil verkündeten Dogmen gesetzt. Seine Ansichten im Punkt des katholischen Glaubens sind also irrig. Doch liegt in diesem „errare in intellectu" noch keine vollendete Häresie. Diese tritt erst ein, wenn auch die „pertinacia in voluntate" hinzukommt. Daß dies bei Eugen IV. der Fall war, ergibt sich laut der fünften Konklusion des Konzils daraus, daß er an der Auflösung bezw. Verlegung des Konzils trotz der Aufforderung zur Zurück- z5 nahme und trotz der erfolgten Kontumazerklärung festhielt, sich offen gegen das Konzil auflehnte und, obwohl letzteres noch tagte, ein neues Konzil eröffnete (art. 48). Segovia geht nun auf das Wesen der „pertinacia“ näher ein und fragt: Was ist pertinacia? Wie viele Arten davon gibt es? Inwiefern sind diese auf die Irrtümer Eugens IV. an- wendbar? In der Antwort definiert er unter Zugrundelegung der Bibel die pertinacia so als „excessiva tenacitas voluntatis absque ulla racione“ (artt. 49 und 50). Darauf führt er ihre zwölf Arten vor (artt. 50a-50m). Doch bespricht er nur die zweite von ihnen etwas eingehender, die Behauptung nämlich, daß die Kirche in Glaubens-, Heils- und Sittenfragen geirrt habe, noch irre und überhaupt irren könne (art. 50b). Nachdem er dann auseinandergesetzt hat, daß das deutlichste Merkmal der pertinacia der Versuch s5 sei, der Erklärung eines Dogma Schwierigkeiten zu bereiten (art. 51), zählt er die Hand- lungen Eugens auf, in denen die verschiedenen Arten der pertinacia in die Erscheinung getreten seien (artt. 51"-51m). Schließlich zeigt er, wie jene zwölf Arten in den oben aus der fünften Konklusion namhaft gemachten Zeugnissen für Eugens „pertinacia in voluntate“ zu erkennen seien, nämlich die siebente und zwölfte in der Auflösung bezw. 40 Verlegung des Konzils, die dritte und neunte in dem Festhalten an ihr, die fünfte und achte in der Auflehnung gegen das Baseler Konzil, und die erste und zweite in der Er- öffnung eines neuen Konzils, und ferner, wie sich die vierte, sechste, zehnte und elfte Art auf jedes dieser vier Vergehen anwenden lassen (art. 52). Doch fehlt hier noch, so führt er des weiteren aus, die schwerste pertinacia, deren sich Eugen IV. schuldig gemacht hat, 45 die nämlich, daß er in der Bulle „Moyses" vom 4. September 1439 die oft erwähnten drei Dogmen des Baseler Konzils zu verdammen und ebenda auch noch andere Irrlehren zu veröffentlichen wagte. Für das Nähere darüber verweist er auf seinen Traktat „De ecclesie auctoritate“ (art. 53). Das Gesagte zusammenfassend folgert er, daß das Baseler Konzil berechtigt war, Eugen IV. nicht nur als „hereticus“, sondern auch als „pertinax 50 und „incorrigibilis" zu bezeichnen (art. 54).
Strana 564
564 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Am Schluß seiner Rede forderte Segovia die Anwesenden nochmals auf, dem Konzil zu gehorchen. Er bat sie, es offen zu sagen, wenn sie irgend welche Zweifel hegten, ob die Sache des Konzils eine gerechte sci. Die Konzilsgesandten seien bereit, ihnen sowohl wie den Gegnern Rede und Antwort zu stehen. Denn da das Verfahren des Konzils bei der Absetzung Eugens und der Wahl Felix' V. einwandfrei gewesen sei, so liege für sie kein Grund vor, nach irgend einer Seite hin Zurückhaltung zu üben (art. 55). Trotz der vorgerückten Stunde (Segovia hatte bis gegen Sonnenuntergang gesprochen) ergriff noch der Kardinal von Arles das Wort, um den ihm von Cusa gemachten Vor- wurf des Eidbruches zurückzuweisen. Er erklärte, daß es sich bei den angeblichen Ge- heimnissen des Konklaves, die er der Offentlichkeit preisgegeben haben solle, um allbekannte, 10 von Eugen IV. selbst in seinen Bullen wiederholt erwähnte Dinge handle. Dann erging er sich in Ausfällen gegen Eugen IV. Er warf ihm unter anderem Verschwendung und Grausamkeit vor. Er schloß, indem er der Erwartung Ausdruck gab, daß es unter dem Papat Felix' V. gelingen werde, eine Reform zustande zu bringen und die kirchlichen Freiheiten wirksam zu schützen (vgl. nr. 357 art. 12). Als er geendet hatte, erhob sich Cusa und rief in die Versammlung hinein: Was er gestern gesagt habe, sei wahr; er werde morgen zeigen, daß das, was Segovia und der Kardinal von Arles gesagt hätten, erstunken und erlogen sei (vgl. nr. 370 art. 2). 5 15 Der 29. März war den päpstlichen Gesandten zur Duplik vorbehalten (vgl. nr. 357 art. 13). Die Sitzung begann sieben Uhr morgens in Anwesenheit des Kardinals von Arles 20 und der anderen Konzilsgesandten, mit Ausnahme Segovias und Grünwalders (vgl. nr. 350 art. 1 und nr. 370 art. 3). Zuerst trat wieder Johannes von Carvajal auf. Er legte zunächst dar, daß die Kurfürsten und die anderen Deutschen Fürsten dic Neutralität aufgeben und sich ohne Rücksicht auf die Sophistereien der Konzilspartei für Eugen IV. erklären müßten (nr. 350 25 art. 2). Dann bezeichnete er die Behauptung, daß Eugen IV. das Baseler Konzil nicht habe verlegen können, als gleichbedeutend mit Gotteslästerung. Eugen IV. sei dazu be- fugt gewesen sowohl kraft der ihm zustchenden Gewalt wie auf Grund der eigenen Ver- ordnung des Konzils, ja sogar auf Grund des Konstanzer Dekrets „Frequens“. Er rechtfertigte ferner das Dekret der Minorität vom 7. Mai 1437 und bemühte sich, nach- 30 zuweisen, daß es den Vorzug vor dem der Majorität verdient habe (art. 3). Weiterhin wandle er sich mit heftigen Worten gegen das Konzil. Nach der Aussage eines nicht mit Namen genannten Fürsten herrsche in Basel nicht der heilige Geist, sondern der Satan. Das Konzil habe den Kirchen nur deshalb den Griechenzehnten aufgelegt, um sich selbst zu bereichern. Er wiederholte verschiedenes aus seiner am 27. März gehaltenen 35 Rede, unter anderem die Behauptung, daß Felix V. den Venetianern 12000 Scudi versprochen habe, wenn sie Eugen IV. zur Abdankung veranlassen würden. Das An- erbieten sei aber abgelehnt worden (art. 4). Er verteidigte Eugen IV. gegen den Vorwurf der Simonie, den viel eher die Baseler verdienen würden (art. 5). Er warnte die könig- lichen Gesandten, mit ihm und seinen Kollegen zu spielen, da das nichts anderes sein 40 würde, als die Kirche verhöhnen (art. 6). Er schloß mit der Aufforderung an die An- wesenden, das Konzil aus Basel zu vertreiben (art. 7). Auf Carvajal folgte Nikolaus von Cusa. Uber seine Rede besitzen wir außter dem leider sehr fragmentarischen Bericht Segovias (nr. 351) seinen eigenen an Kardinal Cesarini (nr. 370). Beide stimmen nicht völlig überein, namentlich nicht in der Dispo- 45 sition der Rede. Da keine dritte Quelle zur Kontrolle vorhanden ist, so läßt sich nicht feststellen, in welcher Reihenfolge die einzelnen Teile der Rede vorgetragen worden sind. Doch wird wohl das, was wir im folgenden aus ihr mitteilen, wenigstens ihren Inhalt richtig wiedergeben.
564 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Am Schluß seiner Rede forderte Segovia die Anwesenden nochmals auf, dem Konzil zu gehorchen. Er bat sie, es offen zu sagen, wenn sie irgend welche Zweifel hegten, ob die Sache des Konzils eine gerechte sci. Die Konzilsgesandten seien bereit, ihnen sowohl wie den Gegnern Rede und Antwort zu stehen. Denn da das Verfahren des Konzils bei der Absetzung Eugens und der Wahl Felix' V. einwandfrei gewesen sei, so liege für sie kein Grund vor, nach irgend einer Seite hin Zurückhaltung zu üben (art. 55). Trotz der vorgerückten Stunde (Segovia hatte bis gegen Sonnenuntergang gesprochen) ergriff noch der Kardinal von Arles das Wort, um den ihm von Cusa gemachten Vor- wurf des Eidbruches zurückzuweisen. Er erklärte, daß es sich bei den angeblichen Ge- heimnissen des Konklaves, die er der Offentlichkeit preisgegeben haben solle, um allbekannte, 10 von Eugen IV. selbst in seinen Bullen wiederholt erwähnte Dinge handle. Dann erging er sich in Ausfällen gegen Eugen IV. Er warf ihm unter anderem Verschwendung und Grausamkeit vor. Er schloß, indem er der Erwartung Ausdruck gab, daß es unter dem Papat Felix' V. gelingen werde, eine Reform zustande zu bringen und die kirchlichen Freiheiten wirksam zu schützen (vgl. nr. 357 art. 12). Als er geendet hatte, erhob sich Cusa und rief in die Versammlung hinein: Was er gestern gesagt habe, sei wahr; er werde morgen zeigen, daß das, was Segovia und der Kardinal von Arles gesagt hätten, erstunken und erlogen sei (vgl. nr. 370 art. 2). 5 15 Der 29. März war den päpstlichen Gesandten zur Duplik vorbehalten (vgl. nr. 357 art. 13). Die Sitzung begann sieben Uhr morgens in Anwesenheit des Kardinals von Arles 20 und der anderen Konzilsgesandten, mit Ausnahme Segovias und Grünwalders (vgl. nr. 350 art. 1 und nr. 370 art. 3). Zuerst trat wieder Johannes von Carvajal auf. Er legte zunächst dar, daß die Kurfürsten und die anderen Deutschen Fürsten dic Neutralität aufgeben und sich ohne Rücksicht auf die Sophistereien der Konzilspartei für Eugen IV. erklären müßten (nr. 350 25 art. 2). Dann bezeichnete er die Behauptung, daß Eugen IV. das Baseler Konzil nicht habe verlegen können, als gleichbedeutend mit Gotteslästerung. Eugen IV. sei dazu be- fugt gewesen sowohl kraft der ihm zustchenden Gewalt wie auf Grund der eigenen Ver- ordnung des Konzils, ja sogar auf Grund des Konstanzer Dekrets „Frequens“. Er rechtfertigte ferner das Dekret der Minorität vom 7. Mai 1437 und bemühte sich, nach- 30 zuweisen, daß es den Vorzug vor dem der Majorität verdient habe (art. 3). Weiterhin wandle er sich mit heftigen Worten gegen das Konzil. Nach der Aussage eines nicht mit Namen genannten Fürsten herrsche in Basel nicht der heilige Geist, sondern der Satan. Das Konzil habe den Kirchen nur deshalb den Griechenzehnten aufgelegt, um sich selbst zu bereichern. Er wiederholte verschiedenes aus seiner am 27. März gehaltenen 35 Rede, unter anderem die Behauptung, daß Felix V. den Venetianern 12000 Scudi versprochen habe, wenn sie Eugen IV. zur Abdankung veranlassen würden. Das An- erbieten sei aber abgelehnt worden (art. 4). Er verteidigte Eugen IV. gegen den Vorwurf der Simonie, den viel eher die Baseler verdienen würden (art. 5). Er warnte die könig- lichen Gesandten, mit ihm und seinen Kollegen zu spielen, da das nichts anderes sein 40 würde, als die Kirche verhöhnen (art. 6). Er schloß mit der Aufforderung an die An- wesenden, das Konzil aus Basel zu vertreiben (art. 7). Auf Carvajal folgte Nikolaus von Cusa. Uber seine Rede besitzen wir außter dem leider sehr fragmentarischen Bericht Segovias (nr. 351) seinen eigenen an Kardinal Cesarini (nr. 370). Beide stimmen nicht völlig überein, namentlich nicht in der Dispo- 45 sition der Rede. Da keine dritte Quelle zur Kontrolle vorhanden ist, so läßt sich nicht feststellen, in welcher Reihenfolge die einzelnen Teile der Rede vorgetragen worden sind. Doch wird wohl das, was wir im folgenden aus ihr mitteilen, wenigstens ihren Inhalt richtig wiedergeben.
Strana 565
Einleitung. 565 Cusa führte aus, er und seine Mitgesandten seien nicht beauftragt, sich mit den verfluchten Baselern über Dinge herumzustreiten, die klipp und klar vor aller Augen da- lägen, und sich so in eine uferlose Diskussion zu verlieren. Aber vielleicht sei es ganz gut, daß Segovia gestern versucht habe, seinen Papst und das Baseler Konzil mit Hilfe 5 von Glaubenswahrheiten zu verteidigen, die gar nicht Wahrheiten, sondern Unwahrheiten und Torheiten seien. Denn nun müßsten ja selbst den Blinden die Augen aufgehen über das wahre Wesen des Baseler Konzils. Er überschüttete den abwesenden Segovia mit Schmähungen, nannte seine Darlegungen über die Unfehlbarkeit des Konzils schlecht, perfid und ketzerisch und verhöhnte ihn wegen verschiedener anderen Behauptungen 10 (nr. 351 artt. 1 und 2; vgl. nr. 370 art. 3). Dann erklärte er die Protestation der Kur- fürsten als nicht mehr berechtigt, da das Baseler Konzil jetzt einen anderen Papst ein- gesetzt habe (nr. 351 art. 3). Ferner behauptete er, daß die Konzilien irren könnten und daß da, wo der Papst und die Kurie seien, nie ein Schisma entstehen könne (art. 4). Das in der 19. Session des Baseler Konzils gestellte Verlangen, daß der Papst und die 15 Patriarchen am ökumenischen Konzil mit den Griechen teilnehmen sollten, sei zwecklos gewesen, da der Papst die Wiedervereinigung der Griechischen mit der Römischen Kirche auch ohne Konzil, lediglich auf Grund von Verträgen hätte herbeiführen können (artt. 5 und 6). Weiterhin versuchte Ousa Segovias Behauptung zu entkräften, daß die Christ- lichen Könige keine Vertreter zum Florentiner Konzil geschickt hätten (art. 7). Dann zo betonte er, daß die Beschlüsse des Konzils, um gültig zu werden, der Zustimmung des Papstes bedürƒten. Er gab aber zu, daß der Papst suspendiert werden könne, wenn er versuche, die Kirche zu verderben (art. 8). Auch er trat, wic Carvajal, für das Dekret der Minorität ein und wies zur Begründung darauf hin, daß diese Minorität aus den hervorragenderen Mitgliedern des Konzils bestanden hätte (art. 9). Ferner polemisierte 25 er gegen Segovias Ausführungen über die drei neuen Dogmen und die fünf Kon- klusionen des Baseler Konzils. Das Konstanzer Konzil habe die Dogmen ganz anders gemeint, als sie vom Baseler Konzil verstanden worden seien (art. 10; vgl. nr. 370 art. 3d). In diesem Zusammenhang rechtfertigte er Eugen IV. wegen der Anerkennung des Baseler Konzils im Jahre 1433 und wegen der Approbation des Dekrets der Minorität und der 30 späteren Verlegung des Konzils nach Ferrara und verteidigte ihn gegen den Vorwurf der „pertinacia“ (artt. 11-16; vgl. nr. 370 art. 36). Im Vorbeigehen streifte er das Ver- halten des Erzbischofs von Tarent bei der Bullierung der Dekrete vom 7. Mai 1437; er fand es nicht einwandfrei (art. 15). Des weiteren erörterte er die Vorgänge bei den Verhandlungen mit den Griechen in Konstantinopel, unter anderem den Angriff auf 35 Ragusas Haus, und bemühte sich, sie als harmlos zu deuten (art. 17). Er warf dem Konzil vor, daß es die eigenen Dekrete verletze (artt. 18 und 19), und kritisierte die Absetzung Eugens und die Art der Berufung des Konklaves (artt. 20 und 21). Er höhnte über die Konzilsgesandtschaft zur Synode von Bourges und versicherte, daß er persönlich keinen Zweifel an der Anerkennung Eugens IV. durch den Römischen König hege (art. 22). 40 Er schloß mit der Erklärung, daß der Papst von niemandem gerichtet werde und daß die Behauptung, das Konzil habe keinen Richter über sich, eine Torheit sei (art. 23). Er hatte bis elf Uhr gesprochen (nr. 370 art. 3). Verstehen wir Segovia recht, so verlas er dann noch die Bulle „Pridem ex justis“ vom 30. Dezember 1437 und den Protest des Griechischen Gesandten Johannes Dissipatus gegen die Wahl Avignons zum 45 Konzilsort, oder er ließ beide verlesen (nr. 357 art. 15). Der nächste Redner war Erzbischof Jakob von Trier. Er wandte sich vorzugs- weise an den Kardinal von Arles und erinnerte an die Bedingung, unter der die Audienz von den Kurfürsten gewährt worden sei, daß nämlich die Vertreter der beiden Parteien sich aller leidenschaftlichen Ausfälle zu enthalten hätten und daß sich jede Partei auf 50 die Darlegung ihres Standpunktes beschränke. Da gegen diese Bedingung gefehlt worden Deutsche Reichstags-Akten XV. 72
Einleitung. 565 Cusa führte aus, er und seine Mitgesandten seien nicht beauftragt, sich mit den verfluchten Baselern über Dinge herumzustreiten, die klipp und klar vor aller Augen da- lägen, und sich so in eine uferlose Diskussion zu verlieren. Aber vielleicht sei es ganz gut, daß Segovia gestern versucht habe, seinen Papst und das Baseler Konzil mit Hilfe 5 von Glaubenswahrheiten zu verteidigen, die gar nicht Wahrheiten, sondern Unwahrheiten und Torheiten seien. Denn nun müßsten ja selbst den Blinden die Augen aufgehen über das wahre Wesen des Baseler Konzils. Er überschüttete den abwesenden Segovia mit Schmähungen, nannte seine Darlegungen über die Unfehlbarkeit des Konzils schlecht, perfid und ketzerisch und verhöhnte ihn wegen verschiedener anderen Behauptungen 10 (nr. 351 artt. 1 und 2; vgl. nr. 370 art. 3). Dann erklärte er die Protestation der Kur- fürsten als nicht mehr berechtigt, da das Baseler Konzil jetzt einen anderen Papst ein- gesetzt habe (nr. 351 art. 3). Ferner behauptete er, daß die Konzilien irren könnten und daß da, wo der Papst und die Kurie seien, nie ein Schisma entstehen könne (art. 4). Das in der 19. Session des Baseler Konzils gestellte Verlangen, daß der Papst und die 15 Patriarchen am ökumenischen Konzil mit den Griechen teilnehmen sollten, sei zwecklos gewesen, da der Papst die Wiedervereinigung der Griechischen mit der Römischen Kirche auch ohne Konzil, lediglich auf Grund von Verträgen hätte herbeiführen können (artt. 5 und 6). Weiterhin versuchte Ousa Segovias Behauptung zu entkräften, daß die Christ- lichen Könige keine Vertreter zum Florentiner Konzil geschickt hätten (art. 7). Dann zo betonte er, daß die Beschlüsse des Konzils, um gültig zu werden, der Zustimmung des Papstes bedürƒten. Er gab aber zu, daß der Papst suspendiert werden könne, wenn er versuche, die Kirche zu verderben (art. 8). Auch er trat, wic Carvajal, für das Dekret der Minorität ein und wies zur Begründung darauf hin, daß diese Minorität aus den hervorragenderen Mitgliedern des Konzils bestanden hätte (art. 9). Ferner polemisierte 25 er gegen Segovias Ausführungen über die drei neuen Dogmen und die fünf Kon- klusionen des Baseler Konzils. Das Konstanzer Konzil habe die Dogmen ganz anders gemeint, als sie vom Baseler Konzil verstanden worden seien (art. 10; vgl. nr. 370 art. 3d). In diesem Zusammenhang rechtfertigte er Eugen IV. wegen der Anerkennung des Baseler Konzils im Jahre 1433 und wegen der Approbation des Dekrets der Minorität und der 30 späteren Verlegung des Konzils nach Ferrara und verteidigte ihn gegen den Vorwurf der „pertinacia“ (artt. 11-16; vgl. nr. 370 art. 36). Im Vorbeigehen streifte er das Ver- halten des Erzbischofs von Tarent bei der Bullierung der Dekrete vom 7. Mai 1437; er fand es nicht einwandfrei (art. 15). Des weiteren erörterte er die Vorgänge bei den Verhandlungen mit den Griechen in Konstantinopel, unter anderem den Angriff auf 35 Ragusas Haus, und bemühte sich, sie als harmlos zu deuten (art. 17). Er warf dem Konzil vor, daß es die eigenen Dekrete verletze (artt. 18 und 19), und kritisierte die Absetzung Eugens und die Art der Berufung des Konklaves (artt. 20 und 21). Er höhnte über die Konzilsgesandtschaft zur Synode von Bourges und versicherte, daß er persönlich keinen Zweifel an der Anerkennung Eugens IV. durch den Römischen König hege (art. 22). 40 Er schloß mit der Erklärung, daß der Papst von niemandem gerichtet werde und daß die Behauptung, das Konzil habe keinen Richter über sich, eine Torheit sei (art. 23). Er hatte bis elf Uhr gesprochen (nr. 370 art. 3). Verstehen wir Segovia recht, so verlas er dann noch die Bulle „Pridem ex justis“ vom 30. Dezember 1437 und den Protest des Griechischen Gesandten Johannes Dissipatus gegen die Wahl Avignons zum 45 Konzilsort, oder er ließ beide verlesen (nr. 357 art. 15). Der nächste Redner war Erzbischof Jakob von Trier. Er wandte sich vorzugs- weise an den Kardinal von Arles und erinnerte an die Bedingung, unter der die Audienz von den Kurfürsten gewährt worden sei, daß nämlich die Vertreter der beiden Parteien sich aller leidenschaftlichen Ausfälle zu enthalten hätten und daß sich jede Partei auf 50 die Darlegung ihres Standpunktes beschränke. Da gegen diese Bedingung gefehlt worden Deutsche Reichstags-Akten XV. 72
Strana 566
Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 566 sei, so crsuche er, dafür zu sorgen, daß das nicht wieder vorkomme (nr. 357 art. 15). Er schloß mit den vielsagenden Worten „habemus sanctissimum dominum nostrum do- minum Eugenium pro papa“. Erst auf einen Wink des Bischofs von Chiemsee fügte er noch hinzu „et concilium pro concilio“, also ohne den Zusatz „Basiliense“ (vgl. nr. 345 art. 4c und nr. 370 art. 5). Nach ihm ergriff einer der königlichen Gesandten, vermutlich Thomas Ebendorfer, das Wort und legte Verwahrung gegen den oben erwähnten Angriff Carvajals ein. Er bemerkte, daß die königlichen Gesandten die Redner beider Parteien geduldig angehört hätten in der Hoffnung, daß sich ein Weg werde finden lassen, auf dem der Kirche der Frieden gegeben werden könne (nr. 357 art. 15a). Ein Antrag des Kardinals von Arles, ihm und seinen Mitgesandten eine neue Audienz zu bewilligen, damit sie das Konzil gegen die falschen Behauptungen der päpst- lichen Gesandten verteidigen könnten, wurde wegen der vorgerückten Zeit nicht mehr er- ledigt (nr. 357 art. 15b). Er blieb, wie es scheint, auch nachher unberücksichtigt. Wenigstens weißs Segovia nichts von einer neuen Audienz zu berichten. 10 15 Am 30. März verließ dann Erzbischof Jakob von Trier Mainz, um das Osterfest (16. April) in seiner Diözese zu verleben. Vor seiner Abreise ersuchte er noch die päpst- lichen Gesandten, ihn bei Eugen IV. und den Kardinälen wegen seines Schweigens zu entschuldigen. Briefe für sie lägen schon bereit; er habe es aber für besser gehalten, mit der Absendung noch zu warten (vgl. nr. 370 art. 8). Die Vorgänge der nächsten Tage lassen sich hinsichtlich der zeitlichen Folge nicht sicher feststellen, da Segovias Bericht sie völlig übergeht. Wir können nur vermuten, daßt die königlichen, kurfürstlichen und Französischen Vertreter und vielleicht auch die anderer weltlichen und geistlichen Fürsten, so weit sie noch anwesend waren, gleich nach der Abreise des Erzbischofs von Trier die Art der Ausführung des am 21. März ge� 25 faßten Beschlusses über die Berufung eines neuen Konzils zu erörtern begannen. Im Zusammenhang mit diesen Beratungen scheint Thomas Ebendorfer den päpst- lichen Gesandten eine Reihe von Fragen zur schriftlichen Beantwortung vorgelegt zu haben, sichtlich in dem Bemühen, eine Klärung der in den Reden der beiden Parteien so verschieden behandelten Kernfrage des ganzen Streites zwischen Papst und Konzil, so der Frage nämlich, ob das Baseler Konzil zu Recht oder zu Unrecht nach Ferrara ver- legt worden sei, herbeizuführen. Sie sind in ihrer ursprünglichen Form nicht mehr vor- handen. Wir besitzen aber in unserer nr. 352 die von Nikolaus von Cusa verfaßste Antwort der Gesandten. Das Schriftstück ist zwar nicht datiert, aber die in art. 9 deutlich zutage tretende Bezugnahme auf Cusas Rede vom 27. März nötigt dazu, sowohl s5 seine Entstehung wie auch die der Ebendorferschen Fragen nahe an die letzten März- tage heranzurücken. Aus Cusas Antwort lassen sich die Fragen ihrem Inhalte nach folgendermaßen wiederherstellen. 1. Konnte die Verlegung des Baseler Konzils auf Grund des Dekrets der Minorität 40 vom 7. Mai 1437 in rechtmästiger Weise erfolgen? 2. Wie verhält es sich mit der Behauptung, daß die Präsidenten des Baseler Kon- zils dieses Dekret vor seiner öffentlichen Verlesung nicht approbiert haben? 3. Hat Eugen IV. wirklich, wie behauptet wird, das Dekret der Minorität kassiert? 4. Wie verhält es sich damit, daß sich Eugen IV. bei der Verlegung des Baseler Konzils 45 mehr auf seine Machtvollkommenheit als auf das vorerwähnte Dekret gestützt zu haben scheint? 5. Wie läßt sich die Auflösung des Baseler Konzils mit dem Dekret der 19. Session vereinigen, dem zufolge das Konzil nach der Ankunft der Griechen in einem vom Konzil 20
Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 566 sei, so crsuche er, dafür zu sorgen, daß das nicht wieder vorkomme (nr. 357 art. 15). Er schloß mit den vielsagenden Worten „habemus sanctissimum dominum nostrum do- minum Eugenium pro papa“. Erst auf einen Wink des Bischofs von Chiemsee fügte er noch hinzu „et concilium pro concilio“, also ohne den Zusatz „Basiliense“ (vgl. nr. 345 art. 4c und nr. 370 art. 5). Nach ihm ergriff einer der königlichen Gesandten, vermutlich Thomas Ebendorfer, das Wort und legte Verwahrung gegen den oben erwähnten Angriff Carvajals ein. Er bemerkte, daß die königlichen Gesandten die Redner beider Parteien geduldig angehört hätten in der Hoffnung, daß sich ein Weg werde finden lassen, auf dem der Kirche der Frieden gegeben werden könne (nr. 357 art. 15a). Ein Antrag des Kardinals von Arles, ihm und seinen Mitgesandten eine neue Audienz zu bewilligen, damit sie das Konzil gegen die falschen Behauptungen der päpst- lichen Gesandten verteidigen könnten, wurde wegen der vorgerückten Zeit nicht mehr er- ledigt (nr. 357 art. 15b). Er blieb, wie es scheint, auch nachher unberücksichtigt. Wenigstens weißs Segovia nichts von einer neuen Audienz zu berichten. 10 15 Am 30. März verließ dann Erzbischof Jakob von Trier Mainz, um das Osterfest (16. April) in seiner Diözese zu verleben. Vor seiner Abreise ersuchte er noch die päpst- lichen Gesandten, ihn bei Eugen IV. und den Kardinälen wegen seines Schweigens zu entschuldigen. Briefe für sie lägen schon bereit; er habe es aber für besser gehalten, mit der Absendung noch zu warten (vgl. nr. 370 art. 8). Die Vorgänge der nächsten Tage lassen sich hinsichtlich der zeitlichen Folge nicht sicher feststellen, da Segovias Bericht sie völlig übergeht. Wir können nur vermuten, daßt die königlichen, kurfürstlichen und Französischen Vertreter und vielleicht auch die anderer weltlichen und geistlichen Fürsten, so weit sie noch anwesend waren, gleich nach der Abreise des Erzbischofs von Trier die Art der Ausführung des am 21. März ge� 25 faßten Beschlusses über die Berufung eines neuen Konzils zu erörtern begannen. Im Zusammenhang mit diesen Beratungen scheint Thomas Ebendorfer den päpst- lichen Gesandten eine Reihe von Fragen zur schriftlichen Beantwortung vorgelegt zu haben, sichtlich in dem Bemühen, eine Klärung der in den Reden der beiden Parteien so verschieden behandelten Kernfrage des ganzen Streites zwischen Papst und Konzil, so der Frage nämlich, ob das Baseler Konzil zu Recht oder zu Unrecht nach Ferrara ver- legt worden sei, herbeizuführen. Sie sind in ihrer ursprünglichen Form nicht mehr vor- handen. Wir besitzen aber in unserer nr. 352 die von Nikolaus von Cusa verfaßste Antwort der Gesandten. Das Schriftstück ist zwar nicht datiert, aber die in art. 9 deutlich zutage tretende Bezugnahme auf Cusas Rede vom 27. März nötigt dazu, sowohl s5 seine Entstehung wie auch die der Ebendorferschen Fragen nahe an die letzten März- tage heranzurücken. Aus Cusas Antwort lassen sich die Fragen ihrem Inhalte nach folgendermaßen wiederherstellen. 1. Konnte die Verlegung des Baseler Konzils auf Grund des Dekrets der Minorität 40 vom 7. Mai 1437 in rechtmästiger Weise erfolgen? 2. Wie verhält es sich mit der Behauptung, daß die Präsidenten des Baseler Kon- zils dieses Dekret vor seiner öffentlichen Verlesung nicht approbiert haben? 3. Hat Eugen IV. wirklich, wie behauptet wird, das Dekret der Minorität kassiert? 4. Wie verhält es sich damit, daß sich Eugen IV. bei der Verlegung des Baseler Konzils 45 mehr auf seine Machtvollkommenheit als auf das vorerwähnte Dekret gestützt zu haben scheint? 5. Wie läßt sich die Auflösung des Baseler Konzils mit dem Dekret der 19. Session vereinigen, dem zufolge das Konzil nach der Ankunft der Griechen in einem vom Konzil 20
Strana 567
Einleitung. 567 10 40 bezeichneten Lateinischen Hafen noch einen Monat in Basel bleiben sollte, eine Bedingung, die angeblich auch in dem Dekret der Minorität enthalten ist? 6. Welche Bewandtnis hat es mit den Bemühungen der Gesandten Eugens IV. in Avignon, Basel und Konstantinopel, das Kommen der Griechen nach Basel und über- 5 haupt nach einem außeritalienischen Ort zu verhindern? Hatte es, wie der Bischof von Padua behauptet hat, den Zweck, die Ausführung der Dekrete des Konstanzer Konzils in Italien zu vereiteln? 7. Wie ist der Satz zu verstehen „wenn Papst und Kirche in dogmatischen Fragen verschiedener Ansicht sind, so ist derjenigen des Papstes zu folgen“? 8. Weshalb soll ein Papst kein Schismatiker sein können, da doch die Möglich- keit besteht, daß er sich einem von der Kirche abgespaltenen Teile der Gläubigen an- schließt? 9. Gesetzt den Fall, daß der Papst eine Versammlung von tausend Bischöfen, die er selbst berufen hat, unter Widerruf der Einladung auflöst, kann dann die Versamm- 15 lung in rechtmäßtiger Weise weitertagen, für die Bedürfnisse der Kirche auch gegen den Willen des Papstes sorgen und sich vorkommenden Falls auch mit anderen dringlichen Angelegenheiten der Kirche befassen? 10. Wie läßt sich die Auflösung einer Versammlung wie der vorgenannten mit dem Dekret „Frequens" und dem Dekret der 5. Session des Konstanzer Konzils über die Ge- zo walt der allgemeinen Konzilien vereinigen und besonders mit Cusas eigener Behauptung, daßs kein Konzil ohne die Zustimmung des Papstes sein könne? Auf die erste Frage antwortet Cusa bejahend. Das Ferrareser Konzil sei kraft des Dekrets der Minorität rite eröffnet worden und die notwendige Folge seiner Eröffnung sei die Auflösung des Baseler Konzils gewesen. Denn in einer Kirche könne es nicht 25 zwei allgemeine Konzilien geben. Die Gründe dafür seien aus einer (von Cusa für Ebendorfer beigelegten) Schrift des Johannes von Palomar ersichtlich. Palomar habe nachgewiesen, daß die Wahl Avignons zum Ort für die Verhandlungen mit den Griechen hinfällig geworden sei, sobald der Termin verstrichen war, bis zu dem Avignon seine Bereitwilligkeit zur Erfüllung der gestellten Bedingungen erklären sollte. Nachher habe so keine andere Wahl stattgefunden außter der von den päpstlichen Präsidenten und ihrem Anhang vollzogenen. Mithin könne die im Dekret der Minorität verkündete Wahl nicht angefochten werden. Was die Gegenpartei dagegen einwende, sei unhaltbar (nr. 352 artt. 1 und 1a). Was die zweite und dritte Frage anbetreffe, so sei, meint Cusa, Ebendorfer über 35 die darin berührten Dinge unrichtig informiert worden. Die Approbation des Dekrets der Minorität durch die Präsidenten des Konzils ergebe sich aus dem Dekret selbst, da die Präsidenten darin ermächtigt würden, es zu vollziehen, Gesandte abzuschicken u. a. m., und da sie von dieser Ermächtigung auch Gebrauch gemacht hätten, indem sie ihn (Cusa) selbst zum Papst nach Bologna schickten. Die Unwahrheit der Behauptung, daß der Papst jenes Dekret kassiert habe, erhelle ohne weiteres aus der Approbationsbulle vom 30. Mai 1437 und aus der Bulle vom 30. Dezember 1437, in der der Papst das Konzil als nach Ferrara verlegt erklärt habe. Der Einwand der Gegner, daß Ferrara nicht im Dekret der Minorität genannt sei, sei hinfällig, da im Dekret der 19. Session des Baseler Konzils ausdrücklich bestimmt werde, daß außser den dort genannten Orten auch ein 45 anderer Italienischer Ort gewählt werden könne (art. 2). Die in der vierten Frage berührte Verlegung des Baseler Konzils „ex plenitudine potestatis“ ist nach Cusa zutreffend. Doch habe Eugen IV. die Verlegung auch kraft des Dekrets der Minorität verfügt, wie aus der Bulle vom 18. September 1437 zu ersehen sei. Cusa führt dann noch näher aus, aus welchen Gründen Eugen IV. sich der „pleni- 50 tudo potestatis" bedient habe (art. 3). 72"
Einleitung. 567 10 40 bezeichneten Lateinischen Hafen noch einen Monat in Basel bleiben sollte, eine Bedingung, die angeblich auch in dem Dekret der Minorität enthalten ist? 6. Welche Bewandtnis hat es mit den Bemühungen der Gesandten Eugens IV. in Avignon, Basel und Konstantinopel, das Kommen der Griechen nach Basel und über- 5 haupt nach einem außeritalienischen Ort zu verhindern? Hatte es, wie der Bischof von Padua behauptet hat, den Zweck, die Ausführung der Dekrete des Konstanzer Konzils in Italien zu vereiteln? 7. Wie ist der Satz zu verstehen „wenn Papst und Kirche in dogmatischen Fragen verschiedener Ansicht sind, so ist derjenigen des Papstes zu folgen“? 8. Weshalb soll ein Papst kein Schismatiker sein können, da doch die Möglich- keit besteht, daß er sich einem von der Kirche abgespaltenen Teile der Gläubigen an- schließt? 9. Gesetzt den Fall, daß der Papst eine Versammlung von tausend Bischöfen, die er selbst berufen hat, unter Widerruf der Einladung auflöst, kann dann die Versamm- 15 lung in rechtmäßtiger Weise weitertagen, für die Bedürfnisse der Kirche auch gegen den Willen des Papstes sorgen und sich vorkommenden Falls auch mit anderen dringlichen Angelegenheiten der Kirche befassen? 10. Wie läßt sich die Auflösung einer Versammlung wie der vorgenannten mit dem Dekret „Frequens" und dem Dekret der 5. Session des Konstanzer Konzils über die Ge- zo walt der allgemeinen Konzilien vereinigen und besonders mit Cusas eigener Behauptung, daßs kein Konzil ohne die Zustimmung des Papstes sein könne? Auf die erste Frage antwortet Cusa bejahend. Das Ferrareser Konzil sei kraft des Dekrets der Minorität rite eröffnet worden und die notwendige Folge seiner Eröffnung sei die Auflösung des Baseler Konzils gewesen. Denn in einer Kirche könne es nicht 25 zwei allgemeine Konzilien geben. Die Gründe dafür seien aus einer (von Cusa für Ebendorfer beigelegten) Schrift des Johannes von Palomar ersichtlich. Palomar habe nachgewiesen, daß die Wahl Avignons zum Ort für die Verhandlungen mit den Griechen hinfällig geworden sei, sobald der Termin verstrichen war, bis zu dem Avignon seine Bereitwilligkeit zur Erfüllung der gestellten Bedingungen erklären sollte. Nachher habe so keine andere Wahl stattgefunden außter der von den päpstlichen Präsidenten und ihrem Anhang vollzogenen. Mithin könne die im Dekret der Minorität verkündete Wahl nicht angefochten werden. Was die Gegenpartei dagegen einwende, sei unhaltbar (nr. 352 artt. 1 und 1a). Was die zweite und dritte Frage anbetreffe, so sei, meint Cusa, Ebendorfer über 35 die darin berührten Dinge unrichtig informiert worden. Die Approbation des Dekrets der Minorität durch die Präsidenten des Konzils ergebe sich aus dem Dekret selbst, da die Präsidenten darin ermächtigt würden, es zu vollziehen, Gesandte abzuschicken u. a. m., und da sie von dieser Ermächtigung auch Gebrauch gemacht hätten, indem sie ihn (Cusa) selbst zum Papst nach Bologna schickten. Die Unwahrheit der Behauptung, daß der Papst jenes Dekret kassiert habe, erhelle ohne weiteres aus der Approbationsbulle vom 30. Mai 1437 und aus der Bulle vom 30. Dezember 1437, in der der Papst das Konzil als nach Ferrara verlegt erklärt habe. Der Einwand der Gegner, daß Ferrara nicht im Dekret der Minorität genannt sei, sei hinfällig, da im Dekret der 19. Session des Baseler Konzils ausdrücklich bestimmt werde, daß außser den dort genannten Orten auch ein 45 anderer Italienischer Ort gewählt werden könne (art. 2). Die in der vierten Frage berührte Verlegung des Baseler Konzils „ex plenitudine potestatis“ ist nach Cusa zutreffend. Doch habe Eugen IV. die Verlegung auch kraft des Dekrets der Minorität verfügt, wie aus der Bulle vom 18. September 1437 zu ersehen sei. Cusa führt dann noch näher aus, aus welchen Gründen Eugen IV. sich der „pleni- 50 tudo potestatis" bedient habe (art. 3). 72"
Strana 568
568 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Auf die fünfte Frage antwortet Cusa, daß die Griechen das Verbleiben des Konzils in Basel nur deshalb verlangt hätten, weil sie fürchteten, es könnte vor ihrer Ankunft aufgelöst werden und dann die gegebenen Versprechungen nicht mehr erfüllen. Diese Bedingung sei in dem Augenblick gegenstandslos geworden, in dem der Papst das Dekret der Minorität bestätigte, da er mit diesem Akt die Verpflichtung zur Erfüllung der vom Konzil gegebenen Versprechungen übernommen habe. Und nur damit nicht die versprochene Berufung eines ökumenischen Konzils durch die frivolen Prozesse der Baseler vereitelt werde, habe Eugen das Baseler Konzil vorzeitig „ex plenitudine potestatis" verlegen müssen. Eine Ungültigkeit dieser vorzeitigen Verlegung würde übrigens wenig ins Ge- wicht fallen, da das ökumenische Konzil ohnehin schon von dem Augenblick an bestanden 10 habe, in dem das Dekret der Minorität bestätigt worden sei, also lange vor der Verlegung des Baseler Konzils (art. 4). Von Bemühungen Eugens IV., die Griechen vom Besuch Avignons abzuhalten, wie in der sechsten Frage angedeutet werde, könne keine Rede sein. Die Griechen selbst hätten nicht nach Avignon kommen wollen und das sei den Avignonesen päpstlicherseits 15 mitgeteilt worden. In Basel aber hätten nicht Papst und Konzil, sondern die Mitglieder des Konzils unter sich über den Ort der Verhandlungen mit den Griechen gestritten. — Uber die Vorgänge in Konstantinopel, auf die doch Ebendorfer auch hingewiesen hatte, schweigt sich Cusa aus, wohl aus guten Gründen (art. 5). Dagegen bemerkt er zu der angeblichen Behauptung des Bischofs von Padua, sie könne nicht richtig sein, da sich 2o Eugen IV. auf dem Nürnberger Reichstage im Oktober 1438 zur Verlegung des Konzils von Ferrara nach einem Deutschen Orte bereit erklärt habe (art. 5a). Wegen der siebenten Frage verweist Cusa zunächst auf die Lehre der Kirchenväter, daß die Kirche über dogmatische Fragen nicht ohne den Papst entscheiden dürfe, und führt dann aus, daß ein im Widerspruch mit der ganzen Kirche veröffentlichtes päpstliches Dekret 25 niemanden binde, und ebensowenig ein Dekret, das die Kirche gegen den Willen des Papstes erlasse. Er glaubt aber, daß diese Fälle nicht eintreten können, da in Hirt und Herde die Einheit der Kirche verkörpert werde und eine Einheit keine Teilung zulasse (art. 6). Auf die achte Frage antwortet Cusa in verneinendem Sinne. Er stützt sich dabei auf das kanonische Recht. Die Einheit der Kirche beruhe auf der Einheit von Hirt 30 und Herde. So lange der Papst katholisch sei, könne er sich nicht von der Kirche trennen und also auch nicht ein Schisma verursachen. Denn er bleibe mit den Gläubigen ver- eint, und diese Einheit der Gläubigen mit dem gläubigen Hirten bilde die eine Kirche. Ein Schisma könne in diesem Falle nur von denjenigen ausgehen, die sich vom gläubigen Papst trennen 1 (art. 7). Zu der neunten Frage bemerkt Cusa, daß sie verneint werden müsse, wenn es sich um dogmatische Dinge, die Absetzung eines Bischofs usw. und überhaupt um Angelegen- heiten, die die ganze Kirche angehen, handle. Denn diese könnten nur durch päpstlichen Spruch oder in Gegenwart des Papstes erledigt werden. Dagegen stehe es der vom Papst aufgelösten Versammlung frei, sich mit Angelegenheiten zu beschäftigen, die die Bischöfe 40 persönlich oder ihre Kirchen beträfen. Nur komme dann den von ihr getroffenen Anord- nungen keine bindende Kraft zu (art. 8). Die zehnte Frage wird von Cusa besonders eingehend behandelt. Das Dekret „Fre- quens“, führt er aus, handle nur vom Zeitpunkt, zu dem die Konzilien vorbehaltlich anderweitiger Verfügung des Papstes gehalten werden sollen, und nur auf ihn beziehe 45 sich die Forderung der Zustimmung der ganzen Kirche, des Papstes und überhaupt aller Gläubigen. Das oben Gesagte stehe also nicht im Widerspruch mit diesem Dekret. Was die im Dekret der 5. Session des Konstanzer Konzils veröffentlichten Artikel anbetreffe, 35 5 Mit dieser Bemerkung zielte Ousa offenbar auf das Baseler Konzil.
568 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Auf die fünfte Frage antwortet Cusa, daß die Griechen das Verbleiben des Konzils in Basel nur deshalb verlangt hätten, weil sie fürchteten, es könnte vor ihrer Ankunft aufgelöst werden und dann die gegebenen Versprechungen nicht mehr erfüllen. Diese Bedingung sei in dem Augenblick gegenstandslos geworden, in dem der Papst das Dekret der Minorität bestätigte, da er mit diesem Akt die Verpflichtung zur Erfüllung der vom Konzil gegebenen Versprechungen übernommen habe. Und nur damit nicht die versprochene Berufung eines ökumenischen Konzils durch die frivolen Prozesse der Baseler vereitelt werde, habe Eugen das Baseler Konzil vorzeitig „ex plenitudine potestatis" verlegen müssen. Eine Ungültigkeit dieser vorzeitigen Verlegung würde übrigens wenig ins Ge- wicht fallen, da das ökumenische Konzil ohnehin schon von dem Augenblick an bestanden 10 habe, in dem das Dekret der Minorität bestätigt worden sei, also lange vor der Verlegung des Baseler Konzils (art. 4). Von Bemühungen Eugens IV., die Griechen vom Besuch Avignons abzuhalten, wie in der sechsten Frage angedeutet werde, könne keine Rede sein. Die Griechen selbst hätten nicht nach Avignon kommen wollen und das sei den Avignonesen päpstlicherseits 15 mitgeteilt worden. In Basel aber hätten nicht Papst und Konzil, sondern die Mitglieder des Konzils unter sich über den Ort der Verhandlungen mit den Griechen gestritten. — Uber die Vorgänge in Konstantinopel, auf die doch Ebendorfer auch hingewiesen hatte, schweigt sich Cusa aus, wohl aus guten Gründen (art. 5). Dagegen bemerkt er zu der angeblichen Behauptung des Bischofs von Padua, sie könne nicht richtig sein, da sich 2o Eugen IV. auf dem Nürnberger Reichstage im Oktober 1438 zur Verlegung des Konzils von Ferrara nach einem Deutschen Orte bereit erklärt habe (art. 5a). Wegen der siebenten Frage verweist Cusa zunächst auf die Lehre der Kirchenväter, daß die Kirche über dogmatische Fragen nicht ohne den Papst entscheiden dürfe, und führt dann aus, daß ein im Widerspruch mit der ganzen Kirche veröffentlichtes päpstliches Dekret 25 niemanden binde, und ebensowenig ein Dekret, das die Kirche gegen den Willen des Papstes erlasse. Er glaubt aber, daß diese Fälle nicht eintreten können, da in Hirt und Herde die Einheit der Kirche verkörpert werde und eine Einheit keine Teilung zulasse (art. 6). Auf die achte Frage antwortet Cusa in verneinendem Sinne. Er stützt sich dabei auf das kanonische Recht. Die Einheit der Kirche beruhe auf der Einheit von Hirt 30 und Herde. So lange der Papst katholisch sei, könne er sich nicht von der Kirche trennen und also auch nicht ein Schisma verursachen. Denn er bleibe mit den Gläubigen ver- eint, und diese Einheit der Gläubigen mit dem gläubigen Hirten bilde die eine Kirche. Ein Schisma könne in diesem Falle nur von denjenigen ausgehen, die sich vom gläubigen Papst trennen 1 (art. 7). Zu der neunten Frage bemerkt Cusa, daß sie verneint werden müsse, wenn es sich um dogmatische Dinge, die Absetzung eines Bischofs usw. und überhaupt um Angelegen- heiten, die die ganze Kirche angehen, handle. Denn diese könnten nur durch päpstlichen Spruch oder in Gegenwart des Papstes erledigt werden. Dagegen stehe es der vom Papst aufgelösten Versammlung frei, sich mit Angelegenheiten zu beschäftigen, die die Bischöfe 40 persönlich oder ihre Kirchen beträfen. Nur komme dann den von ihr getroffenen Anord- nungen keine bindende Kraft zu (art. 8). Die zehnte Frage wird von Cusa besonders eingehend behandelt. Das Dekret „Fre- quens“, führt er aus, handle nur vom Zeitpunkt, zu dem die Konzilien vorbehaltlich anderweitiger Verfügung des Papstes gehalten werden sollen, und nur auf ihn beziehe 45 sich die Forderung der Zustimmung der ganzen Kirche, des Papstes und überhaupt aller Gläubigen. Das oben Gesagte stehe also nicht im Widerspruch mit diesem Dekret. Was die im Dekret der 5. Session des Konstanzer Konzils veröffentlichten Artikel anbetreffe, 35 5 Mit dieser Bemerkung zielte Ousa offenbar auf das Baseler Konzil.
Strana 569
Einleitung. 569 so müsse der Papst selbstverständlich die vom Konzil in dogmatischen Fragen getroffenen Entscheidungen befolgen, da sie mit seiner Zustimmung, also vom allgemeinen, die ecclesia militans repräsentierenden Konzil unter Zustimmung aller Gläubigen getroffen seien. Dasselbe gelte von der Reform an Haupt und Gliedern; das heißt, der Papst dürfe 5 nicht etwas tun, was gegen die auf die Reform bezüglichen Entscheidungen verstoße, sondern müsse den Reformdekreten gehorchen. Nur wenn die Entscheidungen hinsichtlich Person, Ursache, Ort und Zeit nicht dem Ausbau der Kirche dienen würden, dürfe er von der Epikie 1 Gebrauch machen, da er von Christus mit dem Ausbau der Kirche be- auftragt sei und in der Ausführung dieses Auftrages nicht beschränkt werden dürfe 10 (art. 9). Seine (Cusas) von Ebendorfer angezogene Behauptung, daß die Zustimmung und die Autorität des Papstes zur Feier eines allgemeinen Konzils notwendig seien, sei zutreffend. Er könne auch nicht einsehen, warum die Einwilligung des Papstes zur Er- ledigung von Angelegenheiten durch das Konzil, die die Förderung der Kirche bezweckten oder von je her zu den Reservaten des apostolischen Stuhles gehört hätten, unnötig sein 15 sollte. Die Gewalt des Papstes sei doch innerhalb des Konzils nicht geringer als außer- halb. Die im Konzil versammelten Bischöfe könnten also im Punkt der Reform keine „lex coerciva aut penalis" gegen den Papst erlassen, es sei denn, daß er selbst sich ihr unterwerfe oder ihr zustimme. Gleichwie die Bischöfe es ungchörig finden würden, wenn der Papst ohne ihre Mitwirkung und Zustimmung die Glieder der Kirche reformieren 2o wollte, so erscheine es auch ungehörig, daß sie selbst Anordnungen träfen, die das Haupt der Kirche und dessen Angelegenheiten berührten. Die Berechtigung der Bischöfe, ohne Zustimmung des Papstes in Dinge einzugreifen, die das Haupt der Kirche angingen, würde nur bewirken, daß sie dann auch ohne seine Zustimmung zusammenkommen, ein Schisma verursachen und sich auflehnen könnten. Es sei richtiger, einen schlechten Papst 25 zu ertragen, als um seinet willen Gelegenheit zur Spaltung der Kirche und zum Un- gehorsam gegen einen guten (d. i. new gewählten) Papst zu geben. Seiner Meinung nach sei es übrigens besser, über diese Dinge nichts festzusetzen, sondern bei dem allgemein anerkannten Brauch stehen zu bleiben, daßt die Kirche für ihre Bedürfnisse selbst sorge, wenn der Papst es verabsäume oder Gefahr für ihren Niedergang bestehe, und ferner, so daßs der Papst Einspruch erheben dürfe, wenn eine Versammlung von Bischöfen in Glaubens- oder Sittenfragen etwas beschließe, was als Gefährdung der Einheit der Kirche und der Christlichen Religion anzusehen sei (art. 9a). In denselben Tagen, in denen Nikolaus von Cusa diese Antwort auf Ebendorfers Fragen aufsetzte, entstand die in unserer nr. 353 mitgeteilte Denkschrift der Konzils- s5 gesandten. Sie war hier einzureihen, einmal weil sie durch die oben besprochenen Audienzen der beiden streitenden Parteien veranlaßt wurde, und dann, weil Ebendorfer in seiner umfangreichen, in unserer nr. 354 zum ersten Male abgedruckten Denkschrift, die, wie wir noch sehen werden, wahrscheinlich auf den 6. April zu datieren ist, auf sie Bezug nimmt. Da ihre Entstehung in unserer Römischen Vorlage R in die Zeit um 40 den 23. April herum verlegt wird und in der Münchener Vorlage L gar erst in den Mai, so ist hier zunächst die von uns vorgenommene Zurückdatierung in die ersten Tage des April zu begründen. Wäre eine der beiden genannten Datierungen richtig, so würde natürlich die oben behauptete Benutzung der Denkschrift durch Ebendorfer unmöglich sein; vielmehr müßste 45 umgekehrt Ebendorfers Denkschrift den Konzilsgesandten vorgelegen haben. Man braucht indessen nur einen Blick in den art. 16h der Denkschrift Ebendorfers und den art. 20 der Denkschrift der Konzilsgesandten zu werfen, um sich zu überzeugen, daß eine Ab- Vgl. darüber Rudigier in Wetzer und Welte, Kirchenlexikon 4, 684-686.
Einleitung. 569 so müsse der Papst selbstverständlich die vom Konzil in dogmatischen Fragen getroffenen Entscheidungen befolgen, da sie mit seiner Zustimmung, also vom allgemeinen, die ecclesia militans repräsentierenden Konzil unter Zustimmung aller Gläubigen getroffen seien. Dasselbe gelte von der Reform an Haupt und Gliedern; das heißt, der Papst dürfe 5 nicht etwas tun, was gegen die auf die Reform bezüglichen Entscheidungen verstoße, sondern müsse den Reformdekreten gehorchen. Nur wenn die Entscheidungen hinsichtlich Person, Ursache, Ort und Zeit nicht dem Ausbau der Kirche dienen würden, dürfe er von der Epikie 1 Gebrauch machen, da er von Christus mit dem Ausbau der Kirche be- auftragt sei und in der Ausführung dieses Auftrages nicht beschränkt werden dürfe 10 (art. 9). Seine (Cusas) von Ebendorfer angezogene Behauptung, daß die Zustimmung und die Autorität des Papstes zur Feier eines allgemeinen Konzils notwendig seien, sei zutreffend. Er könne auch nicht einsehen, warum die Einwilligung des Papstes zur Er- ledigung von Angelegenheiten durch das Konzil, die die Förderung der Kirche bezweckten oder von je her zu den Reservaten des apostolischen Stuhles gehört hätten, unnötig sein 15 sollte. Die Gewalt des Papstes sei doch innerhalb des Konzils nicht geringer als außer- halb. Die im Konzil versammelten Bischöfe könnten also im Punkt der Reform keine „lex coerciva aut penalis" gegen den Papst erlassen, es sei denn, daß er selbst sich ihr unterwerfe oder ihr zustimme. Gleichwie die Bischöfe es ungchörig finden würden, wenn der Papst ohne ihre Mitwirkung und Zustimmung die Glieder der Kirche reformieren 2o wollte, so erscheine es auch ungehörig, daß sie selbst Anordnungen träfen, die das Haupt der Kirche und dessen Angelegenheiten berührten. Die Berechtigung der Bischöfe, ohne Zustimmung des Papstes in Dinge einzugreifen, die das Haupt der Kirche angingen, würde nur bewirken, daß sie dann auch ohne seine Zustimmung zusammenkommen, ein Schisma verursachen und sich auflehnen könnten. Es sei richtiger, einen schlechten Papst 25 zu ertragen, als um seinet willen Gelegenheit zur Spaltung der Kirche und zum Un- gehorsam gegen einen guten (d. i. new gewählten) Papst zu geben. Seiner Meinung nach sei es übrigens besser, über diese Dinge nichts festzusetzen, sondern bei dem allgemein anerkannten Brauch stehen zu bleiben, daßt die Kirche für ihre Bedürfnisse selbst sorge, wenn der Papst es verabsäume oder Gefahr für ihren Niedergang bestehe, und ferner, so daßs der Papst Einspruch erheben dürfe, wenn eine Versammlung von Bischöfen in Glaubens- oder Sittenfragen etwas beschließe, was als Gefährdung der Einheit der Kirche und der Christlichen Religion anzusehen sei (art. 9a). In denselben Tagen, in denen Nikolaus von Cusa diese Antwort auf Ebendorfers Fragen aufsetzte, entstand die in unserer nr. 353 mitgeteilte Denkschrift der Konzils- s5 gesandten. Sie war hier einzureihen, einmal weil sie durch die oben besprochenen Audienzen der beiden streitenden Parteien veranlaßt wurde, und dann, weil Ebendorfer in seiner umfangreichen, in unserer nr. 354 zum ersten Male abgedruckten Denkschrift, die, wie wir noch sehen werden, wahrscheinlich auf den 6. April zu datieren ist, auf sie Bezug nimmt. Da ihre Entstehung in unserer Römischen Vorlage R in die Zeit um 40 den 23. April herum verlegt wird und in der Münchener Vorlage L gar erst in den Mai, so ist hier zunächst die von uns vorgenommene Zurückdatierung in die ersten Tage des April zu begründen. Wäre eine der beiden genannten Datierungen richtig, so würde natürlich die oben behauptete Benutzung der Denkschrift durch Ebendorfer unmöglich sein; vielmehr müßste 45 umgekehrt Ebendorfers Denkschrift den Konzilsgesandten vorgelegen haben. Man braucht indessen nur einen Blick in den art. 16h der Denkschrift Ebendorfers und den art. 20 der Denkschrift der Konzilsgesandten zu werfen, um sich zu überzeugen, daß eine Ab- Vgl. darüber Rudigier in Wetzer und Welte, Kirchenlexikon 4, 684-686.
Strana 570
570 hängigkeit dieser von jener ausgeschlossen ist. Denn Ebendorfer gibt hier gans offen- sichtlich jenen art. 20 in gekürzter Form wieder, ja an einer Stelle 1 so stark gekürst, daß der Sinn seiner Worte erst klar wird, wenn man diesen Artikel zur Vergleichung heranzieht. Ahnlich ist das Verhältnis auch zwischen anderen Artikeln. Ebendorfers Darstellung erweist sich gewöhnlich als die weniger ausführliche und oft auch als die in 5 den Daten weniger genaue. Man vergleiche: nr. 353 artt. 19�23e mit nr. 354 artt. 160 und 16h. nr. 353 art. 27 mit nr. 354 art. 16°. nr. 353 art. 30 mit nr. 354 art. 16«. nr. 353 artt. 34a-34° und art. 35 mit nr. 354 artt. 16r und 16s. nr. 353 art. 39° mit nr. 354 art. 16". An der Priorität der Denkschrift der Konzilsgesandten vor derjenigen Ebendorfers kann also nicht wohl gezweifelt werden. Da jedoch das Datum, das wir der letzteren geben, nur als wahrscheinlich gelten kann, so muß unsere Annahme, daß die Denkschrift der Konzilsgesandten in den ersten Apriltagen entstanden sei, noch auf andere Weise 15 gestützt werden. Dazu bietet Segovia die Hand. Er berichtet im vierten Kapitel des 17. Buches seiner Chronik2, daß im Mai 1441 nach der Rückkehr des Kardinals von Arles aus Mainz in einer Generalkongregation des Konzils durch den Notar Thomas Chesnelot ein „tractatus“ verlesen worden sei, den Thomas von Courcelles als Antwort auf die schon oben 3 erwähnten, in unseren nrr. 347 und 348 abgedruckten Propositionen 20 der päpstlichen Gesandten entworfen und Segovia überarbeitet hatte und in dem eine „narracio de gestis per concilium circa unionem Grecorum et quomodo processisset par- cialis legatorum conclusio“ geboten und der Nachweis geführt wurde, „concilium Basiliense dissolutum non fuisse proprio consensu in adventu unionis Grecorum nec per Eugenium ex plenitudine apostolice potestatis". Was hier als Inhalt des Traktates angegeben wird, 25 deckt sich mit dem Inhalt der Denkschrift, so daß an der Identität beider nicht zu zweifeln ist. Da nun die Denkschrift erst nach der Ankunft des Kardinals von Arles verlesen wurde, so liegt die Annahme nahe, daß er sie aus Mainz mitgebracht hatte Denn daß sie in Basel entstanden und ihre Verlesung absichtlich bis zur Rückkehr des Kardinals verschoben sein könnte, ist ausgeschlossen, da der Hauptbeteiligte Thomas von Courcelles so auch erst mit dem Kardinal nach Basel kam. Sie muß also noch in Mainz verfaßtt worden sein, wie ja auch unsere Vorlagen R, V und L ausdrücklich angeben, und zwar in der Zeit, in der auch Segovia noch dort war. Segovia aber kehrte schon am 14. April nach Basel zurück. Er wird also wohl Mainz fünf oder sechs Tage vorher verlassen haben. Daraus ergibt sich, daß die Denkschrift nicht später als am 8. April entstanden sein kann. 35 Da ferner die Propositionen der päpstlichen Gesandten, die den Anlaß zu ihrer Abfassung gaben, den Konzilsgesandten frühestens am 27. März bekannt geworden sein können, so ist dieses Datum als Terminus post quem zu betrachten. Die äußersten Grenzen der Abfassungszeit der Denkschrift sind somit der 27. März und der 8. April. Doch muß man beide noch etwas herab- bezw. hinaufrücken, da einerseits die Niederschrift und 40 Uberarbeitung der Denkschrift einige Tage beansprucht haben werden und andererseits Ebendorfers Denkschrift, in der sie, wie gesagt, benutzt wurde, wahrscheinlich schon vom 6. April zu datieren ist. Wir haben ihr deshalb das Datum „zwischen April 1 und 5" gegeben. Welche Bewandtnis es mit dem abweichenden Datum unserer Vorlage R hat, werden 45 wir weiter unten schen. Das Datum der Vorlage L aber beruht offenbar auf einem 10 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Es sind die Worte unde nec fuit intencio etc. Dazu vergleiche man die zweite Hälfte des oben genannten art. 20 von den Worten unde manifestum est an. 2 Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 552. S. 555. 50
570 hängigkeit dieser von jener ausgeschlossen ist. Denn Ebendorfer gibt hier gans offen- sichtlich jenen art. 20 in gekürzter Form wieder, ja an einer Stelle 1 so stark gekürst, daß der Sinn seiner Worte erst klar wird, wenn man diesen Artikel zur Vergleichung heranzieht. Ahnlich ist das Verhältnis auch zwischen anderen Artikeln. Ebendorfers Darstellung erweist sich gewöhnlich als die weniger ausführliche und oft auch als die in 5 den Daten weniger genaue. Man vergleiche: nr. 353 artt. 19�23e mit nr. 354 artt. 160 und 16h. nr. 353 art. 27 mit nr. 354 art. 16°. nr. 353 art. 30 mit nr. 354 art. 16«. nr. 353 artt. 34a-34° und art. 35 mit nr. 354 artt. 16r und 16s. nr. 353 art. 39° mit nr. 354 art. 16". An der Priorität der Denkschrift der Konzilsgesandten vor derjenigen Ebendorfers kann also nicht wohl gezweifelt werden. Da jedoch das Datum, das wir der letzteren geben, nur als wahrscheinlich gelten kann, so muß unsere Annahme, daß die Denkschrift der Konzilsgesandten in den ersten Apriltagen entstanden sei, noch auf andere Weise 15 gestützt werden. Dazu bietet Segovia die Hand. Er berichtet im vierten Kapitel des 17. Buches seiner Chronik2, daß im Mai 1441 nach der Rückkehr des Kardinals von Arles aus Mainz in einer Generalkongregation des Konzils durch den Notar Thomas Chesnelot ein „tractatus“ verlesen worden sei, den Thomas von Courcelles als Antwort auf die schon oben 3 erwähnten, in unseren nrr. 347 und 348 abgedruckten Propositionen 20 der päpstlichen Gesandten entworfen und Segovia überarbeitet hatte und in dem eine „narracio de gestis per concilium circa unionem Grecorum et quomodo processisset par- cialis legatorum conclusio“ geboten und der Nachweis geführt wurde, „concilium Basiliense dissolutum non fuisse proprio consensu in adventu unionis Grecorum nec per Eugenium ex plenitudine apostolice potestatis". Was hier als Inhalt des Traktates angegeben wird, 25 deckt sich mit dem Inhalt der Denkschrift, so daß an der Identität beider nicht zu zweifeln ist. Da nun die Denkschrift erst nach der Ankunft des Kardinals von Arles verlesen wurde, so liegt die Annahme nahe, daß er sie aus Mainz mitgebracht hatte Denn daß sie in Basel entstanden und ihre Verlesung absichtlich bis zur Rückkehr des Kardinals verschoben sein könnte, ist ausgeschlossen, da der Hauptbeteiligte Thomas von Courcelles so auch erst mit dem Kardinal nach Basel kam. Sie muß also noch in Mainz verfaßtt worden sein, wie ja auch unsere Vorlagen R, V und L ausdrücklich angeben, und zwar in der Zeit, in der auch Segovia noch dort war. Segovia aber kehrte schon am 14. April nach Basel zurück. Er wird also wohl Mainz fünf oder sechs Tage vorher verlassen haben. Daraus ergibt sich, daß die Denkschrift nicht später als am 8. April entstanden sein kann. 35 Da ferner die Propositionen der päpstlichen Gesandten, die den Anlaß zu ihrer Abfassung gaben, den Konzilsgesandten frühestens am 27. März bekannt geworden sein können, so ist dieses Datum als Terminus post quem zu betrachten. Die äußersten Grenzen der Abfassungszeit der Denkschrift sind somit der 27. März und der 8. April. Doch muß man beide noch etwas herab- bezw. hinaufrücken, da einerseits die Niederschrift und 40 Uberarbeitung der Denkschrift einige Tage beansprucht haben werden und andererseits Ebendorfers Denkschrift, in der sie, wie gesagt, benutzt wurde, wahrscheinlich schon vom 6. April zu datieren ist. Wir haben ihr deshalb das Datum „zwischen April 1 und 5" gegeben. Welche Bewandtnis es mit dem abweichenden Datum unserer Vorlage R hat, werden 45 wir weiter unten schen. Das Datum der Vorlage L aber beruht offenbar auf einem 10 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Es sind die Worte unde nec fuit intencio etc. Dazu vergleiche man die zweite Hälfte des oben genannten art. 20 von den Worten unde manifestum est an. 2 Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 552. S. 555. 50
Strana 571
Einleitung. 571 Mißverständnis. Es bezieht sich nicht auf die Abfassung, sondern auf die Verlesung der Denkschrift in Basel. Der Zweck, den Thomas von Courcelles mit der Denkschrift verfolgte, ist schon an- gedeutet worden: Zurückweisung der Propositionen der päpstlichen Gesandten durch den Nachweis, daß das Baseler Konzil weder verlegt noch aufgelöst worden sei. Thomas er- örtert demgemäß zunächst die Frage, ob der Papst ein Konzil ohne dessen Zustimmung und aus eigener Machtvollkommenheit auflösen könne (artt. 2�17), und dann setzt er auseinander, daß das Bascler Konzil weder seiner Verlegung noch seiner Auflösung zu- gestimmt habe (artt. 18-41). In einem dritten Abschnitt (artt. 42-46) zieht er die 10 Schlüsse aus dem Gesagten. Wir lassen hier einen Uberblick über den Inhalt der drei Abschnitte folgen. Erster Abschnitt. Die Frage, ob der Papst ein Konzil in der oben angegebenen Weise auflösen könne, ist nach Thomas’ Ansicht natürlich zu verneinen. Er beruft sich dafür auf die Erklärung des Konstanzer Konzils über die Autorität der allgemeinen 15 Konzilien (artt. 2�2e), ferner auf die Antwort des Baseler Konzils an die päpstlichen Gesandten vom 3. September 1432 (artt. 3, 3a, 10 und 10a), die Dekrete der 3. und 4. Session des Konstanzer Konzils vom 25. und 30. März 1415 (artt. 4-5a) und die der 2., 4., 11., 12. und 14. Session des Baseler Konzils vom 15. Februar und 20. Juni 1432 und vom 27. April, 13. Juli und 7. November 1433 (artt. 6-8 und 11-12), endlich auf 20 die Antwort des Konzils an die päpstlichen Gesandten vom 16. Juni 1433 (artt. 9 und 9a). Der Papst, so lehrt Thomas, muß dem Konzil gehorchen, wie dies ja auch Eugen IV. durch den Widerruf der ersten Auflösung des Baseler Konzils selbst zugegeben habe, und er kann ein Konzil, das zum Zweck der Ausrottung der Ketzerei oder der Reform der Kirche an Haupt und Gliedern oder der Beseitigung eines Schismas versammelt ist, ohne 25 dessen Zustimmung weder auftösen noch verlegen (artt. 14-16). Zweiter Abschnitt. Thomas bespricht hier zuerst die Ereignisse sur Zeit der Entstehung der von der Gegenpartei als Beweis für die Zustimmung des Konzils zu seiner Verlegung herangezogenen sogenannten „cedula convencionalis" vom 23. Februar 1437 (artt. 19-25e). Es handle sich, so führt er aus, bei diesem Aktenstück gar nicht um ein s0 Ubereinkommen, eine „cedula convencionalis", sondern um einen Beschluß des Konzils, eine „conclusio", die es nach Gutdünken ändern, widerrufen und übertreten konnte (artt. 19a-19c). Zudem würde das Konzil diese cedula nie zum Beschluß erhoben haben, wenn es den von seinen Gesandten, dem Abt von Bonneval und Raimund Taloni, mit Avignon geschlossenen Vertrag gekannt hätte. Das zeige zur Genüge, daß es nicht daran s5 dachte, durch die cedula diesen Vertrag aufzuheben, in dem die Auszahlung der verein- barten 70000 Gulden durch Avignon von der vorherigen Dekretierung der in Aussicht genommenen Konzilsorte Basel, Avignon und Savoyen und des Griechenzehnten abhängig gemacht wurde (art. 20). Aber auch wenn der Vertrag später zustande gekommen wäre als die cedula und diese wirklich den Wert einer „cedula convencionalis" gehabt hätte 40 (was nicht der Fall gewesen sei), so wäre die in ihr enthaltene Verpflichtung gemäß dem Dekret der 19. Session doch nur „legitimo impedimento cessante ac sine dolo et fraude“ zu verstehen gewesen. Ein solches Hindernis habe sich aber für Avignon daraus ergeben, daß innerhalb der in der cedula festgesetzten Frist zwei Gesandte Eugens gekommen seien und den Bürgern die Auszahlung der 70000 Gulden untersagt hätten, und ferner 45 daraus, daß der Gouverneur der Stadt zur Zeit der Ankunft der Konzilsgesandten ab- wesend gewesen sei, so daß die Bürger die in der cedula genannte Frist nicht voll hätten ausnutzen können (art. 21). Der Einwurf, daß die Bürger ihren Verpflichtungen nicht innerhalb jener Frist nachgekommen seien, sei hinfällig, da die Mitteilung der Konzilsgesandten über die Erfüllung der Verpflichtungen noch vor Ablauf der Frist in 5
Einleitung. 571 Mißverständnis. Es bezieht sich nicht auf die Abfassung, sondern auf die Verlesung der Denkschrift in Basel. Der Zweck, den Thomas von Courcelles mit der Denkschrift verfolgte, ist schon an- gedeutet worden: Zurückweisung der Propositionen der päpstlichen Gesandten durch den Nachweis, daß das Baseler Konzil weder verlegt noch aufgelöst worden sei. Thomas er- örtert demgemäß zunächst die Frage, ob der Papst ein Konzil ohne dessen Zustimmung und aus eigener Machtvollkommenheit auflösen könne (artt. 2�17), und dann setzt er auseinander, daß das Bascler Konzil weder seiner Verlegung noch seiner Auflösung zu- gestimmt habe (artt. 18-41). In einem dritten Abschnitt (artt. 42-46) zieht er die 10 Schlüsse aus dem Gesagten. Wir lassen hier einen Uberblick über den Inhalt der drei Abschnitte folgen. Erster Abschnitt. Die Frage, ob der Papst ein Konzil in der oben angegebenen Weise auflösen könne, ist nach Thomas’ Ansicht natürlich zu verneinen. Er beruft sich dafür auf die Erklärung des Konstanzer Konzils über die Autorität der allgemeinen 15 Konzilien (artt. 2�2e), ferner auf die Antwort des Baseler Konzils an die päpstlichen Gesandten vom 3. September 1432 (artt. 3, 3a, 10 und 10a), die Dekrete der 3. und 4. Session des Konstanzer Konzils vom 25. und 30. März 1415 (artt. 4-5a) und die der 2., 4., 11., 12. und 14. Session des Baseler Konzils vom 15. Februar und 20. Juni 1432 und vom 27. April, 13. Juli und 7. November 1433 (artt. 6-8 und 11-12), endlich auf 20 die Antwort des Konzils an die päpstlichen Gesandten vom 16. Juni 1433 (artt. 9 und 9a). Der Papst, so lehrt Thomas, muß dem Konzil gehorchen, wie dies ja auch Eugen IV. durch den Widerruf der ersten Auflösung des Baseler Konzils selbst zugegeben habe, und er kann ein Konzil, das zum Zweck der Ausrottung der Ketzerei oder der Reform der Kirche an Haupt und Gliedern oder der Beseitigung eines Schismas versammelt ist, ohne 25 dessen Zustimmung weder auftösen noch verlegen (artt. 14-16). Zweiter Abschnitt. Thomas bespricht hier zuerst die Ereignisse sur Zeit der Entstehung der von der Gegenpartei als Beweis für die Zustimmung des Konzils zu seiner Verlegung herangezogenen sogenannten „cedula convencionalis" vom 23. Februar 1437 (artt. 19-25e). Es handle sich, so führt er aus, bei diesem Aktenstück gar nicht um ein s0 Ubereinkommen, eine „cedula convencionalis", sondern um einen Beschluß des Konzils, eine „conclusio", die es nach Gutdünken ändern, widerrufen und übertreten konnte (artt. 19a-19c). Zudem würde das Konzil diese cedula nie zum Beschluß erhoben haben, wenn es den von seinen Gesandten, dem Abt von Bonneval und Raimund Taloni, mit Avignon geschlossenen Vertrag gekannt hätte. Das zeige zur Genüge, daß es nicht daran s5 dachte, durch die cedula diesen Vertrag aufzuheben, in dem die Auszahlung der verein- barten 70000 Gulden durch Avignon von der vorherigen Dekretierung der in Aussicht genommenen Konzilsorte Basel, Avignon und Savoyen und des Griechenzehnten abhängig gemacht wurde (art. 20). Aber auch wenn der Vertrag später zustande gekommen wäre als die cedula und diese wirklich den Wert einer „cedula convencionalis" gehabt hätte 40 (was nicht der Fall gewesen sei), so wäre die in ihr enthaltene Verpflichtung gemäß dem Dekret der 19. Session doch nur „legitimo impedimento cessante ac sine dolo et fraude“ zu verstehen gewesen. Ein solches Hindernis habe sich aber für Avignon daraus ergeben, daß innerhalb der in der cedula festgesetzten Frist zwei Gesandte Eugens gekommen seien und den Bürgern die Auszahlung der 70000 Gulden untersagt hätten, und ferner 45 daraus, daß der Gouverneur der Stadt zur Zeit der Ankunft der Konzilsgesandten ab- wesend gewesen sei, so daß die Bürger die in der cedula genannte Frist nicht voll hätten ausnutzen können (art. 21). Der Einwurf, daß die Bürger ihren Verpflichtungen nicht innerhalb jener Frist nachgekommen seien, sei hinfällig, da die Mitteilung der Konzilsgesandten über die Erfüllung der Verpflichtungen noch vor Ablauf der Frist in 5
Strana 572
572 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Basel eingetroffen sei. Bei den durch diese Mitteilung hervorgerufenen Erörterungen im Konzil habe es sich nicht um die Frage gehandelt, ob die Erfüllung innerhalb der fest- gesetzten Frist erfolgt sei, sondern um die Frage, ob die von seiten Avignons geschehene Sicherheitsleistung für den nicht bar bezahlten Rest der 70000 Gulden als Erfüllung der cedula gelten könne (art. 22). Diese Frage sei zu bejahen (art. 22a). Hätte das Konzil einen anderen Ort für die Verhandlungen mit den Griechen gewählt, so hätte es damit die Gefahr des Scheiterns der Union heraufbeschworen (artt. 23�23e). — Thomas geht dann auf den von der Gegenpartei verwerteten Protest des Griechischen Gesandten Jo- hannes Dissipatus vom 15. Februar 1437 gegen die Wahl von Basel, Avignon und Savoyen ein und legt dar, daß Dissipatus zu diesem Protest nicht berechtigt gewesen sei und daß 10 das, was er damals vorbrachte, nicht den Tatsachen entsprochen habe (artt. 24�24c). Des weiteren wendet er sich gegen die Behauptung der Gegenpartei, daß das Konzil auf Grund der vorerwähnten cedula nach Ablauf von 42 Tagen zu einer Neuwahl der Kon- zilsorte hätte schreiten müssen und daß mithin die zuerst gewählten Orte Basel, Avignon und Savoyen nach Ablauf dieses Termins nicht mehr als gewählt gelten konnten. Er 15 bemüht sich, nachzuweisen, daß diese Bestimmung der cedula keine Annullierung der ersten Wahl in sich geschlossen habe. Letztere würde erst dann erfolgt sein, wenn das Konzil tatsächlich eine zweite Wahl vorgenommen hätte. Zudem habe ja, wie gesagt, die cedula gar nicht den Wert einer „convencio“, sondern nur den eines „avisamentum gehabt, so daß das Konzil ganz nach Belieben die erste Wahl aufrecht erhalten konnte 20 oder nicht. Durch den Beschlußs, an der ersten Wahl festzuhalten, sei dann jene Be- stimmung der cedula von selbst aufgehoben worden (artt. 25�25e). Zum zweiten Teile dieses Abschnittes (artt. 27-31) übergehend, verbreitet sich Thomas über die Ereignisse zur Zeit der Entstehung des Dekrets der Minorität vom 7. Mai 1437. Er weist darauf hin, daß die Legatenpartei bei der Wahl von Florenz und Udine nicht 25 über die Zweidrittelmehrheit verfügt, auch kein Scrutinium in der Generalkongregation vorgenommen habe, wie im Dekret der 11. Session für die Gültigkeit der Auflösung oder Verlegung eines Konzils verlangt werde (artt. 27-28b). Im Dekret der Minorität sei- ferner weder Florenz noch Udine als „gewählt“ bezeichnet, vielmehr werde die Wahl nur für künftig in Aussicht genommen (artt. 29 und 29a). Aber zugegeben, daß die päpst- so lichen Legaten und ihre Anhänger zur Ortswahl befugt gewesen seien, so hätten sie sich doch noch nicht als „sancta synodus" und ihre Gesandten nach Konstantinopel nicht als „oratores concilii" bezeichnen dürfen; denn der in der 19. Session veröffentlichte Vertrag sei zwischen dem Konzil und den Griechen geschlossen worden, nicht aber zwischen den Griechen und den päpstlichen Legaten und ihren Anhängern. Habe sich aber die 35 Legatenpartei nicht als Konzil bezeichnen dürfen, so habe sie auch keinen Konzilsort wählen können (art. 30). Im dritten Teil (artt. 32-37) beschäftigt sich Thomas mit den Handlungen, die das Baseler Konzil nach der Session vom 7. Mai 1437 und mit der ausdrücklichen Zustim- mung der Legatenpartei vornahm. Er erörtert zuerst die Vorgänge bei der Bullierung 40 des Dekrets der Majorität und die Unterschiede und Widersprüche zwischen diesem De- kret und dem der Minorität (artt. 33-33b). Die Legatenpartei habe selbst ihr Dekret zurückgezogen, indem sie in die Einsetzung einer Kommission zur Bullierung der Dekrete willigte, die dann das Dekret der Majorität bullierte, das der Minorität aber zurückwies (art. 33e). Sie sei ferner einverstanden gewesen, daßs das Dekret der Majorität im 45 Namen des Konzils nach Avignon geschickt werde. Auch dadurch habe sie die Nichtig- keit ihres Dekrets zugegeben (art. 34). Ihre Behauptung, daß in der Vollmacht der Kommissare die Klausel enthalten gewesen sei „ita quod per hoc, quod ipsi facient, nullum prejudicium alicui generetur“, so daß dem Dekret der Minorität durch die Bul- lierung und Absendung desjenigen der Majorität kein Eintrag geschehen konnte, sei nichts 50
572 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Basel eingetroffen sei. Bei den durch diese Mitteilung hervorgerufenen Erörterungen im Konzil habe es sich nicht um die Frage gehandelt, ob die Erfüllung innerhalb der fest- gesetzten Frist erfolgt sei, sondern um die Frage, ob die von seiten Avignons geschehene Sicherheitsleistung für den nicht bar bezahlten Rest der 70000 Gulden als Erfüllung der cedula gelten könne (art. 22). Diese Frage sei zu bejahen (art. 22a). Hätte das Konzil einen anderen Ort für die Verhandlungen mit den Griechen gewählt, so hätte es damit die Gefahr des Scheiterns der Union heraufbeschworen (artt. 23�23e). — Thomas geht dann auf den von der Gegenpartei verwerteten Protest des Griechischen Gesandten Jo- hannes Dissipatus vom 15. Februar 1437 gegen die Wahl von Basel, Avignon und Savoyen ein und legt dar, daß Dissipatus zu diesem Protest nicht berechtigt gewesen sei und daß 10 das, was er damals vorbrachte, nicht den Tatsachen entsprochen habe (artt. 24�24c). Des weiteren wendet er sich gegen die Behauptung der Gegenpartei, daß das Konzil auf Grund der vorerwähnten cedula nach Ablauf von 42 Tagen zu einer Neuwahl der Kon- zilsorte hätte schreiten müssen und daß mithin die zuerst gewählten Orte Basel, Avignon und Savoyen nach Ablauf dieses Termins nicht mehr als gewählt gelten konnten. Er 15 bemüht sich, nachzuweisen, daß diese Bestimmung der cedula keine Annullierung der ersten Wahl in sich geschlossen habe. Letztere würde erst dann erfolgt sein, wenn das Konzil tatsächlich eine zweite Wahl vorgenommen hätte. Zudem habe ja, wie gesagt, die cedula gar nicht den Wert einer „convencio“, sondern nur den eines „avisamentum gehabt, so daß das Konzil ganz nach Belieben die erste Wahl aufrecht erhalten konnte 20 oder nicht. Durch den Beschlußs, an der ersten Wahl festzuhalten, sei dann jene Be- stimmung der cedula von selbst aufgehoben worden (artt. 25�25e). Zum zweiten Teile dieses Abschnittes (artt. 27-31) übergehend, verbreitet sich Thomas über die Ereignisse zur Zeit der Entstehung des Dekrets der Minorität vom 7. Mai 1437. Er weist darauf hin, daß die Legatenpartei bei der Wahl von Florenz und Udine nicht 25 über die Zweidrittelmehrheit verfügt, auch kein Scrutinium in der Generalkongregation vorgenommen habe, wie im Dekret der 11. Session für die Gültigkeit der Auflösung oder Verlegung eines Konzils verlangt werde (artt. 27-28b). Im Dekret der Minorität sei- ferner weder Florenz noch Udine als „gewählt“ bezeichnet, vielmehr werde die Wahl nur für künftig in Aussicht genommen (artt. 29 und 29a). Aber zugegeben, daß die päpst- so lichen Legaten und ihre Anhänger zur Ortswahl befugt gewesen seien, so hätten sie sich doch noch nicht als „sancta synodus" und ihre Gesandten nach Konstantinopel nicht als „oratores concilii" bezeichnen dürfen; denn der in der 19. Session veröffentlichte Vertrag sei zwischen dem Konzil und den Griechen geschlossen worden, nicht aber zwischen den Griechen und den päpstlichen Legaten und ihren Anhängern. Habe sich aber die 35 Legatenpartei nicht als Konzil bezeichnen dürfen, so habe sie auch keinen Konzilsort wählen können (art. 30). Im dritten Teil (artt. 32-37) beschäftigt sich Thomas mit den Handlungen, die das Baseler Konzil nach der Session vom 7. Mai 1437 und mit der ausdrücklichen Zustim- mung der Legatenpartei vornahm. Er erörtert zuerst die Vorgänge bei der Bullierung 40 des Dekrets der Majorität und die Unterschiede und Widersprüche zwischen diesem De- kret und dem der Minorität (artt. 33-33b). Die Legatenpartei habe selbst ihr Dekret zurückgezogen, indem sie in die Einsetzung einer Kommission zur Bullierung der Dekrete willigte, die dann das Dekret der Majorität bullierte, das der Minorität aber zurückwies (art. 33e). Sie sei ferner einverstanden gewesen, daßs das Dekret der Majorität im 45 Namen des Konzils nach Avignon geschickt werde. Auch dadurch habe sie die Nichtig- keit ihres Dekrets zugegeben (art. 34). Ihre Behauptung, daß in der Vollmacht der Kommissare die Klausel enthalten gewesen sei „ita quod per hoc, quod ipsi facient, nullum prejudicium alicui generetur“, so daß dem Dekret der Minorität durch die Bul- lierung und Absendung desjenigen der Majorität kein Eintrag geschehen konnte, sei nichts 50
Strana 573
Einleitung. 573 weiter als eine leere Ausrede (artt. 34a-34c). Und ebenso nutzlos sei ihr Vorbringen, daßt sie in der Instruktion für ihre Gesandten nach Konstantinopel die Weisung erteilt habe, die Verhandlungen der Konzilsgesandten, falls diese eher oder gleichzeitig nach Konstantinopel kommen sollten, nicht zu stören. Denn die Instruktion sei ohne Wert 5 gewesen, da Eugen IV. sich nicht um sie gekümmert, sondern eigene Instruktionen erteilt habe (art. 34d). Des weiteren erinnert Thomas daran, daß die Legatenpartei in der Generalkongregation vom 17. Juni 1437 in die strafrechtliche Verfolgung der Fälscher gewilligt habe, die die Konzilsbulle heimlich an das Dekret der Minorität gehängt hatten. Dadurch habe sie zugegeben, daß nicht sie, sondern die ihr opponierende Majorität des 10 Konzils im Besitz der Autorität sei (artt. 35 und 35a). An demselben Tage habe sie sich auch damit einverstanden erklärt, daß den Kommissaren des Konzils Vollmacht zur Ausführung des Dekrets der Majorität erteilt werde. Auch das sei ein Beweis dafür, daß sie ihr Dekret als ungültig betrachtet habe (artt. 36 und 36"). Ja sie habe nicht einmal Widerspruch erhoben, als in der 27. Session des Baseler Konzils die Bul- 15 lierung des Dekrets der Majorität bestätigt und zugleich jedes Schreiben, das andere Orte als die im Dekret der Majorität angeführten nenne, für gefälscht erklärt wurde. Sie habe also stillschweigend das Dekret der Majorität als das richtige anerkannt (art. 37). Im vierten Teile (artt. 38-41) beleuchtet Thomas das Verhalten Eugens IV. nach 20 der Veröffentlichung der beiden Dekrete vom 7. Mai 1437. Er zeigt zunächst an der die Verlegung des Konzils verfügenden Bulle vom 18. September 1437, wie Eugen selbst jenes Dekret der Minorität außter Kraft gesetzt habe. Denn er habe in dieser Bulle Ferrara als Konzilsort bezeichnet, obwohl das Dekret der Minorität nur Florenz, Udine oder einen anderen Italienischen Ort, der genügende Sicherheit biete und rascher als Florenz und Udine Galeeren und anderes Erforderliche zurüste, bestimmt hatte. Die letztere Voraussetzung habe auf Ferrara nicht zugetroffen (artt. 39" und 39b). In der- selben Bulle habe sich Eugen auch über die im Dekret der Minorität enthaltene Vor- schrift hinweggesetzt, daß das Konzil in Basel bleiben solle, bis die Griechen in dem ihnen von den Konzilsgesandten zu benennenden Lateinischen Hafen angekommen seien. so Denn er habe verfügt, daß die Verlegung sofort in Kraft treten solle, wenn das Konzil irgendwie gegen ihn oder einen seiner Präsidenten vorgehen würde (art. 39€). Ferner habe er ebenda jeder anderen Ortswahl als der unter seiner Autorität erfolgten die Gültigkeit abgesprochen. Nun habe aber die Minorität nicht in seinem Namen und unter seiner Autorität gewählt, sondern im Namen des Baseler Konzils. Folglich sei das Dekret der Minorität vom 18. September 1437 an oder mindestens seit dem 1. Oktober 1437, an dem Eugen für widerspenstig erklärt wurde, kraftlos gewesen (art. 39d). Außerdem falle das Dekret auch unter die Irritationsklausel der Bulle (art. 39e). — Weiterhin nimmt Thomas die Bulle vom 30. Dezember 1437 vor, in der Eugen das Konzil als von Basel nach Ferrara verlegt erklärt und die Eröffnung des Ferrareser 40 Konzils auf den 8. Januar 1438 festgesetzt hatte. Das Baseler Konzil, so führt er aus, hätte danach vom 30. Dezember 1437 an zu existieren aufgehört und hätte sich infolge- dessen nicht einen Monat nach der Ankunft der Griechen an einen diesen genehmen Ort verlegen können, wie mit ihnen vereinbart worden war. Aber es tagte in Basel weiter. Folglich konnte kein „allgemeines“ Konzil in Ferrara sein, da während der Dauer eines 45 allgemeinen Konzils kein anderes eröffnet werden darf. Das Ferrareser Konzil war also ein schismatisches und sein Einberufer Eugen ein Schismatiker. Darum durfte sich das Baseler Konzil nach der Ankunft der Griechen nicht dorthin verlegen (artt. 40-40b). Und dies um so weniger, als Ferrara, so lange dort ein schismatisches, von einem sus- pendierten Papst geleitctes Konzil tagte, weder als sicher noch als zur Herbeiführung der 50 Griechenunion geeignet gelten konnte (art. 41). 25 35 Deutsche Reichstags-Akten XV. 73
Einleitung. 573 weiter als eine leere Ausrede (artt. 34a-34c). Und ebenso nutzlos sei ihr Vorbringen, daßt sie in der Instruktion für ihre Gesandten nach Konstantinopel die Weisung erteilt habe, die Verhandlungen der Konzilsgesandten, falls diese eher oder gleichzeitig nach Konstantinopel kommen sollten, nicht zu stören. Denn die Instruktion sei ohne Wert 5 gewesen, da Eugen IV. sich nicht um sie gekümmert, sondern eigene Instruktionen erteilt habe (art. 34d). Des weiteren erinnert Thomas daran, daß die Legatenpartei in der Generalkongregation vom 17. Juni 1437 in die strafrechtliche Verfolgung der Fälscher gewilligt habe, die die Konzilsbulle heimlich an das Dekret der Minorität gehängt hatten. Dadurch habe sie zugegeben, daß nicht sie, sondern die ihr opponierende Majorität des 10 Konzils im Besitz der Autorität sei (artt. 35 und 35a). An demselben Tage habe sie sich auch damit einverstanden erklärt, daß den Kommissaren des Konzils Vollmacht zur Ausführung des Dekrets der Majorität erteilt werde. Auch das sei ein Beweis dafür, daß sie ihr Dekret als ungültig betrachtet habe (artt. 36 und 36"). Ja sie habe nicht einmal Widerspruch erhoben, als in der 27. Session des Baseler Konzils die Bul- 15 lierung des Dekrets der Majorität bestätigt und zugleich jedes Schreiben, das andere Orte als die im Dekret der Majorität angeführten nenne, für gefälscht erklärt wurde. Sie habe also stillschweigend das Dekret der Majorität als das richtige anerkannt (art. 37). Im vierten Teile (artt. 38-41) beleuchtet Thomas das Verhalten Eugens IV. nach 20 der Veröffentlichung der beiden Dekrete vom 7. Mai 1437. Er zeigt zunächst an der die Verlegung des Konzils verfügenden Bulle vom 18. September 1437, wie Eugen selbst jenes Dekret der Minorität außter Kraft gesetzt habe. Denn er habe in dieser Bulle Ferrara als Konzilsort bezeichnet, obwohl das Dekret der Minorität nur Florenz, Udine oder einen anderen Italienischen Ort, der genügende Sicherheit biete und rascher als Florenz und Udine Galeeren und anderes Erforderliche zurüste, bestimmt hatte. Die letztere Voraussetzung habe auf Ferrara nicht zugetroffen (artt. 39" und 39b). In der- selben Bulle habe sich Eugen auch über die im Dekret der Minorität enthaltene Vor- schrift hinweggesetzt, daß das Konzil in Basel bleiben solle, bis die Griechen in dem ihnen von den Konzilsgesandten zu benennenden Lateinischen Hafen angekommen seien. so Denn er habe verfügt, daß die Verlegung sofort in Kraft treten solle, wenn das Konzil irgendwie gegen ihn oder einen seiner Präsidenten vorgehen würde (art. 39€). Ferner habe er ebenda jeder anderen Ortswahl als der unter seiner Autorität erfolgten die Gültigkeit abgesprochen. Nun habe aber die Minorität nicht in seinem Namen und unter seiner Autorität gewählt, sondern im Namen des Baseler Konzils. Folglich sei das Dekret der Minorität vom 18. September 1437 an oder mindestens seit dem 1. Oktober 1437, an dem Eugen für widerspenstig erklärt wurde, kraftlos gewesen (art. 39d). Außerdem falle das Dekret auch unter die Irritationsklausel der Bulle (art. 39e). — Weiterhin nimmt Thomas die Bulle vom 30. Dezember 1437 vor, in der Eugen das Konzil als von Basel nach Ferrara verlegt erklärt und die Eröffnung des Ferrareser 40 Konzils auf den 8. Januar 1438 festgesetzt hatte. Das Baseler Konzil, so führt er aus, hätte danach vom 30. Dezember 1437 an zu existieren aufgehört und hätte sich infolge- dessen nicht einen Monat nach der Ankunft der Griechen an einen diesen genehmen Ort verlegen können, wie mit ihnen vereinbart worden war. Aber es tagte in Basel weiter. Folglich konnte kein „allgemeines“ Konzil in Ferrara sein, da während der Dauer eines 45 allgemeinen Konzils kein anderes eröffnet werden darf. Das Ferrareser Konzil war also ein schismatisches und sein Einberufer Eugen ein Schismatiker. Darum durfte sich das Baseler Konzil nach der Ankunft der Griechen nicht dorthin verlegen (artt. 40-40b). Und dies um so weniger, als Ferrara, so lange dort ein schismatisches, von einem sus- pendierten Papst geleitctes Konzil tagte, weder als sicher noch als zur Herbeiführung der 50 Griechenunion geeignet gelten konnte (art. 41). 25 35 Deutsche Reichstags-Akten XV. 73
Strana 574
574 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Dritter Abschnitt. Nach dem Gesagten könnte also das Baseler Konzil auf zweifache Art in rechtmäßtiger Weise aufgelöst worden sein oder zu bestehen aufgehört haben: entweder indem es sich kraft des Dekrets der Minorität bei der Ankunft der Griechen nach Ferrara verlegte oder indem es von Eugen IV. am 18. September 1437 dorthin verlegt wurde. Aber diese vom Papst verfügte Verlegung war im Hinblick auf die entgegenstehenden, von ihm selbst approbierten Dekrete des Konstanzer und Baseler Konzils unzulässig und letzteres durfte ihr nicht zustimmen, wollte es nicht seinen eigenen Dekreten zuwiderhandeln und die Autorität der allgemeinen Konzilien vernichten, ganz zu schweigen davon, daß in Ferrara nicht die zur Abhaltung eines allgemeinen Konzils erforderliche Freiheit, sondern Eugens Wille herrschte (artt. 42 und 42a). Und 10 was das Dekret der Minorität anbetrifft, so brauchte darauf keine Rücksicht genommen zu werden, da es keine Kraft besaß und, wenn doch, dann sowohl von seinen Urhebern wie von Eugen IV. schon lange vor der Ankunft der Griechen vielfach verletzt worden war (art. 42b). Für das Baseler Konzil bestand also keinerlei Verpflichtung, sich nach Ferrara zu verlegen; ja es mußte geradezu von der Verlegung abschen, um nicht die 15 Autorität der Kirche und der allgemeinen Konzilien zu gefährden (art. 426). Tat- sächlich hat es sich auch nicht verlegt. Es gilt vielmehr bis auf den heutigen Tag bei dem größteren Teile der Christenheit als wahres und rechtmästiges Konzil der allgemeinen Kirche (art. 43). Aus allem dem ergibt sich Folgendes. Erstens: Das Baseler Konzil ist bisher weder mit seiner Zustimmung noch auf andere Weise verlegt oder aufgelöst 20 worden (art. 44). Infolgedessen sind die Suspension und Absetzung Eugens IV. und die Wahl Felix' V. von einem wahren und zu Recht bestehenden allgemeinen Konzil der universalen Kirche vollzogen (art. 45). Zweitens: Da Eugen IV. seine Handlungen und die in der Bulle vom 18. September 1437 enthaltenen Erklärungen nie widerrufen wollte, so hat er gegen die vom Konstanzer Konzil zum Dogma erhobene Autorität der 25 Konzilien gefehlt und ist mithin ein Ketzer. Die Gläubigen haben ihn darum zu meiden und ihm nicht mehr zu gehorchen. Die ganze Christenheit muß für den katholischen Glauben und das Heil der allgemeinen Kirche eintreten und an der Wahrung der Rechte des Baseler Konzils mitarbeiten. Weder Eid noch Gelübde noch Protestation können das Gegenteil entschuldigen. Denn kein Eid befreit vom Gehorsam, der dem allgemeinen so Konzil in Sachen des Glaubens, der Beseitigung des Schismas und der allgemeinen Reform der Kirche an Haupt und Gliedern zu leisten ist (art. 46). Soweit die Denkschrift des Thomas von Courcelles. Während diese Verhandlungen über die Kirchenfrage vor sich gingen, hatten sich, scheint es, auch die in lit. Ba genannten Englischen Gesandten in Mainz eingefunden. 35 Sie sprachen sich entschieden gegen die Berufung eines dritten Konzils aus und legten in einer nicht mehr vorhandenen Denkschrift die Schwierigkeit, ja Unmöglichkeit der Aus- führung dieses Planes dar 1. So standen sich Anfang April zwei Parteien auf dem Kongreß gegenüber. Auf der einen Seite wünschten die Englischen und die kurfürstlichen Vertreter die direkte 40 Anerkennung Eugens IV., aber unter Wahrung der Autorität der Konzilien. Auf der anderen Seite traten die königlichen und die Französischen Gesandten für die Ent- scheidung des Zwistes zwischen Papst und Konzil durch ein drittes Konzil ein und wollten von dem Ausfall dieser Entscheidung auch die Entscheidung der Frage abhängig machen, ob Eugen IV. oder Felix V. Obödienz zu leisten sei. Beiden Parteien war also 45 die Uberzeugung gemeinsam, daß die Autorität der allgemeinen Konzilien nicht an- Dies berichtete Carvajal dem Papst, laut art. 3a Kurfürsten in Florenz im letzten Drittel des No- eines Protokolls über die Verhandlungen der Kar- vember 1442. Vgl. künftig RTA. Bd. 17. dinäle mit den Gesandten K. Friedrichs und der
574 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Dritter Abschnitt. Nach dem Gesagten könnte also das Baseler Konzil auf zweifache Art in rechtmäßtiger Weise aufgelöst worden sein oder zu bestehen aufgehört haben: entweder indem es sich kraft des Dekrets der Minorität bei der Ankunft der Griechen nach Ferrara verlegte oder indem es von Eugen IV. am 18. September 1437 dorthin verlegt wurde. Aber diese vom Papst verfügte Verlegung war im Hinblick auf die entgegenstehenden, von ihm selbst approbierten Dekrete des Konstanzer und Baseler Konzils unzulässig und letzteres durfte ihr nicht zustimmen, wollte es nicht seinen eigenen Dekreten zuwiderhandeln und die Autorität der allgemeinen Konzilien vernichten, ganz zu schweigen davon, daß in Ferrara nicht die zur Abhaltung eines allgemeinen Konzils erforderliche Freiheit, sondern Eugens Wille herrschte (artt. 42 und 42a). Und 10 was das Dekret der Minorität anbetrifft, so brauchte darauf keine Rücksicht genommen zu werden, da es keine Kraft besaß und, wenn doch, dann sowohl von seinen Urhebern wie von Eugen IV. schon lange vor der Ankunft der Griechen vielfach verletzt worden war (art. 42b). Für das Baseler Konzil bestand also keinerlei Verpflichtung, sich nach Ferrara zu verlegen; ja es mußte geradezu von der Verlegung abschen, um nicht die 15 Autorität der Kirche und der allgemeinen Konzilien zu gefährden (art. 426). Tat- sächlich hat es sich auch nicht verlegt. Es gilt vielmehr bis auf den heutigen Tag bei dem größteren Teile der Christenheit als wahres und rechtmästiges Konzil der allgemeinen Kirche (art. 43). Aus allem dem ergibt sich Folgendes. Erstens: Das Baseler Konzil ist bisher weder mit seiner Zustimmung noch auf andere Weise verlegt oder aufgelöst 20 worden (art. 44). Infolgedessen sind die Suspension und Absetzung Eugens IV. und die Wahl Felix' V. von einem wahren und zu Recht bestehenden allgemeinen Konzil der universalen Kirche vollzogen (art. 45). Zweitens: Da Eugen IV. seine Handlungen und die in der Bulle vom 18. September 1437 enthaltenen Erklärungen nie widerrufen wollte, so hat er gegen die vom Konstanzer Konzil zum Dogma erhobene Autorität der 25 Konzilien gefehlt und ist mithin ein Ketzer. Die Gläubigen haben ihn darum zu meiden und ihm nicht mehr zu gehorchen. Die ganze Christenheit muß für den katholischen Glauben und das Heil der allgemeinen Kirche eintreten und an der Wahrung der Rechte des Baseler Konzils mitarbeiten. Weder Eid noch Gelübde noch Protestation können das Gegenteil entschuldigen. Denn kein Eid befreit vom Gehorsam, der dem allgemeinen so Konzil in Sachen des Glaubens, der Beseitigung des Schismas und der allgemeinen Reform der Kirche an Haupt und Gliedern zu leisten ist (art. 46). Soweit die Denkschrift des Thomas von Courcelles. Während diese Verhandlungen über die Kirchenfrage vor sich gingen, hatten sich, scheint es, auch die in lit. Ba genannten Englischen Gesandten in Mainz eingefunden. 35 Sie sprachen sich entschieden gegen die Berufung eines dritten Konzils aus und legten in einer nicht mehr vorhandenen Denkschrift die Schwierigkeit, ja Unmöglichkeit der Aus- führung dieses Planes dar 1. So standen sich Anfang April zwei Parteien auf dem Kongreß gegenüber. Auf der einen Seite wünschten die Englischen und die kurfürstlichen Vertreter die direkte 40 Anerkennung Eugens IV., aber unter Wahrung der Autorität der Konzilien. Auf der anderen Seite traten die königlichen und die Französischen Gesandten für die Ent- scheidung des Zwistes zwischen Papst und Konzil durch ein drittes Konzil ein und wollten von dem Ausfall dieser Entscheidung auch die Entscheidung der Frage abhängig machen, ob Eugen IV. oder Felix V. Obödienz zu leisten sei. Beiden Parteien war also 45 die Uberzeugung gemeinsam, daß die Autorität der allgemeinen Konzilien nicht an- Dies berichtete Carvajal dem Papst, laut art. 3a Kurfürsten in Florenz im letzten Drittel des No- eines Protokolls über die Verhandlungen der Kar- vember 1442. Vgl. künftig RTA. Bd. 17. dinäle mit den Gesandten K. Friedrichs und der
Strana 575
Einleitung. 575 getastet werden dürfe. Nur über die Art und Weise, in der der Streit zwischen Papst und Konzil beizulegen und das Schisma zu beheben sci, gingen ihre Ansichten auseinander. Aus dieser Sachlage heraus ist die schon erwähnte Denkschrift Ebendorfers, unsere nr. 354, entstanden. Sie ist, obwohl das nicht offen ausgesprochen wird, zu dem Zweck verfaßt, die kurfürstlichen Vertreter für den Konzilsplan zu gewinnen und zugleich den Vertretern der Päpste und des Baseler Konzils das dritte Konzil als das notwendige und allein Erfolg verheißende Mittel zur Lösung der Kirchenfrage vorzustellen und ihre Zustimmung zur Anwendung dieses Mittels zu erlangen. Daß die Denkschrift tatsächlich in den ersten Tagen des April verfaßt ist, ergibt 10 sich aus folgenden Erwägungen. Zunächst ist in den artt. 8a und 8€ auf Cusas Rede vom 29. März Bezug genommen und in art. 8e auf art. 8 von Cusas oben 1 besprochener Antwort auf Ebendorfers Fragen. Die Denkschrift könnte also frühestens am 30. März entstanden sein. Doch muß der Terminus post quem wegen der eben erwähnten Be- nutzung von Cusas Antwort um einige Tage heraufgerückt werden. Für die Bestimmung 15 des Terminus ante quem ist in erster Linie die Uberschrift unserer Wiener Vorlage maßgebend, derzufolge die Denkschrift noch auf dem Mainzer Tage entstanden ist. Da der Tag ungefähr bis zum 23. April dauerte, so ist dieses Datum das äußerste, das dem Schriftstück gegeben werden könnte. Nun ist es aber auffallend, daß Ebendorfer noch gar nichts vom Ort und Termin des dritten Konzils und anderen Vereinbarungen 20 über die Konzilsfrage weiß, die am 6. bezw. 7. April zwischen den königlichen, kur- fürstlichen und Französischen Vertretern getroffen wurden. Dieser Umstand macht es wahrscheinlich, daß er seine Arbeit noch vor dem 7. April verfaßt hat. Für diese An- nahme spricht auch, daß er die oben2 angeführte Denkschrift der Konzilsgesandten, die ganz sicher vor dem 8. April entstanden ist, nur im letzten Abschnitt benutzt hat; sie 25 ist ihm vermutlich erst zugegangen, als er eben die Hauptteile der Denkschrift vollendet hatte. Außerdem ist auch nirgends die Rede davon, daß in Mainz noch nach dem 7. April Verhandlungen über die Kirchenfrage stattgefunden hätten, durch die Eben- dorfer zur Abfassung der Denkschrift hätte angeregt werden können. Wir nehmen also an, daß die Denkschrift bestimmt war, in der entscheidenden Sitzung vom 6. April vor- 3o gelegt zu werden, in der nach Segovias Bericht (nr. 357 art. 17) die Berufung eines neuen Konzils endgültig beschlossen wurde. Ebendorfer teilt seine Denkschrift in 16 Abschnitte (considerationes) ein. Der In- halt ist in Kürze der folgende. Erster Abschnitt. Es gibt kein sichereres und wirkungsvolleres Mittel zur 35 Erzielung einer vollkommenen und dauerhaften Einigung zwischen den beiden Päpsten und ihren Obödienzen als die Verlegung des Baseler Konzils an einen dritten Ort, und zwar an einen Ort, der beiden Teilen genehm ist, den Bestimmungen der Kirchenväter cntspricht, Königen und geistlichen wie weltlichen Fürsten zur Beteiligung in Person oder durch Bevollmächtigte paßt und auch Papst Eugens Beifall findet. Denn die Ur- 40 sache des vorhandenen Schismas liegt nicht auf rechtlichem, sondern auf dogmatischem Gebiete. Darum kann sie nur durch einen unfehlbaren Richter beseitigt werden, und dieser Richter ist das Konzil. Zweiter Abschnitt. Ein neues Konzil zu berufen, ist erlaubt, ja nötig. Denn nach göttlichem und menschlichem Recht gehört die Erörterung dogmatischer Fragen vor 45 das Forum der allgemeinen Konzilien oder des in der Schrift mit der Kirche identi- fizierten apostolischen Stuhles. Zudem rechtfertigt sich die Berufung eines dritten Konzils auch schon dadurch, daß jetzt neben den zwei Päpsten auch noch zwei Konzilien, also nicht nur zwei Häupter, sondern auch zwei Körper der Kirche vorhanden sind, was 5 1 Vgl. S. 568. 2 Vgl. S. 569-574. 73*
Einleitung. 575 getastet werden dürfe. Nur über die Art und Weise, in der der Streit zwischen Papst und Konzil beizulegen und das Schisma zu beheben sci, gingen ihre Ansichten auseinander. Aus dieser Sachlage heraus ist die schon erwähnte Denkschrift Ebendorfers, unsere nr. 354, entstanden. Sie ist, obwohl das nicht offen ausgesprochen wird, zu dem Zweck verfaßt, die kurfürstlichen Vertreter für den Konzilsplan zu gewinnen und zugleich den Vertretern der Päpste und des Baseler Konzils das dritte Konzil als das notwendige und allein Erfolg verheißende Mittel zur Lösung der Kirchenfrage vorzustellen und ihre Zustimmung zur Anwendung dieses Mittels zu erlangen. Daß die Denkschrift tatsächlich in den ersten Tagen des April verfaßt ist, ergibt 10 sich aus folgenden Erwägungen. Zunächst ist in den artt. 8a und 8€ auf Cusas Rede vom 29. März Bezug genommen und in art. 8e auf art. 8 von Cusas oben 1 besprochener Antwort auf Ebendorfers Fragen. Die Denkschrift könnte also frühestens am 30. März entstanden sein. Doch muß der Terminus post quem wegen der eben erwähnten Be- nutzung von Cusas Antwort um einige Tage heraufgerückt werden. Für die Bestimmung 15 des Terminus ante quem ist in erster Linie die Uberschrift unserer Wiener Vorlage maßgebend, derzufolge die Denkschrift noch auf dem Mainzer Tage entstanden ist. Da der Tag ungefähr bis zum 23. April dauerte, so ist dieses Datum das äußerste, das dem Schriftstück gegeben werden könnte. Nun ist es aber auffallend, daß Ebendorfer noch gar nichts vom Ort und Termin des dritten Konzils und anderen Vereinbarungen 20 über die Konzilsfrage weiß, die am 6. bezw. 7. April zwischen den königlichen, kur- fürstlichen und Französischen Vertretern getroffen wurden. Dieser Umstand macht es wahrscheinlich, daß er seine Arbeit noch vor dem 7. April verfaßt hat. Für diese An- nahme spricht auch, daß er die oben2 angeführte Denkschrift der Konzilsgesandten, die ganz sicher vor dem 8. April entstanden ist, nur im letzten Abschnitt benutzt hat; sie 25 ist ihm vermutlich erst zugegangen, als er eben die Hauptteile der Denkschrift vollendet hatte. Außerdem ist auch nirgends die Rede davon, daß in Mainz noch nach dem 7. April Verhandlungen über die Kirchenfrage stattgefunden hätten, durch die Eben- dorfer zur Abfassung der Denkschrift hätte angeregt werden können. Wir nehmen also an, daß die Denkschrift bestimmt war, in der entscheidenden Sitzung vom 6. April vor- 3o gelegt zu werden, in der nach Segovias Bericht (nr. 357 art. 17) die Berufung eines neuen Konzils endgültig beschlossen wurde. Ebendorfer teilt seine Denkschrift in 16 Abschnitte (considerationes) ein. Der In- halt ist in Kürze der folgende. Erster Abschnitt. Es gibt kein sichereres und wirkungsvolleres Mittel zur 35 Erzielung einer vollkommenen und dauerhaften Einigung zwischen den beiden Päpsten und ihren Obödienzen als die Verlegung des Baseler Konzils an einen dritten Ort, und zwar an einen Ort, der beiden Teilen genehm ist, den Bestimmungen der Kirchenväter cntspricht, Königen und geistlichen wie weltlichen Fürsten zur Beteiligung in Person oder durch Bevollmächtigte paßt und auch Papst Eugens Beifall findet. Denn die Ur- 40 sache des vorhandenen Schismas liegt nicht auf rechtlichem, sondern auf dogmatischem Gebiete. Darum kann sie nur durch einen unfehlbaren Richter beseitigt werden, und dieser Richter ist das Konzil. Zweiter Abschnitt. Ein neues Konzil zu berufen, ist erlaubt, ja nötig. Denn nach göttlichem und menschlichem Recht gehört die Erörterung dogmatischer Fragen vor 45 das Forum der allgemeinen Konzilien oder des in der Schrift mit der Kirche identi- fizierten apostolischen Stuhles. Zudem rechtfertigt sich die Berufung eines dritten Konzils auch schon dadurch, daß jetzt neben den zwei Päpsten auch noch zwei Konzilien, also nicht nur zwei Häupter, sondern auch zwei Körper der Kirche vorhanden sind, was 5 1 Vgl. S. 568. 2 Vgl. S. 569-574. 73*
Strana 576
576 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. seit den frühesten Zeiten der Kirche noch nicht dagewesen ist. Das dritte Konzil hätte dann auch zu untersuchen, ob die Absetzung Eugens, die Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara und die Wahl Felix' V. in kanonischer Weise erfolgt sind. Dritter Abschnitt. Verweigern das Baseler Konzil oder die beiden Päpste oder einer von ihnen die Zustimmung zur Verlegung des Konzils oder zur Berufung cines 5 neuen, so darf die Berufung cines allgemeinen Konzils an einen dritten Ort durch den Römischen König als den Vogt der Kirche erfolgen. Die Berechtigung des Königs dazu wird von Ebendorfer ausführlich, zumeist aus dem kanonischen Recht, nachgewiesen. Vierter Abschnitt. Die beiden Päpste müssen das künftige allgemeine Konzil nach Kräften fördern und sich um sein Zustandekommen bemühen. Sollte man ein- 10 wenden „wozu ein neues Konzil, da doch das Baseler Konzil und somit ein oberstes Tribunal vorhanden ist? Basel liegt bequem; warum also nicht das, was der Reform bedarf, dort reformieren?“ so ist darauf zu erwidern, daß Basel als Konzilsort nicht in Betracht kommen kann, da es von Eugens Partei abgelehnt wird. Man könnte ja sonst ebensogut fragen, warum das Konzil nicht in Florenz stattfinden solle. Es geht also 15 nicht an, daß sich das Baseler Konzil der Verlegung widersetzt. — Ebendorfer wider- legt dann den Einwand, daß die Verlegung des Baseler Konzils nichts anderes als ein Schlag gegen die Autorität der allgemeinen Konzilien sein würde, durch den Hinweis auf die Verlegung der Konzilien von Pavia und Ferrara nach Siena und Florenz, und setzt des weiteren auseinander, daß das Dekret der 11. Session des Baseler Konzils, 20 demzufolge das Konzil nicht gegen seinen Willen verlegt und während seiner Dauer kein neues eröffnet werden dürfe, keine Anwendung auf den vorliegenden Fall finden könne. Fünfter Abschnitt. Das neue Konzil darf nicht nur von den beiden Päpsten verlangen, daß sie sich von dem Vorwurf der Häresie und der Urheberschaft eines 25 Schismas, den sie sich gegenseitig machen, in kanonischer Weise reinigen, sondern es darf auch die Gründe für die Eröffnung des Prozesses gegen Eugen IV. und für seine Suspension und Absetzung und ferner die Wahl Felix' V. prifen. Die Prüfung der Wahl ist um deswillen notwendig, weil die Möglichkeit vorliegt, daß das Baseler Konzil durch falsche Zeugenaussagen oder auf andere Weise zu cinem Irrtum verleitet 30 worden ist. Sechster Abschnitt. Bis das neue Konzil zusammentritt, ist es besser, weder Eugen noch Felix zu gehorchen. Der Römische König und die Deutsche Nation müssen selbst den Schein zu vermeiden suchen, als begünstigten sie den cinen oder den anderen der beiden Päpste. Andernfalls würde der König bei der Berufung des neuen Konzils 35 nicht mehr über die erforderliche Autorität verfügen. Siebenter Abschnitt. Lassen sich der Friede in der Kirche und die Besei- tigung des Schismas nicht anders erreichen, so müssen Eugen und Felix entweder frei- willig abdanken oder der Berufung eines Konzils an einen dritten Ort zustimmen. Auf diesem newen Konzil wäre dann die Kirche zu versorgen und den beiden Päpsten Ge-40 legenheit zu geben, sich von den gegen sic erhobenen Anklagen zu reinigen. Achter Abschnitt. Der Deutschen Nation ist anzuraten, sich während der Zwischenzeit (d. i. bis zum Zusammentritt des neuen Konzils) in Reservatfällen und wichtigeren Angelegenheiten an das Bascler Konzil, und nicht an einen der beiden Päpste zu wenden, und zwar deshalb, weil noch nicht erwiesen ist, daß jenes in rechtmästiger 45 Weise aufgelöst oder verlegt wurde. Uber diesen Punkt und die Superiorität des Kon- zils über den Papst verbreitet sich nun Ebendorfer sehr ausführlich. Er findet, daß die Absetzung Eugens nicht zu Unrecht erfolgt ist, wie Cusa in seiner Rede vom 27. März behauptet hatte, sondern daß das Baseler Konzil ein Recht hatte, sie auszusprechen, da Eugen IV. zweifellos als Häretiker zu betrachten war. Dann wendet er sich gegen die 50
576 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. seit den frühesten Zeiten der Kirche noch nicht dagewesen ist. Das dritte Konzil hätte dann auch zu untersuchen, ob die Absetzung Eugens, die Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara und die Wahl Felix' V. in kanonischer Weise erfolgt sind. Dritter Abschnitt. Verweigern das Baseler Konzil oder die beiden Päpste oder einer von ihnen die Zustimmung zur Verlegung des Konzils oder zur Berufung cines 5 neuen, so darf die Berufung cines allgemeinen Konzils an einen dritten Ort durch den Römischen König als den Vogt der Kirche erfolgen. Die Berechtigung des Königs dazu wird von Ebendorfer ausführlich, zumeist aus dem kanonischen Recht, nachgewiesen. Vierter Abschnitt. Die beiden Päpste müssen das künftige allgemeine Konzil nach Kräften fördern und sich um sein Zustandekommen bemühen. Sollte man ein- 10 wenden „wozu ein neues Konzil, da doch das Baseler Konzil und somit ein oberstes Tribunal vorhanden ist? Basel liegt bequem; warum also nicht das, was der Reform bedarf, dort reformieren?“ so ist darauf zu erwidern, daß Basel als Konzilsort nicht in Betracht kommen kann, da es von Eugens Partei abgelehnt wird. Man könnte ja sonst ebensogut fragen, warum das Konzil nicht in Florenz stattfinden solle. Es geht also 15 nicht an, daß sich das Baseler Konzil der Verlegung widersetzt. — Ebendorfer wider- legt dann den Einwand, daß die Verlegung des Baseler Konzils nichts anderes als ein Schlag gegen die Autorität der allgemeinen Konzilien sein würde, durch den Hinweis auf die Verlegung der Konzilien von Pavia und Ferrara nach Siena und Florenz, und setzt des weiteren auseinander, daß das Dekret der 11. Session des Baseler Konzils, 20 demzufolge das Konzil nicht gegen seinen Willen verlegt und während seiner Dauer kein neues eröffnet werden dürfe, keine Anwendung auf den vorliegenden Fall finden könne. Fünfter Abschnitt. Das neue Konzil darf nicht nur von den beiden Päpsten verlangen, daß sie sich von dem Vorwurf der Häresie und der Urheberschaft eines 25 Schismas, den sie sich gegenseitig machen, in kanonischer Weise reinigen, sondern es darf auch die Gründe für die Eröffnung des Prozesses gegen Eugen IV. und für seine Suspension und Absetzung und ferner die Wahl Felix' V. prifen. Die Prüfung der Wahl ist um deswillen notwendig, weil die Möglichkeit vorliegt, daß das Baseler Konzil durch falsche Zeugenaussagen oder auf andere Weise zu cinem Irrtum verleitet 30 worden ist. Sechster Abschnitt. Bis das neue Konzil zusammentritt, ist es besser, weder Eugen noch Felix zu gehorchen. Der Römische König und die Deutsche Nation müssen selbst den Schein zu vermeiden suchen, als begünstigten sie den cinen oder den anderen der beiden Päpste. Andernfalls würde der König bei der Berufung des neuen Konzils 35 nicht mehr über die erforderliche Autorität verfügen. Siebenter Abschnitt. Lassen sich der Friede in der Kirche und die Besei- tigung des Schismas nicht anders erreichen, so müssen Eugen und Felix entweder frei- willig abdanken oder der Berufung eines Konzils an einen dritten Ort zustimmen. Auf diesem newen Konzil wäre dann die Kirche zu versorgen und den beiden Päpsten Ge-40 legenheit zu geben, sich von den gegen sic erhobenen Anklagen zu reinigen. Achter Abschnitt. Der Deutschen Nation ist anzuraten, sich während der Zwischenzeit (d. i. bis zum Zusammentritt des neuen Konzils) in Reservatfällen und wichtigeren Angelegenheiten an das Bascler Konzil, und nicht an einen der beiden Päpste zu wenden, und zwar deshalb, weil noch nicht erwiesen ist, daß jenes in rechtmästiger 45 Weise aufgelöst oder verlegt wurde. Uber diesen Punkt und die Superiorität des Kon- zils über den Papst verbreitet sich nun Ebendorfer sehr ausführlich. Er findet, daß die Absetzung Eugens nicht zu Unrecht erfolgt ist, wie Cusa in seiner Rede vom 27. März behauptet hatte, sondern daß das Baseler Konzil ein Recht hatte, sie auszusprechen, da Eugen IV. zweifellos als Häretiker zu betrachten war. Dann wendet er sich gegen die 50
Strana 577
Einleitung. 577 20 30 folgenden, teils in den Reden vom 27. und 29. März teils in der oben besprochenen Ant- wort enthaltenen Behauptungen Cusas: 1. Der Papst hat nie ein Schisma hervorgerufen und kann es auch nicht hervorrufen; 2. ohne den Papst kann es kein allgemeines Konzil geben; 3. wenn in einer Dogmenfrage die ganze Welt auf der einen und der Papst auf 5 der anderen Seite steht, so muß man dem letzteren gehorchen; 4. die Beschlüsse der Kon- zilien bedürfen der allgemeinen Zustimmung; 5. wenn der Papst ein Konzil auflöst, so heißt das nichts weiter, als daß er die Einladung zum Konzil surücknimmt. Bei dieser Gelegenheit bekämpft Ebendorfer auch die Propositionen des Bischofs von Meaux auf der Synode von Bourges über die Autorität des Papstes. Zuletzt verwirft er die von 10 nicht näher bezeichneter Seite aufgestellte Behauptung, daß Könige und weltliche Fürsten, gleichwie sie die vornchmsten Häupter der Kirche seien, so auch die Kirche im Konzil repräsentierten. Neunter Abschnitt. Hier crörtert Ebendorfer die Frage, ob diejenigen, die an der Rechtmäßtigkeit der Auflösung oder Verlegung des Baseler Konzils und des 15 Prozeßverfahrens gegen Eugen und dessen Absetzung zweifeln, bis zum Zusammentritt des neuen Konzils nach Art des Römischen Königs neutral bleiben und sowohl dem Konzil wie den beiden Päpsten den Gehorsam verweigern können, ohne sich dadurch des Schismas schuldig zu machen. Er bejaht, indem er dabei schr ausführlich das Wesen des Gehorsams erörtert. a Zehnter Abschnitt. Aus dem im vorigen Abschnitt Gesagten ergibt sich, daß der Glaube, Eugen sei Papst oder Felix sei es und in Basel sei tatsächlich ein all- gemeines Konzil versammelt, nicht zu den Heilsnotwendigkeiten gehört. Elfter Abschnitt. Der Gehorsam gegen Papst und Konzil kann also bis zum Zusammentritt des neuen Konzils suspendiert werden. Gleichwôhl ist es vorsichtiger ge- 25 handelt, in der Zwischenzeit dem Baseler Konzil zu gehorchen. Zwölfter Abschnitt. Im Hinblick auf die Absetzung Eugens und gewisse Dekrete des Florentiner Konzils erscheint es unpassend und widerspruchsvoll, Eugen IV. als „papa sanctissimus“ und das Baseler Konzil als „sacrosanctum universalem represen- tans ecclesiam" zu bezeichnen. Es ist besser, ersteres zu unterlassen. Dreizehnter Abschnitt. Wer die der Kirche von Christo verliehene Autorität und die Gewalt der allgemeinen Konzilien wissentlich zu schwächen versucht, der sündigt mehr als der, der ein Schisma verursacht. Vierzchnter Abschnitt. Wer einem im unbestrittenen Besitz seiner Würde befindlichen Prälaten den Gehorsam entzicht, der sündigt nicht so sehr wie derjenige, der 35 einem schismatischen Papst wissentlich anhängt. Fünfzchnter Abschnitt. Hier beschäftigt sich Ebendorfer mit der Frage, auf welche Weise der Gläubige beim Vorhandensein mehrerer Päpste den legitimen Hirten der Kirche zu ermitteln vermöge. Sechzehnter Abschnitt. Dieser letzte Abschnitt gilt der Beantwortung ver- 40 schiedener, auf den Bestand und die Autorität des Baseler Konzils bezüglichen Fragen und Einwürfe, die ein Freund an Ebendorfer gerichtet hatte. Wer sich hinter diesem „michi cordialissimus“, diesem „magister in Isracl“, wie ihn Ebendorfer nennt, verbirgt, wird sich kaum ermitteln lassen. An Cusa oder Carvajal oder einen der Konzilsgesandten zu denken, verbietet der Inhalt der Fragen, der Unsicherheit im Urteil über die Gültig- 45 keit oder Ungültigkeit der Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara verrät. Vielleicht hat man ihn unter den in Mains anwesenden kurfürstlichen Räten zu suchen. — Eben- dorfer kleidet seine Antwort in die Form eines Zwiegespräches. Der Freund tritt als „opponens“, er selbst als „respondens“ auf. Die Fragen und Einwände des Freundes sind so, wie sie in der Denkschrift mitgeteilt werden, wohl von Ebendorfer selbst for- 50 muliert. Sie werden also die Worte des ersteren nur dem Sinne nach wiedergeben. Es
Einleitung. 577 20 30 folgenden, teils in den Reden vom 27. und 29. März teils in der oben besprochenen Ant- wort enthaltenen Behauptungen Cusas: 1. Der Papst hat nie ein Schisma hervorgerufen und kann es auch nicht hervorrufen; 2. ohne den Papst kann es kein allgemeines Konzil geben; 3. wenn in einer Dogmenfrage die ganze Welt auf der einen und der Papst auf 5 der anderen Seite steht, so muß man dem letzteren gehorchen; 4. die Beschlüsse der Kon- zilien bedürfen der allgemeinen Zustimmung; 5. wenn der Papst ein Konzil auflöst, so heißt das nichts weiter, als daß er die Einladung zum Konzil surücknimmt. Bei dieser Gelegenheit bekämpft Ebendorfer auch die Propositionen des Bischofs von Meaux auf der Synode von Bourges über die Autorität des Papstes. Zuletzt verwirft er die von 10 nicht näher bezeichneter Seite aufgestellte Behauptung, daß Könige und weltliche Fürsten, gleichwie sie die vornchmsten Häupter der Kirche seien, so auch die Kirche im Konzil repräsentierten. Neunter Abschnitt. Hier crörtert Ebendorfer die Frage, ob diejenigen, die an der Rechtmäßtigkeit der Auflösung oder Verlegung des Baseler Konzils und des 15 Prozeßverfahrens gegen Eugen und dessen Absetzung zweifeln, bis zum Zusammentritt des neuen Konzils nach Art des Römischen Königs neutral bleiben und sowohl dem Konzil wie den beiden Päpsten den Gehorsam verweigern können, ohne sich dadurch des Schismas schuldig zu machen. Er bejaht, indem er dabei schr ausführlich das Wesen des Gehorsams erörtert. a Zehnter Abschnitt. Aus dem im vorigen Abschnitt Gesagten ergibt sich, daß der Glaube, Eugen sei Papst oder Felix sei es und in Basel sei tatsächlich ein all- gemeines Konzil versammelt, nicht zu den Heilsnotwendigkeiten gehört. Elfter Abschnitt. Der Gehorsam gegen Papst und Konzil kann also bis zum Zusammentritt des neuen Konzils suspendiert werden. Gleichwôhl ist es vorsichtiger ge- 25 handelt, in der Zwischenzeit dem Baseler Konzil zu gehorchen. Zwölfter Abschnitt. Im Hinblick auf die Absetzung Eugens und gewisse Dekrete des Florentiner Konzils erscheint es unpassend und widerspruchsvoll, Eugen IV. als „papa sanctissimus“ und das Baseler Konzil als „sacrosanctum universalem represen- tans ecclesiam" zu bezeichnen. Es ist besser, ersteres zu unterlassen. Dreizehnter Abschnitt. Wer die der Kirche von Christo verliehene Autorität und die Gewalt der allgemeinen Konzilien wissentlich zu schwächen versucht, der sündigt mehr als der, der ein Schisma verursacht. Vierzchnter Abschnitt. Wer einem im unbestrittenen Besitz seiner Würde befindlichen Prälaten den Gehorsam entzicht, der sündigt nicht so sehr wie derjenige, der 35 einem schismatischen Papst wissentlich anhängt. Fünfzchnter Abschnitt. Hier beschäftigt sich Ebendorfer mit der Frage, auf welche Weise der Gläubige beim Vorhandensein mehrerer Päpste den legitimen Hirten der Kirche zu ermitteln vermöge. Sechzehnter Abschnitt. Dieser letzte Abschnitt gilt der Beantwortung ver- 40 schiedener, auf den Bestand und die Autorität des Baseler Konzils bezüglichen Fragen und Einwürfe, die ein Freund an Ebendorfer gerichtet hatte. Wer sich hinter diesem „michi cordialissimus“, diesem „magister in Isracl“, wie ihn Ebendorfer nennt, verbirgt, wird sich kaum ermitteln lassen. An Cusa oder Carvajal oder einen der Konzilsgesandten zu denken, verbietet der Inhalt der Fragen, der Unsicherheit im Urteil über die Gültig- 45 keit oder Ungültigkeit der Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara verrät. Vielleicht hat man ihn unter den in Mains anwesenden kurfürstlichen Räten zu suchen. — Eben- dorfer kleidet seine Antwort in die Form eines Zwiegespräches. Der Freund tritt als „opponens“, er selbst als „respondens“ auf. Die Fragen und Einwände des Freundes sind so, wie sie in der Denkschrift mitgeteilt werden, wohl von Ebendorfer selbst for- 50 muliert. Sie werden also die Worte des ersteren nur dem Sinne nach wiedergeben. Es
Strana 578
578 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. sind die folgenden zehn: 1. Ist die Auflösung und Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara als gültig zu betrachten? 2. In den Dekreten wird zwar gesagt, daß der Papst dem Konzil zu gehorchen habe, aber nicht, daß er unter ihm stehe. 3. Ist die Epikie durch die Dekrete der 2., 4., 11., 12. und 14. Session des Baseler Konzils aufgehoben? Darf der Papst, wenn ein genügender und zwingender Grund vorliegt, ein Konzil gegen dessen Willen auflösen, gleichwie Eugen IV. das Bascler Konzil aufgelöst hat, weil die Griechen nicht nach Basel und den vom Konzil benannten Orten kommen wollten und somit Gefahr bestand, daß ein so vortreffliches Unternehmen wie die Griechenunion scheitere? 4. Ist das Baseler Konzil mit seiner eigenen Zustimmung auf Grund des decretum conventionale vom 23. Februar 1437 aufgelöst oder verlegt, da dicses Dekret io die Bedeutung eines Vertrages hatte, also durchgeführt werden mußtte? 5. Da das Baseler Konzil der Verpflichtung, an Stelle der für die Verhandlungen mit den Griechen zuerst gewählten Orte andere zu wählen, nicht nachgekommen ist, mit Ausnahme einer Minorität, die Udine und Florenz gewählt hat, so ist die letztere Wahl gültig und die Verlegung des Konzils zu Recht erfolgt. 6. Wo hat das Bascler Konzil einen anderen Ort gewählt 15 und welchen, oder durch welche Handlung hat es sein Festhalten an einem der früher gewählten Orte (Basel, Avignon und Savoyen) erklärt oder ihn approbiert oder wieder- gewählt? Hat es das nicht getan, so durfte doch der Minorität bei ihrem Bemihen, jenem Beschluß Genüge zu tun, aus der Saumseligkeit der Majorität kein Nachteil er- stehen. 7. Konnte die Wahl von Florenz und Udine als gültig angeschen werden, weil zo sie in den einzelnen Deputationen gutgeheißen und in der Generalkongregation gleichzeitig mit dem Dekret der Majorität durch den Bischof von Oporto veröffentlicht wurde? 8. Ist das Dekret der 11. Session widerrufen durch das der 19. und die Verträge mit den Griechen, in denen das Konzil einwilligt, sich innerhalb eines Monates nach der Ankunft der Griechen in einem von den Konzilsgesandten zu benennenden Hafen zu verlegen? 25 9. Die päpstlichen Legaten und ihr Anhang haben zwar in die Ernennung von Kom- missaren zur Bullierung des Dekrets der Majorität und zu dessen Absendung gewilligt, aber in der Ernennungsurkunde ist die Klausel enthalten, „daß niemand durch das, was die Kommissare tun werden, beeinträchtigt werden solle“. Somit ist durch die Bullierung des Dekrets der Majorität den Legaten und ihrem Anhang hinsichtlich ihres Dekretes 30 kein Eintrag geschehen. 10. Scheint das Dekret der Minorität durch die Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara in Kraft getreten zu sein? — Alle diese Fragen und Einwände werden von Ebendorfer ganz im konziliaren Sinne, also zu Gunsten der Superiorität des Konzils über den Papst und zu Ungunsten Eugens IV. im Punkt der Verlegung und Auflösung des Baseler Konzils, beantwortet oder widerlegt, und zwar die in den 35 Artikeln 4 und 7 bis 10 angeführten unter starker, oft wörtlicher Benutzung der oben besprochenen Denkschrift der Konzilsgesandten. Aus diesem Grunde und da sich auch das zu den anderen fünf Fragen und Einwänden Bemerkte dem Sinne nach schon teils in den früheren Abschnitten der Ebendorferschen Denkschrift teils in der der Konzils- gesandten findet, schen wir hier von einer Inhaltsangabe ab. Ebendorfers Ausführungen scheinen nicht ohne Eindruck auf die kurfürstlichen Vertreter geblieben zu sein, für die sie, wie gesagt, wohl in erster Linie bestimmt waren. Denn in der entscheidenden Sitzung vom 6. April traten auch sie mitsamt den übrigen anwesenden Vertretern Deutscher Fürsten geistlichen und weltlichen Standes der Auf- fassung der königlichen und der Französischen Gesandten von der Notwendigkeit der 45 Berufung eines neuen Konzils bei. Die Englischen Gesandten dagegen beharrten an- scheinend auf ihrem ablehnenden Standpunkt. Sie sind wenigstens nicht in der Urkunde (nr. 355) genannt, in der am 7. April die näheren Vereinbarungen über die Berufung des Konzils niedergelegt wurden. 40
578 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. sind die folgenden zehn: 1. Ist die Auflösung und Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara als gültig zu betrachten? 2. In den Dekreten wird zwar gesagt, daß der Papst dem Konzil zu gehorchen habe, aber nicht, daß er unter ihm stehe. 3. Ist die Epikie durch die Dekrete der 2., 4., 11., 12. und 14. Session des Baseler Konzils aufgehoben? Darf der Papst, wenn ein genügender und zwingender Grund vorliegt, ein Konzil gegen dessen Willen auflösen, gleichwie Eugen IV. das Bascler Konzil aufgelöst hat, weil die Griechen nicht nach Basel und den vom Konzil benannten Orten kommen wollten und somit Gefahr bestand, daß ein so vortreffliches Unternehmen wie die Griechenunion scheitere? 4. Ist das Baseler Konzil mit seiner eigenen Zustimmung auf Grund des decretum conventionale vom 23. Februar 1437 aufgelöst oder verlegt, da dicses Dekret io die Bedeutung eines Vertrages hatte, also durchgeführt werden mußtte? 5. Da das Baseler Konzil der Verpflichtung, an Stelle der für die Verhandlungen mit den Griechen zuerst gewählten Orte andere zu wählen, nicht nachgekommen ist, mit Ausnahme einer Minorität, die Udine und Florenz gewählt hat, so ist die letztere Wahl gültig und die Verlegung des Konzils zu Recht erfolgt. 6. Wo hat das Bascler Konzil einen anderen Ort gewählt 15 und welchen, oder durch welche Handlung hat es sein Festhalten an einem der früher gewählten Orte (Basel, Avignon und Savoyen) erklärt oder ihn approbiert oder wieder- gewählt? Hat es das nicht getan, so durfte doch der Minorität bei ihrem Bemihen, jenem Beschluß Genüge zu tun, aus der Saumseligkeit der Majorität kein Nachteil er- stehen. 7. Konnte die Wahl von Florenz und Udine als gültig angeschen werden, weil zo sie in den einzelnen Deputationen gutgeheißen und in der Generalkongregation gleichzeitig mit dem Dekret der Majorität durch den Bischof von Oporto veröffentlicht wurde? 8. Ist das Dekret der 11. Session widerrufen durch das der 19. und die Verträge mit den Griechen, in denen das Konzil einwilligt, sich innerhalb eines Monates nach der Ankunft der Griechen in einem von den Konzilsgesandten zu benennenden Hafen zu verlegen? 25 9. Die päpstlichen Legaten und ihr Anhang haben zwar in die Ernennung von Kom- missaren zur Bullierung des Dekrets der Majorität und zu dessen Absendung gewilligt, aber in der Ernennungsurkunde ist die Klausel enthalten, „daß niemand durch das, was die Kommissare tun werden, beeinträchtigt werden solle“. Somit ist durch die Bullierung des Dekrets der Majorität den Legaten und ihrem Anhang hinsichtlich ihres Dekretes 30 kein Eintrag geschehen. 10. Scheint das Dekret der Minorität durch die Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara in Kraft getreten zu sein? — Alle diese Fragen und Einwände werden von Ebendorfer ganz im konziliaren Sinne, also zu Gunsten der Superiorität des Konzils über den Papst und zu Ungunsten Eugens IV. im Punkt der Verlegung und Auflösung des Baseler Konzils, beantwortet oder widerlegt, und zwar die in den 35 Artikeln 4 und 7 bis 10 angeführten unter starker, oft wörtlicher Benutzung der oben besprochenen Denkschrift der Konzilsgesandten. Aus diesem Grunde und da sich auch das zu den anderen fünf Fragen und Einwänden Bemerkte dem Sinne nach schon teils in den früheren Abschnitten der Ebendorferschen Denkschrift teils in der der Konzils- gesandten findet, schen wir hier von einer Inhaltsangabe ab. Ebendorfers Ausführungen scheinen nicht ohne Eindruck auf die kurfürstlichen Vertreter geblieben zu sein, für die sie, wie gesagt, wohl in erster Linie bestimmt waren. Denn in der entscheidenden Sitzung vom 6. April traten auch sie mitsamt den übrigen anwesenden Vertretern Deutscher Fürsten geistlichen und weltlichen Standes der Auf- fassung der königlichen und der Französischen Gesandten von der Notwendigkeit der 45 Berufung eines neuen Konzils bei. Die Englischen Gesandten dagegen beharrten an- scheinend auf ihrem ablehnenden Standpunkt. Sie sind wenigstens nicht in der Urkunde (nr. 355) genannt, in der am 7. April die näheren Vereinbarungen über die Berufung des Konzils niedergelegt wurden. 40
Strana 579
Einleitung. 579 Die Vereinbarungen liefen im wesentlichen auf Folgendes hinaus. 1. Es wird ein ökumenisches oder ein allgemeines Konzil an einem dritten Ort gehalten zur Beseitigung des Schismas und zur Herstellung des Friedens in der Kirche (nr. 355 art. 2). 2. Der Römische König fordert in seiner Eigenschaft als Vogt der Kirche gemeinsam mit den anderen rechtgläubigen Königen und Fürsten, besonders dem König von Frank- reich und den Kurfürsten, die beiden streitenden Teile auf, das neue Konzil an einen der unten genannten Orte zu berufen. Weigert sich ein Teil, es zu tun, so wird gleich- wohl die durch den anderen Teil erfolgte Berufung anerkannt. Lehnen aber beide Teile 1o ab, so werden sie zunächst durch den Römischen König, den König von Frankreich und die anderen Könige und Fürsten um ihre Zustimmung zur Berufung des Konzils an- gegangen. Erst wenn sie auch diese verweigern, wird das Konzil vom Römischen König gemeinsam mit dem König von Frankreich und den anderen Königen und Fürsten be- rufen (art. 3). 3. Von den vorgeschlagenen Konzilsorten Straßburg, Speier, Mainz, Trier, Regens- burg, Augsburg, Konstanz, Paris, Reims, Lyon, Vienne, Troyes und Avignon hat keiner allgemeinen Beifall gefunden. Man hat sich deshalb schließlich auf Metz geeinigt (art. 4). 4. Der Römische König und der König von Frankreich werden durch ihre jetzt in 20 Mainz anwesenden Vertreter über die Abhaltung des Konzils befragt. Ihre Entschließungen sowohl wegen des Konzilsortes (Metz) wie wegen der vorliegenden Vereinbarungen sind dem Erzbischof von Trier bis zum 24. Juni mitzuteilen. Der Erzbischof verständigt dann so bald als möglich den einen von der Entschließung des anderen (art. 5). 5. Nehmen beide Könige die Vereinbarungen an, so sollen ihre Gesandten und die 25 der anderen Könige und Fürsten, die sich an der Ausführung der Vereinbarungen be- teiligen wollen, am 1. November in Bologna zusammentreffen und sich von da zu Papst Eugen begeben, um seine Zustimmung zum Konzilsplan einzuholen. An demselben Tage sollen sich andere Gesandte derselben Könige und Fürsten in Basel einfinden, um auch die Zustimmung des Konzils nachzusuchen. Beide Gesandtschaften haben darauf zu so sehen, daß sie innerhalb eines Monates nach Ausrichtung ihrer Aufträge einen endgültigen Bescheid von Papst und Konzil erhalten. Die am 1. November in Bologna und Basel Anwesenden haben zur Ausführung ihrer Aufträge zu schreiten ohne Rücksicht darauf, ob an diesem Tage alle Gesandten eingetroffen sind oder nicht (art. 6). 6. Sobald der Römische König von der Bereitwilligkeit des Französischen Königs 35 zur Mitwirkung bei der Ausführung der Vereinbarungen verständigt ist, fordert er auch die anderen katholischen Könige und Fürsten dazu auf (art. 7). 7. Die Eröffnung des neuen Konzils ist auf den 1. August 1442 festzusetzen. Doch dürfen die Verhandlungen erst zwanzig Tage nach diesem Termin beginnen (art. 8). 8. Die Könige und Fürsten haben dafür zu sorgen, daß aus ihren Ländern Prä- 40 laten, Doktoren und andere gebildete und sonst geeignete Männer und überhaupt alle, die nach Recht oder Herkommen zu den allgemeinen Konzilien berufen zu werden pflegen, zum Konzil kommen und an den Verhandlungen teilnehmen. Um ungeeignete Elemente fernzuhalten, wird das Konzil selbst Verfügungen über die Qualität der Zuzulassenden treffen (art. 9). 9. Auch wenn das Baseler Konzil vor dem 1. November 1441 aufgelöst oder sonstwie beseitigt werden sollte, haben die nach Bologna gehenden Gesandten die Berufung eines neuen Konzils zu betreiben (art. 10). 10. Tritt der in art. 10 genannte Fall ein, so können der Römische König, der König von Frankreich und die anderen Könige und Fürsten den, der sich als vom 50 Konzil erwählten Papst bezeichnct, durch irgend welche Fürsten oder Prälaten seiner 15 45
Einleitung. 579 Die Vereinbarungen liefen im wesentlichen auf Folgendes hinaus. 1. Es wird ein ökumenisches oder ein allgemeines Konzil an einem dritten Ort gehalten zur Beseitigung des Schismas und zur Herstellung des Friedens in der Kirche (nr. 355 art. 2). 2. Der Römische König fordert in seiner Eigenschaft als Vogt der Kirche gemeinsam mit den anderen rechtgläubigen Königen und Fürsten, besonders dem König von Frank- reich und den Kurfürsten, die beiden streitenden Teile auf, das neue Konzil an einen der unten genannten Orte zu berufen. Weigert sich ein Teil, es zu tun, so wird gleich- wohl die durch den anderen Teil erfolgte Berufung anerkannt. Lehnen aber beide Teile 1o ab, so werden sie zunächst durch den Römischen König, den König von Frankreich und die anderen Könige und Fürsten um ihre Zustimmung zur Berufung des Konzils an- gegangen. Erst wenn sie auch diese verweigern, wird das Konzil vom Römischen König gemeinsam mit dem König von Frankreich und den anderen Königen und Fürsten be- rufen (art. 3). 3. Von den vorgeschlagenen Konzilsorten Straßburg, Speier, Mainz, Trier, Regens- burg, Augsburg, Konstanz, Paris, Reims, Lyon, Vienne, Troyes und Avignon hat keiner allgemeinen Beifall gefunden. Man hat sich deshalb schließlich auf Metz geeinigt (art. 4). 4. Der Römische König und der König von Frankreich werden durch ihre jetzt in 20 Mainz anwesenden Vertreter über die Abhaltung des Konzils befragt. Ihre Entschließungen sowohl wegen des Konzilsortes (Metz) wie wegen der vorliegenden Vereinbarungen sind dem Erzbischof von Trier bis zum 24. Juni mitzuteilen. Der Erzbischof verständigt dann so bald als möglich den einen von der Entschließung des anderen (art. 5). 5. Nehmen beide Könige die Vereinbarungen an, so sollen ihre Gesandten und die 25 der anderen Könige und Fürsten, die sich an der Ausführung der Vereinbarungen be- teiligen wollen, am 1. November in Bologna zusammentreffen und sich von da zu Papst Eugen begeben, um seine Zustimmung zum Konzilsplan einzuholen. An demselben Tage sollen sich andere Gesandte derselben Könige und Fürsten in Basel einfinden, um auch die Zustimmung des Konzils nachzusuchen. Beide Gesandtschaften haben darauf zu so sehen, daß sie innerhalb eines Monates nach Ausrichtung ihrer Aufträge einen endgültigen Bescheid von Papst und Konzil erhalten. Die am 1. November in Bologna und Basel Anwesenden haben zur Ausführung ihrer Aufträge zu schreiten ohne Rücksicht darauf, ob an diesem Tage alle Gesandten eingetroffen sind oder nicht (art. 6). 6. Sobald der Römische König von der Bereitwilligkeit des Französischen Königs 35 zur Mitwirkung bei der Ausführung der Vereinbarungen verständigt ist, fordert er auch die anderen katholischen Könige und Fürsten dazu auf (art. 7). 7. Die Eröffnung des neuen Konzils ist auf den 1. August 1442 festzusetzen. Doch dürfen die Verhandlungen erst zwanzig Tage nach diesem Termin beginnen (art. 8). 8. Die Könige und Fürsten haben dafür zu sorgen, daß aus ihren Ländern Prä- 40 laten, Doktoren und andere gebildete und sonst geeignete Männer und überhaupt alle, die nach Recht oder Herkommen zu den allgemeinen Konzilien berufen zu werden pflegen, zum Konzil kommen und an den Verhandlungen teilnehmen. Um ungeeignete Elemente fernzuhalten, wird das Konzil selbst Verfügungen über die Qualität der Zuzulassenden treffen (art. 9). 9. Auch wenn das Baseler Konzil vor dem 1. November 1441 aufgelöst oder sonstwie beseitigt werden sollte, haben die nach Bologna gehenden Gesandten die Berufung eines neuen Konzils zu betreiben (art. 10). 10. Tritt der in art. 10 genannte Fall ein, so können der Römische König, der König von Frankreich und die anderen Könige und Fürsten den, der sich als vom 50 Konzil erwählten Papst bezeichnct, durch irgend welche Fürsten oder Prälaten seiner 15 45
Strana 580
580 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Obödienz oder auch durch jene zu Papst Eugen reisenden Gesandten auffordern lassen, auf dem neuen Konzil entweder persönlich zu erscheinen oder sich vertreten zu lassen. Doch dürfen ihm die Gesandten keine päpstlichen Ehren erweisen und nicht direkt, sondern nur durch Mittelspersonen mit ihm verhandeln (art. 11). 11. Willigt der Erwählte in die Berufung des Konzils und will er seine Obödienz 5 zum Besuch desselben veranlassen, so ist dem im Interesse einer möglichst starken Be- teiligung am Konzil und der entsprechend leichteren Herstellung des Friedens in der Kirche Rechnung zu tragen (art. 12). Ein merkwürdiges, bisher in seiner Bedeutung auch nicht annähernd richtig ge- würdigtes Ubereinkommen. Es stellt ein Kompromiß dar zwischen den schon oben an-10 gedeuteten Anschauungen über die Art der Lösung der Kirchenfrage. Die Kurfürsten ließen, wie sie schon in den zu Anfang Februar aufgesetzten Avisamenta (nr. 339) be- absichtigt hatten, die Neutralität fallen und traten der Französischen Anschauung bei, daß Eugen IV. als rechtmäßtiger Papst zu gelten habe; und zwar geschah das anscheinend unter vorläufigem Verzicht auf die Erlangung besonderer Vorteile für die Deutsche 15 Nation als Preis der Anerkennung Eugens. Die Vertreter des Römischen Königs schlossen sich ihnen an, obwohl ihnen in ihrer Instruktion die Beobachtung strikter Neutralität zur Pflicht gemacht worden war. Dafür erreichten sie allerdings, daß die vom König ge- wünschte und von Frankreich unterstützte Berufung eines neuen Konzils nun auch von den Kurfürsten gebilligt wurde. Die Annahme dieses Planes und die völlige Ausschaltung Felix' V. bedeuteten einc empfindliche Niederlage des Baseler Konzils, das, wie bekannt, seit Jahren den Gedanken ciner Lösung der Kirchenfrage vermittels des dritten Konzils bekämpft hatte. Aber auch Eugen IV. konnte sich nicht in allen Punkten als Sieger betrachten. Denn durch die völlige Ignorierung des Florentiner Konzils wurde sein Vorgehen gegen die Baseler als 25 zu Unrecht erfolgt gekennzeichnet, und in der Ubertragung der Entscheidung der Kirchen- frage an das dritte Konzil lag die Anerkennung der von ihm bekämpften Superiorität der allgemeinen Konzilien über den Papst. Der alleinige Sieger war Frankreich. Es hatte nicht nur die Anerkennung Eugens IV. sondern auch die Berufung des neuen Konzils durchgesetzt, ohne dafür irgend welche Konzessionen nach irgend einer Seite hin 30 machen zu müssen. Das Ubereinkommen besaß allerdings noch keine bindende Kraft, da die Beteiligten seine Gültigkeit ausdrücklich von der Zustimmung ihrer Mandatare abhängig gemacht und ihnen auch das Recht zur Vornahme von Anderungen vorbehalten hatten. Es fragte sich also noch, ob namentlich K. Friedrich und der König von Frankreich alles Verein- 35 barte billigen würden. In dieser Unsicherheit lag die Schwäche des Abkommens. Sie mußtte beispielsweise das Baseler Konzil geradezu anreizen, sofort mit allem Nachdruck am königlichen Hofe gegen den Beitritt Friedrichs zu agitieren und nichts unversucht zu lassen, was den unbequemen Konzilsplan noch in letster Stunde vereiteln konnte. Da sich K. Friedrich bisher dem Konzil und dem Gegenpapst gegenüber schr entgegenkommend 40 gezeigt hatte, so war ein solches Beginnen nicht aussichtslos. Tatsächlich ging denn auch Ende Mai cine Konzilsgesandtschaft nach Wien. Wir werden im nächsten Bande auf sic zurückkommen. 20 Obwohl mit dem Abschluß jenes Ubereinkommens die Aufgabe des Kongresses als erledigt gelten konnte, so blieben die Anwesenden doch vorläufig noch beisammen. Der 45 Grund lag darin, daß der Erzbischof von Trier die Absicht geäußert hatte, am 20. April mit dem Erzbischof von Köln in Mainz zusammenzutreffen und zu dieser Zusammen- kunft auch den Erzbischof von Mains, den Pfalzgrafen Otto und andere Fürsten ein- zuladen (vgl. nr. 370 art. 7 und nr. 372 art. 3).
580 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Obödienz oder auch durch jene zu Papst Eugen reisenden Gesandten auffordern lassen, auf dem neuen Konzil entweder persönlich zu erscheinen oder sich vertreten zu lassen. Doch dürfen ihm die Gesandten keine päpstlichen Ehren erweisen und nicht direkt, sondern nur durch Mittelspersonen mit ihm verhandeln (art. 11). 11. Willigt der Erwählte in die Berufung des Konzils und will er seine Obödienz 5 zum Besuch desselben veranlassen, so ist dem im Interesse einer möglichst starken Be- teiligung am Konzil und der entsprechend leichteren Herstellung des Friedens in der Kirche Rechnung zu tragen (art. 12). Ein merkwürdiges, bisher in seiner Bedeutung auch nicht annähernd richtig ge- würdigtes Ubereinkommen. Es stellt ein Kompromiß dar zwischen den schon oben an-10 gedeuteten Anschauungen über die Art der Lösung der Kirchenfrage. Die Kurfürsten ließen, wie sie schon in den zu Anfang Februar aufgesetzten Avisamenta (nr. 339) be- absichtigt hatten, die Neutralität fallen und traten der Französischen Anschauung bei, daß Eugen IV. als rechtmäßtiger Papst zu gelten habe; und zwar geschah das anscheinend unter vorläufigem Verzicht auf die Erlangung besonderer Vorteile für die Deutsche 15 Nation als Preis der Anerkennung Eugens. Die Vertreter des Römischen Königs schlossen sich ihnen an, obwohl ihnen in ihrer Instruktion die Beobachtung strikter Neutralität zur Pflicht gemacht worden war. Dafür erreichten sie allerdings, daß die vom König ge- wünschte und von Frankreich unterstützte Berufung eines neuen Konzils nun auch von den Kurfürsten gebilligt wurde. Die Annahme dieses Planes und die völlige Ausschaltung Felix' V. bedeuteten einc empfindliche Niederlage des Baseler Konzils, das, wie bekannt, seit Jahren den Gedanken ciner Lösung der Kirchenfrage vermittels des dritten Konzils bekämpft hatte. Aber auch Eugen IV. konnte sich nicht in allen Punkten als Sieger betrachten. Denn durch die völlige Ignorierung des Florentiner Konzils wurde sein Vorgehen gegen die Baseler als 25 zu Unrecht erfolgt gekennzeichnet, und in der Ubertragung der Entscheidung der Kirchen- frage an das dritte Konzil lag die Anerkennung der von ihm bekämpften Superiorität der allgemeinen Konzilien über den Papst. Der alleinige Sieger war Frankreich. Es hatte nicht nur die Anerkennung Eugens IV. sondern auch die Berufung des neuen Konzils durchgesetzt, ohne dafür irgend welche Konzessionen nach irgend einer Seite hin 30 machen zu müssen. Das Ubereinkommen besaß allerdings noch keine bindende Kraft, da die Beteiligten seine Gültigkeit ausdrücklich von der Zustimmung ihrer Mandatare abhängig gemacht und ihnen auch das Recht zur Vornahme von Anderungen vorbehalten hatten. Es fragte sich also noch, ob namentlich K. Friedrich und der König von Frankreich alles Verein- 35 barte billigen würden. In dieser Unsicherheit lag die Schwäche des Abkommens. Sie mußtte beispielsweise das Baseler Konzil geradezu anreizen, sofort mit allem Nachdruck am königlichen Hofe gegen den Beitritt Friedrichs zu agitieren und nichts unversucht zu lassen, was den unbequemen Konzilsplan noch in letster Stunde vereiteln konnte. Da sich K. Friedrich bisher dem Konzil und dem Gegenpapst gegenüber schr entgegenkommend 40 gezeigt hatte, so war ein solches Beginnen nicht aussichtslos. Tatsächlich ging denn auch Ende Mai cine Konzilsgesandtschaft nach Wien. Wir werden im nächsten Bande auf sic zurückkommen. 20 Obwohl mit dem Abschluß jenes Ubereinkommens die Aufgabe des Kongresses als erledigt gelten konnte, so blieben die Anwesenden doch vorläufig noch beisammen. Der 45 Grund lag darin, daß der Erzbischof von Trier die Absicht geäußert hatte, am 20. April mit dem Erzbischof von Köln in Mainz zusammenzutreffen und zu dieser Zusammen- kunft auch den Erzbischof von Mains, den Pfalzgrafen Otto und andere Fürsten ein- zuladen (vgl. nr. 370 art. 7 und nr. 372 art. 3).
Strana 581
Einleitung. 581 Der Erzbischof von Köln kam in der Tat um den 23. April herum (vgl. nr. 357 art. 18). Auch der Trierer und der Mainzer scheinen sich eingefunden zu haben 1 Ob sonst noch jemand kam, wissen wir nicht. Verhandlungen über die Kirchenfrage haben zweifellos stattgefunden 2. Aber wir kennen die Einzelheiten nicht. Wir erfahren 5 nur, daß Thomas von Courcelles im Namen der Konzilsgesandten öffentlich eine Ansprache an den Erzbischof von Köln hielt und daß sich dann dieser und der Kardinal von Arles wiederholt besprachen. Das Ergebnis dieser Besprechungen bildete wahrscheinlich den Inhalt eines Briefes des Kardinals von Arles an das Konzil, der am 29. April oder kurz vorher in Basel cintraf. Da der Kardinal darin auch über jene Propositionen 10 schrieb, die die päpstlichen Gesandten dem Kongreß am 27. März vorgelegt hatten (nrr. 347 und 348), und anscheinend auch Abschrift davon mitschickte, so wird man annehmen dürfen, daß die päpstlichen Gesandten dem Erzbischof von Köln ein Exemplar der Propositionen überreicht hatten. Ihr Vorgehen wird die Konzilsgesandten veranlaßtt haben, dem Erzbischof und seinen Amtsgenossen auch die oben besprochene Gegenschrift 15 (nr. 353) einzuhändigen. Auf diesen Vorgang würde sich dann das in der Vorlage R unserer nr. 353 genannte Datum3 beziehen. Nachdem die Anwesenden noch dahin übereingekommen waren, daß dem Römischen König Bericht über den ganzen Verlauf der Mainzer Verhandlungen erstattet werden solle (ob durch den Erzbischof von Trier oder die königlichen Gesandten, ist nicht ge- 20 sagt), wurden Reichstag und Kongreß endgültig geschlossen (vgl. nr. 357 art. 18). Un- mittelbar darauf verließen die Französischen und die königlichen Gesandten Mainz. G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. Die aus den litt. D und E ersichtliche besondere Art der Beteiligung am Reichs- tage bezw. am Kongreß und die eben in lit. F hervorgehobene bevorzugte Stellung, die 25 die Kirchenfrage auf der Tagesordnung genoß, machen es leicht erklärlich, daß die in- haltlich wertvolleren Berichte über seinen Verlauf oder über einzelne Phasen der Ver- handlungen diesmal nicht, wie es sonst meist der Fall zu sein pflegt, von reichsstädtischer Seite ausgehen, sondern von den Vertretern der beiden streitenden Parteien, und hier in erster Linie von denen des Baseler Konzils. An ihrer Spitze steht natürlich Segovias schon oben4 gewürdigter Bericht (nr. 357). Obwohl Segovia nicht immer als Augenzeuge schreibt, sondern vieles nur aus münd- lichen Mitteilungen oder schriftlichen Aufzeichnungen anderer Mitglieder der Konzils- gesandtschaft kennt, so ist dennoch seine Schilderung von Reichstag und Kongreß nicht nur durch die zuverlässigen Angaben über die zeitliche Aufeinanderfolge der Ereignisse 35 von Wert, sondern mehr noch durch die Fülle der Einzelheiten, die sie besonders aus den Vorverhandlungen der Kurfürsten mit den Konzilsgesandten über den Modus der Audienz und dann aus dieser selbst bringt. Bei den anderen aus den Kreisen der Konzilsgesandtschaft stammenden Berichten handelt es sich nicht um zusammenhängende Darstellungen, sondern um kurze briefliche 40 Nachrichten. Sie können sich im Punkt der Reichhaltigkeit natürlich nicht mit Segovias Bericht messen, dienen ihm aber vielfach zur Ergänzung. Dies gilt ebensosehr von dem Brief Segovias und seiner Mitgesandten an Konrad von Weinsberg vom 8. Februar, den wir in nr. 359 mitteilen, wie von den vier, in den nrr. 365, 367, 369 und 372 ab- gedruckten interessanten Briefen des Kardinals Grünwalder an seinen Neffen Herzog 30 45 1 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 353 unter R. 2 Vgl. auch S. 544-545. Deutsche Reichstags-Akten XV. 3 Vgl. S. 569. Vgl. S. 553. 74
Einleitung. 581 Der Erzbischof von Köln kam in der Tat um den 23. April herum (vgl. nr. 357 art. 18). Auch der Trierer und der Mainzer scheinen sich eingefunden zu haben 1 Ob sonst noch jemand kam, wissen wir nicht. Verhandlungen über die Kirchenfrage haben zweifellos stattgefunden 2. Aber wir kennen die Einzelheiten nicht. Wir erfahren 5 nur, daß Thomas von Courcelles im Namen der Konzilsgesandten öffentlich eine Ansprache an den Erzbischof von Köln hielt und daß sich dann dieser und der Kardinal von Arles wiederholt besprachen. Das Ergebnis dieser Besprechungen bildete wahrscheinlich den Inhalt eines Briefes des Kardinals von Arles an das Konzil, der am 29. April oder kurz vorher in Basel cintraf. Da der Kardinal darin auch über jene Propositionen 10 schrieb, die die päpstlichen Gesandten dem Kongreß am 27. März vorgelegt hatten (nrr. 347 und 348), und anscheinend auch Abschrift davon mitschickte, so wird man annehmen dürfen, daß die päpstlichen Gesandten dem Erzbischof von Köln ein Exemplar der Propositionen überreicht hatten. Ihr Vorgehen wird die Konzilsgesandten veranlaßtt haben, dem Erzbischof und seinen Amtsgenossen auch die oben besprochene Gegenschrift 15 (nr. 353) einzuhändigen. Auf diesen Vorgang würde sich dann das in der Vorlage R unserer nr. 353 genannte Datum3 beziehen. Nachdem die Anwesenden noch dahin übereingekommen waren, daß dem Römischen König Bericht über den ganzen Verlauf der Mainzer Verhandlungen erstattet werden solle (ob durch den Erzbischof von Trier oder die königlichen Gesandten, ist nicht ge- 20 sagt), wurden Reichstag und Kongreß endgültig geschlossen (vgl. nr. 357 art. 18). Un- mittelbar darauf verließen die Französischen und die königlichen Gesandten Mainz. G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. Die aus den litt. D und E ersichtliche besondere Art der Beteiligung am Reichs- tage bezw. am Kongreß und die eben in lit. F hervorgehobene bevorzugte Stellung, die 25 die Kirchenfrage auf der Tagesordnung genoß, machen es leicht erklärlich, daß die in- haltlich wertvolleren Berichte über seinen Verlauf oder über einzelne Phasen der Ver- handlungen diesmal nicht, wie es sonst meist der Fall zu sein pflegt, von reichsstädtischer Seite ausgehen, sondern von den Vertretern der beiden streitenden Parteien, und hier in erster Linie von denen des Baseler Konzils. An ihrer Spitze steht natürlich Segovias schon oben4 gewürdigter Bericht (nr. 357). Obwohl Segovia nicht immer als Augenzeuge schreibt, sondern vieles nur aus münd- lichen Mitteilungen oder schriftlichen Aufzeichnungen anderer Mitglieder der Konzils- gesandtschaft kennt, so ist dennoch seine Schilderung von Reichstag und Kongreß nicht nur durch die zuverlässigen Angaben über die zeitliche Aufeinanderfolge der Ereignisse 35 von Wert, sondern mehr noch durch die Fülle der Einzelheiten, die sie besonders aus den Vorverhandlungen der Kurfürsten mit den Konzilsgesandten über den Modus der Audienz und dann aus dieser selbst bringt. Bei den anderen aus den Kreisen der Konzilsgesandtschaft stammenden Berichten handelt es sich nicht um zusammenhängende Darstellungen, sondern um kurze briefliche 40 Nachrichten. Sie können sich im Punkt der Reichhaltigkeit natürlich nicht mit Segovias Bericht messen, dienen ihm aber vielfach zur Ergänzung. Dies gilt ebensosehr von dem Brief Segovias und seiner Mitgesandten an Konrad von Weinsberg vom 8. Februar, den wir in nr. 359 mitteilen, wie von den vier, in den nrr. 365, 367, 369 und 372 ab- gedruckten interessanten Briefen des Kardinals Grünwalder an seinen Neffen Herzog 30 45 1 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 353 unter R. 2 Vgl. auch S. 544-545. Deutsche Reichstags-Akten XV. 3 Vgl. S. 569. Vgl. S. 553. 74
Strana 582
582 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Albrecht III. von Baiern. Von den letzteren ist übrigens der in nr. 372 enthaltene nicht in Mainz geschrieben, sondern erst cinige Tage nachdem der Kardinal nach Basel zurückgekehrt war. Auch die Aufzeichnungen des Konzilsnotars Hüglin (nr. 360) tragen manches zur Vervollständigung des von Segovia entworfenen Bildes bei. Es sei besonders auf die 5 freilich etwas knappen Mitteilungen in den artt. 4 und 5 über die Sitzung der Deputatio pro communibus und die Generalkongregation des Konzils vom 27. März hingewiesen. Sie bilden gewissermaßen den Ubergang von dem, was Segovia in art. 7h seines Be- richtes über die Behandlung der Konzilsgesandten durch den Mainzer Rat erzählt, zu der in unserer nr. 368 mitgeteilten Abberufung Segovias und Grünwalders aus Mainz. 10 Daneben verdienen auch die in den artt. 1�3 enthaltenen Angaben über den In- halt verschiedener jetzt nicht mehr vorhandener Briefe der Konzilsgesandten an das Konzil und Papst Felix Beachtung. Wir erfahren aus ihnen, daß Segovia und seine Mitgesandten Anfang Februar an Papst Felix über ihre Aufnahme in Mainz be- richteten und zugleich um Entsendung noch anderer Mitglieder des Konzils baten. In 15 ähnlicher Weise benachrichtigten diese newen Gesandten (die Kardinäle Aleman und Grünwalder und der Metzer Erzdiakon Guillermus Hugonis) das Konzil Mitte März von ihrer Ankunft und ihrer Aufnahme in Mainz, und einige Tage später schrieb der Kardinal von Arles an Papst Felix über die Besetzung der Würzburger Dompropstei, eine Angelegenheit, die in den geheimen Verhandlungen des Kardinals mit Erzbischof 20 Jakob von Trier wegen der Anerkennung Felix' V. eine Rolle spielte. Gegenüber diesem reichhaltigen, von der Konzilsseite gebotenen Material treten die Uberreste der Berichterstattung der päpstlichen Gesandten ganz zurück. Ein fortlaufender Bericht, an dem sich die Angaben Segovias kontrollieren ließen und der zugleich Aus- kunft über die geheime und öffentliche Agitation der Gesandten bei den Kurfürsten und 25 anderwärts für Eugen IV. und gegen das Konzil gäbe, ist nicht vorhanden. Und auch von den Briefen der Gesandten hat sich bedauerlicherweise nur der in unserer nr. 370 mitgeteilte Brief Cusas an Kardinal Cesarini vom 3. April erhalten. Er bietet einc umfassende Inhaltsangabe von Cusas Erwiderung auf Segovias Rede vom 28. März, muß aber mit Vorsicht benutzt werden, da Cusa anscheinend aus dem Gedächtnis und so darum wohl nicht immer genau berichtet und auch offenkundig darauf ausgeht, seine Person in ein möglichst günstiges Licht zu rücken. Von besonderem Interesse ist die von uns schon in lit. F verwertete Schlußbemerkung über die Absicht des Erzbischofs von Trier, dem Papst und den Kardinälen zu schreiben. Sie läßt vermuten, daß der Erzbischof schon längst entschlossen war, der Neutralität abzusagen und den Ubergang s5 zu Eugen IV. zu vollziehen, eine Vermutung, die ja auch durch sein sonstiges Verhalten während der Mainzer Verhandlungen und durch den Inhalt des in unserer nr. 371 ab- gedruckten Briefes des Papstes an ihn begründet erscheint. Mit den angeführten Berichten und Briefen kann sich die städtische Korre- spondenz an Bedeutung nicht im entferntesten messen. Es handelt sich bei ihr fast 40 nur um die üblichen Anfragen, ob der Tag stattfinde, wer da sei und worüber ver- handelt werde, und um die entsprechenden Antworten (nrr. 356, 358, 361-364, 366). Größerer Wert kommt darunter nur den beiden Briefen Frankfurts an Nürnberg vom 10. und 22. Februar (nrr. 361 und 364) und dem von Mainz an Straßburg vom 5. März (nr. 366) zu. 45 H. Kosten nr. 373-381. Wie die städtischen Korrespondenzen, so gewähren auch die städtischen Rechnungs- bücher, die doch sonst so manche schätzenswerten Bemerkungen über Gesandtschaften und anderes zu enthalten pflegen, diesmal wenig Ausbeute. Von Mainzer Seite liegen
582 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Albrecht III. von Baiern. Von den letzteren ist übrigens der in nr. 372 enthaltene nicht in Mainz geschrieben, sondern erst cinige Tage nachdem der Kardinal nach Basel zurückgekehrt war. Auch die Aufzeichnungen des Konzilsnotars Hüglin (nr. 360) tragen manches zur Vervollständigung des von Segovia entworfenen Bildes bei. Es sei besonders auf die 5 freilich etwas knappen Mitteilungen in den artt. 4 und 5 über die Sitzung der Deputatio pro communibus und die Generalkongregation des Konzils vom 27. März hingewiesen. Sie bilden gewissermaßen den Ubergang von dem, was Segovia in art. 7h seines Be- richtes über die Behandlung der Konzilsgesandten durch den Mainzer Rat erzählt, zu der in unserer nr. 368 mitgeteilten Abberufung Segovias und Grünwalders aus Mainz. 10 Daneben verdienen auch die in den artt. 1�3 enthaltenen Angaben über den In- halt verschiedener jetzt nicht mehr vorhandener Briefe der Konzilsgesandten an das Konzil und Papst Felix Beachtung. Wir erfahren aus ihnen, daß Segovia und seine Mitgesandten Anfang Februar an Papst Felix über ihre Aufnahme in Mainz be- richteten und zugleich um Entsendung noch anderer Mitglieder des Konzils baten. In 15 ähnlicher Weise benachrichtigten diese newen Gesandten (die Kardinäle Aleman und Grünwalder und der Metzer Erzdiakon Guillermus Hugonis) das Konzil Mitte März von ihrer Ankunft und ihrer Aufnahme in Mainz, und einige Tage später schrieb der Kardinal von Arles an Papst Felix über die Besetzung der Würzburger Dompropstei, eine Angelegenheit, die in den geheimen Verhandlungen des Kardinals mit Erzbischof 20 Jakob von Trier wegen der Anerkennung Felix' V. eine Rolle spielte. Gegenüber diesem reichhaltigen, von der Konzilsseite gebotenen Material treten die Uberreste der Berichterstattung der päpstlichen Gesandten ganz zurück. Ein fortlaufender Bericht, an dem sich die Angaben Segovias kontrollieren ließen und der zugleich Aus- kunft über die geheime und öffentliche Agitation der Gesandten bei den Kurfürsten und 25 anderwärts für Eugen IV. und gegen das Konzil gäbe, ist nicht vorhanden. Und auch von den Briefen der Gesandten hat sich bedauerlicherweise nur der in unserer nr. 370 mitgeteilte Brief Cusas an Kardinal Cesarini vom 3. April erhalten. Er bietet einc umfassende Inhaltsangabe von Cusas Erwiderung auf Segovias Rede vom 28. März, muß aber mit Vorsicht benutzt werden, da Cusa anscheinend aus dem Gedächtnis und so darum wohl nicht immer genau berichtet und auch offenkundig darauf ausgeht, seine Person in ein möglichst günstiges Licht zu rücken. Von besonderem Interesse ist die von uns schon in lit. F verwertete Schlußbemerkung über die Absicht des Erzbischofs von Trier, dem Papst und den Kardinälen zu schreiben. Sie läßt vermuten, daß der Erzbischof schon längst entschlossen war, der Neutralität abzusagen und den Ubergang s5 zu Eugen IV. zu vollziehen, eine Vermutung, die ja auch durch sein sonstiges Verhalten während der Mainzer Verhandlungen und durch den Inhalt des in unserer nr. 371 ab- gedruckten Briefes des Papstes an ihn begründet erscheint. Mit den angeführten Berichten und Briefen kann sich die städtische Korre- spondenz an Bedeutung nicht im entferntesten messen. Es handelt sich bei ihr fast 40 nur um die üblichen Anfragen, ob der Tag stattfinde, wer da sei und worüber ver- handelt werde, und um die entsprechenden Antworten (nrr. 356, 358, 361-364, 366). Größerer Wert kommt darunter nur den beiden Briefen Frankfurts an Nürnberg vom 10. und 22. Februar (nrr. 361 und 364) und dem von Mainz an Straßburg vom 5. März (nr. 366) zu. 45 H. Kosten nr. 373-381. Wie die städtischen Korrespondenzen, so gewähren auch die städtischen Rechnungs- bücher, die doch sonst so manche schätzenswerten Bemerkungen über Gesandtschaften und anderes zu enthalten pflegen, diesmal wenig Ausbeute. Von Mainzer Seite liegen
Strana 583
A. Einladungen nr. 302-304. 583 10 20 überhaupt keinc Aufzeichnungen über die doch gewiß sehr erheblichen Ausgaben vor, die die Stadt während der fast dreimonatlichen Dauer des Reichstages und des Kongresses zu machen hatte. Das ist um so bedauerlicher, als diese Aufzeichnungen zweifellos auch über die Besucher der beiden Versammlungen viel umfassendere Auskunft gegeben haben 5 würden, als es in den erhaltenen Quellen geschieht. Die Nürnberger und Frankfurter Ausgaben, die wir in den nrr. 373 und 375 zusammenstellen, sind unbedeutend. Jene beziehen sich auf die Beförderung der in lit. G mitgeteilten Briefe Nürnbergs und diese auf die wiederholten Gesandtschaften Frankfurts nach Mains, die wir zum Teil auch anderswoher kennen. Mehr Wert hat der in nr. 374 gegebene Auszug aus dem Colmarer Kaufhaus- buche. Er ist die einzige Quelle für die schon in den litt. A und E erwähnte Tagung der Elsässischen Städte in Straßburg, auf der über die Beschickung des Mainzer Tages beraten wurde. Zu diesen geringfügigen städtischen Aufzeichnungen treten in den nrr. 376-381 15 die schr beachtenswerten über die Ausgaben der Kurie. Sie zeigen uns zunächst, daßs zu den drei Gesandten Eugens IV., die zuerst nach Nürnberg und dann nach Mainz gegangen waren, noch der sonst nirgends erwähnte Dominikaner Heinrich Kalteisen hin- zukam 1. Sodann lassen sie erkennen, daß zwischen der Kurie und den Gesandten ein lebhafter, durch Kuriere besorgter Briefwechsel stattfand. Und endlich gestatten sie einen Schluß auf die Höhe der Kosten, die der Kurie aus der Beteiligung am Reichstag und am Kongreß erwuchsen. Schon die Beträge, die in den nrr. 376, 377 und 381 genannt sind, ergeben die stattliche Summe von 600 Goldgulden. Da es sich aber dabei nur um einen Teil der wirklichen Ausgaben für die vier Gesandten handeln dürfte, auch die Ausgaben für die Kuriere usw. nicht inbegriffen sind, so wird man wohl annehmen 25 können, daß die Gesamtkosten nahe an 1000 Goldgulden herangereicht, wenn nicht diesen Betrag noch überstiegen haben. A. Einladungen nr. 302-304. 30 302. K. Friedrich an den Hochmeister und desgleichen an K. Karl VII. von Frankreich: 1440 hat auf Anraten der kurfürstlichen Gesandten, die ihm unlängst das Wahldekret überbrachten, und anderer geistlichen und weltlichen Großen und königlichen Räte einen Tag nach Mainz auf den 2. Februar wegen der Kirchenfrage berufen; bittet die Adressaten, Gesandte dorthin zu schicken oder, wenn sie können und wollen, persönlich zu kommen. 1440 Mai 21 Wien. Mai 21 An den Hochmeister: K aus Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. VI 35 nr. 40) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. paene del. — Regest bei Lichnowsky, Gesch. des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 82. — Erwähnt von Voigt, Geschichte Preußtens 7, 779. An K. Karl von Frankreich: R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 3996 fol. 21 ab cop. chart. coaeva. Der Eingang lautet: Fredericus Romanorum rex semper augustus Austrie Stirie Karinthie [R Karithie] et Carniole dux comes Tirolis [R Griole] etc. serenissimo principi Karolo regi Francorum fratri 40 1 Vgl. auch nr. 301. Daß Kalteisen tatsächlich pasche [April 16] 1441 predigte. Laut fol. 84b in Mainz war, ergibt sich aus gleichzeitigen Auf- behauptete er in der Predigt teste magistro Thoma zeichnungen im cod. Palat. lat. 600 der Vatika- Haßelbach: papa est supra ecclesiam; deponentes nischen Bibliothek. Dort ist auf fol. 85b bemerkt, papam pejores sunt divisoribus vestimentorum [Vorl. daß Heinricus Kaltysen ordinis Predicatorum doctor vestitorum], quia diviserunt tunicam inconsutilem. Coloniensis, magister sacri palacii, in Mainz in die Eine Inhaltsangabe der Predigt steht auf fol. 85a. 74* 45
A. Einladungen nr. 302-304. 583 10 20 überhaupt keinc Aufzeichnungen über die doch gewiß sehr erheblichen Ausgaben vor, die die Stadt während der fast dreimonatlichen Dauer des Reichstages und des Kongresses zu machen hatte. Das ist um so bedauerlicher, als diese Aufzeichnungen zweifellos auch über die Besucher der beiden Versammlungen viel umfassendere Auskunft gegeben haben 5 würden, als es in den erhaltenen Quellen geschieht. Die Nürnberger und Frankfurter Ausgaben, die wir in den nrr. 373 und 375 zusammenstellen, sind unbedeutend. Jene beziehen sich auf die Beförderung der in lit. G mitgeteilten Briefe Nürnbergs und diese auf die wiederholten Gesandtschaften Frankfurts nach Mains, die wir zum Teil auch anderswoher kennen. Mehr Wert hat der in nr. 374 gegebene Auszug aus dem Colmarer Kaufhaus- buche. Er ist die einzige Quelle für die schon in den litt. A und E erwähnte Tagung der Elsässischen Städte in Straßburg, auf der über die Beschickung des Mainzer Tages beraten wurde. Zu diesen geringfügigen städtischen Aufzeichnungen treten in den nrr. 376-381 15 die schr beachtenswerten über die Ausgaben der Kurie. Sie zeigen uns zunächst, daßs zu den drei Gesandten Eugens IV., die zuerst nach Nürnberg und dann nach Mainz gegangen waren, noch der sonst nirgends erwähnte Dominikaner Heinrich Kalteisen hin- zukam 1. Sodann lassen sie erkennen, daß zwischen der Kurie und den Gesandten ein lebhafter, durch Kuriere besorgter Briefwechsel stattfand. Und endlich gestatten sie einen Schluß auf die Höhe der Kosten, die der Kurie aus der Beteiligung am Reichstag und am Kongreß erwuchsen. Schon die Beträge, die in den nrr. 376, 377 und 381 genannt sind, ergeben die stattliche Summe von 600 Goldgulden. Da es sich aber dabei nur um einen Teil der wirklichen Ausgaben für die vier Gesandten handeln dürfte, auch die Ausgaben für die Kuriere usw. nicht inbegriffen sind, so wird man wohl annehmen 25 können, daß die Gesamtkosten nahe an 1000 Goldgulden herangereicht, wenn nicht diesen Betrag noch überstiegen haben. A. Einladungen nr. 302-304. 30 302. K. Friedrich an den Hochmeister und desgleichen an K. Karl VII. von Frankreich: 1440 hat auf Anraten der kurfürstlichen Gesandten, die ihm unlängst das Wahldekret überbrachten, und anderer geistlichen und weltlichen Großen und königlichen Räte einen Tag nach Mainz auf den 2. Februar wegen der Kirchenfrage berufen; bittet die Adressaten, Gesandte dorthin zu schicken oder, wenn sie können und wollen, persönlich zu kommen. 1440 Mai 21 Wien. Mai 21 An den Hochmeister: K aus Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. VI 35 nr. 40) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. paene del. — Regest bei Lichnowsky, Gesch. des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 82. — Erwähnt von Voigt, Geschichte Preußtens 7, 779. An K. Karl von Frankreich: R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 3996 fol. 21 ab cop. chart. coaeva. Der Eingang lautet: Fredericus Romanorum rex semper augustus Austrie Stirie Karinthie [R Karithie] et Carniole dux comes Tirolis [R Griole] etc. serenissimo principi Karolo regi Francorum fratri 40 1 Vgl. auch nr. 301. Daß Kalteisen tatsächlich pasche [April 16] 1441 predigte. Laut fol. 84b in Mainz war, ergibt sich aus gleichzeitigen Auf- behauptete er in der Predigt teste magistro Thoma zeichnungen im cod. Palat. lat. 600 der Vatika- Haßelbach: papa est supra ecclesiam; deponentes nischen Bibliothek. Dort ist auf fol. 85b bemerkt, papam pejores sunt divisoribus vestimentorum [Vorl. daß Heinricus Kaltysen ordinis Predicatorum doctor vestitorum], quia diviserunt tunicam inconsutilem. Coloniensis, magister sacri palacii, in Mainz in die Eine Inhaltsangabe der Predigt steht auf fol. 85a. 74* 45
Strana 584
584 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 440 et consanguineo nostro carissimo salutem et fraterne dilectionis affectum. dum usw. Der König wird dann stets mit fraternitas vestra oder vestra fraterna dilectio angeredet (vgl. die Varianten). Die Unterschrift fehlt. Die Adresse steht über dem Text und lautet Serenissimo principi Karolo Francorum regi fratri et consanguineo nostro carissimo. — Gedruckt bei Gratius, Fasciculus rerum expetendarum ac fugiendarum (Köln 1535) fol. 162a mit der Jahreszahl „1400" im Datum. Gratius gibt an, daß sich der Brief befinde „in libraria sancti Victoris prope Parrhisios in libro pp. X. folio ultimo pulpiti p.“. — Goldäst, Statuta et rescripta imperialia (Frankfurt 1607) pag. 201 ohne Quellenangabe, aber zweifellos aus Gratius, da er die falsche Jahreszahl „1400" hat; dieser Abdruck ist dann wiederholt in Goldasts Collectio constitutionum imperialium Bd. 4, 1 (Frankfurt 1713) S. 201. — Nicolai de Clemangiis Opera omnia ed. J. M. Lydius Tom. 1 (Lyon 1613) pag. 107 mit derselben Quellenangabe wie bei Gratius, aber 10 mit dem falschen Datum „1421 mensis maji“. — Raynald, Annales ecclesiastici ad annum 1440 cap. 12 aus Clémanges und einem „ms. bibl. monast. S. Victoris Paris.“. — Preuves des libertez de l'eglise Gallicane Tom. 2 (Paris 1651) pag. 762-763 „ex veteri editione et ex Collect. Actor. in 40“; im Datum heißt es „1440 mensis maji“. — Goldast, Collectio constitutionum imperialium Bd. 1 (Frankfurt 1713) S. 407-408 ohne Quellenangabe, hier mit der richtigen Jahreszahl. — Müller, Reichs- 15 tagstheatrum unter Kaiser Friedrich V. (Jena 1713) S. 56-57 ohne Quellenangabe, aber wohl aus Goldast. — Lünig, Spicilegium ecclesiasticum Bd. 1 (Leipzig 1716) S. 745-746 ohne Quellenangabe. — Freher, Rerum Germanicarum scriptores Tom. 2 (Argentorati 1717) pag. 401-402 ohne Quellenangabe. Im Datum heißt es „1440 mensis maji“. — Regest bei Georgisch, Regesta chronologico-diplomatica 2, 1094; Chmel, Regesta Friderici III. nr. 66, hier trotz Hinweis auf Lünig und Müller als „sine dato“ 20 bezeichnet; Lichnowsky, Geschichte des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 160, auch hier mit dem Vermerk „1440 ohne Datum“. — Benutzt von Chmel, Gesch. Kaiser Friedrichs IV. und seines Sohnes Maxi- milian I. 2, 94, wo das Datum des 21. Mai verworfen und das Schreiben in das Ende des Jahres 1440 gesetzt wird; Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst Pius II., und sein Zeitalter 1, 259; Bach- mann, Die Deutschen Könige und die kurfürstliche Neutralität S. 78 Anm. 2; Du Fresne de Beaucourt, 25 Histoire de Charles VII. 3, 302; Leroux, Nouvelles recherches critiques sur les relations politiques de la France avec l'Allemagne de 1378 à 1461 (Paris 1892) pag. 320. 5 ai 21 Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus ac Austrie Styrie etc. dux. Venerabilis et religiose. devote, nobis dilecte. dum ad sacri Romani a imperii so fastigia divino b vocati numine tante moli gravissime gubernacionis humeros nostros in dei nomine, ne sue ordinacionic videremur resistere, sincero corde submisimus, inter in- numera mala, quibus undique terrarum d orbis concutitur, hoc maximum, quo certamen e agitur, ut evo nostro sancta scindatur ecclesia, animum nostrum eo premit? arcius ar- denciusque sollicitat, quo eidem ecclesie matri nostre filialis g dileccionis amore ac h nobili s5 advocacionis officio forcius constituimur obligati, ut illii seva nunc k jacula pacienti pro viribus 1 nobis distributis ab alto diligencia celeri succurramus atque ad concurrendum in hoc tam necessario ac salutari opere reges et principes nominem Christiano gaudentes pura sinceritate hortemur. nichil vero ad id eque patrocinaturum conspicimus, quam si catholici simul conveniamus reges et principes ecclesiastici et seculares, ut senciant qui- 40 cumque dissidentes" unam esse vocem omnium. tunc enim sperandum, quod nemo us- quam illam irridebit aut spernet, nemo non reverebitur neque non timebit. unde vene- rabilium et illustrium nostrorum et sacri imperii principum electorum oratoribus, qui pri- dem decretum eleccionis 1 de nostra persona ad culmen imperii celebrate conspectui nostro attulerant ° 2, aliis quoque prelatis principibus comitibus baronibus proceribus et 45 viris consularibus ?, nostris fidelibus dilectis, deliberate consulentibus convencionem seu dietam solemnem pro conmuni instituimus omnium q salute in civitate Maguntina rebus gerendis plurimis ex r causis accommoda in diem festis purificacionis gloriose virginis [1441] Febr. 2 a) om. R. b) R om. divino — gubernacionis. c) R stelll um videremur ordinacioni. d) desgleichen orbis ter- rurum. e) R certamine. f) R stelll um artius premit. g) R filiali. h) Ret. i) Rilla, add. inter. k) om. R. 50 1) die dritte Silbe von viribus und die beiden folgenden Worte stehen in K auf Rasur und sind von einer anderen, aber zeitgenössischen Hand geschrieben. m) R stellt um Christiano nomino. n) R diffidentes. o) Rattulerunt. p) R consultare. q) R omniumque. r) R om. ex causis. s) em.; KR festum. 1 nr. 101. Vgl. S. 129-131.
584 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 440 et consanguineo nostro carissimo salutem et fraterne dilectionis affectum. dum usw. Der König wird dann stets mit fraternitas vestra oder vestra fraterna dilectio angeredet (vgl. die Varianten). Die Unterschrift fehlt. Die Adresse steht über dem Text und lautet Serenissimo principi Karolo Francorum regi fratri et consanguineo nostro carissimo. — Gedruckt bei Gratius, Fasciculus rerum expetendarum ac fugiendarum (Köln 1535) fol. 162a mit der Jahreszahl „1400" im Datum. Gratius gibt an, daß sich der Brief befinde „in libraria sancti Victoris prope Parrhisios in libro pp. X. folio ultimo pulpiti p.“. — Goldäst, Statuta et rescripta imperialia (Frankfurt 1607) pag. 201 ohne Quellenangabe, aber zweifellos aus Gratius, da er die falsche Jahreszahl „1400" hat; dieser Abdruck ist dann wiederholt in Goldasts Collectio constitutionum imperialium Bd. 4, 1 (Frankfurt 1713) S. 201. — Nicolai de Clemangiis Opera omnia ed. J. M. Lydius Tom. 1 (Lyon 1613) pag. 107 mit derselben Quellenangabe wie bei Gratius, aber 10 mit dem falschen Datum „1421 mensis maji“. — Raynald, Annales ecclesiastici ad annum 1440 cap. 12 aus Clémanges und einem „ms. bibl. monast. S. Victoris Paris.“. — Preuves des libertez de l'eglise Gallicane Tom. 2 (Paris 1651) pag. 762-763 „ex veteri editione et ex Collect. Actor. in 40“; im Datum heißt es „1440 mensis maji“. — Goldast, Collectio constitutionum imperialium Bd. 1 (Frankfurt 1713) S. 407-408 ohne Quellenangabe, hier mit der richtigen Jahreszahl. — Müller, Reichs- 15 tagstheatrum unter Kaiser Friedrich V. (Jena 1713) S. 56-57 ohne Quellenangabe, aber wohl aus Goldast. — Lünig, Spicilegium ecclesiasticum Bd. 1 (Leipzig 1716) S. 745-746 ohne Quellenangabe. — Freher, Rerum Germanicarum scriptores Tom. 2 (Argentorati 1717) pag. 401-402 ohne Quellenangabe. Im Datum heißt es „1440 mensis maji“. — Regest bei Georgisch, Regesta chronologico-diplomatica 2, 1094; Chmel, Regesta Friderici III. nr. 66, hier trotz Hinweis auf Lünig und Müller als „sine dato“ 20 bezeichnet; Lichnowsky, Geschichte des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 160, auch hier mit dem Vermerk „1440 ohne Datum“. — Benutzt von Chmel, Gesch. Kaiser Friedrichs IV. und seines Sohnes Maxi- milian I. 2, 94, wo das Datum des 21. Mai verworfen und das Schreiben in das Ende des Jahres 1440 gesetzt wird; Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst Pius II., und sein Zeitalter 1, 259; Bach- mann, Die Deutschen Könige und die kurfürstliche Neutralität S. 78 Anm. 2; Du Fresne de Beaucourt, 25 Histoire de Charles VII. 3, 302; Leroux, Nouvelles recherches critiques sur les relations politiques de la France avec l'Allemagne de 1378 à 1461 (Paris 1892) pag. 320. 5 ai 21 Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus ac Austrie Styrie etc. dux. Venerabilis et religiose. devote, nobis dilecte. dum ad sacri Romani a imperii so fastigia divino b vocati numine tante moli gravissime gubernacionis humeros nostros in dei nomine, ne sue ordinacionic videremur resistere, sincero corde submisimus, inter in- numera mala, quibus undique terrarum d orbis concutitur, hoc maximum, quo certamen e agitur, ut evo nostro sancta scindatur ecclesia, animum nostrum eo premit? arcius ar- denciusque sollicitat, quo eidem ecclesie matri nostre filialis g dileccionis amore ac h nobili s5 advocacionis officio forcius constituimur obligati, ut illii seva nunc k jacula pacienti pro viribus 1 nobis distributis ab alto diligencia celeri succurramus atque ad concurrendum in hoc tam necessario ac salutari opere reges et principes nominem Christiano gaudentes pura sinceritate hortemur. nichil vero ad id eque patrocinaturum conspicimus, quam si catholici simul conveniamus reges et principes ecclesiastici et seculares, ut senciant qui- 40 cumque dissidentes" unam esse vocem omnium. tunc enim sperandum, quod nemo us- quam illam irridebit aut spernet, nemo non reverebitur neque non timebit. unde vene- rabilium et illustrium nostrorum et sacri imperii principum electorum oratoribus, qui pri- dem decretum eleccionis 1 de nostra persona ad culmen imperii celebrate conspectui nostro attulerant ° 2, aliis quoque prelatis principibus comitibus baronibus proceribus et 45 viris consularibus ?, nostris fidelibus dilectis, deliberate consulentibus convencionem seu dietam solemnem pro conmuni instituimus omnium q salute in civitate Maguntina rebus gerendis plurimis ex r causis accommoda in diem festis purificacionis gloriose virginis [1441] Febr. 2 a) om. R. b) R om. divino — gubernacionis. c) R stelll um videremur ordinacioni. d) desgleichen orbis ter- rurum. e) R certamine. f) R stelll um artius premit. g) R filiali. h) Ret. i) Rilla, add. inter. k) om. R. 50 1) die dritte Silbe von viribus und die beiden folgenden Worte stehen in K auf Rasur und sind von einer anderen, aber zeitgenössischen Hand geschrieben. m) R stellt um Christiano nomino. n) R diffidentes. o) Rattulerunt. p) R consultare. q) R omniumque. r) R om. ex causis. s) em.; KR festum. 1 nr. 101. Vgl. S. 129-131.
Strana 585
A. Einladungen nr. 302-304. 585 Marie proxime futuri“, que erit secunda mensis februarii. ad quam dextera dei nobis assistente propicia intendimus b personaliter nos conferre c, tuam d devocionem hortantes, quatenus orthodoxorum antecessorum ? tuorum imitandof vestigia pro laude dei conso- lacione g ecclesie sue sancte ac salute h tocius populi Christiani ad convencionem seu 5 dietam hujusmodi ydoneos tuos i oratores de tuek devocionis proposito, viis quoque et modis, quibus ab inminentibus calamitatibus sancta poterit respirare ecclesia, distincte instructos et ad tractandum consulendum cooperandum et concludendum in hiis plena tua! potestate fulcitos illic destinare studeasm. si autem devocio" tua ad ° convencionem et dietam eandem accedere posset et vellet propria in persona, id profecto ingentem 10 tibi p gloriam et rebus gerendis fructum uberiorem afferret. hortamur denique tuam q devocionem advertere velle mente fideli, que sit nostra exhortacio quantaque ecclesie subsit neccessitas et quam periculosum nostrum esset silencium, et agere libeat, quod expetimus, propter salutem populi ac decus tuum s, respiciendo ad illum, cujus causa agitur, qui de celo deust descendit, ut moriturus homo crucem ascenderet, in quo mili- 15 tans fundatur ecclesia, quatenus in ea suborta tollantur dissidiau et v a gravioribus peri- culis caveaturw. datum Wienne anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo die x vicesima prima mensis maji regni vero y nostri anno primo. [in verso] Venerabili et religioso .. or- dinis sancte Marie hospitalis Jherosolo- mitani domus Theotonicorum magistro generali, devoto nostro dilecto. Ad mandatum domini regis Cunradus prepositus Wiennensis cancellarius. 1440 Mai 21 141O Mai 21 20 25 303. K. Friedrich an genannte Fürsten (einzeln): kann den vom 30. November auf den 6. Januar verlegten Nürnberger Tag weder besuchen noch beschicken, da sich die Ordnung der Ungarischen Angelegenheiten verzögert; schickt aber jetzt Gesandte zu dem allgemeinen Tag, den er auf den 2. Februar nach Mainz ausgeschrieben hat, und will sich nachher auch selbst dorthin begeben; begehrt, daß die Adressaten persönlich nach Mainz kommen. 1440 Dezember 30 Wiener Neustadt. 1440 Des. 30 An Herzog Albrecht von Baiern: B aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichs- tagshandlungen 1440-1486 fol. 14 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Auf der Rückseite so steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Als uns der konig zu dem tag gen Maintz schreibt. An Erzbischof Günther von Magdeburg: M coll. Magdeburg Staats-A. Erzstift Magdeburg, Akten und Briefe I: Auswärtige Angelegenheiten XX nr. 3 (Kaiserliche und Königliche Schreiben und Mandate 1441-1599) fol. 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Anrede Erwirdiger fürst und lieber an- dêchtiger. Adresse Dem erwirdigen Günthern erczbischoven zu Magdeburg, unserm fürsten und lieben an- 35 dêchtigen. An Herzog Gerhard von Jülich und Berg: D coll. Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Litoralien Q. nr. 1 (Reichscorrespondenz 1423�1475) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Adresse Dem hoch- gebornen Gerharten herezogen zu Gülich und vom Perg, unserm lieben ohem und fursten. 40 Fridreich von gotes gnaden Rômischer kunig zu allen tzeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und z ze Steir etc. Hochgebornêr lieber ôhem und fürst. wir haben deiner lieb aa und den erwir- digenbb hochgebornen unsern €e neven €hem und kurfürsten, auch ettleichen dd geistleichen und weltleichen fürsten graven herren und steten des heiligen reichs in Dewtschen 45 50 a) sm.; AR futurum. b) R tendimus. c) R transferre. d) R carissimam fraternitatem vestram puro cordis affectu rogantes stall tuam — hortantes. o) R progenitorum vestrorum statl antocessorum tuorum. f) R immittantes. g) om. R. h) R salutem, aber nach Christiani. i) R vestros. k) R vestre fraterne dilectiouis statl tue de- vocionis. 1) R vestra. m) R velitis. n) R Iraternitas vestra statt devocio tua. o) K convocacionem statt ad convencionem. p) om. R. q) Rfraternitatem vestram statt tuam devocionem. r) Recclesia. s) Rvestrum. t) om. R. u) R dessidia. v) R ac statt et a. w) Rernatur. x) om. R. y) om. R. z) om. D. aa) M an- dacht. bb) das erste i hal in B Doppelpunkt; also 17 D add. und. ec) MD add. lieben. dd) MD add. andern.
A. Einladungen nr. 302-304. 585 Marie proxime futuri“, que erit secunda mensis februarii. ad quam dextera dei nobis assistente propicia intendimus b personaliter nos conferre c, tuam d devocionem hortantes, quatenus orthodoxorum antecessorum ? tuorum imitandof vestigia pro laude dei conso- lacione g ecclesie sue sancte ac salute h tocius populi Christiani ad convencionem seu 5 dietam hujusmodi ydoneos tuos i oratores de tuek devocionis proposito, viis quoque et modis, quibus ab inminentibus calamitatibus sancta poterit respirare ecclesia, distincte instructos et ad tractandum consulendum cooperandum et concludendum in hiis plena tua! potestate fulcitos illic destinare studeasm. si autem devocio" tua ad ° convencionem et dietam eandem accedere posset et vellet propria in persona, id profecto ingentem 10 tibi p gloriam et rebus gerendis fructum uberiorem afferret. hortamur denique tuam q devocionem advertere velle mente fideli, que sit nostra exhortacio quantaque ecclesie subsit neccessitas et quam periculosum nostrum esset silencium, et agere libeat, quod expetimus, propter salutem populi ac decus tuum s, respiciendo ad illum, cujus causa agitur, qui de celo deust descendit, ut moriturus homo crucem ascenderet, in quo mili- 15 tans fundatur ecclesia, quatenus in ea suborta tollantur dissidiau et v a gravioribus peri- culis caveaturw. datum Wienne anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo die x vicesima prima mensis maji regni vero y nostri anno primo. [in verso] Venerabili et religioso .. or- dinis sancte Marie hospitalis Jherosolo- mitani domus Theotonicorum magistro generali, devoto nostro dilecto. Ad mandatum domini regis Cunradus prepositus Wiennensis cancellarius. 1440 Mai 21 141O Mai 21 20 25 303. K. Friedrich an genannte Fürsten (einzeln): kann den vom 30. November auf den 6. Januar verlegten Nürnberger Tag weder besuchen noch beschicken, da sich die Ordnung der Ungarischen Angelegenheiten verzögert; schickt aber jetzt Gesandte zu dem allgemeinen Tag, den er auf den 2. Februar nach Mainz ausgeschrieben hat, und will sich nachher auch selbst dorthin begeben; begehrt, daß die Adressaten persönlich nach Mainz kommen. 1440 Dezember 30 Wiener Neustadt. 1440 Des. 30 An Herzog Albrecht von Baiern: B aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichs- tagshandlungen 1440-1486 fol. 14 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Auf der Rückseite so steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Als uns der konig zu dem tag gen Maintz schreibt. An Erzbischof Günther von Magdeburg: M coll. Magdeburg Staats-A. Erzstift Magdeburg, Akten und Briefe I: Auswärtige Angelegenheiten XX nr. 3 (Kaiserliche und Königliche Schreiben und Mandate 1441-1599) fol. 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Anrede Erwirdiger fürst und lieber an- dêchtiger. Adresse Dem erwirdigen Günthern erczbischoven zu Magdeburg, unserm fürsten und lieben an- 35 dêchtigen. An Herzog Gerhard von Jülich und Berg: D coll. Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Litoralien Q. nr. 1 (Reichscorrespondenz 1423�1475) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Adresse Dem hoch- gebornen Gerharten herezogen zu Gülich und vom Perg, unserm lieben ohem und fursten. 40 Fridreich von gotes gnaden Rômischer kunig zu allen tzeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und z ze Steir etc. Hochgebornêr lieber ôhem und fürst. wir haben deiner lieb aa und den erwir- digenbb hochgebornen unsern €e neven €hem und kurfürsten, auch ettleichen dd geistleichen und weltleichen fürsten graven herren und steten des heiligen reichs in Dewtschen 45 50 a) sm.; AR futurum. b) R tendimus. c) R transferre. d) R carissimam fraternitatem vestram puro cordis affectu rogantes stall tuam — hortantes. o) R progenitorum vestrorum statl antocessorum tuorum. f) R immittantes. g) om. R. h) R salutem, aber nach Christiani. i) R vestros. k) R vestre fraterne dilectiouis statl tue de- vocionis. 1) R vestra. m) R velitis. n) R Iraternitas vestra statt devocio tua. o) K convocacionem statt ad convencionem. p) om. R. q) Rfraternitatem vestram statt tuam devocionem. r) Recclesia. s) Rvestrum. t) om. R. u) R dessidia. v) R ac statt et a. w) Rernatur. x) om. R. y) om. R. z) om. D. aa) M an- dacht. bb) das erste i hal in B Doppelpunkt; also 17 D add. und. ec) MD add. lieben. dd) MD add. andern.
Strana 586
586 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 Dez. 30 1144I] Fcbr. 2 1440 Dez. 30 lannden am nachsten 1 aigentleich zugeschriben, wie wir von solher leüffe und zwytrêcht wegen, damit das kunigreich Hungêrn a desmals was und noch ist beladen, als Rômischer kûnig und beder parthey, die dieselben zwytrêcht berürend, gemainer frewnde, ze under- komen swêrn unrat, die nicht allain in beden tailn" dem kunigreich Hungern und andern umbgelegen lannden, sunder auch der ganczen Kristenhait aws solhen zwytrêchten entsteen môchtte, mit fleiss versuhen woltten, die in aynung oder pessern stannd ze Nor. 30 bringen, und wied wir auch darumb den tag durch uns geseczt auf sannd Andres tag [144!] nachstvergangen ze Nüremberg ze haltten uncz auf der heiligen dreyer künig tag schierist- Jan. 6 kunfftigen verlenngt hietten. in dem wir nicht anders gedacht haben, dann die vor- gemelten zwytrêcht soltten durch unsern fleisse, den wir darumb ernstleich getan haben, 10 bisher můgleich in aynung oder gûten stannd gepracht sein worden. darinn also von tag zu tag unversechene sachen so lanng vercziehen beschehen ist und wir dadurch verhindert sein, daz wir nu auf die obgenant czeit gen Nüremberg weder selbs komen noch unser senndpoten geschikhen mügen. aber zu dem gemainen f tag, den wir auf unserr frawen tag zu liechtmess schieristkünfftigen geseczt haben zu Mêncz zu haltten, 15 schikhen wir yecz unser treffenleich botschafft2 und wellen uns mit der hilff gots dar- nach daselbshin auch fügen in aigner person, als fürderleichist wir künnen und můgen. hierumb begern wir von deiner lieb5 mit sunderm fleiss und ernst, daz du zu dem egenantenh tag gen Mèncze auchi komen wellest in aigner person. daselbs wir die sachen, so bey dem obgenanten tag zu Nüremberg soltten fürgenomen sein worden, 20 nach deinem und anderr obgemelterk unserr und des heiligen reichs kurfursten fürsten grafen herren und stete, die dann die czeit bey uns sein werden, rate auf das beste betrachtten und fürnemen wellen, damit auch die sachen, so bey dem egenanten tag zu Měncz fürczunemen sein, in dhainem 1 wege nicht gesawmet noch gehindert, sunder got zu lob, der heiligen Kristenleichen kirchen zu trost und dem heiligen Rômischen reich zu 25 eren auf solich maynung und notdurfft, darumb derselb tag geseczt ist, ordenleich be- trachttet und geratslagt werdenm. geben zu der Newnstat an freytag vor circum- cisionis domini anno etc. quadragesimo primo unsers reichs im ersten jare. [in verso] Dem hochgebornen Albrechten Ad mandatum domini regis phallenczgraven bey Rein und herczogen Conradus prepositus Wienensis cancellarius. 30 in Beyrn, unserm lieben ohem und fürsten. 5 1440 Dcz. 30 304. K. Friedrich an gen. Reichsstädte (einzeln) 3: teilt mit, daß er den vom 30. November auf den 6. Januar verlegten Nürnberger Tag weder selbst besuchen noch beschicken könne; wird die Gründe durch die Gesandten darlegen lassen, die er jetzt nach Mainz zu dem großen Tage vom 2. Februar schickt; begehrt die Beschickung dieses 35 Tages. 1440 Dezember 30 Wiener Neustadt. An Frankfurt: F aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 45 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unter der Adresse ist vom Frankfurter Stadtschreiber bemerkt der konig gen Mencze bescheiden. — Gedruckt bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 18 nr. 31 ebendaher. — Benutzt von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 40 1885) S. 14 Anm. 3. An Ulm und dessen Bundesstädte: U coll. Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 34 (de anno 1440) cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe Ulms an Nördlingen vom 22. Januar 1441, unserer nr. 324. Die Adresse, die über dem Titel steht, lautet Den von Ulme und andern stetten irer verainung. 45 1) D Ungern, und so anch nachher. b) D der. c) sic BM ; D tuilen. d) om. M. e) MD unversechner. I) Mege- nanten. g) Mandacht. h) Mogemelton, i) om. M. k) Mobgemelten. I) MD dhainen. m) em. ; BMD werde. 1 2 Am 24. Oktober. Vgl. S. 277. Vgl. nrr. 320-322. Wegen anderer Adressaten vergleiche man S. 528. 3
586 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 Dez. 30 1144I] Fcbr. 2 1440 Dez. 30 lannden am nachsten 1 aigentleich zugeschriben, wie wir von solher leüffe und zwytrêcht wegen, damit das kunigreich Hungêrn a desmals was und noch ist beladen, als Rômischer kûnig und beder parthey, die dieselben zwytrêcht berürend, gemainer frewnde, ze under- komen swêrn unrat, die nicht allain in beden tailn" dem kunigreich Hungern und andern umbgelegen lannden, sunder auch der ganczen Kristenhait aws solhen zwytrêchten entsteen môchtte, mit fleiss versuhen woltten, die in aynung oder pessern stannd ze Nor. 30 bringen, und wied wir auch darumb den tag durch uns geseczt auf sannd Andres tag [144!] nachstvergangen ze Nüremberg ze haltten uncz auf der heiligen dreyer künig tag schierist- Jan. 6 kunfftigen verlenngt hietten. in dem wir nicht anders gedacht haben, dann die vor- gemelten zwytrêcht soltten durch unsern fleisse, den wir darumb ernstleich getan haben, 10 bisher můgleich in aynung oder gûten stannd gepracht sein worden. darinn also von tag zu tag unversechene sachen so lanng vercziehen beschehen ist und wir dadurch verhindert sein, daz wir nu auf die obgenant czeit gen Nüremberg weder selbs komen noch unser senndpoten geschikhen mügen. aber zu dem gemainen f tag, den wir auf unserr frawen tag zu liechtmess schieristkünfftigen geseczt haben zu Mêncz zu haltten, 15 schikhen wir yecz unser treffenleich botschafft2 und wellen uns mit der hilff gots dar- nach daselbshin auch fügen in aigner person, als fürderleichist wir künnen und můgen. hierumb begern wir von deiner lieb5 mit sunderm fleiss und ernst, daz du zu dem egenantenh tag gen Mèncze auchi komen wellest in aigner person. daselbs wir die sachen, so bey dem obgenanten tag zu Nüremberg soltten fürgenomen sein worden, 20 nach deinem und anderr obgemelterk unserr und des heiligen reichs kurfursten fürsten grafen herren und stete, die dann die czeit bey uns sein werden, rate auf das beste betrachtten und fürnemen wellen, damit auch die sachen, so bey dem egenanten tag zu Měncz fürczunemen sein, in dhainem 1 wege nicht gesawmet noch gehindert, sunder got zu lob, der heiligen Kristenleichen kirchen zu trost und dem heiligen Rômischen reich zu 25 eren auf solich maynung und notdurfft, darumb derselb tag geseczt ist, ordenleich be- trachttet und geratslagt werdenm. geben zu der Newnstat an freytag vor circum- cisionis domini anno etc. quadragesimo primo unsers reichs im ersten jare. [in verso] Dem hochgebornen Albrechten Ad mandatum domini regis phallenczgraven bey Rein und herczogen Conradus prepositus Wienensis cancellarius. 30 in Beyrn, unserm lieben ohem und fürsten. 5 1440 Dcz. 30 304. K. Friedrich an gen. Reichsstädte (einzeln) 3: teilt mit, daß er den vom 30. November auf den 6. Januar verlegten Nürnberger Tag weder selbst besuchen noch beschicken könne; wird die Gründe durch die Gesandten darlegen lassen, die er jetzt nach Mainz zu dem großen Tage vom 2. Februar schickt; begehrt die Beschickung dieses 35 Tages. 1440 Dezember 30 Wiener Neustadt. An Frankfurt: F aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 45 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unter der Adresse ist vom Frankfurter Stadtschreiber bemerkt der konig gen Mencze bescheiden. — Gedruckt bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 18 nr. 31 ebendaher. — Benutzt von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 40 1885) S. 14 Anm. 3. An Ulm und dessen Bundesstädte: U coll. Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 34 (de anno 1440) cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe Ulms an Nördlingen vom 22. Januar 1441, unserer nr. 324. Die Adresse, die über dem Titel steht, lautet Den von Ulme und andern stetten irer verainung. 45 1) D Ungern, und so anch nachher. b) D der. c) sic BM ; D tuilen. d) om. M. e) MD unversechner. I) Mege- nanten. g) Mandacht. h) Mogemelton, i) om. M. k) Mobgemelten. I) MD dhainen. m) em. ; BMD werde. 1 2 Am 24. Oktober. Vgl. S. 277. Vgl. nrr. 320-322. Wegen anderer Adressaten vergleiche man S. 528. 3
Strana 587
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 587 1440 Fridreich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen zeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steir etc." Ersamen. lieben getruen. als wir den tag uff sannd Andrees tag nagstvergangen Nor. 30 von uns geseczten und der zu Nüremberg solt gehalten sein worden uff der heiligen 11441] 5 dryer kûnig tag nachstkômenden verlengt und erstreckt haben, in aller der mass daselbs Jan. 6 Nor. 30 zu Nüremberg zu halten, als das uff den egenanten sannd Andrees tag solt beschehen sein, als ir das villeicht vormaln durch unser schreiben1 wol vernomen habt, lassen wir ew wissen, daz wir zu demselben erstreckten tag gen Nüremberg nicht komen noch unser botschafft dahin geschikken mügen von sachen wegen, die ew und andern unsern und 10 des reichs lieben getruen unser treffenlich botschafft, die wir yecz gen Mencze zu dem grossen tag, so an unser b frawn tag der liechtmess daselbs€ gehalten sol werden, dahin wir uns ouch, als fürderlichistd wir mügen, fügen wellen, uff demselben tag zu er- kennen geben werden2. hirumb begern wir von ew mit ganczem ernste, daz ir ewr frunde zu demselben tag gen Mencze senndet, dae mit uns und den erwirdigen und 15 hochgebornen unsern lieben neven ohëmen und kürfürsten, ouch ettlichen geistleichen und werltlichen fürsten grafen und andern unsern und des reichs lieben getruen, zu rat zu werden in aller der mass, als uff dem vorgenanten der heiligen dryer kunig tag zu Nüremberg geschehen solt sein. und lasset ew darinne nichts irren. das wellen wir gnedigklich gen ew erkennen. geben zu der Newnstat an freytag vor circumcisionis 20 domini anno etc. quadragesimo primo unsers reichs im ersten jar. [in verso] Den ersamen .. burgermeister Ad mandatum domini regis und rate der stat Franckfort, unsern und Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. des richs liben getruen. 11441] Febr. 9 [HAI] Jan. 6 1440 Dez. 30 Dez. 80 25 B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 30 a. England nr. 305-311. 305. Erzbischof Dietrich von Köln ernennt seine Räte Gumpertus de Neuwenar, Herrn in Alppen und Erbvogt der Kölner Kirche, und den Dr. decr. Thilmannus de Lynß, Propst von Sankt Florin in Koblenz, zu seinen Prokuratoren und Gesandten behufs Verhandlungen mit K. Heinrich von England oder dessen Kommissaren3. 1440 Juli 4 Brühl. 1440 Juli 4 35 Aus Düsseldorf Staats-A. Köln, Erzstift, Urkunden nr. 1682 cop. membr. coaeva, inseriert dem Original eines am 23. August 1440 in London zwischen K. Heinrich und Erz- bischof Dietrich abgeschlossenen Bündnisses (vgl. S. 530). Datum in castro nostro Bruela mensis julii die quarta anno domini 1440. Gedruckt bei Rymer, Foedera conventiones literae et cujuscunque generis acta publica inter reges Angliae et alios quosvis imperatores reges etc. habita aut tractata 3. Aufl. Tom. 5, 1 (Hagae Comitis 1741) pag. 105 ohne Quellenangabe. a) om. U. b) Wadd. lieben. c) om. U. d) F udd. und. e) U das. nr.-174. Vgl. S. 536. 3 Am 20. August 1440 deputierte K. Heinrich von England seinen Rat Johannes Tiptot miles, Johannes Stopyndon archidiaconus Dorsensis custos 45 rotulorum cancellarie, magister Adam Moleyns legum doctor clericus consilii nostri, Johannes Storthwayt cancellarius et canonicus prebendatus ecclesie Wel- lensis und Willelmus Swan in legibus licenciatus litterarum apostolicarum scriptor et abbreviator zu Verhandlungen mit den Gesandten Erzbf. Dietrichs von Köln Gumpertus de Neuwenar und Thilmannus de Lynß; dat. apud Shene 20. die augusti anno regni nostri 18 (Düsseldorf Staats-A. Köln, Erz- stift, Urkunden nr. 1682 cop. membr. coaeva, in- scriert dem oben in der Quellenbeschreibung ge- nannten Original; gedr. Rymer, Foedera conven- tiones literae etc. 3. Aufl. Tom. 5, 1 pag. 104-105). 40 1
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 587 1440 Fridreich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen zeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steir etc." Ersamen. lieben getruen. als wir den tag uff sannd Andrees tag nagstvergangen Nor. 30 von uns geseczten und der zu Nüremberg solt gehalten sein worden uff der heiligen 11441] 5 dryer kûnig tag nachstkômenden verlengt und erstreckt haben, in aller der mass daselbs Jan. 6 Nor. 30 zu Nüremberg zu halten, als das uff den egenanten sannd Andrees tag solt beschehen sein, als ir das villeicht vormaln durch unser schreiben1 wol vernomen habt, lassen wir ew wissen, daz wir zu demselben erstreckten tag gen Nüremberg nicht komen noch unser botschafft dahin geschikken mügen von sachen wegen, die ew und andern unsern und 10 des reichs lieben getruen unser treffenlich botschafft, die wir yecz gen Mencze zu dem grossen tag, so an unser b frawn tag der liechtmess daselbs€ gehalten sol werden, dahin wir uns ouch, als fürderlichistd wir mügen, fügen wellen, uff demselben tag zu er- kennen geben werden2. hirumb begern wir von ew mit ganczem ernste, daz ir ewr frunde zu demselben tag gen Mencze senndet, dae mit uns und den erwirdigen und 15 hochgebornen unsern lieben neven ohëmen und kürfürsten, ouch ettlichen geistleichen und werltlichen fürsten grafen und andern unsern und des reichs lieben getruen, zu rat zu werden in aller der mass, als uff dem vorgenanten der heiligen dryer kunig tag zu Nüremberg geschehen solt sein. und lasset ew darinne nichts irren. das wellen wir gnedigklich gen ew erkennen. geben zu der Newnstat an freytag vor circumcisionis 20 domini anno etc. quadragesimo primo unsers reichs im ersten jar. [in verso] Den ersamen .. burgermeister Ad mandatum domini regis und rate der stat Franckfort, unsern und Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. des richs liben getruen. 11441] Febr. 9 [HAI] Jan. 6 1440 Dez. 30 Dez. 80 25 B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 30 a. England nr. 305-311. 305. Erzbischof Dietrich von Köln ernennt seine Räte Gumpertus de Neuwenar, Herrn in Alppen und Erbvogt der Kölner Kirche, und den Dr. decr. Thilmannus de Lynß, Propst von Sankt Florin in Koblenz, zu seinen Prokuratoren und Gesandten behufs Verhandlungen mit K. Heinrich von England oder dessen Kommissaren3. 1440 Juli 4 Brühl. 1440 Juli 4 35 Aus Düsseldorf Staats-A. Köln, Erzstift, Urkunden nr. 1682 cop. membr. coaeva, inseriert dem Original eines am 23. August 1440 in London zwischen K. Heinrich und Erz- bischof Dietrich abgeschlossenen Bündnisses (vgl. S. 530). Datum in castro nostro Bruela mensis julii die quarta anno domini 1440. Gedruckt bei Rymer, Foedera conventiones literae et cujuscunque generis acta publica inter reges Angliae et alios quosvis imperatores reges etc. habita aut tractata 3. Aufl. Tom. 5, 1 (Hagae Comitis 1741) pag. 105 ohne Quellenangabe. a) om. U. b) Wadd. lieben. c) om. U. d) F udd. und. e) U das. nr.-174. Vgl. S. 536. 3 Am 20. August 1440 deputierte K. Heinrich von England seinen Rat Johannes Tiptot miles, Johannes Stopyndon archidiaconus Dorsensis custos 45 rotulorum cancellarie, magister Adam Moleyns legum doctor clericus consilii nostri, Johannes Storthwayt cancellarius et canonicus prebendatus ecclesie Wel- lensis und Willelmus Swan in legibus licenciatus litterarum apostolicarum scriptor et abbreviator zu Verhandlungen mit den Gesandten Erzbf. Dietrichs von Köln Gumpertus de Neuwenar und Thilmannus de Lynß; dat. apud Shene 20. die augusti anno regni nostri 18 (Düsseldorf Staats-A. Köln, Erz- stift, Urkunden nr. 1682 cop. membr. coaeva, in- scriert dem oben in der Quellenbeschreibung ge- nannten Original; gedr. Rymer, Foedera conven- tiones literae etc. 3. Aufl. Tom. 5, 1 pag. 104-105). 40 1
Strana 588
588 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 306. Antwort K. Heinrichs VI. von England auf die Propositionen zweier gen. Ge- Sept. 2 sandten des Erzbischofs Dietrich von Köln: freut sich, daß der Erzbischof so eifrig für die Beseitigung der Kirchenspaltung tätig ist, und dankt ihm dafür; erbietet sich zur Mitwirkung; will jeden Reichstag, der zur Beseitigung der Kirchenspaltung gehalten wird, beschicken, wenn seinen Gesandten sichere Reise ermöglicht wird; dankt für das Anerbieten, Frieden zwischen ihm und dem König von Frankreich zu vermitteln; betont seine Geneigtheit zum Friedensschluß und weist auf sein bisheriges entgegenkommendes Verhalten hin; kann aber von dem Anerbieten des Erzbischofs vorläufig keinen Gebrauch machen, da bereits Kardinal Heinrich von England, der Herzog von Orléans und die Herzogin von Burgund vermitteln. 1440 September 2 10 Windsor. D aus Düsseldorf Staats-A. Köln, Erzstift, Urkunden nr. 1686 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Uberschrift Responsiones date per serenissimum et Christianissimum principem Henricum dei gracia regem Anglie et Francie et dominum Hibernie etc. ad ea, que per venerabiles et egregios viros Gumpertum de Nuwenar dominum in Alppen perpetuum 15 Coloniensis ecclesie advocatum et magistrum Thilmannum de Lynß decretorum doctorem prepositum ecclesie sancti Florini Confluencie, reverendissimi in Christo patris et illustris- simi principis domini Theoderici eadem gracia Coloniensis archiepiscopi Westfalie et An- garie ducis etc. oratores et legatos, in presencia regie majestatis 19. die augusti anno domini 1440 proposita desiderata et petita fuere. Auf der Rückseite ist von einer gleich- 20 zeitigen Hand bemerkt Instructio responsiva [Vorl. responsiona] domini nostri regis; eine andere gleichzeitige Hand fügt hinzu etc. Anglie data domino de Nuenar et Thilmanno preposito sancti Florini. L coll. London Lambeth library ms. 211 fol. 126b. 127b cop. membr. coaeva mit derselben Uberschrift wie D (nur die Worte oratores et fehlen). O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 270 ab cop. chart. saec. 15 mit der- selben Uberschrift wie D (doch fehlt auch hier oratores et, ferner heißt es ac statt des zweiten et und illustris statt illustrissimi, und vor 1440 ist etc. eingefügt). Gedruckt bei Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins 4, 286�287 aus D, und in Official Correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 30 vol. 2 (London 1872) pag. 71-75 aus L. 25 [1] Inprimis summe letatur et gaudet serenitas regia, quod tanto ardore, tanto zelo tantoque desiderio dictus reverendissimus pater tam vigilanter incumbit sanctis istis laboribus ad pacificandum seu verius tollendum hanc pestiferam divisionem, que nuper in ecclesia Christi suborta est, dispositis et inchoatis, per quod (non dubium) et apud s5 deum et homines plurimum meriturus est laudis gracie glorie et honoris, pro quo insuper eadem serenitas pro a virili suab reverendissime paternitati sue permaximas laudes ac gracias habet. [2] Item quod eadem serenitas omnem operam suam, omnem solicitudinem, studium omne in idem sanctissimum opus gratanter et cupide pollicitatur d et offert, nullos diffugiet 40 labores, nullas omnino diligencias, nullis denique oneribus, nullis sumptibus unitatis comparande et conservande e gracia parcendum ducet, nichil quidem terrenum arbitrans, quod magis desideret quam hujus sancti operis confectionem f. [3] Item quod eadem serenitas libenter et promptissima voluntate ad dietas omnes ob hanc causam sic g in Newenbergensi seu Maguntinensih urbibus aut aliis ubicunque 45 habendas et tenendas i suos ambassiatores sufficienter instructos et plena potestate fulcitos destinare intendit, modo tuta, quibus eundum sit, itinera predisponi et provideri queant. [4] Item nomine ejusdem regie serenitatis gracie cordiales dicto reverendissimo patri agende sunt, quod tanta aviditate desiderat federa pacis inter eandem serenitatem a) pro — sun om. LO. b) man ergünze parte. c) O premaximas. d) em.; D pollicitetur; L0 pollicetur. e) em.; 50 D consuende; LO consnende. f) LO confeccioni, add. adjumento esse. g) LO sit. h) O Maguntienensi. i) D tenedas.
588 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 306. Antwort K. Heinrichs VI. von England auf die Propositionen zweier gen. Ge- Sept. 2 sandten des Erzbischofs Dietrich von Köln: freut sich, daß der Erzbischof so eifrig für die Beseitigung der Kirchenspaltung tätig ist, und dankt ihm dafür; erbietet sich zur Mitwirkung; will jeden Reichstag, der zur Beseitigung der Kirchenspaltung gehalten wird, beschicken, wenn seinen Gesandten sichere Reise ermöglicht wird; dankt für das Anerbieten, Frieden zwischen ihm und dem König von Frankreich zu vermitteln; betont seine Geneigtheit zum Friedensschluß und weist auf sein bisheriges entgegenkommendes Verhalten hin; kann aber von dem Anerbieten des Erzbischofs vorläufig keinen Gebrauch machen, da bereits Kardinal Heinrich von England, der Herzog von Orléans und die Herzogin von Burgund vermitteln. 1440 September 2 10 Windsor. D aus Düsseldorf Staats-A. Köln, Erzstift, Urkunden nr. 1686 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Uberschrift Responsiones date per serenissimum et Christianissimum principem Henricum dei gracia regem Anglie et Francie et dominum Hibernie etc. ad ea, que per venerabiles et egregios viros Gumpertum de Nuwenar dominum in Alppen perpetuum 15 Coloniensis ecclesie advocatum et magistrum Thilmannum de Lynß decretorum doctorem prepositum ecclesie sancti Florini Confluencie, reverendissimi in Christo patris et illustris- simi principis domini Theoderici eadem gracia Coloniensis archiepiscopi Westfalie et An- garie ducis etc. oratores et legatos, in presencia regie majestatis 19. die augusti anno domini 1440 proposita desiderata et petita fuere. Auf der Rückseite ist von einer gleich- 20 zeitigen Hand bemerkt Instructio responsiva [Vorl. responsiona] domini nostri regis; eine andere gleichzeitige Hand fügt hinzu etc. Anglie data domino de Nuenar et Thilmanno preposito sancti Florini. L coll. London Lambeth library ms. 211 fol. 126b. 127b cop. membr. coaeva mit derselben Uberschrift wie D (nur die Worte oratores et fehlen). O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 270 ab cop. chart. saec. 15 mit der- selben Uberschrift wie D (doch fehlt auch hier oratores et, ferner heißt es ac statt des zweiten et und illustris statt illustrissimi, und vor 1440 ist etc. eingefügt). Gedruckt bei Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins 4, 286�287 aus D, und in Official Correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 30 vol. 2 (London 1872) pag. 71-75 aus L. 25 [1] Inprimis summe letatur et gaudet serenitas regia, quod tanto ardore, tanto zelo tantoque desiderio dictus reverendissimus pater tam vigilanter incumbit sanctis istis laboribus ad pacificandum seu verius tollendum hanc pestiferam divisionem, que nuper in ecclesia Christi suborta est, dispositis et inchoatis, per quod (non dubium) et apud s5 deum et homines plurimum meriturus est laudis gracie glorie et honoris, pro quo insuper eadem serenitas pro a virili suab reverendissime paternitati sue permaximas laudes ac gracias habet. [2] Item quod eadem serenitas omnem operam suam, omnem solicitudinem, studium omne in idem sanctissimum opus gratanter et cupide pollicitatur d et offert, nullos diffugiet 40 labores, nullas omnino diligencias, nullis denique oneribus, nullis sumptibus unitatis comparande et conservande e gracia parcendum ducet, nichil quidem terrenum arbitrans, quod magis desideret quam hujus sancti operis confectionem f. [3] Item quod eadem serenitas libenter et promptissima voluntate ad dietas omnes ob hanc causam sic g in Newenbergensi seu Maguntinensih urbibus aut aliis ubicunque 45 habendas et tenendas i suos ambassiatores sufficienter instructos et plena potestate fulcitos destinare intendit, modo tuta, quibus eundum sit, itinera predisponi et provideri queant. [4] Item nomine ejusdem regie serenitatis gracie cordiales dicto reverendissimo patri agende sunt, quod tanta aviditate desiderat federa pacis inter eandem serenitatem a) pro — sun om. LO. b) man ergünze parte. c) O premaximas. d) em.; D pollicitetur; L0 pollicetur. e) em.; 50 D consuende; LO consnende. f) LO confeccioni, add. adjumento esse. g) LO sit. h) O Maguntienensi. i) D tenedas.
Strana 589
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 589 1440 Sept. 2 20 et adversarium suum Francie confici et concludi, offerens in id omnes labores suos, omnem curam, omnem solicitudinem se prestiturum, videns et aperte considerans, quod hujusce pacis confectio medium foret aptissimum ad pacem tam sancte matris ecclesie quam tocius rei publice Christiane salubriter procurandam et inducendam. 5] Item dicti oratores referre velint, qualiter eadem serenitas regia omni tempore fuit et est disposita et inclinata sicque fixa intencione vult et proponit semper disponi et inclinari ad omnia media congrua et ad omnes vias justas racionabiles et honestas, quibus dicta pax practicari et induci possit, sic a quod se semper dispositam ante hec palam ostendit et in futurum quoque ostendere animo fixit, ut palam omnes Christiani 10 videre queant nequaquam aliquando stare per regiam majestatem, quominus bona et firma pax detur et fiat. [6] Item referre dignentur in evidenciam premissorum, quociens et quam sepenumero sepesepius regia celsitudo suos ambassiatores c solemnes ad diversas dietas et convenciones non absque immensis et onerosis sumptibus transmiserit et modo insuper ejusdem rei 15 gracia ambassiatores d suos in partibus Calesie residentes habeat 1, quamque e multis retro temporibus eciam cum non modica diminucione juris sui honesta racionabilia et satis accommoda pacis media dicto adversario suo offerri fecerit, ita ut magis admirari quam credere possent omnes eandem celsitudinem ad tam humiles oblaciones cum tanto dampno descendere velle, si non solum ob publicum bonum pacis id agendum duceret. [7] Item quod ab anno et pluri nunc elapso tractatus pacis hujus 1 habitus et tentus est in marchiis Calesie predictis per media et labores reverendissimi in Christo patris Henrici cardinalis Anglie etc., illustris principis ducis Aurelianensis et prepotentis domine ducisse Burgundie 2. et quia prefatus adversarius, ut regia celsitudo verissime informatur, alias declarasset se velle 5 tam efficaciter tractatui pacis hujusmodi intendere aut vacare, 25 si mediacio dicti ducis omissa aut seposita foret, quam alias si ipsa interveniret et presens foret, idcirco, ut liberius idem dux h pro procuranda pace laborare posset, regia majestas ipsius elargacioni sub certis modis et formis per annum durature i annuit et consensit. sub horum igitur mediacione certis ex causis idem tractatus pendere et continuari creditur, si non supervenerint alia nunc regie majestati ignota. unde quamquam eadem majestas so nullo pacto dubitet aut diffidat, quin media et labores prefati reverendissimi patris Coloniensis archiepiscopi semper in sanctissimum opus procurande pacis hujusmodi paratissima erunt, interea nichilominus, donec videri possit, quis fructus ex dictorum mediatorum laboribus sequi possit, visum est serenitati regie oneri et solicitudini ejusdem reverendissimi patris in ea parte parcendum et deferendum fore. verum omni tempore s5 eadem serenitas offert et k offeret se dispositam et paratam intendere et attendere efficaciter et cum omni solicitudine ad quevis apta accommoda et racionabilia pacis media, que medio aut inductione cujuscunque pacem zelantis et maxime in eventu non assequende nunc per media, que dicta sunt, dicti! reverendissimi patris Coloniensis archiepiscopi excogitari aut elaborari poterunt seu debebunt. Datum in manerio parci de Wyndesore sub signeto regio de mandato ejusdem secunda die septembris anno domini millesimo 440. 40 1440 Bekyntonm cancellarius n. Sept. 2 45 a) O sicque statl sic quod. b) LO sepe imo. c) LO ambassatores. d) desgleichen. e) L quamquam. f) O hujus- modi. g) LO nolle. h) LO add. Aurelianensis. i) L duraturis ; O duratur. k) LO om. et offeret. 1) om. LO. m) L om. Bekynton cancellarius. n) om. O. 1 Vgl. Proceedings and ordinances of the Privy Council of England edit. by H. Nicolas 5, 122-123. Uber die Verhandlungen zwischen England und Frankreich während des Jahres 1440 vergleiche man 50 Du Fresne de Beaucourt, Histoire de Charles VII. Deutsche Reichstags-Akten XV. 3, 146 ff., und Pauli, Geschichte von England 5, 250 ff. 2 Herzogin Isabella von Burgund, eine Tochter des Königs Johann von Portugal. 75
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 589 1440 Sept. 2 20 et adversarium suum Francie confici et concludi, offerens in id omnes labores suos, omnem curam, omnem solicitudinem se prestiturum, videns et aperte considerans, quod hujusce pacis confectio medium foret aptissimum ad pacem tam sancte matris ecclesie quam tocius rei publice Christiane salubriter procurandam et inducendam. 5] Item dicti oratores referre velint, qualiter eadem serenitas regia omni tempore fuit et est disposita et inclinata sicque fixa intencione vult et proponit semper disponi et inclinari ad omnia media congrua et ad omnes vias justas racionabiles et honestas, quibus dicta pax practicari et induci possit, sic a quod se semper dispositam ante hec palam ostendit et in futurum quoque ostendere animo fixit, ut palam omnes Christiani 10 videre queant nequaquam aliquando stare per regiam majestatem, quominus bona et firma pax detur et fiat. [6] Item referre dignentur in evidenciam premissorum, quociens et quam sepenumero sepesepius regia celsitudo suos ambassiatores c solemnes ad diversas dietas et convenciones non absque immensis et onerosis sumptibus transmiserit et modo insuper ejusdem rei 15 gracia ambassiatores d suos in partibus Calesie residentes habeat 1, quamque e multis retro temporibus eciam cum non modica diminucione juris sui honesta racionabilia et satis accommoda pacis media dicto adversario suo offerri fecerit, ita ut magis admirari quam credere possent omnes eandem celsitudinem ad tam humiles oblaciones cum tanto dampno descendere velle, si non solum ob publicum bonum pacis id agendum duceret. [7] Item quod ab anno et pluri nunc elapso tractatus pacis hujus 1 habitus et tentus est in marchiis Calesie predictis per media et labores reverendissimi in Christo patris Henrici cardinalis Anglie etc., illustris principis ducis Aurelianensis et prepotentis domine ducisse Burgundie 2. et quia prefatus adversarius, ut regia celsitudo verissime informatur, alias declarasset se velle 5 tam efficaciter tractatui pacis hujusmodi intendere aut vacare, 25 si mediacio dicti ducis omissa aut seposita foret, quam alias si ipsa interveniret et presens foret, idcirco, ut liberius idem dux h pro procuranda pace laborare posset, regia majestas ipsius elargacioni sub certis modis et formis per annum durature i annuit et consensit. sub horum igitur mediacione certis ex causis idem tractatus pendere et continuari creditur, si non supervenerint alia nunc regie majestati ignota. unde quamquam eadem majestas so nullo pacto dubitet aut diffidat, quin media et labores prefati reverendissimi patris Coloniensis archiepiscopi semper in sanctissimum opus procurande pacis hujusmodi paratissima erunt, interea nichilominus, donec videri possit, quis fructus ex dictorum mediatorum laboribus sequi possit, visum est serenitati regie oneri et solicitudini ejusdem reverendissimi patris in ea parte parcendum et deferendum fore. verum omni tempore s5 eadem serenitas offert et k offeret se dispositam et paratam intendere et attendere efficaciter et cum omni solicitudine ad quevis apta accommoda et racionabilia pacis media, que medio aut inductione cujuscunque pacem zelantis et maxime in eventu non assequende nunc per media, que dicta sunt, dicti! reverendissimi patris Coloniensis archiepiscopi excogitari aut elaborari poterunt seu debebunt. Datum in manerio parci de Wyndesore sub signeto regio de mandato ejusdem secunda die septembris anno domini millesimo 440. 40 1440 Bekyntonm cancellarius n. Sept. 2 45 a) O sicque statl sic quod. b) LO sepe imo. c) LO ambassatores. d) desgleichen. e) L quamquam. f) O hujus- modi. g) LO nolle. h) LO add. Aurelianensis. i) L duraturis ; O duratur. k) LO om. et offeret. 1) om. LO. m) L om. Bekynton cancellarius. n) om. O. 1 Vgl. Proceedings and ordinances of the Privy Council of England edit. by H. Nicolas 5, 122-123. Uber die Verhandlungen zwischen England und Frankreich während des Jahres 1440 vergleiche man 50 Du Fresne de Beaucourt, Histoire de Charles VII. Deutsche Reichstags-Akten XV. 3, 146 ff., und Pauli, Geschichte von England 5, 250 ff. 2 Herzogin Isabella von Burgund, eine Tochter des Königs Johann von Portugal. 75
Strana 590
590 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 307. K. Heinrich VI. von England an Erzbischof Dietrich von Köln: hat die beiden Sept. 2 gen. Gesandten des Erzbischofs angehört; will wie bisher so auch fernerhin an der Herstellung des Friedens in der Kirche und an der Beseitigung des Schismas mit- arbeiten; hat den beiden Gesandten ausführlich auseinandersetzen lassen, daß er zum Friedensschluß mit Frankreich bereit sei, wenn sich ein gangbarer Weg dazu 5 biete; beglaubigt die beiden Gesandten. 1440 September 2 [ Windsor]. L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 126 ab cop. membr. coaeva mit der Uberschrift Responsiva Coloniensi archiepiscopo de et super negociis pacis ecclesiastice primo ac pacis cum adversario Francie ineunde secundo. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 270 a cop. chart. saec. 15. Am Rande 10 ist von einer anderen Hand bemerkt Archiepiscopo Coloniensi. certificacio intencionis regis per ambassiatores ejusdem destinatos. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 70-71 aus L. Henricus a dei gracia etc. reverendissimo in b Christo patri et illustri principi 15 Theoderico etc. ut supra 1 salutem et quod in pacificacionem ecclesie ceptum est dei opus feliciter consummare. audivimus, reverendissime pater, audivimus, inquam, magno cum gaudio et interna spiritus voluptate disertissimos oratores vestros nobilem virum Gum- pertum de Nuwenare, nepotem paternitatis vestre, et egregium virum magistrum Thiel- mannum de Lynß decretorum doctorem, quorum ingeniosa oracione et miro eloquio duo 20 nobis persuasa sunt: unum, ut super lugenda divisione, que totam nunc turbat ecclesiam, pietatis et compassionis permoti visceribus ad ejus pacificacionem omnem nostram solici- tudinem impendere et studium in id nostrum velimus convertere; alterum, uti quoddam medium ad pacem tam sancte matri ecclesie quam toti deinceps orbi reddendam aptissi- mum, eciam ad sanctas cum adversario nostro Francie ineunde firmandeque pacis vias, 25 pro quibus disponendis vestros ultro et gratis labores offertis, cor inclinatum et benevolum habere dignemur. reverendissime in Christo pater, illustris princeps, amice carissime, a dudum, sicut optime novit prudencia vestra, et penes reverendissimam paternitatem vestram et ceteros nonnullos principes Christianos tum litteris tum nunciis nostris solicite et instanter egimus, ut ad ecclesiastici status pacificacionem et celerem abolicionem 3o divisionis predicte propere et vigilanter cum omni solercia concors omnium cura invigilet. obtulimus quoque in beati laboris ejusmodi participium desideranter nos ponere. nil quippe terreni operis est, quod velimus magis, quam pro nostri meriti incremento tam sancte conclusionie adjumento esse. quam parati vero semper fuerimus et indesinenter simus, omnibus omnino mediis justis racionabilibus et honestis, per que pax cum dicto s5 adversario nostro confici et concludi posset, iisdem oratoribus vestris per extensum pandi fecimus. quibus precamur in hiis, que nostro nomine in hac parte relaturi sunt, audienciam et fidem annuere velit vestra reverendissima paternitas antedicta, quam diu incolumem et omni prosperitate gaudentem preservare dignetur omnium pater summus. datum nostrod sub signeto in manerioe etc. 2 mensis septembris die 2. anno etc. ƒ 40 5. 40 1440 Sepl. 2 1440 308. K. Heinrich VI. von England an K. Friedrich: fordert ihn auf, in seinen Be- Dez. 7 mühungen um die Lösung der Kirchenfrage fortzufahren: will ihn dabei unterstützen:; wird den anberaumten Reichstag beschicken. 1440 Dezember 7 Windsor. a) O om. Henricus — etc. b) O om. in — Theoderico. c) O conclusionis. d) O etc. slatl nostro — signeto. e) O add. parci. f) om. O. g) 0 1440. 45 Dies bezieht sich auf einen Brief des Königs an den Erzbischof vom 31. August 1440, der in unserer Vorlage L auf fol. 122b�123a und in unserer Vorlage O auf fol. 269u vorhergeht. Vgl. Official correspondence of Thomas Bekynton 2, 59-60. ? Das Fehlende ergibt sich aus dem Datum von nr 306.
590 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 307. K. Heinrich VI. von England an Erzbischof Dietrich von Köln: hat die beiden Sept. 2 gen. Gesandten des Erzbischofs angehört; will wie bisher so auch fernerhin an der Herstellung des Friedens in der Kirche und an der Beseitigung des Schismas mit- arbeiten; hat den beiden Gesandten ausführlich auseinandersetzen lassen, daß er zum Friedensschluß mit Frankreich bereit sei, wenn sich ein gangbarer Weg dazu 5 biete; beglaubigt die beiden Gesandten. 1440 September 2 [ Windsor]. L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 126 ab cop. membr. coaeva mit der Uberschrift Responsiva Coloniensi archiepiscopo de et super negociis pacis ecclesiastice primo ac pacis cum adversario Francie ineunde secundo. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 270 a cop. chart. saec. 15. Am Rande 10 ist von einer anderen Hand bemerkt Archiepiscopo Coloniensi. certificacio intencionis regis per ambassiatores ejusdem destinatos. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 70-71 aus L. Henricus a dei gracia etc. reverendissimo in b Christo patri et illustri principi 15 Theoderico etc. ut supra 1 salutem et quod in pacificacionem ecclesie ceptum est dei opus feliciter consummare. audivimus, reverendissime pater, audivimus, inquam, magno cum gaudio et interna spiritus voluptate disertissimos oratores vestros nobilem virum Gum- pertum de Nuwenare, nepotem paternitatis vestre, et egregium virum magistrum Thiel- mannum de Lynß decretorum doctorem, quorum ingeniosa oracione et miro eloquio duo 20 nobis persuasa sunt: unum, ut super lugenda divisione, que totam nunc turbat ecclesiam, pietatis et compassionis permoti visceribus ad ejus pacificacionem omnem nostram solici- tudinem impendere et studium in id nostrum velimus convertere; alterum, uti quoddam medium ad pacem tam sancte matri ecclesie quam toti deinceps orbi reddendam aptissi- mum, eciam ad sanctas cum adversario nostro Francie ineunde firmandeque pacis vias, 25 pro quibus disponendis vestros ultro et gratis labores offertis, cor inclinatum et benevolum habere dignemur. reverendissime in Christo pater, illustris princeps, amice carissime, a dudum, sicut optime novit prudencia vestra, et penes reverendissimam paternitatem vestram et ceteros nonnullos principes Christianos tum litteris tum nunciis nostris solicite et instanter egimus, ut ad ecclesiastici status pacificacionem et celerem abolicionem 3o divisionis predicte propere et vigilanter cum omni solercia concors omnium cura invigilet. obtulimus quoque in beati laboris ejusmodi participium desideranter nos ponere. nil quippe terreni operis est, quod velimus magis, quam pro nostri meriti incremento tam sancte conclusionie adjumento esse. quam parati vero semper fuerimus et indesinenter simus, omnibus omnino mediis justis racionabilibus et honestis, per que pax cum dicto s5 adversario nostro confici et concludi posset, iisdem oratoribus vestris per extensum pandi fecimus. quibus precamur in hiis, que nostro nomine in hac parte relaturi sunt, audienciam et fidem annuere velit vestra reverendissima paternitas antedicta, quam diu incolumem et omni prosperitate gaudentem preservare dignetur omnium pater summus. datum nostrod sub signeto in manerioe etc. 2 mensis septembris die 2. anno etc. ƒ 40 5. 40 1440 Sepl. 2 1440 308. K. Heinrich VI. von England an K. Friedrich: fordert ihn auf, in seinen Be- Dez. 7 mühungen um die Lösung der Kirchenfrage fortzufahren: will ihn dabei unterstützen:; wird den anberaumten Reichstag beschicken. 1440 Dezember 7 Windsor. a) O om. Henricus — etc. b) O om. in — Theoderico. c) O conclusionis. d) O etc. slatl nostro — signeto. e) O add. parci. f) om. O. g) 0 1440. 45 Dies bezieht sich auf einen Brief des Königs an den Erzbischof vom 31. August 1440, der in unserer Vorlage L auf fol. 122b�123a und in unserer Vorlage O auf fol. 269u vorhergeht. Vgl. Official correspondence of Thomas Bekynton 2, 59-60. ? Das Fehlende ergibt sich aus dem Datum von nr 306.
Strana 591
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 591 10 L aus London Lambeth library nis. 211 fol. 133 ab cop. membr. coacva mit der Uber- 1410 Dcz. 7 schrift Congratulatoria regi Romanorum Friderico transmissa super eo, quod prima regni sui tempora in consolacionem sancte matris ecclesie convertit, et exhortatoria, ut perseveret. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 292b�293 a cop. chart. saec. 15. Zu Anfang hat eine andere Hand links an den Rand geschrieben Exultacio maxima de disposicione et laboribus in primo regni tempore pro abolicione scismatis per impera- torem inchoata. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 94-96 aus L. Benutzt von Du Fresne de Beaucourt, Histoire de Charles VII. 3, 305. — Erwähnt im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990. Serenissimo ac potentissimo principi a Friderico dei b gracia Romanorum regi semper augusto Austrie Stirie Karinthie et Carniole duci comiti Tirolis etc., fratri nostro pre- carissimo, Henricus eadem“ gracia rex Anglie et Francie ac dominus Hibernie etc. sa- 15 lutem et pro communi salute feliciter imperare d. serenissime ac potentissime princeps, frater precarissime. visis jamjam sacris apicibus vestris, quibus palam in consolacionem sancte matris ecclesie haud parva nunc tempestate concusse more pii ac devoti filii prima vestra regnandi tempora dedicatis, summa certe leticia exultavimus et delectati sumus. sed et unde in immensum glorietur, ex tam bonis principiis habet nostra sentencia uni- 2o versitas Christiana, modo ceptis hiis sanctis laboribus forti deinceps et infracto animo viriliter incumbatis. ad hec sancta deie opera omni studio conatu omni, uti tante ma- jestati convenit, amplectenda et literis et oratoribus dudum nostris ad ejusdem vestre majestatis presenciam destinatis (si 1, quemadmodum nobis rata spes est, secundis gavisi auspiciis illo pervenerint) zelo dei et pie matris s nostre predicte compassione permoti 25 serenitatem vestram solicite et instanter adhortati sumus, pollicentes et ultro offerentes, quemadmodum summe ante terrena queque negocia in votis semper habuimus et habemus, nostras omni tempore solicitudines eciam exactissimas, nostra, utcumque possibile nobis erit, in h laboris hujus profecto sanctissimi consummacionem felicem studia convertere, nichil sub sole beacius nos agere posse putantes quam tanti operis adjumento fore, quo 30 Petri navicula ex periculis, que imminere videntur, erui et in portum queat tranquillum perduci, per quod indubie communi omnium saluti possit consuli et de amabili respi- racionis ac quietis dulcedine provideri. agite ergo, o decus principumi, agite virili animo, que cepistis! sit hoc gestorum serenitatis vestre, que multa et gloriosa manent, inicium omnibus post-seculis recolendum, ut ex tam fausto beatoque principio omnes 35 ubique principes ceterorum quorumque operum vestrorum felix jure optimo queant auspicium presagire. in hoc quidem videbimini majorum vestrorum virtutem et erga ecclesiam dei matrem nostram devocionem emulari, qui pro ipsius defensione, pro scis- matis et divisionis cujusque abolicione nullum prorsus laborem, nullum omnino temporale periculum diffugerunt. nos autem hac in re igne caritatis accensi instituimus pro virili 40 nostra opem ferre et ad statutam convencionem mittere, prout tam pii operis qualitas exiget et requiret. et diu, optamus, prosperetur et floreat augusta majestas. ex castro nostro de Wyndesore nostro k sub secreto mensis decembris die1 septima annom domini 1440 et regnorum nostrorum 19. 1440 Dcz. 7 45 309. K. Heinrich VI. von England an K. Friedrich: schickt zwei gen. Gesandte wegen 1440 der Kirchenfrage und beglaubigt beide. 1440 Dezember 25 Windsor. Dez. 25 L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 133b-134a cop. membr. coacva mit der Über- schrift Similis exhortatoria eidem directa, ut periclitans navis ecclesie a naufragio liberetur. 50 a) om. O. b) 0 om. dei — precarissimo. c) O om. eadem — Hibernie. d) L imparare. e) om. 0. f) in LO folgt dum. g) in L folgl unterpunktiert ecclosie. h) om. L. i) L principium. k) O om. nostro — mensis. 1) om. O. m) O anno 1440 et 19 statt anno — 19. 75*
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 591 10 L aus London Lambeth library nis. 211 fol. 133 ab cop. membr. coacva mit der Uber- 1410 Dcz. 7 schrift Congratulatoria regi Romanorum Friderico transmissa super eo, quod prima regni sui tempora in consolacionem sancte matris ecclesie convertit, et exhortatoria, ut perseveret. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 292b�293 a cop. chart. saec. 15. Zu Anfang hat eine andere Hand links an den Rand geschrieben Exultacio maxima de disposicione et laboribus in primo regni tempore pro abolicione scismatis per impera- torem inchoata. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 94-96 aus L. Benutzt von Du Fresne de Beaucourt, Histoire de Charles VII. 3, 305. — Erwähnt im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990. Serenissimo ac potentissimo principi a Friderico dei b gracia Romanorum regi semper augusto Austrie Stirie Karinthie et Carniole duci comiti Tirolis etc., fratri nostro pre- carissimo, Henricus eadem“ gracia rex Anglie et Francie ac dominus Hibernie etc. sa- 15 lutem et pro communi salute feliciter imperare d. serenissime ac potentissime princeps, frater precarissime. visis jamjam sacris apicibus vestris, quibus palam in consolacionem sancte matris ecclesie haud parva nunc tempestate concusse more pii ac devoti filii prima vestra regnandi tempora dedicatis, summa certe leticia exultavimus et delectati sumus. sed et unde in immensum glorietur, ex tam bonis principiis habet nostra sentencia uni- 2o versitas Christiana, modo ceptis hiis sanctis laboribus forti deinceps et infracto animo viriliter incumbatis. ad hec sancta deie opera omni studio conatu omni, uti tante ma- jestati convenit, amplectenda et literis et oratoribus dudum nostris ad ejusdem vestre majestatis presenciam destinatis (si 1, quemadmodum nobis rata spes est, secundis gavisi auspiciis illo pervenerint) zelo dei et pie matris s nostre predicte compassione permoti 25 serenitatem vestram solicite et instanter adhortati sumus, pollicentes et ultro offerentes, quemadmodum summe ante terrena queque negocia in votis semper habuimus et habemus, nostras omni tempore solicitudines eciam exactissimas, nostra, utcumque possibile nobis erit, in h laboris hujus profecto sanctissimi consummacionem felicem studia convertere, nichil sub sole beacius nos agere posse putantes quam tanti operis adjumento fore, quo 30 Petri navicula ex periculis, que imminere videntur, erui et in portum queat tranquillum perduci, per quod indubie communi omnium saluti possit consuli et de amabili respi- racionis ac quietis dulcedine provideri. agite ergo, o decus principumi, agite virili animo, que cepistis! sit hoc gestorum serenitatis vestre, que multa et gloriosa manent, inicium omnibus post-seculis recolendum, ut ex tam fausto beatoque principio omnes 35 ubique principes ceterorum quorumque operum vestrorum felix jure optimo queant auspicium presagire. in hoc quidem videbimini majorum vestrorum virtutem et erga ecclesiam dei matrem nostram devocionem emulari, qui pro ipsius defensione, pro scis- matis et divisionis cujusque abolicione nullum prorsus laborem, nullum omnino temporale periculum diffugerunt. nos autem hac in re igne caritatis accensi instituimus pro virili 40 nostra opem ferre et ad statutam convencionem mittere, prout tam pii operis qualitas exiget et requiret. et diu, optamus, prosperetur et floreat augusta majestas. ex castro nostro de Wyndesore nostro k sub secreto mensis decembris die1 septima annom domini 1440 et regnorum nostrorum 19. 1440 Dcz. 7 45 309. K. Heinrich VI. von England an K. Friedrich: schickt zwei gen. Gesandte wegen 1440 der Kirchenfrage und beglaubigt beide. 1440 Dezember 25 Windsor. Dez. 25 L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 133b-134a cop. membr. coacva mit der Über- schrift Similis exhortatoria eidem directa, ut periclitans navis ecclesie a naufragio liberetur. 50 a) om. O. b) 0 om. dei — precarissimo. c) O om. eadem — Hibernie. d) L imparare. e) om. 0. f) in LO folgt dum. g) in L folgl unterpunktiert ecclosie. h) om. L. i) L principium. k) O om. nostro — mensis. 1) om. O. m) O anno 1440 et 19 statt anno — 19. 75*
Strana 592
592 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 Dez. 25 O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 293a cop. chart. saec. 15. Zu An- fang ist rechts am Rande von einer anderen Hand bemerkt Exhortacio pro continuacione reformacionis scismatis. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 96-97 aus L. Erwähnt im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990. Serenissimo et potentissimo principi Friderico dei gracia Romanorum a regi etc., fratri nostro precarissimo, Henricus eadem b gracia rex Anglie etc. salutem et pro pu- blica salute fideliter desudare. serenissime ac potentissime princeps e, frater noster pre- carissime. in nostram (pro dolor) etatem venit, ut miserabilem miserandamque nimis 10 divisionis plagam, qua matrem ecclesiam ingrati filii laborare sinunt, non absque com- passionis lacrimis videamus. en diebus hiis nostris Petri navicula, que magna principum lugubracione paucis ab ante annis consolidari ac in tranquillo et tuto portu locari visa est, jam denuo procellose tempestati subicitur, alternis quoque et adversis flatibus adeo concutitur, ut, nisi prelati et principes evigilent maturius et manus proteccionis ac de- 15 fensionis apponant, tota ejus compago (quod absit) tam sevo turbine dissolvatur. hora igitur est jam, nos de sompno surgere et uti fideles et potentes atletas periclitantem navim a naufragio liberare. cum enim extra navim ecclesie nullibi! salus inveniri possit nec juxta apostoli vocem 1, nisi in ea manserimus, salvari possimus e, quis sensus compos in navi tantis quassa procellis, tantis jactata turbinibus cum capitis sui periculo dormire 20 velit? surgant igitur et ultra f non dormiant pugiles et columpne ecclesie, totis cona- tibus, totis studiis decertent, ut navim a turbilento mari ad quietis portum trahant! in hoc sanctum opus ardenti nos desiderio estuamus et eatenus zelo matris nostre inurimur, ut pre omnibus rebus g mundi beatorum laborum hujusmodi participes fieri avide cupia- mus. mittimus igitur ad vestre serenitatis presenciam fideles et sincere dilectos oratores 25 nostros reverendum in Christo h patrem Willelmum Roffensem episcopum ac religiosum et egregium virum Johannem Grenewelli ordinis Cisterciensis monachum et in sacra theologia bacallarium, quibus nonnulla in hanc causam dicenda et solicitanda commisimus. ipsis nostro nomine audienciam quesumus benignam et fidem impartiri dignetur augusta magestas, quam ad felicem et prosperam k sponse sue relevacionem preservet et roboret so sponsus ecclesie Jesus Christus. ex castro nostro 1 de Wyndesorem nostro sub secreto 25. die n decembris anno domini ° 1440 et regnorum nostrorum P 19. 1440 Dez. 25 11441) 310. K. Heinrich VI. von England an einen nicht gen. Kardinal2: beglaubigt zwei Jаn. 25 gen. Gesandte zu Mitteilungen über die Kirchenfrage. [1441] Januar 25 Shene. L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 121b cop. membr. coaeva mit der Uberschrift 35 Recommendacio amicorum in causa ecclesie transmissorum. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 261a cop. chart. saec. 15. Zu An- fang ist rechts am Rande bemerkt Cardinali credencialis. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 56 aus L. Henricus 1 dei gracia etc. reverende in Christo pater, amice sincere dilecte. uni- versi principes et prelati tanquam fideles et strenui pugiles et columpne sancte matris ecclesie videntes, quantis nunc turbinibus agitetur Petri navicula, totis profecto studiis, totis insuper conatibus incumbere debent, ut ipsa celerius a turbilento mari ad quietis 40 a) O om. Romanorum regi. b) 0 om. eadem — Anglie. c) 0 om. princeps — precarissime, add. etc. d) O null- 45 ubi. e) em.; LO possumus. f) O ultro. g) O stellt um mundi rebus. h) L Christum. i) L Orenewell. k) O properam. 1) O om. nostro — secreto. m) em.; LO Wyndesora. n) om. O. o) om. O. p) om. O. q) O om. Henricus — etc. Actus apost. 27, 31. York, der, wie unsere nrr. 315 und 316 zeigen, Der Adressat ist vermutlich der Kardinal von den Mainzer Kongreß besuchen wollte. 50
592 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 Dez. 25 O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 293a cop. chart. saec. 15. Zu An- fang ist rechts am Rande von einer anderen Hand bemerkt Exhortacio pro continuacione reformacionis scismatis. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 96-97 aus L. Erwähnt im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990. Serenissimo et potentissimo principi Friderico dei gracia Romanorum a regi etc., fratri nostro precarissimo, Henricus eadem b gracia rex Anglie etc. salutem et pro pu- blica salute fideliter desudare. serenissime ac potentissime princeps e, frater noster pre- carissime. in nostram (pro dolor) etatem venit, ut miserabilem miserandamque nimis 10 divisionis plagam, qua matrem ecclesiam ingrati filii laborare sinunt, non absque com- passionis lacrimis videamus. en diebus hiis nostris Petri navicula, que magna principum lugubracione paucis ab ante annis consolidari ac in tranquillo et tuto portu locari visa est, jam denuo procellose tempestati subicitur, alternis quoque et adversis flatibus adeo concutitur, ut, nisi prelati et principes evigilent maturius et manus proteccionis ac de- 15 fensionis apponant, tota ejus compago (quod absit) tam sevo turbine dissolvatur. hora igitur est jam, nos de sompno surgere et uti fideles et potentes atletas periclitantem navim a naufragio liberare. cum enim extra navim ecclesie nullibi! salus inveniri possit nec juxta apostoli vocem 1, nisi in ea manserimus, salvari possimus e, quis sensus compos in navi tantis quassa procellis, tantis jactata turbinibus cum capitis sui periculo dormire 20 velit? surgant igitur et ultra f non dormiant pugiles et columpne ecclesie, totis cona- tibus, totis studiis decertent, ut navim a turbilento mari ad quietis portum trahant! in hoc sanctum opus ardenti nos desiderio estuamus et eatenus zelo matris nostre inurimur, ut pre omnibus rebus g mundi beatorum laborum hujusmodi participes fieri avide cupia- mus. mittimus igitur ad vestre serenitatis presenciam fideles et sincere dilectos oratores 25 nostros reverendum in Christo h patrem Willelmum Roffensem episcopum ac religiosum et egregium virum Johannem Grenewelli ordinis Cisterciensis monachum et in sacra theologia bacallarium, quibus nonnulla in hanc causam dicenda et solicitanda commisimus. ipsis nostro nomine audienciam quesumus benignam et fidem impartiri dignetur augusta magestas, quam ad felicem et prosperam k sponse sue relevacionem preservet et roboret so sponsus ecclesie Jesus Christus. ex castro nostro 1 de Wyndesorem nostro sub secreto 25. die n decembris anno domini ° 1440 et regnorum nostrorum P 19. 1440 Dez. 25 11441) 310. K. Heinrich VI. von England an einen nicht gen. Kardinal2: beglaubigt zwei Jаn. 25 gen. Gesandte zu Mitteilungen über die Kirchenfrage. [1441] Januar 25 Shene. L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 121b cop. membr. coaeva mit der Uberschrift 35 Recommendacio amicorum in causa ecclesie transmissorum. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 261a cop. chart. saec. 15. Zu An- fang ist rechts am Rande bemerkt Cardinali credencialis. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 56 aus L. Henricus 1 dei gracia etc. reverende in Christo pater, amice sincere dilecte. uni- versi principes et prelati tanquam fideles et strenui pugiles et columpne sancte matris ecclesie videntes, quantis nunc turbinibus agitetur Petri navicula, totis profecto studiis, totis insuper conatibus incumbere debent, ut ipsa celerius a turbilento mari ad quietis 40 a) O om. Romanorum regi. b) 0 om. eadem — Anglie. c) 0 om. princeps — precarissime, add. etc. d) O null- 45 ubi. e) em.; LO possumus. f) O ultro. g) O stellt um mundi rebus. h) L Christum. i) L Orenewell. k) O properam. 1) O om. nostro — secreto. m) em.; LO Wyndesora. n) om. O. o) om. O. p) om. O. q) O om. Henricus — etc. Actus apost. 27, 31. York, der, wie unsere nrr. 315 und 316 zeigen, Der Adressat ist vermutlich der Kardinal von den Mainzer Kongreß besuchen wollte. 50
Strana 593
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305.319. 593 portum conducatur. sane in sanctum hoc opus, ut feliciter promoveatur et fiat, ardenti desiderio estuantes et pre ceteris mundi rebus in beati laboris hujus participium nos ponere anelantes reverendam paternitatem vestram exoratam habere a volumus ex fide, quam gerimus ad eandem, quatinus fidelibus et sincere dilectis oratoribus nostris reve- 5 rendo in Christo patri Willelmo Roffensi episcopo acb religioso et egregio viro Johanni Grenewell ordinis Cisterciensis monacho et in sacra theologia bacallario, quos in hanc causam inpresenciarum demittimus, quibus et plurima in eam rem dicenda et solicitanda commisimus, in hiis, que nostri ex parte vestre paternitati dicent, audientiam benignam et fidem concedere dignemini creditivam. in hoc siquidem ea, que ad dei laudem et 1o gloriam ac sacrosancte ecclesie honorem et tranquillitatem erunt et que singularem nobis exultacionem et complacenciam afferent, operaturum vos indubitanter credite, diu, opta- mus, et feliciter valituri. ex manerio nostro de Shene ° 25. die d januarii anno do- minie etc. [1441] Jan. 25 11441] Jan. 25 15 311. K. Heinrich VI. von England an K. Friedrich: hatte die Absicht, sich an der Her- stellung der Einigkeit in der Kirche durch eine Gesandtschaft zu beteiligen, wollte aber erst Sicheres über Zeit und Ort der Verhandlungen wissen; ist in dieser Ab- sicht durch die wiederholte Anderung beider wankend gemacht worden; beglaubigt den Ritter Johannes Beke. 1441 Februar 3 Westminster. 1441 Febr. 3 20 25 L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 134ab cop. membr. coaeva mit der Uberschrift Congratulatoria super diligencia regis Romanorum in eadem materia exhibita et peticio, ut certificetur de tempore et loco convencionis etc. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 293 a cop. chart. saec. 15. Zu An- fang ist von einer anderen Hand rechts am Rande bemerkt Responsio super litteris receptis per nuncium cum credencia. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 97-98 aus L. Serenissimo et excellentissimo principi Friderico dei' gracia Romanorum regi semper augusto ac Austrie duci etc., fratri nostro precarissimo, Henricus eadem 5 gracia rex Anglie et Francie et dominus Hibernie salutem et fraterne dileccionis continuum incre- so mentum. serenissime et excellentissime princeps, frater h noster precarissime. litteras serenitatis vestre nuper nobis transmissas 1 tanto jocundiori animo recepimus, quanto in ipsis magestatem vestram ad militantis ecclesie refabricandami unionem dispositam agnovimus. et quamquam pre earundem recepcione literarum nobis cordi fuit ambassia- tores nostros ad tanti cooperationem boni direxisse 2, ipsarum tamen visuk de temporis 35 et loci conveniendi certitudine informari sperabamus. cujus postmodum iterata mutacione fuimus non modicum in nostre intencionis proposito perplexi. quocirca dilectum ligeum nostrum Johannem Beke militem in hac re de mente nostra seriosius1 instructum ad vestram presenciam jam mittere decrevimus, rogantes, quatinus ipsi fidem in dicendis ex parte nostra accommodare dignetur creditivam serenitas vestra prelibata, quam diu 40 et feliciter conservet et augeat in prosperis clemencia salvatoris. datum etc.m apud Westmonasterium 3. die " mensis februarii anno 19. 1441 Febr. 3 a) om. LO. b) On. c) 0 add. etc. d) om. O. e) om. O. f) 0 om. dei — precarissimo, add. etc. g) 0 om. eadem — Hibernie, add. etc. h) 0 om. frater — procarissime, add. etc. i) L refrabricandam. k) L visa. 1) cm.; L sercius; O sereosius. m) om. O. n) O om. die mensis. 45 1 Der Brief ist nicht mehr vorhanden. Vgl. S. 531. 2 Vgl. nr. 309.
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305.319. 593 portum conducatur. sane in sanctum hoc opus, ut feliciter promoveatur et fiat, ardenti desiderio estuantes et pre ceteris mundi rebus in beati laboris hujus participium nos ponere anelantes reverendam paternitatem vestram exoratam habere a volumus ex fide, quam gerimus ad eandem, quatinus fidelibus et sincere dilectis oratoribus nostris reve- 5 rendo in Christo patri Willelmo Roffensi episcopo acb religioso et egregio viro Johanni Grenewell ordinis Cisterciensis monacho et in sacra theologia bacallario, quos in hanc causam inpresenciarum demittimus, quibus et plurima in eam rem dicenda et solicitanda commisimus, in hiis, que nostri ex parte vestre paternitati dicent, audientiam benignam et fidem concedere dignemini creditivam. in hoc siquidem ea, que ad dei laudem et 1o gloriam ac sacrosancte ecclesie honorem et tranquillitatem erunt et que singularem nobis exultacionem et complacenciam afferent, operaturum vos indubitanter credite, diu, opta- mus, et feliciter valituri. ex manerio nostro de Shene ° 25. die d januarii anno do- minie etc. [1441] Jan. 25 11441] Jan. 25 15 311. K. Heinrich VI. von England an K. Friedrich: hatte die Absicht, sich an der Her- stellung der Einigkeit in der Kirche durch eine Gesandtschaft zu beteiligen, wollte aber erst Sicheres über Zeit und Ort der Verhandlungen wissen; ist in dieser Ab- sicht durch die wiederholte Anderung beider wankend gemacht worden; beglaubigt den Ritter Johannes Beke. 1441 Februar 3 Westminster. 1441 Febr. 3 20 25 L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 134ab cop. membr. coaeva mit der Uberschrift Congratulatoria super diligencia regis Romanorum in eadem materia exhibita et peticio, ut certificetur de tempore et loco convencionis etc. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 293 a cop. chart. saec. 15. Zu An- fang ist von einer anderen Hand rechts am Rande bemerkt Responsio super litteris receptis per nuncium cum credencia. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 97-98 aus L. Serenissimo et excellentissimo principi Friderico dei' gracia Romanorum regi semper augusto ac Austrie duci etc., fratri nostro precarissimo, Henricus eadem 5 gracia rex Anglie et Francie et dominus Hibernie salutem et fraterne dileccionis continuum incre- so mentum. serenissime et excellentissime princeps, frater h noster precarissime. litteras serenitatis vestre nuper nobis transmissas 1 tanto jocundiori animo recepimus, quanto in ipsis magestatem vestram ad militantis ecclesie refabricandami unionem dispositam agnovimus. et quamquam pre earundem recepcione literarum nobis cordi fuit ambassia- tores nostros ad tanti cooperationem boni direxisse 2, ipsarum tamen visuk de temporis 35 et loci conveniendi certitudine informari sperabamus. cujus postmodum iterata mutacione fuimus non modicum in nostre intencionis proposito perplexi. quocirca dilectum ligeum nostrum Johannem Beke militem in hac re de mente nostra seriosius1 instructum ad vestram presenciam jam mittere decrevimus, rogantes, quatinus ipsi fidem in dicendis ex parte nostra accommodare dignetur creditivam serenitas vestra prelibata, quam diu 40 et feliciter conservet et augeat in prosperis clemencia salvatoris. datum etc.m apud Westmonasterium 3. die " mensis februarii anno 19. 1441 Febr. 3 a) om. LO. b) On. c) 0 add. etc. d) om. O. e) om. O. f) 0 om. dei — precarissimo, add. etc. g) 0 om. eadem — Hibernie, add. etc. h) 0 om. frater — procarissime, add. etc. i) L refrabricandam. k) L visa. 1) cm.; L sercius; O sereosius. m) om. O. n) O om. die mensis. 45 1 Der Brief ist nicht mehr vorhanden. Vgl. S. 531. 2 Vgl. nr. 309.
Strana 594
594 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 Sepl. 2 b. Frankreich nr. 312-313. 312. Erklärung K. Karls VII. von Frankreich, daß er bei der Obödienz Papst Eugens IV. bleiben wolle, bis ihm auf einem ökumenischen oder cinem allgemeinen Konzil oder auf einer Versammlung der Gallikanischen Kirche oder auf einer Zu- sammenkunft der Christlichen Fürsten nachgewiesen werde, daß die Suspension und 5 Absetzung Eugens und die Wahl eines neuen Papstes zu Recht erfolgt seien. 1440 September 2 Bourges. B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 125b (Jo. de Segovia lib. 16 cap. 34) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Copia protestacionis regis Francie scripte per manum re- verendi in Christo patris domini Gerardi Castrensis episcopi confessoris regis predicti. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 154a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie B. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 132b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie B. P coll. ebenda cod. Palat. lat. 608 fol 320b cop. chart. coaeva. Die Unterschrift Fryboys' 15 ist fortgelassen. V coll. ebenda cod. Vatic. lat. 3996 fol. 3b cop. chart. sacc. 15 mit der Uberschrift Copia protestacionis illustrissimi domini nostri regis Francorum per modum sequentem. Die Unterschrift Fryboys' ist fortgelassen. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 134a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — 20 In Paris Bibl. Mazarine ms. 1688 fol. 147a cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Responsio regis publicata in congregacione Bituricensi novissime celebrata rege presente et de expresso mandato ejus, assistentibus ibidem Karolo de Andegavia et aliis dominis de regali prosapia necnon et oratoribus domini Eugenii pape quarti, per dominum Jo- hannem de Stampis decanum Pictavensem veneris secunda septembris anno domini 1440, 25 lecta eciam coram oratoribus concilii Basiliensis me secretario presente. N. Friboys. Die beiden Absätze am Schluß (Lecta bis originali) sind hier natürlich weggelassen. — Ebenda Bibl. nat. ms. latin 9516 fol. 116a cop. chart. sacc. 16. Der Schlußabsatz Scriptum bis originali fehlt. Am Rande ist bemerkt Hec protestacio mutila extat in bibliotheca S. Victoris in volumine, quod praenotatum est littera P. fol. 8. — In Rom 30 Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 115ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. — In Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 1239 fol. 221 ab cop. chart. saec. 15. Der erste Schlußtabsatz lautet hier Lecta et publicata sunt hec bis in presencia preſati regis in congregacione novissime in hac civitate Bituricensi pro facto ecclesie celebrata, assistentibus ibidem nobilium etc. Der zweite Schlußabsatz fehlt; die Abschrift ist also ohne Datum. 35 Gedruckt in Preuves des libertez de l'eglise Gallicane Tom. 2 (Paris 1651) pag. 763 „ex veteri editione et ex Collect. Actor. in 40". Die beiden Schlußabsätze fehlen; statt ihrer heißtt es Publicata in congregacione usw., wie oben in der Uberschrift des ms. 1688 der Bibl. Mazarine. — Ebenda 2, 764 aus [Paris Archives nationales] Ordonnances Barbines fol. 73. Die beiden Schlußabsätze fehlen. Die Erklärung ist einem könig- 40 lichen Erlaß vom 21. November 1440 inseriert. — Martène et Durand, Veterum scriptorum et monumentorum ctc. amplissima collectio Tom. 8 (Paris 1733) praefatio pag. 40-41 „ex veteri ms. codice S. Victoris"; die beiden Schlußtabsätze fehlen. — Ordonnances des rois de France de la troisième race vol. 13 (Paris 1782) pag. 325 aus [Paris Archives nationales] Registre du Parlement „Ordinaciones Barbinae“ coté D 45 fol. 73b. Stimmt mit Preuves etc. 2, 764 überein. — Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio Tom. 31 (Venetiis 1798) pag. 1 aus Martène. — Monu- menta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 511 aus B und W. Benutzt von Du Fresne de Beaucourt, Histoire de Charles VII. 3, 372-373; Pérouse, Le 50 cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Lyon 1904) pag. 358; Valois, Le pape et le concile 2, 233-234. 10 [1] Inprimis protestatur “ rex b, quod sicut Christianissimus princeps sequendo vestigia patrumd suorum paratus est audire ecclesiam legittime congregatam. a) V add. serenissimus princeps dominus. b) V add. Francorum. c) Psequens. d) V suorum patrum egre- 55 giorum statt patrum suorum.
594 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 Sepl. 2 b. Frankreich nr. 312-313. 312. Erklärung K. Karls VII. von Frankreich, daß er bei der Obödienz Papst Eugens IV. bleiben wolle, bis ihm auf einem ökumenischen oder cinem allgemeinen Konzil oder auf einer Versammlung der Gallikanischen Kirche oder auf einer Zu- sammenkunft der Christlichen Fürsten nachgewiesen werde, daß die Suspension und 5 Absetzung Eugens und die Wahl eines neuen Papstes zu Recht erfolgt seien. 1440 September 2 Bourges. B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 125b (Jo. de Segovia lib. 16 cap. 34) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Copia protestacionis regis Francie scripte per manum re- verendi in Christo patris domini Gerardi Castrensis episcopi confessoris regis predicti. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 154a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie B. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 132b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie B. P coll. ebenda cod. Palat. lat. 608 fol 320b cop. chart. coaeva. Die Unterschrift Fryboys' 15 ist fortgelassen. V coll. ebenda cod. Vatic. lat. 3996 fol. 3b cop. chart. sacc. 15 mit der Uberschrift Copia protestacionis illustrissimi domini nostri regis Francorum per modum sequentem. Die Unterschrift Fryboys' ist fortgelassen. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 134a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — 20 In Paris Bibl. Mazarine ms. 1688 fol. 147a cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Responsio regis publicata in congregacione Bituricensi novissime celebrata rege presente et de expresso mandato ejus, assistentibus ibidem Karolo de Andegavia et aliis dominis de regali prosapia necnon et oratoribus domini Eugenii pape quarti, per dominum Jo- hannem de Stampis decanum Pictavensem veneris secunda septembris anno domini 1440, 25 lecta eciam coram oratoribus concilii Basiliensis me secretario presente. N. Friboys. Die beiden Absätze am Schluß (Lecta bis originali) sind hier natürlich weggelassen. — Ebenda Bibl. nat. ms. latin 9516 fol. 116a cop. chart. sacc. 16. Der Schlußabsatz Scriptum bis originali fehlt. Am Rande ist bemerkt Hec protestacio mutila extat in bibliotheca S. Victoris in volumine, quod praenotatum est littera P. fol. 8. — In Rom 30 Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 115ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. — In Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 1239 fol. 221 ab cop. chart. saec. 15. Der erste Schlußtabsatz lautet hier Lecta et publicata sunt hec bis in presencia preſati regis in congregacione novissime in hac civitate Bituricensi pro facto ecclesie celebrata, assistentibus ibidem nobilium etc. Der zweite Schlußabsatz fehlt; die Abschrift ist also ohne Datum. 35 Gedruckt in Preuves des libertez de l'eglise Gallicane Tom. 2 (Paris 1651) pag. 763 „ex veteri editione et ex Collect. Actor. in 40". Die beiden Schlußabsätze fehlen; statt ihrer heißtt es Publicata in congregacione usw., wie oben in der Uberschrift des ms. 1688 der Bibl. Mazarine. — Ebenda 2, 764 aus [Paris Archives nationales] Ordonnances Barbines fol. 73. Die beiden Schlußabsätze fehlen. Die Erklärung ist einem könig- 40 lichen Erlaß vom 21. November 1440 inseriert. — Martène et Durand, Veterum scriptorum et monumentorum ctc. amplissima collectio Tom. 8 (Paris 1733) praefatio pag. 40-41 „ex veteri ms. codice S. Victoris"; die beiden Schlußtabsätze fehlen. — Ordonnances des rois de France de la troisième race vol. 13 (Paris 1782) pag. 325 aus [Paris Archives nationales] Registre du Parlement „Ordinaciones Barbinae“ coté D 45 fol. 73b. Stimmt mit Preuves etc. 2, 764 überein. — Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio Tom. 31 (Venetiis 1798) pag. 1 aus Martène. — Monu- menta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 511 aus B und W. Benutzt von Du Fresne de Beaucourt, Histoire de Charles VII. 3, 372-373; Pérouse, Le 50 cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Lyon 1904) pag. 358; Valois, Le pape et le concile 2, 233-234. 10 [1] Inprimis protestatur “ rex b, quod sicut Christianissimus princeps sequendo vestigia patrumd suorum paratus est audire ecclesiam legittime congregatam. a) V add. serenissimus princeps dominus. b) V add. Francorum. c) Psequens. d) V suorum patrum egre- 55 giorum statt patrum suorum.
Strana 595
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 595 [2] Item dicit, quod, quia a apud multos viros b probos et graves dubitacio est c 1440 non modica, an suspensio deposiciod et subsequens eleccio facte Basilee e sint rite juste Sept. 2 canonice et legittime celebrate, dubium † eciam est, si illa congregacio illis diebus, quibus hec agitata et facta sunt, sufficienter representaret s universalem ecclesiam ad tantos et 5 tam arduos actus exequendos, qui de proximo h respiciunt totam ecclesiam: ideo i rex, quia k non est sufficienter informatus super predictis, perseverat et manet in obediencia domini 1 Eugenii, in qua nunc stat. ubi autem debite informatus fuerit de meritis causem istius " sive per concilium ycumenicum aut aliud generale concilium seu eciam per con- gregacionem ecclesie sue Gallicane melius et extensius convocande cum ducibus ° baro- to nibus aut confederatis ? suis aut in convencione principum Christianorum, tunc veritate comperta et discussa 1 stabit cum ea et adherebit veritati catholice. Lecta et publicata bis in presencia prefatir regis in congregacione novissimes in hac‘ civitate Bituricensi pro facto ecclesie celebrata, assistentibus ibidem u Karolo de Andegavia, dominis" de Lebreto, vicecomite de Lovania *, primogenito domini comitis 15 Armeniaci y, domino de Calvigniaco z et pluribus aliis proceribus et viris peritissimis aa presentibus secunda bb die ce septembris annodd domini 1440. Scriptumee sub signo manuali mei secretarii regii subscripti ad hec deputati sexta die septembris anno domini 1440. collacio facta est cum originali. 1440 Sept. 2 1440 Sept. 6 Natalis de Fryboys. 20 313. K. Karl VII. von Frankreich an Erzbischof Jakob von Trier: beglaubigt zwei gen. Gesandte, die er zur Mainzer Zusammenkunft schickt. [1441] Februar 18 Langres. 1144I7 Febr. 18 26 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1646 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. Im Datum sind die Worte 18. die februarii von einer anderen, vermutlich Fresnoy’s Hand hinzugefügt. Die Unterschrift des Königs ist eigenhändig und steht links, diejenige Fresnoy’s rechts unter dem Text. Erwähnt von Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert Bd. 1 Einleitung S. 48 Anm. 3. Karolus dei gracia rex Francorum. carissime consanguinee. nos rogati 1 per serenissimum principem regem Romanorum fratrem et consanguineum nostrum carissi- so mum ac eciam permoti affectu sincero, quem gerimus ad sancte matris ecclesie pacem, pro qua jam multum laboravimus et adhuc laborare intendimus, dilectos et fideles con- siliarios oratores et ambaxiatores nostros magistros Gaufridum Coclearis Lexoviensis et Robertum Cybole Parisiensis ecclesiarum canonicos sacre theologie professores ad con- vencionem Maguntinensem destinamus. quibus injunximus expresse nonnulla de jam s5 cepto per nos opere ac eciam de mente ac intencione nostra vobis communicare. quo- circa vos obnixe rogamus, quatinus his ambaxiatoribus nostris et eorum cuilibet in eis, que vobis ex parte nostra dixerint, fidem plenariam adhibere velitis. datum Lingonis 18. die februarii. 114417 Febr. 18 [in verso] Carissimo consanguineo nostro 40 archiepiscopo Treverensi sacri Romani im- perii per Galliam archicancelario fr. Karolus. Fresnoy. 45 u) V quasi. b) om. V. c) W stelll um non est. d) om. V. e) V stelll um sint Basilee. f) Pitem dubium est eciam statt dubium — est. g) V representarent. h) P proximis; V presenti. i) V add. prudentissimus do- minus. k) P qui. 1) V sanctissimi in Christo patris domini nostri. m) P stellt um istius cause. n) Vipsius. o) P add. et. p) V suis dilectis confederatis statt confederatis suis. q) Pexcussa. r) V illustrissimi pre- fati principis domini nostri regis statl prefati rogis. s) P novissima. t) V add. alma. n) Pet Ludovico stati ibidem. v) P Andegavis. w) Pom. dominis — presentibus; V domino. x) V Lomania. y) V Arma- niaci. z) V Caligniaco. aa) V perfectissimis. bb) Pestellt um die secunda. cc) V add. mensis. dd) Pom. anno domini. ee) PV om. scriptum — originali. ff) sic. 50 Vgl. nr. 302.
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 595 [2] Item dicit, quod, quia a apud multos viros b probos et graves dubitacio est c 1440 non modica, an suspensio deposiciod et subsequens eleccio facte Basilee e sint rite juste Sept. 2 canonice et legittime celebrate, dubium † eciam est, si illa congregacio illis diebus, quibus hec agitata et facta sunt, sufficienter representaret s universalem ecclesiam ad tantos et 5 tam arduos actus exequendos, qui de proximo h respiciunt totam ecclesiam: ideo i rex, quia k non est sufficienter informatus super predictis, perseverat et manet in obediencia domini 1 Eugenii, in qua nunc stat. ubi autem debite informatus fuerit de meritis causem istius " sive per concilium ycumenicum aut aliud generale concilium seu eciam per con- gregacionem ecclesie sue Gallicane melius et extensius convocande cum ducibus ° baro- to nibus aut confederatis ? suis aut in convencione principum Christianorum, tunc veritate comperta et discussa 1 stabit cum ea et adherebit veritati catholice. Lecta et publicata bis in presencia prefatir regis in congregacione novissimes in hac‘ civitate Bituricensi pro facto ecclesie celebrata, assistentibus ibidem u Karolo de Andegavia, dominis" de Lebreto, vicecomite de Lovania *, primogenito domini comitis 15 Armeniaci y, domino de Calvigniaco z et pluribus aliis proceribus et viris peritissimis aa presentibus secunda bb die ce septembris annodd domini 1440. Scriptumee sub signo manuali mei secretarii regii subscripti ad hec deputati sexta die septembris anno domini 1440. collacio facta est cum originali. 1440 Sept. 2 1440 Sept. 6 Natalis de Fryboys. 20 313. K. Karl VII. von Frankreich an Erzbischof Jakob von Trier: beglaubigt zwei gen. Gesandte, die er zur Mainzer Zusammenkunft schickt. [1441] Februar 18 Langres. 1144I7 Febr. 18 26 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1646 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. Im Datum sind die Worte 18. die februarii von einer anderen, vermutlich Fresnoy’s Hand hinzugefügt. Die Unterschrift des Königs ist eigenhändig und steht links, diejenige Fresnoy’s rechts unter dem Text. Erwähnt von Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert Bd. 1 Einleitung S. 48 Anm. 3. Karolus dei gracia rex Francorum. carissime consanguinee. nos rogati 1 per serenissimum principem regem Romanorum fratrem et consanguineum nostrum carissi- so mum ac eciam permoti affectu sincero, quem gerimus ad sancte matris ecclesie pacem, pro qua jam multum laboravimus et adhuc laborare intendimus, dilectos et fideles con- siliarios oratores et ambaxiatores nostros magistros Gaufridum Coclearis Lexoviensis et Robertum Cybole Parisiensis ecclesiarum canonicos sacre theologie professores ad con- vencionem Maguntinensem destinamus. quibus injunximus expresse nonnulla de jam s5 cepto per nos opere ac eciam de mente ac intencione nostra vobis communicare. quo- circa vos obnixe rogamus, quatinus his ambaxiatoribus nostris et eorum cuilibet in eis, que vobis ex parte nostra dixerint, fidem plenariam adhibere velitis. datum Lingonis 18. die februarii. 114417 Febr. 18 [in verso] Carissimo consanguineo nostro 40 archiepiscopo Treverensi sacri Romani im- perii per Galliam archicancelario fr. Karolus. Fresnoy. 45 u) V quasi. b) om. V. c) W stelll um non est. d) om. V. e) V stelll um sint Basilee. f) Pitem dubium est eciam statt dubium — est. g) V representarent. h) P proximis; V presenti. i) V add. prudentissimus do- minus. k) P qui. 1) V sanctissimi in Christo patris domini nostri. m) P stellt um istius cause. n) Vipsius. o) P add. et. p) V suis dilectis confederatis statt confederatis suis. q) Pexcussa. r) V illustrissimi pre- fati principis domini nostri regis statl prefati rogis. s) P novissima. t) V add. alma. n) Pet Ludovico stati ibidem. v) P Andegavis. w) Pom. dominis — presentibus; V domino. x) V Lomania. y) V Arma- niaci. z) V Caligniaco. aa) V perfectissimis. bb) Pestellt um die secunda. cc) V add. mensis. dd) Pom. anno domini. ee) PV om. scriptum — originali. ff) sic. 50 Vgl. nr. 302.
Strana 596
596 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 Okt. 23 c. Papst Eugen IV. nr. 314-317. 314. Papst Eugen IV. an Erzbischof Jakob von Trier: erläßt ihm die Zahlung von 10 000 Goldgulden Taxe und von anderen Geldern und spricht ihn von den Strafen los, in die er durch die Nichtzahlung dieser Summen innerhalb der früher vereinbarten Termine verfallen ist, beides aber nur, wenn er die Kurfürsten dahin bringt, daß sie während des auf den 2. Februar anberaumten Reichstages oder spätestens bis Ostern zu seiner (Eugens) Obödienz zurückkehren, oder wenn er, falls jene ablehnen, es allein mit seiner Diözese innerhalb derselben Termine tut. 1440 Oktober 23 Florenz. 5 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden (ohne Nummer) orig. membr. lit. pat. c. bulla plumb. pend. absc. Auf dem Bug steht Gratis de mandato domini nostri 10 pape 1 A. de Florentia. Auf die Rückseite ist von der päpstlichen Kanzlei geschrieben Detur domino Nicolao de Cußa Treverensi; darüber bemerkt eine Trierische Hand des 15. Jahrhunderts Eugenius papa IIII. quitat Jacobum de Sireck archiepiscopum Tre- verensem de 10000 florenis camere apostolice obligatis ex causis ut infra. Teilweise gedruckt bei Roßtmann, Betrachtungen über das Zeitalter der Reformation 15 (Jena 1858) S. 380-381 aus unserer Vorlage. Benutzt von Pückert, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Konzils S. 162, und von Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 6). 1439 Juli 10 Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Tre- 20 verensi salutem et apostolicam benedictionem. dignum ducimus et consonum rationi, ut illis se prebeat sedes apostolica liberalem, qui illa ipsa procurant et agunt, que et salutem animarum et honoris dicte sedis respiciunt incrementum. dudum siquidem, vide- licet die decima mensis julii anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo tricesimo nono in hac civitate Florentie, in qua etiam de presenti cum nostra curia resi- 25 demus, dilectus filius Johannes de Frankfordia habens a te sufficiens et speciale man- datum, prout de hoc venerabili fratri Angelo tunc Parentino episcopo ac locumtenenti camerarii nostri ac aliis gentibus camere apostolice innotuit, tuo nomine se obligavit, prestito etiam in hujusmodi obligatione corporaliter juramento, dare et solvere et quod tu dares et solveres seu dari et solvi faceres realiter et cum effectu predicte camere et so collegio venerabilium fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinalium ratione tui communis servitii consueti decem milia florenorum auri de camera, in qua quidem summa ecclesia Treverensis taxata repperitur !, necnon pecuniarum quantitatem, que pro quinque minutis servitiis facta computatione secundum consuetudinem dicte camere debetur, medie- Juli to tatem videlicet dictarum pecuniarum infra sex menses dictam diem decimam julii proxime s5 sequentes, aliam vero medietatem infra alios sex menses expost immediate sequentes sub penis et censuris per prefatam cameram infligi consuetis. ex quo prefatus tunc Paren- tinus episcopus ac dicti camerarii nostri locumtenens in te, memorato procuratore tuo consentiente et ad hoc speciale mandatum habente, sententias excommunicationis in scriptis protulit, nisi in predictis terminis dictas pecunie quantitates tu vel procurator 40 tuus dicte camere et collegio integraliter persolvisses seu persolvisset. cum autem sex mensium primorum ac etiam aliorum sequentium prefati termini jam diu elapsi sint nec in aliquo predictorum tu vel procurator tuus dictas pecuniarum quantitates seu aliquam partem ipsarum persolveris seu persolverit seu alias, prout tenebaris, satisfeceris nec ali- quam predictorum terminorum prorogationem petieris, propter quod manifeste dictas 45 sententias censuras et penas incurristi, nos tamen tecum benigne et paterno affectu agere volentes ac sperantes, quod tu, prout tam ex vinculo prestiti a te in tua conse- Vgl. darüber Sauerland, Trierische Taxen und Trinkgelder an der päpstlichen Kurie während des späteren Mittelalters (Westdeutsche Zeitschrift für Geschichte und Kunst 16, 78-108, besonders 92-93). 50
596 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1440 Okt. 23 c. Papst Eugen IV. nr. 314-317. 314. Papst Eugen IV. an Erzbischof Jakob von Trier: erläßt ihm die Zahlung von 10 000 Goldgulden Taxe und von anderen Geldern und spricht ihn von den Strafen los, in die er durch die Nichtzahlung dieser Summen innerhalb der früher vereinbarten Termine verfallen ist, beides aber nur, wenn er die Kurfürsten dahin bringt, daß sie während des auf den 2. Februar anberaumten Reichstages oder spätestens bis Ostern zu seiner (Eugens) Obödienz zurückkehren, oder wenn er, falls jene ablehnen, es allein mit seiner Diözese innerhalb derselben Termine tut. 1440 Oktober 23 Florenz. 5 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden (ohne Nummer) orig. membr. lit. pat. c. bulla plumb. pend. absc. Auf dem Bug steht Gratis de mandato domini nostri 10 pape 1 A. de Florentia. Auf die Rückseite ist von der päpstlichen Kanzlei geschrieben Detur domino Nicolao de Cußa Treverensi; darüber bemerkt eine Trierische Hand des 15. Jahrhunderts Eugenius papa IIII. quitat Jacobum de Sireck archiepiscopum Tre- verensem de 10000 florenis camere apostolice obligatis ex causis ut infra. Teilweise gedruckt bei Roßtmann, Betrachtungen über das Zeitalter der Reformation 15 (Jena 1858) S. 380-381 aus unserer Vorlage. Benutzt von Pückert, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Konzils S. 162, und von Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 6). 1439 Juli 10 Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Tre- 20 verensi salutem et apostolicam benedictionem. dignum ducimus et consonum rationi, ut illis se prebeat sedes apostolica liberalem, qui illa ipsa procurant et agunt, que et salutem animarum et honoris dicte sedis respiciunt incrementum. dudum siquidem, vide- licet die decima mensis julii anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo tricesimo nono in hac civitate Florentie, in qua etiam de presenti cum nostra curia resi- 25 demus, dilectus filius Johannes de Frankfordia habens a te sufficiens et speciale man- datum, prout de hoc venerabili fratri Angelo tunc Parentino episcopo ac locumtenenti camerarii nostri ac aliis gentibus camere apostolice innotuit, tuo nomine se obligavit, prestito etiam in hujusmodi obligatione corporaliter juramento, dare et solvere et quod tu dares et solveres seu dari et solvi faceres realiter et cum effectu predicte camere et so collegio venerabilium fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinalium ratione tui communis servitii consueti decem milia florenorum auri de camera, in qua quidem summa ecclesia Treverensis taxata repperitur !, necnon pecuniarum quantitatem, que pro quinque minutis servitiis facta computatione secundum consuetudinem dicte camere debetur, medie- Juli to tatem videlicet dictarum pecuniarum infra sex menses dictam diem decimam julii proxime s5 sequentes, aliam vero medietatem infra alios sex menses expost immediate sequentes sub penis et censuris per prefatam cameram infligi consuetis. ex quo prefatus tunc Paren- tinus episcopus ac dicti camerarii nostri locumtenens in te, memorato procuratore tuo consentiente et ad hoc speciale mandatum habente, sententias excommunicationis in scriptis protulit, nisi in predictis terminis dictas pecunie quantitates tu vel procurator 40 tuus dicte camere et collegio integraliter persolvisses seu persolvisset. cum autem sex mensium primorum ac etiam aliorum sequentium prefati termini jam diu elapsi sint nec in aliquo predictorum tu vel procurator tuus dictas pecuniarum quantitates seu aliquam partem ipsarum persolveris seu persolverit seu alias, prout tenebaris, satisfeceris nec ali- quam predictorum terminorum prorogationem petieris, propter quod manifeste dictas 45 sententias censuras et penas incurristi, nos tamen tecum benigne et paterno affectu agere volentes ac sperantes, quod tu, prout tam ex vinculo prestiti a te in tua conse- Vgl. darüber Sauerland, Trierische Taxen und Trinkgelder an der päpstlichen Kurie während des späteren Mittelalters (Westdeutsche Zeitschrift für Geschichte und Kunst 16, 78-108, besonders 92-93). 50
Strana 597
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 597 cratione et pallii receptione juramenti quam ex ipsius juris et justitie debito teneris, dili- genter et fideliter te habebis, procurando et ad hoc operam dando, quod venerabiles fratres et dilecti filii nobiles viri sacri Romani imperii electores, quorum tu in numero existis, puram veram simplicem et totalem obedientiam, prout tenentur ac sine interitu 5 salutis eterne secus facere non possunt, nobis et dicte sedi restituent et impendent, de consilio et consensu predictorum fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinalium tibi prefatas pecuniarum quantitates et summas, in quibus, ut premittitur, obligatus existis, auctoritate apostolica tenore presentium remittimus donamus ac etiam elargimur, te ab omnibus et singulis obligationibus promissionibus per te seu prefatum procuratorem 10 tuum sub quibusvis juramento seu verborum formis factis necnon omnibus et singulis excommunicationum et censurarum penis ac etiam irregularitatibus, si quam vel si quas te divinis inmiscendo censearis incurrisse, dicta auctoritate absolventes ac totaliter libe- rantes ac volentes et tenore presentium decernentes hujusmodi remissionem liberationem et absolutionem ita demum locum et effectum habere, si et in quantum memorati imperii 15 electores puram veram debitam et alias consuetam obedientiam nobis et dicte sedi pre- stent faciant et impendant infra illud temporis spatium, quo conventio indicta ad diem Febr. 2 purificationis beate virginis per principes Alamannie perdurabit, sive ad plus usque ad pasca resurrectionis domini nostri Jesu Christi proxime futurum vel saltem, ipsis prin-April 16 cipibus (quod absit) predicta non facientibus, tu ipse cum tua ecclesia et diocesi Tre- 20 verensi nobis et dicte sedi vere pure realiter et cum effectu infra predictum terminum obedientiam prestes facias et impendas et, quod predicta feceris, infra dies quadraginta prefatos terminos sequentes per tuas autenticas litteras nos necnon suffraganeos tuos facias certiores. alioquin presens hujusmodi obligationis remissio ac censurarum relaxatio liberatio et absolutio pro non factis habeantur nulliusque sint penitus roboris vel momenti. da- 25 tum Florentie anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo de- cimo kalendas novembris pontificatus nostri anno decimo. [1441] 1440 Okt. 23 1440 Okt. 29 A. de Florentia. 30 315. Papst Eugen IV. an den Kardinal von York: hat sich schr gefreut, als er hörte, daßs der Kardinal den Mainzer Reichstag besuchen wolle, um dort für das Recht des Papstes und des päpstlichen Stuhles einzutreten; ermahnt ihn, dort die Kirche gegen Ubelwollende, die etwa anwesend sein sollten, zu verteidigen; stellt ihm die Unterstützung durch drei gen. päpstliche Gesandte in Aussicht. [1440 Anfang Dezember 1 Florenz. (1440 Dez. in.] 35 V aus Rom Vatik. A. Armar. 39 tom. 7a fol. 282 b-283 a cop. chart. saec. 17. R coll. ebenda fol. 307a cop. chart. saec. 17, von derselben Hand wie V geschrieben. Die Adresse fehlt hier natürlich, da sie in der Anrede enthalten ist (vgl. Variante a). Dilecte “ fili etc. non parva afficiebamur letitia intelligentes circumspectionem b tuam disponere “ se ad iter, ut ad presentiam nostram accedat 2. verum cum intellexeri- mus d priusquam ad nos tee ad dietam Maguntinensem venturum esse et ibidem per- 40 mansurum pro defensione nostra et sedis apostolice! justitięs, precipuo gaudio perfusi fuimus, considerantes, quod sine ulla nostra hortatione primitias tue dignitatis cardinalatus 3 n) R Eugenius etc. cardinali Eboracensi salutem etc. statl dilecte fili etc. b) R stellt um tuam circumspectionem. c) R deponere. d) R intelleximus. e) om. R. f) R add. Romane occlesie. g) cm.; VR justitia. 1 Für die Datierung des Briefes sind dieselben 45 Gründe maßgebend wie für die unserer nr. 316. Der Papst hatte das aus dem S. 598 Anm. 2 angeführten Schreiben K. Heinrichs von England erschen. 3Erzbischof John Kemp von York war von Eugen IV. am 18. Dezember 1439 zum Kardinal- priester tit. s. Balbine erhoben worden. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 7. Deutsche Reichstags-Akten XV. 76
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 597 cratione et pallii receptione juramenti quam ex ipsius juris et justitie debito teneris, dili- genter et fideliter te habebis, procurando et ad hoc operam dando, quod venerabiles fratres et dilecti filii nobiles viri sacri Romani imperii electores, quorum tu in numero existis, puram veram simplicem et totalem obedientiam, prout tenentur ac sine interitu 5 salutis eterne secus facere non possunt, nobis et dicte sedi restituent et impendent, de consilio et consensu predictorum fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinalium tibi prefatas pecuniarum quantitates et summas, in quibus, ut premittitur, obligatus existis, auctoritate apostolica tenore presentium remittimus donamus ac etiam elargimur, te ab omnibus et singulis obligationibus promissionibus per te seu prefatum procuratorem 10 tuum sub quibusvis juramento seu verborum formis factis necnon omnibus et singulis excommunicationum et censurarum penis ac etiam irregularitatibus, si quam vel si quas te divinis inmiscendo censearis incurrisse, dicta auctoritate absolventes ac totaliter libe- rantes ac volentes et tenore presentium decernentes hujusmodi remissionem liberationem et absolutionem ita demum locum et effectum habere, si et in quantum memorati imperii 15 electores puram veram debitam et alias consuetam obedientiam nobis et dicte sedi pre- stent faciant et impendant infra illud temporis spatium, quo conventio indicta ad diem Febr. 2 purificationis beate virginis per principes Alamannie perdurabit, sive ad plus usque ad pasca resurrectionis domini nostri Jesu Christi proxime futurum vel saltem, ipsis prin-April 16 cipibus (quod absit) predicta non facientibus, tu ipse cum tua ecclesia et diocesi Tre- 20 verensi nobis et dicte sedi vere pure realiter et cum effectu infra predictum terminum obedientiam prestes facias et impendas et, quod predicta feceris, infra dies quadraginta prefatos terminos sequentes per tuas autenticas litteras nos necnon suffraganeos tuos facias certiores. alioquin presens hujusmodi obligationis remissio ac censurarum relaxatio liberatio et absolutio pro non factis habeantur nulliusque sint penitus roboris vel momenti. da- 25 tum Florentie anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo de- cimo kalendas novembris pontificatus nostri anno decimo. [1441] 1440 Okt. 23 1440 Okt. 29 A. de Florentia. 30 315. Papst Eugen IV. an den Kardinal von York: hat sich schr gefreut, als er hörte, daßs der Kardinal den Mainzer Reichstag besuchen wolle, um dort für das Recht des Papstes und des päpstlichen Stuhles einzutreten; ermahnt ihn, dort die Kirche gegen Ubelwollende, die etwa anwesend sein sollten, zu verteidigen; stellt ihm die Unterstützung durch drei gen. päpstliche Gesandte in Aussicht. [1440 Anfang Dezember 1 Florenz. (1440 Dez. in.] 35 V aus Rom Vatik. A. Armar. 39 tom. 7a fol. 282 b-283 a cop. chart. saec. 17. R coll. ebenda fol. 307a cop. chart. saec. 17, von derselben Hand wie V geschrieben. Die Adresse fehlt hier natürlich, da sie in der Anrede enthalten ist (vgl. Variante a). Dilecte “ fili etc. non parva afficiebamur letitia intelligentes circumspectionem b tuam disponere “ se ad iter, ut ad presentiam nostram accedat 2. verum cum intellexeri- mus d priusquam ad nos tee ad dietam Maguntinensem venturum esse et ibidem per- 40 mansurum pro defensione nostra et sedis apostolice! justitięs, precipuo gaudio perfusi fuimus, considerantes, quod sine ulla nostra hortatione primitias tue dignitatis cardinalatus 3 n) R Eugenius etc. cardinali Eboracensi salutem etc. statl dilecte fili etc. b) R stellt um tuam circumspectionem. c) R deponere. d) R intelleximus. e) om. R. f) R add. Romane occlesie. g) cm.; VR justitia. 1 Für die Datierung des Briefes sind dieselben 45 Gründe maßgebend wie für die unserer nr. 316. Der Papst hatte das aus dem S. 598 Anm. 2 angeführten Schreiben K. Heinrichs von England erschen. 3Erzbischof John Kemp von York war von Eugen IV. am 18. Dezember 1439 zum Kardinal- priester tit. s. Balbine erhoben worden. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 7. Deutsche Reichstags-Akten XV. 76
Strana 598
598 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. nobis et ipsi ecclesie exhibiturus es. hortatur tamen ad id circumspectam prudentiam tuam ipse immortalis deus, cujus causa agitur, hortatur ipsa ecclesia ac sedes apostolica, hortatur insuper tue vitę institutio, que ita in devotione fide et honore ecclesie ardens est, ut non permittas, quantum in te erit, opprimi nostram et sedis apostolice justitiam nec b veritati afferrie calumnias. sed cum in illa dieta nonnulli d fortassis e perverse 5 voluntatis aderuntf, assumas veritatis et justitie armas et tamquam strenuus ecclesie athleta statum ipsius ecclesie eo animo tuearis, quo nostra et aliorum de te opinio extitit. plura autem minime h enarrare decrevimusi, cum pro tua sapientia sine alia nostra direc- tione te instructissimum esse judicamus. efficies itaque, que tue prudentie videbuntur opportuna pro defensione veritatis et innocentie nostre. qua in re dilectos filios ma- 10 gistrum k Johannem Carvajal palatii! apostolici causarum auditorem et Nicolaum de Cusa decretorumm doctorem prepositum monasterii Meiselt» ac magistrum° Jacobum de Ora- toribus cubiculariump, nuntios ac oratores nostros, quibus scribimus 1 1, tue circum- spectioni assistentes habebis. qui personam tuam decenti honore prosecuturi r sunt et s debita reverentia honorabunt t. reliquum est, quod desideramus, ut sepius a tua sapientia 15 certiores et advisati u efficiamur? de rebus cognitione dignis; quod nos pariter studio et diligentia facere curabimus w. datum Florentie etc. [144O Der. in.) [supra] Cardinali Eboracensi. 1440 [Dez. in.] „316. Papst Eugen IV. an drei gen. Gesandte: hat durch K. Heinrich von England erfahren, daß der Kardinal Johannes [von York] tit. s. Balbine zu ihm kommen 20 will; wünscht, daß sie den Kardinal unterstützen und ihm die gebührenden Ehren erweisen, falls er unterwegs den Mainzer Reichstag besuchen sollte, um dort für Papst und Kirche einzutreten. 1440 [Anfang Dezember 2] Florenz. Aus Rom Vatik. A. Armar. 39 tom. 7 a fol. 307b cop. chart. saec. 17. Eugenius etc. Johanni Caravajal et Nicolao de Cussa * ac Jacobo de Oratoribus 25 salutem etc. ex litteris 3 Henrici Anglie regis accepimus dilectum filium Johannem a) R om. ad id. b) R neque. c) R stellt um calumnias afferri. d) em.; VR nonnullorum. e) R fortasse. f) V aderant. g) in R schon vor veritatis. h) R stelll um enarrare minime. i) R decernimus. 1) om. R. 1) R om. palatii — auditorem. m) R om. decretorum — Meiselt. n) sic VR. o) om. R. p) om. R. q) Radd. quosque. r) R om. prosecuturi sunt. s) om. V. t) om. v. u) em.; VR advisatos. v) V efficiatis. 30 w) R curabus. x) Yorl. decussa in einem Wort übergeschrieben, nachdem im Text de Cussa aus ursprünglichem de decussa korrigiert war. 1 Der Brief des Papstes ist unsere nr. 316. 2 Für die Datierung ist der Briefwechsel K. Heinrichs von England mit dem Papst heran- zuziehen. Am 18. Juli 1440 gibt Heinrich in einem Briefe an ihn seiner Verwunderung darüber Aus- druck, daß dem Erzbischof von York der Kar- dinalshut noch nicht übersandt worden sei; er macht darauf aufmerksam, daß der Erzbischof die Reise zum Papst aus Gründen der persönlichen Sicherheit nicht eher antreten könne, als bis er im Besitze der Kardinalsinsignien sei. proinde, bea- tissime pater, precamur assidue, quatinus pro dicti reverendissimi patris et sue securitatis in via summo fulcimento signum et insigne status sui predicti, ad quem apostolice sedis gratia provehitur, quantocius fieri id queat, destinare dignemini, quo citius atque tutius concurrant ea omnia, quibus ad iter arri- piendum transigendumque muniri possit, suffragia et, sicut anhelare [em.; Druck anhelo] fertur, desi- derio sancte sollicitudinis vestre pro datis ab alto viribus particeps esse queat. Datum in castro nostro de Wyndesore mensis julii die 18. anno etc. 40 r. 18 (Official correspondence of Thomas Bekynton 35 edit. by G. Williams 1, 48-50). Am 22. Januar 1441 dankt nun Heinrich dem Papst dafür, daß er proximis his diebus dem Erzbischof von York den Kardinalshut überschickt habe (ebenda 1, 38-39). Der Überbringer des Hutes, Angelo Gattola, dürfte 40 demgemäß etwa Anfang Dezember 1440 Florenz verlassen haben. Wir vermuten, daß er auch der Uberbringer des obigen Briefes an die päpstlichen Gesandten gewesen war. Es liegt jedenfalls nahe, anzunchmen, daß der Papst im Hinblick auf die 45 königlichen Briefe vom 22. März (vgl. Anm. 3) und 18. Juli 1440 mit der Möglichkeit rechnete, daß der Erzbischof von York gleich nach dem Empfang des Kardinalshutes die Reise nach Florenz antreten werde. Wir setzen demgemäß den oben ab- 50 gedruckten Brief in den Anfang des Dezember 1440. Dieses Schreiben des Königs war vom 22. März
598 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. nobis et ipsi ecclesie exhibiturus es. hortatur tamen ad id circumspectam prudentiam tuam ipse immortalis deus, cujus causa agitur, hortatur ipsa ecclesia ac sedes apostolica, hortatur insuper tue vitę institutio, que ita in devotione fide et honore ecclesie ardens est, ut non permittas, quantum in te erit, opprimi nostram et sedis apostolice justitiam nec b veritati afferrie calumnias. sed cum in illa dieta nonnulli d fortassis e perverse 5 voluntatis aderuntf, assumas veritatis et justitie armas et tamquam strenuus ecclesie athleta statum ipsius ecclesie eo animo tuearis, quo nostra et aliorum de te opinio extitit. plura autem minime h enarrare decrevimusi, cum pro tua sapientia sine alia nostra direc- tione te instructissimum esse judicamus. efficies itaque, que tue prudentie videbuntur opportuna pro defensione veritatis et innocentie nostre. qua in re dilectos filios ma- 10 gistrum k Johannem Carvajal palatii! apostolici causarum auditorem et Nicolaum de Cusa decretorumm doctorem prepositum monasterii Meiselt» ac magistrum° Jacobum de Ora- toribus cubiculariump, nuntios ac oratores nostros, quibus scribimus 1 1, tue circum- spectioni assistentes habebis. qui personam tuam decenti honore prosecuturi r sunt et s debita reverentia honorabunt t. reliquum est, quod desideramus, ut sepius a tua sapientia 15 certiores et advisati u efficiamur? de rebus cognitione dignis; quod nos pariter studio et diligentia facere curabimus w. datum Florentie etc. [144O Der. in.) [supra] Cardinali Eboracensi. 1440 [Dez. in.] „316. Papst Eugen IV. an drei gen. Gesandte: hat durch K. Heinrich von England erfahren, daß der Kardinal Johannes [von York] tit. s. Balbine zu ihm kommen 20 will; wünscht, daß sie den Kardinal unterstützen und ihm die gebührenden Ehren erweisen, falls er unterwegs den Mainzer Reichstag besuchen sollte, um dort für Papst und Kirche einzutreten. 1440 [Anfang Dezember 2] Florenz. Aus Rom Vatik. A. Armar. 39 tom. 7 a fol. 307b cop. chart. saec. 17. Eugenius etc. Johanni Caravajal et Nicolao de Cussa * ac Jacobo de Oratoribus 25 salutem etc. ex litteris 3 Henrici Anglie regis accepimus dilectum filium Johannem a) R om. ad id. b) R neque. c) R stellt um calumnias afferri. d) em.; VR nonnullorum. e) R fortasse. f) V aderant. g) in R schon vor veritatis. h) R stelll um enarrare minime. i) R decernimus. 1) om. R. 1) R om. palatii — auditorem. m) R om. decretorum — Meiselt. n) sic VR. o) om. R. p) om. R. q) Radd. quosque. r) R om. prosecuturi sunt. s) om. V. t) om. v. u) em.; VR advisatos. v) V efficiatis. 30 w) R curabus. x) Yorl. decussa in einem Wort übergeschrieben, nachdem im Text de Cussa aus ursprünglichem de decussa korrigiert war. 1 Der Brief des Papstes ist unsere nr. 316. 2 Für die Datierung ist der Briefwechsel K. Heinrichs von England mit dem Papst heran- zuziehen. Am 18. Juli 1440 gibt Heinrich in einem Briefe an ihn seiner Verwunderung darüber Aus- druck, daß dem Erzbischof von York der Kar- dinalshut noch nicht übersandt worden sei; er macht darauf aufmerksam, daß der Erzbischof die Reise zum Papst aus Gründen der persönlichen Sicherheit nicht eher antreten könne, als bis er im Besitze der Kardinalsinsignien sei. proinde, bea- tissime pater, precamur assidue, quatinus pro dicti reverendissimi patris et sue securitatis in via summo fulcimento signum et insigne status sui predicti, ad quem apostolice sedis gratia provehitur, quantocius fieri id queat, destinare dignemini, quo citius atque tutius concurrant ea omnia, quibus ad iter arri- piendum transigendumque muniri possit, suffragia et, sicut anhelare [em.; Druck anhelo] fertur, desi- derio sancte sollicitudinis vestre pro datis ab alto viribus particeps esse queat. Datum in castro nostro de Wyndesore mensis julii die 18. anno etc. 40 r. 18 (Official correspondence of Thomas Bekynton 35 edit. by G. Williams 1, 48-50). Am 22. Januar 1441 dankt nun Heinrich dem Papst dafür, daß er proximis his diebus dem Erzbischof von York den Kardinalshut überschickt habe (ebenda 1, 38-39). Der Überbringer des Hutes, Angelo Gattola, dürfte 40 demgemäß etwa Anfang Dezember 1440 Florenz verlassen haben. Wir vermuten, daß er auch der Uberbringer des obigen Briefes an die päpstlichen Gesandten gewesen war. Es liegt jedenfalls nahe, anzunchmen, daß der Papst im Hinblick auf die 45 königlichen Briefe vom 22. März (vgl. Anm. 3) und 18. Juli 1440 mit der Möglichkeit rechnete, daß der Erzbischof von York gleich nach dem Empfang des Kardinalshutes die Reise nach Florenz antreten werde. Wir setzen demgemäß den oben ab- 50 gedruckten Brief in den Anfang des Dezember 1440. Dieses Schreiben des Königs war vom 22. März
Strana 599
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305.319. 599 sancte Balbine cardinalem juxta exhortationem nostrarum litterarum ad presentiam no- 1440 stram venturum esse et se disponere ad iter. quod profecto gratum nobis plurimum est, cum propter ipsius sapientiam a presentiam suam his presertim temporibus plurimum existimemus. verum si fortassis in ipso itinere declinaverit ad dietam Maguntinensem et 5 ibidem moram traxerit, ut una vobiscumb et aliis cattolicis prelatis et principibus justi- tiam et innocentiam nostram c ac Romane ecclesie sua auctoritate et prudentia tueatur et defendat, volumus, ut dicto cardinali decenti reverentia assistatis et personam suam debito honore prosequamini. reliquum est, ut ded rebus cognitione dignis continuo nos certiores facere et vose ipsos diligentia et actionibus prudentie ac fervore devotionis et 10 fidei continuo superare studeatis. datum Florentie etc. anno 10. (Dez. in.] 1440 15 317. Papst Eugen IV. an Erzbischof Jakob von Trier: wundert sich, daß der Friede in der Kirche noch immer nicht hergestellt ist; wünscht, daß der Erzbischof mit größterer Energie für die Obödienzleistung der Deutschen Nation eintrete, da die Nation sicher nur darauf warte, von ihm und seinen Mitkurfürsten und dem er- wählten K. Friedrich das erlösende Wort der ungehinderten Rückkehr zum Vater und Papst zu vernehmen. 1441 Januar 26 Florenz. 144I Jan. 26 20 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1640 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. absc. Neben dem Einschnitt für die Bullenschnur auf der Rückseite des Schreibens steht Blondus. Teilweise gedruckt bei Roßmann, Betrachtungen über das Zeitalter der Reformation (Jena 1858) S. 381 aus unserer Vorlage. Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Tre- verensi salutem et apostolicam benedictionem. licet oratores nostri, qui in partibus illis existunt 1, de tua erga nos et sanctam sedem apostolicam affectione et devotione 25 nobis sepius scripserint, ita ut in assequenda pace ecclesie dei de tuis fructuosis operibus plurimum speraverimus, tamen de tam longa mora non admirari non potuimus. certe preter spem nostram res ista protracta est. quod etsi vel pro temporis malignitate vel alio impedimento forte processerit, fit tamen, ut ipsi dei ecclesie et paci Christiane nimium periculi inferatur, sicut pro tua prudentia bene intelligis. qua de re ad hec providenda so necesse est, ut solita devotione fide ac diligentia majorem in modum partes tuas inter- ponas, quo res ista juxta spem et desiderium nostrum finem accipiat, redintegrata nobis et huic sancte apostolice sedi obedientia in Germanica natione, sicuti fidelibus convenit de necessitate salutis. profecto omnis natio in te et collegis tuis sacri imperii electoribus simul cum carissimo in Christo filio Frederico in Romanorum regem electo reclinata s5 recumbit nichilque aliud expectat nisi verbum salutis ex ore vestro, per quod ad patrem et pontificem suum libere redeant, illum voce, illum corde, illum opere venerentur f, sicut multorum fideli accepimus testimonio. ad te igitur veluti principem et presulem in dei ecclesia ac opere et sermone potentem inter alios plurimum pertinet hiis operam dare cum effectu sine ulteriori dilatione. quod ut facias, pro dei gloria obsecramus, sicut de 40 a) in der Vorlage folgt et. b) em.; Vorl. nobiscum. c) fehlt in der Vorlage. d) desgleichen. e) em.; Vorl. nos. 1) em.; orig. venerantur. 1440 datiert. Er dankte darin dem Papst für die Erhebung des Erzbischofs von York und teilte ihm mit, daß er den Erzbischof ermahnt habe, 45 quatinus moratoria quavis cunctatiore posthabita versus ejusdem sanctitatis presentiam gressus suos maturet et pro splendore publicoque sancte matris ecclesie compendio ac proprii meriti incremento in participium sancte solicitudinis vestre se ponat. qui, non dubium, quam cito, quo iturus est, itineris securi- tatem comparare valeat, vorsus presentiam eandem proficisci disponit. Datum in castro nostro de Wyn- desor 22. martii anno domini secundum computationem ecclesie Anglicane 1439 r. 18. (Official correspon- dence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 1, 39-41.) 1 Vgl. S. 315-316. 76*
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305.319. 599 sancte Balbine cardinalem juxta exhortationem nostrarum litterarum ad presentiam no- 1440 stram venturum esse et se disponere ad iter. quod profecto gratum nobis plurimum est, cum propter ipsius sapientiam a presentiam suam his presertim temporibus plurimum existimemus. verum si fortassis in ipso itinere declinaverit ad dietam Maguntinensem et 5 ibidem moram traxerit, ut una vobiscumb et aliis cattolicis prelatis et principibus justi- tiam et innocentiam nostram c ac Romane ecclesie sua auctoritate et prudentia tueatur et defendat, volumus, ut dicto cardinali decenti reverentia assistatis et personam suam debito honore prosequamini. reliquum est, ut ded rebus cognitione dignis continuo nos certiores facere et vose ipsos diligentia et actionibus prudentie ac fervore devotionis et 10 fidei continuo superare studeatis. datum Florentie etc. anno 10. (Dez. in.] 1440 15 317. Papst Eugen IV. an Erzbischof Jakob von Trier: wundert sich, daß der Friede in der Kirche noch immer nicht hergestellt ist; wünscht, daß der Erzbischof mit größterer Energie für die Obödienzleistung der Deutschen Nation eintrete, da die Nation sicher nur darauf warte, von ihm und seinen Mitkurfürsten und dem er- wählten K. Friedrich das erlösende Wort der ungehinderten Rückkehr zum Vater und Papst zu vernehmen. 1441 Januar 26 Florenz. 144I Jan. 26 20 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1640 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. absc. Neben dem Einschnitt für die Bullenschnur auf der Rückseite des Schreibens steht Blondus. Teilweise gedruckt bei Roßmann, Betrachtungen über das Zeitalter der Reformation (Jena 1858) S. 381 aus unserer Vorlage. Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Tre- verensi salutem et apostolicam benedictionem. licet oratores nostri, qui in partibus illis existunt 1, de tua erga nos et sanctam sedem apostolicam affectione et devotione 25 nobis sepius scripserint, ita ut in assequenda pace ecclesie dei de tuis fructuosis operibus plurimum speraverimus, tamen de tam longa mora non admirari non potuimus. certe preter spem nostram res ista protracta est. quod etsi vel pro temporis malignitate vel alio impedimento forte processerit, fit tamen, ut ipsi dei ecclesie et paci Christiane nimium periculi inferatur, sicut pro tua prudentia bene intelligis. qua de re ad hec providenda so necesse est, ut solita devotione fide ac diligentia majorem in modum partes tuas inter- ponas, quo res ista juxta spem et desiderium nostrum finem accipiat, redintegrata nobis et huic sancte apostolice sedi obedientia in Germanica natione, sicuti fidelibus convenit de necessitate salutis. profecto omnis natio in te et collegis tuis sacri imperii electoribus simul cum carissimo in Christo filio Frederico in Romanorum regem electo reclinata s5 recumbit nichilque aliud expectat nisi verbum salutis ex ore vestro, per quod ad patrem et pontificem suum libere redeant, illum voce, illum corde, illum opere venerentur f, sicut multorum fideli accepimus testimonio. ad te igitur veluti principem et presulem in dei ecclesia ac opere et sermone potentem inter alios plurimum pertinet hiis operam dare cum effectu sine ulteriori dilatione. quod ut facias, pro dei gloria obsecramus, sicut de 40 a) in der Vorlage folgt et. b) em.; Vorl. nobiscum. c) fehlt in der Vorlage. d) desgleichen. e) em.; Vorl. nos. 1) em.; orig. venerantur. 1440 datiert. Er dankte darin dem Papst für die Erhebung des Erzbischofs von York und teilte ihm mit, daß er den Erzbischof ermahnt habe, 45 quatinus moratoria quavis cunctatiore posthabita versus ejusdem sanctitatis presentiam gressus suos maturet et pro splendore publicoque sancte matris ecclesie compendio ac proprii meriti incremento in participium sancte solicitudinis vestre se ponat. qui, non dubium, quam cito, quo iturus est, itineris securi- tatem comparare valeat, vorsus presentiam eandem proficisci disponit. Datum in castro nostro de Wyn- desor 22. martii anno domini secundum computationem ecclesie Anglicane 1439 r. 18. (Official correspon- dence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 1, 39-41.) 1 Vgl. S. 315-316. 76*
Strana 600
600 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! Jan. 26 te plene confidimus in domino. datum Florentie anno incarnationis dominice mille- simo quadringentesimo quadragesimo primo septimo kalendas februarii pontificatus nostri anno undecimo. [in verso] Venerabili fratri Jacobo archi- episcopo Treverensi. N. de Cremonensibus. d. Das Baseler Konzil nr. 318.319. 1441 318. Aufzeichnungen des Notars Jakob Hüglin über die Sitzungen der Deputatio pro Febr. 18 communibus des Bascler Konzils am 18. und 25. Februar 1441 und über die General- bis 27 kongregationen vom 25. Februar 1441, in denen unter anderem über die Entsendung einer Gesandtschaft zum Mainzer Kongreß beraten bezw. Beschluß gefaßt wurde; 10 ferner Aufzeichnungen desselben Notars über die Abfertigung dieser Gesandtschaft am 26. und 27. Februar. 1441 Februar 18 bis 27. Aus Solothurn Kantonsbibliothek Protokoll Hüglins fol. 670b-674a not. chart. coaevae Die zahlreichen Alineas der Vorlage sind von uns nicht beibehalten worden. Gedruckt Concilium Basiliense 7, 315-316, 317, 319-321 aus unserer Vorlage. 15 1441 1441 Febr. 25 Febr. 25 [1] Sabbati 18. mensis februarii 1441 in sacra deputacione pro communibus pre- sidente in eadem reverendo patre domino abbate Ambroniaci. [1a] super facultatibus quibusdam reverendissimis dominis cardinalibus et aliis dominis de proximo ad dietam Maguntinam ex parte sacri concilii et sanctissimi domini nostri mittendis concedendis etc. placuit sacre deputacioni, quod ad hoc dentur deputati in bono et sufficienti numero 20 et de omni statu et nacione, qui unacum reverendissimis dominis cardinalibus plenam habeant potestatem hujusmodi facultates dictis ambassiatoribus concedendi et eciam avi- sandi et ordinandi de insigniis per dictos dominos ambassiatores in hujusmodi ambassiata deferendis et aliis ad premissa necessariis. et fuerunt deputati pro nacione Italica do- minus episcopus Vercellensis et Nicolaus de a Cremona doctor, pro Germanica Johannes 25 de Bachenstein auditor et Vrihuß doctor Coloniensis, pro Gallicana abbas Ambroniaci et Petrus de Trilhia, et pro Yspanica abbas Azerensis et Johannes Nicolai licen- ciatus. [15] item ad idem placuit, quod predicti domini deputati eciam habeant pote- statem mittendi ambassiatorem ad dominum regem Scocie et pro eodem instructiones et facultates concedendi in forma. [2] Sabbati 25. mensis februarii 1441 in sacra deputacione pro communibus pre- sidente in eadem reverendo patre domino episcopo Montis Regalis in absencia domini abbatis Ambroniaci presidentis. [2a] in facto dominorum legatorum et ambassiatorum ad dietam Maguntinam tam ex parte sacri concilii quam sanctissimi domini nostri pape impresenciarum mittendorum necnon facultatibus eis concedendis et aliis super eorum 35 totali expedicione etc. placuit, quod ipsi domini legati hodie pronuncientur in generali congregacione et quod habeant potestatem consuetam, qua utantur pro honore sacri con- cilii, et provideant, quod in factis justicie se non intromittant quodque omnia fiant per eosdem sine prejudicio juris quesiti, et insuper quod ipsi utantur una cruce et una can- cellaria. [25] certe alie eciam expedite fuerunt supplicaciones. et ita conclusum fuit. 40 [3. Aus dem Protokoll der ersten Generalkongregation vom 25. Februar:] et quia non fuit concordia de facultatibus concedendis dominis ambassiatoribus ituris Magunciam, Febr. 25 fuit dictum in eadem congregacione et ordinatum, quod post prandium hac die tenerentur sacre deputaciones et tunc congregacio generalis super premissis. 1441 [4] Eadem die 25. mensis februarii 1441 in sacra deputacione pro communibus 45 Febr. 25 hora tercia post meridiem vel quasi tenta ex ordinacione qua supra, presidente in eadem domino Petro de Trilhia doctore loco domini abbatis Ambroniaci presidentis, scrutata 30 Febr. 18 a) de Cremona fehll in der Vorlage; es ist Raum dafür freigelassen.
600 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! Jan. 26 te plene confidimus in domino. datum Florentie anno incarnationis dominice mille- simo quadringentesimo quadragesimo primo septimo kalendas februarii pontificatus nostri anno undecimo. [in verso] Venerabili fratri Jacobo archi- episcopo Treverensi. N. de Cremonensibus. d. Das Baseler Konzil nr. 318.319. 1441 318. Aufzeichnungen des Notars Jakob Hüglin über die Sitzungen der Deputatio pro Febr. 18 communibus des Bascler Konzils am 18. und 25. Februar 1441 und über die General- bis 27 kongregationen vom 25. Februar 1441, in denen unter anderem über die Entsendung einer Gesandtschaft zum Mainzer Kongreß beraten bezw. Beschluß gefaßt wurde; 10 ferner Aufzeichnungen desselben Notars über die Abfertigung dieser Gesandtschaft am 26. und 27. Februar. 1441 Februar 18 bis 27. Aus Solothurn Kantonsbibliothek Protokoll Hüglins fol. 670b-674a not. chart. coaevae Die zahlreichen Alineas der Vorlage sind von uns nicht beibehalten worden. Gedruckt Concilium Basiliense 7, 315-316, 317, 319-321 aus unserer Vorlage. 15 1441 1441 Febr. 25 Febr. 25 [1] Sabbati 18. mensis februarii 1441 in sacra deputacione pro communibus pre- sidente in eadem reverendo patre domino abbate Ambroniaci. [1a] super facultatibus quibusdam reverendissimis dominis cardinalibus et aliis dominis de proximo ad dietam Maguntinam ex parte sacri concilii et sanctissimi domini nostri mittendis concedendis etc. placuit sacre deputacioni, quod ad hoc dentur deputati in bono et sufficienti numero 20 et de omni statu et nacione, qui unacum reverendissimis dominis cardinalibus plenam habeant potestatem hujusmodi facultates dictis ambassiatoribus concedendi et eciam avi- sandi et ordinandi de insigniis per dictos dominos ambassiatores in hujusmodi ambassiata deferendis et aliis ad premissa necessariis. et fuerunt deputati pro nacione Italica do- minus episcopus Vercellensis et Nicolaus de a Cremona doctor, pro Germanica Johannes 25 de Bachenstein auditor et Vrihuß doctor Coloniensis, pro Gallicana abbas Ambroniaci et Petrus de Trilhia, et pro Yspanica abbas Azerensis et Johannes Nicolai licen- ciatus. [15] item ad idem placuit, quod predicti domini deputati eciam habeant pote- statem mittendi ambassiatorem ad dominum regem Scocie et pro eodem instructiones et facultates concedendi in forma. [2] Sabbati 25. mensis februarii 1441 in sacra deputacione pro communibus pre- sidente in eadem reverendo patre domino episcopo Montis Regalis in absencia domini abbatis Ambroniaci presidentis. [2a] in facto dominorum legatorum et ambassiatorum ad dietam Maguntinam tam ex parte sacri concilii quam sanctissimi domini nostri pape impresenciarum mittendorum necnon facultatibus eis concedendis et aliis super eorum 35 totali expedicione etc. placuit, quod ipsi domini legati hodie pronuncientur in generali congregacione et quod habeant potestatem consuetam, qua utantur pro honore sacri con- cilii, et provideant, quod in factis justicie se non intromittant quodque omnia fiant per eosdem sine prejudicio juris quesiti, et insuper quod ipsi utantur una cruce et una can- cellaria. [25] certe alie eciam expedite fuerunt supplicaciones. et ita conclusum fuit. 40 [3. Aus dem Protokoll der ersten Generalkongregation vom 25. Februar:] et quia non fuit concordia de facultatibus concedendis dominis ambassiatoribus ituris Magunciam, Febr. 25 fuit dictum in eadem congregacione et ordinatum, quod post prandium hac die tenerentur sacre deputaciones et tunc congregacio generalis super premissis. 1441 [4] Eadem die 25. mensis februarii 1441 in sacra deputacione pro communibus 45 Febr. 25 hora tercia post meridiem vel quasi tenta ex ordinacione qua supra, presidente in eadem domino Petro de Trilhia doctore loco domini abbatis Ambroniaci presidentis, scrutata 30 Febr. 18 a) de Cremona fehll in der Vorlage; es ist Raum dafür freigelassen.
Strana 601
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 601 1441 Febr. 18 bis 27 fuerunt vota in facto ambassiatorum et legatorum ex parte sacri concilii ad dietam Maguntinam mittendorum. tandem placuit, quod reverendissimi domini Arelatensis, sancti Martini et sancti Calixti cardinales mittantur legati de latere ex parte sacri concilii ad hujusmodi dietam cum insigniis solitis. et ad concipiendum ordinandum et concludendum 5 facultates eisdem concedendas necnon de insigniis et cancellaria ipsorum deputati fuerunt pro hac sacra deputacione reverendus pater dominus episcopus Vercellensis et Johannes de Bachenstein auditor camere unacum reverendissimis dominis cardinalibus, ita tamen quod ipsi legati per hujusmodi facultates non habeant potestatem se intromittendi in facto justicie nec in prejudicium juris quesiti. et ad concludendum premissa teneatur hodie 10 post deputaciones congregacio generalis. Febr. 25 [5] Eadem die in generali congregacione presidente in eadem reverendissimo domino Febr. 25 à cardinali Arelatensi, assistentibus eidem reverendissimis dominis sancte Potenciane, trans Tiberim, sancti Sixti et sancti Martini in montibus cardinalibus, Vercellensi, Grossitano, Cortonensi episcopis, electo Segobricensi, Celsensi et Lacusjurensi abbatibus, presentibus 15 dominis Johanne de Bachenstein, Manuele de Gualbis, Johanne de Rene, Henrico de Judeis et archidiacono Tridentino: [5a] lectum fuit in eadem congregacione per ma- gistrum Martinum 1 socium concordatum, quod sequitur: "concordant omnes sacre depu- taciones, quod hodie sabbati 25. hujus mensis februarii post deputaciones post prandium Febr. 25 teneatur congregacio generalis ad concludendum infrascripta". super quo reverendissimus 20 dominus cardinalis Arelatensis presidens more solito conclusit. [55] deinde per eundem magistrum Martinum lectum fuit concordatum de facultatibus dictis ambassiatoribus con- cedendis" et de eorum legacione, quod sequitur: „concordant omnes sacre deputaciones, quod . . . . . . . . . b“ quo quidem concordato sic lecto reverendissimus dominus Arelatensis presidens super hujusmodi concordato presertim in hiis, que suam paternitatem non con- 25 cernebant, conclusit et alios reverendissimos dominos cardinales in hujusmodi concordato comprehensos preter eum in legatos de latere sacri concilii pronunciavit ad dietam Ma- guntinam destinandos. dominus vero Dertusensis cardinalis sancte Potenciane in hiis, que concernebant personam dicti reverendissimi domini cardinalis Arelatensis, conclusit et eundem in legatum de latere prout supra pronunciavit. [5 ] post quam quidem con- 3o clusionem prefati reverendissimi domini Arelatensis et sancti Martini cardinales presentes manibus eorum pectoribus more prelatorum appositis solemniter jurarunt, fideliter et dili- genter pro honore sacri concilii et auctoritate c universalis ecclesie in hujusmodi am- bassiata laborare nec in tercium locum consentire velle etc., et aliter jurarunt, ut est moris. et quia dominus archidiaconus Metensis, qui missus erat legatus, tunc a dicta s5 congregacione absens fuit, fuit dicto domino Arelatensi commissum, ut ejus juramentum reciperet nomine sacri concilii. [6] Die dominica 26 dicti mensis februarii celebrata fuit missa solemnis et con-Febr. 26 ciliariter in ecclesia majori Basiliensi. qua finita in eodem loco data fuit benedictio ecclesie universalis dictis reverendissimis dominis cardinalibus legatis, et insignia eciam 40 ibidem receperunt. [7 Die lune 27. dicti mensis sequenti de mane hora decima dicti reverendissimi Febr.27 domini cardinales Arelatensis et sancti Martini legati et archidiaconus Metensis naves in portu Basiliensi sibi preparatas intrarunt pro eundo apud Magunciam. quos reveren- dissimi domini cardinales ceterique prelati et innumeri alii ex suppositis concilii usque 45 ad dictas naves concomitarunt. et in eisdem navibus, que erant numero quatuor, erant due banderie, videlicet una cum armis ecclesie et alia cum armis domini nostri pape. a) fehll in der Vorlage. b) das Konkordat fehll; Hüglin wollle es aber jedenfalls noch eintragen, dean er hat cin Drittel von fol. 673 b dafür freigelassen. c) cm.; Vorl. auctoritatis. 1 Martin Ölbeck.
B. Haltung Englands, Frankreichs, Papst Eugens IV. und des Baseler Konzils nr. 305-319. 601 1441 Febr. 18 bis 27 fuerunt vota in facto ambassiatorum et legatorum ex parte sacri concilii ad dietam Maguntinam mittendorum. tandem placuit, quod reverendissimi domini Arelatensis, sancti Martini et sancti Calixti cardinales mittantur legati de latere ex parte sacri concilii ad hujusmodi dietam cum insigniis solitis. et ad concipiendum ordinandum et concludendum 5 facultates eisdem concedendas necnon de insigniis et cancellaria ipsorum deputati fuerunt pro hac sacra deputacione reverendus pater dominus episcopus Vercellensis et Johannes de Bachenstein auditor camere unacum reverendissimis dominis cardinalibus, ita tamen quod ipsi legati per hujusmodi facultates non habeant potestatem se intromittendi in facto justicie nec in prejudicium juris quesiti. et ad concludendum premissa teneatur hodie 10 post deputaciones congregacio generalis. Febr. 25 [5] Eadem die in generali congregacione presidente in eadem reverendissimo domino Febr. 25 à cardinali Arelatensi, assistentibus eidem reverendissimis dominis sancte Potenciane, trans Tiberim, sancti Sixti et sancti Martini in montibus cardinalibus, Vercellensi, Grossitano, Cortonensi episcopis, electo Segobricensi, Celsensi et Lacusjurensi abbatibus, presentibus 15 dominis Johanne de Bachenstein, Manuele de Gualbis, Johanne de Rene, Henrico de Judeis et archidiacono Tridentino: [5a] lectum fuit in eadem congregacione per ma- gistrum Martinum 1 socium concordatum, quod sequitur: "concordant omnes sacre depu- taciones, quod hodie sabbati 25. hujus mensis februarii post deputaciones post prandium Febr. 25 teneatur congregacio generalis ad concludendum infrascripta". super quo reverendissimus 20 dominus cardinalis Arelatensis presidens more solito conclusit. [55] deinde per eundem magistrum Martinum lectum fuit concordatum de facultatibus dictis ambassiatoribus con- cedendis" et de eorum legacione, quod sequitur: „concordant omnes sacre deputaciones, quod . . . . . . . . . b“ quo quidem concordato sic lecto reverendissimus dominus Arelatensis presidens super hujusmodi concordato presertim in hiis, que suam paternitatem non con- 25 cernebant, conclusit et alios reverendissimos dominos cardinales in hujusmodi concordato comprehensos preter eum in legatos de latere sacri concilii pronunciavit ad dietam Ma- guntinam destinandos. dominus vero Dertusensis cardinalis sancte Potenciane in hiis, que concernebant personam dicti reverendissimi domini cardinalis Arelatensis, conclusit et eundem in legatum de latere prout supra pronunciavit. [5 ] post quam quidem con- 3o clusionem prefati reverendissimi domini Arelatensis et sancti Martini cardinales presentes manibus eorum pectoribus more prelatorum appositis solemniter jurarunt, fideliter et dili- genter pro honore sacri concilii et auctoritate c universalis ecclesie in hujusmodi am- bassiata laborare nec in tercium locum consentire velle etc., et aliter jurarunt, ut est moris. et quia dominus archidiaconus Metensis, qui missus erat legatus, tunc a dicta s5 congregacione absens fuit, fuit dicto domino Arelatensi commissum, ut ejus juramentum reciperet nomine sacri concilii. [6] Die dominica 26 dicti mensis februarii celebrata fuit missa solemnis et con-Febr. 26 ciliariter in ecclesia majori Basiliensi. qua finita in eodem loco data fuit benedictio ecclesie universalis dictis reverendissimis dominis cardinalibus legatis, et insignia eciam 40 ibidem receperunt. [7 Die lune 27. dicti mensis sequenti de mane hora decima dicti reverendissimi Febr.27 domini cardinales Arelatensis et sancti Martini legati et archidiaconus Metensis naves in portu Basiliensi sibi preparatas intrarunt pro eundo apud Magunciam. quos reveren- dissimi domini cardinales ceterique prelati et innumeri alii ex suppositis concilii usque 45 ad dictas naves concomitarunt. et in eisdem navibus, que erant numero quatuor, erant due banderie, videlicet una cum armis ecclesie et alia cum armis domini nostri pape. a) fehll in der Vorlage. b) das Konkordat fehll; Hüglin wollle es aber jedenfalls noch eintragen, dean er hat cin Drittel von fol. 673 b dafür freigelassen. c) cm.; Vorl. auctoritatis. 1 Martin Ölbeck.
Strana 602
602 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Febr. 25 319. Das Baseler Konzil an Erzbischof Jakob von Trier: beglaubigt drei gen. Gesandte, die es zur Mainzer Zusammenkunft schickt. 1441 Februar 25 Basel. Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1649 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. absc. Der Vermerk placet steht auch auf der Rückseite zwischen den Einschnitten für die Bullenschnur. Gedruckt bei Hartzheim, Concilia Germaniae Tomus 5 (Coloniae 1763) pag. 283 ohne Quellenangabe. 1441 Febr. 25 Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans venerabili Jacobo archiepiscopo Treverensi Romani im- perii electori salutem et omnipotentis“ dei benedictionem. intelligentes conventionem 10 Maguntinam alias indictam 1 per carissimum ecclesie filium Fredericum regem Roma- norum illustrem inpresentiarum teneri plurimosque illuc principes ac prelatos confluere teque cum aliis electoribus Romani imperii debere interesse et sperantes conventum hujus- modi pro bono universalis ecclesie ac conservatione auctoritatis generalium conciliorum fieri, mittimus ad conventionem ipsam dilectos ecclesie filios Ludovicum tituli sancte 15 Cecilie vicecancellarium, qui non solum in hoc Basiliensi sed in Pisano et Constantiensi generalibus conciliis pro exaltatione fidei et auctoritate universalis ecclesie conservanda assiduos subiit solicitudines et labores cujusque tibi et constantiam et probitatem notam esse non dubitamus, et Johannem tituli sancti Martini in montibus non solum nobilitate sed etiam scientiarum et virtutum splendore conspicuum, sancte Romane ecclesie presbi- 20 teros cardinales legatos, ac Guillelmum Hugonis archidiaconum Metensem legum doc- torem, oratores nostros, quibus nonnulla commisimus statum universalis ecclesie ac totius religionis Christiane bonum concernentia cum aliis oratoribus nostris illuc perantea missis devotioni tue referenda. quapropter te attente hortamur, ut eisdem in dicendis nostro nomine plenam fidem adhibens in conventione hujusmodi pro auctoritate et honore uni- 25 versalis ecclesie et fidei catholice exaltatione sic labores, quod et tu inde merito comen- dari debeas et hec sancta synodus fructus ex tuis operibus persentiat in Christiana reli- gione, quos sperat, optatos. datum Basilee 5. kalendas martii anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. [in verso] Venerabili Jacobo archiepiscopo Treverensi, Romani imperii electori. N. de Viterbio. 30 placet. C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. 1441 320. Instruktion K. Friedrichs für seine nicht gen. Gesandten zum Mainzer Tage: betr. Jаn. 6 Verhandlungen über die Kirchenfrage und das Griechenablaßgeld. 1441 Januar 6 [Wiener Neustadt]. 35 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 40 a-42b cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Item ein werbung an die fürsten, die zu unser frawen tag [Febr. 2] gen Mencze komen sollen. Gedruckt bei Chmel, Regesta Friderici III. Anhang S. II-IV aus unserer Vorlage. Regest bei Chmel, Regesta Friderici III. nr. 201, und bei Lichnowsky, Geschichte des 40 Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 164. Benutzt von Chmel, Geschichte Kaiser Friedrichs IV. und seines Sohnes Maximilian I. 2, 94-96; Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst Pius II., und sein Zeit- alter 1, 259�260; Pückert, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Kon- zils S. 163-164; Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 45 a) im Orig. verschrieben amnipotentis. 1 Vgl. nrr. 302-304.
602 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Febr. 25 319. Das Baseler Konzil an Erzbischof Jakob von Trier: beglaubigt drei gen. Gesandte, die es zur Mainzer Zusammenkunft schickt. 1441 Februar 25 Basel. Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1649 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. absc. Der Vermerk placet steht auch auf der Rückseite zwischen den Einschnitten für die Bullenschnur. Gedruckt bei Hartzheim, Concilia Germaniae Tomus 5 (Coloniae 1763) pag. 283 ohne Quellenangabe. 1441 Febr. 25 Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans venerabili Jacobo archiepiscopo Treverensi Romani im- perii electori salutem et omnipotentis“ dei benedictionem. intelligentes conventionem 10 Maguntinam alias indictam 1 per carissimum ecclesie filium Fredericum regem Roma- norum illustrem inpresentiarum teneri plurimosque illuc principes ac prelatos confluere teque cum aliis electoribus Romani imperii debere interesse et sperantes conventum hujus- modi pro bono universalis ecclesie ac conservatione auctoritatis generalium conciliorum fieri, mittimus ad conventionem ipsam dilectos ecclesie filios Ludovicum tituli sancte 15 Cecilie vicecancellarium, qui non solum in hoc Basiliensi sed in Pisano et Constantiensi generalibus conciliis pro exaltatione fidei et auctoritate universalis ecclesie conservanda assiduos subiit solicitudines et labores cujusque tibi et constantiam et probitatem notam esse non dubitamus, et Johannem tituli sancti Martini in montibus non solum nobilitate sed etiam scientiarum et virtutum splendore conspicuum, sancte Romane ecclesie presbi- 20 teros cardinales legatos, ac Guillelmum Hugonis archidiaconum Metensem legum doc- torem, oratores nostros, quibus nonnulla commisimus statum universalis ecclesie ac totius religionis Christiane bonum concernentia cum aliis oratoribus nostris illuc perantea missis devotioni tue referenda. quapropter te attente hortamur, ut eisdem in dicendis nostro nomine plenam fidem adhibens in conventione hujusmodi pro auctoritate et honore uni- 25 versalis ecclesie et fidei catholice exaltatione sic labores, quod et tu inde merito comen- dari debeas et hec sancta synodus fructus ex tuis operibus persentiat in Christiana reli- gione, quos sperat, optatos. datum Basilee 5. kalendas martii anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. [in verso] Venerabili Jacobo archiepiscopo Treverensi, Romani imperii electori. N. de Viterbio. 30 placet. C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. 1441 320. Instruktion K. Friedrichs für seine nicht gen. Gesandten zum Mainzer Tage: betr. Jаn. 6 Verhandlungen über die Kirchenfrage und das Griechenablaßgeld. 1441 Januar 6 [Wiener Neustadt]. 35 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 40 a-42b cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Item ein werbung an die fürsten, die zu unser frawen tag [Febr. 2] gen Mencze komen sollen. Gedruckt bei Chmel, Regesta Friderici III. Anhang S. II-IV aus unserer Vorlage. Regest bei Chmel, Regesta Friderici III. nr. 201, und bei Lichnowsky, Geschichte des 40 Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 164. Benutzt von Chmel, Geschichte Kaiser Friedrichs IV. und seines Sohnes Maximilian I. 2, 94-96; Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst Pius II., und sein Zeit- alter 1, 259�260; Pückert, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Kon- zils S. 163-164; Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 45 a) im Orig. verschrieben amnipotentis. 1 Vgl. nrr. 302-304.
Strana 603
C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. 603 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 14; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kur- 1441 fürstliche Neutralität S. 77-79. Erwähnt von Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 18 zu nr. 31. Jan. 6 Vermerkt die stuck der underweisung, die wir Fridreich von gotes gnaden Romischer 5 kunig etc. unsern sendboten zu dem tag durch uns auf unser frawen tag ze liechtmesse Febr. 2 schirstkumftig gen Meneze geseczet gegeben haben. [1] Von erst sullen unser sendboten bei dem benanten tag furbringen, wie wir zû stunden nach aufnemen des heiligen riches1 der heiligen Cristenlichen kirchen sachen zü herzen genomen haben, unsern embsigen flisse ze tûn, damit die geainet werde. [2] Item daz wir auch willig gewesen waren, von derselben und anderr des heiligen riches sachen wegen kürzer tag zu seczen, als gen Nüremberg auf sand Michels a und gen Mencze auf sand Merteins tag, als dann in gegenwurtikeit unserr frewnt der kur- fursten botscheft vor uns zum ersten beredt ward 2. so habent uns daran eehaft sachen verhindert von unser selbs lande notdurft und darnach von der irrung wegen in dem 15 kunigreich zu Ungern etc. [3] Item von solher vorberurten irrung wegen haben wir den tag, der auf sand Andres tag geseczet was, verlenget unz uf der heiligen dreier kunig tag3 in solichem furnêmen, daz wir uns darzu selbs personlich zu fugen mainten. [4] Item dozwischen habent sich die taiding des kunigreichs wegen ze Ungern un- 20 sehner 4 sachen so lang verzogen mit tage seczen und in ander wege, daz wir zû dem verlengten tag gen Nüremberg weder komen noch trefflich geschicken mochten, als wir dasselb unsern frewnden den kurfursten und etlichen andern fursten graven herren und steten des heiligen reiches aigenlich zûgeschriben haben 5, das auch unser sendboten bei dem tag ze Mencz unsern freunden den kurfürsten und andern etc. klêrlicher erzelen 25 můgen. [5] Item darunder sullen dieselben unser sendboten von unsern wegen auch zû er- kennen geben, wie wir si vor uns also zü dem tag gen Mencz geschickt haben und in willen sein, uns mit der hilfe gots, so pôldist wir mugen, nach in zu erheben, daselbshin gen Mencz in aigner person ze komen. [6] Item darnach sullen unser sendboten bei dem tag ze Mencze sich vor allen dingen underreden mit unsern frewnden den kurfursten oder in irem abwesen mit iren rêten und frewnden, in welher mass der benante tag ze Mencze anzeheben und wie daselbs von unsern wegen der Cristenlichen kirchen kunige sendboten und auch anderr geistlicher und weltlicher fürsten graven herren und stete oder irer boten in der heiligen s5 kirchen sachen rates zu begern sei. desgelichen sullen unser sendeboten umb alle sachen, die sich bei dem benanten tag ze Mencz gebûren ze handeln, vor allen dingen unserr frewnde der kurfursten oder irer rete rates phlegen. [7 Item wo sich aber fügte, daz dieselben unser rate und betrachtung darinne auch hôren wolten, die mügen unser sendeboten in zu erkennen geben nach inhalt unser 40 gegenwurtigen underweisung und sich doch darin fleissen, als verr sie mûgen, daz si der andern rête und betrachtung in den sachen vor nemen. [8] Item so es dann darzu kome, daz unser sendboten unser betrachtung ie von erst furhalten solten, so sullen si zû erkennen geben, wie wir denselben sach nach rate unserr preleten und gelerter weiser, geistlicher und auch weltlicher, mit fleiss nachgesinnet 45 haben, also daz uns zü furderlicher ainung der heiligen Cristenlichen kirchen zû disen 10 30 [1440] Sept. 29 Nor. II Nov. 30 Jan. 6 a) in der Vorlage folgt durchgestrichen tag. Am 6. April 1440. Vgl. S. 131. Vgl. S. 272-273. Vgl. nr. 174. 1 D. i. unvorhergesehener. Vgl. nrr. 303 und 304.
C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. 603 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 14; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kur- 1441 fürstliche Neutralität S. 77-79. Erwähnt von Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 18 zu nr. 31. Jan. 6 Vermerkt die stuck der underweisung, die wir Fridreich von gotes gnaden Romischer 5 kunig etc. unsern sendboten zu dem tag durch uns auf unser frawen tag ze liechtmesse Febr. 2 schirstkumftig gen Meneze geseczet gegeben haben. [1] Von erst sullen unser sendboten bei dem benanten tag furbringen, wie wir zû stunden nach aufnemen des heiligen riches1 der heiligen Cristenlichen kirchen sachen zü herzen genomen haben, unsern embsigen flisse ze tûn, damit die geainet werde. [2] Item daz wir auch willig gewesen waren, von derselben und anderr des heiligen riches sachen wegen kürzer tag zu seczen, als gen Nüremberg auf sand Michels a und gen Mencze auf sand Merteins tag, als dann in gegenwurtikeit unserr frewnt der kur- fursten botscheft vor uns zum ersten beredt ward 2. so habent uns daran eehaft sachen verhindert von unser selbs lande notdurft und darnach von der irrung wegen in dem 15 kunigreich zu Ungern etc. [3] Item von solher vorberurten irrung wegen haben wir den tag, der auf sand Andres tag geseczet was, verlenget unz uf der heiligen dreier kunig tag3 in solichem furnêmen, daz wir uns darzu selbs personlich zu fugen mainten. [4] Item dozwischen habent sich die taiding des kunigreichs wegen ze Ungern un- 20 sehner 4 sachen so lang verzogen mit tage seczen und in ander wege, daz wir zû dem verlengten tag gen Nüremberg weder komen noch trefflich geschicken mochten, als wir dasselb unsern frewnden den kurfursten und etlichen andern fursten graven herren und steten des heiligen reiches aigenlich zûgeschriben haben 5, das auch unser sendboten bei dem tag ze Mencz unsern freunden den kurfürsten und andern etc. klêrlicher erzelen 25 můgen. [5] Item darunder sullen dieselben unser sendboten von unsern wegen auch zû er- kennen geben, wie wir si vor uns also zü dem tag gen Mencz geschickt haben und in willen sein, uns mit der hilfe gots, so pôldist wir mugen, nach in zu erheben, daselbshin gen Mencz in aigner person ze komen. [6] Item darnach sullen unser sendboten bei dem tag ze Mencze sich vor allen dingen underreden mit unsern frewnden den kurfursten oder in irem abwesen mit iren rêten und frewnden, in welher mass der benante tag ze Mencze anzeheben und wie daselbs von unsern wegen der Cristenlichen kirchen kunige sendboten und auch anderr geistlicher und weltlicher fürsten graven herren und stete oder irer boten in der heiligen s5 kirchen sachen rates zu begern sei. desgelichen sullen unser sendeboten umb alle sachen, die sich bei dem benanten tag ze Mencz gebûren ze handeln, vor allen dingen unserr frewnde der kurfursten oder irer rete rates phlegen. [7 Item wo sich aber fügte, daz dieselben unser rate und betrachtung darinne auch hôren wolten, die mügen unser sendeboten in zu erkennen geben nach inhalt unser 40 gegenwurtigen underweisung und sich doch darin fleissen, als verr sie mûgen, daz si der andern rête und betrachtung in den sachen vor nemen. [8] Item so es dann darzu kome, daz unser sendboten unser betrachtung ie von erst furhalten solten, so sullen si zû erkennen geben, wie wir denselben sach nach rate unserr preleten und gelerter weiser, geistlicher und auch weltlicher, mit fleiss nachgesinnet 45 haben, also daz uns zü furderlicher ainung der heiligen Cristenlichen kirchen zû disen 10 30 [1440] Sept. 29 Nor. II Nov. 30 Jan. 6 a) in der Vorlage folgt durchgestrichen tag. Am 6. April 1440. Vgl. S. 131. Vgl. S. 272-273. Vgl. nr. 174. 1 D. i. unvorhergesehener. Vgl. nrr. 303 und 304.
Strana 604
604 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Jan. 6 zeiten nichts zimet so wol gedienen mügen, als daz ain new kunftiges concilii beruffet werde auf mainung aines decrets, das sich anhebet „Frequens", in dem nachsten concili zu Costencz geseczet ist 1, oder wie sich das nach rate zu nücz der heiligen kirchen am füglichisten geburen mag. [9] Item wir vernemen auch, wie vormaln bei ainem tag ze Mencze etlich stete zû 5 ainem andern concili geratslagt worden sein, mit namen Straßpurg Speir Trier und Mencze2, wie auch weilent kunig Albrecht, unser vorvoder und vetter loblicher ge- dechtnûß, ob die ieczgenanten stette darzů nicht gevelliclich wurden, ander fur- genomen hab, als Regenspurg Augspurg oder Costencz; doch under allen stetten an dem Rein so habe in Straßpurg am fuglichsten darzů bedeûcht, und desgelichen be- 10 dunket auch uns. [10] Item mochte man ain kumftiges concilium also mit beder tail willen ordnen und bestellen und wie iglicher tail dazwischen und auch in demselben concili solte ge- halten werden, das were uns zümal lieb, und daz sich dasselb furderlich anheben wurde. ob sich aber baide tail oder ir ainer darzu nicht verwilligen wolten, was uns dann 15 darinne als Romischem kunig und vogte der heiligen kirchen geburet zû tûn, des sein wir willig nach rate unserr frewnde der kûrfürsten, doch also daz wir ander Cristenlich kunig darin auch mit uns haben, wann wir besorgen, uns wäre mit unserr Deutschen nacion allein ain newes concilium nicht wol furzünemen. [11] Item und wie sich fügte, daz ein new concili also mit unserm wissen und 20 willen geordent wurde, so mügen unser sendboten uns erbieten, willig ze sein, demselben concili alle sicherhait und gelaite ze geben, in mass als unser vorvoder keiser Sigmund loblicher gedechtnûs gegeben hat". [12] Item wir sein auch in willen, dasselb kumftig concili ze schermen und dahin ainen protectorem und stathalter ze geben. [13] Item wir sein auch willig, daran zü sein und allen geistlichen personen in dem heiligen rich und in unsern erblichen landen, die von recht oder gewonheit darzû ze komen pflichtig sind, ze gebieten, daz si sich zu sölhem newkumftigen concili fugen und das an widerrede besuchen. [14] Item umb deswillen daz die heilig Cristenlich kirchen dester volkomenlicher so in fride geseczt und die zwaiung dester kreftlicher getiligt werde, so sein wir willig, was darumb erklerung leûtrung oder geseczte in dem kumftigen concili getan werden, daz wir dieselben als ein getruer Cristenliches glaubens aufnemen und halten wellen, auch ze bieten, daz die aufgenomen und gehalten werden, so vil uns das nach inhalt der decret geseczt zu Costencz und in andern concilien, die scismata und zwitrecht in der 35 heiligen kirchen ze tiligen, als ainem vogte derselben kirchen gebûret ze tûn, also daz ander Cristenlich kunig, auch unser frewnde die kûrfursten und ander fursten und herren in iren kunigrichen landen und gebieten desgelichen auch tûn. [15] Item ob der wege umb ain ander kumftig concili nicht fürgang gehaben môchte von abwesen anderr Cristenlicher kunige botschaft, der villicht zu dem tag gen 40 Mencz so vil nicht komen mochten, als darzů notdurft wâre, oder wie sich das begâbe, so můgen unser sendeboten von unsern wegen darlegen, daz ain anderer gerawmer tag an ain gelegen stat an dem Rein, als gein Costencz Straspurg Speyr oder Mencze, ge- seczet werde. 25 1 Vgl. S. 442 Anm. 1. 2 In Mainz war nach Segovias Bericht nur von Straßburg, Mainz, Konstanz und Regensburg die Rede gewesen. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 14 und 24�27 (a. a. O. 3, 213.216 und 245-255); ferner Pückert, Die kurfürstliche Neutralität S. 99-100; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kur- 45 fürstliche Neutralität S. 54-56; Joachimsohn, Gregor Heimburg S. 63; Valois, Le pape et le concile 2, 147; und künftig RTA. Bd. 14. 3 Vgl. S. 334 Anm. 7. 50
604 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Jan. 6 zeiten nichts zimet so wol gedienen mügen, als daz ain new kunftiges concilii beruffet werde auf mainung aines decrets, das sich anhebet „Frequens", in dem nachsten concili zu Costencz geseczet ist 1, oder wie sich das nach rate zu nücz der heiligen kirchen am füglichisten geburen mag. [9] Item wir vernemen auch, wie vormaln bei ainem tag ze Mencze etlich stete zû 5 ainem andern concili geratslagt worden sein, mit namen Straßpurg Speir Trier und Mencze2, wie auch weilent kunig Albrecht, unser vorvoder und vetter loblicher ge- dechtnûß, ob die ieczgenanten stette darzů nicht gevelliclich wurden, ander fur- genomen hab, als Regenspurg Augspurg oder Costencz; doch under allen stetten an dem Rein so habe in Straßpurg am fuglichsten darzů bedeûcht, und desgelichen be- 10 dunket auch uns. [10] Item mochte man ain kumftiges concilium also mit beder tail willen ordnen und bestellen und wie iglicher tail dazwischen und auch in demselben concili solte ge- halten werden, das were uns zümal lieb, und daz sich dasselb furderlich anheben wurde. ob sich aber baide tail oder ir ainer darzu nicht verwilligen wolten, was uns dann 15 darinne als Romischem kunig und vogte der heiligen kirchen geburet zû tûn, des sein wir willig nach rate unserr frewnde der kûrfürsten, doch also daz wir ander Cristenlich kunig darin auch mit uns haben, wann wir besorgen, uns wäre mit unserr Deutschen nacion allein ain newes concilium nicht wol furzünemen. [11] Item und wie sich fügte, daz ein new concili also mit unserm wissen und 20 willen geordent wurde, so mügen unser sendboten uns erbieten, willig ze sein, demselben concili alle sicherhait und gelaite ze geben, in mass als unser vorvoder keiser Sigmund loblicher gedechtnûs gegeben hat". [12] Item wir sein auch in willen, dasselb kumftig concili ze schermen und dahin ainen protectorem und stathalter ze geben. [13] Item wir sein auch willig, daran zü sein und allen geistlichen personen in dem heiligen rich und in unsern erblichen landen, die von recht oder gewonheit darzû ze komen pflichtig sind, ze gebieten, daz si sich zu sölhem newkumftigen concili fugen und das an widerrede besuchen. [14] Item umb deswillen daz die heilig Cristenlich kirchen dester volkomenlicher so in fride geseczt und die zwaiung dester kreftlicher getiligt werde, so sein wir willig, was darumb erklerung leûtrung oder geseczte in dem kumftigen concili getan werden, daz wir dieselben als ein getruer Cristenliches glaubens aufnemen und halten wellen, auch ze bieten, daz die aufgenomen und gehalten werden, so vil uns das nach inhalt der decret geseczt zu Costencz und in andern concilien, die scismata und zwitrecht in der 35 heiligen kirchen ze tiligen, als ainem vogte derselben kirchen gebûret ze tûn, also daz ander Cristenlich kunig, auch unser frewnde die kûrfursten und ander fursten und herren in iren kunigrichen landen und gebieten desgelichen auch tûn. [15] Item ob der wege umb ain ander kumftig concili nicht fürgang gehaben môchte von abwesen anderr Cristenlicher kunige botschaft, der villicht zu dem tag gen 40 Mencz so vil nicht komen mochten, als darzů notdurft wâre, oder wie sich das begâbe, so můgen unser sendeboten von unsern wegen darlegen, daz ain anderer gerawmer tag an ain gelegen stat an dem Rein, als gein Costencz Straspurg Speyr oder Mencze, ge- seczet werde. 25 1 Vgl. S. 442 Anm. 1. 2 In Mainz war nach Segovias Bericht nur von Straßburg, Mainz, Konstanz und Regensburg die Rede gewesen. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 14 und 24�27 (a. a. O. 3, 213.216 und 245-255); ferner Pückert, Die kurfürstliche Neutralität S. 99-100; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kur- 45 fürstliche Neutralität S. 54-56; Joachimsohn, Gregor Heimburg S. 63; Valois, Le pape et le concile 2, 147; und künftig RTA. Bd. 14. 3 Vgl. S. 334 Anm. 7. 50
Strana 605
C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. 605 1441 Jan. 6 [16] Item ob villicht von der statte a wegen zü ainem andern concili oder zû ainem andern tag zwitrêcht wurden, darumb bedurfen unser sendboten an uns nicht waigern, sunder ain igliche stat von unsern wegen aufnemen, die unser frewnd die kurfursten oder ir rete darzů fůgsam bedunke. [17] Item ob geredt wurde von den decreten des concilii ze Basel aufzenemen, ver- nâmen dan unser sendeboten, daz sôlh aufnemen zu der heiligen kirche nûcze und richt- nûs der zwitrecht gedienen môchte, so můgen dieselben unser sendboten von unsern wegen zůsagen, daz wir allain die decret aufnemen wollen, die vor dem gegenwurtigen scisma geseczt sind und die unser frewnd die kürfursten vormalen aufgenomen habent 10 und die sich auch unser obgenant vorvorder und vetter kunig Albrecht seliger verwilligt hete aufzenemen 2. [18 Item ob bei dem obgemelten tag ze Mencze geredt wurde von ainer erklerung, damit ainem tail solte gehorsam zugesagt werden, darin sullen sich unser sendeboten nichts vervahen, sunder das an uns schieben. [19] Item ob unser frewnde die kurfursten oder ir rete von iren wegen begerten, daz wir mit in treten solten in ir ainung3, appellacion4 und protestacion5, darauf mügen unser sendpoten antwürten, daz si in irem abschaiden von uns vernomen haben, wie wir zü disen zeiten bei der antwurte ze besteen mainen, die wir iren rêten und sendeboten hie in der Newnstat auf soliche ire begere in unserm aufnemen des heiligen reichs getan 20 haben °. ob aber unser sendeboten darüber als vast angehalten wurden, so sullen si das schieben unz auf unser kumft gen Mencz. [20] Item ob bei demselben tag ze Mencz geredt wurde von des heiligen reichs sachen, die bei dem tag zû Nuremberg solten furhanden genommen sein worden, so mugen unser sendeboten darumb auch antwurten auf ainen schub unz auf unser zukumft 25 gen Mencz. [21] Item was aber in der heiligen kirchen sachen von der Deutschen nacion wegen bei dem tag ze Nüremberg solte geredt sein worden, darauf bedurfen unser send- boten an uns nicht waigern, sundern sullen si von unsern wegen daraus reden auf solich mainung, als oben begriffen ist. [22] Item ob ouch durch der Kristenlichen kunige sendeboten, unser frewnde die kurfürsten und ander geistleich und wertleich fürsten prelaten b herren und stete, die zû dem egenanten tag gen Mencz komen werden, icht anderr wege geraten und furgenomen wurden, die si oder der merêr tail aus in zu ainigung der heiligen kirchen bas ze dienen vermainten dann die wege, so oben begriffen sind, der mügen unser sendboten sunderlich 35 mit rat unserr frewnde der kurfürsten oder irer rête von unsern wegen auch vorvolgen, doch daz si damit dhainem tail gehorsam oder adherenz nicht zûsagen und sich auch in dhainerlei sachen begeben, die wider unser vorgemelte antwurte ware, die wir unserr frewnde der kûrfürsten rête und sendeboten hie in der Newnstat gegeben haben 7. [23] Item ob bei dem tag zû Mencze von solhen sachen wegen geredt wurd, darumb 40 botscheft zu baiden tailn ze schicken oder ze schreiben wäre, so sullen unser sendboten den tag aufhalten und solh besliessung mit allem fleißs unz auf unser kumft gen Mencz, sunderlich angesehen daz wir menigem kunigen und fursten zü demselben tag ze schicken geschriben haben s, die villicht auch alle so furderlich nicht dahin komen werden. 15 30 a) sic. b) em.; Vorl. prelate. 45 1 Vgl. S. 443 Anm. 9. 2 Vgl. Bachmann a. a. O. S. 60 und künftig RTA. Bd. 14. 3 Vgl. RTA. 13 nr. 144. 4 Vgl. RTA. 13 nr. 131. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Vgl. RTA. 13 nr. 130, auch oben S. 217 Anm. 5. Vgl. S. 272. Vgl. art. 19. Vgl. S. 527-528. 77 8
C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. 605 1441 Jan. 6 [16] Item ob villicht von der statte a wegen zü ainem andern concili oder zû ainem andern tag zwitrêcht wurden, darumb bedurfen unser sendboten an uns nicht waigern, sunder ain igliche stat von unsern wegen aufnemen, die unser frewnd die kurfursten oder ir rete darzů fůgsam bedunke. [17] Item ob geredt wurde von den decreten des concilii ze Basel aufzenemen, ver- nâmen dan unser sendeboten, daz sôlh aufnemen zu der heiligen kirche nûcze und richt- nûs der zwitrecht gedienen môchte, so můgen dieselben unser sendboten von unsern wegen zůsagen, daz wir allain die decret aufnemen wollen, die vor dem gegenwurtigen scisma geseczt sind und die unser frewnd die kürfursten vormalen aufgenomen habent 10 und die sich auch unser obgenant vorvorder und vetter kunig Albrecht seliger verwilligt hete aufzenemen 2. [18 Item ob bei dem obgemelten tag ze Mencze geredt wurde von ainer erklerung, damit ainem tail solte gehorsam zugesagt werden, darin sullen sich unser sendeboten nichts vervahen, sunder das an uns schieben. [19] Item ob unser frewnde die kurfursten oder ir rete von iren wegen begerten, daz wir mit in treten solten in ir ainung3, appellacion4 und protestacion5, darauf mügen unser sendpoten antwürten, daz si in irem abschaiden von uns vernomen haben, wie wir zü disen zeiten bei der antwurte ze besteen mainen, die wir iren rêten und sendeboten hie in der Newnstat auf soliche ire begere in unserm aufnemen des heiligen reichs getan 20 haben °. ob aber unser sendeboten darüber als vast angehalten wurden, so sullen si das schieben unz auf unser kumft gen Mencz. [20] Item ob bei demselben tag ze Mencz geredt wurde von des heiligen reichs sachen, die bei dem tag zû Nuremberg solten furhanden genommen sein worden, so mugen unser sendeboten darumb auch antwurten auf ainen schub unz auf unser zukumft 25 gen Mencz. [21] Item was aber in der heiligen kirchen sachen von der Deutschen nacion wegen bei dem tag ze Nüremberg solte geredt sein worden, darauf bedurfen unser send- boten an uns nicht waigern, sundern sullen si von unsern wegen daraus reden auf solich mainung, als oben begriffen ist. [22] Item ob ouch durch der Kristenlichen kunige sendeboten, unser frewnde die kurfürsten und ander geistleich und wertleich fürsten prelaten b herren und stete, die zû dem egenanten tag gen Mencz komen werden, icht anderr wege geraten und furgenomen wurden, die si oder der merêr tail aus in zu ainigung der heiligen kirchen bas ze dienen vermainten dann die wege, so oben begriffen sind, der mügen unser sendboten sunderlich 35 mit rat unserr frewnde der kurfürsten oder irer rête von unsern wegen auch vorvolgen, doch daz si damit dhainem tail gehorsam oder adherenz nicht zûsagen und sich auch in dhainerlei sachen begeben, die wider unser vorgemelte antwurte ware, die wir unserr frewnde der kûrfürsten rête und sendeboten hie in der Newnstat gegeben haben 7. [23] Item ob bei dem tag zû Mencze von solhen sachen wegen geredt wurd, darumb 40 botscheft zu baiden tailn ze schicken oder ze schreiben wäre, so sullen unser sendboten den tag aufhalten und solh besliessung mit allem fleißs unz auf unser kumft gen Mencz, sunderlich angesehen daz wir menigem kunigen und fursten zü demselben tag ze schicken geschriben haben s, die villicht auch alle so furderlich nicht dahin komen werden. 15 30 a) sic. b) em.; Vorl. prelate. 45 1 Vgl. S. 443 Anm. 9. 2 Vgl. Bachmann a. a. O. S. 60 und künftig RTA. Bd. 14. 3 Vgl. RTA. 13 nr. 144. 4 Vgl. RTA. 13 nr. 131. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Vgl. RTA. 13 nr. 130, auch oben S. 217 Anm. 5. Vgl. S. 272. Vgl. art. 19. Vgl. S. 527-528. 77 8
Strana 606
606 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 [24 Item ob von des Kriechengelts wegen in Dewtschen landen etc. geredet würde, so mügen unser sendeboten die antwurt darumb wol schieben auf unser kunft gen Mencz. daselbs wir uns mit unsern freunden den kurfürsten und geistlichen und wertlichen fürsten Deutscher nacion ze underreden mainen, damit solh gelt zü hilfe und nucz der Cristenheit gekeret werde. wurde aber umb dasselb gelt so vast angehalten, so mügen unser sendboten darauf antwurten, daz wir unsern willen darzü geben wellen, daz von demselben Kriechgelt, als vil des vorhanden ist, den von Avinian ain sum nach glicher anzall der Deutschen nacion gegen den andern nacionen bezalt werde, wan villicht die von Franckrich sich an das zû ainem newn concilii oder andern gelichen wegen nicht begeben wurden, als wir dann vernemmen, daz si sôlh mainung vormaln auf ainem tag 10 ze Mencze1 auch gemeldet haben. doch so mainen wir, daz darein die summ gerechent werde, die das concilii ze Basel vorher davon aufgehebt hat, und daz der ubrig tail unverrucket beleibe zu andern notdurften der heiligen Cristenhait. Die vor geschriben underweisung und darauf auch unsern gewaltsbrief 2 haben wir unsern obgemelten sendeboten geschaffen aus unser canzlei ze antwurten an freitag der 15 heiligen dreier kunig tag anno etc. 41. Jaн. 6 144I Jan. 6 141 321. K. Friedrich ernennt vier gen. Räte zu seinen Gesandten auf dem Mainzer Tage Inn. 7 und gibt ihnen Vollmacht zu Verhandlungen und Abmachungen mit den Anwesenden über die Kirchenfrage. 1441 Januar 7 Wiener Neustadt. W aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 39 ab cop. chart. coaeva mit der 20 Uberschrift Procuratorium ambasiatorum missorum ex parte domini regis Romanorum ad dietam Maguntinensem. B coll. Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 86 ab cop. membr. coaeva mit der Uberschrift Litera mandati domini regis. Die Unterschrift lautet wie in W. Gedruckt bei Gudenus, Codex diplomaticus anecdotorum res Moguntinas etc. illustrantium 4, 266-268 aus B, also mit dem falschen Datum des 7. Februar. Regest bei Chmel, Regesta Friderici III. nr. 202, und bei Lichnowsky, Geschichte des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 165. Erwähnt von Chmel, Geschichte Kaiser Friedrichs IV. usw. 2, 89-90; Voigt, Enea Silvio 30 de'Piccolomini usw. 1, 259; Pückert, Die kurfürstliche Neutralität S. 163; Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 18 zu nr. 31; Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 14 Anm. 4; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kurfürstliche Neutralität S. 77 Anm. 1. 25 Febr. 2 Nos Fridericus dei gracia Romanorum“ rex semper augustus Austrie Stirye Ka- 35 rinthie et Karniole etc. dux comes Tirolis etc. notum facimus universis literarum pre- sencium inspectoribus: quod, cum nuper pro sedando lamentabili scismate sanctam dei ecclesiam diebus nostris miserabiliter conturbante solennem dietam ad nunc instans festum purificacionis beate Marie virginis in civitate Maguntinensi instituerimus celebran- dam, ad illam katholicos reges, ut suos oratores pleno mandato suffultos mitterent, in- 40 vitantes et adhortantes diligencius3, ecclesiasticos vero et seculares principes prelatos comites barones et nobiles nostros et imperii sacri fideles dilectos, ut personaliter eandem accederent, seriosius requirentes 4, plena tunc deliberacione dispositi, quod et nos dietam ipsam vellemus accedere propria in persona, tandem supervenientibus nonnullis arduis a) W om. Romanorum — Tirolis. 45 1 Mit diesem Tage ist jedenfalls der Reichstag vom März 1439 gemeint. Uber die dort gepflogenen Verhandlungen wegen der Verlegung des Baseler Konzils an einen anderen Ort vergleiche man die S. 604 Anm. 2 angeführte Literatur. 3 nr. 321. Vgl. nr. 302. Vgl. nrr. 303 und 304. 50
606 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 [24 Item ob von des Kriechengelts wegen in Dewtschen landen etc. geredet würde, so mügen unser sendeboten die antwurt darumb wol schieben auf unser kunft gen Mencz. daselbs wir uns mit unsern freunden den kurfürsten und geistlichen und wertlichen fürsten Deutscher nacion ze underreden mainen, damit solh gelt zü hilfe und nucz der Cristenheit gekeret werde. wurde aber umb dasselb gelt so vast angehalten, so mügen unser sendboten darauf antwurten, daz wir unsern willen darzü geben wellen, daz von demselben Kriechgelt, als vil des vorhanden ist, den von Avinian ain sum nach glicher anzall der Deutschen nacion gegen den andern nacionen bezalt werde, wan villicht die von Franckrich sich an das zû ainem newn concilii oder andern gelichen wegen nicht begeben wurden, als wir dann vernemmen, daz si sôlh mainung vormaln auf ainem tag 10 ze Mencze1 auch gemeldet haben. doch so mainen wir, daz darein die summ gerechent werde, die das concilii ze Basel vorher davon aufgehebt hat, und daz der ubrig tail unverrucket beleibe zu andern notdurften der heiligen Cristenhait. Die vor geschriben underweisung und darauf auch unsern gewaltsbrief 2 haben wir unsern obgemelten sendeboten geschaffen aus unser canzlei ze antwurten an freitag der 15 heiligen dreier kunig tag anno etc. 41. Jaн. 6 144I Jan. 6 141 321. K. Friedrich ernennt vier gen. Räte zu seinen Gesandten auf dem Mainzer Tage Inn. 7 und gibt ihnen Vollmacht zu Verhandlungen und Abmachungen mit den Anwesenden über die Kirchenfrage. 1441 Januar 7 Wiener Neustadt. W aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 39 ab cop. chart. coaeva mit der 20 Uberschrift Procuratorium ambasiatorum missorum ex parte domini regis Romanorum ad dietam Maguntinensem. B coll. Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 86 ab cop. membr. coaeva mit der Uberschrift Litera mandati domini regis. Die Unterschrift lautet wie in W. Gedruckt bei Gudenus, Codex diplomaticus anecdotorum res Moguntinas etc. illustrantium 4, 266-268 aus B, also mit dem falschen Datum des 7. Februar. Regest bei Chmel, Regesta Friderici III. nr. 202, und bei Lichnowsky, Geschichte des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 165. Erwähnt von Chmel, Geschichte Kaiser Friedrichs IV. usw. 2, 89-90; Voigt, Enea Silvio 30 de'Piccolomini usw. 1, 259; Pückert, Die kurfürstliche Neutralität S. 163; Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 18 zu nr. 31; Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 14 Anm. 4; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kurfürstliche Neutralität S. 77 Anm. 1. 25 Febr. 2 Nos Fridericus dei gracia Romanorum“ rex semper augustus Austrie Stirye Ka- 35 rinthie et Karniole etc. dux comes Tirolis etc. notum facimus universis literarum pre- sencium inspectoribus: quod, cum nuper pro sedando lamentabili scismate sanctam dei ecclesiam diebus nostris miserabiliter conturbante solennem dietam ad nunc instans festum purificacionis beate Marie virginis in civitate Maguntinensi instituerimus celebran- dam, ad illam katholicos reges, ut suos oratores pleno mandato suffultos mitterent, in- 40 vitantes et adhortantes diligencius3, ecclesiasticos vero et seculares principes prelatos comites barones et nobiles nostros et imperii sacri fideles dilectos, ut personaliter eandem accederent, seriosius requirentes 4, plena tunc deliberacione dispositi, quod et nos dietam ipsam vellemus accedere propria in persona, tandem supervenientibus nonnullis arduis a) W om. Romanorum — Tirolis. 45 1 Mit diesem Tage ist jedenfalls der Reichstag vom März 1439 gemeint. Uber die dort gepflogenen Verhandlungen wegen der Verlegung des Baseler Konzils an einen anderen Ort vergleiche man die S. 604 Anm. 2 angeführte Literatur. 3 nr. 321. Vgl. nr. 302. Vgl. nrr. 303 und 304. 50
Strana 607
C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. 607 negociis, quibus pro utilitate rei publice tociusque Christianitatis comodo inevitabiliter habebamus intendere, diucius prepediti pro attingenda statuto tempore dieta prefata nos nequivimus adaptare. verum etsi prepedicionem eandem infra dies paucos submoveri speremus atque ad ipsam dietam domino concedente in tempore oportuno procingere a 5 nolentes tamen tante arduitatis negocia, que illic pro communi omnium salute tractanda incumbunt, ex prestolacione nostre personalis presencie ullam retardacionem accipere, hinc maturo super hoc cumb principibus prelatis comitibus et baronibus nostris prehabito consilio omni et meliori modo ac via, quibus possumus et debemus, venerabiles Petrum Augustensem, Silvestrum Kyemensem “ episcopos principes, magnificum Albertum de Poten- 10 dorff d baronem, honorabilem Thomam de Hasellpach e sacre pagine professorem, con- siliarios devotos? nostros dilectos, in nostros constituimus creavimus fecimus et ordi- navimus constituimus g creamus facimus et ordinamus oratores mandatarios et ambasia- tores, dantes et concedentes eisdem aut majori parti i ex illis plenam liberam ac omni- modam potestatem et facultatem se k in predicta dieta Maguntinensi nostro nomine pre- 15 sentandi inibique cum serenissimis regibus! principibus prelatis comitibus baronibus et nobilibus prefatis seu eorum oratoribus et ambasiatoribus ibidem convenientibus tractandi consulendi concordandi et concludendi de ordine viis et modis, quibus supradictum scisma efficacius tolli et sancte matri nostre katholice ecclesie in suis tribulacionibus et angustiis desideratus valeat preberi succursus, necnon nostram deliberacionem in consilio nostro 2o factam, si abm aliorum forsan deliberacionibus discrepans aut diversa fuerit, apud hujus- modi dietam et in prosecucione dicti negocii in unam unanimem sentenciam reducendi concordandi et concludendi n omnemque modum et viam, per quorum medium tantis ecclesie necessitatibus et anxietatibus salubrius possit consuli, nostro nomine acceptandi et prosequendi necnon pro premissorum omnium firmiori stabilitate ac reali execucione, 25 si utilitas aut ° necessitas exegerit, in aliam seu alias dietas consenciendi easque, si opus fuerit, auctoritate nostra statuendi et indicendi, omnia quoque et singula, que ipsorum oratorum et ambasiatorum nostrorum interventu et unanimi consensu regum principum et prelatorum aut eorum oratorum predictorum in dicta dieta conveniencium pro sancte matris ? ecclesie sacrique Romani imperii felici et tranquillo q statu avisata et conclusa 30 fuerint, acceptandi atque execucioni debite demandandi et transgressoribus contrafaci- entibus aut rebellibus auctoritate nostra predicta penas debitas infligendi omniaque alia et singula agendi faciendi et exequendi, que circa premissa et ipsorum quodlibet neces- saria fuerint seu quomodolibet oportuna et que nosmet facere possemus et deberemus, si predicte r Maguntinensi diete personaliter interessemus, eciamsi majora forent, quam in 35 presentibus nostris literis continentur, aut mandatum exigerent magis speciale, volentes, quicquids per prefatos nostros oratores et ambasiatores, ut prefertur, circa premissa et quodlibet premissorum actum factum gestum ordinatum et conclusum fuerit, appro- bare firmumque et ratum inviolabiliter observare. in cujus rei testimonium presentes literas sub appensione nostri sigilli jussimus communiri. datum in Nova civitate 4o mensis januariit dieu septima anno domini etc. quadragesimo primo regni nostri anno primo. H4I Ian. 7 1441 Jan. 7 Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. 45 322. K. Friedrich befichlt allen Reichsuntertanen, seine vier gen. Gesandten, die zum 1441 Tage nach Mainz reisen, mit ihren Dienern und Pferden und allem Gut sicher Jан. 7 a) cm.; W protingere ; B pertingere. b) om. W. c) BChiemensem. d) B Botendorff. e) BHasolbach. f) B stelll um nostros devotos. g) W om. constituimus — ordinamus. h)]W mandatores. i) B parte. k) B si. 1) B add. et. m) B ad. n) B concordandi. o) B et. p) B Romane. 4) B tranquilla. r) B predicti [sic] dicte Maguntinensi. s) B quidque. t) B februarii. u) B die 7. anno domini 1440 primo. * 77
C. Instruktionen, Vollmacht, Geleit nr. 320-323. 607 negociis, quibus pro utilitate rei publice tociusque Christianitatis comodo inevitabiliter habebamus intendere, diucius prepediti pro attingenda statuto tempore dieta prefata nos nequivimus adaptare. verum etsi prepedicionem eandem infra dies paucos submoveri speremus atque ad ipsam dietam domino concedente in tempore oportuno procingere a 5 nolentes tamen tante arduitatis negocia, que illic pro communi omnium salute tractanda incumbunt, ex prestolacione nostre personalis presencie ullam retardacionem accipere, hinc maturo super hoc cumb principibus prelatis comitibus et baronibus nostris prehabito consilio omni et meliori modo ac via, quibus possumus et debemus, venerabiles Petrum Augustensem, Silvestrum Kyemensem “ episcopos principes, magnificum Albertum de Poten- 10 dorff d baronem, honorabilem Thomam de Hasellpach e sacre pagine professorem, con- siliarios devotos? nostros dilectos, in nostros constituimus creavimus fecimus et ordi- navimus constituimus g creamus facimus et ordinamus oratores mandatarios et ambasia- tores, dantes et concedentes eisdem aut majori parti i ex illis plenam liberam ac omni- modam potestatem et facultatem se k in predicta dieta Maguntinensi nostro nomine pre- 15 sentandi inibique cum serenissimis regibus! principibus prelatis comitibus baronibus et nobilibus prefatis seu eorum oratoribus et ambasiatoribus ibidem convenientibus tractandi consulendi concordandi et concludendi de ordine viis et modis, quibus supradictum scisma efficacius tolli et sancte matri nostre katholice ecclesie in suis tribulacionibus et angustiis desideratus valeat preberi succursus, necnon nostram deliberacionem in consilio nostro 2o factam, si abm aliorum forsan deliberacionibus discrepans aut diversa fuerit, apud hujus- modi dietam et in prosecucione dicti negocii in unam unanimem sentenciam reducendi concordandi et concludendi n omnemque modum et viam, per quorum medium tantis ecclesie necessitatibus et anxietatibus salubrius possit consuli, nostro nomine acceptandi et prosequendi necnon pro premissorum omnium firmiori stabilitate ac reali execucione, 25 si utilitas aut ° necessitas exegerit, in aliam seu alias dietas consenciendi easque, si opus fuerit, auctoritate nostra statuendi et indicendi, omnia quoque et singula, que ipsorum oratorum et ambasiatorum nostrorum interventu et unanimi consensu regum principum et prelatorum aut eorum oratorum predictorum in dicta dieta conveniencium pro sancte matris ? ecclesie sacrique Romani imperii felici et tranquillo q statu avisata et conclusa 30 fuerint, acceptandi atque execucioni debite demandandi et transgressoribus contrafaci- entibus aut rebellibus auctoritate nostra predicta penas debitas infligendi omniaque alia et singula agendi faciendi et exequendi, que circa premissa et ipsorum quodlibet neces- saria fuerint seu quomodolibet oportuna et que nosmet facere possemus et deberemus, si predicte r Maguntinensi diete personaliter interessemus, eciamsi majora forent, quam in 35 presentibus nostris literis continentur, aut mandatum exigerent magis speciale, volentes, quicquids per prefatos nostros oratores et ambasiatores, ut prefertur, circa premissa et quodlibet premissorum actum factum gestum ordinatum et conclusum fuerit, appro- bare firmumque et ratum inviolabiliter observare. in cujus rei testimonium presentes literas sub appensione nostri sigilli jussimus communiri. datum in Nova civitate 4o mensis januariit dieu septima anno domini etc. quadragesimo primo regni nostri anno primo. H4I Ian. 7 1441 Jan. 7 Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. 45 322. K. Friedrich befichlt allen Reichsuntertanen, seine vier gen. Gesandten, die zum 1441 Tage nach Mainz reisen, mit ihren Dienern und Pferden und allem Gut sicher Jан. 7 a) cm.; W protingere ; B pertingere. b) om. W. c) BChiemensem. d) B Botendorff. e) BHasolbach. f) B stelll um nostros devotos. g) W om. constituimus — ordinamus. h)]W mandatores. i) B parte. k) B si. 1) B add. et. m) B ad. n) B concordandi. o) B et. p) B Romane. 4) B tranquilla. r) B predicti [sic] dicte Maguntinensi. s) B quidque. t) B februarii. u) B die 7. anno domini 1440 primo. * 77
Strana 608
608 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Jan. 7 nach Mainz und wieder zurückkommen zu lassen und sie nach Bedarf zu geleiten oder geleiten zu lassen. 1441 Januar 7 Wiener Neustadt. Aus Wien H. H. St. A. Urkunden (Österreich) orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. In Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 39b-40a cop. chart. coacva mit der Uberschrift Item conductus ambasiatorum mittendorum [Vorl. mittencium] ad dietam 5 Maguntinensem. Die Unterschrift ist durch Rex. cancellarius angedeutet. Regest bei Chmel, Regesta Friderici III. nr. 203, und bei Lichnowsky, Geschichte des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 166. Febr. 2 Wir Fridreich von gotes gnaden Römischer künig zu allen zeiten merer des reichs herczog zu Österreich zu Steir zu Kêrnden und zu Krain grafe zu Tirol etc. embieten 10 allen und yeglichen fürsten, geistlichen und weltlichen, grafen burkgrafen frein herren rittern knechten haubtlêwten phlegern burgermaistern richtern schulthaizzen rêten burgern gemainden mautern zollnern und allen andern ambtlewten und undertanen, unsern und des reichs lieben getrewn, den der brief geezaigt wirdet, unser gnad und alles gût. er- wirdigen hochgebornen ersamen, edeln und lieben getrewn. als sich die erwirdigen 15 Peter von Augspurg, Silvester von Kyemsee bischofe, unser fürsten, der edel Albrecht von Potendorff und maister Thoman von Haselpach lerer in der heiligen schrift, unser rêt andêchtigen und lieben getrewn, unser senndboten, yecz von unsern wegen zu dem tag, den wir auf unserr lieben frawn tag zu liechtmess nagstkômend zu Mencze ze halten umb sachen die heiligen Kristenlich kirchen antreffend geseczt und benennet 20 haben, fügen werden, emphelhen wir ew allen und ewr yeglichem ernstlich und wellen, daz ir dieselben unser senndpoten und ir yeden diezs irs geverts mitsambt irn dienern pfêrden und allem irem gût, so sy mit in fürn werden, zu demselben tag gen Mencze und wider von dannen zu uns sicher und ungehindert khômen lasset fürdert und günst- lich haltet, sy auch und ir yeglichen gelaitet und gelaitten schaffet, als offt sich das ge�25 pûrt und ir von in und ir yedem oder von andern an irer stat darumb angelanngt werdet. daran tut ir uns ain sunder gevallen. geben zu der Newnstat an sambstag nach der heiligen dreyr kûnig tag anno domini etc. quadragesimo primo unsers reichs im ersten jare. 1441 Jan. 7 [in verso] Registrata Jacobus Widerl. Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. 30 [144I Jan. 6c.) 323. Instruktion des Hochmeister-Statthalters für zwei gen. Gesandte des Deutschen Ordens. [zum Mainzer Tage]: sollen dem König Glück zu sciner newen Würde wünschen, ihm und den Kurfürsten den Orden empfehlen und ihm mitteilen, daß der am 9. Januar erfolgte Tod des Hochmeisters und anderes die Ent- 35 sendung von Gebietigern unmöglich gemacht habe. [1441 Ende Januar 1 Marien- burg.] Aus Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. IV nr. 155) cop. chart. coaeva. Auf dem unteren Rande der Vorderseite steht scribatis commissiones. Auf der Rückseite ist von einer Hand des 16. Jahrhunderts bemerkt Stadthalter und 40 brudere des ordens lassen herzoge Maximiliano [sic] gluck wunschen, das er zum Romischen konige erwehlet worden. Als Terminus post quem kommt der 9. Januar 1441, der Todestag des Hochmeisters Paul von Rusdorf, in Betracht, als Terminus ante quem der 12. April 1441, der Tag der Wahl des neuen Hochmeisters Konrad von Erlichshausen. Da aber aus den artt. 3 und 4 hervorgeht, daß die Gesandten den Mainzer Tag besuchen sollten, so darf man die Entstehung der Instruktion woll nicht zu weit vom Terminus post quem ansetzen. Wir wählen das Ende des Januar, doch ohne 45 damit behaupten zu wollen, daß die Instruktion nicht auch etwas später oder etwas früher ent- standen sein könnte.
608 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Jan. 7 nach Mainz und wieder zurückkommen zu lassen und sie nach Bedarf zu geleiten oder geleiten zu lassen. 1441 Januar 7 Wiener Neustadt. Aus Wien H. H. St. A. Urkunden (Österreich) orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. In Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 39b-40a cop. chart. coacva mit der Uberschrift Item conductus ambasiatorum mittendorum [Vorl. mittencium] ad dietam 5 Maguntinensem. Die Unterschrift ist durch Rex. cancellarius angedeutet. Regest bei Chmel, Regesta Friderici III. nr. 203, und bei Lichnowsky, Geschichte des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 166. Febr. 2 Wir Fridreich von gotes gnaden Römischer künig zu allen zeiten merer des reichs herczog zu Österreich zu Steir zu Kêrnden und zu Krain grafe zu Tirol etc. embieten 10 allen und yeglichen fürsten, geistlichen und weltlichen, grafen burkgrafen frein herren rittern knechten haubtlêwten phlegern burgermaistern richtern schulthaizzen rêten burgern gemainden mautern zollnern und allen andern ambtlewten und undertanen, unsern und des reichs lieben getrewn, den der brief geezaigt wirdet, unser gnad und alles gût. er- wirdigen hochgebornen ersamen, edeln und lieben getrewn. als sich die erwirdigen 15 Peter von Augspurg, Silvester von Kyemsee bischofe, unser fürsten, der edel Albrecht von Potendorff und maister Thoman von Haselpach lerer in der heiligen schrift, unser rêt andêchtigen und lieben getrewn, unser senndboten, yecz von unsern wegen zu dem tag, den wir auf unserr lieben frawn tag zu liechtmess nagstkômend zu Mencze ze halten umb sachen die heiligen Kristenlich kirchen antreffend geseczt und benennet 20 haben, fügen werden, emphelhen wir ew allen und ewr yeglichem ernstlich und wellen, daz ir dieselben unser senndpoten und ir yeden diezs irs geverts mitsambt irn dienern pfêrden und allem irem gût, so sy mit in fürn werden, zu demselben tag gen Mencze und wider von dannen zu uns sicher und ungehindert khômen lasset fürdert und günst- lich haltet, sy auch und ir yeglichen gelaitet und gelaitten schaffet, als offt sich das ge�25 pûrt und ir von in und ir yedem oder von andern an irer stat darumb angelanngt werdet. daran tut ir uns ain sunder gevallen. geben zu der Newnstat an sambstag nach der heiligen dreyr kûnig tag anno domini etc. quadragesimo primo unsers reichs im ersten jare. 1441 Jan. 7 [in verso] Registrata Jacobus Widerl. Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. 30 [144I Jan. 6c.) 323. Instruktion des Hochmeister-Statthalters für zwei gen. Gesandte des Deutschen Ordens. [zum Mainzer Tage]: sollen dem König Glück zu sciner newen Würde wünschen, ihm und den Kurfürsten den Orden empfehlen und ihm mitteilen, daß der am 9. Januar erfolgte Tod des Hochmeisters und anderes die Ent- 35 sendung von Gebietigern unmöglich gemacht habe. [1441 Ende Januar 1 Marien- burg.] Aus Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. IV nr. 155) cop. chart. coaeva. Auf dem unteren Rande der Vorderseite steht scribatis commissiones. Auf der Rückseite ist von einer Hand des 16. Jahrhunderts bemerkt Stadthalter und 40 brudere des ordens lassen herzoge Maximiliano [sic] gluck wunschen, das er zum Romischen konige erwehlet worden. Als Terminus post quem kommt der 9. Januar 1441, der Todestag des Hochmeisters Paul von Rusdorf, in Betracht, als Terminus ante quem der 12. April 1441, der Tag der Wahl des neuen Hochmeisters Konrad von Erlichshausen. Da aber aus den artt. 3 und 4 hervorgeht, daß die Gesandten den Mainzer Tag besuchen sollten, so darf man die Entstehung der Instruktion woll nicht zu weit vom Terminus post quem ansetzen. Wir wählen das Ende des Januar, doch ohne 45 damit behaupten zu wollen, daß die Instruktion nicht auch etwas später oder etwas früher ent- standen sein könnte.
Strana 609
D. Besuch des Tages nr. 324-332. 609 Dis sint di gewerbe des heren homeisters-stadhelders 1 dem huskompthur vom 11441 Prüssisch a Neumargkte2 und Johannes des her obirsten marschalks3 schriber methe- gegeben. [1 Ins erste sage man den heren unsern phlichtigen und geborlichen grus nach 5 eines iglichen stat und wirdikeit. [2] Item sage man dem heren Romischen koninge, das der stadhelder alle gebieteger und bruder unsers ordens sunderlichen zere und groslichen seiner gnaden nawen wirdi- keit hirschaft und hochwirdigen eren sein irvrawet und bitten demutticlichen seine koning- liche majestat, das her unsers ordens und unser allergnediger guttiger here und gunstiger 10 beschirmer geruche zu wesen, so denne seine vorfaren seliges und lobliches gedechtnis alle zit her gewesen sein. [3] Item sulcher irbitlichen bevelunge thû man allen heren den korfursten und izlichem besundern. [4] Item sage man dem Romischen konige, wie das unser homeister, dem got gnade, 15 am nesten montage noch der heiligen drie koninge tage von gotes vorhengnisse us desem Jan. 9 leben vorscheiden sie. und dorumbe, gnedegester lieber here, bitten die vorgenanten stadhalder und gebietiger alsampt, als sie hogeste und flißigste mogen, gutwillig und behegelichen dese unser botschaft ufzunemen. wenne hette unser homeister zeliger ge- dechtnis bie dem leben gebleben, her hette mergliche us seinen gebietegern noch ewer 20 schriftlichen begerungen 4 zu ewern und unsern heren der korfursten aller gnaden, so hers ouch iczund bestalt hatte, geschicket. das wir ouch gerne alzo getan hetten und tethen, hetten wir nicht swere vorhinderungen (als mit namen durch bestellungen unser slosser der ummegelegenen lande halben und sust mancherlei loufte willen, desglichen ouch durch der kore willen eins zukunftigen homeisters, den wir not hawen jo in korz 25 irwelen müssen, dobie sich gebort di gebieteger zu wesen), die uns von sulchen be- stelligen twingende haben gezogen, wen wir doch jo allewege wellen euch sam unserm besunderen lieben heren sein zu willen mit allem vormogen. Jan. &x.) D. Besuch des Tages nr. 324-332. 324. Ulm an Nördlingen: hat erst heute den abschriftlich beiliegenden Brief des Königs wegen des Mainzer Tages erhalten; bittet die Stadt um Mitteilung, ob sie meint, 30 . daß der Tag zu beschicken sei und mit wie vielen Gesandten und aus welchen Städten. 1441 Januar 22 ƒ Ulm]. 1441 Jan. 22 35 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 (de anno 1441) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. In Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva mit einigen Korrekturen. Datum uf sunnentag vor sant Pauls tage con- versionis [Jan. 22] anno etc. 41. Supra Den stetten unsrer ainunge verkúndet. Am Rande Expedita. Unser fruntlich willig dienst voran. ersammen und wisen. lieben frunde. wir 40 fügen iwer wishait zû wißen, das uns erst uf hútt ain brief von unserm gnädigsten Jan. 22 herren dem Rômischen kúng komen ist, der den stetten unser verainung und uns von des gesetzten tags zû Mentz wegen gehôrt, des abschrift 5 wir iwer ersamkait hierinne verschloßen senden. und wan uns nun derselb brief als kurz und erst hútt worden ist, Jan. 22 a) die kursiven Buchstaben sind in der Vorlage durch einen Tintenfleck undentlich geworden. 45 Nikolaus Poster, Komtur von Danzig. 2 Wohl Walther Kirskorp, Vogt der Neumark, oberster Trapier und Komtur von Christburg. Konrad von Erlichshausen. Vgl. nr. 302 Vorlage K. Diese Abschrift ist identisch mit der Vorlage U unserer nr. 304. 4
D. Besuch des Tages nr. 324-332. 609 Dis sint di gewerbe des heren homeisters-stadhelders 1 dem huskompthur vom 11441 Prüssisch a Neumargkte2 und Johannes des her obirsten marschalks3 schriber methe- gegeben. [1 Ins erste sage man den heren unsern phlichtigen und geborlichen grus nach 5 eines iglichen stat und wirdikeit. [2] Item sage man dem heren Romischen koninge, das der stadhelder alle gebieteger und bruder unsers ordens sunderlichen zere und groslichen seiner gnaden nawen wirdi- keit hirschaft und hochwirdigen eren sein irvrawet und bitten demutticlichen seine koning- liche majestat, das her unsers ordens und unser allergnediger guttiger here und gunstiger 10 beschirmer geruche zu wesen, so denne seine vorfaren seliges und lobliches gedechtnis alle zit her gewesen sein. [3] Item sulcher irbitlichen bevelunge thû man allen heren den korfursten und izlichem besundern. [4] Item sage man dem Romischen konige, wie das unser homeister, dem got gnade, 15 am nesten montage noch der heiligen drie koninge tage von gotes vorhengnisse us desem Jan. 9 leben vorscheiden sie. und dorumbe, gnedegester lieber here, bitten die vorgenanten stadhalder und gebietiger alsampt, als sie hogeste und flißigste mogen, gutwillig und behegelichen dese unser botschaft ufzunemen. wenne hette unser homeister zeliger ge- dechtnis bie dem leben gebleben, her hette mergliche us seinen gebietegern noch ewer 20 schriftlichen begerungen 4 zu ewern und unsern heren der korfursten aller gnaden, so hers ouch iczund bestalt hatte, geschicket. das wir ouch gerne alzo getan hetten und tethen, hetten wir nicht swere vorhinderungen (als mit namen durch bestellungen unser slosser der ummegelegenen lande halben und sust mancherlei loufte willen, desglichen ouch durch der kore willen eins zukunftigen homeisters, den wir not hawen jo in korz 25 irwelen müssen, dobie sich gebort di gebieteger zu wesen), die uns von sulchen be- stelligen twingende haben gezogen, wen wir doch jo allewege wellen euch sam unserm besunderen lieben heren sein zu willen mit allem vormogen. Jan. &x.) D. Besuch des Tages nr. 324-332. 324. Ulm an Nördlingen: hat erst heute den abschriftlich beiliegenden Brief des Königs wegen des Mainzer Tages erhalten; bittet die Stadt um Mitteilung, ob sie meint, 30 . daß der Tag zu beschicken sei und mit wie vielen Gesandten und aus welchen Städten. 1441 Januar 22 ƒ Ulm]. 1441 Jan. 22 35 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 (de anno 1441) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. In Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva mit einigen Korrekturen. Datum uf sunnentag vor sant Pauls tage con- versionis [Jan. 22] anno etc. 41. Supra Den stetten unsrer ainunge verkúndet. Am Rande Expedita. Unser fruntlich willig dienst voran. ersammen und wisen. lieben frunde. wir 40 fügen iwer wishait zû wißen, das uns erst uf hútt ain brief von unserm gnädigsten Jan. 22 herren dem Rômischen kúng komen ist, der den stetten unser verainung und uns von des gesetzten tags zû Mentz wegen gehôrt, des abschrift 5 wir iwer ersamkait hierinne verschloßen senden. und wan uns nun derselb brief als kurz und erst hútt worden ist, Jan. 22 a) die kursiven Buchstaben sind in der Vorlage durch einen Tintenfleck undentlich geworden. 45 Nikolaus Poster, Komtur von Danzig. 2 Wohl Walther Kirskorp, Vogt der Neumark, oberster Trapier und Komtur von Christburg. Konrad von Erlichshausen. Vgl. nr. 302 Vorlage K. Diese Abschrift ist identisch mit der Vorlage U unserer nr. 304. 4
Strana 610
610 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Jаn. 22 also das der egenant tag zû Mentz zû sûchen unser frund der stett manung nicht er- warten mag, und umbe das in den sachen ichtzit verkurzet werd, do wolten wir nicht laßen, wir wolten iwer ersamkait das von stunden an verkúnden und zû wißent tûn, iuch darnach zû richten und, wan " in den kriegen und loufen, die wir stett unser verainung zů schaffen und vor uns haben, wir unser botschaft mit sorgen her und dar schicken, in iwern raten beratenlich und wislich úber die sachen zû siczen, was uns stetten darinne zů tünd und zû laßent si. und was iwer mainung in den sachen sin wôlle und sunder ob wir stett unser verainung unser ratsbotschaft uf den obgenanten tag schiken sullen und wie vil und von welichen stetten die sin sullen, das alles laßent uns bi disem botten aigentlich verschribens wißen, uns darnach und nach der stett merrem zû richten und 10 die sachen ußzûrichten und zû fertigen wissen 1, als sich denne nach dem merrern ge- púren wirt. und land uns darumbe iwer verschriben antwürt wider wißen mit dem botten. geben uf suntag vor b Pauli conversionis anno etc. 41. H4I Jan. 29 [in verso] Den ersamen und wisen burger- maister und raute der statt Nordlingen, msern besundern gûten frunden. Burgermaister und rate zů Ulme. 15 1441 Jun. 29 325. Ulm an Frankfurt2: schreibt, daßs es die Einladung des Königs zum Mainzer Tage zu spät erhalten habe, um noch die verbündeten Städte zu sich berufen zu können, und daß die Beschickung des Tages wegen Fehde unmöglich sei; bittet, den Städtebund zu entschuldigen und über Verhandlungen und Besuch des Tages sowic 2o ctwa dort gegen den Städtebund vorgebrachte Klagen zu berichten. 1441 Januar 29 [ Ulm J. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Ulme von des tages wegen zu Mencze. In Frankfurt Stadt-A. a. a. O. fol. 4 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischlußt zu dem in Anm. 2 mitgeteilten Briefe Frankfurts an seine Gesandten in Mainz vom 7. Fe- bruar 1441. 25 Febr. 2 Fursichtigen ersamen und wisen. besundern gûten frunde. unser fruntlich willig dienst und was wir€ eeren und gûtz vermúgen wiße iuwer wißhaite von uns berait 3o voran. lieben frunde. wir fügen úwer wißhaite zû wissen, das unser allergnädigister herre der Römische etc. kúnig unsern frunden den stetten unsrer verainung und uns geschriben3 und uf ainen versampnungtage gen Mênneze uf unser lieben frowen tag liecht- miß schierist zû schicken verkundet hatt. und ist uns derselbe briefe als kurz 4 geant- wúrt worden, deßhalb wir unser frunde die stette unser verainunge als kurz nicht zü 35 uns gemanen noch och si noch wir unser rautzbottschaft träffenlichen irer und unser vientschaft halb uf den egenanten tag in die statt Mênncze nicht geschicken kunnen. a) om. orig. b) am.; orig. von. c) orig. wiedcrholl wir. Die Absendung einer Gesandtschaft unterblieb. Vgl. nr. 325. 2 Frankfurt schickte eine Abschrift des Briefes am 7. Februar an seine Gesandten in Mainz Walther von Swarczenberg den alden und Clas Appenheymer mit folgendem Begleitschreiben: uns han unsere guten frunde von Ulme geschriben, als wir uch abeschrift hie-inne verslossen senden. wand uns nu von den sachen nit wissende ist, also das wir in daruf geantworten mogen, so ist unsere mei- nunge, das ir nach den puncten und sachen, davon sie in irme briefe beruren, lernen und erfaren wullet und den von Ulme daruf von uch als von unsern 40 geschichten frunden zu dem tage gein Mencze ein antwort im besten schriben wullet (dan der bode darumb bi uch kommet und daruf harret) und dar- inne tun, als wir uch besundern wol getruwen. Datum feria 3. post Dorathee [Febr. 7] 1441. 45 (Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 3 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) Vgl. die Vorlage U unserer nr. 304. Am 22. Januar. Vgl. nr. 324.
610 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Jаn. 22 also das der egenant tag zû Mentz zû sûchen unser frund der stett manung nicht er- warten mag, und umbe das in den sachen ichtzit verkurzet werd, do wolten wir nicht laßen, wir wolten iwer ersamkait das von stunden an verkúnden und zû wißent tûn, iuch darnach zû richten und, wan " in den kriegen und loufen, die wir stett unser verainung zů schaffen und vor uns haben, wir unser botschaft mit sorgen her und dar schicken, in iwern raten beratenlich und wislich úber die sachen zû siczen, was uns stetten darinne zů tünd und zû laßent si. und was iwer mainung in den sachen sin wôlle und sunder ob wir stett unser verainung unser ratsbotschaft uf den obgenanten tag schiken sullen und wie vil und von welichen stetten die sin sullen, das alles laßent uns bi disem botten aigentlich verschribens wißen, uns darnach und nach der stett merrem zû richten und 10 die sachen ußzûrichten und zû fertigen wissen 1, als sich denne nach dem merrern ge- púren wirt. und land uns darumbe iwer verschriben antwürt wider wißen mit dem botten. geben uf suntag vor b Pauli conversionis anno etc. 41. H4I Jan. 29 [in verso] Den ersamen und wisen burger- maister und raute der statt Nordlingen, msern besundern gûten frunden. Burgermaister und rate zů Ulme. 15 1441 Jun. 29 325. Ulm an Frankfurt2: schreibt, daßs es die Einladung des Königs zum Mainzer Tage zu spät erhalten habe, um noch die verbündeten Städte zu sich berufen zu können, und daß die Beschickung des Tages wegen Fehde unmöglich sei; bittet, den Städtebund zu entschuldigen und über Verhandlungen und Besuch des Tages sowic 2o ctwa dort gegen den Städtebund vorgebrachte Klagen zu berichten. 1441 Januar 29 [ Ulm J. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Ulme von des tages wegen zu Mencze. In Frankfurt Stadt-A. a. a. O. fol. 4 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischlußt zu dem in Anm. 2 mitgeteilten Briefe Frankfurts an seine Gesandten in Mainz vom 7. Fe- bruar 1441. 25 Febr. 2 Fursichtigen ersamen und wisen. besundern gûten frunde. unser fruntlich willig dienst und was wir€ eeren und gûtz vermúgen wiße iuwer wißhaite von uns berait 3o voran. lieben frunde. wir fügen úwer wißhaite zû wissen, das unser allergnädigister herre der Römische etc. kúnig unsern frunden den stetten unsrer verainung und uns geschriben3 und uf ainen versampnungtage gen Mênneze uf unser lieben frowen tag liecht- miß schierist zû schicken verkundet hatt. und ist uns derselbe briefe als kurz 4 geant- wúrt worden, deßhalb wir unser frunde die stette unser verainunge als kurz nicht zü 35 uns gemanen noch och si noch wir unser rautzbottschaft träffenlichen irer und unser vientschaft halb uf den egenanten tag in die statt Mênncze nicht geschicken kunnen. a) om. orig. b) am.; orig. von. c) orig. wiedcrholl wir. Die Absendung einer Gesandtschaft unterblieb. Vgl. nr. 325. 2 Frankfurt schickte eine Abschrift des Briefes am 7. Februar an seine Gesandten in Mainz Walther von Swarczenberg den alden und Clas Appenheymer mit folgendem Begleitschreiben: uns han unsere guten frunde von Ulme geschriben, als wir uch abeschrift hie-inne verslossen senden. wand uns nu von den sachen nit wissende ist, also das wir in daruf geantworten mogen, so ist unsere mei- nunge, das ir nach den puncten und sachen, davon sie in irme briefe beruren, lernen und erfaren wullet und den von Ulme daruf von uch als von unsern 40 geschichten frunden zu dem tage gein Mencze ein antwort im besten schriben wullet (dan der bode darumb bi uch kommet und daruf harret) und dar- inne tun, als wir uch besundern wol getruwen. Datum feria 3. post Dorathee [Febr. 7] 1441. 45 (Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 3 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) Vgl. die Vorlage U unserer nr. 304. Am 22. Januar. Vgl. nr. 324.
Strana 611
D. Besuch des Tages nr. 324-332. 611 1441 Jan. 29 und darumbe so bitten wir úwer fursichtigen wißhaite von unsrer frunde der stette und unsern wegen mit ernstlichem vlizze, ir wôllent unser frunde die stette und uns, ob oder wenne sich das uf dem egenanten tage gepúren wirdt, nach dem besten umbe sôlichs verantwúrten und uns, was uf dem egenanten tage gehandelt und ußgericht werde und 5 sunder ob unser egenanter gnädigister herre der Rômisch kunig selbs dahin kommen werde ald was bottschaft und wer von sinen wegen gen Mênncze komme oder si und ob ir icht hortent oder gewar wurdent, das wir von unsern vienden oder ieman andrer unbillicher sachen verseit oder verklagt wurden, das ir uns das, so vil und iuch gepúr- lich sin wôlle, bi disem unserm botten verschribens wissen laussent. und wôllent úch 10 in dem so gúnstlich und frúntlich bewisen, als wir úch sunder zwifel wol getruwen und uns daran genzlich verlaussen. das wôllen wir mit willen umbe úwer fursichtigen wiß- haite gerne verdienen. geben uf sunnentag vor unser lieben frowen tag zû liechtmißs anno domini etc. 41. [in verso] Den fursichtigen ersammen und wisen den schôpfen und dem rate der statt Francken- furt, unsern besundern lieben und gûten frunden. Burgermaister und rate ze Ulme. 15 1441 Jan. 29 326. Frankfurt an die Kurfürsten: erwidert auf ihre Zuschrift, daß es seine Gelehrten und Juristen gern zum Mainzer Tage schicken wolle. [1441 bald nach Februar 24 1 Frankfurt.] [144I bald nach Febr. 24] 20 25 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 10 conc. chart. Oben links in der Ecke ist vom Schreiber bemerkt non transivit, quia non opus fuit. Auf der Rückseite steht die wohl ebenfalls vom Schreiber herrührende Notiz Die fursten und herren zu Mencze umb die gelerten frunde. Teilweise gedruckt bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 20 nr. 37 aus unserer Vorlage. — Benutzt von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 15. Unsern undertenigen willigen dinst zuvor. erwirdigen hochgebornen und wirdigen. lieben gnedigen herren. als uwer gnaden uns han tun schriben von des tags wegen, den der allerdurchluchtigiste furste und herre unser allergnedigister liebster herre der 30 Romische konig umb zweitracht willen, so in der heilgen kirchen uferstanden a sin, gein Mencze gesaczt hat, unsere gelerten auch dohin zu senden, als dann uwer gnaden brief 2 mit faste b schriften folliclicher innehelt, han wir oitmudiclich enphangen und guter masse verstanden. und wir biden uwer furstliche gnaden und wirdikeit underteniclich wissen, das soliche irrunge und was widerwertikeit in die heilige Cristenheid fallen mochte uns s5 als frommen Cristen getrulich leid und nit lieb ist. und wiewol wir zu solichen sachen cleine furdernis getun mogen und nit faste geburlich ist darbi zu schicken, iedoch gode dem almechtigen zu lobe, der Cristenheid zu troste und furdernis, dem heilgen riche zu eren und uwern furstlichen gnaden und wirden zu dinste und wolgefallen und " umb uwerer begerunge willen meinen wir unsere gelerten und juristen? gerne zu solichem 40 tage zu senden, im besten bi dief sachen zu 8 geen zu helfen und zu raden. dan wo� a) im Konzept stand suerst uferstanden ist geschriben hat; dann wurde ist gestrichen und darüber geschrieben sin bis gesaczt; offenbar ist auch geschriben su streichen. b) im Konzept folgt durchgestrichen meo. c) und his iedoch ist am Rande nachgetragen. d) und — willen ist über der Zeile nachgetragen. e) ist korrigiert für ad- vocaten. f) im Konzept folgt soliche. g) zu geen ist über der Zeile nachgetragen. 1 Uber den Terminus post quem kann kein Zweifel bestehen, da in dem Briefe auf das Schreiben der Kurfürsten an Frankfurt vom 24. Februar, die Vorlage F unserer nr. 341, Bezug genommen ist. Für den Terminus ante quem fehlt 50 es an cinem Anhalt, aber man darf woll voraus- 45 setzen, daß sich der Frankfurter Rat unmittelbar nach dem Einlauf des kurfürstlichen Schreibens mit der Antwort befaßt hat, also wohl noch in den letsten Tagen des Februar. 7 Der Brief ist die Vorlage F unserer nr. 341.
D. Besuch des Tages nr. 324-332. 611 1441 Jan. 29 und darumbe so bitten wir úwer fursichtigen wißhaite von unsrer frunde der stette und unsern wegen mit ernstlichem vlizze, ir wôllent unser frunde die stette und uns, ob oder wenne sich das uf dem egenanten tage gepúren wirdt, nach dem besten umbe sôlichs verantwúrten und uns, was uf dem egenanten tage gehandelt und ußgericht werde und 5 sunder ob unser egenanter gnädigister herre der Rômisch kunig selbs dahin kommen werde ald was bottschaft und wer von sinen wegen gen Mênncze komme oder si und ob ir icht hortent oder gewar wurdent, das wir von unsern vienden oder ieman andrer unbillicher sachen verseit oder verklagt wurden, das ir uns das, so vil und iuch gepúr- lich sin wôlle, bi disem unserm botten verschribens wissen laussent. und wôllent úch 10 in dem so gúnstlich und frúntlich bewisen, als wir úch sunder zwifel wol getruwen und uns daran genzlich verlaussen. das wôllen wir mit willen umbe úwer fursichtigen wiß- haite gerne verdienen. geben uf sunnentag vor unser lieben frowen tag zû liechtmißs anno domini etc. 41. [in verso] Den fursichtigen ersammen und wisen den schôpfen und dem rate der statt Francken- furt, unsern besundern lieben und gûten frunden. Burgermaister und rate ze Ulme. 15 1441 Jan. 29 326. Frankfurt an die Kurfürsten: erwidert auf ihre Zuschrift, daß es seine Gelehrten und Juristen gern zum Mainzer Tage schicken wolle. [1441 bald nach Februar 24 1 Frankfurt.] [144I bald nach Febr. 24] 20 25 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 10 conc. chart. Oben links in der Ecke ist vom Schreiber bemerkt non transivit, quia non opus fuit. Auf der Rückseite steht die wohl ebenfalls vom Schreiber herrührende Notiz Die fursten und herren zu Mencze umb die gelerten frunde. Teilweise gedruckt bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 20 nr. 37 aus unserer Vorlage. — Benutzt von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 15. Unsern undertenigen willigen dinst zuvor. erwirdigen hochgebornen und wirdigen. lieben gnedigen herren. als uwer gnaden uns han tun schriben von des tags wegen, den der allerdurchluchtigiste furste und herre unser allergnedigister liebster herre der 30 Romische konig umb zweitracht willen, so in der heilgen kirchen uferstanden a sin, gein Mencze gesaczt hat, unsere gelerten auch dohin zu senden, als dann uwer gnaden brief 2 mit faste b schriften folliclicher innehelt, han wir oitmudiclich enphangen und guter masse verstanden. und wir biden uwer furstliche gnaden und wirdikeit underteniclich wissen, das soliche irrunge und was widerwertikeit in die heilige Cristenheid fallen mochte uns s5 als frommen Cristen getrulich leid und nit lieb ist. und wiewol wir zu solichen sachen cleine furdernis getun mogen und nit faste geburlich ist darbi zu schicken, iedoch gode dem almechtigen zu lobe, der Cristenheid zu troste und furdernis, dem heilgen riche zu eren und uwern furstlichen gnaden und wirden zu dinste und wolgefallen und " umb uwerer begerunge willen meinen wir unsere gelerten und juristen? gerne zu solichem 40 tage zu senden, im besten bi dief sachen zu 8 geen zu helfen und zu raden. dan wo� a) im Konzept stand suerst uferstanden ist geschriben hat; dann wurde ist gestrichen und darüber geschrieben sin bis gesaczt; offenbar ist auch geschriben su streichen. b) im Konzept folgt durchgestrichen meo. c) und his iedoch ist am Rande nachgetragen. d) und — willen ist über der Zeile nachgetragen. e) ist korrigiert für ad- vocaten. f) im Konzept folgt soliche. g) zu geen ist über der Zeile nachgetragen. 1 Uber den Terminus post quem kann kein Zweifel bestehen, da in dem Briefe auf das Schreiben der Kurfürsten an Frankfurt vom 24. Februar, die Vorlage F unserer nr. 341, Bezug genommen ist. Für den Terminus ante quem fehlt 50 es an cinem Anhalt, aber man darf woll voraus- 45 setzen, daß sich der Frankfurter Rat unmittelbar nach dem Einlauf des kurfürstlichen Schreibens mit der Antwort befaßt hat, also wohl noch in den letsten Tagen des Februar. 7 Der Brief ist die Vorlage F unserer nr. 341.
Strana 612
612 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 mide wir uwern furstlichen hochwirdigen gnaden und wirdikeiden willen und behegelich- bald nach keit getun und bewisen mochten, daz teden wir mit willen gerne. datum. Febr. 24] 1441 327. Köln an die auf dem Mainzer Reichstag Anwesenden: will ihrer Aufforderung, Ge- März 7 sandte nach Mainz zu schicken, gern entsprechen, wenn sie den Grafen Johann von Nassau veranlassen, die der Stadt aus unbekanntem Grunde angesagte Fehde zurück- 5 1441 zunchmen, oder wenn sie die Gesandten sonstwie mit Geleit versorgen. März 1 ſKöln J. Aus Köln Stadt-A. Briefbuch 15 fol. 67b- 68a cop. chart. coaeva. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 162. — Benutst von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) 10 S. 14 Anm. 1 und 6. Febr. 2 1441 Unsen willigen bereiden dienst ind wat wir guetz vermoigen. eirwirdige fursten. eirsamen eidelen ind wailgeboren, besunderen liben herren ind guede vrunde. as ure furstliche gnaden eidelheit ind liebde uns ietzont haint doen schriben, unse vrunde zo der dachfart zo Maentze zo schicken, in maissen urre gnaden ind liebden brief inheldt 1, 15 hain wir, lieben herren, wail verstanden. ind begeren ure furstliche gnaden ind liebde daruf zo wissen, dat der alredurluchtichste hogeborenste furste unse alreliebste gnedichste herre her Frederich Roemscher konink etc. uns unse vrunde zo der dachfart zo Nureyn- berg? ind na zo Mayntze3 zo schicken hait doen schriben. so haben wir sinen konink- lichen genaden zo eren ind gehoirsamheit, as billich ist, unse vrunde na untfenknis des 2o iersten briefs darzo gevoeget, up die dachfart zo komen. as dan die ierste ind ander dachfart bis an die dirde verlenget ind uf purificacionis lestvergangen zo Mayntze be- scheiden sint, so waren wir ind sin noch in willen, unse vrunde aldar zo senden. sunder wir hain datselbe ein zit verhalden durch warnungen willen, de uns doe heimlichen an- komen ind ietzont offenbair worden ist, as bi namen daz unse vrunde vur deim eidelen 25 grave Johan van Nassau ind den sinen besorget seulden sin. also, lieben herren, ist derselbe grave Johan ietzont in sinen offenen brieven mit vill anderen unse viant worden. ind doch in sinen brieven niet verneimen kunnen, warumb he sulchen viantschaff an uns kere. bidden darumb ure furstliche gnaden dienstlich, denselben graven Johan willen doen underwisen, dat he uns die viantschaff vur sich ind sine helfer abestelle 4. 30 hedde he einche ansprache zo uns, darumb weulden wir im redeliger usdracht uf ge- leigenen steiden niet weigeren. ind mach uns daz geschien ader sus unse vrunde mit geleide versorget werden, daz si velich ind sicher uf den egenanten dach ind weder van danne komen moegen, so willen wir si mit gudem willen gerne zo deme dage schicken. ind waz wir urre gnaden ind liebden underwisongen hie-inne geniessen of warnae wir 35 uns in desen sachen richten moegen, begeren wir eine guetliche beschreven antwerde van uren furstlichen gnaden ind liebden, die unse herre got etc. datum die prima marcii anno etc. 41. [supra] Dominis in dieta Maguntina existentibus. März 17 40 1 Der Brief wird mutatis mutandis ebenso ge- lautet haben wie der, den die Kurfürsten am 24. Februar an Frankfurt schrieben (nr. 341 Vorlage F). 2 Vgl. S. 277 und nr. 284. 3 Vgl. S. 528 und nr. 304. 4 Diese Bitte Kölns scheint den Erzbischof von Mainz veranlaßt zu haben, zwischen beiden Teilen zu vermitteln. Die Stadt schrieb ihm am 22. März 1441: er habe ihr wegen der Sache zwischen ihr und dem Junker Johann Grafen zu Nassauwe mit- geteilt, daß Graf Johann gern an einem gütlichen Tage teilnehmen wolle; sie danke ihm für seine Bemühungen; sie schicke umb der sachen willen zu ihm den Meister Johann van Stommel, ihren Proto- 45 notar, und bitte, ihn gnädig anzuhören und ihm zu glauben; dat. die 22. mensis marcii anno etc. 41. (Köln Stadt-A. Briefbuch 15 fol. 70a cop. chart. coaeva mit einigen Korrekturen.) 50
612 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 mide wir uwern furstlichen hochwirdigen gnaden und wirdikeiden willen und behegelich- bald nach keit getun und bewisen mochten, daz teden wir mit willen gerne. datum. Febr. 24] 1441 327. Köln an die auf dem Mainzer Reichstag Anwesenden: will ihrer Aufforderung, Ge- März 7 sandte nach Mainz zu schicken, gern entsprechen, wenn sie den Grafen Johann von Nassau veranlassen, die der Stadt aus unbekanntem Grunde angesagte Fehde zurück- 5 1441 zunchmen, oder wenn sie die Gesandten sonstwie mit Geleit versorgen. März 1 ſKöln J. Aus Köln Stadt-A. Briefbuch 15 fol. 67b- 68a cop. chart. coaeva. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 162. — Benutst von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) 10 S. 14 Anm. 1 und 6. Febr. 2 1441 Unsen willigen bereiden dienst ind wat wir guetz vermoigen. eirwirdige fursten. eirsamen eidelen ind wailgeboren, besunderen liben herren ind guede vrunde. as ure furstliche gnaden eidelheit ind liebde uns ietzont haint doen schriben, unse vrunde zo der dachfart zo Maentze zo schicken, in maissen urre gnaden ind liebden brief inheldt 1, 15 hain wir, lieben herren, wail verstanden. ind begeren ure furstliche gnaden ind liebde daruf zo wissen, dat der alredurluchtichste hogeborenste furste unse alreliebste gnedichste herre her Frederich Roemscher konink etc. uns unse vrunde zo der dachfart zo Nureyn- berg? ind na zo Mayntze3 zo schicken hait doen schriben. so haben wir sinen konink- lichen genaden zo eren ind gehoirsamheit, as billich ist, unse vrunde na untfenknis des 2o iersten briefs darzo gevoeget, up die dachfart zo komen. as dan die ierste ind ander dachfart bis an die dirde verlenget ind uf purificacionis lestvergangen zo Mayntze be- scheiden sint, so waren wir ind sin noch in willen, unse vrunde aldar zo senden. sunder wir hain datselbe ein zit verhalden durch warnungen willen, de uns doe heimlichen an- komen ind ietzont offenbair worden ist, as bi namen daz unse vrunde vur deim eidelen 25 grave Johan van Nassau ind den sinen besorget seulden sin. also, lieben herren, ist derselbe grave Johan ietzont in sinen offenen brieven mit vill anderen unse viant worden. ind doch in sinen brieven niet verneimen kunnen, warumb he sulchen viantschaff an uns kere. bidden darumb ure furstliche gnaden dienstlich, denselben graven Johan willen doen underwisen, dat he uns die viantschaff vur sich ind sine helfer abestelle 4. 30 hedde he einche ansprache zo uns, darumb weulden wir im redeliger usdracht uf ge- leigenen steiden niet weigeren. ind mach uns daz geschien ader sus unse vrunde mit geleide versorget werden, daz si velich ind sicher uf den egenanten dach ind weder van danne komen moegen, so willen wir si mit gudem willen gerne zo deme dage schicken. ind waz wir urre gnaden ind liebden underwisongen hie-inne geniessen of warnae wir 35 uns in desen sachen richten moegen, begeren wir eine guetliche beschreven antwerde van uren furstlichen gnaden ind liebden, die unse herre got etc. datum die prima marcii anno etc. 41. [supra] Dominis in dieta Maguntina existentibus. März 17 40 1 Der Brief wird mutatis mutandis ebenso ge- lautet haben wie der, den die Kurfürsten am 24. Februar an Frankfurt schrieben (nr. 341 Vorlage F). 2 Vgl. S. 277 und nr. 284. 3 Vgl. S. 528 und nr. 304. 4 Diese Bitte Kölns scheint den Erzbischof von Mainz veranlaßt zu haben, zwischen beiden Teilen zu vermitteln. Die Stadt schrieb ihm am 22. März 1441: er habe ihr wegen der Sache zwischen ihr und dem Junker Johann Grafen zu Nassauwe mit- geteilt, daß Graf Johann gern an einem gütlichen Tage teilnehmen wolle; sie danke ihm für seine Bemühungen; sie schicke umb der sachen willen zu ihm den Meister Johann van Stommel, ihren Proto- 45 notar, und bitte, ihn gnädig anzuhören und ihm zu glauben; dat. die 22. mensis marcii anno etc. 41. (Köln Stadt-A. Briefbuch 15 fol. 70a cop. chart. coaeva mit einigen Korrekturen.) 50
Strana 613
D. Besuch des Tages nr. 324-332. 613 328. Nürnberg an die Kurfürsten von Mainz und Trier und an die Gesandten K. Friedrichs und der Kurfürsten von Köln, der Pfalz, Sachsen und Brandenburg, die jetzt auf dem Tage zu Mainz sind: erwidert auf ihre Aufforderung, den Mainzer Tag zu beschicken, daß es längst gern seine Gesandten geschickt hätte, dies aber wegen der Kriege und Widerwärtigkeiten im Lande nicht ohne Besorgnis und Wagnis habe tun können; will nun die Gesandten so bald wie möglich schicken. März 16 Nürnberg.] [1441 [1441 März 16] Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 334ab cop. chart. coacva. Hochwirdigisten erwirdigen fürsten und herren, unser willig etc. gnedigen lieben 10 herren. ewer hochwirdikeit brief 1 uns von wegen des tages zu Meintze und auch unser botschaft darzu zu schicken getan " haben wir ersamclich enphangen und den mit seiner inhalt wol vernomen. und als wir auß denselben schriften merklich prufen und versten ewer hochwirdikeit treffenlichen fleisse empsig mew und unverdrossen arbeit, zwifeln wir nicht, got der almechtig werde das über sollich lobe wirde und ere, so ir 15 umb sollicher woltat guter werke und loblicher ding willen gegen der werlt erwerbet, auchb gegen ewer hochwirdikeit gnediclich erkennen und milticlich belonen. und uns mag auch ewer gnade wol getrwen, das uns all und igliche widerwertikeit in der heiligen kirchen und dem heiligen reiche uferstanden getrulich wider und leide sein. und was wir auch nach unserm vermugen guts darzu gedienen môchten, des wern wir 20 auß sunder lieb und trwen, so wir dem heiligen reiche und gemeinem nutz gewant sein, willig und bereit. und wiewol wir unser botschaft nu langst zu sollichem tage gerne geschickt hetten, so sein sollich merklich kriege und groß widerwertikeit in disen landen, das wir dieselben unser botschaft on treffenlich sorg und wagnuß zu dem genanten tag gen Meintz bisher nicht haben geschicken mugen. idoch wollen wir unsern ernst und 25 fleisse tûn, sollich unser botschaft, so schierst wir mugen, zu dem berurten tage zu vertigen 2, bittende mit dienstlicher undertenikeit, das uns ewer furstlich gnade das nicht ungnediclich, sunder in gut vermerken und ufnemen wolle, als wir des und aller gnaden etc. datum ut supra 3. [supra] Dene hochwirdigisten erwirdigen fursten und herren hern Diethrichen zu Meintz und durch Germaniam, hern Jacoben zu Trier und in Gallien und durch das kunkreich zu Arlat erzbischoffen und erzcanzlern, und des allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Fridrichs Romischen " kunges etc., unsers gnedigisten herren, des hochwirdigisten und der durchluchtigen fursten und herren hern Dietrichs erzbischofs zu Coln etc., hern e Ludwigs pfalzgraven 30 35 40 1 Der Brief wird unserer nr. 341 entsprochen haben. 2 Die Gesandtschaft ist tatsächlich abgegangen. Am 3. April [1441] schrieb Nürnberg an Paulus Grunthern und Meister Hannsen etc. Marquardi: 45 es schicke ihnen unter anderèm ein copei der pro- testacion unter unsers herren von Meintz secret und ein copi der protestacion zu Nurmberg bei uns er- gangen, die Herr Conrat Konhofer maister aller fa- cultet, Dompropst zu Regensburg fund Anwalt 50 Nürnbergs in Basel in einem Streit der Stadt mit Deutsche Reichstags-Akten XV. a) felll in der Vorlage. b) Vorl. das auch ; das das ist offenbar nur ans Verschen hier triederholl. c) am Rande ist von ciner anderen gleichzeitigen Hund bemerkt Superscriptio. d) cm.; Vorl. Romisches. e) em.; Vorl. her. dem Deutschmeister Eberhard von Seinsheim], ge- schickt habe; es habe seine Botschaft zu dem Tage gen Meintz gefertigt, die dann unter andern dingen der obgerurten sache [d. i. des Streits mit Seins- heim] daselbst auch warnemen sol; dat. feria 2. post judica [April 3]. (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 349 ab cop. chart. coaeva.) Vgl. auch S. 272 Anm. 7 und S. 540 Anm. 10. 3 D. i. 5. post reminiscere [März 16], wie in einem Brief Nürnbergs an Augsburg, der auf fol. 333 ab steht. 78
D. Besuch des Tages nr. 324-332. 613 328. Nürnberg an die Kurfürsten von Mainz und Trier und an die Gesandten K. Friedrichs und der Kurfürsten von Köln, der Pfalz, Sachsen und Brandenburg, die jetzt auf dem Tage zu Mainz sind: erwidert auf ihre Aufforderung, den Mainzer Tag zu beschicken, daß es längst gern seine Gesandten geschickt hätte, dies aber wegen der Kriege und Widerwärtigkeiten im Lande nicht ohne Besorgnis und Wagnis habe tun können; will nun die Gesandten so bald wie möglich schicken. März 16 Nürnberg.] [1441 [1441 März 16] Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 334ab cop. chart. coacva. Hochwirdigisten erwirdigen fürsten und herren, unser willig etc. gnedigen lieben 10 herren. ewer hochwirdikeit brief 1 uns von wegen des tages zu Meintze und auch unser botschaft darzu zu schicken getan " haben wir ersamclich enphangen und den mit seiner inhalt wol vernomen. und als wir auß denselben schriften merklich prufen und versten ewer hochwirdikeit treffenlichen fleisse empsig mew und unverdrossen arbeit, zwifeln wir nicht, got der almechtig werde das über sollich lobe wirde und ere, so ir 15 umb sollicher woltat guter werke und loblicher ding willen gegen der werlt erwerbet, auchb gegen ewer hochwirdikeit gnediclich erkennen und milticlich belonen. und uns mag auch ewer gnade wol getrwen, das uns all und igliche widerwertikeit in der heiligen kirchen und dem heiligen reiche uferstanden getrulich wider und leide sein. und was wir auch nach unserm vermugen guts darzu gedienen môchten, des wern wir 20 auß sunder lieb und trwen, so wir dem heiligen reiche und gemeinem nutz gewant sein, willig und bereit. und wiewol wir unser botschaft nu langst zu sollichem tage gerne geschickt hetten, so sein sollich merklich kriege und groß widerwertikeit in disen landen, das wir dieselben unser botschaft on treffenlich sorg und wagnuß zu dem genanten tag gen Meintz bisher nicht haben geschicken mugen. idoch wollen wir unsern ernst und 25 fleisse tûn, sollich unser botschaft, so schierst wir mugen, zu dem berurten tage zu vertigen 2, bittende mit dienstlicher undertenikeit, das uns ewer furstlich gnade das nicht ungnediclich, sunder in gut vermerken und ufnemen wolle, als wir des und aller gnaden etc. datum ut supra 3. [supra] Dene hochwirdigisten erwirdigen fursten und herren hern Diethrichen zu Meintz und durch Germaniam, hern Jacoben zu Trier und in Gallien und durch das kunkreich zu Arlat erzbischoffen und erzcanzlern, und des allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Fridrichs Romischen " kunges etc., unsers gnedigisten herren, des hochwirdigisten und der durchluchtigen fursten und herren hern Dietrichs erzbischofs zu Coln etc., hern e Ludwigs pfalzgraven 30 35 40 1 Der Brief wird unserer nr. 341 entsprochen haben. 2 Die Gesandtschaft ist tatsächlich abgegangen. Am 3. April [1441] schrieb Nürnberg an Paulus Grunthern und Meister Hannsen etc. Marquardi: 45 es schicke ihnen unter anderèm ein copei der pro- testacion unter unsers herren von Meintz secret und ein copi der protestacion zu Nurmberg bei uns er- gangen, die Herr Conrat Konhofer maister aller fa- cultet, Dompropst zu Regensburg fund Anwalt 50 Nürnbergs in Basel in einem Streit der Stadt mit Deutsche Reichstags-Akten XV. a) felll in der Vorlage. b) Vorl. das auch ; das das ist offenbar nur ans Verschen hier triederholl. c) am Rande ist von ciner anderen gleichzeitigen Hund bemerkt Superscriptio. d) cm.; Vorl. Romisches. e) em.; Vorl. her. dem Deutschmeister Eberhard von Seinsheim], ge- schickt habe; es habe seine Botschaft zu dem Tage gen Meintz gefertigt, die dann unter andern dingen der obgerurten sache [d. i. des Streits mit Seins- heim] daselbst auch warnemen sol; dat. feria 2. post judica [April 3]. (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 349 ab cop. chart. coaeva.) Vgl. auch S. 272 Anm. 7 und S. 540 Anm. 10. 3 D. i. 5. post reminiscere [März 16], wie in einem Brief Nürnbergs an Augsburg, der auf fol. 333 ab steht. 78
Strana 614
614 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. (1441 März 16] bei Reine und herzogen in Beyrn, hern Fridrichs herzogen zu Sachsen etc. und hern Fridrichs mar- graven zu Branndenburg und burgraven zu Nurm- berg, aller des heiligen reichs kurfursten, unser gnedigen herren sendbotten, die dann itzunt uf dem tag zu Meintze sein. 4441 329. Peter Rudolf und Heinrich [Vinder] an Hzg. Albrecht III. von Baiern: haben März 25 gehört, daß der Mainzer Tag ungefähr bis zum 23. April verschoben sei und daßs Papst Felix an den Herzog geschrieben habe; bitten um Mitteilung des Inhaltes des päpstlichen Briefes und ob sie nun noch mit dem Bischof von Regensburg und 10 dem Propst von Rohr wegen des Besuches des Tages verhandeln sollen. 1441 März 25 Freising. Aus München Reichs-A. Bayern, Religions- und Kirchenangelegenheiten: Acta, Concordate und Konzilien 1441-1750 Tom. 1 fol. 5 ab orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Durchlauchtiger hochgeborner fürst, genâdiger lieber herr. unser willig undertanig 15 dinst ewern gnaden alzeit berait. genadiger herr. als uns ewr gnad bevolhen hat, mit dem bischof von Regenspurg oder mit her Petern von Ror 1 ze reden, daz ir ainer von ewer gnaden wegen zûm tag gen Meincz rit, nû hat uns her Hainrich Suncher als heût gesagt, wie das des bischofs von Freising caplan an pfinztag nagst von Basel hieher komen sei. der hab im gesagt, wie er zû Basel gehôrt hab, die cârdinal seien 20 wider auf dem weg gen Basel und der tag zû Maincz sei verlengt villeicht bis auf sand April2s Jorgen tag. er hat uns auch mer gesagt, wie daz derselb caplan ewern gnaden ain brief hab pracht von unserm heiligen vatter babst Felix. derselb brief sei ewern gnaden März24 gestert geschickt worden. genâdiger herr, nû wissen wir nicht, was der babst ewern gnaden geschriben hat, auch ob der tag fürgank hab oder nicht. darumb so bitten wir 25 ewer gnad, uns von stunden bei tag und nacht wissen ze lassen, was der babst ewern gnaden geschriben hab, auch ob der tag verlengt sei oder nit und wie wir die sach gen dem bischof von Regenspurg und dem brobst von Ror handeln sollen, wann wir also auf ewr potschaft harren und dieweil nichtz werben wellen. datum Freising an unser frawen verkündung tag anno etc. 41. [in verso] Dem durchlaûchtigen hochgeborn fürsten und herrn herrn Albrechten pfalzgraven bei Rein herzogen in Bairn und graven zû Voburg etc., unserm gnâdigen liben herrn. Peter Rudolf. Hainrich etc. März. 25 März 19 1441 Märs 25 30 1441 März 28 330. Peter Rudolf und Heinrich Vinder an Hzg. Albrecht III. von Baiern: berichten ss unter anderem über ihre Verhandlungen mit dem Bischof von Regensburg und Propst Peter von Rohr, die sich bereit erklärt haben, als Vertreter des Herzogs zum Tag nach Mainz zu reisen. 1441 März 28 Regensburg. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 18�19 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Die Nachschrift steht auf 40 einem besonderen Zettel, fol. 20. Unter der Adresse steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Petrus Rudolff und Haintz von der potschaff wegen gen Maintz und ander sach wegen den bischof von Regenspurg und Pruflingen antreffende. Durchlaüchtiger hochgeborner fürst, genâdiger lieber herr. unser willig undertânig dinst sein ewern gnaden voran berait. genâdiger lieber herr. [1] als wir hieher 45 Peter Fries, den wir in RTA. 10, 560ff. als kennen gelernt haben. Vgl. auch ebenda im Vor- Gesandten des Baseler Konzils an K. Sigmund wort S. XXXV-XXXVI.
614 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. (1441 März 16] bei Reine und herzogen in Beyrn, hern Fridrichs herzogen zu Sachsen etc. und hern Fridrichs mar- graven zu Branndenburg und burgraven zu Nurm- berg, aller des heiligen reichs kurfursten, unser gnedigen herren sendbotten, die dann itzunt uf dem tag zu Meintze sein. 4441 329. Peter Rudolf und Heinrich [Vinder] an Hzg. Albrecht III. von Baiern: haben März 25 gehört, daß der Mainzer Tag ungefähr bis zum 23. April verschoben sei und daßs Papst Felix an den Herzog geschrieben habe; bitten um Mitteilung des Inhaltes des päpstlichen Briefes und ob sie nun noch mit dem Bischof von Regensburg und 10 dem Propst von Rohr wegen des Besuches des Tages verhandeln sollen. 1441 März 25 Freising. Aus München Reichs-A. Bayern, Religions- und Kirchenangelegenheiten: Acta, Concordate und Konzilien 1441-1750 Tom. 1 fol. 5 ab orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Durchlauchtiger hochgeborner fürst, genâdiger lieber herr. unser willig undertanig 15 dinst ewern gnaden alzeit berait. genadiger herr. als uns ewr gnad bevolhen hat, mit dem bischof von Regenspurg oder mit her Petern von Ror 1 ze reden, daz ir ainer von ewer gnaden wegen zûm tag gen Meincz rit, nû hat uns her Hainrich Suncher als heût gesagt, wie das des bischofs von Freising caplan an pfinztag nagst von Basel hieher komen sei. der hab im gesagt, wie er zû Basel gehôrt hab, die cârdinal seien 20 wider auf dem weg gen Basel und der tag zû Maincz sei verlengt villeicht bis auf sand April2s Jorgen tag. er hat uns auch mer gesagt, wie daz derselb caplan ewern gnaden ain brief hab pracht von unserm heiligen vatter babst Felix. derselb brief sei ewern gnaden März24 gestert geschickt worden. genâdiger herr, nû wissen wir nicht, was der babst ewern gnaden geschriben hat, auch ob der tag fürgank hab oder nicht. darumb so bitten wir 25 ewer gnad, uns von stunden bei tag und nacht wissen ze lassen, was der babst ewern gnaden geschriben hab, auch ob der tag verlengt sei oder nit und wie wir die sach gen dem bischof von Regenspurg und dem brobst von Ror handeln sollen, wann wir also auf ewr potschaft harren und dieweil nichtz werben wellen. datum Freising an unser frawen verkündung tag anno etc. 41. [in verso] Dem durchlaûchtigen hochgeborn fürsten und herrn herrn Albrechten pfalzgraven bei Rein herzogen in Bairn und graven zû Voburg etc., unserm gnâdigen liben herrn. Peter Rudolf. Hainrich etc. März. 25 März 19 1441 Märs 25 30 1441 März 28 330. Peter Rudolf und Heinrich Vinder an Hzg. Albrecht III. von Baiern: berichten ss unter anderem über ihre Verhandlungen mit dem Bischof von Regensburg und Propst Peter von Rohr, die sich bereit erklärt haben, als Vertreter des Herzogs zum Tag nach Mainz zu reisen. 1441 März 28 Regensburg. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 18�19 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Die Nachschrift steht auf 40 einem besonderen Zettel, fol. 20. Unter der Adresse steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Petrus Rudolff und Haintz von der potschaff wegen gen Maintz und ander sach wegen den bischof von Regenspurg und Pruflingen antreffende. Durchlaüchtiger hochgeborner fürst, genâdiger lieber herr. unser willig undertânig dinst sein ewern gnaden voran berait. genâdiger lieber herr. [1] als wir hieher 45 Peter Fries, den wir in RTA. 10, 560ff. als kennen gelernt haben. Vgl. auch ebenda im Vor- Gesandten des Baseler Konzils an K. Sigmund wort S. XXXV-XXXVI.
Strana 615
D. Besuch des Tages nr. 324-332. 615 komen sein, haben wir nach bevelhnûß ewerr gnaden mit unserm gnâdigen herrn dem 1441 bischof von Regenspurg geredt, wie daz von sollicher zwaiung wegen, die dann ieczo in der heiligen Kristenlichen kirchen, ain tag gen Meincz gemacht, darzů ewer gnad durch unsern herrn den konig gevordert sei 1, auch darnach durch die cardinal 2, auch 5 die kürfürsten des konigs und ander fürsten potschaft, die zü Meincz sein, gebeten 3, ewer rât zû sollichem tag ze schicken. nü war ewer gnad selbs persondlich gern zü dem tag komen; so mûgt ir des von merclichs geschäftz und plôdickait halben nicht tûn. und in darauf von ewer gnaden wegen gebeten, zû dem obgnanten tag gen Meincz ze reiten und von ewer gnaden wegen da ze sein. und ob er sich des also willigen io und vervahen wolt, das wolten wir ewern gnaden züschreiben; alsdann wurd in ewr gnad durch geschrift aigenlichen underrichten, wie er die sach daniden von ewern wegen handeln und wes er sich halten solt etc. darauf hat uns der bischof ze antwort geben, wie das er nicht alain in den, sunder in allen sachen ewrn gnaden gehorsam sein well als ewr willig diener; er well auch von ewern wegen gern gen Maincz reiten und die 15 sach nach ewer gnaden underweisung handeln, doch das ewr gnad ansech sein reich- tung und armût als von der zerung wegen und ew gnadiclich darin bedenkt. dann vermôcht er die selbs ze geben, er wolt des auch willig sein. er hat auch mer mit uns geredt, wie in wol geraten daûcht, das ewr gnad herrn Petern brobst zů Ror mit im schicket, wann der in disen sachen vast laûfig, auch den herrn wol erkant sei 2o darauf haben wir mit herrn Petern, der auch hie gewesen ist, geredt, daz er sich dar- nach richt, ob im ewer gnad schreiben und gen Meincz schicken wurd, das er dann berait sei und von ewern wegen dahin reit, mit wem in dann ewr gnad schicken wurd. der hat sich des ewern gnaden zû gevallen auch gewilligt, wiewol er maint, daz er seins gotzhauß notdurft hiehaim wol zu schicken hett. nû hat her Peter mit uns geredt, 25 wie in der bischof vast taugenlich und güt bedunk, nachdem und er ain gelerter herr, auch wol an dem heiligen concili sei; und in soll ewer gnad der potschaft mit nichten vertragen. in bedaûcht auch gût und ewern gnaden vast erleich sein, das ewer gnad ainen laien auch mitschicket, der mit dem bischof in den rat gieng, wann doch der bischof ander diener mit im fürn müst; der war er also vertragen, und gieng ewern so gnaden mit der zerung nichtz des mer darauf. also wellen wir mit her Haymran a Nusperger reden, das er sich darnach richt, ob in ewer gnad mit dem bischof ze reiten vordern wurd, das er dann berait sei. genädiger herr, in dem allem bedenk sich ewr gnad, wen ir schicken, auch was ir in ze handeln bevelhen wellet, daz ir in das aigenlich in geschrift schickt, sunder wenn si sich heben und reiten sollen, daz si sich 35 darnach wissen ze richten, auch, wen ewr gnad schicken well, die mit zerung fursehet, wann ewr gnad wol verstet, das der heiligen kirchen gros und vil an den sachen ligt und, ob die nicht zû ainickait pracht werden, noch vil grosser mûe und unratz daraus ersten môchten. [In dem nun folgenden art. 2 schreiben die beiden Gesandten über die Bitte des Bischofs von Regensburg, daß der Herzog die Besteuerung der aigen laût 40 des Bischofs, die nach Hohenburg gehören und im herzoglichen Land vielleicht im Aiblinger oder Wofferczhauser Gericht sitzen, durch die herzoglichen Amtleute abstelle oder, wenn nicht, sie bis zur mündlichen Rücksprache mit dem Bischof anstehen lasse. Dann berichten sie in art. 3 über die infolge schlechter Verwaltung durch Abt und Konvent eingetretene Verschuldung des Klosters Prüfingen, die der Bischof von Regens- 45 burg bei Gelegenheit einer Visitation des Klosters entdeckt habe, und teilen die Vor- März 28 a) em. ; orig. Haynnran. 1 Vgl. Vorlage B unserer nr. 303. 2 Wohl durch die Kardinäle Grünwalder und Segovia. Vgl. nr. 292 artt. 1 und 2, auch nr. 331. 3 Vgl. nr. 341 Vorlage M. 78 *)
D. Besuch des Tages nr. 324-332. 615 komen sein, haben wir nach bevelhnûß ewerr gnaden mit unserm gnâdigen herrn dem 1441 bischof von Regenspurg geredt, wie daz von sollicher zwaiung wegen, die dann ieczo in der heiligen Kristenlichen kirchen, ain tag gen Meincz gemacht, darzů ewer gnad durch unsern herrn den konig gevordert sei 1, auch darnach durch die cardinal 2, auch 5 die kürfürsten des konigs und ander fürsten potschaft, die zü Meincz sein, gebeten 3, ewer rât zû sollichem tag ze schicken. nü war ewer gnad selbs persondlich gern zü dem tag komen; so mûgt ir des von merclichs geschäftz und plôdickait halben nicht tûn. und in darauf von ewer gnaden wegen gebeten, zû dem obgnanten tag gen Meincz ze reiten und von ewer gnaden wegen da ze sein. und ob er sich des also willigen io und vervahen wolt, das wolten wir ewern gnaden züschreiben; alsdann wurd in ewr gnad durch geschrift aigenlichen underrichten, wie er die sach daniden von ewern wegen handeln und wes er sich halten solt etc. darauf hat uns der bischof ze antwort geben, wie das er nicht alain in den, sunder in allen sachen ewrn gnaden gehorsam sein well als ewr willig diener; er well auch von ewern wegen gern gen Maincz reiten und die 15 sach nach ewer gnaden underweisung handeln, doch das ewr gnad ansech sein reich- tung und armût als von der zerung wegen und ew gnadiclich darin bedenkt. dann vermôcht er die selbs ze geben, er wolt des auch willig sein. er hat auch mer mit uns geredt, wie in wol geraten daûcht, das ewr gnad herrn Petern brobst zů Ror mit im schicket, wann der in disen sachen vast laûfig, auch den herrn wol erkant sei 2o darauf haben wir mit herrn Petern, der auch hie gewesen ist, geredt, daz er sich dar- nach richt, ob im ewer gnad schreiben und gen Meincz schicken wurd, das er dann berait sei und von ewern wegen dahin reit, mit wem in dann ewr gnad schicken wurd. der hat sich des ewern gnaden zû gevallen auch gewilligt, wiewol er maint, daz er seins gotzhauß notdurft hiehaim wol zu schicken hett. nû hat her Peter mit uns geredt, 25 wie in der bischof vast taugenlich und güt bedunk, nachdem und er ain gelerter herr, auch wol an dem heiligen concili sei; und in soll ewer gnad der potschaft mit nichten vertragen. in bedaûcht auch gût und ewern gnaden vast erleich sein, das ewer gnad ainen laien auch mitschicket, der mit dem bischof in den rat gieng, wann doch der bischof ander diener mit im fürn müst; der war er also vertragen, und gieng ewern so gnaden mit der zerung nichtz des mer darauf. also wellen wir mit her Haymran a Nusperger reden, das er sich darnach richt, ob in ewer gnad mit dem bischof ze reiten vordern wurd, das er dann berait sei. genädiger herr, in dem allem bedenk sich ewr gnad, wen ir schicken, auch was ir in ze handeln bevelhen wellet, daz ir in das aigenlich in geschrift schickt, sunder wenn si sich heben und reiten sollen, daz si sich 35 darnach wissen ze richten, auch, wen ewr gnad schicken well, die mit zerung fursehet, wann ewr gnad wol verstet, das der heiligen kirchen gros und vil an den sachen ligt und, ob die nicht zû ainickait pracht werden, noch vil grosser mûe und unratz daraus ersten môchten. [In dem nun folgenden art. 2 schreiben die beiden Gesandten über die Bitte des Bischofs von Regensburg, daß der Herzog die Besteuerung der aigen laût 40 des Bischofs, die nach Hohenburg gehören und im herzoglichen Land vielleicht im Aiblinger oder Wofferczhauser Gericht sitzen, durch die herzoglichen Amtleute abstelle oder, wenn nicht, sie bis zur mündlichen Rücksprache mit dem Bischof anstehen lasse. Dann berichten sie in art. 3 über die infolge schlechter Verwaltung durch Abt und Konvent eingetretene Verschuldung des Klosters Prüfingen, die der Bischof von Regens- 45 burg bei Gelegenheit einer Visitation des Klosters entdeckt habe, und teilen die Vor- März 28 a) em. ; orig. Haynnran. 1 Vgl. Vorlage B unserer nr. 303. 2 Wohl durch die Kardinäle Grünwalder und Segovia. Vgl. nr. 292 artt. 1 und 2, auch nr. 331. 3 Vgl. nr. 341 Vorlage M. 78 *)
Strana 616
616 schläge des Bischofs mit, wie dem Ubelstand zu begegnen sei.] datum Regenspurg 1441 März 2s an erichtag nach letare anno 41. [in verso] Dem durchlaüchtigen fürsten und herrn herrn Albrechten pfalzgraven bei Rein herzogen in Bairn und graven zue Vochburg etc., unserm gnâdigen herren. Peter Rudolf. Hainrich Vinder. Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [In einer Nachschrift teilen die beiden Gesandten dem Herzog noch mit, die von Regenspurg hätten ihnen auf ihre Werbung hin register und abschrift der saczung und März 29 gûlt gegeben und sie als heût an micken abgefertigt; das Regenspurger Register stimme 10 aber mit dem herzoglichen in der gült nicht überein. Wegen des Kastenmairs gütz Marzsohätten sie trotz allen Bemühens noch nichts erreicht. Morgen früh wollten sie nach Straubing zu Herzog Hainrichen wegen Tegkendorf reiten.] 1441 331. Hzg. Albrecht III. von Baiern an den Kardinal tit. s. Martini [Johannes Grün- April 4 walder]: hat bisher unterlassen, seine Gesandtschaft zum Mainzer Tage zu schicken, 15 teils wegen wichtiger Geschäfte, teils weil er hörte, daß der Tag bis Georgi ver- längert sei; bittet um Auskunft, wie es mit dem Tag steht, und ferner um Unter- weisung wegen der Gesandtschaft. 1441 April 4 München. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 17" conc. chart. mit einigen unwesentlichen Korrekturen. Das Datum scheint von 20 einer anderen, aber gleichzeitigen Hand hinzugefügt zu sein. Unser fruntlich dinst zuvor. hochwirdigister in gott vatter, besunder lieber herr und frunt. als ir uns nachst 1 under anderm geschriben und gepeten habt, das wir got und seiner heiligen kirchen zu dinst zu dem tag gen Maintz schikten unsern pfarrer zu unser lieben frawen hie ze Munichen und maister Dyonisio, haben wir wol ver� 25 nommen. das sich aber bißher verzogen hat und wir unser potschaft zu solichem tag gen Maintz von a anders unsers merklichs geschafts wegen noch nicht getan, sonder auch vernomen haben 2, wie solicher tag aufgeslagen und verlengert solle worden sein April 23 bis auf sand Jorigen tag schirst. darumb solich unser potschaft gen Maintz ze tun bißher angestanden ist. herauf so pitten wir ewer fruntschaft, ir wellet uns aignlich so wissen lassen, wie ez umb solich sach alle von dez tags wegen zu Maintz gestallt und ob derselb tag also aufgeslagen und wie lang oder in was mainung das furgenomen sei, auch uns von solicher potschaft wegen ewer underweisung tûn, das wir uns darnach gerichten konnen. und wir begern herauf ewer fuderlichen geschriben antwurt wider ze wissen bei dem poten. datum Munichen an erchtag nach dem sontag judica in der 35 vasten anno etc. 41. [subtus] Dem cardinal sancti Martini. 144! April 4 Albrecht. 11441 April 4] 332. Hzg. Albrecht III. von Baiern an Bischof [Friedrich] von Regensburg: erwidert ihm auf sein Schreiben wegen der Reise zum Mainzer Tage, daß er wichtiger Ge- schäfte wegen und da er hörte, daß der Tag bis Georgi verlängert sei, seine Ge-40 sandtschaft noch nicht abgeordnet habe; hat den Kardinal Johannes [Grünwalder] tit. s. Martini um Auskunft gebeten, ob und warum der Tag verlängert sei, und um a) von — wegen ist über der Zeile nachgetragen. 1 Mit diesem Brief ist, wie die Vergleichung des Textes zeigt, der vom 27. Februar, unsere nr. 365 gemeint. Vgl. auch nr. 367 art. 3. Vgl. nr. 329. 45
616 schläge des Bischofs mit, wie dem Ubelstand zu begegnen sei.] datum Regenspurg 1441 März 2s an erichtag nach letare anno 41. [in verso] Dem durchlaüchtigen fürsten und herrn herrn Albrechten pfalzgraven bei Rein herzogen in Bairn und graven zue Vochburg etc., unserm gnâdigen herren. Peter Rudolf. Hainrich Vinder. Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [In einer Nachschrift teilen die beiden Gesandten dem Herzog noch mit, die von Regenspurg hätten ihnen auf ihre Werbung hin register und abschrift der saczung und März 29 gûlt gegeben und sie als heût an micken abgefertigt; das Regenspurger Register stimme 10 aber mit dem herzoglichen in der gült nicht überein. Wegen des Kastenmairs gütz Marzsohätten sie trotz allen Bemühens noch nichts erreicht. Morgen früh wollten sie nach Straubing zu Herzog Hainrichen wegen Tegkendorf reiten.] 1441 331. Hzg. Albrecht III. von Baiern an den Kardinal tit. s. Martini [Johannes Grün- April 4 walder]: hat bisher unterlassen, seine Gesandtschaft zum Mainzer Tage zu schicken, 15 teils wegen wichtiger Geschäfte, teils weil er hörte, daß der Tag bis Georgi ver- längert sei; bittet um Auskunft, wie es mit dem Tag steht, und ferner um Unter- weisung wegen der Gesandtschaft. 1441 April 4 München. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 17" conc. chart. mit einigen unwesentlichen Korrekturen. Das Datum scheint von 20 einer anderen, aber gleichzeitigen Hand hinzugefügt zu sein. Unser fruntlich dinst zuvor. hochwirdigister in gott vatter, besunder lieber herr und frunt. als ir uns nachst 1 under anderm geschriben und gepeten habt, das wir got und seiner heiligen kirchen zu dinst zu dem tag gen Maintz schikten unsern pfarrer zu unser lieben frawen hie ze Munichen und maister Dyonisio, haben wir wol ver� 25 nommen. das sich aber bißher verzogen hat und wir unser potschaft zu solichem tag gen Maintz von a anders unsers merklichs geschafts wegen noch nicht getan, sonder auch vernomen haben 2, wie solicher tag aufgeslagen und verlengert solle worden sein April 23 bis auf sand Jorigen tag schirst. darumb solich unser potschaft gen Maintz ze tun bißher angestanden ist. herauf so pitten wir ewer fruntschaft, ir wellet uns aignlich so wissen lassen, wie ez umb solich sach alle von dez tags wegen zu Maintz gestallt und ob derselb tag also aufgeslagen und wie lang oder in was mainung das furgenomen sei, auch uns von solicher potschaft wegen ewer underweisung tûn, das wir uns darnach gerichten konnen. und wir begern herauf ewer fuderlichen geschriben antwurt wider ze wissen bei dem poten. datum Munichen an erchtag nach dem sontag judica in der 35 vasten anno etc. 41. [subtus] Dem cardinal sancti Martini. 144! April 4 Albrecht. 11441 April 4] 332. Hzg. Albrecht III. von Baiern an Bischof [Friedrich] von Regensburg: erwidert ihm auf sein Schreiben wegen der Reise zum Mainzer Tage, daß er wichtiger Ge- schäfte wegen und da er hörte, daß der Tag bis Georgi verlängert sei, seine Ge-40 sandtschaft noch nicht abgeordnet habe; hat den Kardinal Johannes [Grünwalder] tit. s. Martini um Auskunft gebeten, ob und warum der Tag verlängert sei, und um a) von — wegen ist über der Zeile nachgetragen. 1 Mit diesem Brief ist, wie die Vergleichung des Textes zeigt, der vom 27. Februar, unsere nr. 365 gemeint. Vgl. auch nr. 367 art. 3. Vgl. nr. 329. 45
Strana 617
E. Präsenzliste nr. 333. 617 Unterweisung wegen der Gesandtschaft; will dem Bischof gestatten, die Steuer, die er von seinen Prälaten und Pfaffen zur Bestreitung der Reisekosten verlangt hat, in den herzoglichen Landen zu erheben; u. a. m. [1441 April 4 München.] [144! April 4] Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 17 ab conc. chart. mit Korrekturen, von denen wir nur die wesentlichen anführen. Unser fruntschaft zuvor. erwirdiger in gott vatter, besunder lieber gefatter und guter frunt. als ir uns ietzo geschriben habt, wie unser rat an ew geworben haben 1, von unsern wegen gen Maintz zu zihen, das ir dez willig sein wellet, dann ir vermoget solicher zerung, als ir bedurfen werdet, selbs nicht wol und habet darumb einer hilf 1o an ewer prelaten und pfafhait begert, der ir noch nicht versichert seit, wurd ew die, so vermochtet ir die rais dester pas, als das ewer schreiben ausweist: haben wir wol vernomen und lassen ew wissen, das sich solich unser potschaft bisher verzogen hat, das wir die von" anders unsers merklichs geschafts wegen noch nicht gen Maintz ge- tan, sunder auch vernomen haben 2, wie solicher tag aufgeslagen und verlengert solle 15 worden sein bis auf sand Jorigen tag schirst. darumb, solich unser potschaft gen Maintz April2s ze tûn, bißher angestanden ist. dann wir haben unserm besundern guten herrn und frunt herrn Johannsen der heiligen Romischen kirchen cardinal zu sand Marteins pergen, ze deutsch von Bairen b genant, darumb eilent geschriben 3 und in gepeten, uns fuderlich widerumb aignlich wissen ze lassen, wie ez umb solich sach alle von dez tags wegen 20 zue Maintz gestallt und ob derselbe tag also aufgeslagen und wie lang oder in was mainung das furgenomen sei, auch uns von solicher potschaft wegen sein underweisung ze tûn, das wir uns darnach gerichten konnen. solicher potschaft wir also warten wellen. und danken ewer fruntschaft solicher ewer willigkait zemal mit fruntlichem vleiß, bitten ew auch herauf mit sunderm ernst, ir wellet ew in der zeit darnach richten, ob uns 25 not tûn wurdt, ew noch in solicher unser potschaft gen Maintz zu gebrauchen, das ir dez danne berait seit, wenn “ wir ew darumb schreiben und ew unserr d briefe potschaft und ander underweisung von unsern wegen auszerichten zusenden. auch wellen wir ew solicher stewer, so ir an ewer prelat und pfaffhait begert habt, in unserm land ver- gonnen einzenemen, das ir solich zerung und rais dester pas vermugt, und das gen ew 30 und ewerm stift furo allzeit auch in aller fruntschaft und gnaden beschulden und er- kennen, wo sich das gepurt. datum ut supra 4. [subtus] Dem bischof von Regenspurg. Albrecht. [Es folgt eine Nachschrift, in der der Herzog dem Bischof mitteilt, daß er dessen Bitte entsprechend seinen Amtleuten unverzüglich befohlen habe, die in den Landgerichten 35 Wolfertzhawsen und Aibling wohnhaften und nach Hohenwurg gehörigen armen Leute des Bischofs unbesteuert zu lassen 5.] E. Präsenzliste nr. 333. 333. Verzeichnis der Fürsten, Herren und Städte, die am 7. Februar persönlich in (1441) Mainz waren oder Gesandte dort hatten. [1441] Februar 7. Febr. 7 40 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 20 ced. chart. coaeva mit Schnitten. a) von — wegen ist über der Zeile nachgetragen. b) der Namte ist undeutlich geschrieben, fast wie Rawen. c) wenn bis zusenden ist am Rande nachgetragen. d) unserr briefe ist korrigiert aus mit unsern briefen. 45 Vgl. darüber nr. 330 art. 1. Vgl. nrr. 329 und 331. Vgl. nr. 331. D. i. Munichen erchtag n. judica [April 4] 41, wie in dem Briefe des Herzogs an den Kardinal s. Martini (nr. 331), der auf fol. 17a unmittelbar vorhergeht. 5 Vgl. hierzu nr. 330 art. 2.
E. Präsenzliste nr. 333. 617 Unterweisung wegen der Gesandtschaft; will dem Bischof gestatten, die Steuer, die er von seinen Prälaten und Pfaffen zur Bestreitung der Reisekosten verlangt hat, in den herzoglichen Landen zu erheben; u. a. m. [1441 April 4 München.] [144! April 4] Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 17 ab conc. chart. mit Korrekturen, von denen wir nur die wesentlichen anführen. Unser fruntschaft zuvor. erwirdiger in gott vatter, besunder lieber gefatter und guter frunt. als ir uns ietzo geschriben habt, wie unser rat an ew geworben haben 1, von unsern wegen gen Maintz zu zihen, das ir dez willig sein wellet, dann ir vermoget solicher zerung, als ir bedurfen werdet, selbs nicht wol und habet darumb einer hilf 1o an ewer prelaten und pfafhait begert, der ir noch nicht versichert seit, wurd ew die, so vermochtet ir die rais dester pas, als das ewer schreiben ausweist: haben wir wol vernomen und lassen ew wissen, das sich solich unser potschaft bisher verzogen hat, das wir die von" anders unsers merklichs geschafts wegen noch nicht gen Maintz ge- tan, sunder auch vernomen haben 2, wie solicher tag aufgeslagen und verlengert solle 15 worden sein bis auf sand Jorigen tag schirst. darumb, solich unser potschaft gen Maintz April2s ze tûn, bißher angestanden ist. dann wir haben unserm besundern guten herrn und frunt herrn Johannsen der heiligen Romischen kirchen cardinal zu sand Marteins pergen, ze deutsch von Bairen b genant, darumb eilent geschriben 3 und in gepeten, uns fuderlich widerumb aignlich wissen ze lassen, wie ez umb solich sach alle von dez tags wegen 20 zue Maintz gestallt und ob derselbe tag also aufgeslagen und wie lang oder in was mainung das furgenomen sei, auch uns von solicher potschaft wegen sein underweisung ze tûn, das wir uns darnach gerichten konnen. solicher potschaft wir also warten wellen. und danken ewer fruntschaft solicher ewer willigkait zemal mit fruntlichem vleiß, bitten ew auch herauf mit sunderm ernst, ir wellet ew in der zeit darnach richten, ob uns 25 not tûn wurdt, ew noch in solicher unser potschaft gen Maintz zu gebrauchen, das ir dez danne berait seit, wenn “ wir ew darumb schreiben und ew unserr d briefe potschaft und ander underweisung von unsern wegen auszerichten zusenden. auch wellen wir ew solicher stewer, so ir an ewer prelat und pfaffhait begert habt, in unserm land ver- gonnen einzenemen, das ir solich zerung und rais dester pas vermugt, und das gen ew 30 und ewerm stift furo allzeit auch in aller fruntschaft und gnaden beschulden und er- kennen, wo sich das gepurt. datum ut supra 4. [subtus] Dem bischof von Regenspurg. Albrecht. [Es folgt eine Nachschrift, in der der Herzog dem Bischof mitteilt, daß er dessen Bitte entsprechend seinen Amtleuten unverzüglich befohlen habe, die in den Landgerichten 35 Wolfertzhawsen und Aibling wohnhaften und nach Hohenwurg gehörigen armen Leute des Bischofs unbesteuert zu lassen 5.] E. Präsenzliste nr. 333. 333. Verzeichnis der Fürsten, Herren und Städte, die am 7. Februar persönlich in (1441) Mainz waren oder Gesandte dort hatten. [1441] Februar 7. Febr. 7 40 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 20 ced. chart. coaeva mit Schnitten. a) von — wegen ist über der Zeile nachgetragen. b) der Namte ist undeutlich geschrieben, fast wie Rawen. c) wenn bis zusenden ist am Rande nachgetragen. d) unserr briefe ist korrigiert aus mit unsern briefen. 45 Vgl. darüber nr. 330 art. 1. Vgl. nrr. 329 und 331. Vgl. nr. 331. D. i. Munichen erchtag n. judica [April 4] 41, wie in dem Briefe des Herzogs an den Kardinal s. Martini (nr. 331), der auf fol. 17a unmittelbar vorhergeht. 5 Vgl. hierzu nr. 330 art. 2.
Strana 618
618 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Dise nach geschriben herren sint hie zû Mentze of dinstag post purificacionis Marie. Item zum ersten min herre von Mentze. Item min herre von Triere. Item ein cardenal von Basel 1. Item des alten babistes rede 2. Item der bischof von Augspürg. Item mins herren herzog Ludwigs rede. Item min herre von Katzenelnbogen. Item des bischofs von Spier rede. Item des herzogen von Sassen rede. Item der herren von Wiertenberg rede. Item des margrefen von Brandenberg " rede. Item des bischofs von Hildesheim rede. Item der statt fründe von Franckfurt 3 Item der statt frunde von Friedbürg 10 11441] Febr. 7 15 F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. a. Reichsangelegenheiten nr. 334-338. 1441 334. Die Erzbischöfe Dietrich von Mainz und Jakob von Trier verbünden sich mit Febr. 11 einander zu gegenseitigem Beistand; Erzbischof Dietrich übergibt dem Erzbischof Jakob die Leitung der Reichskanzlei. 1441 Februar 11 Maina. 20 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1641 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. laesis. Regest bei Görz, Regesten der Erzbischöfe zu Trier S. 176. Erwähnt von Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 21 Anm. zu nr. 40; Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 13); Huf- 25 nagel, Kaspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, Ergänzungsband 8 S. 282). Dieterich zu Mencz und durch Germanien und Jacob zu Trier und durch Gallien und das Königreich Arladt Erzbischöfe und Erzkanzler bekennen, daß sie sich mit hantgebenden truwen zu- sammengetan, verbunden und vereinigt haben, wie folgt: [1] Sie wollen einander brüderlich und s0 freundlich meinen eren und furdern an allen enden und steten. [2] Keiner von ihnen soll gestatten, daß Stift, Lande und Leute des Anderen von seinem Stift und von seinen Schlössern, Landen, Städten, Märkten und Gebieten aus oder von den Seinen, deren er ungeverlich mechtig ist, beschädigt, beraubt oder gekränkt werden, wo er anders des andern, den man zuschen uns understunde zu beschedigen, mechtig were zu eren glich und recht. [3] Sollte ein angrenzender Fürst oder Herr oder sonst Jemand zu 35 einem von ihnen unwillen haben und sich unterstehen, ihn zu befehden und zu beschädigen, oder sollte er ihn bereits befehdet und beschädigt haben, so soll der Andere von ihnen sich des getreulich an- nehmen, gleich als ob die Sache ihn selbst angehe, und soll fleißig und treulich mit reden und tei- dingen entweder selbst oder durch seine Freunde sich bemühen und alle redeliche wege versuchen, da- mit der Unwille und die Fehde abgestellt werden. Ist das nicht möglich, so sollen sie einander ge- 40 treulich beistehen, helfen und raten, ausgenommen gegen ihre mannen oder gegen solche, gegen die sie es mit eren und glimpfe nicht tun können. [4] Sollte es künftig nötig sein, daß sie diese ihre bruderschaft und fruntlichkeit erstregken lutern und tiefer ercleren, so wollen sie zusammenkommen oder ihre Freunde schicken, um sich über die erclerunge und luterunge zu einigen und ihr fernerhin nach- zukommen. [5] wir4 Dieterich erzbischof zu Mencz han auch demselben unserm lieben neven von Triere 45 a) sic. b) sic. 2 3 Johannes von Segovia. Vgl. S. 535. Vgl. S. 315-316 und 535. Vgl. S. 540. Durch das Folgende erledigt sich die Be- hauptung Seeligers (Erzkanzler und Reichskanzleien S. 63 Anm. 2), daß eine Gegenurkunde zu unserer nr. 335 nicht mehr vorhanden sei. 50
618 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Dise nach geschriben herren sint hie zû Mentze of dinstag post purificacionis Marie. Item zum ersten min herre von Mentze. Item min herre von Triere. Item ein cardenal von Basel 1. Item des alten babistes rede 2. Item der bischof von Augspürg. Item mins herren herzog Ludwigs rede. Item min herre von Katzenelnbogen. Item des bischofs von Spier rede. Item des herzogen von Sassen rede. Item der herren von Wiertenberg rede. Item des margrefen von Brandenberg " rede. Item des bischofs von Hildesheim rede. Item der statt fründe von Franckfurt 3 Item der statt frunde von Friedbürg 10 11441] Febr. 7 15 F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. a. Reichsangelegenheiten nr. 334-338. 1441 334. Die Erzbischöfe Dietrich von Mainz und Jakob von Trier verbünden sich mit Febr. 11 einander zu gegenseitigem Beistand; Erzbischof Dietrich übergibt dem Erzbischof Jakob die Leitung der Reichskanzlei. 1441 Februar 11 Maina. 20 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1641 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. laesis. Regest bei Görz, Regesten der Erzbischöfe zu Trier S. 176. Erwähnt von Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 21 Anm. zu nr. 40; Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 13); Huf- 25 nagel, Kaspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, Ergänzungsband 8 S. 282). Dieterich zu Mencz und durch Germanien und Jacob zu Trier und durch Gallien und das Königreich Arladt Erzbischöfe und Erzkanzler bekennen, daß sie sich mit hantgebenden truwen zu- sammengetan, verbunden und vereinigt haben, wie folgt: [1] Sie wollen einander brüderlich und s0 freundlich meinen eren und furdern an allen enden und steten. [2] Keiner von ihnen soll gestatten, daß Stift, Lande und Leute des Anderen von seinem Stift und von seinen Schlössern, Landen, Städten, Märkten und Gebieten aus oder von den Seinen, deren er ungeverlich mechtig ist, beschädigt, beraubt oder gekränkt werden, wo er anders des andern, den man zuschen uns understunde zu beschedigen, mechtig were zu eren glich und recht. [3] Sollte ein angrenzender Fürst oder Herr oder sonst Jemand zu 35 einem von ihnen unwillen haben und sich unterstehen, ihn zu befehden und zu beschädigen, oder sollte er ihn bereits befehdet und beschädigt haben, so soll der Andere von ihnen sich des getreulich an- nehmen, gleich als ob die Sache ihn selbst angehe, und soll fleißig und treulich mit reden und tei- dingen entweder selbst oder durch seine Freunde sich bemühen und alle redeliche wege versuchen, da- mit der Unwille und die Fehde abgestellt werden. Ist das nicht möglich, so sollen sie einander ge- 40 treulich beistehen, helfen und raten, ausgenommen gegen ihre mannen oder gegen solche, gegen die sie es mit eren und glimpfe nicht tun können. [4] Sollte es künftig nötig sein, daß sie diese ihre bruderschaft und fruntlichkeit erstregken lutern und tiefer ercleren, so wollen sie zusammenkommen oder ihre Freunde schicken, um sich über die erclerunge und luterunge zu einigen und ihr fernerhin nach- zukommen. [5] wir4 Dieterich erzbischof zu Mencz han auch demselben unserm lieben neven von Triere 45 a) sic. b) sic. 2 3 Johannes von Segovia. Vgl. S. 535. Vgl. S. 315-316 und 535. Vgl. S. 540. Durch das Folgende erledigt sich die Be- hauptung Seeligers (Erzkanzler und Reichskanzleien S. 63 Anm. 2), daß eine Gegenurkunde zu unserer nr. 335 nicht mehr vorhanden sei. 50
Strana 619
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 619 in besunderer fruntschaft truwe und liebde, die wir zu ime tragen und der wir uns zu ime versehen und 1441 versehen wollen, die cancellie des allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Friederichs Romischen kuniges zu allen ziten merer des richs und herzogen zu Osterrich etc. durch Germanien und so ferre und wit uns die von unsers erzcancellariat und stifts wegen von Mentz zusteet und gepuret zu bestellen, ent- pholhen die zu regiren und der furzusin an unser stat, in massen wir uns dann solichs gutlichen vereiniget und vertragen haben 1. darzu wir erzbischof Dieterich dem egenanten unserm neven ernstlich und getrue- lich helfen sollen nach unserm besten vermogen ane alle geverde. Datum Mentz am samßtage nach sant Dorotheen tag der heiligen jungfrauwen anno domini 1441. Febr. II 1441 Fcbr. 11 10 335. Erzbischof Jakob von Trier tut kund, daß ihm Erzbischof Dietrich von Mainz 1441 die Verwaltung der königlichen Kanzlei übertragen habe; er verspricht, dem Erz- bischof und dessen Stift nach bestem Vermögen beizustehen und aus der Ubertragung keinerlei Vorrechte für sich, sein Stift und seine Nachfolger herzuleiten, durch die Erzbischof Dietrich und dessen Stift und Nachfolger in ihren Herrlichkeiten, Frei- heiten und Rechten beeinträchtigt werden könnten. 1441 Februar 11 Mainz. Febr. II 15 20 Aus Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Weltlicher Schrank Lade 5 nr. 1a orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Auf der Rückseite ist von der Kurmainzischen Kanzlei be- merkt Verschribung mins herren von Triere, als ine unser [eine spätere Hand hat unser durchgestrichen und mein daneben geschrieben] herre von Mentze an sine stat zu eim Romischen kanzler gemacht hat. Uber diese Bemerkung hat ein Zeitgenosse geschrieben ghl Aschaffemburg, darunter Registrata. Gedruckt bei Seeliger, Erzkanzler und Reichskanzleien (Innsbruck 1889) S. 189-190 aus unserer Vorlage. Erwähnt von G. Chr. Joannis, Rerum Moguntiacarum vol. 1 (Francofurti 1722) pag. 757. Wir Jacob von gots gnaden der heiligen kirchen zu Triere erzbischof, des heiligen 25 Romischen richs durch Welschland und das kungrich von Arelat erzkanzeler, bekennen und thun kunt offentlich mit diesem briefe fur uns unsern stift und nachkomen : nach- dem und der erwirdige in got vater unser lieber neve her Dieterich erzbischof zu Mencze und erzkanzeler durch Germanien von sinen und sins stifts wegen von Ro- mischen keisern und kunigen gefriet und gewirdiget ist, als ein erzkanzeler einem Ro- 3o mischen keiser ader kunige sine canzelie in Germanien zu bestellen, in maßen soliche friheit und bewirdigunge von worten zu worten hernach folget und geschreben steet [es folgt die betreffende Urkunde K. Ludwigs des Baiern für Erzbischof Petrus von Mainz, datiert Colonie quarto nonas decembris anno domini millesimo tricentesimo quarto decimo regni vero nostri anno primo2], das der vorgenant unser lieber neve, dwile er 35 soliche canzelie von anligender notdorft wegen sins stifts lande und lute nicht vorwesen mochte und wolte, uns die besundere fruntschaft gunst und willen getan und uns nach lute solicher siner friheit an sine stat die canzelie des allerdurchluchtigsten fursten und herren hern Friederichs Romischen kuniges zu allen ziten merer des richs und herzogen zu Osterich Stier und Kernten durch Germanien und so ferre und wiet im von sins 40 stifts wegen von Mencze die zu bestellen geburet und zusteet zu regieren und der vor- zusin empfolhen und gesaczt hat. des wir dann von siner liebde in sunderheit dangbar sin wollen. sollen und wollen auch darumb denselben unsern lieben neven und sinen stift getruwelichen meinen eren und fordern an allen enden und steten, im bisteen helfen und raten nach unserm besten verstentenisse und vermogen und uns mit namen gen 45 ine halten als ein bruder gen dem andern, auch in der fugen sin liebe und wir uns des in andern unsern gemeinen brieven 3 under ein gleublich und fruntlich zusamengetan, vereiniget und verschreben han, ane arg und alle geverde. wir und unsere nachkomen 1814 Dez. 2 1 Vgl. nr. 335. Gedr. Monumenta Germaniae historica, Con- 50 stitutiones 5, 141. Vgl. Seeliger a. a. O. S. 55. 3 Vgl. nr. 334.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 619 in besunderer fruntschaft truwe und liebde, die wir zu ime tragen und der wir uns zu ime versehen und 1441 versehen wollen, die cancellie des allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Friederichs Romischen kuniges zu allen ziten merer des richs und herzogen zu Osterrich etc. durch Germanien und so ferre und wit uns die von unsers erzcancellariat und stifts wegen von Mentz zusteet und gepuret zu bestellen, ent- pholhen die zu regiren und der furzusin an unser stat, in massen wir uns dann solichs gutlichen vereiniget und vertragen haben 1. darzu wir erzbischof Dieterich dem egenanten unserm neven ernstlich und getrue- lich helfen sollen nach unserm besten vermogen ane alle geverde. Datum Mentz am samßtage nach sant Dorotheen tag der heiligen jungfrauwen anno domini 1441. Febr. II 1441 Fcbr. 11 10 335. Erzbischof Jakob von Trier tut kund, daß ihm Erzbischof Dietrich von Mainz 1441 die Verwaltung der königlichen Kanzlei übertragen habe; er verspricht, dem Erz- bischof und dessen Stift nach bestem Vermögen beizustehen und aus der Ubertragung keinerlei Vorrechte für sich, sein Stift und seine Nachfolger herzuleiten, durch die Erzbischof Dietrich und dessen Stift und Nachfolger in ihren Herrlichkeiten, Frei- heiten und Rechten beeinträchtigt werden könnten. 1441 Februar 11 Mainz. Febr. II 15 20 Aus Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Weltlicher Schrank Lade 5 nr. 1a orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Auf der Rückseite ist von der Kurmainzischen Kanzlei be- merkt Verschribung mins herren von Triere, als ine unser [eine spätere Hand hat unser durchgestrichen und mein daneben geschrieben] herre von Mentze an sine stat zu eim Romischen kanzler gemacht hat. Uber diese Bemerkung hat ein Zeitgenosse geschrieben ghl Aschaffemburg, darunter Registrata. Gedruckt bei Seeliger, Erzkanzler und Reichskanzleien (Innsbruck 1889) S. 189-190 aus unserer Vorlage. Erwähnt von G. Chr. Joannis, Rerum Moguntiacarum vol. 1 (Francofurti 1722) pag. 757. Wir Jacob von gots gnaden der heiligen kirchen zu Triere erzbischof, des heiligen 25 Romischen richs durch Welschland und das kungrich von Arelat erzkanzeler, bekennen und thun kunt offentlich mit diesem briefe fur uns unsern stift und nachkomen : nach- dem und der erwirdige in got vater unser lieber neve her Dieterich erzbischof zu Mencze und erzkanzeler durch Germanien von sinen und sins stifts wegen von Ro- mischen keisern und kunigen gefriet und gewirdiget ist, als ein erzkanzeler einem Ro- 3o mischen keiser ader kunige sine canzelie in Germanien zu bestellen, in maßen soliche friheit und bewirdigunge von worten zu worten hernach folget und geschreben steet [es folgt die betreffende Urkunde K. Ludwigs des Baiern für Erzbischof Petrus von Mainz, datiert Colonie quarto nonas decembris anno domini millesimo tricentesimo quarto decimo regni vero nostri anno primo2], das der vorgenant unser lieber neve, dwile er 35 soliche canzelie von anligender notdorft wegen sins stifts lande und lute nicht vorwesen mochte und wolte, uns die besundere fruntschaft gunst und willen getan und uns nach lute solicher siner friheit an sine stat die canzelie des allerdurchluchtigsten fursten und herren hern Friederichs Romischen kuniges zu allen ziten merer des richs und herzogen zu Osterich Stier und Kernten durch Germanien und so ferre und wiet im von sins 40 stifts wegen von Mencze die zu bestellen geburet und zusteet zu regieren und der vor- zusin empfolhen und gesaczt hat. des wir dann von siner liebde in sunderheit dangbar sin wollen. sollen und wollen auch darumb denselben unsern lieben neven und sinen stift getruwelichen meinen eren und fordern an allen enden und steten, im bisteen helfen und raten nach unserm besten verstentenisse und vermogen und uns mit namen gen 45 ine halten als ein bruder gen dem andern, auch in der fugen sin liebe und wir uns des in andern unsern gemeinen brieven 3 under ein gleublich und fruntlich zusamengetan, vereiniget und verschreben han, ane arg und alle geverde. wir und unsere nachkomen 1814 Dez. 2 1 Vgl. nr. 335. Gedr. Monumenta Germaniae historica, Con- 50 stitutiones 5, 141. Vgl. Seeliger a. a. O. S. 55. 3 Vgl. nr. 334.
Strana 620
620 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 sollen und wollen auch dadurch uns unserm stifte und nachkomen dheinen behelf ader Fobr. 11 furstant zuziehen ader furwenden, der den a vorgenanten unsern neven, sinen stifte und nachkomen an iren herlichkeiten, friheiten und rechten, auch von der egenanten canzelie durch Germanien wegen, beschedigen ader verkurzen mochte, und auch widder ine ader sinen stift nicht sin ader thun durch uns ader iemands anders ane geverde, sundern uns, ob got wil, gen im und sinem stifte also halten, das durch soliche unsere vorwesunge der vorgenant unser lieber neve von Mencze und sin stift geeret und gefordert werden sollen, nach unsern besten sinnen und vermogen, mit beheltenisse doch uns und unsern nachkomen erzbischofen zu Triere unsers rechten und friheit der canzelie durch Gallien und das kungrich von Arelat. das gereden und versprechen wir stete und veste zu 10 halten in guten truwen und glauben. und des zu orkunde so han wir unser insiegel an diesen briff wißentlich thun henken, der geben ist zu Mencze am samßtage nach sant Dorotheen tage anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. 1441 Febr. 11 5 1441 336. Erzbischof Dietrich von Mainz an K. Friedrich: teilt ihm mit, daß er dem Erz- Fcbr. 22 bischof Jakob von Trier die Leitung der Reichskanzlei übertragen habe; bittet ihn 15 um seine Zustimmung. 1441 Februar 22 Mainz. Aus dem Druck im Staatsarchiv des Kayserlichen und des Heiligen Römischen Reichs Cammer-Gerichts Bd. 1 (Ulm 1757) S. 320-322 „ex archivo". Gedruckt bei Gudenus, Codex diplomaticus anecdotorum res Moguntinas, Francicas, Trevirenses etc. illustrantium 4, 268-270 ohne Quellenangabe. Am Schluß steht die 20 aus der Quelle übernommene Bemerkung: Solicher briefe ist unserm herren dem konig die zit, als der erwirdig .. her Jacob erzbischof zu Triere bi ime zu Wienne und zur Nuwenstat war und canzler wart, geantwurt worden ; und daruf so hat sin koniglich gnad geantwort, als hernach folget und der versiegelt brief innehelt [vgl. künftig RTA. Bd. 16 unter 1441 Juli 26], der hinter das capittel zu Mentze gelegt ist worden. Regest bei Chmel, Regesta Friderici III. nr. 237, und bei Lichnowsky, Gesch. des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 195. Erwähnt von G. Chr. Joannis, Rerum Moguntiacarum vol. 1 (Francofurti 1722). pag. 756-757; Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 21 Anm. zu nr. 40; Seeliger, Erzkanzler und Reichskanzleien S. 63-64; Lager, Jakob von Sirk, Erz- 30 bischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 13); Hufnagel, Kaspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichts- forschung, Ergänzungsband 8 S. 282). 25 Dem allerdurchluchtigsten fursten und herren hern Friderich Romischen konig zu allen ziten merer des richs herzogen zu Osterrich etc. entbieten ich Dieterich erzbischof 35 zu Mentze mine undertenige schuldige und willige dinste zu aller zit zuvoran. aller- gnedigster und liebster herre. ich zwifele nit, uwern koniglichen gnaden si noch wol indenk, nachdem ich und min stift und nachkomen durch Romische keiser und konige, uwer gnaden vorfarn, bewirdiget und gefriet sind 1, wann es zu falle queme, einen canzler prothonotari und notarios in uwerm koniglichen sale zu setzen, der canzli fur- 40. zusin, als dann solichs alles mine und mins stifts friheit und privilegia von Romischen keisern und konigen gegeben clerlichen enthalten und uswisen, das ich mich des alles durch mine sendebotten, die dann bi uwern koniglichen gnaden zum nechsten gewest sin 2, erbotten han. und derworten das durch mine abwesunge das male uwer konig- liche gnade und die kanzli ie unbestalt und unversorgt nit blibe, ist durch die genante 45 min sendebotten, als ich von ine verstanden han, uwern gnaden dargeben der erwirdige min besunder frund her Lenhart bischof zu Passawe, der canzli an miner stat diewile a) em.; orig. dem vorgenanten unserm neven, sinem stifte usw. 1 Vgl. die S. 619 Z. 33 erwähnte Urkunde K. 2 Ludwigs des Baiern. Vgl. S. 542. 50
620 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 sollen und wollen auch dadurch uns unserm stifte und nachkomen dheinen behelf ader Fobr. 11 furstant zuziehen ader furwenden, der den a vorgenanten unsern neven, sinen stifte und nachkomen an iren herlichkeiten, friheiten und rechten, auch von der egenanten canzelie durch Germanien wegen, beschedigen ader verkurzen mochte, und auch widder ine ader sinen stift nicht sin ader thun durch uns ader iemands anders ane geverde, sundern uns, ob got wil, gen im und sinem stifte also halten, das durch soliche unsere vorwesunge der vorgenant unser lieber neve von Mencze und sin stift geeret und gefordert werden sollen, nach unsern besten sinnen und vermogen, mit beheltenisse doch uns und unsern nachkomen erzbischofen zu Triere unsers rechten und friheit der canzelie durch Gallien und das kungrich von Arelat. das gereden und versprechen wir stete und veste zu 10 halten in guten truwen und glauben. und des zu orkunde so han wir unser insiegel an diesen briff wißentlich thun henken, der geben ist zu Mencze am samßtage nach sant Dorotheen tage anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. 1441 Febr. 11 5 1441 336. Erzbischof Dietrich von Mainz an K. Friedrich: teilt ihm mit, daß er dem Erz- Fcbr. 22 bischof Jakob von Trier die Leitung der Reichskanzlei übertragen habe; bittet ihn 15 um seine Zustimmung. 1441 Februar 22 Mainz. Aus dem Druck im Staatsarchiv des Kayserlichen und des Heiligen Römischen Reichs Cammer-Gerichts Bd. 1 (Ulm 1757) S. 320-322 „ex archivo". Gedruckt bei Gudenus, Codex diplomaticus anecdotorum res Moguntinas, Francicas, Trevirenses etc. illustrantium 4, 268-270 ohne Quellenangabe. Am Schluß steht die 20 aus der Quelle übernommene Bemerkung: Solicher briefe ist unserm herren dem konig die zit, als der erwirdig .. her Jacob erzbischof zu Triere bi ime zu Wienne und zur Nuwenstat war und canzler wart, geantwurt worden ; und daruf so hat sin koniglich gnad geantwort, als hernach folget und der versiegelt brief innehelt [vgl. künftig RTA. Bd. 16 unter 1441 Juli 26], der hinter das capittel zu Mentze gelegt ist worden. Regest bei Chmel, Regesta Friderici III. nr. 237, und bei Lichnowsky, Gesch. des Hauses Habsburg Bd. 6 nr. 195. Erwähnt von G. Chr. Joannis, Rerum Moguntiacarum vol. 1 (Francofurti 1722). pag. 756-757; Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 21 Anm. zu nr. 40; Seeliger, Erzkanzler und Reichskanzleien S. 63-64; Lager, Jakob von Sirk, Erz- 30 bischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 13); Hufnagel, Kaspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichts- forschung, Ergänzungsband 8 S. 282). 25 Dem allerdurchluchtigsten fursten und herren hern Friderich Romischen konig zu allen ziten merer des richs herzogen zu Osterrich etc. entbieten ich Dieterich erzbischof 35 zu Mentze mine undertenige schuldige und willige dinste zu aller zit zuvoran. aller- gnedigster und liebster herre. ich zwifele nit, uwern koniglichen gnaden si noch wol indenk, nachdem ich und min stift und nachkomen durch Romische keiser und konige, uwer gnaden vorfarn, bewirdiget und gefriet sind 1, wann es zu falle queme, einen canzler prothonotari und notarios in uwerm koniglichen sale zu setzen, der canzli fur- 40. zusin, als dann solichs alles mine und mins stifts friheit und privilegia von Romischen keisern und konigen gegeben clerlichen enthalten und uswisen, das ich mich des alles durch mine sendebotten, die dann bi uwern koniglichen gnaden zum nechsten gewest sin 2, erbotten han. und derworten das durch mine abwesunge das male uwer konig- liche gnade und die kanzli ie unbestalt und unversorgt nit blibe, ist durch die genante 45 min sendebotten, als ich von ine verstanden han, uwern gnaden dargeben der erwirdige min besunder frund her Lenhart bischof zu Passawe, der canzli an miner stat diewile a) em.; orig. dem vorgenanten unserm neven, sinem stifte usw. 1 Vgl. die S. 619 Z. 33 erwähnte Urkunde K. 2 Ludwigs des Baiern. Vgl. S. 542. 50
Strana 621
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 621 144! furzusin, als lange ich mich darzu geschickt haben mochte. und wann nu min stift von den gnaden gottes groß und wit und darin viel, beide geistlich und werntlich, sachen zu schaffen sind, darumb dann mir tegelich so merglich manigfelticlich anligende und swere sachen begegend und furkomen, das ich uß minem stift nit komen noch abewesig 5 gesin und auch solich min ampt selber und personlichen nit verwesen mag, und um des willen das durch min abwesung und hinderniß uwer koniglichen gnaden kanzli zu dem redelichsten bestalt werde, han ich zuvoran in minem gemute betrachtet, das uwer konigliche gnade umb der anliegenden notturft willen der heiligen gemeinen Cristlichen kirchen, die dann leider mit engstlicher und swerer zweitracht zu dieser zit bekommert 10 ist, und auch umb manigfeltiger handel willen, die sich darumb in des richs sachen zum dicker male ergeben, eins merklichen gelarten und erfaren canzlers wol notturft ist. und wann der erwirdige in got min lieber neve her Jacob erzbischof zu Triere, auch des heiligen Romischen richs in Gallien und durch das konigrich zu Arelat erzkanzler, ein wiser erfarner und verstentiger kurfurst und dem heiligen Romischen rich manig- 15 feltiglich gewant ist, han ich ine got zu lobe, uwern koniglichen gnaden zu eren und dem egenanten heiligen riche zu trost nutz und frommen furgewant und ime uwerer gnaden kanzli zum erlichsten und nutzlichsten zu verwesen und zu regieren in miner stat und in minem namen befolhen 1. und hette ich mich verstanden einichen be- quemeren darzu zu geben, das wolt ich denselben uwern gnaden zu eren auch noch 20 lieber gethan han. und hoffe, das durch sine wisheit vernunft und redelichkeit uwer konigliche majestat die burde des heiligen richs und die vogtie der heiligen gemeinen kirchen deste baß getragen moge, gerumet geeret gelobet und die wirde und zirlichkeit des richs gemeret und gegrosset werden solt. herumb so bitten ich uwer koniglich groß- mechtigkeit, so ich dann imer demutiglich kan und mag, ir wollet soliche mine gute 25 luter meinung gnediglich versteen, uch den vorgenanten minen lieben neven wol gefallen und ine uwer gnaden canzli von mintwegen und an mine stat gnediglich regieren und furwesen lassen, ime und mir darin gewogen gunstig hulflichen und furderlichen sin und uns beide hanthaben und behalten bi unsern friheiten und rechten, in massen er und auch ich solichs und alles guten uwer gnaden wol getruwen. des wil ich, wo ich kan 30 und mag, gerne und underteniglich verdienen umb uwer koniglich herlichkeit, die der almechtig got fristen woll zu langen ziten. datum Maguntie under mim zurucke uf- getrucktem insiegel an sant Peters tag ad cathedram anno domini 1441. Febr. 22 144! Febr. 22 35 337. Sechs Genannte tun auf Begehren des Erzbischofs Jakob von Trier kund, daß sie zugegen gewesen seien, als sich die Erzbischöfe Dietrich von Mainz und Jakob von Trier mit einander vereinten und einander Brief und Siegel darüber gaben, und ferner daß sie gesehen und gehört hätten, wie der Erzbischof von Trier dem Erz- bischof von Mainz mündlich versprach, die bei der Ubertragung der Reichskanzlei eingegangenen Verpflichtungen zu halten, und wie andererseits der Erzbischof von Mainz dem Erzbischof von Trier zusagte, ihn des Kanzleramtes nicht zu ent- setzen. 1441 Februar 24 Mainz. Febr. 24 1441 40 45 Aus Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Weltlicher Schrank Lade 5 nr. 1b orig. membr. lit. pat. c. 6 sig. pend. Das Siegel Diethers von Isenburg ist leicht beschädigt. Auf der Rückseite der Urkunde ist von der Mainzer Kanzlei bemerkt Ein kuntschaften- brief antreffende die verschribung zuschen mim herren und mim herren von Triere; dar- unter von einem Zeitgenossen Registrata iinghl Aschaffemburg. In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 161 b�162a cop. membr. coaeva. — Ebenda fol. 212b cop. membr. coaeva; enthält nur den Anfang bis be- kennen (S. 622 Z. 9) und bricht hier ab mit den Worten etc. require supra folio 161. Vgl. nr. 334 art. 5 und nr. 335. Deutsche Reichstags-Akten XV. 79
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 621 144! furzusin, als lange ich mich darzu geschickt haben mochte. und wann nu min stift von den gnaden gottes groß und wit und darin viel, beide geistlich und werntlich, sachen zu schaffen sind, darumb dann mir tegelich so merglich manigfelticlich anligende und swere sachen begegend und furkomen, das ich uß minem stift nit komen noch abewesig 5 gesin und auch solich min ampt selber und personlichen nit verwesen mag, und um des willen das durch min abwesung und hinderniß uwer koniglichen gnaden kanzli zu dem redelichsten bestalt werde, han ich zuvoran in minem gemute betrachtet, das uwer konigliche gnade umb der anliegenden notturft willen der heiligen gemeinen Cristlichen kirchen, die dann leider mit engstlicher und swerer zweitracht zu dieser zit bekommert 10 ist, und auch umb manigfeltiger handel willen, die sich darumb in des richs sachen zum dicker male ergeben, eins merklichen gelarten und erfaren canzlers wol notturft ist. und wann der erwirdige in got min lieber neve her Jacob erzbischof zu Triere, auch des heiligen Romischen richs in Gallien und durch das konigrich zu Arelat erzkanzler, ein wiser erfarner und verstentiger kurfurst und dem heiligen Romischen rich manig- 15 feltiglich gewant ist, han ich ine got zu lobe, uwern koniglichen gnaden zu eren und dem egenanten heiligen riche zu trost nutz und frommen furgewant und ime uwerer gnaden kanzli zum erlichsten und nutzlichsten zu verwesen und zu regieren in miner stat und in minem namen befolhen 1. und hette ich mich verstanden einichen be- quemeren darzu zu geben, das wolt ich denselben uwern gnaden zu eren auch noch 20 lieber gethan han. und hoffe, das durch sine wisheit vernunft und redelichkeit uwer konigliche majestat die burde des heiligen richs und die vogtie der heiligen gemeinen kirchen deste baß getragen moge, gerumet geeret gelobet und die wirde und zirlichkeit des richs gemeret und gegrosset werden solt. herumb so bitten ich uwer koniglich groß- mechtigkeit, so ich dann imer demutiglich kan und mag, ir wollet soliche mine gute 25 luter meinung gnediglich versteen, uch den vorgenanten minen lieben neven wol gefallen und ine uwer gnaden canzli von mintwegen und an mine stat gnediglich regieren und furwesen lassen, ime und mir darin gewogen gunstig hulflichen und furderlichen sin und uns beide hanthaben und behalten bi unsern friheiten und rechten, in massen er und auch ich solichs und alles guten uwer gnaden wol getruwen. des wil ich, wo ich kan 30 und mag, gerne und underteniglich verdienen umb uwer koniglich herlichkeit, die der almechtig got fristen woll zu langen ziten. datum Maguntie under mim zurucke uf- getrucktem insiegel an sant Peters tag ad cathedram anno domini 1441. Febr. 22 144! Febr. 22 35 337. Sechs Genannte tun auf Begehren des Erzbischofs Jakob von Trier kund, daß sie zugegen gewesen seien, als sich die Erzbischöfe Dietrich von Mainz und Jakob von Trier mit einander vereinten und einander Brief und Siegel darüber gaben, und ferner daß sie gesehen und gehört hätten, wie der Erzbischof von Trier dem Erz- bischof von Mainz mündlich versprach, die bei der Ubertragung der Reichskanzlei eingegangenen Verpflichtungen zu halten, und wie andererseits der Erzbischof von Mainz dem Erzbischof von Trier zusagte, ihn des Kanzleramtes nicht zu ent- setzen. 1441 Februar 24 Mainz. Febr. 24 1441 40 45 Aus Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Weltlicher Schrank Lade 5 nr. 1b orig. membr. lit. pat. c. 6 sig. pend. Das Siegel Diethers von Isenburg ist leicht beschädigt. Auf der Rückseite der Urkunde ist von der Mainzer Kanzlei bemerkt Ein kuntschaften- brief antreffende die verschribung zuschen mim herren und mim herren von Triere; dar- unter von einem Zeitgenossen Registrata iinghl Aschaffemburg. In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 161 b�162a cop. membr. coaeva. — Ebenda fol. 212b cop. membr. coaeva; enthält nur den Anfang bis be- kennen (S. 622 Z. 9) und bricht hier ab mit den Worten etc. require supra folio 161. Vgl. nr. 334 art. 5 und nr. 335. Deutsche Reichstags-Akten XV. 79
Strana 622
622 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Febr. 24 Gedruckt bei Seeliger, Erzkanzler und Reichskanzleien S. 190-192 aus unserer Vorlage. — Mit einigen Kürzungen bei Gudenus, Codex diplomaticus anecdotorum res Moguntinas, Francicas etc. illustrantium 4, 271-272. Erwähnt von G. Chr. Joannis, Rerum Moguntiacarum vol. 1 pag. 756. 144! Febr. 24 144! März 16 Wir Philips von Syrck, thumprobst zu Wirtzpurg, Peter von Udenheim, schul- 5 meister und thumherre des dummes zu Mentz, Diether von Isemburg herre zu Budingen, Niclas voit und herre zu Hunoltstein, Heinrich Leubing doctor etc., canzler mins gnedigen herren des erzbischofs zu Mencz etc., und Thamme von Gunderstorff thun samentlichen kunt und bekennen allermenniglich, das wir von wegen der erwirdigen fursten unserer gnedigen lieben herren hern Dieterichs zu Mencze und hern Jacobs zu Triere erzbischove bi iren gnaden beiden darbi daran und uber gewest sin, gesehen und gehort han, das sie sich fruntlich bruderlich und gutlich zu hauf getan, vereiniget und gefrundet und des auch schrift brieve und siegel under einander ubergeben han 1, in maßen die das dann besagent und ußwisent, auch also: als unser gnediger herre von Mencz obgenant unserm gnedigen herren von Triere obgenant die cancellarie des aller- 15 durchluchtigisten fursten hern Friederichs Romischen kuniges zu allen ziten merer des richs herzogen zu Osterrich etc. in Germanien, die ime und sinem stift zu Mentz zu regiren und zu bestellen zusteet, bevolhen hat, als das dann auch die brieve davon sagende inhaltende sint, dar entgen unser gnediger herre von Triere unserm gnedigen herren von Mentz auch verschribunge2 getan, brieve und siegel geben hait, so han wir 20 gesehen und gehort, das der obgenant unser gnediger herre von Triere unserm gnedigen herren von Mencz obgenant getruelich selbs müntlich versprochen zugesagt und geredt hat, alles das zu halten und zu thun, des er sich also gegen ime verschreben habe; dar entgen hat auch unser gnediger herre von Mencz unserm obgenant herren von Triere in derselben maße und fugen, als vor geschreben ist, geredt zugesaget und versprochen, 25 ine von der cancellarie nit zu entsetzen, die er ime dann iczunt, als vor geschreben ist, bevolhen und ine des an sine stat gestalt hait. darzu hant die obgenant herren dieser vorgemelter puncte ie einer dem andern des sin hantglobde gegeben, volliglich und gleuplich zugesagt, alles in unser gegenwertigkeit. und wann unser gnediger herre von Triere an uns vorgenanten underteidingern dieser sachen, wie vor geschreben ist, ein 30 versiegelte kuntschaft begert hait, so han wir unser iglicher vorgenant sin ingesiegel heran gehangen und dieser brieve zwene gemacht und iglichem herren der einen ge- geben. geben zu Mencz an sant Mathis tag des heiligen aposteln anno domini mille- simo quadringentesimo quadragesimo primo. 338. Die Kurfürsten Dietrich von Mainz. Jakob von Trier und Ludwig von der Pfalz 3 35 an den Erzbischof von Riga und dessen Suffragane und Prälaten, den Hochmeister, den Meister, die Gebietiger, die Ritterschaft und die Städte zu Preußen und Livland: sollen dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg die Kosten, die er gehabt hat, so- lange er Statthalter des verstorbenen Königs Albrecht und dann des Reichsvikars Pfalzgrafen Ludwig im Baseler Konzil war, von dem in Preußen und Livland ge- 40 sammelten Ablaßgeld herauszahlen. 1441 März 16 Mainz. 10 Vgl. nr. 334. nr. 335. In derselben Weise wie diese drei Kurfürsten schrieben an die oben genannten Adressaten auch Erzbischof Dietrich von Köln und Mf. Friedrich von Brandenburg, jener aus Poppilßtorpp Di. n. oculi [März 21/ anno domini etc. 41 (Öhringen Hohenlohe’sches Haus-A. Lade G nr. 47 in den fünf Transsumpten, die oben in der Quellenbeschrei- bung angeführt sind; ferner ebenda Lade G nr. 60 zwei cop. chart. coaevae; auch Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I nr. 15 pag. 27 not. 45 chart. coaeva), dieser aus Numburg an der Sale Di. n. divisionis apostolorum [Juli 18] 41 (Königs- berg a. a. O. pag. 27 not. chart. coaeva).
622 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Febr. 24 Gedruckt bei Seeliger, Erzkanzler und Reichskanzleien S. 190-192 aus unserer Vorlage. — Mit einigen Kürzungen bei Gudenus, Codex diplomaticus anecdotorum res Moguntinas, Francicas etc. illustrantium 4, 271-272. Erwähnt von G. Chr. Joannis, Rerum Moguntiacarum vol. 1 pag. 756. 144! Febr. 24 144! März 16 Wir Philips von Syrck, thumprobst zu Wirtzpurg, Peter von Udenheim, schul- 5 meister und thumherre des dummes zu Mentz, Diether von Isemburg herre zu Budingen, Niclas voit und herre zu Hunoltstein, Heinrich Leubing doctor etc., canzler mins gnedigen herren des erzbischofs zu Mencz etc., und Thamme von Gunderstorff thun samentlichen kunt und bekennen allermenniglich, das wir von wegen der erwirdigen fursten unserer gnedigen lieben herren hern Dieterichs zu Mencze und hern Jacobs zu Triere erzbischove bi iren gnaden beiden darbi daran und uber gewest sin, gesehen und gehort han, das sie sich fruntlich bruderlich und gutlich zu hauf getan, vereiniget und gefrundet und des auch schrift brieve und siegel under einander ubergeben han 1, in maßen die das dann besagent und ußwisent, auch also: als unser gnediger herre von Mencz obgenant unserm gnedigen herren von Triere obgenant die cancellarie des aller- 15 durchluchtigisten fursten hern Friederichs Romischen kuniges zu allen ziten merer des richs herzogen zu Osterrich etc. in Germanien, die ime und sinem stift zu Mentz zu regiren und zu bestellen zusteet, bevolhen hat, als das dann auch die brieve davon sagende inhaltende sint, dar entgen unser gnediger herre von Triere unserm gnedigen herren von Mentz auch verschribunge2 getan, brieve und siegel geben hait, so han wir 20 gesehen und gehort, das der obgenant unser gnediger herre von Triere unserm gnedigen herren von Mencz obgenant getruelich selbs müntlich versprochen zugesagt und geredt hat, alles das zu halten und zu thun, des er sich also gegen ime verschreben habe; dar entgen hat auch unser gnediger herre von Mencz unserm obgenant herren von Triere in derselben maße und fugen, als vor geschreben ist, geredt zugesaget und versprochen, 25 ine von der cancellarie nit zu entsetzen, die er ime dann iczunt, als vor geschreben ist, bevolhen und ine des an sine stat gestalt hait. darzu hant die obgenant herren dieser vorgemelter puncte ie einer dem andern des sin hantglobde gegeben, volliglich und gleuplich zugesagt, alles in unser gegenwertigkeit. und wann unser gnediger herre von Triere an uns vorgenanten underteidingern dieser sachen, wie vor geschreben ist, ein 30 versiegelte kuntschaft begert hait, so han wir unser iglicher vorgenant sin ingesiegel heran gehangen und dieser brieve zwene gemacht und iglichem herren der einen ge- geben. geben zu Mencz an sant Mathis tag des heiligen aposteln anno domini mille- simo quadringentesimo quadragesimo primo. 338. Die Kurfürsten Dietrich von Mainz. Jakob von Trier und Ludwig von der Pfalz 3 35 an den Erzbischof von Riga und dessen Suffragane und Prälaten, den Hochmeister, den Meister, die Gebietiger, die Ritterschaft und die Städte zu Preußen und Livland: sollen dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg die Kosten, die er gehabt hat, so- lange er Statthalter des verstorbenen Königs Albrecht und dann des Reichsvikars Pfalzgrafen Ludwig im Baseler Konzil war, von dem in Preußen und Livland ge- 40 sammelten Ablaßgeld herauszahlen. 1441 März 16 Mainz. 10 Vgl. nr. 334. nr. 335. In derselben Weise wie diese drei Kurfürsten schrieben an die oben genannten Adressaten auch Erzbischof Dietrich von Köln und Mf. Friedrich von Brandenburg, jener aus Poppilßtorpp Di. n. oculi [März 21/ anno domini etc. 41 (Öhringen Hohenlohe’sches Haus-A. Lade G nr. 47 in den fünf Transsumpten, die oben in der Quellenbeschrei- bung angeführt sind; ferner ebenda Lade G nr. 60 zwei cop. chart. coaevae; auch Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I nr. 15 pag. 27 not. 45 chart. coaeva), dieser aus Numburg an der Sale Di. n. divisionis apostolorum [Juli 18] 41 (Königs- berg a. a. O. pag. 27 not. chart. coaeva).
Strana 623
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 623 10 W aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 47 Transsumpt des Bischofs Friedrich 1441 von Worms, datiert Heydelberg uf montag nehst nach dem sontag als man sienget in der heiligen kirchen judica [April 2] 1441, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. In diesem Transsumpt wird auch der S. 622 Anm. 3 erwähnte Brief des Erzbischofs von Köln vom 21. März 1441 transsumiert. A coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. B coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva, mit anderen Abschriften in einem acht Blätter starken Folioheft stehend. In Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I (Briefe und Handlungen) nr. 15 pag. 26 cop. chart. coaeva. — In Ohringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 47 zwei Transsumpte des Bischofs Friedrich von Worms, beide datiert wie unsere Vorlage W und beide orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Auch in diesen Transsumpten und ebenso in den gleich zu erwähnenden beiden Heilbronner wird der S. 622 Anm. 3 angeführte Brief des Erzbischofs von Köln transsumiert. — Ebenda Lade G nr. 47 zwei Trans- sumpte der Stadt Heilbronn, beide datiert Mo. n. palmtag [April 10] 1441 und beide orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. März 16 15 Von a gotes gnaden wir Dyetherich des heiligen stuls zû Mencze des heiligen Ro- mischen richs dürch Germanien, wir Jacob der heiligen kirchen zu Triere des heiligen Romischen riches dürch Welsche lant und das kunigrich zu Arelat erzbischove und erz- 20 canzelere, und wir Ludwig pfalzgrave bi Rine des heiligen Romischen richs erzdrüchseßs und herzog in Beyern embieten den erwirdigen wirdigen und ersamen dem erzbischof zû Rigen, allen und iglichen sinen suffraganien und prelaten, dem hohmeinster, .. dem meinster, .. den gebietigern, der rietterschaft und den stetten der lande gemeinlichen zu Prußen und zů Liflande, unsere b früntliche dinste willen gruße und alles gûte. er- 25 wirdigen wirdigen und ersamen. güten frunde und lieben besündern. als der edel unser lieber oheim neve und getruer Conrat herre zü Winßperg des heiligen Romischen richs erbecamerer von wegen geheiß und bevelheniß lobelicher gedechteniße des aller- durchluchtigen fursten und herren hern Albrechts Romischen kunigs, da er lebte, und nach sinem tode unsers, herzog Ludwiges, als eins vicarien des richs in dem heiligen so concilio zů Basel ein schirmer und stathalter gewest ist 1 und daselbs der heiligen kirchen also von des Romischen richs wegen gedienet und zerung und coste getan und gehabt hat, die€ im nach d unbezalt ußsteet, diewile nü in uwern landen zü Prußen und zü Liflant etlich gelt gesammet ist, das man nennet das aplasgelt, das dann in gemeinen nücz der heiligen kirchen ie gekert und gewant werden solle, so bietten wir uch gût- 35 lichen und e mit früntlichem ernste, das ir von demselben gelde dem egenanten Conraten herren zû Winßperg bezalunge und ußriechtung tun und geschehen laßen wollent. das ist unser güte wille und ir dûnt uns auch daran dankneme willen und frünt- schaft. geben zu Mencze under unsern ufgedrückten ingesiegeln am dornstag nach dem sontag, als man in der heiligen kirchen singet reminiscere, anno domini millesimo 40 quadringentesimo quadragesimo primo f. 144! Márz 16 45 b. Die Kirchenfrage nr. 339-355. 339. Vorschläge der auf dem Mainzer Reichstage Versammelten für die Bedingungen, 1441 ſca. die von Deutscher Seite dem anzuerkennenden Papst gestellt werden sollen: An- Febr. 9] nahme der Verfügungen des Konstanzer Konzils hinsichtlich der Autorität der all- gemeinen Konzilien und baldige Berufung eines ökumenischen oder allgemeinen Konzils, auf dem, wie früher, nach Nationen abgestimmt wird; Erledigung der Gravamina der Deutschen Nation in näher angegebener Weise; Bestätigung aller a) B stellt um Wir Dietrich von gottes gnadon. b) B unsern fruntlichen dinst. c) B das. d) sic. e) om. AB. 1) B septimo. 50 1 Vgl. S. 4-9. 79
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 623 10 W aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 47 Transsumpt des Bischofs Friedrich 1441 von Worms, datiert Heydelberg uf montag nehst nach dem sontag als man sienget in der heiligen kirchen judica [April 2] 1441, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. In diesem Transsumpt wird auch der S. 622 Anm. 3 erwähnte Brief des Erzbischofs von Köln vom 21. März 1441 transsumiert. A coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. B coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva, mit anderen Abschriften in einem acht Blätter starken Folioheft stehend. In Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I (Briefe und Handlungen) nr. 15 pag. 26 cop. chart. coaeva. — In Ohringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 47 zwei Transsumpte des Bischofs Friedrich von Worms, beide datiert wie unsere Vorlage W und beide orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Auch in diesen Transsumpten und ebenso in den gleich zu erwähnenden beiden Heilbronner wird der S. 622 Anm. 3 angeführte Brief des Erzbischofs von Köln transsumiert. — Ebenda Lade G nr. 47 zwei Trans- sumpte der Stadt Heilbronn, beide datiert Mo. n. palmtag [April 10] 1441 und beide orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. März 16 15 Von a gotes gnaden wir Dyetherich des heiligen stuls zû Mencze des heiligen Ro- mischen richs dürch Germanien, wir Jacob der heiligen kirchen zu Triere des heiligen Romischen riches dürch Welsche lant und das kunigrich zu Arelat erzbischove und erz- 20 canzelere, und wir Ludwig pfalzgrave bi Rine des heiligen Romischen richs erzdrüchseßs und herzog in Beyern embieten den erwirdigen wirdigen und ersamen dem erzbischof zû Rigen, allen und iglichen sinen suffraganien und prelaten, dem hohmeinster, .. dem meinster, .. den gebietigern, der rietterschaft und den stetten der lande gemeinlichen zu Prußen und zů Liflande, unsere b früntliche dinste willen gruße und alles gûte. er- 25 wirdigen wirdigen und ersamen. güten frunde und lieben besündern. als der edel unser lieber oheim neve und getruer Conrat herre zü Winßperg des heiligen Romischen richs erbecamerer von wegen geheiß und bevelheniß lobelicher gedechteniße des aller- durchluchtigen fursten und herren hern Albrechts Romischen kunigs, da er lebte, und nach sinem tode unsers, herzog Ludwiges, als eins vicarien des richs in dem heiligen so concilio zů Basel ein schirmer und stathalter gewest ist 1 und daselbs der heiligen kirchen also von des Romischen richs wegen gedienet und zerung und coste getan und gehabt hat, die€ im nach d unbezalt ußsteet, diewile nü in uwern landen zü Prußen und zü Liflant etlich gelt gesammet ist, das man nennet das aplasgelt, das dann in gemeinen nücz der heiligen kirchen ie gekert und gewant werden solle, so bietten wir uch gût- 35 lichen und e mit früntlichem ernste, das ir von demselben gelde dem egenanten Conraten herren zû Winßperg bezalunge und ußriechtung tun und geschehen laßen wollent. das ist unser güte wille und ir dûnt uns auch daran dankneme willen und frünt- schaft. geben zu Mencze under unsern ufgedrückten ingesiegeln am dornstag nach dem sontag, als man in der heiligen kirchen singet reminiscere, anno domini millesimo 40 quadringentesimo quadragesimo primo f. 144! Márz 16 45 b. Die Kirchenfrage nr. 339-355. 339. Vorschläge der auf dem Mainzer Reichstage Versammelten für die Bedingungen, 1441 ſca. die von Deutscher Seite dem anzuerkennenden Papst gestellt werden sollen: An- Febr. 9] nahme der Verfügungen des Konstanzer Konzils hinsichtlich der Autorität der all- gemeinen Konzilien und baldige Berufung eines ökumenischen oder allgemeinen Konzils, auf dem, wie früher, nach Nationen abgestimmt wird; Erledigung der Gravamina der Deutschen Nation in näher angegebener Weise; Bestätigung aller a) B stellt um Wir Dietrich von gottes gnadon. b) B unsern fruntlichen dinst. c) B das. d) sic. e) om. AB. 1) B septimo. 50 1 Vgl. S. 4-9. 79
Strana 624
624 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ſca. Febr. 9] Wahlen, Provisionen, Benefizienverleihungen, Urteile und anderen Handlungen, die während der Dauer der kurfürstlichen Protestation erfolgt sind, und Aufhebung aller während ebenderselben ergangenen Verfügungen, durch die die Anhänger der Pro- testation in ihrem Recht und Besitz becinträchtigt worden sind; Gelöbnis des Papstes für sich und seine Nachfolger, alle diese Punkte unverbrüchlich zu halten; Erteilung von Vollmacht an den Römischen König, die Kurfürsten und Andere zur Errichtung einer pragmatischen Sanktion über die vorgenannten Punkte. 1441 [circa Februar 91] Mainz. W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5104 fol. 165 a 167a cop. chart. coaeva. Der Schluße (artt. 6 und 7) fehlt; wir ergänzen ihn aus A und H. coll. ebenda cod. ms. 5116 fol. 148a 151a cop. chart. coaeva mit Schnitten. Diese Vorlage bietet hin und wieder bessere Lesarten als W, ist aber sonst ziemlich reich an Schreibfehlern und anderen Flüchtigkeiten, von deren Wiedergabe in den Varianten wir abgeschen haben. Auf fol. 151b sind die Reste eines kleinen roten Wachssiegels sichtbar. Eine Adresse ist nicht vorhanden. H coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 367 fol. 27a �29a cop. chart. saec. 15 mit der Überschrift Avisamenta. Gedruckt bei Mathias Flacius Illyricus, Catalogus testium veritatis (Basileae 1556) pag. 458-469 ohne Quellenangabe, aber jedenfalls aus unserer Vorlage H. — Goldast, Imperatorum caesarum augustorum regum et principum electorum sacri Romani imperii 20 statuta et rescripta imperialia (Francofürdiae 1607) pag. 155-159, aus Flacius. — Goldast, Collectio constitutionum imperialium Tom. 1 (Francofordiae 1613) pag. 403-407 aus den Statuta et rescripta imperialia. — Goldast, Collectio constitutionum imperialium (Francofurti 1713) Tom. 1 pag. 403-407 und Tom. 4, 1 pag. 155-159, Neuauflagen der vorerwähnten beiden Drucke. — J. J. Müller, Reichstagstheatrum unter Keyser 25 Friedrich V. (Jena 1713) S. 52-56 ohne Quellenangabe, aber jedenfalls aus Goldast. — Schneider, Historie und Stamm-Tafel des Hoch-Gräflichen Hauses Erbach (Frankf. a. M. 1736), Urkunden S. 189-193 ohne Quellenangabe, aber wohl aus Goldast. — Koch, Neue und vollständigere Sammlung der Reichsabschiede Bd. 1 (Frankf. a. M. 1747) S. 166-170 aus Flacius und Goldast 4, 1 (dies ist ein Irrtum; der Herausgeber folgt dem Druck so in Bd. 1 von Goldasts Collectio constitutionum imperialium). — Im Auszuge gedruckt in Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 1009 Z. 36-1011 Z. 26 (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 15). Deutsche Ubersetzung Goldasts: gedruckt bei Goldast, Imperatorum etc. statuta et rescripta pag. 160-165. — Goldast, Reichssatzung Teil 2 (Frankfurt 1613) S. 146�152 aus den 35 Statuta et rescripta. — Goldast, Collectio constitutionum imperialium Tom. 4, 1 pag. 160-165, Neuauf lage der Statuta et rescripta. — Lünig, Teutsches Reichsarchiv Bd. 2 (Leipzig 1713) S. 32-37 und S. 57-62 aus Goldast, und zwar an der ersten Stelle aus den Statuta et rescripta, an der zweiten Stelle aus der Reichssatzung. — Schneider a. a. O. S. 193-199 ohne Quellenangabe. — [Horix], Ad concordata nationis Germa- 40 nicae integra documentorum fasciculus 1 (Francofurti et Lipsiae 1775) pag. 31-50 aus Lünig 2, 32. Regest bei Georgisch, Regesta chronologico-diplomatica 2, 1097. — Erwähnt von Würdt- wein, Subsidia diplomatica Tom. 8 pag. h 4a, und von Aschbach, Geschichte K. Sig- munds 4, 421 Anm. 3. — Benutzt von Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst 45 Pius II., und sein Zeitalter 1, 264; Pückert, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Konzils S. 166-167; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kurfürst- liche Neutralität S. 83; Joachimsohn, Gregor Heimburg S. 70-71; Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 9-12); Kraus, Deutsche Geschichte im Ausgange des Mittelalters 1, 84-85; Hufnagel, Kaspar Schlick als Kanzler 50 Friedrichs III. (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, Ergänzungsband 8 S. 281). 15 10 A 1441 Millesimo quadringentesimo quadragesimo primo Maguncie in materiaa declara- cionis animorum super facto dissencionis in ecclesia dei exorte per dominos electores a) A materie. 55 1 Wegen dieser Datierung vergleiche man S. 545-547.
624 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ſca. Febr. 9] Wahlen, Provisionen, Benefizienverleihungen, Urteile und anderen Handlungen, die während der Dauer der kurfürstlichen Protestation erfolgt sind, und Aufhebung aller während ebenderselben ergangenen Verfügungen, durch die die Anhänger der Pro- testation in ihrem Recht und Besitz becinträchtigt worden sind; Gelöbnis des Papstes für sich und seine Nachfolger, alle diese Punkte unverbrüchlich zu halten; Erteilung von Vollmacht an den Römischen König, die Kurfürsten und Andere zur Errichtung einer pragmatischen Sanktion über die vorgenannten Punkte. 1441 [circa Februar 91] Mainz. W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5104 fol. 165 a 167a cop. chart. coaeva. Der Schluße (artt. 6 und 7) fehlt; wir ergänzen ihn aus A und H. coll. ebenda cod. ms. 5116 fol. 148a 151a cop. chart. coaeva mit Schnitten. Diese Vorlage bietet hin und wieder bessere Lesarten als W, ist aber sonst ziemlich reich an Schreibfehlern und anderen Flüchtigkeiten, von deren Wiedergabe in den Varianten wir abgeschen haben. Auf fol. 151b sind die Reste eines kleinen roten Wachssiegels sichtbar. Eine Adresse ist nicht vorhanden. H coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 367 fol. 27a �29a cop. chart. saec. 15 mit der Überschrift Avisamenta. Gedruckt bei Mathias Flacius Illyricus, Catalogus testium veritatis (Basileae 1556) pag. 458-469 ohne Quellenangabe, aber jedenfalls aus unserer Vorlage H. — Goldast, Imperatorum caesarum augustorum regum et principum electorum sacri Romani imperii 20 statuta et rescripta imperialia (Francofürdiae 1607) pag. 155-159, aus Flacius. — Goldast, Collectio constitutionum imperialium Tom. 1 (Francofordiae 1613) pag. 403-407 aus den Statuta et rescripta imperialia. — Goldast, Collectio constitutionum imperialium (Francofurti 1713) Tom. 1 pag. 403-407 und Tom. 4, 1 pag. 155-159, Neuauflagen der vorerwähnten beiden Drucke. — J. J. Müller, Reichstagstheatrum unter Keyser 25 Friedrich V. (Jena 1713) S. 52-56 ohne Quellenangabe, aber jedenfalls aus Goldast. — Schneider, Historie und Stamm-Tafel des Hoch-Gräflichen Hauses Erbach (Frankf. a. M. 1736), Urkunden S. 189-193 ohne Quellenangabe, aber wohl aus Goldast. — Koch, Neue und vollständigere Sammlung der Reichsabschiede Bd. 1 (Frankf. a. M. 1747) S. 166-170 aus Flacius und Goldast 4, 1 (dies ist ein Irrtum; der Herausgeber folgt dem Druck so in Bd. 1 von Goldasts Collectio constitutionum imperialium). — Im Auszuge gedruckt in Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 1009 Z. 36-1011 Z. 26 (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 15). Deutsche Ubersetzung Goldasts: gedruckt bei Goldast, Imperatorum etc. statuta et rescripta pag. 160-165. — Goldast, Reichssatzung Teil 2 (Frankfurt 1613) S. 146�152 aus den 35 Statuta et rescripta. — Goldast, Collectio constitutionum imperialium Tom. 4, 1 pag. 160-165, Neuauf lage der Statuta et rescripta. — Lünig, Teutsches Reichsarchiv Bd. 2 (Leipzig 1713) S. 32-37 und S. 57-62 aus Goldast, und zwar an der ersten Stelle aus den Statuta et rescripta, an der zweiten Stelle aus der Reichssatzung. — Schneider a. a. O. S. 193-199 ohne Quellenangabe. — [Horix], Ad concordata nationis Germa- 40 nicae integra documentorum fasciculus 1 (Francofurti et Lipsiae 1775) pag. 31-50 aus Lünig 2, 32. Regest bei Georgisch, Regesta chronologico-diplomatica 2, 1097. — Erwähnt von Würdt- wein, Subsidia diplomatica Tom. 8 pag. h 4a, und von Aschbach, Geschichte K. Sig- munds 4, 421 Anm. 3. — Benutzt von Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst 45 Pius II., und sein Zeitalter 1, 264; Pückert, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Konzils S. 166-167; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kurfürst- liche Neutralität S. 83; Joachimsohn, Gregor Heimburg S. 70-71; Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 9-12); Kraus, Deutsche Geschichte im Ausgange des Mittelalters 1, 84-85; Hufnagel, Kaspar Schlick als Kanzler 50 Friedrichs III. (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, Ergänzungsband 8 S. 281). 15 10 A 1441 Millesimo quadringentesimo quadragesimo primo Maguncie in materiaa declara- cionis animorum super facto dissencionis in ecclesia dei exorte per dominos electores a) A materie. 55 1 Wegen dieser Datierung vergleiche man S. 545-547.
Strana 625
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 625 faciende et de caucione facienda nacioni Germanice de sublacione gravaminum ejusdem 11441) ca. nacionis fuit avisatum in dieta inibi tenta circa festum purificacionis beate Marie a vir- Febr. 2 ginis, quod, cuicunque parti adherendum esset, ante omnia provideri deberet, ne auc- toritas conciliorum generalium infirmetur et gravamina, que dudum prefate nacioni 5 fuerunt b illata, tollantur e medio et contra ea caveatur in futurum. [I] Inprimis “ quia Basilee hucusque non est nominatus aliquis locus pro futuro concilio celebrando juxta formam constitucionis „Frequens" 1, ita quod jam non pen- det d terminus alicujuse concilii, expedit, quod ille, cui facienda est adhesio, omnes et singulas constituciones olim in Constanciensi concilio super auctoritate honore et reve- 10 rencia sacrorum generalium conciliorum promulgatas approbet recipiat et provideat et mox in eisdem litteris bullatis conficiendis super premissis promittat seu polliceaturf se ycomenicum vel saltem generale concilium indicere velle, quantocius id fieri poterit, in loco rebus gerendis accommodo, ubi personaliter, si poterit, alioquin, si nequeat, per legatos apostolicos plena potestate fulcitos 5 concilium ipsum prosequatur cum effectu. 15 promittat insuper operam se daturum, quod in hujusmodi celebrando concilio per naciones procedatur, sicud in prioribus conciliis reperitur observatum. et premissa omnia videntur et h juste i et honeste peti posse. nam per hoc veritas prodibit in lucem et illi, qui ex alia parte seu sub k alia obediencia remanebunt, aptissime! poterunt nobis consolidari. papa eciam, cui adherebitur, ex hoc auctoritatem suam et apostolice sedis augebit et 20 confirmabit, quando videbitur ab omnibus sinceritas sua in factis ecclesie dei. [1a itemm de presenti non potest de loco vel de tempore specifice tractari neque poterit hoc alicujus arbitrio committi, ne alii fortassis indignentur, quasi non sit habita racio com- moditatis eorum quantum ad situm vel aliam aptitudinem loci. et n ideo non poterit negocium quoad hoc melius specificari. [2] Deinde ° quoad relevamen gravaminum avisatum est, quod, cum dicta nacio plus ceteris nacionibus ab ecclesia Romana sit honoranda propter auxilia, que Romane ? ecclesie multipliciter prestitit, ac propter imperium Romanum, cujus vis et potestas in ea consistit, quod ecclesiam Romanam multis dotibus exornavit, ut " ille, cui facienda est adhesio, eidem nacioni in retribucionem meritorum suorum pro se et suc- 3o cessoribus sanctaque sede apostolica de consensu cardinalium, propria eciam manuum suarum subscripcione subsequente, constituat ordinet et in singulare privilegium concedat per se et successores suos perpetuis temporibus inconcusse servandum etc., ut inferius seriatim annotatur: [2“] Inprimis r 2 siquidem casset annullet et irritet omnes et singulas reservaciones 35 tam generales quam speciales sive particulares ecclesiarum metropolitanarum s cathe- dralium collegiatarum et monasteriorum dignitatum et beneficiorum ecclesiasticorum quorumcunque, quibus per electionem provideri consuevit, sive per extravagantes „Ad regimen" 3 et „Execrabilis"1 aut per regulas cancellarie t 5 seu quascunque alias con- 25 40 a) om. W. b) A fuerint. c) WA habon kein Alinea. d) H pendeat, korr. für pendat. e) A add. loci. f) WA polliciatur. g) W fulsitos. 1i1) om. A. i) AH stellen um honeste et juste. k) A ex. 1) AH poterint aptis- sime statl aptissime poterunt. m) W hat hier Alinca. n) A om. et — specilicari. 0) A hat kein Alinea. p) W Romana ecclesia ; AH stellen um ecclesie Romane. 1) sic ; man erwartel gemüßs Z. 25 quod. r) A hat kein Alinea. s) A interpoliticarum ; H metropoliticarum. t) W add. ad quas. 1 Vgl. S. 442 Anm. 1. 45 2 Uber die Quellen der artt. 2a-21 vergleiche man S. 547-548. 3 Die Bulle Benedikts XII. vom 11. Januar 1335. Vgl. c. 13 de praebendis et dignitatibus III. 2 in Extrav. comm. (Corpus juris canonici 50 ed. Friedberg 2, 1266-1267). Die Bulle Johanns XXII. vom 19. November 1317. Vgl. c. un. de praebendis et dignitatibus III. in Extrav. Johannis XXII. (a. a. O. 2, 1207-1209). 5 Hier wird in erster Linie an die einschlägigen Bestimmungen der Kanzleiregeln Eugens IV. zu denken sein. Vgl. Ottenthal, Die päpstlichen Kanzleiregeln von Johannes XXII. bis Nikolaus V. S. 238-240.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 625 faciende et de caucione facienda nacioni Germanice de sublacione gravaminum ejusdem 11441) ca. nacionis fuit avisatum in dieta inibi tenta circa festum purificacionis beate Marie a vir- Febr. 2 ginis, quod, cuicunque parti adherendum esset, ante omnia provideri deberet, ne auc- toritas conciliorum generalium infirmetur et gravamina, que dudum prefate nacioni 5 fuerunt b illata, tollantur e medio et contra ea caveatur in futurum. [I] Inprimis “ quia Basilee hucusque non est nominatus aliquis locus pro futuro concilio celebrando juxta formam constitucionis „Frequens" 1, ita quod jam non pen- det d terminus alicujuse concilii, expedit, quod ille, cui facienda est adhesio, omnes et singulas constituciones olim in Constanciensi concilio super auctoritate honore et reve- 10 rencia sacrorum generalium conciliorum promulgatas approbet recipiat et provideat et mox in eisdem litteris bullatis conficiendis super premissis promittat seu polliceaturf se ycomenicum vel saltem generale concilium indicere velle, quantocius id fieri poterit, in loco rebus gerendis accommodo, ubi personaliter, si poterit, alioquin, si nequeat, per legatos apostolicos plena potestate fulcitos 5 concilium ipsum prosequatur cum effectu. 15 promittat insuper operam se daturum, quod in hujusmodi celebrando concilio per naciones procedatur, sicud in prioribus conciliis reperitur observatum. et premissa omnia videntur et h juste i et honeste peti posse. nam per hoc veritas prodibit in lucem et illi, qui ex alia parte seu sub k alia obediencia remanebunt, aptissime! poterunt nobis consolidari. papa eciam, cui adherebitur, ex hoc auctoritatem suam et apostolice sedis augebit et 20 confirmabit, quando videbitur ab omnibus sinceritas sua in factis ecclesie dei. [1a itemm de presenti non potest de loco vel de tempore specifice tractari neque poterit hoc alicujus arbitrio committi, ne alii fortassis indignentur, quasi non sit habita racio com- moditatis eorum quantum ad situm vel aliam aptitudinem loci. et n ideo non poterit negocium quoad hoc melius specificari. [2] Deinde ° quoad relevamen gravaminum avisatum est, quod, cum dicta nacio plus ceteris nacionibus ab ecclesia Romana sit honoranda propter auxilia, que Romane ? ecclesie multipliciter prestitit, ac propter imperium Romanum, cujus vis et potestas in ea consistit, quod ecclesiam Romanam multis dotibus exornavit, ut " ille, cui facienda est adhesio, eidem nacioni in retribucionem meritorum suorum pro se et suc- 3o cessoribus sanctaque sede apostolica de consensu cardinalium, propria eciam manuum suarum subscripcione subsequente, constituat ordinet et in singulare privilegium concedat per se et successores suos perpetuis temporibus inconcusse servandum etc., ut inferius seriatim annotatur: [2“] Inprimis r 2 siquidem casset annullet et irritet omnes et singulas reservaciones 35 tam generales quam speciales sive particulares ecclesiarum metropolitanarum s cathe- dralium collegiatarum et monasteriorum dignitatum et beneficiorum ecclesiasticorum quorumcunque, quibus per electionem provideri consuevit, sive per extravagantes „Ad regimen" 3 et „Execrabilis"1 aut per regulas cancellarie t 5 seu quascunque alias con- 25 40 a) om. W. b) A fuerint. c) WA habon kein Alinea. d) H pendeat, korr. für pendat. e) A add. loci. f) WA polliciatur. g) W fulsitos. 1i1) om. A. i) AH stellen um honeste et juste. k) A ex. 1) AH poterint aptis- sime statl aptissime poterunt. m) W hat hier Alinca. n) A om. et — specilicari. 0) A hat kein Alinea. p) W Romana ecclesia ; AH stellen um ecclesie Romane. 1) sic ; man erwartel gemüßs Z. 25 quod. r) A hat kein Alinea. s) A interpoliticarum ; H metropoliticarum. t) W add. ad quas. 1 Vgl. S. 442 Anm. 1. 45 2 Uber die Quellen der artt. 2a-21 vergleiche man S. 547-548. 3 Die Bulle Benedikts XII. vom 11. Januar 1335. Vgl. c. 13 de praebendis et dignitatibus III. 2 in Extrav. comm. (Corpus juris canonici 50 ed. Friedberg 2, 1266-1267). Die Bulle Johanns XXII. vom 19. November 1317. Vgl. c. un. de praebendis et dignitatibus III. in Extrav. Johannis XXII. (a. a. O. 2, 1207-1209). 5 Hier wird in erster Linie an die einschlägigen Bestimmungen der Kanzleiregeln Eugens IV. zu denken sein. Vgl. Ottenthal, Die päpstlichen Kanzleiregeln von Johannes XXII. bis Nikolaus V. S. 238-240.
Strana 626
626 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 stituciones aut ordinaciones introducte sint, reservacionibus in corpore juris clausis ſca. dumtaxat exceptis, et quod hujusmodi beneficia in corpore a juris clausa Romanus pon- Febr. 9] tifex infra unius mensis spacium ab ipsius vacacionis noticia computandum conferre teneatur. deinde is, cui collacio facta fuerit, eam infra tres menses continuos ordinario b teneatur insinuare; si vero collacio vel insinuacio amplius retardetur, ordinarius perinde 5 habeat disponere, acsi nulla reservacio precessisset. beneficiis autem et dignitatibus electivis in corpore juris non reservatis juxta disposicionem juris communis debite“ pro- videatur, postulacionibus eciam in disposicione juris communis remanentibus. [25] Item si episcopus aut abbas fuerit eligendus, conveniant eligentes audituri missam spiritus" sancti, et confessi et contriti suscepta eucaristia ad eligendum ingrediantur. et 10 primo jurabunt in manibus presidentise capituli et rursus presidens in manibus imme- diate sequentis sub hac forma: „ego N. juro et promitto omnipotenti deo et tali sancto vel sancte, sub cujus vocabulo dedicata est ecclesia, eum eligere, quem credam futurum ecclesie in spiritualibus et temporalibus utiliorem, nec ! illi vocem dare, quem verisimiliter scivero promissione aut dacione alicujus rei temporalis seu prece per se vel 15 alium interposita aut alias qualitercunque directe vel indirecte pro se electionem pro- curare.“ idem s juramentum prestet confiteaturque et communicet, qui constituit procuratorem ad eligendum certam personam, necnon et h procurator generaliter ad eli- gendum constitutus in casibus, in quibus secundum juris communis disposicionem in hujusmodi electionis negocio procurator constitui potest. quod eciam juramentum prestetur 20 ab hiis, in quos continget super electione futuri archiepiscopi episcopi i vel abbatis fieri compromissum. qui eciam confiteri et communicare teneantur. quod si predicta non fecerint, pro illa vice eligendi sint ipso jure potestate privati. in inferioribus vero digni- tatibus eligentes ad confessionem et communionem nullatenus sint astricti, sed in aliis formam superius traditam observare teneantur. [2e] Finita autem electione decretum electionis immediato superiori, ad quem jus pertinet confirmandi, presentetur. qui in electionis negocio procedat formam electionis et electi merita omnesque circumstancias diligenter examinaturus, ita ut, si electio con- firmanda sit vel infirmanda, judicialiter confirmetur vel k infirmetur. confirmator1 autem racione confirmacionis nil exigere, sed neque eciam sponte oblata recipere racione con- 30 firmacionis sub nomine subvencionis subsidii gratitudinis aut alio quovis exquisito colore pretextu consuetudinis privilegii superioritatis aut reverencie seu quavis alia racione presumat. notariis autem ceterisque ministris emolumentum moderatum taxetur laborum et operarum habito respectu, non autem prelature" valore. confirmaciones aliter facte sint ipso jure nulle et confirmantes ipsi confirmandi potestate sint ea vice privati. [2"] Electiones " autem et confirmaciones, ut premittitur, facte neque per papam aut sedem apostolicam seu illius aut alia quavis auctoritate infringi valeant seu quo- modolibet impediri, nisi forte in perturbacionem ecclesie aut patrie seu publice utilitatis electio aliqua vergere timeatur. quo casu summus pontifex, cum ad ipsum confirmacio delata fuerit, si talem urgentissimam causam subesse cognoverit, ea prius mature dis- 40 cussa et parte plene defensa, accedente ° Romane ecclesie cardinalium vel majoris » partis subscripcione causam hujusmodi veram sufficientemque fore attestancium 1, tali electione 1 rejecta ad capitulum vel conventum remittat, ut infra competens tempus juxta loci distanciam ad aliam, ex qua talia evenire non formidentur, electionem procedant. [2" Omnis autem casu, quo electio per mediatum superiorem fuerit confirmanda, 25 35 45 a) H corpora. b) H ordinarie. c) om. A. d) A spiritui sancto. 0) W presidendi. f) em.; WAH necnon. g) WA haben hier Aliuea. h) om. W. i) om. H. k) Wet. 1) H confirmationes oder confirmatores. m) A pre- latetur. n) WAH haben kein Alinea. o) H accedendo. p) W majorum parcium, 4) W attestatam. r) WA electioni. s) AH haben kein Alinca. 50
626 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 stituciones aut ordinaciones introducte sint, reservacionibus in corpore juris clausis ſca. dumtaxat exceptis, et quod hujusmodi beneficia in corpore a juris clausa Romanus pon- Febr. 9] tifex infra unius mensis spacium ab ipsius vacacionis noticia computandum conferre teneatur. deinde is, cui collacio facta fuerit, eam infra tres menses continuos ordinario b teneatur insinuare; si vero collacio vel insinuacio amplius retardetur, ordinarius perinde 5 habeat disponere, acsi nulla reservacio precessisset. beneficiis autem et dignitatibus electivis in corpore juris non reservatis juxta disposicionem juris communis debite“ pro- videatur, postulacionibus eciam in disposicione juris communis remanentibus. [25] Item si episcopus aut abbas fuerit eligendus, conveniant eligentes audituri missam spiritus" sancti, et confessi et contriti suscepta eucaristia ad eligendum ingrediantur. et 10 primo jurabunt in manibus presidentise capituli et rursus presidens in manibus imme- diate sequentis sub hac forma: „ego N. juro et promitto omnipotenti deo et tali sancto vel sancte, sub cujus vocabulo dedicata est ecclesia, eum eligere, quem credam futurum ecclesie in spiritualibus et temporalibus utiliorem, nec ! illi vocem dare, quem verisimiliter scivero promissione aut dacione alicujus rei temporalis seu prece per se vel 15 alium interposita aut alias qualitercunque directe vel indirecte pro se electionem pro- curare.“ idem s juramentum prestet confiteaturque et communicet, qui constituit procuratorem ad eligendum certam personam, necnon et h procurator generaliter ad eli- gendum constitutus in casibus, in quibus secundum juris communis disposicionem in hujusmodi electionis negocio procurator constitui potest. quod eciam juramentum prestetur 20 ab hiis, in quos continget super electione futuri archiepiscopi episcopi i vel abbatis fieri compromissum. qui eciam confiteri et communicare teneantur. quod si predicta non fecerint, pro illa vice eligendi sint ipso jure potestate privati. in inferioribus vero digni- tatibus eligentes ad confessionem et communionem nullatenus sint astricti, sed in aliis formam superius traditam observare teneantur. [2e] Finita autem electione decretum electionis immediato superiori, ad quem jus pertinet confirmandi, presentetur. qui in electionis negocio procedat formam electionis et electi merita omnesque circumstancias diligenter examinaturus, ita ut, si electio con- firmanda sit vel infirmanda, judicialiter confirmetur vel k infirmetur. confirmator1 autem racione confirmacionis nil exigere, sed neque eciam sponte oblata recipere racione con- 30 firmacionis sub nomine subvencionis subsidii gratitudinis aut alio quovis exquisito colore pretextu consuetudinis privilegii superioritatis aut reverencie seu quavis alia racione presumat. notariis autem ceterisque ministris emolumentum moderatum taxetur laborum et operarum habito respectu, non autem prelature" valore. confirmaciones aliter facte sint ipso jure nulle et confirmantes ipsi confirmandi potestate sint ea vice privati. [2"] Electiones " autem et confirmaciones, ut premittitur, facte neque per papam aut sedem apostolicam seu illius aut alia quavis auctoritate infringi valeant seu quo- modolibet impediri, nisi forte in perturbacionem ecclesie aut patrie seu publice utilitatis electio aliqua vergere timeatur. quo casu summus pontifex, cum ad ipsum confirmacio delata fuerit, si talem urgentissimam causam subesse cognoverit, ea prius mature dis- 40 cussa et parte plene defensa, accedente ° Romane ecclesie cardinalium vel majoris » partis subscripcione causam hujusmodi veram sufficientemque fore attestancium 1, tali electione 1 rejecta ad capitulum vel conventum remittat, ut infra competens tempus juxta loci distanciam ad aliam, ex qua talia evenire non formidentur, electionem procedant. [2" Omnis autem casu, quo electio per mediatum superiorem fuerit confirmanda, 25 35 45 a) H corpora. b) H ordinarie. c) om. A. d) A spiritui sancto. 0) W presidendi. f) em.; WAH necnon. g) WA haben hier Aliuea. h) om. W. i) om. H. k) Wet. 1) H confirmationes oder confirmatores. m) A pre- latetur. n) WAH haben kein Alinea. o) H accedendo. p) W majorum parcium, 4) W attestatam. r) WA electioni. s) AH haben kein Alinca. 50
Strana 627
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 627 15 remittatur consecrandus aut benedicendus ad suum superiorem immediatum, nisi presens 1441 [ca. fuerit in Romana curia. quo casu post benedictionem aut consecracionem similiter re- Febr. 9] mittatur immediato a superiori debitum juramentum prestiturus. [2f] Rursus avisatum est, quod, cum b ex ineffrenato graciarum exspectativarum 5 concursu et antelacionum prerogativis a principio vacacionis beneficiorum sub graciis hujusmodi cadencium staric non potest et ex hoc ordinariis substractionemd ministerii sui moleste ferentibus intrusionis datur occasio, ex quo lites innumerabiles e suscitantur: avisatum est, quod ille, cui adhesio sit facienda, omnes gracias exspectativas ac f reser- vaciones particulares de beneficiis vacaturis in nostra nacione tollat et de cetero non 1o concedat, nisi pro toto tempore pontificatus sui in qualibet collacione, in qua decem fuerint beneficia, de uno, ubi quinquaginta, de duobus dumtaxat habeat disponere. in quibus disposicionibus origenarius 5 alienigene ! preferatur. [29] Item ut nullum beneficium nostre nacionis exteris personis commendetur aut de ipso pensio concedatur sine consensu ordinariorum i. [2"] Item ut constitucio de una prebenda in qualibet ecclesia metropolitana theologo assignanda eciam ad cathedrales ecclesias nostre nacionis k extendatur, ita ut collatores prebendarum hujusmodi teneantur assignare1 canonicatumm et prebendam magistro n licenciato aut baccalaurio formato in theologia, qui per decennium in universitate pri- vilegiata studuerit et onus residencie ac lecture et predicacionis subire voluerit quique 20 bis vel semel ad minus per singulas ebdomadas cessante legitimo impedimento legat. quod si neglexerit, arbitrio capituli in substractione distribucionum tocius ebdomade puniatur. et si residenciam deseruerit, de alio provideatur. nil° tamen perdat p, si ab- sens fuerit a divinis. [2.] Porro post collatam, ut prefertur, hujusmodi prebendam due immediate va- 25 cantes libere conferantur, tercia vero postea vacans et deinceps semper post duas libere collatas tercia conferatur magistro aut licenciato seu baccalario formato q in theologia, qui per decennium in aliqua universitate privilegiatar, doctori seu licenciato in altero jurium seu medicina, qui per septem annos in suas facultate studuerit in universitate sicud suprat, magistro seu licenciato in artibus cum rigore examinis, qui per quinquen- 3o nium in aliqua facultate " studuerit, necnon in theologia, qui per sex annos, vel in utroque velw altero jurium baccalario, qui per triennium, si nobilis ex utroque parente » et ex antiquo genere, alias autem per quinquennium in aliqua universitate privilegiata suum studium fecerit. qui de gradibus tempore et nobilitate y supradictis fidem facere teneantur z collatori per legitima documenta. hoc eciam in dignitatibus non electivis, s5 personatibus, administracionibus et officiis aa dictarumbb ecclesiarum observetur. et qui duas prebendas cathedrales obtinuerit aut alias unum vel plura beneficia, in quo vel altero residendocc ab illo vel ab utroque in omnibus obvencionibus ducentorum flore- norum camere valorem haberedd valeat, intere personas predictas non numeretur ff. [25] Itemgs in ecclesiis parrochialibus opidorum muratorum instituantur persone, 40 quihh ad minus per tres annos in theologia vel il altero jurium vel magisteriokk in artibus in aliqua universitate continuo"l studentes fuerintmm, si poterint "n inveniri. [2] Item°° ut quolibet anno in quadragesimapp taliter q qualificati sua nomina collatoribus predictis€ exhibeant. alioquin disposicio aliter facta non irritetur. sin autem 45 50 a) A inmediate. b) om. A. c) Hesciri. d) H subtractionem. e) cm.; WAH innumeres. f) A aut. g) in H hal cine späterc Hand indigena übergeschrichen. h) Walienigeni. i) A ordinarii: H ordinario korr. aus ordinarii. k) W nacioni. 1) om. WAH. m) H canonicatu. n) A add. et. o) Wnisi, p) W tardat. q) om. A. r) man ergänze aus dem Folgenden studuerit. s) om. A. t) om. AH. u) A universitate. v) om. A. w) H aut. x) fehll in A, aber es ist Raum dafür freigelassen. y) A nobilitatis supradicte statt nobilitate supradictis. z) W teneatur. aa) W officialibus ; A beneficiis. bb) A aliarum. cc) AH residente. dd) A habeat statt habere valeat. ee) A in. ff) A numerentur. gg) H hat kein Alinea. hh) WH que. ii) A aut. kk) H ma- gister, om. vel. 1l) AH contiguo. mm) om. WAH. nn) W poterit. 00) H hat kein Alinea. pp) AH quadra- gesimo. qq om. AH. rr) AH supradictis.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 627 15 remittatur consecrandus aut benedicendus ad suum superiorem immediatum, nisi presens 1441 [ca. fuerit in Romana curia. quo casu post benedictionem aut consecracionem similiter re- Febr. 9] mittatur immediato a superiori debitum juramentum prestiturus. [2f] Rursus avisatum est, quod, cum b ex ineffrenato graciarum exspectativarum 5 concursu et antelacionum prerogativis a principio vacacionis beneficiorum sub graciis hujusmodi cadencium staric non potest et ex hoc ordinariis substractionemd ministerii sui moleste ferentibus intrusionis datur occasio, ex quo lites innumerabiles e suscitantur: avisatum est, quod ille, cui adhesio sit facienda, omnes gracias exspectativas ac f reser- vaciones particulares de beneficiis vacaturis in nostra nacione tollat et de cetero non 1o concedat, nisi pro toto tempore pontificatus sui in qualibet collacione, in qua decem fuerint beneficia, de uno, ubi quinquaginta, de duobus dumtaxat habeat disponere. in quibus disposicionibus origenarius 5 alienigene ! preferatur. [29] Item ut nullum beneficium nostre nacionis exteris personis commendetur aut de ipso pensio concedatur sine consensu ordinariorum i. [2"] Item ut constitucio de una prebenda in qualibet ecclesia metropolitana theologo assignanda eciam ad cathedrales ecclesias nostre nacionis k extendatur, ita ut collatores prebendarum hujusmodi teneantur assignare1 canonicatumm et prebendam magistro n licenciato aut baccalaurio formato in theologia, qui per decennium in universitate pri- vilegiata studuerit et onus residencie ac lecture et predicacionis subire voluerit quique 20 bis vel semel ad minus per singulas ebdomadas cessante legitimo impedimento legat. quod si neglexerit, arbitrio capituli in substractione distribucionum tocius ebdomade puniatur. et si residenciam deseruerit, de alio provideatur. nil° tamen perdat p, si ab- sens fuerit a divinis. [2.] Porro post collatam, ut prefertur, hujusmodi prebendam due immediate va- 25 cantes libere conferantur, tercia vero postea vacans et deinceps semper post duas libere collatas tercia conferatur magistro aut licenciato seu baccalario formato q in theologia, qui per decennium in aliqua universitate privilegiatar, doctori seu licenciato in altero jurium seu medicina, qui per septem annos in suas facultate studuerit in universitate sicud suprat, magistro seu licenciato in artibus cum rigore examinis, qui per quinquen- 3o nium in aliqua facultate " studuerit, necnon in theologia, qui per sex annos, vel in utroque velw altero jurium baccalario, qui per triennium, si nobilis ex utroque parente » et ex antiquo genere, alias autem per quinquennium in aliqua universitate privilegiata suum studium fecerit. qui de gradibus tempore et nobilitate y supradictis fidem facere teneantur z collatori per legitima documenta. hoc eciam in dignitatibus non electivis, s5 personatibus, administracionibus et officiis aa dictarumbb ecclesiarum observetur. et qui duas prebendas cathedrales obtinuerit aut alias unum vel plura beneficia, in quo vel altero residendocc ab illo vel ab utroque in omnibus obvencionibus ducentorum flore- norum camere valorem haberedd valeat, intere personas predictas non numeretur ff. [25] Itemgs in ecclesiis parrochialibus opidorum muratorum instituantur persone, 40 quihh ad minus per tres annos in theologia vel il altero jurium vel magisteriokk in artibus in aliqua universitate continuo"l studentes fuerintmm, si poterint "n inveniri. [2] Item°° ut quolibet anno in quadragesimapp taliter q qualificati sua nomina collatoribus predictis€ exhibeant. alioquin disposicio aliter facta non irritetur. sin autem 45 50 a) A inmediate. b) om. A. c) Hesciri. d) H subtractionem. e) cm.; WAH innumeres. f) A aut. g) in H hal cine späterc Hand indigena übergeschrichen. h) Walienigeni. i) A ordinarii: H ordinario korr. aus ordinarii. k) W nacioni. 1) om. WAH. m) H canonicatu. n) A add. et. o) Wnisi, p) W tardat. q) om. A. r) man ergänze aus dem Folgenden studuerit. s) om. A. t) om. AH. u) A universitate. v) om. A. w) H aut. x) fehll in A, aber es ist Raum dafür freigelassen. y) A nobilitatis supradicte statt nobilitate supradictis. z) W teneatur. aa) W officialibus ; A beneficiis. bb) A aliarum. cc) AH residente. dd) A habeat statt habere valeat. ee) A in. ff) A numerentur. gg) H hat kein Alinea. hh) WH que. ii) A aut. kk) H ma- gister, om. vel. 1l) AH contiguo. mm) om. WAH. nn) W poterit. 00) H hat kein Alinea. pp) AH quadra- gesimo. qq om. AH. rr) AH supradictis.
Strana 628
628 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 tales reperti fuerint, disposicio per quemcunque, eciamsi cardinalatus patriarchatus a (cа. Febr. 9) pontificalis aut alterius cujuslibetb dignitatis, aliter quam premittitur facta eo ipso irrita sit et inanis. collacio vero seu provisio seu quevis alia disposicio ad superiorem proximum devolvatur; qui persone tali habeat providere. quod si non fecerit, ad alium superiorem d gradatim usque ad summum pontificem devolvatur. in ecclesiis autem, in quibus illustres aut militares seu certo modo geniture procreati dumtaxat recipi consue- verunt, quod supra de litteratis aut studiosis personis est expressum, ita intelligatur, si persone modo premisso qualificate inter hujusmodi nobiles seu generosos reperiri possunt. qui eciam nomina sua collatoribus habeant exhibere. quo cessante provisio aliter facta non irritetur. [2m] Item e ne Romanus pontifex aut quivis alius ecclesiasticus vel secularis pro confirmacione, electione, admissione, postulacione aut collacione, provisione, presentacione seu qualibet alia disposicione circa ecclesiastica beneficia secularia vel regularia et per- tinencia ad ea, necnon ordinibus sacris ' benedictione ac pallio de cetero quidquam ante vel post exigat racione litterarum bulle aut 5 sigilli annatarum! necnon comunium et 15 minutorum serviciorum, primorum fructuum aut i sub quocunque alio titulo colore vel nomine k pretextu cujuscunque consuetudinis privilegii vel statuti aut alia quavis causa vel occasione directe vel indirecte, scriptoribus abbreviatoribus! registratoribus minu- tarum seu litterarum pro ipsorum labore competentim salario solvendo n. si quis autem exigendo dando vel promittendo contraire presumpserit, symoniacorum penam ipso facto 20 incurrat et in beneficio taliter obtento nullum jus nec titulum° acquirat p. obligaciones quoque promissiones censure et mandata et quidquid in q prejudicium hujusmodi statuti quacunque, eciam apostolica, auctoritate contigerit attemptari, nullius sit roboris vel momenti. caveatur, ne illa, que tempore recepcionis beneficiandorum pro fabrica, orna- mentis ecclesie vel divini cultus decore dari r consueverunt in principio recepcionis, per 25 hoc aboleantur, dum tamen non ad personarum sed ecclesiarum utilitatem convertantur. [2"] Item" quod is, cui fiet† adhesio, nullam imposicionem vel exactionem faciat in nacione nostra occasione provisionis sibi olim in concilio Basiliensi promisse 1, nisi in alio " generali concilio de expresso consensu nacionis. [2°] Item v quod in partibus nostre nacionis ultra quatuor dietas a curia distanti- 30 busw omnes cause, majoribus necnon electionum » ecclesiarum sedi apostolice immediate subjectarum exceptis, in partibus terminentur. [2?) Item ne gravati per saltum ady quemcunque, eciam ad Romanum pontificem, omisso medio, sed ad immediatum superiorem dumtaxat, nec a gravamine in quacunque instancia ante diffinitivam appellent, nisi gravamen ipsum in diffinitiva reparari nequiret. 35 tunc enim ad z superiorem immediatum semel tantum liceat appellare. que appellacio si frivola fuerit, appellans appellato ultra expensas in quindecim florenos "a auri de ca- mera condempnetur. [2q) Item ne possessores non violenti sed colorato titulo beneficiabb proximo triennio attenus possidentes vel qui in futurum possidebunt neque in petitorio neque in cc 40 possessorio eciam racione juris noviter quesiti molestentur, nisi actor legitime impeditus et de hoc protestatus juxta concilium Wiennensedd 2 duxerit intimandum. lis autem mota intelligatur, si ad citacionem execucionem jurisque sui in judicio exhibicionem et termi- 5 10 a) AH patriarchalis. b) AH cujuscunque. c) A quod ; AH add. ut. d) AH add. proximum. e) om. WAH ; alle drei haben hier kein Alinea. f) em.; WAH sacra. g) Hvel. h) Hannotarum. i) om. A. k) A titulo. I) H add. 45 et. m) cm.; WAH conpetencium. n) H solvendum. o) WA titulus. p) W acquiratur. q) H intra judicium statt in prejudicium. r) AH dare. s) A hat kein Alinea. t) H flat. u) A stelll um generali alio. v) A hat kein Alinca. w) em.; WAH distantes. x) W electionibus. y) WAH om. ad quemcunque. z) H a. an) H florenis. bb) A pro beneficio: H beneficio. cc) om. W. dd) A Govense oder Gonense. 1 Vgl. Segovia lib. 9 cap. 23 (a. a. O. 2, 800 Z. 35 ff.) und Conc. Basiliense 3, 410 ff. 2 Vgl. c. 3 de electione et electi potestate I. 3 50 in Clem.
628 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 tales reperti fuerint, disposicio per quemcunque, eciamsi cardinalatus patriarchatus a (cа. Febr. 9) pontificalis aut alterius cujuslibetb dignitatis, aliter quam premittitur facta eo ipso irrita sit et inanis. collacio vero seu provisio seu quevis alia disposicio ad superiorem proximum devolvatur; qui persone tali habeat providere. quod si non fecerit, ad alium superiorem d gradatim usque ad summum pontificem devolvatur. in ecclesiis autem, in quibus illustres aut militares seu certo modo geniture procreati dumtaxat recipi consue- verunt, quod supra de litteratis aut studiosis personis est expressum, ita intelligatur, si persone modo premisso qualificate inter hujusmodi nobiles seu generosos reperiri possunt. qui eciam nomina sua collatoribus habeant exhibere. quo cessante provisio aliter facta non irritetur. [2m] Item e ne Romanus pontifex aut quivis alius ecclesiasticus vel secularis pro confirmacione, electione, admissione, postulacione aut collacione, provisione, presentacione seu qualibet alia disposicione circa ecclesiastica beneficia secularia vel regularia et per- tinencia ad ea, necnon ordinibus sacris ' benedictione ac pallio de cetero quidquam ante vel post exigat racione litterarum bulle aut 5 sigilli annatarum! necnon comunium et 15 minutorum serviciorum, primorum fructuum aut i sub quocunque alio titulo colore vel nomine k pretextu cujuscunque consuetudinis privilegii vel statuti aut alia quavis causa vel occasione directe vel indirecte, scriptoribus abbreviatoribus! registratoribus minu- tarum seu litterarum pro ipsorum labore competentim salario solvendo n. si quis autem exigendo dando vel promittendo contraire presumpserit, symoniacorum penam ipso facto 20 incurrat et in beneficio taliter obtento nullum jus nec titulum° acquirat p. obligaciones quoque promissiones censure et mandata et quidquid in q prejudicium hujusmodi statuti quacunque, eciam apostolica, auctoritate contigerit attemptari, nullius sit roboris vel momenti. caveatur, ne illa, que tempore recepcionis beneficiandorum pro fabrica, orna- mentis ecclesie vel divini cultus decore dari r consueverunt in principio recepcionis, per 25 hoc aboleantur, dum tamen non ad personarum sed ecclesiarum utilitatem convertantur. [2"] Item" quod is, cui fiet† adhesio, nullam imposicionem vel exactionem faciat in nacione nostra occasione provisionis sibi olim in concilio Basiliensi promisse 1, nisi in alio " generali concilio de expresso consensu nacionis. [2°] Item v quod in partibus nostre nacionis ultra quatuor dietas a curia distanti- 30 busw omnes cause, majoribus necnon electionum » ecclesiarum sedi apostolice immediate subjectarum exceptis, in partibus terminentur. [2?) Item ne gravati per saltum ady quemcunque, eciam ad Romanum pontificem, omisso medio, sed ad immediatum superiorem dumtaxat, nec a gravamine in quacunque instancia ante diffinitivam appellent, nisi gravamen ipsum in diffinitiva reparari nequiret. 35 tunc enim ad z superiorem immediatum semel tantum liceat appellare. que appellacio si frivola fuerit, appellans appellato ultra expensas in quindecim florenos "a auri de ca- mera condempnetur. [2q) Item ne possessores non violenti sed colorato titulo beneficiabb proximo triennio attenus possidentes vel qui in futurum possidebunt neque in petitorio neque in cc 40 possessorio eciam racione juris noviter quesiti molestentur, nisi actor legitime impeditus et de hoc protestatus juxta concilium Wiennensedd 2 duxerit intimandum. lis autem mota intelligatur, si ad citacionem execucionem jurisque sui in judicio exhibicionem et termi- 5 10 a) AH patriarchalis. b) AH cujuscunque. c) A quod ; AH add. ut. d) AH add. proximum. e) om. WAH ; alle drei haben hier kein Alinea. f) em.; WAH sacra. g) Hvel. h) Hannotarum. i) om. A. k) A titulo. I) H add. 45 et. m) cm.; WAH conpetencium. n) H solvendum. o) WA titulus. p) W acquiratur. q) H intra judicium statt in prejudicium. r) AH dare. s) A hat kein Alinea. t) H flat. u) A stelll um generali alio. v) A hat kein Alinca. w) em.; WAH distantes. x) W electionibus. y) WAH om. ad quemcunque. z) H a. an) H florenis. bb) A pro beneficio: H beneficio. cc) om. W. dd) A Govense oder Gonense. 1 Vgl. Segovia lib. 9 cap. 23 (a. a. O. 2, 800 Z. 35 ff.) und Conc. Basiliense 3, 410 ff. 2 Vgl. c. 3 de electione et electi potestate I. 3 50 in Clem.
Strana 629
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 629 norum omnium observacionem fuerit processum a. ordinarii autem inquirant et b, quem 1441 [ca. beneficium injuste possidere prospexerint, privente et alteri legitime provideantd aut Febr. 9) ipsi possessori, si voluerint f, nisi sit intrusus violentus vel alias 5 indignus. [3] Quia vero protestacione h dominorum electorum 1 etc. durante i plures elec- 5 tiones et provisiones facte, plurima beneficia auctoritate ordinaria k collata, sentencie interlocutorie diffinitive prolate pluraque alia gesta sunt, super quibus non potuit ad papam vel concilium recurrim obstanten protestacione, ne igitur con- fidencia protestacionis° decipiamurp, caveatur, quod ille, cui fiat 1 adhesio, gesta hujus- modi confirmet ex certa sciencia, acsi de verbo ad verbum expressa essent, ita quod 10 nullus super hujusmodi beneficiis aut aliis gestis sive actis † in Romana curia aut s extra molestetur t, eciamsi lis super eis alibi penderet quam coram ordinariis, eciamsi alicui alteri jus u quesitum diceretur (quibus talibus, scilicet jus habere pretendentibus, silen- tium perpetuum imponatur), et ipsorum possessorum titulos v, sive juris sint sive facti, quos durante protestacione auctoritate ordinaria acquisiverintw, confirmet et auctoritate 15 apostolica approbet ipsisque possessoribus seu detentoribus, in quantum opus est, de illis de novo provideat. [3a] Lites vero coram ordinariis judicibus pendentes, apud quos juxta formam protestacionis licuit litigare, coram illis tantummodo prosequantur et terminentur. sentencie vero sub auctoritate papali vel conciliorum* durante protestacione collate et 20 nondum execute non exequantur, sed acta et quidquid ad hoc unaqueque parcium habeat allegare coram ordinario producantur. qui summarie simpliciter et de plano sola facti veritate inspecta procedens negocium ipsum unica sentencia valeat terminare. item y idem de causis durante z protestacione motis et adhuc pendentibus. quas advocet papa et similiter in eodem statu committat ordinariis simili modo terminandas aa. et quod 25 ibi cognitum fuerit, papa ratificet et auctoritate apostolica ex certa sciencia confirmet, contrafacientibus ac eciam illisbb, qui ce auctoritate ordinaria beneficia possidentes dd impetere presumpserintee seu quomodolibet molestare, perpetuum silencium imponat. [35] Insuperf omnia et singulas5 dicta protestacione durante in prejudicium gra- vamen sive lesionem jurisdictionis juris vel possessionis metropolium hh diocesium ii princi- so patuum dominiorum terrarum prelatorum collegiorum personarum seu rerum quarumcun- que eorum, qui hujusmodi protestacioni obediverunt, quomodolibet vergencia apostolica vel aliakk quavis auctoritate impetrata seu quomodolibet concessa vel imposterum conce- denda aut in judicio vel extra judicialiter quomodolibet obtenta seu obtinenda casset irritet et annullet et pro infectis penitus habeat ac illi vel illis,. qui"l taliter impetratis 35 concessis vel obtentis concedendis vel obtinendis quomodolibet niterentur, eciamsi ipsis etmm cuivis nn eorum jus ex illis quesitum foret, de apostolice potestatis plenitudine ex certa sciencia perpetuum silentium imponat. [4] Ut°o autem premissa firmiter observentur, polliceaturpp papa pro se et successoribus suis se omnia premissa et singula inviolabiliter observaturumq et 40 contra ea vel ipsorum aliquod in toto vel in parte nullo unquam tempore innovaturum, decernendo irritum etc. 45 50 a) AH conceasum. b) AH ad. c) H pridem. d) WA provident. e) AH vel. f) AH noluerit. g) A alins. h) em. ; W protestaciones ; AH protestacionibus. i) AH durantibus. k) A ordinarii. 1) AH possunt; H om. non. m) H recurrere. n) AH obstantibus protestacionibus. o) AH protestacionum. p) WA decipiantur. q) A fiet. r) fehll in A, doch ist Raum dafür freigelassen. s) H vel. t) AH molestentur. u) om. AH. v) em.; WAH tituli. W) fehll in A, doch ist Raum dafür freigelassen ; H acquisiverunt. x) A conciliaris ; H consiliaris. y) WA haben hier Alinea ; W om. item ; H idem. z) om. A. aa) em.; WAH terminandis. bb) em. ; WAH in hiis. ec) WAH add. eos qui. dd) AH possidentibus ; WAH add. sunt assecuti. ee) W presumpserit. ft) AH huben kein Alinca. gg) WAH add. que. 1ih) AH metropolitanorum. ii) fehlt in A, doch ist Raum dafür freigelassen. kk) A stelll um quavis alia. 11). om. H ; WAH add. ex. mm) et cuivis fehlt in A, doch ist Raum dafür frcigelassen. nn) H add, quivis. o0) AH haben kein Alinea. pp) WA polliciatur. qq) H observaturus. 1 Vgl. RTA. 13 nr. 130 und oben S. 217 Anm. 5. Deutsche Reichstags-Akten XV. 80
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 629 norum omnium observacionem fuerit processum a. ordinarii autem inquirant et b, quem 1441 [ca. beneficium injuste possidere prospexerint, privente et alteri legitime provideantd aut Febr. 9) ipsi possessori, si voluerint f, nisi sit intrusus violentus vel alias 5 indignus. [3] Quia vero protestacione h dominorum electorum 1 etc. durante i plures elec- 5 tiones et provisiones facte, plurima beneficia auctoritate ordinaria k collata, sentencie interlocutorie diffinitive prolate pluraque alia gesta sunt, super quibus non potuit ad papam vel concilium recurrim obstanten protestacione, ne igitur con- fidencia protestacionis° decipiamurp, caveatur, quod ille, cui fiat 1 adhesio, gesta hujus- modi confirmet ex certa sciencia, acsi de verbo ad verbum expressa essent, ita quod 10 nullus super hujusmodi beneficiis aut aliis gestis sive actis † in Romana curia aut s extra molestetur t, eciamsi lis super eis alibi penderet quam coram ordinariis, eciamsi alicui alteri jus u quesitum diceretur (quibus talibus, scilicet jus habere pretendentibus, silen- tium perpetuum imponatur), et ipsorum possessorum titulos v, sive juris sint sive facti, quos durante protestacione auctoritate ordinaria acquisiverintw, confirmet et auctoritate 15 apostolica approbet ipsisque possessoribus seu detentoribus, in quantum opus est, de illis de novo provideat. [3a] Lites vero coram ordinariis judicibus pendentes, apud quos juxta formam protestacionis licuit litigare, coram illis tantummodo prosequantur et terminentur. sentencie vero sub auctoritate papali vel conciliorum* durante protestacione collate et 20 nondum execute non exequantur, sed acta et quidquid ad hoc unaqueque parcium habeat allegare coram ordinario producantur. qui summarie simpliciter et de plano sola facti veritate inspecta procedens negocium ipsum unica sentencia valeat terminare. item y idem de causis durante z protestacione motis et adhuc pendentibus. quas advocet papa et similiter in eodem statu committat ordinariis simili modo terminandas aa. et quod 25 ibi cognitum fuerit, papa ratificet et auctoritate apostolica ex certa sciencia confirmet, contrafacientibus ac eciam illisbb, qui ce auctoritate ordinaria beneficia possidentes dd impetere presumpserintee seu quomodolibet molestare, perpetuum silencium imponat. [35] Insuperf omnia et singulas5 dicta protestacione durante in prejudicium gra- vamen sive lesionem jurisdictionis juris vel possessionis metropolium hh diocesium ii princi- so patuum dominiorum terrarum prelatorum collegiorum personarum seu rerum quarumcun- que eorum, qui hujusmodi protestacioni obediverunt, quomodolibet vergencia apostolica vel aliakk quavis auctoritate impetrata seu quomodolibet concessa vel imposterum conce- denda aut in judicio vel extra judicialiter quomodolibet obtenta seu obtinenda casset irritet et annullet et pro infectis penitus habeat ac illi vel illis,. qui"l taliter impetratis 35 concessis vel obtentis concedendis vel obtinendis quomodolibet niterentur, eciamsi ipsis etmm cuivis nn eorum jus ex illis quesitum foret, de apostolice potestatis plenitudine ex certa sciencia perpetuum silentium imponat. [4] Ut°o autem premissa firmiter observentur, polliceaturpp papa pro se et successoribus suis se omnia premissa et singula inviolabiliter observaturumq et 40 contra ea vel ipsorum aliquod in toto vel in parte nullo unquam tempore innovaturum, decernendo irritum etc. 45 50 a) AH conceasum. b) AH ad. c) H pridem. d) WA provident. e) AH vel. f) AH noluerit. g) A alins. h) em. ; W protestaciones ; AH protestacionibus. i) AH durantibus. k) A ordinarii. 1) AH possunt; H om. non. m) H recurrere. n) AH obstantibus protestacionibus. o) AH protestacionum. p) WA decipiantur. q) A fiet. r) fehll in A, doch ist Raum dafür freigelassen. s) H vel. t) AH molestentur. u) om. AH. v) em.; WAH tituli. W) fehll in A, doch ist Raum dafür freigelassen ; H acquisiverunt. x) A conciliaris ; H consiliaris. y) WA haben hier Alinea ; W om. item ; H idem. z) om. A. aa) em.; WAH terminandis. bb) em. ; WAH in hiis. ec) WAH add. eos qui. dd) AH possidentibus ; WAH add. sunt assecuti. ee) W presumpserit. ft) AH huben kein Alinca. gg) WAH add. que. 1ih) AH metropolitanorum. ii) fehlt in A, doch ist Raum dafür freigelassen. kk) A stelll um quavis alia. 11). om. H ; WAH add. ex. mm) et cuivis fehlt in A, doch ist Raum dafür frcigelassen. nn) H add, quivis. o0) AH haben kein Alinea. pp) WA polliciatur. qq) H observaturus. 1 Vgl. RTA. 13 nr. 130 und oben S. 217 Anm. 5. Deutsche Reichstags-Akten XV. 80
Strana 630
630 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 [5] Pro a firmiorib subsistencia committet Romanorume regi et principibus elec- ſca. Febr. 9) toribus d et aliis, quos secum duxerint assumendos, super eorum observancia pragmati- cam sanxionem conficiendi ac penis et censuris vallandi et corroborandi plename potestatem. [6] Item f committet universis archiepiscopis et episcopis nostre nacionis, quod, si 5 unquam per eum vel g successores suos h aut eorum seu alia quavis auctoritate per oblivionem i fortassis vel inadvertenciam lapsum k vel inportunitatem decerni! aut alias qualitercunque in prejudicium vel lesionem eorum quitquam statui seu concedi contingat, quod quivism eorum archiepiscoporum et episcoporum id casset etc., et penas, si que forte desuper quacunque auctoritate prolate forent seu proferri n 10 contingeret, relaxandi et omnia in pristinum statum perducendi° concedat omnibus ? et cuilibet eorum plenam potestatem et, ut premissa et omnia, postquam sic statuta fuerint, conservent manuteneant et defendant, contradictores per censuram ecclesiasticam appel- lacione postposita compescendi q tociens, quociens ipsis visum fuerit, invocato eciam ad hoc, si opus fuerit r, auxilio brachii secularis. [7] Super premissis avisamentis concordant s serenissimus dominus Romanorum ' rex et u illustrissimi domini principes electores invicem velle assistere et alterutrum se defendere contra omnem hominem eos vel alterum eorum conjunctim vel divisim occasione premissorum molestare invadere seu quomodolibet perturbare conantem. 15 1441 Febr. 14340. Ansprache des Thomas Ebendorfer, Gesandten K. Friedrichs, an die Mitglieder 20 des Mainzer Reichstages: fordert sie im Namen des Königs auf, mit allen Kräften dahin zu wirken, daß die Spaltung in der Kirche beseitigt werde. 1441 Februar 14 Mainz. Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4680 fol. 381a-384a cop. chart. coaeva, von Thomas Eben- dorfer selbst geschrieben. Der Text weist nur wenige, geringfügige Korrekturen auf, 25 ist aber mit zahlreichen, an den Rändern, seltener zwischen den Zeilen gemachten Zu- sätzen versehen. Diese Zusätze sind aus unseren Varianten ersichtlich. Auf dem oberen Rande von fol. 384b hat Ebendorfer bemerkt Explicit collatio in dieta Mogun- tina per Thomam de Haselbach facta anno etc. 41 14. die februarii. [1] Exploratissimam v orationem efflagitaret et ordinis dignitas, patrumw inpresen- so ciarum maturitas pariter et cause presentis congregationis arduitas, nisi x et scientiam y et facundiam z effandi concepta ad tam ardua eciam natura ipsa michi negaret et facultas deesset. nichilominus mutus apparere vereor. orationem exorsurus igitur obedientia victus in nomine sanctissime trinitatis patris et filii et spiritus sancti et ejusdem indi- vidue unitatis, que pacis et unitatis est auctrix, in calce presentis sacre conventionis de 35 mandato reverendorum in Christo patrum sanctarum Augustensis et Kyemensis eccle- siarum antistitum necnon generosi domini Alberti de Potendorf baronis et supremi pin- cerne incliti ducatus Austrie, ego tantillus in aa presenti utinam tantis tractatibus gnarus et propicius per regiam majestatem adjunctus coram columpnis etb luminaribus ecclesie dei reverendissimis reverendisque paternitatibus illustribus principibus et serenissimorum 40 regum et principum omni exceptione majorum oratoribus in hoc loco benedictionis pro pace et unitate sancte matris nostre ecclesie in unum congregatis ad ipsum tota merito ce a) A hat kein Alinea. b) A saniori. c) em.; WAH Romano. d) W electorum. 0) om. H. f) die artt. 6 und 7 fehlen in W. g) A et. h) om. AH. i) fehlt in A, es ist aber Raum freigelassen. k) Hlapsis. 1) em.; AH decencium. m) A prius. n) om. A. 0) H producendi. p) Heis. q) A compescenda. r) om. H. s) em.; 45 AH concordent. t) em.; AH Romanus. u) om. AH. v) exploratissimam — vereor teils auf dem oberen teils auf dem linken Rande von fol. 381a. w) ist unsicher, weil sum Teil verwischt. x) auf nisi folgt, ctwcas ver- wischt, obsit; es wird zu tilgen sein. y) em.; Vorl. scientia. z) em.; Vorl. facundia. an) in — adjunctus am Rande; im Text folgie auf tantillus zuerst exorsurus; dafür wurde dann perorando übergeschrieben; beide Worte sind durchgestrichen. bb) et luminaribus am Rande. cc) merito — conclusione desgleichen. 50
630 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 [5] Pro a firmiorib subsistencia committet Romanorume regi et principibus elec- ſca. Febr. 9) toribus d et aliis, quos secum duxerint assumendos, super eorum observancia pragmati- cam sanxionem conficiendi ac penis et censuris vallandi et corroborandi plename potestatem. [6] Item f committet universis archiepiscopis et episcopis nostre nacionis, quod, si 5 unquam per eum vel g successores suos h aut eorum seu alia quavis auctoritate per oblivionem i fortassis vel inadvertenciam lapsum k vel inportunitatem decerni! aut alias qualitercunque in prejudicium vel lesionem eorum quitquam statui seu concedi contingat, quod quivism eorum archiepiscoporum et episcoporum id casset etc., et penas, si que forte desuper quacunque auctoritate prolate forent seu proferri n 10 contingeret, relaxandi et omnia in pristinum statum perducendi° concedat omnibus ? et cuilibet eorum plenam potestatem et, ut premissa et omnia, postquam sic statuta fuerint, conservent manuteneant et defendant, contradictores per censuram ecclesiasticam appel- lacione postposita compescendi q tociens, quociens ipsis visum fuerit, invocato eciam ad hoc, si opus fuerit r, auxilio brachii secularis. [7] Super premissis avisamentis concordant s serenissimus dominus Romanorum ' rex et u illustrissimi domini principes electores invicem velle assistere et alterutrum se defendere contra omnem hominem eos vel alterum eorum conjunctim vel divisim occasione premissorum molestare invadere seu quomodolibet perturbare conantem. 15 1441 Febr. 14340. Ansprache des Thomas Ebendorfer, Gesandten K. Friedrichs, an die Mitglieder 20 des Mainzer Reichstages: fordert sie im Namen des Königs auf, mit allen Kräften dahin zu wirken, daß die Spaltung in der Kirche beseitigt werde. 1441 Februar 14 Mainz. Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4680 fol. 381a-384a cop. chart. coaeva, von Thomas Eben- dorfer selbst geschrieben. Der Text weist nur wenige, geringfügige Korrekturen auf, 25 ist aber mit zahlreichen, an den Rändern, seltener zwischen den Zeilen gemachten Zu- sätzen versehen. Diese Zusätze sind aus unseren Varianten ersichtlich. Auf dem oberen Rande von fol. 384b hat Ebendorfer bemerkt Explicit collatio in dieta Mogun- tina per Thomam de Haselbach facta anno etc. 41 14. die februarii. [1] Exploratissimam v orationem efflagitaret et ordinis dignitas, patrumw inpresen- so ciarum maturitas pariter et cause presentis congregationis arduitas, nisi x et scientiam y et facundiam z effandi concepta ad tam ardua eciam natura ipsa michi negaret et facultas deesset. nichilominus mutus apparere vereor. orationem exorsurus igitur obedientia victus in nomine sanctissime trinitatis patris et filii et spiritus sancti et ejusdem indi- vidue unitatis, que pacis et unitatis est auctrix, in calce presentis sacre conventionis de 35 mandato reverendorum in Christo patrum sanctarum Augustensis et Kyemensis eccle- siarum antistitum necnon generosi domini Alberti de Potendorf baronis et supremi pin- cerne incliti ducatus Austrie, ego tantillus in aa presenti utinam tantis tractatibus gnarus et propicius per regiam majestatem adjunctus coram columpnis etb luminaribus ecclesie dei reverendissimis reverendisque paternitatibus illustribus principibus et serenissimorum 40 regum et principum omni exceptione majorum oratoribus in hoc loco benedictionis pro pace et unitate sancte matris nostre ecclesie in unum congregatis ad ipsum tota merito ce a) A hat kein Alinea. b) A saniori. c) em.; WAH Romano. d) W electorum. 0) om. H. f) die artt. 6 und 7 fehlen in W. g) A et. h) om. AH. i) fehlt in A, es ist aber Raum freigelassen. k) Hlapsis. 1) em.; AH decencium. m) A prius. n) om. A. 0) H producendi. p) Heis. q) A compescenda. r) om. H. s) em.; 45 AH concordent. t) em.; AH Romanus. u) om. AH. v) exploratissimam — vereor teils auf dem oberen teils auf dem linken Rande von fol. 381a. w) ist unsicher, weil sum Teil verwischt. x) auf nisi folgt, ctwcas ver- wischt, obsit; es wird zu tilgen sein. y) em.; Vorl. scientia. z) em.; Vorl. facundia. an) in — adjunctus am Rande; im Text folgie auf tantillus zuerst exorsurus; dafür wurde dann perorando übergeschrieben; beide Worte sind durchgestrichen. bb) et luminaribus am Rande. cc) merito — conclusione desgleichen. 50
Strana 631
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 631 pro votiva conclusione mentis devotione compulsus recurro, „qui a exiit primo mane conducere operarios in vineam suam" (Matthei 20 1), et Christum dominum, qui habet vineam universalem, videlicet ecclesiam, que ab Abel justo usque ad ultimum electum, qui in fine mundi nasciturus est, quot sanctos protulit, tot palmites misit b. qui et ad 5 excolendam eandem vineam ecclesie nullo tempore destitit operarios mittere, primum patres, post legis doctores, deinde prophetas, postea vero apostolos et demum ecclesie doctores et pastores orthodoxos, ut in omelia placet Gregorio 2. [2] nec ab re vineam sub e metaphora sanctam militantem ecclesiam d vocito. est testis dominus hujus e per prophetam Ysaie 5 3 „vinea domini exercituum domus Israel est et vir Juda (id est con- 10 fitens vera fide deum) delectabile germen ejus", et in psalmo 794 „vineam de Egipto transtulisti (glosa: id est ecclesiam 5), ejecisti gentes et plantasti eam". nam f sicud vinea primum circa radices aperitur, foditur s, deinde putanturh spuria, post i vitulamina ab ea supputantur, exhinc, ut maturescat, ad palos sursum colligatur, multa vigilantia crebrius visitatur et demum in tripudio vindemiatur: ita et Christi militans ecclesia 15 aperitur per jugem fidei confessionem, foditur per divini timoris intimam cohesionem, putatur per viciorum eliminationem, sursum ligatur per Christi passionis et ipsius sacratissime con- versationis memoriam exemplarem, sepitur per racionabilium preceptorum emanationem et custoditur per sacrorum decretorum editionem, visitatur per providam k prelatorum circumspectionem, ut tandem possit vindemiari in exultatione per eterne glorie coronam 2o inmarcessibilem. hec est vinea domini, unde vinum confluit, quod „virgines germinat“, Zacharie 1 nono 6 loquitur dominus perm prophetam. hec est ista refugii archa, que octo homines inter cathaclismi fluenta continuit et intus et foris ex lignis levigatis in unum coacta bitumine liniri precipitur voce divina ad designandum, quod ipsa sancta mater ecclesia foris blanditur in fraterna pacis" et unitatis dulcedine et intus flammat dilec- 25 tionis mutue veritate. in quo nos ejus filii instruimur, quod, sicud archa intus et foris linitur bitumine, ita et quisque suo cum proximo debet glutinio caritatis federari nedum in verbo et locutione sed et foris in opere et intus in mente. nec a diluviali naufragio eripitur, qui ab hoc duplici caritatis bitumine juxta dominica precepta non munitur, dicente magno Cypriano in De katholice ecclesie unitate 7 „avelle radium solis" et 8 so omnis mundi machina tenebrescit; „ab arbore frange ramum et fractus ° germinare non poterit; a fonte precide p rivum, precisus alveus arescit. sic et vinea domini ecclesia divina luce perfusa per orbem totum radios suos porrigit, et tamen unum lumen est, quod ubique diffunditur q. ramos suos in universam terram copia ubertatis extendit, profluentes largiter rivos lacius per orbem expandit: unum tamen caput est et origo una, 35 una mater fecunditatis successibus copiosa. illius fetu nascimur, illius lacte nutrimur, spiritu ejus animamur. adulterari non potest Christi sponsa; incorrupta est et pudica. unam domum novit, unius cubiculi sanctitatem cum pudore custodit. hec nos domino 1441 Febr. 14 40 a) En diesem Thema ist am Rande bemerkt transsumpte in currentis dominice ewangelio. b) über der Zeile. c) sub metaphora am Rande. d) em.; Vorl. ecclesia. e) am Rande. f) in der Vorlage korr. für quia. g) über der Zeile. h) desgleichen. i) desgleichen. k) am Rande. 1) Zacharie — dominus steht in der Vorlage am Rande. m) per prophetam ist korr. für ut propheta testatur. n) pacis et unitatis ubor der Zeile. o) em.; Vorl. fructus. p) em.; Vorl. prescinde. q) 6m.; Vorl. diffundit. 1 Matth. 20, 1. 2 Vgl. Homiliae in evangelia: Homilia 19 cap. 1 45 (Migne 76, 1154). Jes. 5, 7. 4 Ps. 79, 9. 5 Diese Glosse findet sich dem Sinne nach in der Biblia cum glossa ordinaria Walafridi Stra- 50 bonis et interlineari Anselmi Laudunensis (Hain, Repertorium bibliographicum nr. 3173) vol. 2 fol. a 281a. Man vergleiche auch Hieronymus, Expositio quatuor evangeliorum (Migne 30, 556). 6. Vgl. Sacharja 9, 17. Сар. 5 (Corpus script. eccl. lat. 3, 214; Migne 4, 502). Vgl auch Decretum c. 18 C. 24 q. 1. 8 Die Worte et bis tenebrescit rühren von Eben- dorfer her; bei Cyprian heißet es a corpore: divi- sionem unitas non capit. 80"
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 631 pro votiva conclusione mentis devotione compulsus recurro, „qui a exiit primo mane conducere operarios in vineam suam" (Matthei 20 1), et Christum dominum, qui habet vineam universalem, videlicet ecclesiam, que ab Abel justo usque ad ultimum electum, qui in fine mundi nasciturus est, quot sanctos protulit, tot palmites misit b. qui et ad 5 excolendam eandem vineam ecclesie nullo tempore destitit operarios mittere, primum patres, post legis doctores, deinde prophetas, postea vero apostolos et demum ecclesie doctores et pastores orthodoxos, ut in omelia placet Gregorio 2. [2] nec ab re vineam sub e metaphora sanctam militantem ecclesiam d vocito. est testis dominus hujus e per prophetam Ysaie 5 3 „vinea domini exercituum domus Israel est et vir Juda (id est con- 10 fitens vera fide deum) delectabile germen ejus", et in psalmo 794 „vineam de Egipto transtulisti (glosa: id est ecclesiam 5), ejecisti gentes et plantasti eam". nam f sicud vinea primum circa radices aperitur, foditur s, deinde putanturh spuria, post i vitulamina ab ea supputantur, exhinc, ut maturescat, ad palos sursum colligatur, multa vigilantia crebrius visitatur et demum in tripudio vindemiatur: ita et Christi militans ecclesia 15 aperitur per jugem fidei confessionem, foditur per divini timoris intimam cohesionem, putatur per viciorum eliminationem, sursum ligatur per Christi passionis et ipsius sacratissime con- versationis memoriam exemplarem, sepitur per racionabilium preceptorum emanationem et custoditur per sacrorum decretorum editionem, visitatur per providam k prelatorum circumspectionem, ut tandem possit vindemiari in exultatione per eterne glorie coronam 2o inmarcessibilem. hec est vinea domini, unde vinum confluit, quod „virgines germinat“, Zacharie 1 nono 6 loquitur dominus perm prophetam. hec est ista refugii archa, que octo homines inter cathaclismi fluenta continuit et intus et foris ex lignis levigatis in unum coacta bitumine liniri precipitur voce divina ad designandum, quod ipsa sancta mater ecclesia foris blanditur in fraterna pacis" et unitatis dulcedine et intus flammat dilec- 25 tionis mutue veritate. in quo nos ejus filii instruimur, quod, sicud archa intus et foris linitur bitumine, ita et quisque suo cum proximo debet glutinio caritatis federari nedum in verbo et locutione sed et foris in opere et intus in mente. nec a diluviali naufragio eripitur, qui ab hoc duplici caritatis bitumine juxta dominica precepta non munitur, dicente magno Cypriano in De katholice ecclesie unitate 7 „avelle radium solis" et 8 so omnis mundi machina tenebrescit; „ab arbore frange ramum et fractus ° germinare non poterit; a fonte precide p rivum, precisus alveus arescit. sic et vinea domini ecclesia divina luce perfusa per orbem totum radios suos porrigit, et tamen unum lumen est, quod ubique diffunditur q. ramos suos in universam terram copia ubertatis extendit, profluentes largiter rivos lacius per orbem expandit: unum tamen caput est et origo una, 35 una mater fecunditatis successibus copiosa. illius fetu nascimur, illius lacte nutrimur, spiritu ejus animamur. adulterari non potest Christi sponsa; incorrupta est et pudica. unam domum novit, unius cubiculi sanctitatem cum pudore custodit. hec nos domino 1441 Febr. 14 40 a) En diesem Thema ist am Rande bemerkt transsumpte in currentis dominice ewangelio. b) über der Zeile. c) sub metaphora am Rande. d) em.; Vorl. ecclesia. e) am Rande. f) in der Vorlage korr. für quia. g) über der Zeile. h) desgleichen. i) desgleichen. k) am Rande. 1) Zacharie — dominus steht in der Vorlage am Rande. m) per prophetam ist korr. für ut propheta testatur. n) pacis et unitatis ubor der Zeile. o) em.; Vorl. fructus. p) em.; Vorl. prescinde. q) 6m.; Vorl. diffundit. 1 Matth. 20, 1. 2 Vgl. Homiliae in evangelia: Homilia 19 cap. 1 45 (Migne 76, 1154). Jes. 5, 7. 4 Ps. 79, 9. 5 Diese Glosse findet sich dem Sinne nach in der Biblia cum glossa ordinaria Walafridi Stra- 50 bonis et interlineari Anselmi Laudunensis (Hain, Repertorium bibliographicum nr. 3173) vol. 2 fol. a 281a. Man vergleiche auch Hieronymus, Expositio quatuor evangeliorum (Migne 30, 556). 6. Vgl. Sacharja 9, 17. Сар. 5 (Corpus script. eccl. lat. 3, 214; Migne 4, 502). Vgl auch Decretum c. 18 C. 24 q. 1. 8 Die Worte et bis tenebrescit rühren von Eben- dorfer her; bei Cyprian heißet es a corpore: divi- sionem unitas non capit. 80"
Strana 632
632 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Febr. 14 servat, hec filios regnon, quos regeneravit, assignat. quisquis ab ea segregatus adultere jungitur, a promissis ecclesie separatur, nec perveniet ad premia Christi, qui derelinquit ecclesiam Christi.“ neque b poterit esse cum Christo in caritate, qui ipsius vinee fines, pacem videlicet, quam juxta prophete regii vaticinium 1 „fines posuit“, non veretur disturbare aut dissensionibus findere. ad regnum quippe celorum non valet venire discordia« nec ad Christum pertinere poterit, qui Christi dilectionem perfida dissensione violavit, nec cum domino manere, qui ipsius pacis testamentum dedignantur obser- vare. [3] quorum non ignarus apostaticus ille angelus, humane sobolis procacissimus hostis, discordiarum sator, exiitd a sue condicionis exordio conducere malos operarios in vineam ecclesie, moliens per eosdem dissensionum officinas cudere, simultates fabri- 10 care ac per hoc pacis et unitatis ecclesie nexus solvere et disturbare. exiit ade ope- randum sane et deo permittente prevaluit multosque sue perverse voluntatis sectatores conducens in hanc pietatis vineam misit ad plantandum vicia, seminandum dolos, ad colendum simultates et odia, ad f suscitandum differentias et seismata, adeo ut hiis diebus pessimis omnia videamus in orbe confusa, cuncta pietatis ac caritatis decreta convulsa. 15 quis enim alieni juris violentus invasor non impulsus sponte restituit aut bellatorum cuneis constipatus et, si ex equo aut s sui casus sordine congredi non potuit obstaculo sequestre pacis, ad propria nisi Christiano fuso sagwine remeavit? quis h denique a predis potentum suam manum retraxit aut ab infirmorum concussionibus i se continuit k? quis eciam1 exactorumm egeno debitori prefixum sub cirographo fenus indulsit? aut 20 quis litteris eciam exarata et juramentis firmata pacis federa inconfracta custodit, si parvulum ex ruptura comodum sibi obvenire cognoscit? ubi astrea istan justicia? numquid astris innexa terris videtur repudium contulisse? ipsa est, que a colonis viliter o ecclesie potestatibus dico ? et judicibus venditur, dum et 4 veritas ipsa tenebroso cavilla- torie argumentationis colore fuscatur. ecce aurum nunc temporum senatoribus presidens 25 in tribunalibus judicat et veluti imperiali prestans majestate potenter edicta promulgat. unde plerumque, quos causa condempnat, mendax pecunia premio dignos asseverat, et e regione quos consciencia testatur innoxios, statuit inopia coram judicibus reos r. nummus enim momenta legibus tribuit, atque ad suum intellectum obscurans eciam sen- tentias falsus interpretator inflectit. et hac via avaricia, omnium malorum radix, in 30 uberi ecclesie vinea pullulat et tamquam herbose propaginis ramos per singulos ejus palmites feralium viciorum portenta dilatat, ita ut et pre foribus adesse videantur in- felicia tempora, que precaro discipulos suo denunciavit apostolus oraculo t 2. ad Thymo- theum 3 2: „in novissimis" inquit „diebus erunt homines se ipsos amantes cupidi elati superbi avari sine pace sine affectione etc." et u quod lamentabilius, hodie nonnulli primi 35 in vinea ecclesie, qui Christiano vocabulo gloriari cupiunt, gentiliter tamen vivere non erubescunt, repleti omni iniquitate et malicia fornicatione avaricia et nequicia, pleni in- vidia homicidio contentione et dolo instar gentilium, secundum apostolum ad Romanos primo 8. quis enim mirari sufficit, quod nostro evo uno inveterato scismate suderose profligato e medio jam satore zizaniarum procurante aliud conspiciamus pre foribus? 40 quo nichil perniciosius proximis, nichil scandalosius infidelibus crucis Christi emulis, 5 a) em.; Vorl. regni. b) en.; Vorl. ita et neque. c) hier ist am Rande hinzugefügt in pace locus ejus factus est; doch ist nicht angegeben, ob diese Worte hinter discordia oder wo sonst einzusetzen sind. d) em.; Vorl. qui et exiit, und swar sind die Worte qui — eosdem am Rande hinzugefügt. e) ad operandum am Rande. f) ad his scismata desgleichen. g) aut — sordine desgleichen. h) quis — detinuit desgleichen. i) unsicher, weil ver- 45 wischt. k) desgleichen. I) über der Zeile. m) in der Vorlage folgt eciam. n) am Randc. o) cm.; Vorl. vi mil hochgestelllem ce. p) über der Zeile. q) in der Vorlage ist hier über der Zeile sibi afficiente contermina hinzu- gefügt. r) über der Zeile. s) desgleichen. t) desgleichen. u) et — primo am Rande. v) über der Zeile. 1 Ps. 147, 14. 2. Tim. 3, 1-3. Röm. 1, 29. 50
632 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Febr. 14 servat, hec filios regnon, quos regeneravit, assignat. quisquis ab ea segregatus adultere jungitur, a promissis ecclesie separatur, nec perveniet ad premia Christi, qui derelinquit ecclesiam Christi.“ neque b poterit esse cum Christo in caritate, qui ipsius vinee fines, pacem videlicet, quam juxta prophete regii vaticinium 1 „fines posuit“, non veretur disturbare aut dissensionibus findere. ad regnum quippe celorum non valet venire discordia« nec ad Christum pertinere poterit, qui Christi dilectionem perfida dissensione violavit, nec cum domino manere, qui ipsius pacis testamentum dedignantur obser- vare. [3] quorum non ignarus apostaticus ille angelus, humane sobolis procacissimus hostis, discordiarum sator, exiitd a sue condicionis exordio conducere malos operarios in vineam ecclesie, moliens per eosdem dissensionum officinas cudere, simultates fabri- 10 care ac per hoc pacis et unitatis ecclesie nexus solvere et disturbare. exiit ade ope- randum sane et deo permittente prevaluit multosque sue perverse voluntatis sectatores conducens in hanc pietatis vineam misit ad plantandum vicia, seminandum dolos, ad colendum simultates et odia, ad f suscitandum differentias et seismata, adeo ut hiis diebus pessimis omnia videamus in orbe confusa, cuncta pietatis ac caritatis decreta convulsa. 15 quis enim alieni juris violentus invasor non impulsus sponte restituit aut bellatorum cuneis constipatus et, si ex equo aut s sui casus sordine congredi non potuit obstaculo sequestre pacis, ad propria nisi Christiano fuso sagwine remeavit? quis h denique a predis potentum suam manum retraxit aut ab infirmorum concussionibus i se continuit k? quis eciam1 exactorumm egeno debitori prefixum sub cirographo fenus indulsit? aut 20 quis litteris eciam exarata et juramentis firmata pacis federa inconfracta custodit, si parvulum ex ruptura comodum sibi obvenire cognoscit? ubi astrea istan justicia? numquid astris innexa terris videtur repudium contulisse? ipsa est, que a colonis viliter o ecclesie potestatibus dico ? et judicibus venditur, dum et 4 veritas ipsa tenebroso cavilla- torie argumentationis colore fuscatur. ecce aurum nunc temporum senatoribus presidens 25 in tribunalibus judicat et veluti imperiali prestans majestate potenter edicta promulgat. unde plerumque, quos causa condempnat, mendax pecunia premio dignos asseverat, et e regione quos consciencia testatur innoxios, statuit inopia coram judicibus reos r. nummus enim momenta legibus tribuit, atque ad suum intellectum obscurans eciam sen- tentias falsus interpretator inflectit. et hac via avaricia, omnium malorum radix, in 30 uberi ecclesie vinea pullulat et tamquam herbose propaginis ramos per singulos ejus palmites feralium viciorum portenta dilatat, ita ut et pre foribus adesse videantur in- felicia tempora, que precaro discipulos suo denunciavit apostolus oraculo t 2. ad Thymo- theum 3 2: „in novissimis" inquit „diebus erunt homines se ipsos amantes cupidi elati superbi avari sine pace sine affectione etc." et u quod lamentabilius, hodie nonnulli primi 35 in vinea ecclesie, qui Christiano vocabulo gloriari cupiunt, gentiliter tamen vivere non erubescunt, repleti omni iniquitate et malicia fornicatione avaricia et nequicia, pleni in- vidia homicidio contentione et dolo instar gentilium, secundum apostolum ad Romanos primo 8. quis enim mirari sufficit, quod nostro evo uno inveterato scismate suderose profligato e medio jam satore zizaniarum procurante aliud conspiciamus pre foribus? 40 quo nichil perniciosius proximis, nichil scandalosius infidelibus crucis Christi emulis, 5 a) em.; Vorl. regni. b) en.; Vorl. ita et neque. c) hier ist am Rande hinzugefügt in pace locus ejus factus est; doch ist nicht angegeben, ob diese Worte hinter discordia oder wo sonst einzusetzen sind. d) em.; Vorl. qui et exiit, und swar sind die Worte qui — eosdem am Rande hinzugefügt. e) ad operandum am Rande. f) ad his scismata desgleichen. g) aut — sordine desgleichen. h) quis — detinuit desgleichen. i) unsicher, weil ver- 45 wischt. k) desgleichen. I) über der Zeile. m) in der Vorlage folgt eciam. n) am Randc. o) cm.; Vorl. vi mil hochgestelllem ce. p) über der Zeile. q) in der Vorlage ist hier über der Zeile sibi afficiente contermina hinzu- gefügt. r) über der Zeile. s) desgleichen. t) desgleichen. u) et — primo am Rande. v) über der Zeile. 1 Ps. 147, 14. 2. Tim. 3, 1-3. Röm. 1, 29. 50
Strana 633
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 633 144! nichil ecclesie Christi dampnosius pronunciatur a sanctis patribus, Augustino teste primo contra epistolam Parmeniani 1, ubi concludit hac racione „scismatis sacrilegium omnia scelera superexcedere", et in De correptione Donatistarum ad Bonifatium comitem 2 ex auctoritate magni Cypriani hoc flagitium idolatrie comparat. quod et quidamb heresi, 5 alii flagitio coequant blasphemie, et me judice non “ ab re, quia, etsi blasphemia in se primum locum tenet in criminibus, tamen d per scisma ecclesie de proximo ad blas- phemiam, precipue? tamen ab emulis fidei orthodoxe, via panditur. ob hoc, eorum quod periculosius sit 5, exploratum non habeo. ista siquidem facit culpabiliter errare, ista funditus hiatu terre perire testatur historia naturali, ista a deo animam dividit, illa 10 diabolo conjungit, ista de paradiso eicit, illa in tartara mergit, ista mentis oculos cecat, in eterne ruine voraginem ista precipitat. est verumh, si subtiliter indagare sathagimus, quod utriusque criminis in statera divini examinis gravius quoad i penam penset, in- quisita scriptura sacra3 plenius docet, ubi blasphemus saxis precipitur ab omni multi- tudine obruik, scismatici vero et terre hiatu vivi numeri1 164 describuntur ab- 15 sorpti. [4] quorum non ignarus invictissimus dominusm noster dominus Fridericus Romanorum rex semper augustus etc. exiit primo mane, in primordio videlicet sue electionis, statuendo hanc dietam de beneplacito et voto reverendissimorum patrum ac illustrissimorum principum sacri Romani imperii senatorum et electorum ad conducendum operarios omnes Christianitatis reges et principes spirituales et seculares in vineam suam, 20 suam " inquam sanctam katholicam ecclesiam, cujus ipse juxta° patrum decreta guber- nator et p defensor, propungnator et advocatus, propugil et primus in suo ordine filius dinoscitur. conduxit utique premissos operarios suis regalibus litteris 5 nuntiis et am- monitionibus, quatenus in hac sancta contione laudabiliter operando vie preparentur accomode, quibus horrenda scismatis et multipharie dissensionis monstra in singulis fere 25 dei ecclesie angulis suscitata exsufflentur oportune de medio, ut q et omnium Christi- colarum mater, que nos per sacri baptismatis lavacrum enixa est, sub uno ministeriali indubitato r capite justis modis redigatur. hoc enim efflagitat totis nisibus curare et cunctis possetenus Christi fidelibus procurare promissa utilitas, quia exiit primo mane injuncta necessitas conducere operarios et nobis reposita hereditas in vineam suam. so promissa inquam utilitas: tantum enim bonum pacis et unitatis in rebus terrenis atque mortalibus esse dinoscitur, teste Augustino 19. de civitate dei capitulo 11", ut „nichil gratius soleat audiri, nichil desiderabilius concupisci nec postremo possit melius inveniri" quia ipsa est „serenitas mentis, tranquillitas animi, amoriss vinculum, consortium cari- tatis", „que simultates tollit, bella compescit, reprimit iras, discordes sedat, inimicos 35 concordat, cunctis placita“, cunctis benigna, „nichil querit alienum, nichil deputat suum, amare docet, odisse non novit, nescit extolli, nescit inflari". verba sunt Augustini de verbis domini sermone 20 7, unde concludit8: „hanc, qui accepit, teneat, qui perdidit, Febr. 14 40 a) em.; Vorl. dapnosius. b) quidam heresi am Rande. c) non — quin desgleichen. d) em.; Vorl. quia tamen. e) precipue — orthodoxe am Rande. f) über der Zeile. g) fehll in der Vorlage. h) über der Zeile. i) quoad penam am Rande. k) zwischen obrui und scismatici ist etras Raum freigelassen, wahrscheinlich zum Nachtragen einer Bibelstelle. 1) numeri 16 am Rande. m) dominus noster desgleichen. n) suam inquam desgleichen. o) juxta — decreta über der Zeile. p) et defensor am Rande. q) ist in der Vorlage korrigiert für quatenus. r) am Rande. s) em.; Vorl. animorum. 1 Vgl. lib. 1 cap. 4 (Corpus script. cccl. lat. 45 51, 26; Migne 43, 38). Das ist ein Irrtum. Der oben angezogene Vergleich findet sich in Augustins Schrift Contra Gaudentium Donatistarum episcopum lib. 2 cap. 9 (Corpus script. eccl. lat. 53, 266; Migne 43, 747). 50 3 Vgl. Levit. 24, 14. 4 Num. 16, 28-33. 5 Vgl. nrr. 302-304. s Vgl. De civitate dei lib. 19 cap. 11 (Corpus script. eccl. lat. 40, 2 pag. 389; Migne 41, 637). Die Stelle findet sich in einem Augustin zu- geschriebenen Sermo über Joh. 14, 27 (Migne 39, 1931). 8 Ebenda.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 633 144! nichil ecclesie Christi dampnosius pronunciatur a sanctis patribus, Augustino teste primo contra epistolam Parmeniani 1, ubi concludit hac racione „scismatis sacrilegium omnia scelera superexcedere", et in De correptione Donatistarum ad Bonifatium comitem 2 ex auctoritate magni Cypriani hoc flagitium idolatrie comparat. quod et quidamb heresi, 5 alii flagitio coequant blasphemie, et me judice non “ ab re, quia, etsi blasphemia in se primum locum tenet in criminibus, tamen d per scisma ecclesie de proximo ad blas- phemiam, precipue? tamen ab emulis fidei orthodoxe, via panditur. ob hoc, eorum quod periculosius sit 5, exploratum non habeo. ista siquidem facit culpabiliter errare, ista funditus hiatu terre perire testatur historia naturali, ista a deo animam dividit, illa 10 diabolo conjungit, ista de paradiso eicit, illa in tartara mergit, ista mentis oculos cecat, in eterne ruine voraginem ista precipitat. est verumh, si subtiliter indagare sathagimus, quod utriusque criminis in statera divini examinis gravius quoad i penam penset, in- quisita scriptura sacra3 plenius docet, ubi blasphemus saxis precipitur ab omni multi- tudine obruik, scismatici vero et terre hiatu vivi numeri1 164 describuntur ab- 15 sorpti. [4] quorum non ignarus invictissimus dominusm noster dominus Fridericus Romanorum rex semper augustus etc. exiit primo mane, in primordio videlicet sue electionis, statuendo hanc dietam de beneplacito et voto reverendissimorum patrum ac illustrissimorum principum sacri Romani imperii senatorum et electorum ad conducendum operarios omnes Christianitatis reges et principes spirituales et seculares in vineam suam, 20 suam " inquam sanctam katholicam ecclesiam, cujus ipse juxta° patrum decreta guber- nator et p defensor, propungnator et advocatus, propugil et primus in suo ordine filius dinoscitur. conduxit utique premissos operarios suis regalibus litteris 5 nuntiis et am- monitionibus, quatenus in hac sancta contione laudabiliter operando vie preparentur accomode, quibus horrenda scismatis et multipharie dissensionis monstra in singulis fere 25 dei ecclesie angulis suscitata exsufflentur oportune de medio, ut q et omnium Christi- colarum mater, que nos per sacri baptismatis lavacrum enixa est, sub uno ministeriali indubitato r capite justis modis redigatur. hoc enim efflagitat totis nisibus curare et cunctis possetenus Christi fidelibus procurare promissa utilitas, quia exiit primo mane injuncta necessitas conducere operarios et nobis reposita hereditas in vineam suam. so promissa inquam utilitas: tantum enim bonum pacis et unitatis in rebus terrenis atque mortalibus esse dinoscitur, teste Augustino 19. de civitate dei capitulo 11", ut „nichil gratius soleat audiri, nichil desiderabilius concupisci nec postremo possit melius inveniri" quia ipsa est „serenitas mentis, tranquillitas animi, amoriss vinculum, consortium cari- tatis", „que simultates tollit, bella compescit, reprimit iras, discordes sedat, inimicos 35 concordat, cunctis placita“, cunctis benigna, „nichil querit alienum, nichil deputat suum, amare docet, odisse non novit, nescit extolli, nescit inflari". verba sunt Augustini de verbis domini sermone 20 7, unde concludit8: „hanc, qui accepit, teneat, qui perdidit, Febr. 14 40 a) em.; Vorl. dapnosius. b) quidam heresi am Rande. c) non — quin desgleichen. d) em.; Vorl. quia tamen. e) precipue — orthodoxe am Rande. f) über der Zeile. g) fehll in der Vorlage. h) über der Zeile. i) quoad penam am Rande. k) zwischen obrui und scismatici ist etras Raum freigelassen, wahrscheinlich zum Nachtragen einer Bibelstelle. 1) numeri 16 am Rande. m) dominus noster desgleichen. n) suam inquam desgleichen. o) juxta — decreta über der Zeile. p) et defensor am Rande. q) ist in der Vorlage korrigiert für quatenus. r) am Rande. s) em.; Vorl. animorum. 1 Vgl. lib. 1 cap. 4 (Corpus script. cccl. lat. 45 51, 26; Migne 43, 38). Das ist ein Irrtum. Der oben angezogene Vergleich findet sich in Augustins Schrift Contra Gaudentium Donatistarum episcopum lib. 2 cap. 9 (Corpus script. eccl. lat. 53, 266; Migne 43, 747). 50 3 Vgl. Levit. 24, 14. 4 Num. 16, 28-33. 5 Vgl. nrr. 302-304. s Vgl. De civitate dei lib. 19 cap. 11 (Corpus script. eccl. lat. 40, 2 pag. 389; Migne 41, 637). Die Stelle findet sich in einem Augustin zu- geschriebenen Sermo über Joh. 14, 27 (Migne 39, 1931). 8 Ebenda.
Strana 634
634 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Febr. 14 repetat, qui dimisit, exquirat, quoniam, qui in ea non invenitur, abdicatur a patre, ex- hereditatur a filio et nichilominus est alienus a spiritu sancto. despicit enim dei munus oblatum, qui date legis contempserit bonum, nec poterit ad hereditatem domini pervenire, qui ejus testamentum renuerit observare.“ ex quibus et liquet procurande pacis vinee b ecclesie nobis injuncta necessitas. si enim ex presentibus possumus futura conjicere d, 5 scismatis occasione mali insolescunt in bonos, perditi mores in omni statu inolescunt, obedientia calcatur et, dum paterna correctio deficit, omnium viciorum portenta feraliter emergunt. patet nichilominus ex prelibatis et ob hoc sperande mercedis hereditas, quam custos principalis vinee reposuit omnibus, qui pro ejus cultura spirituali fideliter noverint desudare, dicente propheta Amos 9 1 „plantabunt vineas et bibent vinum earum, facient 10 ortos et comedent fructus eorum", et e Matthei 20 2 „ite et vos in vineam meam et, [5] ut ’ ergo ad finem usque nostra deducatur oratio, quod fuerit justum, dabo vobis". vos ergo, reverendissimos reverendosque patres, serenissimorum regum et principum prestantissimos et zelantissimos oratores, vice et nomine invictissimi principis et domini domini nostri Romanorum regis etc. prenominati monemus et hortamur et« obsecramus 15 in domino, quatenus, si quis h ex vobis est domini, sibi jungatur premissorum contem- platione, ita ut quisque, qui se ecclesie prelatum astruit vel regimen animarum suscepisse contendit aut in sacramenta milicie se i conjuratum agnoscit aut qualitercunque sub titulo Christiani nominis militare concupiscit, ut argumentis ad sumovendum hujus pesti- feri monstri scismatis, ut ita dixerim, fomentum se ferventer accingat, ipsum quoque 20 totis viribus expungnare non desinat, sed et acutis racionum et sanorum 1 consiliorum spiculis totis viribus expugnare etm trucidare contendat. et si fortasse ab hujus scelestis vicii fautoribus quasi quorundam cuneorum densata acie aliorsum" quisque se circum- fusum agnoverit, mox tamquam naturali libertate preditus ab hiis se nodis curet absol- vere et se non parcialem sed tamquam pacis et unionis Christiane sequestrum consulcius 25 exhibere. hec ita perorando dixerim, patres reverendissimi principes et viri clarissimi, ut, dum tot reverendissimorum ° patrum et principum presenti negotio concors auctoritas adhibetur, dum comuni omnium assensu et juditio res ipsa tam grandis ponderis geritur (in p qua nedum de ecclesie et cleri honore sub periculo agitur, sed et Romani imperii et membrorum ejus gravi dispendio, nisi oportune occurratur, questio vertitur), perver- so sorum et, que sua sunt, queritantium querela, qui fortassis e regione oblatrare non erubescunt, concito" sopiatur. non enim facile patet querele, quod multorum equilibrato juditio fabricatur. sepe autem sententia, que ab uno considerata juris eciam equitate depromitur, ab aliis ab equitate devia r reputatur. sathagite s igitur, patres optimi et viri prestantissimi, ut opus vestrum, quod premissorum contemplatione sponte subistis ope- 35 rando in vinea, ad optatum finem perducatur, recepturi pro labore denarium diurnum, quem' suis fidis operariis repromisit 3 Christus in secula benedictus. amen. 1441 Febr.22 341. Die Kurfürsten von Mainz und von Trier und die Gesandten des Römischen bezw. 24 Königs und der übrigen Kurfürsten an gen. Reichsstände (einzeln): wollen den Mainzer Tag nicht eher schließen, als bis ein endgültiger Beschluß über die für das 40 Reich und Deutschland so wichtige Kirchenfrage gefaßt ist; bitten deshalb um per- a) über der Zeile. b) desgleichen. c) si — prelibatis auf dem linken und dem unteren Rande von fol. 383b. d) em.; Vorl. convicere. e) et — vobis auf dem unteren Rande von fol. 383 b. f) ut — oratio auf dem oberen Rande von fol. 384a. g) et obsecramus am Rande. h) quis — vobis über der Zeile. i) über der Zeile. k) die Lesari ist nicht sicher. I) desgleichen. m) ist korr. fürnon desinat. n) am Rando. o) reverendissimorum patrum 45 ist Randkorrektur für regum. p) in — vertitur am Rande. q) em.; Vorl. concitus. r) em.; Vorl. devium. s) sathagite — amen ist auf den unteren Rand von fol. 384 a mit derselben hellen Tinte geschrieben, mit der die Zusätze gemacht sind, ist also wohl auch erst nachträglich hinsugefügt. t) em.; Vorl. que. Amos 9, 14. Matth. 20, 4. 8 Vgl. Matth. 20, 2. 50
634 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Febr. 14 repetat, qui dimisit, exquirat, quoniam, qui in ea non invenitur, abdicatur a patre, ex- hereditatur a filio et nichilominus est alienus a spiritu sancto. despicit enim dei munus oblatum, qui date legis contempserit bonum, nec poterit ad hereditatem domini pervenire, qui ejus testamentum renuerit observare.“ ex quibus et liquet procurande pacis vinee b ecclesie nobis injuncta necessitas. si enim ex presentibus possumus futura conjicere d, 5 scismatis occasione mali insolescunt in bonos, perditi mores in omni statu inolescunt, obedientia calcatur et, dum paterna correctio deficit, omnium viciorum portenta feraliter emergunt. patet nichilominus ex prelibatis et ob hoc sperande mercedis hereditas, quam custos principalis vinee reposuit omnibus, qui pro ejus cultura spirituali fideliter noverint desudare, dicente propheta Amos 9 1 „plantabunt vineas et bibent vinum earum, facient 10 ortos et comedent fructus eorum", et e Matthei 20 2 „ite et vos in vineam meam et, [5] ut ’ ergo ad finem usque nostra deducatur oratio, quod fuerit justum, dabo vobis". vos ergo, reverendissimos reverendosque patres, serenissimorum regum et principum prestantissimos et zelantissimos oratores, vice et nomine invictissimi principis et domini domini nostri Romanorum regis etc. prenominati monemus et hortamur et« obsecramus 15 in domino, quatenus, si quis h ex vobis est domini, sibi jungatur premissorum contem- platione, ita ut quisque, qui se ecclesie prelatum astruit vel regimen animarum suscepisse contendit aut in sacramenta milicie se i conjuratum agnoscit aut qualitercunque sub titulo Christiani nominis militare concupiscit, ut argumentis ad sumovendum hujus pesti- feri monstri scismatis, ut ita dixerim, fomentum se ferventer accingat, ipsum quoque 20 totis viribus expungnare non desinat, sed et acutis racionum et sanorum 1 consiliorum spiculis totis viribus expugnare etm trucidare contendat. et si fortasse ab hujus scelestis vicii fautoribus quasi quorundam cuneorum densata acie aliorsum" quisque se circum- fusum agnoverit, mox tamquam naturali libertate preditus ab hiis se nodis curet absol- vere et se non parcialem sed tamquam pacis et unionis Christiane sequestrum consulcius 25 exhibere. hec ita perorando dixerim, patres reverendissimi principes et viri clarissimi, ut, dum tot reverendissimorum ° patrum et principum presenti negotio concors auctoritas adhibetur, dum comuni omnium assensu et juditio res ipsa tam grandis ponderis geritur (in p qua nedum de ecclesie et cleri honore sub periculo agitur, sed et Romani imperii et membrorum ejus gravi dispendio, nisi oportune occurratur, questio vertitur), perver- so sorum et, que sua sunt, queritantium querela, qui fortassis e regione oblatrare non erubescunt, concito" sopiatur. non enim facile patet querele, quod multorum equilibrato juditio fabricatur. sepe autem sententia, que ab uno considerata juris eciam equitate depromitur, ab aliis ab equitate devia r reputatur. sathagite s igitur, patres optimi et viri prestantissimi, ut opus vestrum, quod premissorum contemplatione sponte subistis ope- 35 rando in vinea, ad optatum finem perducatur, recepturi pro labore denarium diurnum, quem' suis fidis operariis repromisit 3 Christus in secula benedictus. amen. 1441 Febr.22 341. Die Kurfürsten von Mainz und von Trier und die Gesandten des Römischen bezw. 24 Königs und der übrigen Kurfürsten an gen. Reichsstände (einzeln): wollen den Mainzer Tag nicht eher schließen, als bis ein endgültiger Beschluß über die für das 40 Reich und Deutschland so wichtige Kirchenfrage gefaßt ist; bitten deshalb um per- a) über der Zeile. b) desgleichen. c) si — prelibatis auf dem linken und dem unteren Rande von fol. 383b. d) em.; Vorl. convicere. e) et — vobis auf dem unteren Rande von fol. 383 b. f) ut — oratio auf dem oberen Rande von fol. 384a. g) et obsecramus am Rande. h) quis — vobis über der Zeile. i) über der Zeile. k) die Lesari ist nicht sicher. I) desgleichen. m) ist korr. fürnon desinat. n) am Rando. o) reverendissimorum patrum 45 ist Randkorrektur für regum. p) in — vertitur am Rande. q) em.; Vorl. concitus. r) em.; Vorl. devium. s) sathagite — amen ist auf den unteren Rand von fol. 384 a mit derselben hellen Tinte geschrieben, mit der die Zusätze gemacht sind, ist also wohl auch erst nachträglich hinsugefügt. t) em.; Vorl. que. Amos 9, 14. Matth. 20, 4. 8 Vgl. Matth. 20, 2. 50
Strana 635
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 635 sönliche Beteiligung an den Verhandlungen bezw. um Beschickung des Tages mit 1441 Febr. 22 Theologen und Rechtsgelehrten. 1441 Februar 22 bezw. 24 Mainz. berw. 24 10 An Hzg. Albrecht von Baiern: M aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichs- tagshandlungen 1440�1486 fol. 15 orig. chart. lit. clausa c. 6 sig. in v. impr. del. Auf der Rückseite 5 steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Die kursursten von der samnung dez tags wegen zu Maintz. An Hzg. Heinrich von Baiern: H coll. ebenda Kasten blau 270/1: Acta comitiorum 1281-1501 fol. 12 orig. chart. lit. clausa c. 6 sig. in v. impr. del. Adresse Dem hochgebornen fursten herren Hen- richen pfalzgraven bi Rijne und herzougen zu Beyeren, unserm besundern guten frunde und gnedigen herren. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Die kurfursten von des tags wegen zu Meintz. An Frankfurt 1: F coll. Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 9 orig. chart. lit. clausa c. 6 sig. in v. impr. del. Die Absender stehen hier nicht unter dem Text, sondern auf fünf Zeilen über demselben. Datum geben zu Menez an sant Mathis tag anno etc. 41. Adresse Den ersamen burgermeistern und rate der stadt zu Frangkfurdt, unsern lieben besundern und guten frunden. — Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 20 nr. 36. — Benutzt von Keussen, Die politische Stellung 15 der Reichsstädte usw. 1440�1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 15. 1441 Febr. 24. Hochgeborner a furste, lieber besunder frunt und gnediger herre. als wir iczt zu dem tage, den der allerdurchluchtigister furste und herre her Fridrich b Romischer koning zu allen ziten merer des richs etc., unser gnediger lieber herre, von solicher zweidracht wegen, die danne etwelange zit in der heiligen kirchen nit ane groissen merklichen unrait 20 leider gewessen und noch ist, dahere geen Mencz uf unser lieben frauwen tag puri- ficationis zu€ latine genant allernehstvergangen verraemt hait 2, kommen waren, hain Febr. 2 wir mit den andern, die danne auch hie sin, angesehen und betrachtet gelegenheit und beswerunge solicher groissen sached und das die dem heiligen Romischen riche und gemeinlich Dutschen landen in manicherlei wegen anligende sin, darumb soliche sachen 25 und was dabi eine noitdurft ist so balde zu einem redelichem endelichem e beslosse nit moigen also folliclich gefurt werden, als wir danne alle solichs gerne sehen wulten. herumb so sin wir einmutielich zu rate wurden, das wir diesen geenwertigen tag, der, als obgemelt ist, durch unsern€ gnedigen herren den Romischen koning gemacht und gesaczt ist, in dheine wise zurinnen oder verfaren laissen, sunder den furter ufhalten und so follenfuren wollen 8 und allen fliß darzu keren, damit die dinge, die man danne hie zu handen nemmen sal und wirdet, zu einem redelichem gutem beslosse kommen moegen, ob wir auch darumb alhie eine gute gerume zit verliben und harren solten. dabi danne uwerh liebe und gnade als ein merglich gelit des heiligen richs billich sin sal, noit- durftig gut und nuczlich wirdet. nu sin wir ane zwifel, uwer i liebe und gnade habe s5 zu guter maisse wail zu herzen genommen und betrachtet, wie manich groiß ubel uf- erstanden ist in dem, das soliche zweidracht in der heiligen kirchen bestanden hait, und, wie solich zweidracht noch nit wißlich vurkommen und abegestalt wurde, vil mee unrats in der heiligen Cristenheit und mit namen in dem heiligen Romischen riche, besunder in Dutschen landen, wachsen und inbrechen wurden, dadurch der heilige Cristenlicher k 40 glaube verkurzet, keczerie mort und manicherlei blutvergiessen sich erheben und ergeben, geistliche und werntliche zierde und uberkeit in groisse beswerunge kommen muchten. solichs danne auch besonnen und betrachtet hait der egenante unser gnediger herre der Romisch kunig und hait darumb uns, siner kuniglichen gnaden botschaft, zuvoran zu diesem tage geschicket3 in meinunge, sich in einer kurze personlichen auch nach uns 45 zu diesem geenwertigem tage zu fugen und alles das vurhant zu nemmen, dadurch die a) F Ersamen lieben besundern und guten frunde stait Hochgeborner — herre. b) FH Friederich, und so aucn weiterhin. c) F om. zu latine genant. d) Fsachen. e) om. H. f) F add. obgenanten. g) folgt in F erst nach keren. h) F die uwern notdurftig nutz und gut werden statt uwer — wirdet. i) Fir habt statt uwer bis habe. k) H Cristliche; F Cristenglaube statt Cristenlicher glaube. 50 1 Auch Köln und Nürnberg haben den Brief erhalten. Vgl. nrr. 327 und 328. 2 3 Vgl. nrr. 302-304. Vgl. S. 535-537.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 635 sönliche Beteiligung an den Verhandlungen bezw. um Beschickung des Tages mit 1441 Febr. 22 Theologen und Rechtsgelehrten. 1441 Februar 22 bezw. 24 Mainz. berw. 24 10 An Hzg. Albrecht von Baiern: M aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichs- tagshandlungen 1440�1486 fol. 15 orig. chart. lit. clausa c. 6 sig. in v. impr. del. Auf der Rückseite 5 steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Die kursursten von der samnung dez tags wegen zu Maintz. An Hzg. Heinrich von Baiern: H coll. ebenda Kasten blau 270/1: Acta comitiorum 1281-1501 fol. 12 orig. chart. lit. clausa c. 6 sig. in v. impr. del. Adresse Dem hochgebornen fursten herren Hen- richen pfalzgraven bi Rijne und herzougen zu Beyeren, unserm besundern guten frunde und gnedigen herren. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Die kurfursten von des tags wegen zu Meintz. An Frankfurt 1: F coll. Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 9 orig. chart. lit. clausa c. 6 sig. in v. impr. del. Die Absender stehen hier nicht unter dem Text, sondern auf fünf Zeilen über demselben. Datum geben zu Menez an sant Mathis tag anno etc. 41. Adresse Den ersamen burgermeistern und rate der stadt zu Frangkfurdt, unsern lieben besundern und guten frunden. — Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 20 nr. 36. — Benutzt von Keussen, Die politische Stellung 15 der Reichsstädte usw. 1440�1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 15. 1441 Febr. 24. Hochgeborner a furste, lieber besunder frunt und gnediger herre. als wir iczt zu dem tage, den der allerdurchluchtigister furste und herre her Fridrich b Romischer koning zu allen ziten merer des richs etc., unser gnediger lieber herre, von solicher zweidracht wegen, die danne etwelange zit in der heiligen kirchen nit ane groissen merklichen unrait 20 leider gewessen und noch ist, dahere geen Mencz uf unser lieben frauwen tag puri- ficationis zu€ latine genant allernehstvergangen verraemt hait 2, kommen waren, hain Febr. 2 wir mit den andern, die danne auch hie sin, angesehen und betrachtet gelegenheit und beswerunge solicher groissen sached und das die dem heiligen Romischen riche und gemeinlich Dutschen landen in manicherlei wegen anligende sin, darumb soliche sachen 25 und was dabi eine noitdurft ist so balde zu einem redelichem endelichem e beslosse nit moigen also folliclich gefurt werden, als wir danne alle solichs gerne sehen wulten. herumb so sin wir einmutielich zu rate wurden, das wir diesen geenwertigen tag, der, als obgemelt ist, durch unsern€ gnedigen herren den Romischen koning gemacht und gesaczt ist, in dheine wise zurinnen oder verfaren laissen, sunder den furter ufhalten und so follenfuren wollen 8 und allen fliß darzu keren, damit die dinge, die man danne hie zu handen nemmen sal und wirdet, zu einem redelichem gutem beslosse kommen moegen, ob wir auch darumb alhie eine gute gerume zit verliben und harren solten. dabi danne uwerh liebe und gnade als ein merglich gelit des heiligen richs billich sin sal, noit- durftig gut und nuczlich wirdet. nu sin wir ane zwifel, uwer i liebe und gnade habe s5 zu guter maisse wail zu herzen genommen und betrachtet, wie manich groiß ubel uf- erstanden ist in dem, das soliche zweidracht in der heiligen kirchen bestanden hait, und, wie solich zweidracht noch nit wißlich vurkommen und abegestalt wurde, vil mee unrats in der heiligen Cristenheit und mit namen in dem heiligen Romischen riche, besunder in Dutschen landen, wachsen und inbrechen wurden, dadurch der heilige Cristenlicher k 40 glaube verkurzet, keczerie mort und manicherlei blutvergiessen sich erheben und ergeben, geistliche und werntliche zierde und uberkeit in groisse beswerunge kommen muchten. solichs danne auch besonnen und betrachtet hait der egenante unser gnediger herre der Romisch kunig und hait darumb uns, siner kuniglichen gnaden botschaft, zuvoran zu diesem tage geschicket3 in meinunge, sich in einer kurze personlichen auch nach uns 45 zu diesem geenwertigem tage zu fugen und alles das vurhant zu nemmen, dadurch die a) F Ersamen lieben besundern und guten frunde stait Hochgeborner — herre. b) FH Friederich, und so aucn weiterhin. c) F om. zu latine genant. d) Fsachen. e) om. H. f) F add. obgenanten. g) folgt in F erst nach keren. h) F die uwern notdurftig nutz und gut werden statt uwer — wirdet. i) Fir habt statt uwer bis habe. k) H Cristliche; F Cristenglaube statt Cristenlicher glaube. 50 1 Auch Köln und Nürnberg haben den Brief erhalten. Vgl. nrr. 327 und 328. 2 3 Vgl. nrr. 302-304. Vgl. S. 535-537.
Strana 636
636 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441 1441 Febr. 28 1441 obgerurten swere sachen zu gutem kommen moegen. hierumb so ermanen wir uch gut- Febr. 22 bezc. 24 lich von des egenanten unsers gnedigen herren des Romischen kuniges wegen, wes wir uch danne ermanen kunnen sollen und moegen, und bidden uch von unsern wegen, so wir danne flißligste und gutligste mogen, ir wullent dem almechtigen gote zu lobe, unser muter der heiligen gemeinen kirchen, dem vurgemelten a unserme gnedigen herren dem Romischen konige und dem heiligen riche zu eren und umb Dutscher lande großer noit- durft willen uch€ mit namen mit uwern gelerten in der heiligen schrift und in dem rechten ane lenger verziehen € zu diesem tage, den wir danne vurtan halten und vollen- furen wollen, als vur gerurt ist, in eigener persone fugen ader aber, wo ir des durch ehaftige noit verhindert wurdet, die uwern mit namen die gelerten, als vor begriffen ist, 10 so ee so besser ane alles verziehen mit macht darzu schicken. so getruwen wir mitsampt den andern, die danne iczt hier sin und noch kommen werdent, diewile und alle tage tegelichen uber solichen sachen also zu siczen und die zum besten vurzunemmen, das man dadurch, so uwere d liebe und auch die andern, den wir in solicher maisse auch geschrieben hain, kommen sin ader geschicket werden, deste forderlicher und endelicher 15 zu einem beslosse kommen moge. und wullent uch, lieber e besunder frunt und gnediger herre, darinne also f mildiclichen und gutlichen erzeigen, als wir g danne des und € alles guten uwer liebe und gnade wail getruwen, uf das uber andern unrait, der sich ergeben muchte von sumeniß wegen, uch i uns und andern, die danne zu dem heiligen riche gehorig sint, nit noit werde nachzusagen, das wir diejhene weren, durch die der friede, 20 darnach die heilige gemeine Cristliche kirche begirlichen durstet, gehindert und manicher sele selikeit darunder verkurzet wurde. das wollen wir uber den loen, den ir darumb von dem almechtigen gote unzwivelich empfaen werdent, womitde k wir konnen und moegen, gerne und williclich verdienen. und wir 1 begerren des uwer beschrieben antwurt, darnach wir uns zu richten wissen m. geben zu Mencz an sent Peters tag ad cathedram 25 anno n domini etc. 40 primo. [in verso] Dem hochgebornen fursten hern Albrechten pfalzgraven bi Rine und herzougen in Beyern, unserme besundern lieben frunde und gnedigen herren. Von ° gottis gnaden Dietherich zu Mencze und durch Germanien, Jacob zu Trier und in Gallien und durch das konigrich zu Arelat P erzbischoffe und erzcancellere, und so des allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Fridrichs Romischen kuniges zu allen ziten merer des richs ", des hochwirdigsten in gotte vaters und der hochgebornen fursten unser gnedigen herren von Collen, des pfalz- 35 graven bi r Rine und herzougen in Beyern, des herzougen von Sahssens und marg- gravent zu Mijsßen und hern Fridrichs marggraven zu " Brandemburg Vund w burg- graven zu Nuremberg, aller x des heiligen 40 Romischen richs kurfursten sendeboten, die danne iczty hie uf dem tage zu Mencze sin. 5 a) F vorgenanten. b) F die uwern mit namen die gelerten statt uch — begriffen ist. c) M verzehen. d) F die uwern und die andern statt uwere — andern. e) F om. lieber — herre. f) F om. also mildiclichen und. g) in F ist über der Zeile uch zugefügt. h) F in besunderheit statt und alles guten, om. uwer — gnade. 45 i) F stellt selbstverständlich um uns uch. k) F gerne bedenken und verdienen statt womitde — verdienen. I) om. F. m) F add. bi diesem boten. n) M. om. anno — primo. o) die Unterschriften, die vom Schreiber des Briefes geschrieben sind, stehen in M auf sechs Zeilen; nach konigrich, kuniges, herren, zu (vor Mijsßen) und Romischen ist abgeteill. p) HF Areladt. q) F add. etc. r) F om. bi — Beyern. s) H. Sachson; F Sachssen. t) F om. marggraven — Fridrichs, add. des. u) F von. v) H Brandenberg. w) F etc. stait 50 und — Nuremberg. x) Halle. y) F iczunt.
636 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441 1441 Febr. 28 1441 obgerurten swere sachen zu gutem kommen moegen. hierumb so ermanen wir uch gut- Febr. 22 bezc. 24 lich von des egenanten unsers gnedigen herren des Romischen kuniges wegen, wes wir uch danne ermanen kunnen sollen und moegen, und bidden uch von unsern wegen, so wir danne flißligste und gutligste mogen, ir wullent dem almechtigen gote zu lobe, unser muter der heiligen gemeinen kirchen, dem vurgemelten a unserme gnedigen herren dem Romischen konige und dem heiligen riche zu eren und umb Dutscher lande großer noit- durft willen uch€ mit namen mit uwern gelerten in der heiligen schrift und in dem rechten ane lenger verziehen € zu diesem tage, den wir danne vurtan halten und vollen- furen wollen, als vur gerurt ist, in eigener persone fugen ader aber, wo ir des durch ehaftige noit verhindert wurdet, die uwern mit namen die gelerten, als vor begriffen ist, 10 so ee so besser ane alles verziehen mit macht darzu schicken. so getruwen wir mitsampt den andern, die danne iczt hier sin und noch kommen werdent, diewile und alle tage tegelichen uber solichen sachen also zu siczen und die zum besten vurzunemmen, das man dadurch, so uwere d liebe und auch die andern, den wir in solicher maisse auch geschrieben hain, kommen sin ader geschicket werden, deste forderlicher und endelicher 15 zu einem beslosse kommen moge. und wullent uch, lieber e besunder frunt und gnediger herre, darinne also f mildiclichen und gutlichen erzeigen, als wir g danne des und € alles guten uwer liebe und gnade wail getruwen, uf das uber andern unrait, der sich ergeben muchte von sumeniß wegen, uch i uns und andern, die danne zu dem heiligen riche gehorig sint, nit noit werde nachzusagen, das wir diejhene weren, durch die der friede, 20 darnach die heilige gemeine Cristliche kirche begirlichen durstet, gehindert und manicher sele selikeit darunder verkurzet wurde. das wollen wir uber den loen, den ir darumb von dem almechtigen gote unzwivelich empfaen werdent, womitde k wir konnen und moegen, gerne und williclich verdienen. und wir 1 begerren des uwer beschrieben antwurt, darnach wir uns zu richten wissen m. geben zu Mencz an sent Peters tag ad cathedram 25 anno n domini etc. 40 primo. [in verso] Dem hochgebornen fursten hern Albrechten pfalzgraven bi Rine und herzougen in Beyern, unserme besundern lieben frunde und gnedigen herren. Von ° gottis gnaden Dietherich zu Mencze und durch Germanien, Jacob zu Trier und in Gallien und durch das konigrich zu Arelat P erzbischoffe und erzcancellere, und so des allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Fridrichs Romischen kuniges zu allen ziten merer des richs ", des hochwirdigsten in gotte vaters und der hochgebornen fursten unser gnedigen herren von Collen, des pfalz- 35 graven bi r Rine und herzougen in Beyern, des herzougen von Sahssens und marg- gravent zu Mijsßen und hern Fridrichs marggraven zu " Brandemburg Vund w burg- graven zu Nuremberg, aller x des heiligen 40 Romischen richs kurfursten sendeboten, die danne iczty hie uf dem tage zu Mencze sin. 5 a) F vorgenanten. b) F die uwern mit namen die gelerten statt uch — begriffen ist. c) M verzehen. d) F die uwern und die andern statt uwere — andern. e) F om. lieber — herre. f) F om. also mildiclichen und. g) in F ist über der Zeile uch zugefügt. h) F in besunderheit statt und alles guten, om. uwer — gnade. 45 i) F stellt selbstverständlich um uns uch. k) F gerne bedenken und verdienen statt womitde — verdienen. I) om. F. m) F add. bi diesem boten. n) M. om. anno — primo. o) die Unterschriften, die vom Schreiber des Briefes geschrieben sind, stehen in M auf sechs Zeilen; nach konigrich, kuniges, herren, zu (vor Mijsßen) und Romischen ist abgeteill. p) HF Areladt. q) F add. etc. r) F om. bi — Beyern. s) H. Sachson; F Sachssen. t) F om. marggraven — Fridrichs, add. des. u) F von. v) H Brandenberg. w) F etc. stait 50 und — Nuremberg. x) Halle. y) F iczunt.
Strana 637
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 637 342. Erzbischof Dietrich von Mainz an Frankfurt: schreibt, daß die Teilnchmer am Tage infolge von Becinträchtigungen, die ihnen widerfahren sind, an die Verlegung des Tages denken; begehrt, daß die Stadt sofort einige Ratsherren herschicke, damit man mit ihnen, wenn die Mißstände nicht abgestellt werden sollten, über die Ver- legung des Tages nach Frankfurt verhandeln könne. 1441 März 15 Mainz. 144] März 15 10 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 11 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Der bischof, wie sin gnade und die fursten zu Mencze iren leger und tag gerne her gein Franckfurd zugen. Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 20 nr. 39. — Benutzt von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 15. Dieterich von gots gnaden erzbischof zu Mencze etc. Unsen grus zuvor. ersamen, lieben besundern. als unsers gnedigen herren des 15 Romischen kuniges, ander unser lieben neven oheim und mitkurfursten und der, die iczt hie nit sin, und etlicher ander gemeiner fursten rete und frunde und wir uf diesen tag dahere in unsere stad gen Mencze verramt komen und bißhere gewest sint, sin ine und uns allerlei wege und intrege furkomen 1, dadurch sie und uns bedunken wil, alsferre die noch nit furkomen werden, uns noit sin wirdet, das dieser tag anderswohin geleget 20 und gesaczt werde. und want nu sie und wir einen guten willen zu uch han, hierumb so begeren wir von uch mit besundern fliße, ir wollet darumb uwere frunde etwas treff- lich zu ine und uns alhere gen Mencze zu stunt von angesichte diess brifs schicken 2, mit den, alsferre die intrege uns gescheen nit gewandelt wurden, zu ratslagen, wie solicher tag mit notdorftiger versorgnisse bi uch gesaczt werden solte. und wollet uch das nit geben in unser stat 25 laßen swere sin. das wollen wir fruntlich umb uch beschulden. Mentze am mittewoch nach reminiscere anno etc. 40 primo. [in verso] Den ersamen .. burgermeistern und rate zu Frangfurt, unsern lieben besundern. 1441 März 15 1144I 30 343. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über die Reden der Konzilsgesandten Kardinals [Louis Aleman] von Arles und Thomas von Courcelles [während der ersten Audienz] auf dem Mainzer Kongreß: betr. bisherige Haltung der Römischen Könige und Anderer gegenüber dem Baseler Konzil; Nutzen und Notwendigkeit der all- gemeinen Konzilien; bisherige Tätigkeit des Baseler Konzils; Verhalten der päpst- lichen Partei bei den Verhandlungen über den Ort der Zusammenkunft mit den Griechen; u. a. m. [1441 März 243 Mainz.] Mörz 24) 35 1 Vgl. darüber nr. 357 artt. 6-7g. Dieser Aufforderung kam der Frankfurter Rat sofort nach. Schon am 17. März berichten ihm Walther von Swartzenberg und Heinrich Wisse 40 zum Klobelauch aus Mainz: Francke von Cronen- berg der alde habe ihnen heute, Freitag früh, ge- sagt, daß er mit Herzog Ludwigs Räten und Freunden, die jetzt hier in Mencze seien, wegen Frankfurts Fehde geredet habe, alsoferre das die 45 meinunge were, daß man einen gütlichen Bestand machte von Mo. n. letare [März 27] bis acht tage nach ostern [April 23] ; in der Zwischenzeit wollten die vorgenannten Freunde mit Frankfurts Wider- sachern von den gespennen reden und einen güt- 50 lichen Tag anberaumen; der Rat möge ihnen mit Deutsche Reichstags-Akten XV. diesem Boten sofort mitteilen, ob er den Bestand eingehen wolle. [Nachschrift:] auch, lieben herren, sin wir nechtont [März 16] vor unsers gnedigen herren von Meneze gnade kommen und uns ime ir- scheinet. der uns dan gnediclichen enphangen und uf hude fritag zu 8 uren uns zu im und andern herren bescheiden hat. was nû der meinunge si, konnen wir noch nit wissen. wir hoffen es uch, ob got wil, zu hant muntlich und auch wie der egenante Francke mit uns gerett hat zu sagen. Dat. feria sexta ante dominicam oculi [März 17] anno 1441 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3907 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). 3 Das Datum ist in nr. 344 und nr. 357 art. 9 genannt. 81
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 637 342. Erzbischof Dietrich von Mainz an Frankfurt: schreibt, daß die Teilnchmer am Tage infolge von Becinträchtigungen, die ihnen widerfahren sind, an die Verlegung des Tages denken; begehrt, daß die Stadt sofort einige Ratsherren herschicke, damit man mit ihnen, wenn die Mißstände nicht abgestellt werden sollten, über die Ver- legung des Tages nach Frankfurt verhandeln könne. 1441 März 15 Mainz. 144] März 15 10 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 11 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Der bischof, wie sin gnade und die fursten zu Mencze iren leger und tag gerne her gein Franckfurd zugen. Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 20 nr. 39. — Benutzt von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 15. Dieterich von gots gnaden erzbischof zu Mencze etc. Unsen grus zuvor. ersamen, lieben besundern. als unsers gnedigen herren des 15 Romischen kuniges, ander unser lieben neven oheim und mitkurfursten und der, die iczt hie nit sin, und etlicher ander gemeiner fursten rete und frunde und wir uf diesen tag dahere in unsere stad gen Mencze verramt komen und bißhere gewest sint, sin ine und uns allerlei wege und intrege furkomen 1, dadurch sie und uns bedunken wil, alsferre die noch nit furkomen werden, uns noit sin wirdet, das dieser tag anderswohin geleget 20 und gesaczt werde. und want nu sie und wir einen guten willen zu uch han, hierumb so begeren wir von uch mit besundern fliße, ir wollet darumb uwere frunde etwas treff- lich zu ine und uns alhere gen Mencze zu stunt von angesichte diess brifs schicken 2, mit den, alsferre die intrege uns gescheen nit gewandelt wurden, zu ratslagen, wie solicher tag mit notdorftiger versorgnisse bi uch gesaczt werden solte. und wollet uch das nit geben in unser stat 25 laßen swere sin. das wollen wir fruntlich umb uch beschulden. Mentze am mittewoch nach reminiscere anno etc. 40 primo. [in verso] Den ersamen .. burgermeistern und rate zu Frangfurt, unsern lieben besundern. 1441 März 15 1144I 30 343. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über die Reden der Konzilsgesandten Kardinals [Louis Aleman] von Arles und Thomas von Courcelles [während der ersten Audienz] auf dem Mainzer Kongreß: betr. bisherige Haltung der Römischen Könige und Anderer gegenüber dem Baseler Konzil; Nutzen und Notwendigkeit der all- gemeinen Konzilien; bisherige Tätigkeit des Baseler Konzils; Verhalten der päpst- lichen Partei bei den Verhandlungen über den Ort der Zusammenkunft mit den Griechen; u. a. m. [1441 März 243 Mainz.] Mörz 24) 35 1 Vgl. darüber nr. 357 artt. 6-7g. Dieser Aufforderung kam der Frankfurter Rat sofort nach. Schon am 17. März berichten ihm Walther von Swartzenberg und Heinrich Wisse 40 zum Klobelauch aus Mainz: Francke von Cronen- berg der alde habe ihnen heute, Freitag früh, ge- sagt, daß er mit Herzog Ludwigs Räten und Freunden, die jetzt hier in Mencze seien, wegen Frankfurts Fehde geredet habe, alsoferre das die 45 meinunge were, daß man einen gütlichen Bestand machte von Mo. n. letare [März 27] bis acht tage nach ostern [April 23] ; in der Zwischenzeit wollten die vorgenannten Freunde mit Frankfurts Wider- sachern von den gespennen reden und einen güt- 50 lichen Tag anberaumen; der Rat möge ihnen mit Deutsche Reichstags-Akten XV. diesem Boten sofort mitteilen, ob er den Bestand eingehen wolle. [Nachschrift:] auch, lieben herren, sin wir nechtont [März 16] vor unsers gnedigen herren von Meneze gnade kommen und uns ime ir- scheinet. der uns dan gnediclichen enphangen und uf hude fritag zu 8 uren uns zu im und andern herren bescheiden hat. was nû der meinunge si, konnen wir noch nit wissen. wir hoffen es uch, ob got wil, zu hant muntlich und auch wie der egenante Francke mit uns gerett hat zu sagen. Dat. feria sexta ante dominicam oculi [März 17] anno 1441 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3907 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). 3 Das Datum ist in nr. 344 und nr. 357 art. 9 genannt. 81
Strana 638
638 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 März 24] B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 138b (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 9) cop. membr. sаес. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 169 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. R coll. Rom Vat. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 144b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 156a-157a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 125b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 564-565 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) 10 S. 366-367. 5 [1] De 1 laude igitur concilii Basiliensis et quomodo in ejus fide Sigismundus et Albertus Romanorum reges mortui fuissent modernumque Fredericum protectorem esse illius, item de incorporacione omnium majorum fere Christiane religionis, ipsorum quoque astancium, quodque Treverensis fuisset unus de primis incorporatis concilio ? et orator 15 ejus ad papam tunc Eugenium destinatus 3, aliaque multa hujus continencie elocutus Arelatensis commisit Thome de Corcellis injuncta legacionis plenius explicare. [2] qui, ut de hujus adversariorumque proposicionibus explicandis notarii aliique retulerunt, cum themate „cognoscetis veritatem et veritas liberabit vos“ 4 tria puncta prosecutus est (de utilitate necessitateque generalium celebracionis conciliorum deque rebus gestis per sanctam 20 Basiliensem synodum, quam juste, quam sancte et magna continuatis necessitate, quot quantas qualesve patres pro manutenenda veritate fidei et justicia sancte matris ecclesie sustinuissent persecuciones, et postremo quod a necesse foret, ut decreta concilii traderentur execucioni), concludens b, quomodo se reputare posset bonum virum, qui Gabrielem hereti- cum scismaticum et tam criminosum laudaret aut nominaret sanctissimum, qui audierunt 25 testimonium perhibentibus, per duas et dimidiam horas cum dixisset, magis placuisse synodo affectis oracionem ejus in fine, quia plus habentem acrimonie. [3] abinde Arelatensis magna cum vehemencia spiritus allocutus est, tangens in concilio gesta tempore parcialis conclusionis legatorum, de falsa plumbacione presertim deque malignitate ipsius Gabrielis olim Eugenii, testatus de re aliqua se non tam penitere quam propterea, quod so consensit in eum in eleccione papatus. dicens autem necesse fore manuteneri auctoritatem concilii Basiliensis, obediendo ejus ordinacioni, flexis genibus per viscera misericordie Jhesu Christi obsecravit omnes astantes, ut ad hec conarentur, quatenus diebus nostris ecclesie auctoritas non periret. März 24 €1441) 344. Aufzeichnungen und Bemerkungen eines Ungenannten 5 über die Rede des Konzils- 35 gesandten Thomas von Courcelles [vor dem Mainzer Kongreß während der ersten Audienz]: betr. Autorität der allgemeinen Konzilien. [1441] März 24 [MainzJ. Aus Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 75a cop. chart. coaeva, von derselben Hand geschrieben wie unsere nrr. 347 und 348. Márz 24 [1] In vigilia annunciacionis virginis gloriose legati concilii Basiliensis, volentes in. 40 formare principes electores et alios, per organum cardinalis Arelatensis et per organum magistri Thome de Corsellis doctoris theologie studii Parisiensis obtulerunt se post eorum dicta publice et in luce responsuros hiis, qui eorum dicta essent inpugnaturi. cepit a) BR quam. b) em.; BWR et concludens. 1 Wegen des Zusammenhanges, in dem das Fol- gende bei Segovia erscheint, vergleiche man nr. 357 art. 9. Jakob von Sierck ist schon im letzten Drittel des November 1431 als Mitglied des Konzils nach- weisbar. Vgl. RTA. 10, 147. 3 Vgl. RTA. 10, 147-148 und ebenda nrr. 123; 45 125; 232. Joh. 8, 32. Vgl. S. 553. 50
638 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 März 24] B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 138b (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 9) cop. membr. sаес. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 169 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. R coll. Rom Vat. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 144b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 156a-157a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 125b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 564-565 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) 10 S. 366-367. 5 [1] De 1 laude igitur concilii Basiliensis et quomodo in ejus fide Sigismundus et Albertus Romanorum reges mortui fuissent modernumque Fredericum protectorem esse illius, item de incorporacione omnium majorum fere Christiane religionis, ipsorum quoque astancium, quodque Treverensis fuisset unus de primis incorporatis concilio ? et orator 15 ejus ad papam tunc Eugenium destinatus 3, aliaque multa hujus continencie elocutus Arelatensis commisit Thome de Corcellis injuncta legacionis plenius explicare. [2] qui, ut de hujus adversariorumque proposicionibus explicandis notarii aliique retulerunt, cum themate „cognoscetis veritatem et veritas liberabit vos“ 4 tria puncta prosecutus est (de utilitate necessitateque generalium celebracionis conciliorum deque rebus gestis per sanctam 20 Basiliensem synodum, quam juste, quam sancte et magna continuatis necessitate, quot quantas qualesve patres pro manutenenda veritate fidei et justicia sancte matris ecclesie sustinuissent persecuciones, et postremo quod a necesse foret, ut decreta concilii traderentur execucioni), concludens b, quomodo se reputare posset bonum virum, qui Gabrielem hereti- cum scismaticum et tam criminosum laudaret aut nominaret sanctissimum, qui audierunt 25 testimonium perhibentibus, per duas et dimidiam horas cum dixisset, magis placuisse synodo affectis oracionem ejus in fine, quia plus habentem acrimonie. [3] abinde Arelatensis magna cum vehemencia spiritus allocutus est, tangens in concilio gesta tempore parcialis conclusionis legatorum, de falsa plumbacione presertim deque malignitate ipsius Gabrielis olim Eugenii, testatus de re aliqua se non tam penitere quam propterea, quod so consensit in eum in eleccione papatus. dicens autem necesse fore manuteneri auctoritatem concilii Basiliensis, obediendo ejus ordinacioni, flexis genibus per viscera misericordie Jhesu Christi obsecravit omnes astantes, ut ad hec conarentur, quatenus diebus nostris ecclesie auctoritas non periret. März 24 €1441) 344. Aufzeichnungen und Bemerkungen eines Ungenannten 5 über die Rede des Konzils- 35 gesandten Thomas von Courcelles [vor dem Mainzer Kongreß während der ersten Audienz]: betr. Autorität der allgemeinen Konzilien. [1441] März 24 [MainzJ. Aus Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 75a cop. chart. coaeva, von derselben Hand geschrieben wie unsere nrr. 347 und 348. Márz 24 [1] In vigilia annunciacionis virginis gloriose legati concilii Basiliensis, volentes in. 40 formare principes electores et alios, per organum cardinalis Arelatensis et per organum magistri Thome de Corsellis doctoris theologie studii Parisiensis obtulerunt se post eorum dicta publice et in luce responsuros hiis, qui eorum dicta essent inpugnaturi. cepit a) BR quam. b) em.; BWR et concludens. 1 Wegen des Zusammenhanges, in dem das Fol- gende bei Segovia erscheint, vergleiche man nr. 357 art. 9. Jakob von Sierck ist schon im letzten Drittel des November 1431 als Mitglied des Konzils nach- weisbar. Vgl. RTA. 10, 147. 3 Vgl. RTA. 10, 147-148 und ebenda nrr. 123; 45 125; 232. Joh. 8, 32. Vgl. S. 553. 50
Strana 639
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 639 autem prefatus magister Thomas pro themate illud Johannis 8 1 „cognoscetis veritatem et veritas liberabit vos", inducens omnipotentem deum apud ecclesiam suam reposuisse soliditatem et fidei et morum, ex quo post apostolum ad Timotheum a 2 „ecclesia columpna est et firmamentum veritatis" et ita a generalibus conciliis veluti ab universali ecclesia 5 regule et leges infallibiles sunt sumende, quibus tota Christianitas regatur in fide et moribus. et ideo conclusit, quidquid determinatum esset et declaratum per generale sacrum concilium, ab omni Christicola fore credendum de necessitate salutis juxta articulum fidei „Unam sanctam ecclesiam katholicam" 3. [2] sed dicendum contra eundem: ex quo „sciencia scripture sancte sustinamentum est ecclesie", secundum quod ait glosa inter- 10 linearis exodo 14 4 super verbo „quo angelus domini precessit castra Israel cum columpna b nubis", quomodo tunc stabilimentum non errandi in hiis, que fidei sunt et morum, non summereturc infallibilius ex scriptura sancta quam ex ecclesia, licet generalibus conciliis sicuti ewangeliis adhibenda sit fides? ubi d similitudinem inportat, non idemptitatem. Märs 24 11441] 15 345. Aufzeichnungen und Bemerkungen eines Ungenannten über die Reden der päpst- lichen Gesandten Nikolaus von Cusa und [Johannes von Carvajal], des Konzils- gesandten Johannes von Segovia und des Erzbischofs Jakob von Trier [auf dem Mainzer Kongreß während der zweiten, dritten und vierten Audienz]. [1441] März 27 bis 29 [Mainz]. 11441] März 27 bis 29 20 Aus Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 76a und fol. 77 ab cop. chart. coaeva. Die artt. 1 und 2 stehen auf fol. 77a, art. 3 auf fol. 77b, die artt. 4-4b auf fol. 76a. Die Randbemerkungen rühren vom Schreiber her. [1] Feria 2. post letare domini legati pape? antiqui pro excusacione ejus assump-Märs 27 serunt 5 pro themate „eice ancillam etc." (ad Galathas 4 6) et innumera mala per ma- gistrum Nicolaum de Cusa" enumerabant contra concilium, supplicantes electoribus pro 25 execucione justicie, ut eiciatur Amodeus! de inclita nacione Germanie. asseruit prefatus de Cusa suspensionem animorum principum fore quandam animorum fluctuacionem et quod etiam in dubio recedere non deberent ab obedientia Eugenii professa et quod nemo claudere posset manum sedentis in cathedra Petri. quamvis protestatus fuisset dominus Eugenius nullatenus velle enervare, imo extollere et elevare auctoritatem conciliorum, so sed pro implendo pactum ecclesie occidentalis cum orientali de celebranda synodo ycumenicas, scilicet ubi esset papa patriarche cardinales archiepiscopi etc., concilium Basiliense dissolvisse. et in dissencientibus hiis, qui in concilio, debere recursum haberi g ad sedentem in kathedra Petri, qui solus firmare haberet concilia et a quo unitas esset ecclesiastica sacerdocium et cui omnes archiepiscopi et episcopi prestitissent obedienciam 35 et cui de necessitate salutis facere haberent obedienciam, animorum suspensione deposita et Amodeoh de finibus eorum ejecto. et aliorum de concilio non esset nisi prebere consensum, quia concilium aliud non esset nisi consensus; et quod plura concilia erra- verint, licet bene incepta, quam pape. et multa scandala in personam protulit Felicis, quod videlicet pape magnam obtulerit? summam peccuniarum, pro quanto sibi cedere 40 a) (m.; Vorl. Evesios. b) em.; Vorl. calumpna. c) em.; Vorl. summorentur. d) in der Vorlage folgt sicut. e) fehlt in der Vorlage. f) sic. g) fchlt in der Vorlage. h) sic. Joh. 8, 32. 1. Tim. 3, 15. 3 Vgl. S. 469 Anm. 1. 4 Vgl. Exodus 14, 19 und die S. 631 Anm. 5 45 angeführte Glosse vol. 1 fol. 70a. Laut nr. 346 art. 1 und nr. 350 art. 4 war es Johannes von Carvajal, der über das oben ge- nannte Thema sprach. 6 Gal. 4, 30. Mit dem obigen Bericht über Cusas Rede ver- gleiche man auch denjenigen Segovias in nr. 346 art. 2ff. 8 Vgl. S. 458 Anm. 1. „ Vgl. nr. 346 art. 6. 81*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 639 autem prefatus magister Thomas pro themate illud Johannis 8 1 „cognoscetis veritatem et veritas liberabit vos", inducens omnipotentem deum apud ecclesiam suam reposuisse soliditatem et fidei et morum, ex quo post apostolum ad Timotheum a 2 „ecclesia columpna est et firmamentum veritatis" et ita a generalibus conciliis veluti ab universali ecclesia 5 regule et leges infallibiles sunt sumende, quibus tota Christianitas regatur in fide et moribus. et ideo conclusit, quidquid determinatum esset et declaratum per generale sacrum concilium, ab omni Christicola fore credendum de necessitate salutis juxta articulum fidei „Unam sanctam ecclesiam katholicam" 3. [2] sed dicendum contra eundem: ex quo „sciencia scripture sancte sustinamentum est ecclesie", secundum quod ait glosa inter- 10 linearis exodo 14 4 super verbo „quo angelus domini precessit castra Israel cum columpna b nubis", quomodo tunc stabilimentum non errandi in hiis, que fidei sunt et morum, non summereturc infallibilius ex scriptura sancta quam ex ecclesia, licet generalibus conciliis sicuti ewangeliis adhibenda sit fides? ubi d similitudinem inportat, non idemptitatem. Märs 24 11441] 15 345. Aufzeichnungen und Bemerkungen eines Ungenannten über die Reden der päpst- lichen Gesandten Nikolaus von Cusa und [Johannes von Carvajal], des Konzils- gesandten Johannes von Segovia und des Erzbischofs Jakob von Trier [auf dem Mainzer Kongreß während der zweiten, dritten und vierten Audienz]. [1441] März 27 bis 29 [Mainz]. 11441] März 27 bis 29 20 Aus Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 76a und fol. 77 ab cop. chart. coaeva. Die artt. 1 und 2 stehen auf fol. 77a, art. 3 auf fol. 77b, die artt. 4-4b auf fol. 76a. Die Randbemerkungen rühren vom Schreiber her. [1] Feria 2. post letare domini legati pape? antiqui pro excusacione ejus assump-Märs 27 serunt 5 pro themate „eice ancillam etc." (ad Galathas 4 6) et innumera mala per ma- gistrum Nicolaum de Cusa" enumerabant contra concilium, supplicantes electoribus pro 25 execucione justicie, ut eiciatur Amodeus! de inclita nacione Germanie. asseruit prefatus de Cusa suspensionem animorum principum fore quandam animorum fluctuacionem et quod etiam in dubio recedere non deberent ab obedientia Eugenii professa et quod nemo claudere posset manum sedentis in cathedra Petri. quamvis protestatus fuisset dominus Eugenius nullatenus velle enervare, imo extollere et elevare auctoritatem conciliorum, so sed pro implendo pactum ecclesie occidentalis cum orientali de celebranda synodo ycumenicas, scilicet ubi esset papa patriarche cardinales archiepiscopi etc., concilium Basiliense dissolvisse. et in dissencientibus hiis, qui in concilio, debere recursum haberi g ad sedentem in kathedra Petri, qui solus firmare haberet concilia et a quo unitas esset ecclesiastica sacerdocium et cui omnes archiepiscopi et episcopi prestitissent obedienciam 35 et cui de necessitate salutis facere haberent obedienciam, animorum suspensione deposita et Amodeoh de finibus eorum ejecto. et aliorum de concilio non esset nisi prebere consensum, quia concilium aliud non esset nisi consensus; et quod plura concilia erra- verint, licet bene incepta, quam pape. et multa scandala in personam protulit Felicis, quod videlicet pape magnam obtulerit? summam peccuniarum, pro quanto sibi cedere 40 a) (m.; Vorl. Evesios. b) em.; Vorl. calumpna. c) em.; Vorl. summorentur. d) in der Vorlage folgt sicut. e) fehlt in der Vorlage. f) sic. g) fchlt in der Vorlage. h) sic. Joh. 8, 32. 1. Tim. 3, 15. 3 Vgl. S. 469 Anm. 1. 4 Vgl. Exodus 14, 19 und die S. 631 Anm. 5 45 angeführte Glosse vol. 1 fol. 70a. Laut nr. 346 art. 1 und nr. 350 art. 4 war es Johannes von Carvajal, der über das oben ge- nannte Thema sprach. 6 Gal. 4, 30. Mit dem obigen Bericht über Cusas Rede ver- gleiche man auch denjenigen Segovias in nr. 346 art. 2ff. 8 Vgl. S. 458 Anm. 1. „ Vgl. nr. 346 art. 6. 81*
Strana 640
640 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441) vellet, ut attestabatur quidam, qui presens erat, scilicet a auditor causarum Hyspanus 1. März 27 et quod solum octo 2 episcopi tales quales sentenciam protulerint deposicionis. et quod bis 29 unitas ecclesie esset a confessione Petri et per Petrum orbi communicata, et sic a papa esset sacerdocium etc., in signum cujus omnes episcopi orbis sibi juraverint. et quod sine eo nullatenus celebrari posset ycumenica synodus. et ideirco papa sit, quidquid est 5 in ecclesia b, princeps apostolorum. et quod de necessitate salutis post ereccionem pretensi capitis in Basilea animorum suspensio sit de medio tollenda. asseruit etiam, ex quo im- possibile est duo esse generalia concilia, tune, si concilium fuit in Ferraria, protunc nec nunc est in Basilea. item dixit, quod Eugenius nunquam consensisset in indulgencias, sed eandem potestatem illi de Basilea sibi usurpassent. dixerunt etiam Eugenium tenere 10 constitutionem „Frequens" 3, sed non ad mentem et interpretationem illorum de Basilea etc. [2] Hii papaliste in oblatis archiepiscopis certis dicunt non esse contencionem Eugenii cum concilio, et tamen dicunt Basilienses se ab universa ecclesia separasse et desiisse esse ecclesiam, etiamsi concilium non fuisset translatum, tune, quando ducem Sabaudie Amadeum constituerunt 1. et tamen asserunt synodum Florentinam, cujus decreta 15 desiderabant ipsos principes suscipere et acceptare, esse sanctam katholicam et apostoli- cam ac sacram ycumenicam synodum d. [3] Feria 3. post letare ante prandium 4 horas, post prandium 31/2 horas cardinalis e sancti Calixti in habitu doctoratus responditf ad proposita de Cusa, primo de exuicione habitus cardinalis se g excusans, ob apercionem veritatis katholice nedum paratus se 20 exuere tali habitu, sed etiam, si expelleretur per unam portam, aliam intraret, ut reseraret veritatem. quisnam ingressurus per aquas pro extinccione incensionis non deponeret habitum, quo validius extingweret ignem? Esau vestes induit Jacob, ut benedictionem caperet 5. apostolus „Judeis Judeus etc.“ 6, ut lucrifaceret. David in lineo ephot saltans ante archam 7 videbatur despectus, ut humilior esset in oculis domini. et salvator semet- 25 ipsum exinanivith etc., ut humanum genus exaltaret. in i omni communitate sive pollicia fides est necessaria (induxit de contrahentibus in aliqua societate), quanto magis in pollicia Christiana attento nomine Christiani, scilicet quod sit fidelis. verum ea credenda necesse est, que quis non videt, cum fides sit non apparencium et juxta diffinitionem magistralem fides sit assercio rebus creditis ex auctoritate dicentis. credimus namque 3o tales vel tales fore parentes nostros. cujus visionis certitudinem non habemus. nec k sufficit solum 1 credere, sed oportet in fide remanere dicente Ysaya „in alia translacione nisi remanseritis, non intelligetis" s. oportetm autem fidem exhibere non solum in generali sed secundum tradicionem sanctorum patrum et conciliorum. idcirco credendum est secundum certitudinem synodalis judicii, quod est infallibile. quod ostenditur quadrupli- 35 Mürz 28 a) scilicet — Hyspanus am Rande. b) in der Vorlage folgt sit. c) zum Folgenden am Rande o versucia. d) cm.: Vorl. synodam. e) über cardinalis ist vom Schreiber bemerkt quondam magister Johannes de Segobin : außerdem am Rande Salamantini studii in Hyspania. f) em.; Vorl. respondens. g) fehlt in der Vorlage. h) cm.; Vorl. eximanivit. i) dis Vorlage hat Alinca; am Rande links necessitas credendi, rechts quis oportet ad discentem credere. k) am Rande firmitas credendi. I) am Rande id est firmiter credere. m) neben dem Folgenden am 40 Rande nullibi legitur assistencia spiritus sancti pape, sicut legitur concilio actuum 15 „visum est spiritui sancto et nobis". ideo ob specialem assistenciam spiritus sancti corpus Christi misticum synodaliter con- gregatum creditur infallibile. Johannes von Carvajal. Diese Angabe ist nicht genau. In der General- kongregation vom 23. Juni 1439, in der die Ab- setzung Eugens IV. beschlossen wurde, waren zchn Bischöfe anwesend (unter ihnen allerdings zwei Elekten) und in der 34. Session vom 25. Juni 1439, in der das Konzil das Dekret der Absetzung veröffentlichte, zwölf (unter ihnen ein Elekt). Vgl. Conc. Basiliense 6, 519 und 524. 3 Vgl. S. 442 Anm. 1. 4 Vgl. S. 6 Anm. 3. 5 Vgl. Genesis 27, 15. 6 Vgl. 1. Cor. 9, 20. Vgl. 2. Kön. 6, 14. 8 Wir können diese Stelle weder bei Jesaias noch sonst in der Bibel nachweisen. 45 50
640 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441) vellet, ut attestabatur quidam, qui presens erat, scilicet a auditor causarum Hyspanus 1. März 27 et quod solum octo 2 episcopi tales quales sentenciam protulerint deposicionis. et quod bis 29 unitas ecclesie esset a confessione Petri et per Petrum orbi communicata, et sic a papa esset sacerdocium etc., in signum cujus omnes episcopi orbis sibi juraverint. et quod sine eo nullatenus celebrari posset ycumenica synodus. et ideirco papa sit, quidquid est 5 in ecclesia b, princeps apostolorum. et quod de necessitate salutis post ereccionem pretensi capitis in Basilea animorum suspensio sit de medio tollenda. asseruit etiam, ex quo im- possibile est duo esse generalia concilia, tune, si concilium fuit in Ferraria, protunc nec nunc est in Basilea. item dixit, quod Eugenius nunquam consensisset in indulgencias, sed eandem potestatem illi de Basilea sibi usurpassent. dixerunt etiam Eugenium tenere 10 constitutionem „Frequens" 3, sed non ad mentem et interpretationem illorum de Basilea etc. [2] Hii papaliste in oblatis archiepiscopis certis dicunt non esse contencionem Eugenii cum concilio, et tamen dicunt Basilienses se ab universa ecclesia separasse et desiisse esse ecclesiam, etiamsi concilium non fuisset translatum, tune, quando ducem Sabaudie Amadeum constituerunt 1. et tamen asserunt synodum Florentinam, cujus decreta 15 desiderabant ipsos principes suscipere et acceptare, esse sanctam katholicam et apostoli- cam ac sacram ycumenicam synodum d. [3] Feria 3. post letare ante prandium 4 horas, post prandium 31/2 horas cardinalis e sancti Calixti in habitu doctoratus responditf ad proposita de Cusa, primo de exuicione habitus cardinalis se g excusans, ob apercionem veritatis katholice nedum paratus se 20 exuere tali habitu, sed etiam, si expelleretur per unam portam, aliam intraret, ut reseraret veritatem. quisnam ingressurus per aquas pro extinccione incensionis non deponeret habitum, quo validius extingweret ignem? Esau vestes induit Jacob, ut benedictionem caperet 5. apostolus „Judeis Judeus etc.“ 6, ut lucrifaceret. David in lineo ephot saltans ante archam 7 videbatur despectus, ut humilior esset in oculis domini. et salvator semet- 25 ipsum exinanivith etc., ut humanum genus exaltaret. in i omni communitate sive pollicia fides est necessaria (induxit de contrahentibus in aliqua societate), quanto magis in pollicia Christiana attento nomine Christiani, scilicet quod sit fidelis. verum ea credenda necesse est, que quis non videt, cum fides sit non apparencium et juxta diffinitionem magistralem fides sit assercio rebus creditis ex auctoritate dicentis. credimus namque 3o tales vel tales fore parentes nostros. cujus visionis certitudinem non habemus. nec k sufficit solum 1 credere, sed oportet in fide remanere dicente Ysaya „in alia translacione nisi remanseritis, non intelligetis" s. oportetm autem fidem exhibere non solum in generali sed secundum tradicionem sanctorum patrum et conciliorum. idcirco credendum est secundum certitudinem synodalis judicii, quod est infallibile. quod ostenditur quadrupli- 35 Mürz 28 a) scilicet — Hyspanus am Rande. b) in der Vorlage folgt sit. c) zum Folgenden am Rande o versucia. d) cm.: Vorl. synodam. e) über cardinalis ist vom Schreiber bemerkt quondam magister Johannes de Segobin : außerdem am Rande Salamantini studii in Hyspania. f) em.; Vorl. respondens. g) fehlt in der Vorlage. h) cm.; Vorl. eximanivit. i) dis Vorlage hat Alinca; am Rande links necessitas credendi, rechts quis oportet ad discentem credere. k) am Rande firmitas credendi. I) am Rande id est firmiter credere. m) neben dem Folgenden am 40 Rande nullibi legitur assistencia spiritus sancti pape, sicut legitur concilio actuum 15 „visum est spiritui sancto et nobis". ideo ob specialem assistenciam spiritus sancti corpus Christi misticum synodaliter con- gregatum creditur infallibile. Johannes von Carvajal. Diese Angabe ist nicht genau. In der General- kongregation vom 23. Juni 1439, in der die Ab- setzung Eugens IV. beschlossen wurde, waren zchn Bischöfe anwesend (unter ihnen allerdings zwei Elekten) und in der 34. Session vom 25. Juni 1439, in der das Konzil das Dekret der Absetzung veröffentlichte, zwölf (unter ihnen ein Elekt). Vgl. Conc. Basiliense 6, 519 und 524. 3 Vgl. S. 442 Anm. 1. 4 Vgl. S. 6 Anm. 3. 5 Vgl. Genesis 27, 15. 6 Vgl. 1. Cor. 9, 20. Vgl. 2. Kön. 6, 14. 8 Wir können diese Stelle weder bei Jesaias noch sonst in der Bibel nachweisen. 45 50
Strana 641
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 641 [1441] März 27 bis 29 citer, quia „qui vos spernit, me spernit" 1; et ad Ephesos "dedit alios apostolos doctores etc." 2, „ne circumferamur omni vento doctrine" 3; in professione pontificum secundum tradicionem synodalium determinacionum; item de sedentibus in kathedra Moysi „que dicunt, facite“ 4. sic a enim credere juxta tradicionem sacrorum conciliorum est captivare intellectum in obsequium Christi. hinc b de necessitate salutis est quemlibet Christi fidelem, etiamsi non intelligat, assentire tradicionibus concilii Basiliensis. quis enim rex aut prefectus “ racionem imperatorum semper exponit subditis?. non legimus papam se scribere sanctum, et concilium ex titulo scribit se sacrosanctum. et ita excerpsit plures consideraciones ex titulo concilii, quibus conclusit regimen ecclesie non fore in arbitrio 10 unius hominis, etsi per Petrum alii apostoli missi sunt, quomodo dicit salvator „ego mitto vos" 5. tunc enim alii essent sublegati et submissi. quatuor conciliis sicut ewan- geliis credendum est, eo quod Paulus resistens d Petro in faciem dixit" eum non am- bulare secundum veritatem ewangelii. omnis non obediens synodali judicio Basiliensi incurrit detrimentum salutis. papa non debet ignorare sententiam concilii, cum Nicho- 15 demo ignorantie renascenciam ex aqua et spiritu dicitur sic a salvatore „tu magister in Israel es et hoc ignoras?"7 „si non credunt Moysi etc., nec cuicunque alteri“ s. quomodo unus alium exspectat in veniendo ad obedienciam, cum gladius mittendus sit inter fratres?? oportet omnia credere, quia, „qui offendit in uno, omnium reus est“ 10, „minimus (id est nullus) vocabitur in regno dei" 11. et illi in Ferraria induxerunt scisma 20 in erectione altaris contra altare. et si alia concilia post finem eorum approbata fuerunt, deo omnipotentif gracias, quod sacrum Basiliense concilium canonizatum est in ipsius existencia, cum 5 decretum undecime sessionis 12 de non posse dissolvi concilium etc. cum omnibus aliis in irritacione prime pretense dissolucionis 13 protunc Eugenius appro- baverith et ipsum sacrum concilium Basiliense a tempore sue inchoacionis legitime con- 25 tinuatum fuisse et esse prosecucionemque semper habuisse etc. professus fuerit etc., ut patet in bulla desuper confecta 1 14. [4] Feria 4. post letare de Cusak et suus collega loquebantur ad quatuor horas März 29 ante prandium. [4"] Collega: quod domini propter fabulaciones et sophistica argumenta non deberent 30 de obediencia Eugenii recepta discedere, ad quam obligarentur lege divina sub1 neces- sitate salutis, quia secundum Dyonisium 15 lex divinitatis ad unum caputm, humano" in 35 40 a) am Rande links forma credendi; rechts nec oportet quemlibet videre, quod credit, cum captivandus sit intel- lectus ob meritum obediencie. b) neben dem Folgenden am Rande qua parari ad satisfactionem etc. fide etc. nonne semper infirmis baculus porrigendus est sustentacionis naturali lege instigante? c) em.; Vorl. perfectus. d) cm.: Vorl. restitens. e) cm.; Vorl. ignorante. f) em.; Vorl. omnipotente. g) am Rande etiam in dubio pro sentencia judicis presumendum est. h) approbaverit et fehll in der Vorlage. i) auf dem unteren Rande von fol. 77b steht noch cum altercacio sit et adversitas in eminencia potestatis, cui debetur obediencia, cur non surgoret fluctuacio in obediendo. k) der Schrciber fügt über der Zeile hinzu baccalareus in artibus scilicet llyspanus. 1) es ist mrreifelhaft, ob dic Worts sub necessitate salutis hier oder schon hinter discedere cin- zufügen sind. m) am Rande rechts in triumphante ecclesia unum caput deus ; links oravit salvator „pater, ut, sicut nos unum sumus, sic ipsi unum sint“. non dixit „unus sint“, occlesie unitatem, pro qua orabat, in- sinuans, in qua Christi fideles non esse videntur, sed caritate unum sunt; die Lesari esse videntur ist un- sicher. n) em.; Vorl. humana. 45 50 6 8 9 10 Luc. 10, 16. Epheser 4, 11. Epheser 4, 14. Matth. 23, 3. Joh. 20, 21. Vgl. Gal. 2, 11. Joh. 3, 10. Vgl. Luc. 16, 31. Vgl. Ezechiel 38, 21. Jас. 2, 10. 11 Matth. 5, 19. 12 Vgl. S. 444 Anm. 3. 13 Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146-147. 14 Vgl. S. 440 Anm. 2. 15 Dies dürfte ein Irrtum sein. In den Schriften des Dionysius Arcopagita „De celesti hierarchia“, „De ecclesiastica hierarchia“, „De divinis no- minibus“ und „De mystica theologia“ (Migne, Patrologia Graeca Bd. 3) ist keine Stelle ent- halten, die der oben mitgeteilten entspräche.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 641 [1441] März 27 bis 29 citer, quia „qui vos spernit, me spernit" 1; et ad Ephesos "dedit alios apostolos doctores etc." 2, „ne circumferamur omni vento doctrine" 3; in professione pontificum secundum tradicionem synodalium determinacionum; item de sedentibus in kathedra Moysi „que dicunt, facite“ 4. sic a enim credere juxta tradicionem sacrorum conciliorum est captivare intellectum in obsequium Christi. hinc b de necessitate salutis est quemlibet Christi fidelem, etiamsi non intelligat, assentire tradicionibus concilii Basiliensis. quis enim rex aut prefectus “ racionem imperatorum semper exponit subditis?. non legimus papam se scribere sanctum, et concilium ex titulo scribit se sacrosanctum. et ita excerpsit plures consideraciones ex titulo concilii, quibus conclusit regimen ecclesie non fore in arbitrio 10 unius hominis, etsi per Petrum alii apostoli missi sunt, quomodo dicit salvator „ego mitto vos" 5. tunc enim alii essent sublegati et submissi. quatuor conciliis sicut ewan- geliis credendum est, eo quod Paulus resistens d Petro in faciem dixit" eum non am- bulare secundum veritatem ewangelii. omnis non obediens synodali judicio Basiliensi incurrit detrimentum salutis. papa non debet ignorare sententiam concilii, cum Nicho- 15 demo ignorantie renascenciam ex aqua et spiritu dicitur sic a salvatore „tu magister in Israel es et hoc ignoras?"7 „si non credunt Moysi etc., nec cuicunque alteri“ s. quomodo unus alium exspectat in veniendo ad obedienciam, cum gladius mittendus sit inter fratres?? oportet omnia credere, quia, „qui offendit in uno, omnium reus est“ 10, „minimus (id est nullus) vocabitur in regno dei" 11. et illi in Ferraria induxerunt scisma 20 in erectione altaris contra altare. et si alia concilia post finem eorum approbata fuerunt, deo omnipotentif gracias, quod sacrum Basiliense concilium canonizatum est in ipsius existencia, cum 5 decretum undecime sessionis 12 de non posse dissolvi concilium etc. cum omnibus aliis in irritacione prime pretense dissolucionis 13 protunc Eugenius appro- baverith et ipsum sacrum concilium Basiliense a tempore sue inchoacionis legitime con- 25 tinuatum fuisse et esse prosecucionemque semper habuisse etc. professus fuerit etc., ut patet in bulla desuper confecta 1 14. [4] Feria 4. post letare de Cusak et suus collega loquebantur ad quatuor horas März 29 ante prandium. [4"] Collega: quod domini propter fabulaciones et sophistica argumenta non deberent 30 de obediencia Eugenii recepta discedere, ad quam obligarentur lege divina sub1 neces- sitate salutis, quia secundum Dyonisium 15 lex divinitatis ad unum caputm, humano" in 35 40 a) am Rande links forma credendi; rechts nec oportet quemlibet videre, quod credit, cum captivandus sit intel- lectus ob meritum obediencie. b) neben dem Folgenden am Rande qua parari ad satisfactionem etc. fide etc. nonne semper infirmis baculus porrigendus est sustentacionis naturali lege instigante? c) em.; Vorl. perfectus. d) cm.: Vorl. restitens. e) cm.; Vorl. ignorante. f) em.; Vorl. omnipotente. g) am Rande etiam in dubio pro sentencia judicis presumendum est. h) approbaverit et fehll in der Vorlage. i) auf dem unteren Rande von fol. 77b steht noch cum altercacio sit et adversitas in eminencia potestatis, cui debetur obediencia, cur non surgoret fluctuacio in obediendo. k) der Schrciber fügt über der Zeile hinzu baccalareus in artibus scilicet llyspanus. 1) es ist mrreifelhaft, ob dic Worts sub necessitate salutis hier oder schon hinter discedere cin- zufügen sind. m) am Rande rechts in triumphante ecclesia unum caput deus ; links oravit salvator „pater, ut, sicut nos unum sumus, sic ipsi unum sint“. non dixit „unus sint“, occlesie unitatem, pro qua orabat, in- sinuans, in qua Christi fideles non esse videntur, sed caritate unum sunt; die Lesari esse videntur ist un- sicher. n) em.; Vorl. humana. 45 50 6 8 9 10 Luc. 10, 16. Epheser 4, 11. Epheser 4, 14. Matth. 23, 3. Joh. 20, 21. Vgl. Gal. 2, 11. Joh. 3, 10. Vgl. Luc. 16, 31. Vgl. Ezechiel 38, 21. Jас. 2, 10. 11 Matth. 5, 19. 12 Vgl. S. 444 Anm. 3. 13 Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146-147. 14 Vgl. S. 440 Anm. 2. 15 Dies dürfte ein Irrtum sein. In den Schriften des Dionysius Arcopagita „De celesti hierarchia“, „De ecclesiastica hierarchia“, „De divinis no- minibus“ und „De mystica theologia“ (Migne, Patrologia Graeca Bd. 3) ist keine Stelle ent- halten, die der oben mitgeteilten entspräche.
Strana 642
642 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441] corpore membra ad caput, nature radii ad solem adunantur, ...a juris consultorum, Märs 27 bis 29 quia imperator remansisset b. [4b] De Cusa: quomodo de Segovia in deposicione habitus etc. assimilasset se peregrino Jesu, ut in fraccione panis cognosceretur quasi monarcha sapiencie. et ex quo concilia efficienciam“ habent a consensu, quis judicabit papam sine scismate, ad quem 5 connexio est tante multitudinis hominum? et cum consensus iste animorum sit a spiritu sancto, ubi dissensus est capitis a membris, quomodo erit concilium? item d cum alia tractata sint in concilio Basiliensi preter tria, propter que convocatum erat, quomodo ad illa papa obligaretur? item cum pape est convocare concilium, quomodo prelati disce- dentes a concilio sine licencia pape erunt heretici aut papa hereticus, si dissolvit et 10 licenciat, cum potestatem epieikizandi princeps quilibet habeat multitudinis? item e quo- modo erunt vota in concilio, si nulla racione fulcita, quemadmodum concilium Arla- tense 1? dixit ergo Basilee non esse concilium sed conciliabulum, eo quod scisma fecerit. sed dixit, quando esset concilium, tunc unanimi consensu propter demerita posset sus- pendere papam. et dixit Basilienses venisse ad decipiendum Germanos. idcirco notabile 15 sibi verbum esset Ambrosii 1 2 „a sophistis libera nos, domine". quod desiderabat Am- brosius fore in letania. dixit insuper, quod ex causis scilicet unionem ecclesie attingendis g constitucio „Frequens“ confecta fuisset, declarans auctoritatem concilii supra papam. nune talis causa cessat, cum Basiliense concilium in scissuram ecclesie hac pretensa potestate sit abusum. item h si quis non observat decretum concilii, est ipse propterea hereticus. 20 quot essent ergo in mundo heretici, cum pauci decreta teneant conciliabuli Basiliensis. [4e] Archiepiscopus i Treverensis dixit publice: nos protestamur concilium esse concilium et papam Eugenium papam. audiencia data est partibus, ut cum mansuetu- dine loquantur. [4d] Mira k res, in publica audiencia stante protestacione principum de existencia 25 concilii et pape ita illos de concilio asserere Eugenium hereticum depositum et illos ex parte Eugenii asserere concilium conciliabulum. dissolucionem concilii Basiliensis fundant in dissolucione, quam dicunt fecisse Eugenium ad complendum et satisfaciendum com- pactatis 3 cum Grecis per concilium conclusis! in prosecucionem tanti boni, unionis scilicet orientalis ecclesie (scilicet Grecorum) cum occidentali ecclesia (scilicet Latinis), so quam etiam illi de Basilea tam maximum bonum fore orbi proclamabant. de Cusa ergo dicens translacionem pretensam in Ferrariam fore legittimam contradicit et principibus, qui prius anno 1439 eam respuebant et decreta sacri concilii Basiliensis acceptaverunt, secundum quod littere‘ sunt desuper confecte. dixitm ulterius de Cusa: si concilium potest committere duobus vel tribus, sic tandem, quod duo vel unus fecerit, concilium 35 fecisse dicetur (quod nulla racione videtur fore suffultum). quid est ergo dicere, quod due partes cujuslibet deputacionis tocius concilii fecerint juxta sessionem undecimam concilii n 5? 1439 a) in der Vorlage ist awar keine Lücke, aber aus dem Zusammenhang ergibt sich, daſl tor juris cinige Worte ans- gefallen sind. b) man ergänze in obediencia. c) em.; Vorl. efficenciam. d) neben dem Folgenden am Rande de Cusa dicit plura concilia errasse quam papas. e) neben dem Folgenden am Rande non mechari est dei preceptum 40 et tamen infringens illud non ost hereticus; quomodo ergo N. hereticus, faciens contra constitutionem con- cilii etc.? dicendum, quod facere contra decretum non est hereticum, sod asserere decretum esse falsum, illud est hereticum. f) em.; Forl. Ambrosius. g) cm.; Vorl. attingenda. h) am Rande quod importune respondet. i) die Vorlage hat kein Alinea; neben dem Folgenden am Rande cum salvator beniguiter [2] respon- deret sathane, cum idolatriam vellet inducere, respondit „vade retro sathanas", idem fecit Petro volenti 45 passionem impedire. k) die Vorlage hat kein Alinea; am Rande quid facturi igitur principes. I) felll in der Vorlage. I) am Rande nota und contra deputatos concilii. n) auf dem unteren Rande von fol. 76 b steht noch de Cusa allegat abrogantes canones, qui declarati sunt et invalidati per posteriores. Welches von den zahlreichen in Arles gehaltenen Konzilien gemeint ist, läßt sich nicht entscheiden. Vielleicht ist an dasjenige vom Jahre 353 zu denken. Man vergleiche darüber Hefele 1, 652 bis 654. 2 Wir können die Stelle in den Schriften des Ambrosius nicht nachweisen. Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. S. 443 Anm. 9. Vgl. S. 444 Anm. 3. 50
642 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441] corpore membra ad caput, nature radii ad solem adunantur, ...a juris consultorum, Märs 27 bis 29 quia imperator remansisset b. [4b] De Cusa: quomodo de Segovia in deposicione habitus etc. assimilasset se peregrino Jesu, ut in fraccione panis cognosceretur quasi monarcha sapiencie. et ex quo concilia efficienciam“ habent a consensu, quis judicabit papam sine scismate, ad quem 5 connexio est tante multitudinis hominum? et cum consensus iste animorum sit a spiritu sancto, ubi dissensus est capitis a membris, quomodo erit concilium? item d cum alia tractata sint in concilio Basiliensi preter tria, propter que convocatum erat, quomodo ad illa papa obligaretur? item cum pape est convocare concilium, quomodo prelati disce- dentes a concilio sine licencia pape erunt heretici aut papa hereticus, si dissolvit et 10 licenciat, cum potestatem epieikizandi princeps quilibet habeat multitudinis? item e quo- modo erunt vota in concilio, si nulla racione fulcita, quemadmodum concilium Arla- tense 1? dixit ergo Basilee non esse concilium sed conciliabulum, eo quod scisma fecerit. sed dixit, quando esset concilium, tunc unanimi consensu propter demerita posset sus- pendere papam. et dixit Basilienses venisse ad decipiendum Germanos. idcirco notabile 15 sibi verbum esset Ambrosii 1 2 „a sophistis libera nos, domine". quod desiderabat Am- brosius fore in letania. dixit insuper, quod ex causis scilicet unionem ecclesie attingendis g constitucio „Frequens“ confecta fuisset, declarans auctoritatem concilii supra papam. nune talis causa cessat, cum Basiliense concilium in scissuram ecclesie hac pretensa potestate sit abusum. item h si quis non observat decretum concilii, est ipse propterea hereticus. 20 quot essent ergo in mundo heretici, cum pauci decreta teneant conciliabuli Basiliensis. [4e] Archiepiscopus i Treverensis dixit publice: nos protestamur concilium esse concilium et papam Eugenium papam. audiencia data est partibus, ut cum mansuetu- dine loquantur. [4d] Mira k res, in publica audiencia stante protestacione principum de existencia 25 concilii et pape ita illos de concilio asserere Eugenium hereticum depositum et illos ex parte Eugenii asserere concilium conciliabulum. dissolucionem concilii Basiliensis fundant in dissolucione, quam dicunt fecisse Eugenium ad complendum et satisfaciendum com- pactatis 3 cum Grecis per concilium conclusis! in prosecucionem tanti boni, unionis scilicet orientalis ecclesie (scilicet Grecorum) cum occidentali ecclesia (scilicet Latinis), so quam etiam illi de Basilea tam maximum bonum fore orbi proclamabant. de Cusa ergo dicens translacionem pretensam in Ferrariam fore legittimam contradicit et principibus, qui prius anno 1439 eam respuebant et decreta sacri concilii Basiliensis acceptaverunt, secundum quod littere‘ sunt desuper confecte. dixitm ulterius de Cusa: si concilium potest committere duobus vel tribus, sic tandem, quod duo vel unus fecerit, concilium 35 fecisse dicetur (quod nulla racione videtur fore suffultum). quid est ergo dicere, quod due partes cujuslibet deputacionis tocius concilii fecerint juxta sessionem undecimam concilii n 5? 1439 a) in der Vorlage ist awar keine Lücke, aber aus dem Zusammenhang ergibt sich, daſl tor juris cinige Worte ans- gefallen sind. b) man ergänze in obediencia. c) em.; Vorl. efficenciam. d) neben dem Folgenden am Rande de Cusa dicit plura concilia errasse quam papas. e) neben dem Folgenden am Rande non mechari est dei preceptum 40 et tamen infringens illud non ost hereticus; quomodo ergo N. hereticus, faciens contra constitutionem con- cilii etc.? dicendum, quod facere contra decretum non est hereticum, sod asserere decretum esse falsum, illud est hereticum. f) em.; Forl. Ambrosius. g) cm.; Vorl. attingenda. h) am Rande quod importune respondet. i) die Vorlage hat kein Alinea; neben dem Folgenden am Rande cum salvator beniguiter [2] respon- deret sathane, cum idolatriam vellet inducere, respondit „vade retro sathanas", idem fecit Petro volenti 45 passionem impedire. k) die Vorlage hat kein Alinea; am Rande quid facturi igitur principes. I) felll in der Vorlage. I) am Rande nota und contra deputatos concilii. n) auf dem unteren Rande von fol. 76 b steht noch de Cusa allegat abrogantes canones, qui declarati sunt et invalidati per posteriores. Welches von den zahlreichen in Arles gehaltenen Konzilien gemeint ist, läßt sich nicht entscheiden. Vielleicht ist an dasjenige vom Jahre 353 zu denken. Man vergleiche darüber Hefele 1, 652 bis 654. 2 Wir können die Stelle in den Schriften des Ambrosius nicht nachweisen. Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. S. 443 Anm. 9. Vgl. S. 444 Anm. 3. 50
Strana 643
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 643 346. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über die Reden der päpstlichen Ge- 1441 März 27 sandten Johannes von Carvajal und Nikolaus von Cusa auf dem Mainzer Kongreß [während der zweiten Audienz]: verlangen die Austreibung des Baseler Konzils und des Herzogs von Savoyen, die Zurücknahme der kurfürstlichen Protestation und die Anerkennung des Florentiner Konzils und Papst Eugens IV.; rechtfertigen das Vorgehen Papst Eugens gegen das Baseler Konzil und weisen die gegen ihn er- hobenen Beschuldigungen zurück; polemisieren gegen seine Absetzung und gegen die Wahl Felix' V. 1441 März 27 Mainz. 10 15 20 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 138b und 137a (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 10) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 169b�170a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Die in den Varianten mitgeteilten Korrekturen und Nachträge rühren nicht vom Schreiber, sondern von einem Zeitgenossen her. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 144b�145b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. et membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 157 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 125b-126a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scrip- tores 3, 565-567 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 367. [1] Post triduum 1 autem quia prius in loco constitutis, Johannes de Carvajal Märs 27 nuncius olim Eugenii cum themate „eice ancillam et filium ejus, quia non erit heres b 25 filius ancille cum filio" 2 libere dicebat “ eiciendam Basiliensem congregacionem scismaticam et filium ejus ducem olim Sabaudie „cum ementibus et vendentibus“3, quoniam corru- pisset pecuniis electores 4, ut promisissetd facere eos tales, ut talem eume facerent. applicans autem de olim Eugenio, quod heres esset, non dicebat eum1 filium libere, sed tantam esse excellenciam ejus, quod ecclesie triumphantis heres et militantis doctor esset. so cum vero presentavit litteras non ad Maguntinam, sed ad Núrenbergensem 5 congrega- cionem, lectis illis ample eam commendans loquebatur de apostolica benedictione in illis contenta. [2] Post eum vero Nicolaus de Cusa 5 nunciorum secundus protestatus, per que- cumque dicenda quod recedere non intendebat a decretis sui concilii ycumenici Florentini s5 aut quidquam dicere contra generalium auctoritatem h conciliorum, laudavit i protestacionem principum ab anno jam tercio Francfordie k factam 6, quia tunc illis dubium foret, si 148s Basiliensis aut Ferrariensis congregacio esset generale concilium, sed quod post factum Basilee scisma protestacio illa perniciosa esset; etenim legittimum esse Florentinum con- cilium constaret ex effectu unionis Grecorum 7, quia „arbor bona fructus bonos faceret“ s, 40 ex fine vero Basiliense illegittimum, quia scisma fecisset, et ubi scissio, non poterat esse spiritus sanctus, allegato ad hoc capitulo „afferte mihi1 gladium" (de presumptioni- busm 9). [3] dicebat autem in secunda parte, olim Eugenium duo desiderare a princi- a) vor qui ergänse man eisdem und vergleiche daan nr. 357 art. 9. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) R stellt um eiciendam dicebat. d) BR promisissent. e) ist in W am Rande nachgetragen. f) Wesse. g) R Nüren- bergensem. h) R auctoritatum ; W stelll um conciliorum auctoritatem. i) ist in W korrigiert aus laudans. k) R Franckfordie. 1) om. BWR. m) WR presumptis. 45 Am 27. März, wie sich aus nr. 345 art. 1 ergibt. Gal. 4, 30. Anspielung auf Matth. 21, 12. Die Papstwähler. Vgl. S. 203 Anm. 1. 50 5 Mit dem obigen Bericht über Cusas Rede ist derjenige in nr. 345 art. 1 zu vergleichen. Vgl. RTA. 13 nr. 130. Vgl. S. 201 Anm. 1. Matth. 7, 17. c. 2 de praesumptionibus X. II. 23.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 643 346. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über die Reden der päpstlichen Ge- 1441 März 27 sandten Johannes von Carvajal und Nikolaus von Cusa auf dem Mainzer Kongreß [während der zweiten Audienz]: verlangen die Austreibung des Baseler Konzils und des Herzogs von Savoyen, die Zurücknahme der kurfürstlichen Protestation und die Anerkennung des Florentiner Konzils und Papst Eugens IV.; rechtfertigen das Vorgehen Papst Eugens gegen das Baseler Konzil und weisen die gegen ihn er- hobenen Beschuldigungen zurück; polemisieren gegen seine Absetzung und gegen die Wahl Felix' V. 1441 März 27 Mainz. 10 15 20 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 138b und 137a (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 10) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 169b�170a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Die in den Varianten mitgeteilten Korrekturen und Nachträge rühren nicht vom Schreiber, sondern von einem Zeitgenossen her. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 144b�145b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. et membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 157 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 125b-126a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scrip- tores 3, 565-567 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 367. [1] Post triduum 1 autem quia prius in loco constitutis, Johannes de Carvajal Märs 27 nuncius olim Eugenii cum themate „eice ancillam et filium ejus, quia non erit heres b 25 filius ancille cum filio" 2 libere dicebat “ eiciendam Basiliensem congregacionem scismaticam et filium ejus ducem olim Sabaudie „cum ementibus et vendentibus“3, quoniam corru- pisset pecuniis electores 4, ut promisissetd facere eos tales, ut talem eume facerent. applicans autem de olim Eugenio, quod heres esset, non dicebat eum1 filium libere, sed tantam esse excellenciam ejus, quod ecclesie triumphantis heres et militantis doctor esset. so cum vero presentavit litteras non ad Maguntinam, sed ad Núrenbergensem 5 congrega- cionem, lectis illis ample eam commendans loquebatur de apostolica benedictione in illis contenta. [2] Post eum vero Nicolaus de Cusa 5 nunciorum secundus protestatus, per que- cumque dicenda quod recedere non intendebat a decretis sui concilii ycumenici Florentini s5 aut quidquam dicere contra generalium auctoritatem h conciliorum, laudavit i protestacionem principum ab anno jam tercio Francfordie k factam 6, quia tunc illis dubium foret, si 148s Basiliensis aut Ferrariensis congregacio esset generale concilium, sed quod post factum Basilee scisma protestacio illa perniciosa esset; etenim legittimum esse Florentinum con- cilium constaret ex effectu unionis Grecorum 7, quia „arbor bona fructus bonos faceret“ s, 40 ex fine vero Basiliense illegittimum, quia scisma fecisset, et ubi scissio, non poterat esse spiritus sanctus, allegato ad hoc capitulo „afferte mihi1 gladium" (de presumptioni- busm 9). [3] dicebat autem in secunda parte, olim Eugenium duo desiderare a princi- a) vor qui ergänse man eisdem und vergleiche daan nr. 357 art. 9. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) R stellt um eiciendam dicebat. d) BR promisissent. e) ist in W am Rande nachgetragen. f) Wesse. g) R Nüren- bergensem. h) R auctoritatum ; W stelll um conciliorum auctoritatem. i) ist in W korrigiert aus laudans. k) R Franckfordie. 1) om. BWR. m) WR presumptis. 45 Am 27. März, wie sich aus nr. 345 art. 1 ergibt. Gal. 4, 30. Anspielung auf Matth. 21, 12. Die Papstwähler. Vgl. S. 203 Anm. 1. 50 5 Mit dem obigen Bericht über Cusas Rede ist derjenige in nr. 345 art. 1 zu vergleichen. Vgl. RTA. 13 nr. 130. Vgl. S. 201 Anm. 1. Matth. 7, 17. c. 2 de praesumptionibus X. II. 23.
Strana 644
644 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März. 27 pibus : ut non reputarent Basiliensem congregacionem universalem representare ecclesiam, sed Florentinam ycumenicum esse concilium, utque reputarent ipsum ecclesie caput. namque unitas ecclesie fundata existeret supra Petri confessionem, et ita quod, quidquid in ecclesia habemus, fuit in Petro et ex Petro, omnem quoque fidem a; nullamque esse ligandi et solvendi potestatem nisi in cathedra Petri. neque concilium esse posse juxta 5 capitulum „sicut sancti" 15. di. 1, nisi ubi adessetb consensus omnium et singulorum, quoniam antiquitus ante conclusionem pro voto absencium mittebatur, et specifice affirmans non posse generale“ esse concilium, nisi de qualibet provincia essent duo, quodque con- sensus omnium Christianorum absque pape consensu non faceret concilium, sed dumtaxat pape consensus, et quia non poterat esse nisi una ecclesia et illa Ferrarie, ergo non 10 Basilee, et quod generalia concilia errarent, sed d non summi pontifices. [4] in tercia vero parte respondebat dictis per Thomam de Corcellis 2 olim Eugenium non illae con- culcasse sed laborasse ad exaltacionem auctoritatis conciliorum, quoniam statim post suam electionem scripserat Juliano presidenti pro celebracione concilii Basiliensis 3. [4a] cona- batur denique justificare primam concilii dissolucionem 4 ex fluxu temporis et convenien- 15 cium paucitate, dicens quod Eugenius tunc papa contra concilium non firmaverat se nisi post sessionem quartam, per quam diffinierat concilium Basiliense in eo dumtaxat fieri summi pontificis f electionem 5. nec, prout dicebatur, magnificanda erat sua adhesio “; nam plures littere" ejus de adhesione acceptate non fuerant per concilium, per adhesio- nemque suam approbaverat solum tria, propter que concilium congregatum fuerat. magnas 20 rursum 5 inter hec querelas agebat de presidencium limitata admissiones, prioribus repetitis concilium generale dependere solum ex pape consensu et sic non per alios quam per suos presidentes fore concludendum, aliusmodi conclusione invalida sistente, quodque non fuerat servata synodalis promissio? supposita concilii osculatura esse pedes pape. [4b] quo vero ad aliud objectum de translacione concilii, quod in hoc „penderent prophete et 25 leges" 1°. sed ex 19. sessione 11 concilium consensisset in translacionem, neque unquam decretatum fuerat ad electionem loci duas partes votorum concurrere, sed ad trans- lacionem, decretumque 11. sessionis 12 intelligeretur solum de dissolucione previa. ex defectu autem solucionis civium Avinionensium quod devoluta fuisset eligendi potestas a) man erginze aus dem Vorhergehenden esse in Petro et ex Petro. b) R esset. c) R stelll um esse generale. 30 d) R et. e) man erginze concilia. I) W pontifices. g) ist in W korrigiert ans rursus. c. 3 D. 15. Vgl. nr. 343 art. 2 und nr. 344. Zuerst in der Bulle „Quam primum fuimus“ vom 12. März 1431 (Erlangen Univ.-Bibl. cod. 680 fol. 215a cop. chart. saec. 15; Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 13 fol. 6b-7a cop. chart. saec. 15; München Staatsbibl. cod. lat. 1250 fol. 91 a cop. chart. saec. 15; Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 5379 fol. 61 a cop. chart. coaeva; ebenda cod. ms. nr. 5393 fol. 163b cop. chart. coaeva; gedr. Mansi 29, 561; vgl. Hefele 7, 431), dann in der Bulle „Certificati“ vom 31. Mai 1431 (gedr. Mansi 29, 13 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 1, 106-107). 4 Vgl. RTA. 10, 146-147; auch Koch, Die Kirchenpolitik König Sigmunds während seines Romzuges (Leipz. Diss. 1906) S. 16-18. 5 Im Dekret „Attendens, quod ad providencie" der vierten Session vom 20. Juni 1432 (gedr. Mansi 29, 32-34 und Mon. conc. gen. sacc. 15, Conc. Basil. SS. 2, 198-199; vgl. Hefele 7, 480). 6 Vgl. die S. 440 Anm. 2 angeführte päpstliche Bulle. Vgl. die S. 456 Anm. 3 erwähnte Bulle vom 1. August 1433 und die ebenda angeführte Literatur, 35 auch das in Anm. 9 genannte Dekret und nr. 349 art. 8. 8 Vgl. das Dekret „Dilectos ecclesie filios“ der 17. Session vom 26. April 1434 (gedr. Mansi 29, 90 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. 40 SS. 2, 649-650), auch Hefele 7, 564-565. 9 Vgl. das Dekret „Terminum sexaginta dierum“ der 14. Session vom 7. November 1433 (gedr. Mansi 29, 72-74 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 509-511), auch Hefele 7, 45 556-557. 10 Vgl. Matth. 22, 40. n Vgl. S. 458 Anm. 1. 12 Vgl. S. 444 Anm. 3. 50
644 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März. 27 pibus : ut non reputarent Basiliensem congregacionem universalem representare ecclesiam, sed Florentinam ycumenicum esse concilium, utque reputarent ipsum ecclesie caput. namque unitas ecclesie fundata existeret supra Petri confessionem, et ita quod, quidquid in ecclesia habemus, fuit in Petro et ex Petro, omnem quoque fidem a; nullamque esse ligandi et solvendi potestatem nisi in cathedra Petri. neque concilium esse posse juxta 5 capitulum „sicut sancti" 15. di. 1, nisi ubi adessetb consensus omnium et singulorum, quoniam antiquitus ante conclusionem pro voto absencium mittebatur, et specifice affirmans non posse generale“ esse concilium, nisi de qualibet provincia essent duo, quodque con- sensus omnium Christianorum absque pape consensu non faceret concilium, sed dumtaxat pape consensus, et quia non poterat esse nisi una ecclesia et illa Ferrarie, ergo non 10 Basilee, et quod generalia concilia errarent, sed d non summi pontifices. [4] in tercia vero parte respondebat dictis per Thomam de Corcellis 2 olim Eugenium non illae con- culcasse sed laborasse ad exaltacionem auctoritatis conciliorum, quoniam statim post suam electionem scripserat Juliano presidenti pro celebracione concilii Basiliensis 3. [4a] cona- batur denique justificare primam concilii dissolucionem 4 ex fluxu temporis et convenien- 15 cium paucitate, dicens quod Eugenius tunc papa contra concilium non firmaverat se nisi post sessionem quartam, per quam diffinierat concilium Basiliense in eo dumtaxat fieri summi pontificis f electionem 5. nec, prout dicebatur, magnificanda erat sua adhesio “; nam plures littere" ejus de adhesione acceptate non fuerant per concilium, per adhesio- nemque suam approbaverat solum tria, propter que concilium congregatum fuerat. magnas 20 rursum 5 inter hec querelas agebat de presidencium limitata admissiones, prioribus repetitis concilium generale dependere solum ex pape consensu et sic non per alios quam per suos presidentes fore concludendum, aliusmodi conclusione invalida sistente, quodque non fuerat servata synodalis promissio? supposita concilii osculatura esse pedes pape. [4b] quo vero ad aliud objectum de translacione concilii, quod in hoc „penderent prophete et 25 leges" 1°. sed ex 19. sessione 11 concilium consensisset in translacionem, neque unquam decretatum fuerat ad electionem loci duas partes votorum concurrere, sed ad trans- lacionem, decretumque 11. sessionis 12 intelligeretur solum de dissolucione previa. ex defectu autem solucionis civium Avinionensium quod devoluta fuisset eligendi potestas a) man erginze aus dem Vorhergehenden esse in Petro et ex Petro. b) R esset. c) R stelll um esse generale. 30 d) R et. e) man erginze concilia. I) W pontifices. g) ist in W korrigiert ans rursus. c. 3 D. 15. Vgl. nr. 343 art. 2 und nr. 344. Zuerst in der Bulle „Quam primum fuimus“ vom 12. März 1431 (Erlangen Univ.-Bibl. cod. 680 fol. 215a cop. chart. saec. 15; Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 13 fol. 6b-7a cop. chart. saec. 15; München Staatsbibl. cod. lat. 1250 fol. 91 a cop. chart. saec. 15; Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 5379 fol. 61 a cop. chart. coaeva; ebenda cod. ms. nr. 5393 fol. 163b cop. chart. coaeva; gedr. Mansi 29, 561; vgl. Hefele 7, 431), dann in der Bulle „Certificati“ vom 31. Mai 1431 (gedr. Mansi 29, 13 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 1, 106-107). 4 Vgl. RTA. 10, 146-147; auch Koch, Die Kirchenpolitik König Sigmunds während seines Romzuges (Leipz. Diss. 1906) S. 16-18. 5 Im Dekret „Attendens, quod ad providencie" der vierten Session vom 20. Juni 1432 (gedr. Mansi 29, 32-34 und Mon. conc. gen. sacc. 15, Conc. Basil. SS. 2, 198-199; vgl. Hefele 7, 480). 6 Vgl. die S. 440 Anm. 2 angeführte päpstliche Bulle. Vgl. die S. 456 Anm. 3 erwähnte Bulle vom 1. August 1433 und die ebenda angeführte Literatur, 35 auch das in Anm. 9 genannte Dekret und nr. 349 art. 8. 8 Vgl. das Dekret „Dilectos ecclesie filios“ der 17. Session vom 26. April 1434 (gedr. Mansi 29, 90 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. 40 SS. 2, 649-650), auch Hefele 7, 564-565. 9 Vgl. das Dekret „Terminum sexaginta dierum“ der 14. Session vom 7. November 1433 (gedr. Mansi 29, 72-74 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 509-511), auch Hefele 7, 45 556-557. 10 Vgl. Matth. 22, 40. n Vgl. S. 458 Anm. 1. 12 Vgl. S. 444 Anm. 3. 50
Strana 645
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 645 ad paucos, immo secundum Ludovicum de Urbe 1 unus solus potuisset eligere. com- memorans autem protestacionem ? factam per Grecum contra Avinionensem portum de Aquis Mortuis affirmabat a, quod olim Eugenius denegasset salvum conductum pro Grecis 3, ne videretur in Avinionem consentire, neque voluisset concurrere circa con- 5 cessionem indulgenciarum 4, intelligens pecuniam illamb esse colligendam, ut contra se fieret processus, et quia voluit, ut concederentur secundum antiquam formam sub nomine suo. contestabatur rursus, quod eciam absque conclusione parciali legatorum 5, adversus quam allegabatur, potuisset transferre concilium, ad transferendum necessitatus “ propter fidem, cui alias contravenisset, si non transtulisset. ex plenissima potestate sua etenim 10 poterat facere, quidquid pertinet ad edificacionem ecclesie, et contrarium asserere heresis esset. et quia in discordia concilii semper ad papam recurreretur utque 19. sessione" cavebatur, sine presencia pape non poterat esse ycumenicum concilium. et inter verba hec aggravabat copiam citatorii 7 fuisse destinatam Constantinopolim d s. [4 ] ad tercium vero objectum de reformacione, quod nunquam voluisset decreta reformacionis in obser- 15 vanciam deducere, respondit negans, immo quod desiderasset eam in bulla? destinata per eum ad concilium confessus ecclesiam indigere reformacione, quoniam a pedibus usque ad verticem in ea non erat sanitas. nunquam tamen intellexerat de reformacione super confirmacione electionum per ordinarios fienda 10 vel annatis non levandis 11, prout concilium ordinaverat; alias nunquam adhesisset. nam provisiones ecclesiarum de jure 20 spectarent ad papam simpliciter, et ita fuerat concessum dudum Bonifacio Maguntino episcopo 12, ut tres fundaret ecclesias. [4"] super quarta objectione autem de simonia, quoniam Thomas nichil specifice dixisset, ipse nichil erat dicturus. [4e] quo vero ad dilapidacionem, quod imponenda illi non erat. nam comes Franciscus cum vexillo concilii terras ecclesie occupasset 13, reperiebaturque contradictio in dictis Basiliensium vocancium 25 illum aliquando? prodigum aliquando avarum. qui tamen exposuerat pro Grecis centum quinquaginta milia ducatorum. [4] perjurium 14 denique imponendum erat cardinali 1441 Mürs 27 a) R confirmabat. b) R illi. c) ist in W korrigiert aus necessitas. d) em.; BWR Constantinopoli. e) aliquando prodigum ist in R am Rande nachgetragen. 1 Vielleicht ist hier an die Rede gedacht, die so Lodovico Pontano am 28. Dezember 1437 vor dem Konzil hielt. Vgl. die Inhaltsangabe bei Segovia lib. 12 cap. 45 (a. a. O. 2, 1140-1142, besonders 1141 Z. 11-13). 2 Vom 15. Februar 1437 (gedr. Cecconi, Studi 35 storici sul concilio di Firenze I, 2 pag. CCLXXXII bis CCLXXXVIII; vgl. Segovia lib. 10 cap. 29 a. a. O. 2, 932-933, auch Conc. Basiliense 1, 104 bis 105 und 5, 226-230). 3 Vgl. die am 11. April 1437 in der General- 40 kongregation des Baseler Konzils verlesenen „Re- sponsiones pape date ad peticiones oratorum sacri concilii“ in Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 950-952. Wegen des Geleitsbriefes vergleiche man ebenda 2, 873-875 und 940-941. 4 Vgl. die in Anm. 3 angeführten Respon- siones. Das Indulgenzdekret ist S. 371 Anm. 4 erwähnt. 5 Es handelt sich um den Beschluß der Mino- rilät des Konzils vom 26. April 1437, in dem 50 Florenz und Udine als geeignet zur Abhaltung des ökumenischen Konzils mit den Griechen be- zeichnet wurden (gedr. Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCX-CCCXIII; vgl. Hefele 7, 643) und um Deutsche Reichstags-Akton XV. 45 das entsprechende Dekret „Hec sacrosancta syno- dus“ vom 7. Mai 1437 (vgl. S. 231 Anm. 2). Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. S. 105 Anm. 3. 8 Diesen Vorwurf machte dem Konzil schon Eugen IV. in der S. 201 Anm. 5 erwähnten Bulle und dann auch Johannes von Torquemada in seinem Traktat „Dissimulare non possumus“, der sogenannten Apologie Eugens IV. (Mansi 31, 121-122). 9 In der Bulle „Existimaret forsitan“ vom 23. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 579-580 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 714-715). 1° Vgl. S. 455 Anm. 9. 11 Vgl. S. 455 Anm. 10. 12 Vgl. die Schreiben der Päpste Gregor III. und Zacharias an Bonifacius von ca. 732 und vom 1. April 742 (gedr. Mon. Germ. hist., Epistolae 2, 278�280 und 302�305; vgl. Jaffé nrr. 2239 und 2264). 18 Vgl. RTA. 13, 27-28 und die dort angeführte Literatur; ferner Valois, Le pape et le concile 1, 294-302 und 332ff. 14 Vgl. nr. 353 art. 42. 82
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 645 ad paucos, immo secundum Ludovicum de Urbe 1 unus solus potuisset eligere. com- memorans autem protestacionem ? factam per Grecum contra Avinionensem portum de Aquis Mortuis affirmabat a, quod olim Eugenius denegasset salvum conductum pro Grecis 3, ne videretur in Avinionem consentire, neque voluisset concurrere circa con- 5 cessionem indulgenciarum 4, intelligens pecuniam illamb esse colligendam, ut contra se fieret processus, et quia voluit, ut concederentur secundum antiquam formam sub nomine suo. contestabatur rursus, quod eciam absque conclusione parciali legatorum 5, adversus quam allegabatur, potuisset transferre concilium, ad transferendum necessitatus “ propter fidem, cui alias contravenisset, si non transtulisset. ex plenissima potestate sua etenim 10 poterat facere, quidquid pertinet ad edificacionem ecclesie, et contrarium asserere heresis esset. et quia in discordia concilii semper ad papam recurreretur utque 19. sessione" cavebatur, sine presencia pape non poterat esse ycumenicum concilium. et inter verba hec aggravabat copiam citatorii 7 fuisse destinatam Constantinopolim d s. [4 ] ad tercium vero objectum de reformacione, quod nunquam voluisset decreta reformacionis in obser- 15 vanciam deducere, respondit negans, immo quod desiderasset eam in bulla? destinata per eum ad concilium confessus ecclesiam indigere reformacione, quoniam a pedibus usque ad verticem in ea non erat sanitas. nunquam tamen intellexerat de reformacione super confirmacione electionum per ordinarios fienda 10 vel annatis non levandis 11, prout concilium ordinaverat; alias nunquam adhesisset. nam provisiones ecclesiarum de jure 20 spectarent ad papam simpliciter, et ita fuerat concessum dudum Bonifacio Maguntino episcopo 12, ut tres fundaret ecclesias. [4"] super quarta objectione autem de simonia, quoniam Thomas nichil specifice dixisset, ipse nichil erat dicturus. [4e] quo vero ad dilapidacionem, quod imponenda illi non erat. nam comes Franciscus cum vexillo concilii terras ecclesie occupasset 13, reperiebaturque contradictio in dictis Basiliensium vocancium 25 illum aliquando? prodigum aliquando avarum. qui tamen exposuerat pro Grecis centum quinquaginta milia ducatorum. [4] perjurium 14 denique imponendum erat cardinali 1441 Mürs 27 a) R confirmabat. b) R illi. c) ist in W korrigiert aus necessitas. d) em.; BWR Constantinopoli. e) aliquando prodigum ist in R am Rande nachgetragen. 1 Vielleicht ist hier an die Rede gedacht, die so Lodovico Pontano am 28. Dezember 1437 vor dem Konzil hielt. Vgl. die Inhaltsangabe bei Segovia lib. 12 cap. 45 (a. a. O. 2, 1140-1142, besonders 1141 Z. 11-13). 2 Vom 15. Februar 1437 (gedr. Cecconi, Studi 35 storici sul concilio di Firenze I, 2 pag. CCLXXXII bis CCLXXXVIII; vgl. Segovia lib. 10 cap. 29 a. a. O. 2, 932-933, auch Conc. Basiliense 1, 104 bis 105 und 5, 226-230). 3 Vgl. die am 11. April 1437 in der General- 40 kongregation des Baseler Konzils verlesenen „Re- sponsiones pape date ad peticiones oratorum sacri concilii“ in Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 950-952. Wegen des Geleitsbriefes vergleiche man ebenda 2, 873-875 und 940-941. 4 Vgl. die in Anm. 3 angeführten Respon- siones. Das Indulgenzdekret ist S. 371 Anm. 4 erwähnt. 5 Es handelt sich um den Beschluß der Mino- rilät des Konzils vom 26. April 1437, in dem 50 Florenz und Udine als geeignet zur Abhaltung des ökumenischen Konzils mit den Griechen be- zeichnet wurden (gedr. Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCX-CCCXIII; vgl. Hefele 7, 643) und um Deutsche Reichstags-Akton XV. 45 das entsprechende Dekret „Hec sacrosancta syno- dus“ vom 7. Mai 1437 (vgl. S. 231 Anm. 2). Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. S. 105 Anm. 3. 8 Diesen Vorwurf machte dem Konzil schon Eugen IV. in der S. 201 Anm. 5 erwähnten Bulle und dann auch Johannes von Torquemada in seinem Traktat „Dissimulare non possumus“, der sogenannten Apologie Eugens IV. (Mansi 31, 121-122). 9 In der Bulle „Existimaret forsitan“ vom 23. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 579-580 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 714-715). 1° Vgl. S. 455 Anm. 9. 11 Vgl. S. 455 Anm. 10. 12 Vgl. die Schreiben der Päpste Gregor III. und Zacharias an Bonifacius von ca. 732 und vom 1. April 742 (gedr. Mon. Germ. hist., Epistolae 2, 278�280 und 302�305; vgl. Jaffé nrr. 2239 und 2264). 18 Vgl. RTA. 13, 27-28 und die dort angeführte Literatur; ferner Valois, Le pape et le concile 1, 294-302 und 332ff. 14 Vgl. nr. 353 art. 42. 82
Strana 646
646 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 27 Arelatensi, qui contraveniens juramento per eum facto revelasset a tractata b in collegio cardinalium. [5] in hac postremo parte velut jam respondisset objectis, criminabatur facta concilii in sentencia deposicionis 1 (interfuissent septem2 dumtaxat episcopi et tamen 12 requirerentur ad deposicionem episcopi unius 3), et quoniam in illa sentencia pene fuissent apposite contra reges et principes. [6 opponebat rursus contra electum per concilium, quoniam super causa Lausanensis ecclesie diffidaverat concilium ab eoque appellaverat 4 et quoniam obligaverat se expellere Basilienses, si concederentur sibi in- vestiture ecclesiarum sue patrie ad imperatorem pertinentes. tempore item electionis sue quod de patria ejus venerant, qui fuerant ejus electores, optulissetque 12 milia equorum 5 Venetis, si agerent, ut olim Eugenius cederet, vel obedienciam ipsi subtraherent 6. 5 10 €1441 347. Propositionen der Gesandten Papst Eugens IV. auf dem Mainzer Kongreß: betr. ad die Superiorität des Papstes über das allgemeine Konzil. [1441 ad März 27 7 Mirz 27] Mainz.] Raus Rom Vatik. Bibl. cod. Reginae 1020 fol. 178 ab cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Proposiciones prime cedule sunt sedecim [sic], que sequuntur. Die Propositionen sind 15 mit neun Propositionen des Bischofs von Digne, die sich ebenfalls auf die Superiorität des Papstes über die Konzilien beziehen, und mit unserer nr. 348 inseriert einem Gut- achten eines nicht genannten Karthäusers über diese drei Aktenstücke. Das Gutachten (fol. 178a-196b) hat die Uberschrift Incipiunt proposiciones cuidam religioso ordinis Carthusiensis presentate per Nycolaum de Cuza et suos complices fabricate perperam et 20 inique etc. Es beginnt: Fuerunt michi presentate tres cedule et in eisdem proposiciones subscripte annotate. requisitus fui et obediencia matre virtutum ceterarum artatus, ut intencionem meam circa proposiciones tripartitas et videre meum humile scripto exprimerem. Nun folgt unsere vorliegende nr. 347, und an diese schließen sich die beiden in unserer nr. 348 vereinigten Stücke unmittelbar an. coll. ebenda cod. Palat. lat. 600 fol. 85b cop. chart. coaeva. Ein Zeitgenosse hat zu einigen Artikeln Zitate aus dem Pastorale des Ambrosius hinzugefügt und allerhand, nicht zu unserem Aktenstück gehörige Bemerkungen an den Rändern gemacht. Von ihm rührt auch die Uberschrift her Conclusiones doctoris etc. Risen, von der aber, da sie ganz oben rechts an den oberen Rand geschrieben ist, zweifelhaft bleibt, ob sie 30 unserem Stück oder den eben genannten Bemerkungen gilt. Jeder Artikel hat sein eigenes Alinea. S coll. ebenda cod. Vatic. lat. 4181 fol. 141 ab (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 4) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Alie eciam de eodem tempore. B coll. Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 134a (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15 35 mit derselben Uberschrift wie S. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 165ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie S. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 153 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 122b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. 40 Gedruckt Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 551 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. P 25 a) R relevasset. b) ist in W korrigiert für tracta. c) ist in W korrigiert für crederent. 1 Vgl. S. 227 Anm. 7. Vgl. S. 640 Anm. 2. Vgl. S. 231 Anm. 1. Der Lausanner Bistumsstreit nimmt in den Verhandlungen des Baseler Konzils einen breiten Raum ein. Das Nähere bieten Brunets Protokolle im Concilium Basiliense Bd. 3 und 4. Man ver- gleiche dort insbesondere 3, 10 Z. 27ff.; 3, 370 Z. 6 ff.; 3, 392 Z. 3ff.; 3, 446 Z. 10ff.; 4, 19 Z. 32ff. Ferner vergleiche man Segovia lib. 7 cap. 23 und 2 lib. 9 cap. 14 und 15 (a. a. O. 2, 621-622 und 777-780) und unten nr. 354 art. 6, auch Pérouse, 45 Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 181-183. 5 D. i. Scudi, nicht Pferde, wie Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 356 Anm. 7, angibt. Vgl. nr. 345 art. 1. 50 8 Vgl. nr. 351 art. 4. 7 Dieses Datum ergibt sich von selbst aus dem S. 555 Gesagten.
646 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 27 Arelatensi, qui contraveniens juramento per eum facto revelasset a tractata b in collegio cardinalium. [5] in hac postremo parte velut jam respondisset objectis, criminabatur facta concilii in sentencia deposicionis 1 (interfuissent septem2 dumtaxat episcopi et tamen 12 requirerentur ad deposicionem episcopi unius 3), et quoniam in illa sentencia pene fuissent apposite contra reges et principes. [6 opponebat rursus contra electum per concilium, quoniam super causa Lausanensis ecclesie diffidaverat concilium ab eoque appellaverat 4 et quoniam obligaverat se expellere Basilienses, si concederentur sibi in- vestiture ecclesiarum sue patrie ad imperatorem pertinentes. tempore item electionis sue quod de patria ejus venerant, qui fuerant ejus electores, optulissetque 12 milia equorum 5 Venetis, si agerent, ut olim Eugenius cederet, vel obedienciam ipsi subtraherent 6. 5 10 €1441 347. Propositionen der Gesandten Papst Eugens IV. auf dem Mainzer Kongreß: betr. ad die Superiorität des Papstes über das allgemeine Konzil. [1441 ad März 27 7 Mirz 27] Mainz.] Raus Rom Vatik. Bibl. cod. Reginae 1020 fol. 178 ab cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Proposiciones prime cedule sunt sedecim [sic], que sequuntur. Die Propositionen sind 15 mit neun Propositionen des Bischofs von Digne, die sich ebenfalls auf die Superiorität des Papstes über die Konzilien beziehen, und mit unserer nr. 348 inseriert einem Gut- achten eines nicht genannten Karthäusers über diese drei Aktenstücke. Das Gutachten (fol. 178a-196b) hat die Uberschrift Incipiunt proposiciones cuidam religioso ordinis Carthusiensis presentate per Nycolaum de Cuza et suos complices fabricate perperam et 20 inique etc. Es beginnt: Fuerunt michi presentate tres cedule et in eisdem proposiciones subscripte annotate. requisitus fui et obediencia matre virtutum ceterarum artatus, ut intencionem meam circa proposiciones tripartitas et videre meum humile scripto exprimerem. Nun folgt unsere vorliegende nr. 347, und an diese schließen sich die beiden in unserer nr. 348 vereinigten Stücke unmittelbar an. coll. ebenda cod. Palat. lat. 600 fol. 85b cop. chart. coaeva. Ein Zeitgenosse hat zu einigen Artikeln Zitate aus dem Pastorale des Ambrosius hinzugefügt und allerhand, nicht zu unserem Aktenstück gehörige Bemerkungen an den Rändern gemacht. Von ihm rührt auch die Uberschrift her Conclusiones doctoris etc. Risen, von der aber, da sie ganz oben rechts an den oberen Rand geschrieben ist, zweifelhaft bleibt, ob sie 30 unserem Stück oder den eben genannten Bemerkungen gilt. Jeder Artikel hat sein eigenes Alinea. S coll. ebenda cod. Vatic. lat. 4181 fol. 141 ab (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 4) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Alie eciam de eodem tempore. B coll. Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 134a (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15 35 mit derselben Uberschrift wie S. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 165ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie S. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 153 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 122b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. 40 Gedruckt Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 551 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. P 25 a) R relevasset. b) ist in W korrigiert für tracta. c) ist in W korrigiert für crederent. 1 Vgl. S. 227 Anm. 7. Vgl. S. 640 Anm. 2. Vgl. S. 231 Anm. 1. Der Lausanner Bistumsstreit nimmt in den Verhandlungen des Baseler Konzils einen breiten Raum ein. Das Nähere bieten Brunets Protokolle im Concilium Basiliense Bd. 3 und 4. Man ver- gleiche dort insbesondere 3, 10 Z. 27ff.; 3, 370 Z. 6 ff.; 3, 392 Z. 3ff.; 3, 446 Z. 10ff.; 4, 19 Z. 32ff. Ferner vergleiche man Segovia lib. 7 cap. 23 und 2 lib. 9 cap. 14 und 15 (a. a. O. 2, 621-622 und 777-780) und unten nr. 354 art. 6, auch Pérouse, 45 Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 181-183. 5 D. i. Scudi, nicht Pferde, wie Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 356 Anm. 7, angibt. Vgl. nr. 345 art. 1. 50 8 Vgl. nr. 351 art. 4. 7 Dieses Datum ergibt sich von selbst aus dem S. 555 Gesagten.
Strana 647
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 647 [I] Claves ecclesie soli Petro et pro se date a sunt, eob quod singulariter dictum 11441 ad est sibi „tibi dabo claves regni celorum" 1, et Johannis 21 2 „pasce oves meas". super März 27) quo Theophilus 3 „commissionem ovium mundi Petro commendat et non alii". [2] ex verbo „pasce oves meas“, quo clavium factac est collacio, constat clavium aliorum 5 apostolorum a Petro et per Petrum recepcio. [3] cum d deveniendum est ad unum primum in iherarchia° ecclesiastica, tunc, nisi Petrus1 supremum fuisset s, multitudo h evangelica i remansisset confusa k. [4] nisi solus Petrus vocatus fuisset in sollicitu- dinem 1 dominici gregis, execucio clavium ecclesie, ex quo quelibet ovis cujuslibet fuisset apostoli, fuisset impedibilis. [5] papa Petri successor nonnisi in causa heresis ab ali- 10 quo venit judicandus, quia sua potestate eciam causamm suam est judicaturus. [6 papa sic est super omnia jura tam divina quam humana, quod dispensare potest contra ea. [7] papa sic est super totam Christianitatem, quod eciam est" supra concilium generale dans ei potestatem. [8] generale concilium suam potestatem non habet a Christo immediate, sed a Petro vel Petri successore. [9] ex hoc, quod papa consti- 15 tutus° est in apice culminis tante potestatis, facta ejus ferienda non sunt gladio alicujus sue ovis. [10] omni legi conciliorum generalium, eciam statutis ab eisdem confectis, legitime papa potest contravenire. [11] verba hec "quecunque alligaveritis super terram"4 non sunt dispositiva aut clavium collativa, sed p tantummodo enunciativa. [12] apud papam et solum aput eum est ecclesie supremum " tribunal in terris et judicium. [13 20 nemo habet dicere pape „cur ita r facis?“ 5, cujus est de medio tollere omnes insolencias et perturbaciones ecclesiastice pacis. [14] exercicium clavium in plenitudine potestatis in terris non est nisi ipsius pape, cujus est universum posse in terris. [15] concilium generale de se ipso est veluti sterilis arena, nisi truncus ipsum roboraret et potentificaret, qui est papa. 25 348. Propositionen der Gesandten Papst Eugens IV. auf dem Mainzer Kongreß: 1441 ſad betr. die Aufhebung der kurfürstlichen Neutralität und die Ancrkennung Papst März 27) Eugens IV. 1441 ſad März 27 :] Mainz. 30 35 R aus Rom Vatik. Bibl. cod. Reginae 1020 fol. 178b-179a cop. chart. coaeva, inseriert wie die Vorlage R unserer nr. 347 (vgl. dort die Quellenbeschreibung). coll. ebenda cod. Palat. lat. 600 fol. 76 ab cop. chart. coaeva. Ein Zeitgenosse hat zu V Anfang rechts an den Rand geschrieben Proposiciones papalistarum in Maguncia tradite 1441 dominica letare [März 26]. S coll, ebenda cod. Vatic. lat. 4181 fol. 141a (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 4) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Articuli per nuncios olim Eugenii Maguncie publicati, quod recedere de neutralitate sit necessarium. B coll. Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 134a (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In der rubrizierten Uberschrift, die sonst wie die von S lautet, heißt es de neutralitate seu utralitate. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 165a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15 mit derselben Uberschrift wie B. 40 45 a) PSBIV stellen um sunt date. b) W et. c) P stellt um est facta. d) SBW conveniendum stati cum devenien- dum. e) SBW monarchia. f) ist in W vom Schreiber am Rande nachgetragen. g) ist in W vom Schreiber über der Zcile nachgetragen; PBW add. in terris. h) S om. multitudo — remansisset. i) PBW ecclesinstica. k) S fusa. 1) SW solitudinem. m) SBW stellen um suam causam. n) om. SBW. o) W constitus. p) SBW om. sed — enunciativa. q) BW summum. r) om. RP. Matth. 16, 19. Joh. 21, 17. a Nicht Bischof Theophilus von Antiochien, sondern Erzbischof Theophylakt von Achrida, und 50 zwar in der Enarratio in evangelium Joannis (Migne, Patrologia Graeca 124, 310). 4 5 6 Matth. 18, 18. Hiob 9, 12. Vgl. S. 646 Anm. 7. 82"
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 647 [I] Claves ecclesie soli Petro et pro se date a sunt, eob quod singulariter dictum 11441 ad est sibi „tibi dabo claves regni celorum" 1, et Johannis 21 2 „pasce oves meas". super März 27) quo Theophilus 3 „commissionem ovium mundi Petro commendat et non alii". [2] ex verbo „pasce oves meas“, quo clavium factac est collacio, constat clavium aliorum 5 apostolorum a Petro et per Petrum recepcio. [3] cum d deveniendum est ad unum primum in iherarchia° ecclesiastica, tunc, nisi Petrus1 supremum fuisset s, multitudo h evangelica i remansisset confusa k. [4] nisi solus Petrus vocatus fuisset in sollicitu- dinem 1 dominici gregis, execucio clavium ecclesie, ex quo quelibet ovis cujuslibet fuisset apostoli, fuisset impedibilis. [5] papa Petri successor nonnisi in causa heresis ab ali- 10 quo venit judicandus, quia sua potestate eciam causamm suam est judicaturus. [6 papa sic est super omnia jura tam divina quam humana, quod dispensare potest contra ea. [7] papa sic est super totam Christianitatem, quod eciam est" supra concilium generale dans ei potestatem. [8] generale concilium suam potestatem non habet a Christo immediate, sed a Petro vel Petri successore. [9] ex hoc, quod papa consti- 15 tutus° est in apice culminis tante potestatis, facta ejus ferienda non sunt gladio alicujus sue ovis. [10] omni legi conciliorum generalium, eciam statutis ab eisdem confectis, legitime papa potest contravenire. [11] verba hec "quecunque alligaveritis super terram"4 non sunt dispositiva aut clavium collativa, sed p tantummodo enunciativa. [12] apud papam et solum aput eum est ecclesie supremum " tribunal in terris et judicium. [13 20 nemo habet dicere pape „cur ita r facis?“ 5, cujus est de medio tollere omnes insolencias et perturbaciones ecclesiastice pacis. [14] exercicium clavium in plenitudine potestatis in terris non est nisi ipsius pape, cujus est universum posse in terris. [15] concilium generale de se ipso est veluti sterilis arena, nisi truncus ipsum roboraret et potentificaret, qui est papa. 25 348. Propositionen der Gesandten Papst Eugens IV. auf dem Mainzer Kongreß: 1441 ſad betr. die Aufhebung der kurfürstlichen Neutralität und die Ancrkennung Papst März 27) Eugens IV. 1441 ſad März 27 :] Mainz. 30 35 R aus Rom Vatik. Bibl. cod. Reginae 1020 fol. 178b-179a cop. chart. coaeva, inseriert wie die Vorlage R unserer nr. 347 (vgl. dort die Quellenbeschreibung). coll. ebenda cod. Palat. lat. 600 fol. 76 ab cop. chart. coaeva. Ein Zeitgenosse hat zu V Anfang rechts an den Rand geschrieben Proposiciones papalistarum in Maguncia tradite 1441 dominica letare [März 26]. S coll, ebenda cod. Vatic. lat. 4181 fol. 141a (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 4) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Articuli per nuncios olim Eugenii Maguncie publicati, quod recedere de neutralitate sit necessarium. B coll. Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 134a (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In der rubrizierten Uberschrift, die sonst wie die von S lautet, heißt es de neutralitate seu utralitate. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 165a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15 mit derselben Uberschrift wie B. 40 45 a) PSBIV stellen um sunt date. b) W et. c) P stellt um est facta. d) SBW conveniendum stati cum devenien- dum. e) SBW monarchia. f) ist in W vom Schreiber am Rande nachgetragen. g) ist in W vom Schreiber über der Zcile nachgetragen; PBW add. in terris. h) S om. multitudo — remansisset. i) PBW ecclesinstica. k) S fusa. 1) SW solitudinem. m) SBW stellen um suam causam. n) om. SBW. o) W constitus. p) SBW om. sed — enunciativa. q) BW summum. r) om. RP. Matth. 16, 19. Joh. 21, 17. a Nicht Bischof Theophilus von Antiochien, sondern Erzbischof Theophylakt von Achrida, und 50 zwar in der Enarratio in evangelium Joannis (Migne, Patrologia Graeca 124, 310). 4 5 6 Matth. 18, 18. Hiob 9, 12. Vgl. S. 646 Anm. 7. 82"
Strana 648
648 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 lad Mürz 27] In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 153a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 122b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 550-551 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Quod a recedere a b neutralitate seu ultralitate sit necessarium. [1] Fides catholica habet unam esse catholicam et apostolicam ecclesiam et in illa remissionem peccatorum; que ita una est ex unitate gregis et pastoris, quod ille extra ecclesiam est, qui non cum pontifice est. quapropter adherere summo pontifici et ei obedire, est de necessitate salutis. [2] Item unitas ecclesie non patitur divisionem. non potest igitur vera catholica 10 et apostolica ecclesiad esse ex grege et capite Basilee erecto, si est ecclesiae vera ex grege et pastore Eugenio. sed necessarium est, si est! cum uno, quod non sit cum alio. nec 5 potest in h ecclesia esse, qui nec sit cum uno nec cum alio, eciam ob quamcunque causam ignorancie vel simplicitatis. [3] Sequitur, quod, quamvis se i compaciantur concilium et papa in unitate ecclesie 15 et k ante erectionem alterius capitis in Basilea principum protestacio 1 cum suspensione animorum salva fide veritatism ecclesie catholice" et apostolice propter vitare scisma tollerari poterat°, tamen post erectionem capitis Basilee contra Eugenium fides nec ultralitatem ? nec neutralitatem patitur. urget igitur fidei necessitas; ut, qui in ecclesia esse velit 1, cum altero sit et ei obediat et quod credat alios extra unam ecclesiam ca- 20 tholicam et apostolicam esse et non habere potestatem ligandi et solvendi et quod eorum sacrificia et communio vitanda sunt r. Quod de necessitate salutis sit esse cum domino Eugenio. [4] Necessitas salutis est esse in una ecclesia catholica, ut habet fides. sed catholica sive universalis ecclesia per orbem diffusa habuit et habet dominum Eugenium pro 25 pontifice summo. qui igitur in unitate cum illa catholica ecclesia non est, sed in separata ab illa, scilicet in ecclesia Amedistarum, que exivit ab illa catholicas ecclesia per orbem diffusa, extra ecclesiam veram esset necesse est. [5] Item necessitas salutis est esse in apostolica ecclesia. sed dominum Eugenium legitima successione apostolicam sedem per mortem domini u Martini vacantem intrasse so consensu universe ecclesie eum recipientis v manifestum est. non potest igitur in ecclesia apostolica essew, qui cum domino apostolico non est. nec potest quemquam illud x ex- cusare, quod Basilee per quosdam presumptum est contra dominum apostolicum contra- dicente' apostolica z ecclesia per orbem diffusa, que adhuc domino Eugenio communicat, cum in temeraria credulitate contra apostolicum ac in dubio quocunque nemo aa excusatur bb, 35 presertim hoc casu, quando id, quod Basilee presumptum est, per majorem partem epi- scoporum Christianitatis et ecclesie per orbem diffuse non est receptum. 1441 349. Aufzeichnung des Johannes von Segovia, Gesandten des Baseler Konzils, über seine März 28 Rede vor dem Mainzer Kongreß swährend der dritten Audienz]: betr. die Autorität der allgemeinen Konzilien und die Rechtmästigkeit der Absetzung Papst Eugens IV. 40 und der Wahl Papst Felix’ V.; ferner betr. die Gründe für den vom Baseler Konzil gegen Papst Eugen IV. erhobenen Vorwurf der Ketzerei 2. 1441 Märs 28 Mainz. a) die Uberschriften von SB siche in der Quellenbeschreibung. b) V de. c) Rremissio. d) om. S. e) SBW eciam. f) om. SBW. g) R om. nec — alio. h) SBW cum. i) ist in W von einer anderen Hand am Rande nach- getragen. k) SBW om. et — ecclesie. I) V stelll um animorum suspensione. m) V unitatis. n) SBW add. 45 vere. o) V potuit. p) SBW utralitatem. q) SB vult. r) V sit. s) V stellt um ecclesia catholica. t) om. SBW. u) om. V. v) VSBW recipiente. w) om. R. x) SBW id. y) W contradicentem. z) V catholica, korr. für apostolica. aa) SBW non excusetur stall nemo excusatur. bb) V excusetur. 1 Vgl. RTA. 13 nr. 130. Einc genauere Inhaltsangabe ist oben S. 556 bis 564 gegeben. Unsere Einteilung der Rede und die Uberschriften der einzelnen Teile entsprechen 50
648 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 lad Mürz 27] In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 153a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 122b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 550-551 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Quod a recedere a b neutralitate seu ultralitate sit necessarium. [1] Fides catholica habet unam esse catholicam et apostolicam ecclesiam et in illa remissionem peccatorum; que ita una est ex unitate gregis et pastoris, quod ille extra ecclesiam est, qui non cum pontifice est. quapropter adherere summo pontifici et ei obedire, est de necessitate salutis. [2] Item unitas ecclesie non patitur divisionem. non potest igitur vera catholica 10 et apostolica ecclesiad esse ex grege et capite Basilee erecto, si est ecclesiae vera ex grege et pastore Eugenio. sed necessarium est, si est! cum uno, quod non sit cum alio. nec 5 potest in h ecclesia esse, qui nec sit cum uno nec cum alio, eciam ob quamcunque causam ignorancie vel simplicitatis. [3] Sequitur, quod, quamvis se i compaciantur concilium et papa in unitate ecclesie 15 et k ante erectionem alterius capitis in Basilea principum protestacio 1 cum suspensione animorum salva fide veritatism ecclesie catholice" et apostolice propter vitare scisma tollerari poterat°, tamen post erectionem capitis Basilee contra Eugenium fides nec ultralitatem ? nec neutralitatem patitur. urget igitur fidei necessitas; ut, qui in ecclesia esse velit 1, cum altero sit et ei obediat et quod credat alios extra unam ecclesiam ca- 20 tholicam et apostolicam esse et non habere potestatem ligandi et solvendi et quod eorum sacrificia et communio vitanda sunt r. Quod de necessitate salutis sit esse cum domino Eugenio. [4] Necessitas salutis est esse in una ecclesia catholica, ut habet fides. sed catholica sive universalis ecclesia per orbem diffusa habuit et habet dominum Eugenium pro 25 pontifice summo. qui igitur in unitate cum illa catholica ecclesia non est, sed in separata ab illa, scilicet in ecclesia Amedistarum, que exivit ab illa catholicas ecclesia per orbem diffusa, extra ecclesiam veram esset necesse est. [5] Item necessitas salutis est esse in apostolica ecclesia. sed dominum Eugenium legitima successione apostolicam sedem per mortem domini u Martini vacantem intrasse so consensu universe ecclesie eum recipientis v manifestum est. non potest igitur in ecclesia apostolica essew, qui cum domino apostolico non est. nec potest quemquam illud x ex- cusare, quod Basilee per quosdam presumptum est contra dominum apostolicum contra- dicente' apostolica z ecclesia per orbem diffusa, que adhuc domino Eugenio communicat, cum in temeraria credulitate contra apostolicum ac in dubio quocunque nemo aa excusatur bb, 35 presertim hoc casu, quando id, quod Basilee presumptum est, per majorem partem epi- scoporum Christianitatis et ecclesie per orbem diffuse non est receptum. 1441 349. Aufzeichnung des Johannes von Segovia, Gesandten des Baseler Konzils, über seine März 28 Rede vor dem Mainzer Kongreß swährend der dritten Audienz]: betr. die Autorität der allgemeinen Konzilien und die Rechtmästigkeit der Absetzung Papst Eugens IV. 40 und der Wahl Papst Felix’ V.; ferner betr. die Gründe für den vom Baseler Konzil gegen Papst Eugen IV. erhobenen Vorwurf der Ketzerei 2. 1441 Märs 28 Mainz. a) die Uberschriften von SB siche in der Quellenbeschreibung. b) V de. c) Rremissio. d) om. S. e) SBW eciam. f) om. SBW. g) R om. nec — alio. h) SBW cum. i) ist in W von einer anderen Hand am Rande nach- getragen. k) SBW om. et — ecclesie. I) V stelll um animorum suspensione. m) V unitatis. n) SBW add. 45 vere. o) V potuit. p) SBW utralitatem. q) SB vult. r) V sit. s) V stellt um ecclesia catholica. t) om. SBW. u) om. V. v) VSBW recipiente. w) om. R. x) SBW id. y) W contradicentem. z) V catholica, korr. für apostolica. aa) SBW non excusetur stall nemo excusatur. bb) V excusetur. 1 Vgl. RTA. 13 nr. 130. Einc genauere Inhaltsangabe ist oben S. 556 bis 564 gegeben. Unsere Einteilung der Rede und die Uberschriften der einzelnen Teile entsprechen 50
Strana 649
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 649 10 15 20 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 137 ab und 139a-166b (Jo. de Segovia lib. 17 144! cap. 11�22) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Proposicio secunda concilii parte facta per cardinalem sancti Calixti et parcellas complexa 12, in quarum prima racionem reddidit, quare in habitu comparuisset [em.; B comparuisse] doctoris; raciocinatus [B add. quod] ex titulis litterarum concilii et pape constare de superioritate synodalis auctoritatis, quatuor dicta exposuit, cur omni recte policie necessaria sit fides et amplius multo reli- gioni Christiane, quodque permaxime spectat attendere, que sit tradicio, secundum quam tenenda est catholica, et quod ejusmodi tradicio non reperitur in aliquo ex quatuor maximis tribunalibus mundi. Die in den Varianten mitgeteilten Korrekturen und Rand- bemerkungen rühren, so weit nichts anderes angegeben ist, vom Schreiber her. coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 170a-205a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Die Uberschrift lautet wie in B (es heißit also auch hier comparuisse und raciocinatus quod ex; außterdem fehlt tradicio, und die folgenden Worte secundum bis ejusmodi sind von einer zeitgenössischen Hand am Rande nachgetragen). Die in den Varianten angeführten Korrekturen, Nachträge und Randbemerkungen rühren, so weit nichts anderes bemerkt ist, von dem eben erwähnten Zeitgenossen her. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 145b.175b (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. et chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie B (auch hier heißt es com- paruisse und raciocinatus quod ex, ferner complexi statt complexa). In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 157b-190 a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 126 a-150b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scrip- tores 3, 568-687 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Erwähnt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 367. W März 28 25 Quo a percepto mane primo loco solite congregacionis novitatis causa multitudine pre alias conveniente auditura eum, Johannes ipse cardinalis sancti Calixti scampno, quo antea biduo 1 alii proposuerant oratores, per tempus infra specificatum die ipso so martis 28. marcii anno domini 1441 quam multa exposuit, sero quoque loci mutacione facta. ut vero attencius illa capiantur, explicatur scribendorum ordo in parcellas distinctus 12: de necessitate fidei in omni recta policia, sed in Christiana permaxime; de tradicione Christiana, quod ex doctrina evangelii illa sit determinacio synodi generalis, tribunalis divini in terra supremi; quod id eciam constat ex doctrina apostolica tribusque 35 aliis auctenticis b testimoniis ; de representacione ecclesie per synodum demonstrante superioritatem ejus; quod Eugenius tunc papa quartus non potuit dissolvere concilium Basiliense ex plenitudine apostolice potestatis, quod nullatenus eciam fuit dissolutum suo proprio consensu; quod nature divinoque jure, ubi supremitas est judicii, fides nulla est minoris ad majorem partem; de justa deposicione Eugenii pape et electione canonica 40 Felicis quinti; ad manifestandam heresim olim Eugenii exponuntur Christiane religionis documenta quatuor; probatur multiphariam determinacionem Constanciensis synodi de generalium auctoritate conciliorum veritatem esse catholice fidei; de probacione quatuor synodalium conclusionum heresim olim Eugenii manifestancium; ad manifestacionem conclusionis quinte exponuntur duodecim modi pertinacie. hec 12 puncta sunt, de quibus 45 Johannes ipse in dieta Maguntina publice verbum fecit, racionem primum reddens, quare in doctoris habitu propositurus advenisset2, ut, paciente hiis diebus ecclesia afflictiones multas, nec mirum, si eciam membra ejus, quomodo ad Baruchd, qui dixerat3 „ve 1441 Tä rz 28 50 a) in R ist hier am Rande von einer anderen, dem 15. Jahrhundert angchörenden Hand bemerkt lege in fine volu- minis epistolam N. de Gusza de hujusmodi propositione; es ist dieselbe Hand, die diesen Bricf Cusas, unsere ur. 370, geschrichcn hat. b) BW attenticis. c) em.; BWR multipharia determinacione. d) B Baruth. der auf S. 649 Z. 32-44 stehenden Disposition. Die Uberschriften, die Segovia den einzelnen Teilen gegeben hat, lauten etwas anders; sie sind in den Varianten mitgeteilt. 2 Am 24. und 27. März. Vgl. nr. 345 art. 3. Jeremias 45, 3.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 649 10 15 20 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 137 ab und 139a-166b (Jo. de Segovia lib. 17 144! cap. 11�22) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Proposicio secunda concilii parte facta per cardinalem sancti Calixti et parcellas complexa 12, in quarum prima racionem reddidit, quare in habitu comparuisset [em.; B comparuisse] doctoris; raciocinatus [B add. quod] ex titulis litterarum concilii et pape constare de superioritate synodalis auctoritatis, quatuor dicta exposuit, cur omni recte policie necessaria sit fides et amplius multo reli- gioni Christiane, quodque permaxime spectat attendere, que sit tradicio, secundum quam tenenda est catholica, et quod ejusmodi tradicio non reperitur in aliquo ex quatuor maximis tribunalibus mundi. Die in den Varianten mitgeteilten Korrekturen und Rand- bemerkungen rühren, so weit nichts anderes angegeben ist, vom Schreiber her. coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 170a-205a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Die Uberschrift lautet wie in B (es heißit also auch hier comparuisse und raciocinatus quod ex; außterdem fehlt tradicio, und die folgenden Worte secundum bis ejusmodi sind von einer zeitgenössischen Hand am Rande nachgetragen). Die in den Varianten angeführten Korrekturen, Nachträge und Randbemerkungen rühren, so weit nichts anderes bemerkt ist, von dem eben erwähnten Zeitgenossen her. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 145b.175b (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. et chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie B (auch hier heißt es com- paruisse und raciocinatus quod ex, ferner complexi statt complexa). In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 157b-190 a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 126 a-150b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scrip- tores 3, 568-687 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Erwähnt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 367. W März 28 25 Quo a percepto mane primo loco solite congregacionis novitatis causa multitudine pre alias conveniente auditura eum, Johannes ipse cardinalis sancti Calixti scampno, quo antea biduo 1 alii proposuerant oratores, per tempus infra specificatum die ipso so martis 28. marcii anno domini 1441 quam multa exposuit, sero quoque loci mutacione facta. ut vero attencius illa capiantur, explicatur scribendorum ordo in parcellas distinctus 12: de necessitate fidei in omni recta policia, sed in Christiana permaxime; de tradicione Christiana, quod ex doctrina evangelii illa sit determinacio synodi generalis, tribunalis divini in terra supremi; quod id eciam constat ex doctrina apostolica tribusque 35 aliis auctenticis b testimoniis ; de representacione ecclesie per synodum demonstrante superioritatem ejus; quod Eugenius tunc papa quartus non potuit dissolvere concilium Basiliense ex plenitudine apostolice potestatis, quod nullatenus eciam fuit dissolutum suo proprio consensu; quod nature divinoque jure, ubi supremitas est judicii, fides nulla est minoris ad majorem partem; de justa deposicione Eugenii pape et electione canonica 40 Felicis quinti; ad manifestandam heresim olim Eugenii exponuntur Christiane religionis documenta quatuor; probatur multiphariam determinacionem Constanciensis synodi de generalium auctoritate conciliorum veritatem esse catholice fidei; de probacione quatuor synodalium conclusionum heresim olim Eugenii manifestancium; ad manifestacionem conclusionis quinte exponuntur duodecim modi pertinacie. hec 12 puncta sunt, de quibus 45 Johannes ipse in dieta Maguntina publice verbum fecit, racionem primum reddens, quare in doctoris habitu propositurus advenisset2, ut, paciente hiis diebus ecclesia afflictiones multas, nec mirum, si eciam membra ejus, quomodo ad Baruchd, qui dixerat3 „ve 1441 Tä rz 28 50 a) in R ist hier am Rande von einer anderen, dem 15. Jahrhundert angchörenden Hand bemerkt lege in fine volu- minis epistolam N. de Gusza de hujusmodi propositione; es ist dieselbe Hand, die diesen Bricf Cusas, unsere ur. 370, geschrichcn hat. b) BW attenticis. c) em.; BWR multipharia determinacione. d) B Baruth. der auf S. 649 Z. 32-44 stehenden Disposition. Die Uberschriften, die Segovia den einzelnen Teilen gegeben hat, lauten etwas anders; sie sind in den Varianten mitgeteilt. 2 Am 24. und 27. März. Vgl. nr. 345 art. 3. Jeremias 45, 3.
Strana 650
650 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144I Märs 28 cu. 480 1484) Febr. misero michi, quoniam addidit deus dolorem dolori meo et requiem non inveni", divinus sermo ait 1 „ecce, quos edificavi, ego destruo, et quos plantavi, ego evello, et universam terram hanc, et tu queris tibi grandia?“ salvator eciam suis dixerat2 „si me persecuti sunt, et vos persequentur". multiplici rursus ex causa timoris, videlicet itineris, egri- tudinis et alias multiphariam multisque modis, episcopi ac eciam cardinales aliquando habitu non uterentur. nec ulla pocior causa quam pro fide veritate ac justicia mani- festanda defensandaque, pro quibus aliisque eciam minoribus causis Latinis clericis licebat inter Grecos conversantibus a barbam nutrire 3. allegavit preterea exempla scripture sacre de Saul, qui expoliavit se vestimentis suis prophetaturus 4. David quoque deposito omni stemate regio ephot lineo accinctus, ut laudes liberius deo caneret 5, Ysaias eciam 10 nudus per dies aliquot ambulaverat, divinum eloquium apercius manifestans 6. Judith item depositis, que in viduitate, ut auditum haberet dictura, que liberacionis populi, in- duerat se vestibus jocunditatis 7. multi insuper reges ac maximi sacerdotes et prophete diebus jejunii et penitencie ambulaverant induti saccis. porro, ut liberius veritatem predicaturi essent, apostoli mandatum a domino acceperant duas tunicas non habere aliaque 15 nisi virgam tantum in signum auctoritatis doctrine 8. datum igitur doctrine locum ac- ceptaverat habitu consueto non usurus, attento quod multi eciam concilio affecti obloque- rentur velut scandalizati, imponentes prediligi honorem habitus quam defensionem synodalis doctrine, pro qua manutenenda quam multi viri illustres Basilee sustinuerant mortem tempore pestis? et qui remanserant epistolis decretisqueb docentibus dicebant pro de- 20 fensanda generalium auctoritate conciliorum, utc hactenus fecissent, eciam sustinere velle persecuciones. qui vero de concilii oratoribus hec dicerent, nesciebant responsionem civibus datam. etenim tempore facte per eos revocacionis 10 de salvo conductu sua con- cesso sponte ab ipso Johanne loquente audierant exemplum concilii Affricani descripti per Vincencium hystorialem libro 21 11, quod imperante Zenone circa annos domini 480 d 25 Honoricus rex Wandalorum Arrianis favens citaverat catholicos episcopos dicionis sue, ut ad diem kalendarum februariie omnes Cartaginem venientes cum suis episcopis de racione fidei possent inire conflictum fidem homousianorum de divinis scripturis proprie approbaturi, quo posset agnosci, si integram fidem tenerent. convencione autem facta silencium fuerat per aliquot dies, ut peritos et doctissimos viros separaret calumpniis so oppositis necandos. nam ex ipso choro doctorum quendam‘ nomine Letum 12 strennuum atque doctissimum virum post carceris squalores incendio concremavit. et tandem cum dati essent utrimque pauci pro suis locuturi, exposita fide per catholicos, Arrianis sugge- rentibus, quod strepitum fecissent, per decretum, quod jam ante disputacionem scripserat, rex una die universe Affrice ecclesias clausit universamque substanciam episcoporum s5 catholicorum et ecclesiarum suis Arrianis episcopis munere condonavit jussitque episcopos ipsos Cartagine congregatos expoliatos foras muros provelli utque nullus eorum quemquam hospicio reciperet aut alimoniam prestitisset, qui autem miseracionis causa id facere 5 a) cm.; BWR conversantes. b) que ist in Wnachträglich hinsugefiigt. c) om. W. d) em.; BWR 380. e) cm.; BWR januarium. f) om. BWR. 40 Jeremias 45, 4-5. Joh. 15, 20. 3 Uber die Unterschiede in der Barttracht der abendländischen und morgenländischen Geistlich- keit vergleiche man Thalhofer, Uber den Bart der Geistlichen (Archiv für katholisches Kirchenrecht N. F. 4, 93-108). 4Vgl. 1. Kön. 19, 24. 5 Vgl. 2. Kön. 6, 14. Vgl. Jes. 20, 2. 6 Vgl. Judith 10, 3. Vgl. Luc. 9, 3; auch Matth. 10, 10 und Marc. 6,8. 3 Vgl. die S. 5 Anm. 2 angeführte Literatur. 10 Vgl. nr. 357 art. 7h. 11 Vincentii Bellovacensis Speculum historiale 45 (Nürnberg, Anton Koberger, 1483) lib. 21 cap. 82. Uber das Religionsgespräch zu Karthago vom 1. Februar 484 vergleiche man Hefele 2, 611-614. 12 Bischof Lätus von Neptis. 50
650 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144I Märs 28 cu. 480 1484) Febr. misero michi, quoniam addidit deus dolorem dolori meo et requiem non inveni", divinus sermo ait 1 „ecce, quos edificavi, ego destruo, et quos plantavi, ego evello, et universam terram hanc, et tu queris tibi grandia?“ salvator eciam suis dixerat2 „si me persecuti sunt, et vos persequentur". multiplici rursus ex causa timoris, videlicet itineris, egri- tudinis et alias multiphariam multisque modis, episcopi ac eciam cardinales aliquando habitu non uterentur. nec ulla pocior causa quam pro fide veritate ac justicia mani- festanda defensandaque, pro quibus aliisque eciam minoribus causis Latinis clericis licebat inter Grecos conversantibus a barbam nutrire 3. allegavit preterea exempla scripture sacre de Saul, qui expoliavit se vestimentis suis prophetaturus 4. David quoque deposito omni stemate regio ephot lineo accinctus, ut laudes liberius deo caneret 5, Ysaias eciam 10 nudus per dies aliquot ambulaverat, divinum eloquium apercius manifestans 6. Judith item depositis, que in viduitate, ut auditum haberet dictura, que liberacionis populi, in- duerat se vestibus jocunditatis 7. multi insuper reges ac maximi sacerdotes et prophete diebus jejunii et penitencie ambulaverant induti saccis. porro, ut liberius veritatem predicaturi essent, apostoli mandatum a domino acceperant duas tunicas non habere aliaque 15 nisi virgam tantum in signum auctoritatis doctrine 8. datum igitur doctrine locum ac- ceptaverat habitu consueto non usurus, attento quod multi eciam concilio affecti obloque- rentur velut scandalizati, imponentes prediligi honorem habitus quam defensionem synodalis doctrine, pro qua manutenenda quam multi viri illustres Basilee sustinuerant mortem tempore pestis? et qui remanserant epistolis decretisqueb docentibus dicebant pro de- 20 fensanda generalium auctoritate conciliorum, utc hactenus fecissent, eciam sustinere velle persecuciones. qui vero de concilii oratoribus hec dicerent, nesciebant responsionem civibus datam. etenim tempore facte per eos revocacionis 10 de salvo conductu sua con- cesso sponte ab ipso Johanne loquente audierant exemplum concilii Affricani descripti per Vincencium hystorialem libro 21 11, quod imperante Zenone circa annos domini 480 d 25 Honoricus rex Wandalorum Arrianis favens citaverat catholicos episcopos dicionis sue, ut ad diem kalendarum februariie omnes Cartaginem venientes cum suis episcopis de racione fidei possent inire conflictum fidem homousianorum de divinis scripturis proprie approbaturi, quo posset agnosci, si integram fidem tenerent. convencione autem facta silencium fuerat per aliquot dies, ut peritos et doctissimos viros separaret calumpniis so oppositis necandos. nam ex ipso choro doctorum quendam‘ nomine Letum 12 strennuum atque doctissimum virum post carceris squalores incendio concremavit. et tandem cum dati essent utrimque pauci pro suis locuturi, exposita fide per catholicos, Arrianis sugge- rentibus, quod strepitum fecissent, per decretum, quod jam ante disputacionem scripserat, rex una die universe Affrice ecclesias clausit universamque substanciam episcoporum s5 catholicorum et ecclesiarum suis Arrianis episcopis munere condonavit jussitque episcopos ipsos Cartagine congregatos expoliatos foras muros provelli utque nullus eorum quemquam hospicio reciperet aut alimoniam prestitisset, qui autem miseracionis causa id facere 5 a) cm.; BWR conversantes. b) que ist in Wnachträglich hinsugefiigt. c) om. W. d) em.; BWR 380. e) cm.; BWR januarium. f) om. BWR. 40 Jeremias 45, 4-5. Joh. 15, 20. 3 Uber die Unterschiede in der Barttracht der abendländischen und morgenländischen Geistlich- keit vergleiche man Thalhofer, Uber den Bart der Geistlichen (Archiv für katholisches Kirchenrecht N. F. 4, 93-108). 4Vgl. 1. Kön. 19, 24. 5 Vgl. 2. Kön. 6, 14. Vgl. Jes. 20, 2. 6 Vgl. Judith 10, 3. Vgl. Luc. 9, 3; auch Matth. 10, 10 und Marc. 6,8. 3 Vgl. die S. 5 Anm. 2 angeführte Literatur. 10 Vgl. nr. 357 art. 7h. 11 Vincentii Bellovacensis Speculum historiale 45 (Nürnberg, Anton Koberger, 1483) lib. 21 cap. 82. Uber das Religionsgespräch zu Karthago vom 1. Februar 484 vergleiche man Hefele 2, 611-614. 12 Bischof Lätus von Neptis. 50
Strana 651
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 651 temptasset, cum universa domo sua incenderetur. sed projecti episcopi sapienter fecissent a, 1441 ut quamvis mendicantes inde non abirent, ne adversarii mentirenturb eos fugisse con- flictum. regi autem egresso ad piscinas querelam exponentes, si ad disputacionem vocati, quare expoliati fameque et nuditate laborantes mediis stercoribus volutarentur, torvis 5 oculis aspiciens, priusquam audisset peticionem, jusserat super eos equos cum sessoribus dimitti, multique fuerunt contriti et precipue senes. tandem inventa occasione interrogacione facta, si vellent jurare filio suo fidelitatem, qui jurare noluerunt, in exilium, qui autem jurarunt, dicendo contra evangelium fecisse, precipiens non jurare, in colonias destinavit. hoc igitur exemplo narrato dictum fuerat civibus ipsis, ut loco manentibus adversariis, 10 ne hii gloriarentur quasi non audentes in lucem venire manifestande justicie dimisisse locum, quamvis cives ipsi oratores concilii per unam portam civitatis expellerent, adhuc per aliam reintrarent veritatem defensaturi, minus attento honore vestium sed aspicientes Christum veste alba spretum primo coram Herode rege, in cruce postea nudum pendentem. Pauli igitur exemplo Johannes ipse non veritus fuisset absque habitu comparere. etenim 15 ille, ut plures lucrifaceret, omnium servum se fecerat hiis, qui sub lege erant, tanquam sub lege esset, et hiis, qui sine lege, tanquam eciam ipse 1. quod autem gravius, quoniam, ut mandatum a Christo datum implere posset daturus testimonium in Jerusalem de ipso, impleverat cerimonias tanquam legis Moysi servans justicias, cum tamen sciret, affirmante id epistola sua ad Galathas2, qui in lege illa querebant justificari, a Christi 20 gracia excidere. sed quid ipse crederet, exponere reservabat, prout fecit, populo sermonem facturus. sic igitur ipse Johannes proponens dicebat, ne quis putaret habitus dimissione eum fidem mutasse, quod profitebatur Basiliensem congregacionem esse generalem synodum universalem representantem ecclesiam, cui, non obstante quovis federe aut unione princi- pum, omnes Christi fideles habentes noticiam de justicia ejus obedire tenebantur, olim 25 item Eugenium per eam fuisse juste depositum et Felicem papam V. legittime electum creatosque per eum veros esse cardinales 3. at vero quia super materia fidei omne in- cumberet onus utrimque disputacionum, adversariis dicentibus pape credendum esse pre concilio generali, immo pre toto orbe, de fide ac generalium auctoritate conciliorum patre luminum opitulante primo esset dicturus et consequenter de predictis affirmatis per eum so sique tempus adesset super tribus veritatibus fidei et conclusionibus synodalibus quinque de heresi manifeste notantibus olim Eugenium, intermixtim vero, prout raciocinacioni conjungeret, objectis adversariorum responsurus. Mürz 28 35 [I. Parcella prima: de necessitate fidei in omni recta policia, sed in Christiana permaxime.] [1] Quoniam vero ex adverso amplificacione magna dictum fuerat de apostolica benedictione descripta in litteris olim Eugenii“, cum hic condempnatus fuisset tamquam scismaticus et hereticus, poterant attendere, si apostolica vel apostatica dicenda esset. sed de hiis pretereundo, quia omnis differencia versaretur quantum ad superioritatem auctoritatis, illa ecce manifeste demonstraretur ex tenore benedictionis insinuate in litteris 40 cujuslibet summi pontificis aut synodi generalis. ille namque insinuaret offerret aut daret apostolorum benedictionem, synodus autem dei omnipotentis. ille denique se vocabat servum servorum dei, concilium autem synodum generalem, que nichil aliud esset quam legittima congregacio ecclesie, altero partis altero tocius nomen habente, porro si de papa diceretur aliquando, quod fuisset electus per spiritum sanctum, nemo tamen dicere 45 a) om. W. b) W mentiretur. c) W stellt um vocabat se. 1 2 3 Vgl. 1. Cor. 9, 19 und 21. Vgl. Gal. 3, 11 und 5, 4. Vgl. Conc. Basiliense 7, 94 und 262, auch Eubel, Hierarchia catholica 2, 9-10, dessen An- gaben jedoch nicht immer richtig sind. 4 Vgl. nr. 346 art. 1.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 651 temptasset, cum universa domo sua incenderetur. sed projecti episcopi sapienter fecissent a, 1441 ut quamvis mendicantes inde non abirent, ne adversarii mentirenturb eos fugisse con- flictum. regi autem egresso ad piscinas querelam exponentes, si ad disputacionem vocati, quare expoliati fameque et nuditate laborantes mediis stercoribus volutarentur, torvis 5 oculis aspiciens, priusquam audisset peticionem, jusserat super eos equos cum sessoribus dimitti, multique fuerunt contriti et precipue senes. tandem inventa occasione interrogacione facta, si vellent jurare filio suo fidelitatem, qui jurare noluerunt, in exilium, qui autem jurarunt, dicendo contra evangelium fecisse, precipiens non jurare, in colonias destinavit. hoc igitur exemplo narrato dictum fuerat civibus ipsis, ut loco manentibus adversariis, 10 ne hii gloriarentur quasi non audentes in lucem venire manifestande justicie dimisisse locum, quamvis cives ipsi oratores concilii per unam portam civitatis expellerent, adhuc per aliam reintrarent veritatem defensaturi, minus attento honore vestium sed aspicientes Christum veste alba spretum primo coram Herode rege, in cruce postea nudum pendentem. Pauli igitur exemplo Johannes ipse non veritus fuisset absque habitu comparere. etenim 15 ille, ut plures lucrifaceret, omnium servum se fecerat hiis, qui sub lege erant, tanquam sub lege esset, et hiis, qui sine lege, tanquam eciam ipse 1. quod autem gravius, quoniam, ut mandatum a Christo datum implere posset daturus testimonium in Jerusalem de ipso, impleverat cerimonias tanquam legis Moysi servans justicias, cum tamen sciret, affirmante id epistola sua ad Galathas2, qui in lege illa querebant justificari, a Christi 20 gracia excidere. sed quid ipse crederet, exponere reservabat, prout fecit, populo sermonem facturus. sic igitur ipse Johannes proponens dicebat, ne quis putaret habitus dimissione eum fidem mutasse, quod profitebatur Basiliensem congregacionem esse generalem synodum universalem representantem ecclesiam, cui, non obstante quovis federe aut unione princi- pum, omnes Christi fideles habentes noticiam de justicia ejus obedire tenebantur, olim 25 item Eugenium per eam fuisse juste depositum et Felicem papam V. legittime electum creatosque per eum veros esse cardinales 3. at vero quia super materia fidei omne in- cumberet onus utrimque disputacionum, adversariis dicentibus pape credendum esse pre concilio generali, immo pre toto orbe, de fide ac generalium auctoritate conciliorum patre luminum opitulante primo esset dicturus et consequenter de predictis affirmatis per eum so sique tempus adesset super tribus veritatibus fidei et conclusionibus synodalibus quinque de heresi manifeste notantibus olim Eugenium, intermixtim vero, prout raciocinacioni conjungeret, objectis adversariorum responsurus. Mürz 28 35 [I. Parcella prima: de necessitate fidei in omni recta policia, sed in Christiana permaxime.] [1] Quoniam vero ex adverso amplificacione magna dictum fuerat de apostolica benedictione descripta in litteris olim Eugenii“, cum hic condempnatus fuisset tamquam scismaticus et hereticus, poterant attendere, si apostolica vel apostatica dicenda esset. sed de hiis pretereundo, quia omnis differencia versaretur quantum ad superioritatem auctoritatis, illa ecce manifeste demonstraretur ex tenore benedictionis insinuate in litteris 40 cujuslibet summi pontificis aut synodi generalis. ille namque insinuaret offerret aut daret apostolorum benedictionem, synodus autem dei omnipotentis. ille denique se vocabat servum servorum dei, concilium autem synodum generalem, que nichil aliud esset quam legittima congregacio ecclesie, altero partis altero tocius nomen habente, porro si de papa diceretur aliquando, quod fuisset electus per spiritum sanctum, nemo tamen dicere 45 a) om. W. b) W mentiretur. c) W stellt um vocabat se. 1 2 3 Vgl. 1. Cor. 9, 19 und 21. Vgl. Gal. 3, 11 und 5, 4. Vgl. Conc. Basiliense 7, 94 und 262, auch Eubel, Hierarchia catholica 2, 9-10, dessen An- gaben jedoch nicht immer richtig sind. 4 Vgl. nr. 346 art. 1.
Strana 652
652 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 audebat in eo manere continue spiritum sanctum. synodus autem generalis, quamdiu sedebat, semper dicebatur in spiritu sancto legittime congregata, consequentibus se hiis infallibili nexu: si generalis synodus, ergo legittime a congregata in spiritu sancto, aliter non synodus generalis. papa item, quamvis ab aliis sanctissimus diceretur, semet ipsum nominare non auderet sanctum ; synodus vero generalis nedum sanctam sed appellabat se absque ullo redargucionis timore sacrosanctam, adessentibus ibi indubie sacrosanctis vasis, hoc est spiritualibus ministris datis ad opus domus dei, nec solum datis sed in- stantibus diligentissime sacrosanctis perficiendis operibus, ad que synodus congregata existit. quapropter generalis synodus merito se appellare poterat sacrosanctam, ex sacrosanctis vasis in eam convenientibus constans et sacrosanctis operibus instans. hoc enim nomine 10 appellata sunt 1 opera edificacionis templi secundi et primi vasa aurea et argentea donata Esdre scribe per Artaxarsem b regem. preterea si de papa per quosdam diceretur, quod de Petro, quando claves accepit, quod ecclesiam sanctam significavit, de synodo tamen omnes Christiani a primo usque ad novissimum unanimiter confiterentur continue ecclesiam universalem representare. nec denominacio ista a paucis temporibus attributa illi fuisset, sed a mille ferme annis loco illius majoris adhuc excellencie, quia nominabatur tempore ecclesie primitive videlicet „sancta et apostolica ecclesia", prout constabat ex diffinicione Niceni concilii 2 repetita in aliis quam multis. sic igitur ex sola denominacione utriusque, concilii videlicet et pape, constaret omnibus intueri volentibus excellencia auctoritatis unius super alterum, ut magis synodi quam pape determinacioni quisque fidelium ac- 20 quiescere teneretur. [2] ut autem dictum istud velut experimento palpabili clarius innotesceret, quatuor exposuit dicta fundamentalia ad habendam solide intelli- genciam de catholica fide. [2a] primum“ igitur, a communibus sumpto exordio, ponebat velut pro maxima omnibus per se nota, quod in omni policia, ut recte virtuose utiliter ac pacifice homines vivant, necesse illis est firmiter credere eciam illa, 25 que vix aut nunquam certitudinaliter possunt cognosci, veritati huic testimonium perhibente: primo lege de patribus venerandis per filios minime utique scientes illos fuisse genitores suos (utque tales reputaret, vir eciam credebat uxori); lege demum de contractibus, bone fidei videlicet mutui depositi aliorumque fere omnium, que non fierent, nisi invicem contrahentes unus de altero fidem haberet; lege rursum de so pauperum sustentacione, quibus non subveniretur, nisi crederetur aliunde subvenire se sibi non posse; crederent preterea milites principi suo mittenti eos ad insidias hostibus suis parandas, paucos in medio multorum; subditi insuper, quamvis mandata principum non viderent, credebant testimonium perhibentibus se vidisse litteras facultatis eorum. in hiis vero omnibus aliisque innumeris casibus credebant sibi invicem homines, racione so profecto naturali dictante ita agendum esse, ut aliis faciant homines ipsi, quecumque ab eis sibi volunt fieri 3, educari pote per parentesd cupientibus filiis suis et, cum illos habebunt, ab eisdem venerari. in deposito quoque ac mutuo; nam proximo servans fidem cupit sibi servari. et qui pauperum miseretur, cum et ipse paciatur multas occultas necessitates anime vel corporis, ut consolacionem reciperet, optat sibi credi illas aliis 40 revelanti, quamvis non possit ad oculum illarum multas, mentales presertim, aliis monstrare. milites quoque credi sibi cupiebant a duce non fraudulenter se acturos tractatum hostibus revelando. itaque plus quam notorie constabat nullam policiam posse consistere absque hominum invicem in hiis, que non videntur, credulitate, evidencia dictante racionis, cui 5 15 a) W stellt um in spiritu sancto legittime congregata. b) sic. c) in B am Rande primum. d) W presentes. 45 1 1. Esdra 8, 28. 2 Die oben erwähnte Bezeichnung der Kirche findet sich nicht im Nicänischen, sondern im so- genannten Nicäno-Konstantinopolitanischen Sym- bol. Wegen des letsteren vergleiche man Hahn, Bibliothek der Symbole und Glaubensregeln der alten Kirche, 3. Aufl., S. 162 Anm. 17. Vgl. Matth. 7, 12; Luc. 6, 31.
652 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 audebat in eo manere continue spiritum sanctum. synodus autem generalis, quamdiu sedebat, semper dicebatur in spiritu sancto legittime congregata, consequentibus se hiis infallibili nexu: si generalis synodus, ergo legittime a congregata in spiritu sancto, aliter non synodus generalis. papa item, quamvis ab aliis sanctissimus diceretur, semet ipsum nominare non auderet sanctum ; synodus vero generalis nedum sanctam sed appellabat se absque ullo redargucionis timore sacrosanctam, adessentibus ibi indubie sacrosanctis vasis, hoc est spiritualibus ministris datis ad opus domus dei, nec solum datis sed in- stantibus diligentissime sacrosanctis perficiendis operibus, ad que synodus congregata existit. quapropter generalis synodus merito se appellare poterat sacrosanctam, ex sacrosanctis vasis in eam convenientibus constans et sacrosanctis operibus instans. hoc enim nomine 10 appellata sunt 1 opera edificacionis templi secundi et primi vasa aurea et argentea donata Esdre scribe per Artaxarsem b regem. preterea si de papa per quosdam diceretur, quod de Petro, quando claves accepit, quod ecclesiam sanctam significavit, de synodo tamen omnes Christiani a primo usque ad novissimum unanimiter confiterentur continue ecclesiam universalem representare. nec denominacio ista a paucis temporibus attributa illi fuisset, sed a mille ferme annis loco illius majoris adhuc excellencie, quia nominabatur tempore ecclesie primitive videlicet „sancta et apostolica ecclesia", prout constabat ex diffinicione Niceni concilii 2 repetita in aliis quam multis. sic igitur ex sola denominacione utriusque, concilii videlicet et pape, constaret omnibus intueri volentibus excellencia auctoritatis unius super alterum, ut magis synodi quam pape determinacioni quisque fidelium ac- 20 quiescere teneretur. [2] ut autem dictum istud velut experimento palpabili clarius innotesceret, quatuor exposuit dicta fundamentalia ad habendam solide intelli- genciam de catholica fide. [2a] primum“ igitur, a communibus sumpto exordio, ponebat velut pro maxima omnibus per se nota, quod in omni policia, ut recte virtuose utiliter ac pacifice homines vivant, necesse illis est firmiter credere eciam illa, 25 que vix aut nunquam certitudinaliter possunt cognosci, veritati huic testimonium perhibente: primo lege de patribus venerandis per filios minime utique scientes illos fuisse genitores suos (utque tales reputaret, vir eciam credebat uxori); lege demum de contractibus, bone fidei videlicet mutui depositi aliorumque fere omnium, que non fierent, nisi invicem contrahentes unus de altero fidem haberet; lege rursum de so pauperum sustentacione, quibus non subveniretur, nisi crederetur aliunde subvenire se sibi non posse; crederent preterea milites principi suo mittenti eos ad insidias hostibus suis parandas, paucos in medio multorum; subditi insuper, quamvis mandata principum non viderent, credebant testimonium perhibentibus se vidisse litteras facultatis eorum. in hiis vero omnibus aliisque innumeris casibus credebant sibi invicem homines, racione so profecto naturali dictante ita agendum esse, ut aliis faciant homines ipsi, quecumque ab eis sibi volunt fieri 3, educari pote per parentesd cupientibus filiis suis et, cum illos habebunt, ab eisdem venerari. in deposito quoque ac mutuo; nam proximo servans fidem cupit sibi servari. et qui pauperum miseretur, cum et ipse paciatur multas occultas necessitates anime vel corporis, ut consolacionem reciperet, optat sibi credi illas aliis 40 revelanti, quamvis non possit ad oculum illarum multas, mentales presertim, aliis monstrare. milites quoque credi sibi cupiebant a duce non fraudulenter se acturos tractatum hostibus revelando. itaque plus quam notorie constabat nullam policiam posse consistere absque hominum invicem in hiis, que non videntur, credulitate, evidencia dictante racionis, cui 5 15 a) W stellt um in spiritu sancto legittime congregata. b) sic. c) in B am Rande primum. d) W presentes. 45 1 1. Esdra 8, 28. 2 Die oben erwähnte Bezeichnung der Kirche findet sich nicht im Nicänischen, sondern im so- genannten Nicäno-Konstantinopolitanischen Sym- bol. Wegen des letsteren vergleiche man Hahn, Bibliothek der Symbole und Glaubensregeln der alten Kirche, 3. Aufl., S. 162 Anm. 17. Vgl. Matth. 7, 12; Luc. 6, 31.
Strana 653
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 653 1441 März 28 resisti nequit, ad hoc, ut societas hominum conjunccioque servetur, cum vi a racionis natura hominem homini conciliet, amorem eisdem inesse debere vinculumque innate obligacionis confirmari opere subsecuto, ut, sicut evangelica manifestat doctrina nature consonans, que- cunque sibi volunt ut faciant homines, hoc faciant et illis, societate humana alias sistere 5 nequeunte, nisi invicem credulitas assit, qua poscens sibi credi aliis credat et ipse. sine qua fide eciam non vivunt infideles. qui vero presumeret, ut ceteri homines credere sibi soli teneantur, ipse verob nulli, peccabilis existens sicut ceteri hominum, hoc profecto esset contravenire juri primo nature humane. que tamen parum distans, ut inquiebat Jo- hannes, assercio foret nunciorum et fautorum olim Eugenii, ut pape soli credere tene- 10 rentur Christiani omnes, ipse vero nulli, quia nec generali synodo aut quibusvis aliis. [25] omissoc autem plura loqui de hoc, jure nature dictante nullam policiam consistere posse absque fide, secundum prosequebatur dictum, quod in religione Christiana pre omnibus aliis fides est necessaria, constante hoc primo ex denominacione, propterea quod cultores ejus a dignitate fidei, quod alie policie non 15 habent, nominantur fideles. fidelis autem quisquam non diceretur, quia sibi ipsi, sed quia credit alteri. equidem communi describente sermone „fides est credere, quod non vides" Paulo vero attestante 1, quod fides est „argumentum non apparencium" quodque est „ex auditu" 2, et quia oportet captivari intellectum in obsequium Christi, fides utique proprie loquendo esset firma adhesio rebus auditis ex auctoritate dicentis. qui igitur aliis credere 20 nolet, attencius erat cogitaturus, si annumerandus esset fidelibus ceteris, cum a fide, qua non sibi, sed aliis credit, quisque fidelis appellatur, siquidem omnis homo, eciamsi in- fidelis, sibimet credit. in humana denique policia de 2., 3. aut quarta generacione satis esset credere, sicut de nobilibus, quod patres avi proavi et attavi tales fuerunt; quanto vero amplius usque ad generacionem decimam quintam, ex qua, uti dicebatur, in Ger- 25 manica nacione appellarentur illustres, quo nomine papa generalisque synodus reges solum appellant, velut regnorum dignitas nunquam excidat aut fuerit plus quam diutine a parentibus in filios derivata. quod vero antiquitus d inter homines credebatur, esset de conditoribus legum vel fundatoribus civitatum. sed de eis, sive isti aut illi fuerunt, quoniam in operacionibus civilibus vix aut nunquam illorum respectu meritum vel deme- 30 ritum pena esset vel premium, credulitas tam necessaria non putabatur. in Christiana autem policia non solum de tercia et quarta generacione, in quibus deus vindicat peccata parentum in filios 3, sed ex necessitate salutis oportet credere de omnibus generacionibus a mundi principio usque ad Christum, ut de Adam, quod genuit Seth, iste Ethnos et ita de aliis in Genesis aliisque libris canonis sacri descriptis, ex posito quod de hiis 35 scriptura sacra loquitur. nulla insuper policia cultoribus suis tantum premii pro fide tantumque infert supplicii pro incredulitate, sicut lex Christiana testificans credentem salvum, non credentem autem fore condempnandum 4. etenim quoniam „justus in sua fide vivit"5 et „qui incredulus est, non est recta anima ejus in semet ipso" 6, propterea „beati sunt, qui non viderunt et crediderunt“ 7; sed incredulis atque injustis pars illorum 40 assignatur in stagno ardente igne et sulphures. id preterea omnibus Christicolis est notissimum, quod fides est substancia omnium sperandorum et quod „sine fide impossibile est placere deo"9. siquidem propheta regio precinente 10 „quia rectum est verbum do- mini in fideque sunt omnia opera ejus“, religio Christiana ita insolubili nexu fidei ad- a) B vis. b) BR add. non. c) in B am Rande secundum. d) BR antiquius. 45 1Hebr. 11, 1. Röm. 10, 17. Vgl. Exod. 20, 5. Vgl. Marc. 16, 16. Habacuc 2, 4. Vgl. Röm. 1, 17 und Gal. 3, 11. Deutsche Reichstags-Akten XV. 6 8 10 Hаbасис 2, 4. Joh. 20, 29. Vgl. Apoc. 21, 8. Hebr. 11, 6. Ps. 32, 4. 83
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 653 1441 März 28 resisti nequit, ad hoc, ut societas hominum conjunccioque servetur, cum vi a racionis natura hominem homini conciliet, amorem eisdem inesse debere vinculumque innate obligacionis confirmari opere subsecuto, ut, sicut evangelica manifestat doctrina nature consonans, que- cunque sibi volunt ut faciant homines, hoc faciant et illis, societate humana alias sistere 5 nequeunte, nisi invicem credulitas assit, qua poscens sibi credi aliis credat et ipse. sine qua fide eciam non vivunt infideles. qui vero presumeret, ut ceteri homines credere sibi soli teneantur, ipse verob nulli, peccabilis existens sicut ceteri hominum, hoc profecto esset contravenire juri primo nature humane. que tamen parum distans, ut inquiebat Jo- hannes, assercio foret nunciorum et fautorum olim Eugenii, ut pape soli credere tene- 10 rentur Christiani omnes, ipse vero nulli, quia nec generali synodo aut quibusvis aliis. [25] omissoc autem plura loqui de hoc, jure nature dictante nullam policiam consistere posse absque fide, secundum prosequebatur dictum, quod in religione Christiana pre omnibus aliis fides est necessaria, constante hoc primo ex denominacione, propterea quod cultores ejus a dignitate fidei, quod alie policie non 15 habent, nominantur fideles. fidelis autem quisquam non diceretur, quia sibi ipsi, sed quia credit alteri. equidem communi describente sermone „fides est credere, quod non vides" Paulo vero attestante 1, quod fides est „argumentum non apparencium" quodque est „ex auditu" 2, et quia oportet captivari intellectum in obsequium Christi, fides utique proprie loquendo esset firma adhesio rebus auditis ex auctoritate dicentis. qui igitur aliis credere 20 nolet, attencius erat cogitaturus, si annumerandus esset fidelibus ceteris, cum a fide, qua non sibi, sed aliis credit, quisque fidelis appellatur, siquidem omnis homo, eciamsi in- fidelis, sibimet credit. in humana denique policia de 2., 3. aut quarta generacione satis esset credere, sicut de nobilibus, quod patres avi proavi et attavi tales fuerunt; quanto vero amplius usque ad generacionem decimam quintam, ex qua, uti dicebatur, in Ger- 25 manica nacione appellarentur illustres, quo nomine papa generalisque synodus reges solum appellant, velut regnorum dignitas nunquam excidat aut fuerit plus quam diutine a parentibus in filios derivata. quod vero antiquitus d inter homines credebatur, esset de conditoribus legum vel fundatoribus civitatum. sed de eis, sive isti aut illi fuerunt, quoniam in operacionibus civilibus vix aut nunquam illorum respectu meritum vel deme- 30 ritum pena esset vel premium, credulitas tam necessaria non putabatur. in Christiana autem policia non solum de tercia et quarta generacione, in quibus deus vindicat peccata parentum in filios 3, sed ex necessitate salutis oportet credere de omnibus generacionibus a mundi principio usque ad Christum, ut de Adam, quod genuit Seth, iste Ethnos et ita de aliis in Genesis aliisque libris canonis sacri descriptis, ex posito quod de hiis 35 scriptura sacra loquitur. nulla insuper policia cultoribus suis tantum premii pro fide tantumque infert supplicii pro incredulitate, sicut lex Christiana testificans credentem salvum, non credentem autem fore condempnandum 4. etenim quoniam „justus in sua fide vivit"5 et „qui incredulus est, non est recta anima ejus in semet ipso" 6, propterea „beati sunt, qui non viderunt et crediderunt“ 7; sed incredulis atque injustis pars illorum 40 assignatur in stagno ardente igne et sulphures. id preterea omnibus Christicolis est notissimum, quod fides est substancia omnium sperandorum et quod „sine fide impossibile est placere deo"9. siquidem propheta regio precinente 10 „quia rectum est verbum do- mini in fideque sunt omnia opera ejus“, religio Christiana ita insolubili nexu fidei ad- a) B vis. b) BR add. non. c) in B am Rande secundum. d) BR antiquius. 45 1Hebr. 11, 1. Röm. 10, 17. Vgl. Exod. 20, 5. Vgl. Marc. 16, 16. Habacuc 2, 4. Vgl. Röm. 1, 17 und Gal. 3, 11. Deutsche Reichstags-Akten XV. 6 8 10 Hаbасис 2, 4. Joh. 20, 29. Vgl. Apoc. 21, 8. Hebr. 11, 6. Ps. 32, 4. 83
Strana 654
654 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Mürz 28 heret, quin pocius constat, ut quivis catholicorum omni die omnique fere momento, quo ut Christianus operatur, aliquid credat sibi ignotum nec agnosci possibile humana virtute. ad substanciam namque sacramenti cujuslibet, requisitis materia forma efficiente et, sive hoc est dantis sive operantis ministri, intencione, baptizati fidem habent sacerdotem intendisse, quod tribuit ecclesia, conferre a; ita et sua confessi peccata circa obtentam absolucionem, confirmati quoque et promoti ad ordines de intencione episcopi, missam denique audientes de intencione consecrantis, alias minime adoraturi. symbolum autem confitentes necnon dominicam aut quamvis oracionem aliam offerentes deo majora plura- que credere oportet; et ita in jejunio peregrinacione elemosina ac in omnibus Christianis operibus. quia igitur, ut dicebat, pre omnibus aliis in policia Christiana precipue fides 10 resplenderet illaque non singularis quasi unius tantum, sed catholica (id est universalis, quia plurimorum) esse diceretur: Christiano nomine gloriari posset, qui sibi soli nec aliis credere ' vellet, tanquam in eo solo constituta sit catholica fides? quod multi tamen de papa affirmabant. sed introrsus respiciendum erat, ubi tunc diceretur esse catholica fides non utique in quovis Christianorum, casus posicione hoc insinuante, utrum vero tunc 15 in papa erit, qui nulli vult credere, cum fides sit „ex auditu“, apostolo teste et adiciente „quomodo credent, qui non audierunt?"1 ipse autem papa, cum non diceret se audivisse deum sibi per semet ipsum loquentem, jam ergo non crederet deo; eadem iterumd ra- cione nec angelo, quem non audivit. audire autem posset ecclesiam per suos ministros loquentem, ut sic ecclesie crederet. sed dicerent ex adverso, quia omnis creatura hu- 20 mana subest Romano pontifici de necessitate salutis, ut aliis credat, eum non teneri, omnes vero sibi, eciam generale concilium, quia constitutus est super universalem eccle- siam dispersam per orbem terrarum vel conciliariter congregatam. si itaque deo et angelis bonis papa non credat, quia illos non audivit, ut autem viventes e homines audiat, dicunt non teneri: cui igitur credit, nisi fortasse dicetur, quod mortuis Moysi David 25 aliisque prophetis, evangelistis quoque et apostolis, quoniam eorum credit scriptis? at quoniam exanimis scriptura non loquitur nisi per os alicujus viventis, ut audiatur et abinde illi credatur, necesse est, ut aliquis loquatur eam. sic enim evangelium dicit: „si Moysen et prophetas non audiunt, nec f si quis ex mortuis resurrexerit g, credent."2 certum est namque, tempore, quo verba hec Christus dixit, Moysen et prophetas mortuos 30 fuisse. quare, tanquam ipsi loquerentur, non audiebantur, sed dicebantur audiri, quando audiebantur ministri veteris testamenti juxta scripta illorum docentes populum, quomodo eciam in primo publico sermone Christus predicavit dicens „penitemini et credite evan- gelio“3, hoc est evangelizantibus illud. nec enim gentes credidissent evangelio, ut Augustinus prosequitur in libro contra epistolam fundamenti 4, nisi quia crediderunt s5 apostolis predicantibus illud. quibus ait: „predicate evangelium omni creature; qui cre- diderit et baptizatus fuerit, salvus erit.“ 5 si igitur papa non tenetur credere ecclesie vivencium loquenti ea, que fidei sunt, per ministros suos, cum neminem audiat, cui diceretur credere? non preterea satis esse videretur, si crederet verbis h scripture. ipse namque peteret sibi credi non tam pro veritatibus expressatis in scriptura quam pro aliis 40 abinde vel aliunde elicitis. utque sibi in hujusmodi credatur, instat quivis pontifex summus. etenim post receptum sacrum canonem vix aut nunquam inter catholicos questio fit de veritatibus expresse in scriptura sacra declaratis, sed de hiis i, que ex illis a) em.; BWR conferendi. b) W crederet. c) ist in W korrigiert aus introrsum. d) BR item. e) em.; BWR venientes. f) W neque. g) W resurrexit. h) R add. sacre. i) ist in W korrigiert für illis. 45 1 Röm. 10,14. Das Zitat ist ungenau; es müßte heißten „quomodo credent ei, quem non audierunt?“ Luc. 16, 31. Marc. 1, 15. Vgl. Corpus script. eccl. lat. 25, 193 ff und 4 Migne 42, 173 ff. Dort ist die Stelle in den ersten Kapiteln zwar nicht wörtlich, aber dem Sinne nach zu finden. Marc. 16, 15-16. 50
654 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Mürz 28 heret, quin pocius constat, ut quivis catholicorum omni die omnique fere momento, quo ut Christianus operatur, aliquid credat sibi ignotum nec agnosci possibile humana virtute. ad substanciam namque sacramenti cujuslibet, requisitis materia forma efficiente et, sive hoc est dantis sive operantis ministri, intencione, baptizati fidem habent sacerdotem intendisse, quod tribuit ecclesia, conferre a; ita et sua confessi peccata circa obtentam absolucionem, confirmati quoque et promoti ad ordines de intencione episcopi, missam denique audientes de intencione consecrantis, alias minime adoraturi. symbolum autem confitentes necnon dominicam aut quamvis oracionem aliam offerentes deo majora plura- que credere oportet; et ita in jejunio peregrinacione elemosina ac in omnibus Christianis operibus. quia igitur, ut dicebat, pre omnibus aliis in policia Christiana precipue fides 10 resplenderet illaque non singularis quasi unius tantum, sed catholica (id est universalis, quia plurimorum) esse diceretur: Christiano nomine gloriari posset, qui sibi soli nec aliis credere ' vellet, tanquam in eo solo constituta sit catholica fides? quod multi tamen de papa affirmabant. sed introrsus respiciendum erat, ubi tunc diceretur esse catholica fides non utique in quovis Christianorum, casus posicione hoc insinuante, utrum vero tunc 15 in papa erit, qui nulli vult credere, cum fides sit „ex auditu“, apostolo teste et adiciente „quomodo credent, qui non audierunt?"1 ipse autem papa, cum non diceret se audivisse deum sibi per semet ipsum loquentem, jam ergo non crederet deo; eadem iterumd ra- cione nec angelo, quem non audivit. audire autem posset ecclesiam per suos ministros loquentem, ut sic ecclesie crederet. sed dicerent ex adverso, quia omnis creatura hu- 20 mana subest Romano pontifici de necessitate salutis, ut aliis credat, eum non teneri, omnes vero sibi, eciam generale concilium, quia constitutus est super universalem eccle- siam dispersam per orbem terrarum vel conciliariter congregatam. si itaque deo et angelis bonis papa non credat, quia illos non audivit, ut autem viventes e homines audiat, dicunt non teneri: cui igitur credit, nisi fortasse dicetur, quod mortuis Moysi David 25 aliisque prophetis, evangelistis quoque et apostolis, quoniam eorum credit scriptis? at quoniam exanimis scriptura non loquitur nisi per os alicujus viventis, ut audiatur et abinde illi credatur, necesse est, ut aliquis loquatur eam. sic enim evangelium dicit: „si Moysen et prophetas non audiunt, nec f si quis ex mortuis resurrexerit g, credent."2 certum est namque, tempore, quo verba hec Christus dixit, Moysen et prophetas mortuos 30 fuisse. quare, tanquam ipsi loquerentur, non audiebantur, sed dicebantur audiri, quando audiebantur ministri veteris testamenti juxta scripta illorum docentes populum, quomodo eciam in primo publico sermone Christus predicavit dicens „penitemini et credite evan- gelio“3, hoc est evangelizantibus illud. nec enim gentes credidissent evangelio, ut Augustinus prosequitur in libro contra epistolam fundamenti 4, nisi quia crediderunt s5 apostolis predicantibus illud. quibus ait: „predicate evangelium omni creature; qui cre- diderit et baptizatus fuerit, salvus erit.“ 5 si igitur papa non tenetur credere ecclesie vivencium loquenti ea, que fidei sunt, per ministros suos, cum neminem audiat, cui diceretur credere? non preterea satis esse videretur, si crederet verbis h scripture. ipse namque peteret sibi credi non tam pro veritatibus expressatis in scriptura quam pro aliis 40 abinde vel aliunde elicitis. utque sibi in hujusmodi credatur, instat quivis pontifex summus. etenim post receptum sacrum canonem vix aut nunquam inter catholicos questio fit de veritatibus expresse in scriptura sacra declaratis, sed de hiis i, que ex illis a) em.; BWR conferendi. b) W crederet. c) ist in W korrigiert aus introrsum. d) BR item. e) em.; BWR venientes. f) W neque. g) W resurrexit. h) R add. sacre. i) ist in W korrigiert für illis. 45 1 Röm. 10,14. Das Zitat ist ungenau; es müßte heißten „quomodo credent ei, quem non audierunt?“ Luc. 16, 31. Marc. 1, 15. Vgl. Corpus script. eccl. lat. 25, 193 ff und 4 Migne 42, 173 ff. Dort ist die Stelle in den ersten Kapiteln zwar nicht wörtlich, aber dem Sinne nach zu finden. Marc. 16, 15-16. 50
Strana 655
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 655 consequuntur. super quibus si papa ecclesie vivencium hominum credere nolit, reputet autem a fide devios omnes non credentes sibi, jam igitur premissis attentis fides non in solo papa sed in nullo maneret, quia non in a aliquo aliorum, ut supponit, nec in ipso eciam papa nulli credente, quia neminem audire volente. illa b autem pia magis atque 5 sana doctrina esse dicitur, quod stante veritate sacre scripture, quamdiu mundus per- manebit, impossibile est fidem catholicam in uno solo manere. dixit namque non Petro c soli, sed omnibus cultoribus suis Christus „ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consumacionem seculi" 1. quo in tempore, eciamsi refrigescet caritas multorum habun- dancia iniquitatis, predixit tamen multos adhuc fideles futuros, non existente possibili, ut 1o in errorem converterentur electi, siquidem consummacione d mundi fieri incipiente re- spicientes levabunt capita sua appropinquante redempcione eorum 2. multos denique esse tunc fideles et justos attestantur expresse Petrus in canonica sua et Johannes in apoca- lipsi. Paulus eciam fuit attestatus, „donec occurramus omnes in virum perfectum“ 3, mansuros, quos ascendens Christus in celum constituit, ministros ad edificacionem' ecclesie. 15 que cum sit Christi corpus et corpus non est unum membrum sed multa, ecclesia igitur militante semper in fide manente, sicut ecclesia ita nec fides in uno solo manere potest. adicitur autem magnam certe injuriam Christo irrogari assercione illa, si pertinax sit f fidem catholicam post Christi ascensionem, donec transeat celum et terra, in uno, solo, sive papa ille sit sive alius quicumque, manere posse, nomine ecclesie, cum multorum 20 collectionem significet, assercioni hujusmodi repugnante. nec enim unius sed multorum dicitur convocacio, quomodo congregacio synagoga dicta erat. sed et in quam multis passibus novi testamenti, quoniam ecclesia vocatur domus, jam igitur ex una dumtaxat persona nusquam constare dicetur. at quoniam civitas est, magnam profecto necessario intelligi oportet fidelium multitudinem hanc inhabitancium civitatem. quid igitur, quando 25 evangelio aliisque libris attestantibus certissime constat ecclesiam Christi esse regnum, qui „rex regum" 4 est et „dominus dominancium" 5 et quem regnare oportet usque ad mundi finem, donec regnum deo patri tradiderit 6? sed et quid dicendum est peramplius, quando „sublimato cornu ejus regi suo dedit pater deus imperium" 7, quod Ysaie testi- monio 8 multiplicandum erat? itaque ecclesia quoniam nedum regnum Christi dominantis so usque ad terminos orbis terrarum sed eciam dicitur imperium ejus, quali apparencia quisquam dicere audet ejusmodi imperium ad unum dumtaxat subditum redigendum, non competente ei nedum imperii et regni nomine sed nec minime civitatis aut domus unius? ex quibus eciam evidentissime quisque intueri potest apparenciam esse nullam assercionis illius per nuncios olim Eugenii in regno Francie publicate", ut non subicerent 35 eum judicio concilii, affirmantes, quod ecclesia, que errare non potest, nesciretur, ubi esset, et fortassis erat in campis querenda, nec dicunt inveniendam, sicut David de archa testamenti, quod „audivimus eam in Eufrata, sed invenimus eam in campis silve" 10 multi vero alii frequenter predicant, eciam scripto affirmantes, quod ecclesia in aliqua vetula querenda sit. sed si teste Christo 11 „civitas supra montem posita abscondi non 40 potest“, quomodo g abscondi potest, ut nesciatur, ubi sit ecclesia, que civitas et regnum Christi est, imperium quoque, itaque lateat ecclesia omnes fideles? et tamen, si jam non sint super eis competitores duo aut plures, dignitas comitatus aut ducalis potestas, qua 1441 März 28 a) om. R. b) in B ist von cinem Zeitgenossen am Rande bemerkt nota. c) W potero. d) BW consumacionem. e) W eficacionem. 1) W est. g) quomodo — potest ist in Wam Rande nachgetragen. 45 50 6 Matth. 28, 20. Vgl. Luc. 21, 28. Epheser 4, 13. Арос. 17, 14. Deuteron. 10, 17. Vgl. 1. Cor. 15, 24-25. 7 Vgl. 1. Kön. 2, 10. 8 Jes. 9, 7. o Am 28. August 1440 in Bourges. Vgl. Se- govia lib. 16 cap. 33 (a. a. O. 3, 507). 10 Ps. 131, 6. 11 Matth. 5, 14. 83*)
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 655 consequuntur. super quibus si papa ecclesie vivencium hominum credere nolit, reputet autem a fide devios omnes non credentes sibi, jam igitur premissis attentis fides non in solo papa sed in nullo maneret, quia non in a aliquo aliorum, ut supponit, nec in ipso eciam papa nulli credente, quia neminem audire volente. illa b autem pia magis atque 5 sana doctrina esse dicitur, quod stante veritate sacre scripture, quamdiu mundus per- manebit, impossibile est fidem catholicam in uno solo manere. dixit namque non Petro c soli, sed omnibus cultoribus suis Christus „ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consumacionem seculi" 1. quo in tempore, eciamsi refrigescet caritas multorum habun- dancia iniquitatis, predixit tamen multos adhuc fideles futuros, non existente possibili, ut 1o in errorem converterentur electi, siquidem consummacione d mundi fieri incipiente re- spicientes levabunt capita sua appropinquante redempcione eorum 2. multos denique esse tunc fideles et justos attestantur expresse Petrus in canonica sua et Johannes in apoca- lipsi. Paulus eciam fuit attestatus, „donec occurramus omnes in virum perfectum“ 3, mansuros, quos ascendens Christus in celum constituit, ministros ad edificacionem' ecclesie. 15 que cum sit Christi corpus et corpus non est unum membrum sed multa, ecclesia igitur militante semper in fide manente, sicut ecclesia ita nec fides in uno solo manere potest. adicitur autem magnam certe injuriam Christo irrogari assercione illa, si pertinax sit f fidem catholicam post Christi ascensionem, donec transeat celum et terra, in uno, solo, sive papa ille sit sive alius quicumque, manere posse, nomine ecclesie, cum multorum 20 collectionem significet, assercioni hujusmodi repugnante. nec enim unius sed multorum dicitur convocacio, quomodo congregacio synagoga dicta erat. sed et in quam multis passibus novi testamenti, quoniam ecclesia vocatur domus, jam igitur ex una dumtaxat persona nusquam constare dicetur. at quoniam civitas est, magnam profecto necessario intelligi oportet fidelium multitudinem hanc inhabitancium civitatem. quid igitur, quando 25 evangelio aliisque libris attestantibus certissime constat ecclesiam Christi esse regnum, qui „rex regum" 4 est et „dominus dominancium" 5 et quem regnare oportet usque ad mundi finem, donec regnum deo patri tradiderit 6? sed et quid dicendum est peramplius, quando „sublimato cornu ejus regi suo dedit pater deus imperium" 7, quod Ysaie testi- monio 8 multiplicandum erat? itaque ecclesia quoniam nedum regnum Christi dominantis so usque ad terminos orbis terrarum sed eciam dicitur imperium ejus, quali apparencia quisquam dicere audet ejusmodi imperium ad unum dumtaxat subditum redigendum, non competente ei nedum imperii et regni nomine sed nec minime civitatis aut domus unius? ex quibus eciam evidentissime quisque intueri potest apparenciam esse nullam assercionis illius per nuncios olim Eugenii in regno Francie publicate", ut non subicerent 35 eum judicio concilii, affirmantes, quod ecclesia, que errare non potest, nesciretur, ubi esset, et fortassis erat in campis querenda, nec dicunt inveniendam, sicut David de archa testamenti, quod „audivimus eam in Eufrata, sed invenimus eam in campis silve" 10 multi vero alii frequenter predicant, eciam scripto affirmantes, quod ecclesia in aliqua vetula querenda sit. sed si teste Christo 11 „civitas supra montem posita abscondi non 40 potest“, quomodo g abscondi potest, ut nesciatur, ubi sit ecclesia, que civitas et regnum Christi est, imperium quoque, itaque lateat ecclesia omnes fideles? et tamen, si jam non sint super eis competitores duo aut plures, dignitas comitatus aut ducalis potestas, qua 1441 März 28 a) om. R. b) in B ist von cinem Zeitgenossen am Rande bemerkt nota. c) W potero. d) BW consumacionem. e) W eficacionem. 1) W est. g) quomodo — potest ist in Wam Rande nachgetragen. 45 50 6 Matth. 28, 20. Vgl. Luc. 21, 28. Epheser 4, 13. Арос. 17, 14. Deuteron. 10, 17. Vgl. 1. Cor. 15, 24-25. 7 Vgl. 1. Kön. 2, 10. 8 Jes. 9, 7. o Am 28. August 1440 in Bourges. Vgl. Se- govia lib. 16 cap. 33 (a. a. O. 3, 507). 10 Ps. 131, 6. 11 Matth. 5, 14. 83*)
Strana 656
656 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 subditi regi habent, ubi a constitutab sit, subditos non latet, regiaque minus et imperialis a forciori. in ecclesiasticis rursus ignota minime est parrochianis potestas ministrandi eis sacramenta, die noctuque necessitate urgente plebanum petentibus, diocesanis item potestas jurisdicendi episcopalis, ad quam in judicio causarum recurrunt, aut suffraganeis metropolitana, quam pro appellacionibus visitant. hiis vero omnibusque fidelibus nota est potestas apostolice sedis. quando vero celebratur et ubi sedeat generalis synodus, cui obedire tenetur fidelis quicumque, eciamsi papalis sit dignitatis, hoc eciam notum in- fidelibus est negociantibus cum Christianis, hiis autem notissimum racione convocacionis in omnibus provinciis publicate. quomodo igitur ipsum olim Eugenium ejusque nuncios latere poterat, ubi sit ecclesia, ut dicatur in campis esse querendam? agitur enim de 10 ecclesia, cui dicendum est peccatum fratris incorrigibilis, qui corrigi noluit, secreto aut coram duobus, ut ecclesia d, previo judicio talem esse repertum e, diffiniat habendum eum „tamquam ethnicum et publicanum" 1 a Petro aliisque fidelibus. rustico autem in campis aranti in bobus aut vetule in domo pauperi torquenti fusum quamvis assit dei gracia, longe tamen abest eis supra papam omnesque Christianos jurisdicendi potestas. 15 etenim persone generis hujus successores non dicuntur esse apostolorum, quibus dedit Christus ligandi et solvendi potestatem 2 necnon docere omnes gentes, quecumque man- davit 3, contestatus 4 eos lucem mundi esse. hoc enim subterfugium queritur a dicentibus papam subjectum non esse concilio generali, sed ecclesie, ecclesie tamen non simpliciter, sed, ut numquam fiat correctio, dicunt, quod ecclesie habenti graciam et caritatem et 20 que non possit errare; quoniam vero existimant simplicibus inesse graciam, quod igitur in ejusmodi personis ecclesia habens graciam et caritatem est querenda, utriusque tamen ab illis presuppositi noticia deficiente, cum minime constet quemquam errare non posse, eciamsi caritatem habeat, et quoniam nullus s de se affirmare audet, quod divino sit dignus amore. nec animadvertit assercio hec per eam omnino ac turpissime detrahi 25 pape cardinalibus officiariis quoque Romane ecclesie et aliis curialibus, patriarchis eciam archiepiscopis episcopis canonicis curatis et aliis apud ecclesias suas divino vacantibus cultui, regibus item principibus militibus et civibus quibuscumque, dum eis omissis, tanquam de eis certum sit non inesse aut non tam certum, quod assit gracia dei, exemplum datur in aratoribus agrorum aut vetulis nentibus h querendam esse ecclesiam, so in qua sit gracia et tanquam non valentem i errare. utcumque profecto ista declinet posicio, illud consequitur ecclesiam, incluso eciam papa, habentem potestatem corrigendi omnes fideles ignotam incertamque esse, ut de ipsa dicatur, quod, tanquam ignorans se „pulcherrimam inter mulieres"5, vagari incipiat post greges sodalium suorum agnitura semet ipsam non in suo grege unico, cui pater complacuit dare regnum celorum, sed in 35 multis gregibus sodalium suorum. nunc autem dicitur non post vestigia gregum, tan- quam in multitudine se reperiat, sed quod egrediatur et abeat quesitura k se in campis in uno vel duobus, velut 1 lux sibi deficiat ad agnoscendum se in propria domo. et tamen „posuit deus in sole", hoc est in apertissima noticia, quod inhabitaret „taberna- culum suum" 6, et docuit7 esse "mundi lucem“ discipulos suos, qui inter alios lucent ut 40 luminaria in mundo, verbum vite continentes. quomodo igitur, ubi lux ista sit, hoc est auctoritas illuminandi docendique alios, ipsimet, qui lux mundi sunt, possunt ignorare? premissa hec manifestissime demonstrant raciocinacionem, ut, quomodo ecclesia occulta essem 5 a) om. BWR. b) W constuta. c) ist in W korrigiert aus fides. d) om.; BWR ecclesie. e) cm.; BWR reperietis. f) ist in W am Rande nachgetragen. g) W stellt um de se nullus. h) om. W. i) cm. ; BWR valente. k) em.; 45 BWR quesituram. 1) R sicut. m) om. BWR. Matth. 18, 17. Vgl. Matth. 16, 19. Vgl. Matth. 28, 19 und 20. Matth. 5, 14. 5 6 Hohe Lied Salomos 1, 7. Vgl. Ps. 18, 6; auch Jes. 40, 22. Matth. 5, 14. 50
656 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 subditi regi habent, ubi a constitutab sit, subditos non latet, regiaque minus et imperialis a forciori. in ecclesiasticis rursus ignota minime est parrochianis potestas ministrandi eis sacramenta, die noctuque necessitate urgente plebanum petentibus, diocesanis item potestas jurisdicendi episcopalis, ad quam in judicio causarum recurrunt, aut suffraganeis metropolitana, quam pro appellacionibus visitant. hiis vero omnibusque fidelibus nota est potestas apostolice sedis. quando vero celebratur et ubi sedeat generalis synodus, cui obedire tenetur fidelis quicumque, eciamsi papalis sit dignitatis, hoc eciam notum in- fidelibus est negociantibus cum Christianis, hiis autem notissimum racione convocacionis in omnibus provinciis publicate. quomodo igitur ipsum olim Eugenium ejusque nuncios latere poterat, ubi sit ecclesia, ut dicatur in campis esse querendam? agitur enim de 10 ecclesia, cui dicendum est peccatum fratris incorrigibilis, qui corrigi noluit, secreto aut coram duobus, ut ecclesia d, previo judicio talem esse repertum e, diffiniat habendum eum „tamquam ethnicum et publicanum" 1 a Petro aliisque fidelibus. rustico autem in campis aranti in bobus aut vetule in domo pauperi torquenti fusum quamvis assit dei gracia, longe tamen abest eis supra papam omnesque Christianos jurisdicendi potestas. 15 etenim persone generis hujus successores non dicuntur esse apostolorum, quibus dedit Christus ligandi et solvendi potestatem 2 necnon docere omnes gentes, quecumque man- davit 3, contestatus 4 eos lucem mundi esse. hoc enim subterfugium queritur a dicentibus papam subjectum non esse concilio generali, sed ecclesie, ecclesie tamen non simpliciter, sed, ut numquam fiat correctio, dicunt, quod ecclesie habenti graciam et caritatem et 20 que non possit errare; quoniam vero existimant simplicibus inesse graciam, quod igitur in ejusmodi personis ecclesia habens graciam et caritatem est querenda, utriusque tamen ab illis presuppositi noticia deficiente, cum minime constet quemquam errare non posse, eciamsi caritatem habeat, et quoniam nullus s de se affirmare audet, quod divino sit dignus amore. nec animadvertit assercio hec per eam omnino ac turpissime detrahi 25 pape cardinalibus officiariis quoque Romane ecclesie et aliis curialibus, patriarchis eciam archiepiscopis episcopis canonicis curatis et aliis apud ecclesias suas divino vacantibus cultui, regibus item principibus militibus et civibus quibuscumque, dum eis omissis, tanquam de eis certum sit non inesse aut non tam certum, quod assit gracia dei, exemplum datur in aratoribus agrorum aut vetulis nentibus h querendam esse ecclesiam, so in qua sit gracia et tanquam non valentem i errare. utcumque profecto ista declinet posicio, illud consequitur ecclesiam, incluso eciam papa, habentem potestatem corrigendi omnes fideles ignotam incertamque esse, ut de ipsa dicatur, quod, tanquam ignorans se „pulcherrimam inter mulieres"5, vagari incipiat post greges sodalium suorum agnitura semet ipsam non in suo grege unico, cui pater complacuit dare regnum celorum, sed in 35 multis gregibus sodalium suorum. nunc autem dicitur non post vestigia gregum, tan- quam in multitudine se reperiat, sed quod egrediatur et abeat quesitura k se in campis in uno vel duobus, velut 1 lux sibi deficiat ad agnoscendum se in propria domo. et tamen „posuit deus in sole", hoc est in apertissima noticia, quod inhabitaret „taberna- culum suum" 6, et docuit7 esse "mundi lucem“ discipulos suos, qui inter alios lucent ut 40 luminaria in mundo, verbum vite continentes. quomodo igitur, ubi lux ista sit, hoc est auctoritas illuminandi docendique alios, ipsimet, qui lux mundi sunt, possunt ignorare? premissa hec manifestissime demonstrant raciocinacionem, ut, quomodo ecclesia occulta essem 5 a) om. BWR. b) W constuta. c) ist in W korrigiert aus fides. d) om.; BWR ecclesie. e) cm.; BWR reperietis. f) ist in W am Rande nachgetragen. g) W stellt um de se nullus. h) om. W. i) cm. ; BWR valente. k) em.; 45 BWR quesituram. 1) R sicut. m) om. BWR. Matth. 18, 17. Vgl. Matth. 16, 19. Vgl. Matth. 28, 19 und 20. Matth. 5, 14. 5 6 Hohe Lied Salomos 1, 7. Vgl. Ps. 18, 6; auch Jes. 40, 22. Matth. 5, 14. 50
Strana 657
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 657 1441 März 28 aut fideles latere non potest, ita (quoniam, dum militat, nequit sine fide esse ipsaque est multitudo fidelium, quia corpus Christi domus civitas regnum quoque et ejus imperium) quod igitur fides catholica in uno solo manere non potest. quocirca dictum illud mul- torum falsissimum censetur esse triduo passionis Christi in sola virgine remansisse 5 catholicam fidem. probacionem vero preteriens ampliorem dicti hujus, ne tempus illi deficeret, exponebat dictus Johannes consequenter non fore satis cuilibet Christianorum incognita credere, eciamsi multa essent, sed requireretur, quod omnia pertinencia ad fidem catholicam crederet. nam sicut „totam legem observans, offendens autem in uno, esset omnium reus" 1, sic et discredens pertinaciter unam veritatem catholice fidei non ca- 10 tholicus sed hereticus erat censendus. requirebatur adhuc non solum omnia pertinencia ad fidem credere, sed constanter, et adeo constanter, ut eciam „pseudochristis et pseudo- prophetis dantibus signa magna et prodigia"? aliud, quam fides catholica tradit, insinu- antibus credere nolit aut illis in opere se conformare. postremo autem requireretur in creditis firmiter ac inviolabiliter permanere. etenim sicut docente ecclesiastico 3 „fides in 15 seculum stabit“, ita apostolo profitente 4, ut Christiani „inmaculatos et irreprehensibiles se a coram deo exhibeant, oportet eos permanere in fide fundatos stabiles et inmobiles“, siquidem precedens et non permanens in doctrina Christi deum non habet, permanens autem et filium et patrem habet talesque Thobia teste b 5 „vitam eternam expectare possunt, quam daturus est deus hiis, qui fidem suam numquam mutant ab eo". ejusmodi 20 autem requisita quatuor brevi sermone Athanasius comprehendit in symbolo catholice fidei dicens “, quod, "quicumque vult salvus esse, nisi fidem integram inviolatamque ser- vaverit, absque dubio in eternum peribit“, et, „nisi quisquis fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit". [2e] proc tercio autem dicto raciocinabatur, quod, sicut in Christiana religione, credentibus gaudia incredulis autem denunciante eterna supplicia, pre 25 omnibus aliis policiis major inest necessitas fidei, ita accuratissimam circumspectionem haberi oportet, presertim quando in ecclesia desuper gravissime et" periculose sunt con- tenciones, que sit illa tradicio, secundum quam orthodoxi tenere debeant catholicam fidem quantum ad veritates ejus nondum per ecclesiam ut tales deter- minatas vel quantum ad intelligenciam earum, Christo precipiente? fidelibus cunctis so „attendite a falsis prophetis". fides namque est „multo preciosior auro, quod per ignem probatur"s, porro cum juxta apostolicam doctrinam „fides ex? auditu sit predicacionis“9 „nec credendum est omni spiritui" 1°, sed Johanne teste 11 „probandi sunt spiritus, utrum sint ! ex deo“, profecto, quid credendum sit, permaxime examinari s oportet. illud tamen ex dicto ipso Johannis constath, quod tradicioni a divino spiritu procedenti s5 credendum sit. ad hoc enim probandi sunt spiritus, ut non alii sed divino dumtaxat credatur spiritui. at vero quoniam fides sermo est de profundis emanans divinorum elo- quiorum solusque „spiritus dei scrutatur profunda ejus" 12, utique jam illud constaret tradicionem illam, que non est a spiritu dei, tanquam non intelligentem, que sunt dei, illam non esse tradicionem catholice fidei. ex quo sequebatur tradicionem hanc non esse 40 querendam in doctrinis philosophorum, Paulo avisante 13 „videte, ne quis vos seducat per philosophiam et inanem fallaciam secundum tradicionem hominum", siquidem illi non a) ist in W€über der Zeile nachgetragen; om. R. b) W veste. c) in B am Rande 3. d) om. W. e) Wexaudita statt ex auditu. f) W sunt. g) ist in W korrigiert aus nominari. h) in B korrigiert aus constaret. 45 50 Vgl. Jacobus 2, 10. Vgl. Matth. 24, 24. Sirach 40, 12. Vgl. Colosser 1, 23. Tobias 2, 18. Vgl. Hahn a. a. O. S. 174-175 und 177. Matth. 7, 15. 1 2 " 6 8 10 11 12 13 1. Petr. 1, 7. Röm. 10, 17. 1. Joh. 4, 1. Ebenda. 1. Cor. 2, 10. Colosser 2, 8.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 657 1441 März 28 aut fideles latere non potest, ita (quoniam, dum militat, nequit sine fide esse ipsaque est multitudo fidelium, quia corpus Christi domus civitas regnum quoque et ejus imperium) quod igitur fides catholica in uno solo manere non potest. quocirca dictum illud mul- torum falsissimum censetur esse triduo passionis Christi in sola virgine remansisse 5 catholicam fidem. probacionem vero preteriens ampliorem dicti hujus, ne tempus illi deficeret, exponebat dictus Johannes consequenter non fore satis cuilibet Christianorum incognita credere, eciamsi multa essent, sed requireretur, quod omnia pertinencia ad fidem catholicam crederet. nam sicut „totam legem observans, offendens autem in uno, esset omnium reus" 1, sic et discredens pertinaciter unam veritatem catholice fidei non ca- 10 tholicus sed hereticus erat censendus. requirebatur adhuc non solum omnia pertinencia ad fidem credere, sed constanter, et adeo constanter, ut eciam „pseudochristis et pseudo- prophetis dantibus signa magna et prodigia"? aliud, quam fides catholica tradit, insinu- antibus credere nolit aut illis in opere se conformare. postremo autem requireretur in creditis firmiter ac inviolabiliter permanere. etenim sicut docente ecclesiastico 3 „fides in 15 seculum stabit“, ita apostolo profitente 4, ut Christiani „inmaculatos et irreprehensibiles se a coram deo exhibeant, oportet eos permanere in fide fundatos stabiles et inmobiles“, siquidem precedens et non permanens in doctrina Christi deum non habet, permanens autem et filium et patrem habet talesque Thobia teste b 5 „vitam eternam expectare possunt, quam daturus est deus hiis, qui fidem suam numquam mutant ab eo". ejusmodi 20 autem requisita quatuor brevi sermone Athanasius comprehendit in symbolo catholice fidei dicens “, quod, "quicumque vult salvus esse, nisi fidem integram inviolatamque ser- vaverit, absque dubio in eternum peribit“, et, „nisi quisquis fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit". [2e] proc tercio autem dicto raciocinabatur, quod, sicut in Christiana religione, credentibus gaudia incredulis autem denunciante eterna supplicia, pre 25 omnibus aliis policiis major inest necessitas fidei, ita accuratissimam circumspectionem haberi oportet, presertim quando in ecclesia desuper gravissime et" periculose sunt con- tenciones, que sit illa tradicio, secundum quam orthodoxi tenere debeant catholicam fidem quantum ad veritates ejus nondum per ecclesiam ut tales deter- minatas vel quantum ad intelligenciam earum, Christo precipiente? fidelibus cunctis so „attendite a falsis prophetis". fides namque est „multo preciosior auro, quod per ignem probatur"s, porro cum juxta apostolicam doctrinam „fides ex? auditu sit predicacionis“9 „nec credendum est omni spiritui" 1°, sed Johanne teste 11 „probandi sunt spiritus, utrum sint ! ex deo“, profecto, quid credendum sit, permaxime examinari s oportet. illud tamen ex dicto ipso Johannis constath, quod tradicioni a divino spiritu procedenti s5 credendum sit. ad hoc enim probandi sunt spiritus, ut non alii sed divino dumtaxat credatur spiritui. at vero quoniam fides sermo est de profundis emanans divinorum elo- quiorum solusque „spiritus dei scrutatur profunda ejus" 12, utique jam illud constaret tradicionem illam, que non est a spiritu dei, tanquam non intelligentem, que sunt dei, illam non esse tradicionem catholice fidei. ex quo sequebatur tradicionem hanc non esse 40 querendam in doctrinis philosophorum, Paulo avisante 13 „videte, ne quis vos seducat per philosophiam et inanem fallaciam secundum tradicionem hominum", siquidem illi non a) ist in W€über der Zeile nachgetragen; om. R. b) W veste. c) in B am Rande 3. d) om. W. e) Wexaudita statt ex auditu. f) W sunt. g) ist in W korrigiert aus nominari. h) in B korrigiert aus constaret. 45 50 Vgl. Jacobus 2, 10. Vgl. Matth. 24, 24. Sirach 40, 12. Vgl. Colosser 1, 23. Tobias 2, 18. Vgl. Hahn a. a. O. S. 174-175 und 177. Matth. 7, 15. 1 2 " 6 8 10 11 12 13 1. Petr. 1, 7. Röm. 10, 17. 1. Joh. 4, 1. Ebenda. 1. Cor. 2, 10. Colosser 2, 8.
Strana 658
658 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! März 28 divino, sed humano spiritu fuerunt locuti semet ipsos dictorum suorum allegantes auctores, non vero deum, quomodo prophete in principio suarum locucionum attestantes „hec dicit dominus deus" vel „locutus est dominus" seu „audite verbum domini". studium quoque a philosophorum non fuerat unam communem doctrinam sequi, sed reprobantes unus alium, eciam discipuli magistros suos, tanquam singuli super alios essentes magistri gloriarentur 5 sectas constituere differentes, adinventis novis doctrinis et peregrinis, propterea quod non erat illis magister unus, qui in celis est, cujus doctrine se conformarent, quomodo fuit sanctis doctoribus laborantibus exponere scripturam sacram ad sensum spiritus sancti, auctoris illius. quorum tamen doctorum libri omnes aut documenta non essent catholice fidei veritates a cunctis fidelibus credende de necessitate, et quia eorum doctrine in multis 10 passibus reperirentur contrarientes et quia essent, quomodo fecerunt philosophi, unus alterum redarguentes et quia ipsi doctrinas suas submiserant correctioni ecclesie et quia non solum ecclesie sed cujusvis sencientis melius, scientes Daniele teste 1 „transeunte tempore multiplicem futuram scienciam fore“, et quod multis in seculo excellentibus futuris ingeniis plus quam oculus eorum singuli oculi plurimorum futurorum et frequen- 15 cius veritatem discussuri et lucidius essent visuri. non suffragante igitur ipsis divina auctoritate, ut dei ex parte, quomodo eloquii dei auctores, loquerentur, scripta omnia eorum eo ipso, quod eorumb, non certe essent tradiciones catholice fidei, eisdem profitentibus non sibi sed solis sanctarum scripturarum auctoribus esse credendum et quod negare non poterant, sicut in majorum precedencium ita in eorum scriptis contineri 20 multa, que possent justo judicio et nulla temeritate culpari. adhue eciam de istis sanctus Thomas in prima parte 2 diceret eorum doctrinis tanquam fidei catholice credendum non esse, eciamsi c dicerent illa se habuisse revelacione. quid vero approbacio ecclesie circa eorum doctrinas d operaretur, exponere preteriens dicebat: quod si de sanctorum doctrinis hec vera essent, qua igitur audacia quis affirmaret velut pro fide catholica tenenda esse 25 scripta per Alexandrum de Ales °3, Bonaventuram 4, Scotum 5, Ulricum“ aliosque doctores in theologia scolasticos, quorum doctrine eciam in actibus publicis reprobarentur per scolares eorum? eadem quoque mensura foret circa doctores juris canonici vel civilis, Johannem Andree " et Anthonium de Butrio, Baldum I aut Bartolum 8, eorum labore pocius intendente circa decisionem litium quam divinorum explanacionem eloquiorum, quorum so expositoribus eciam sanctis non accedente alio ex necessitate non crederetur, nisi in quantum valide sunt probaciones eorum. postremo autem loco, ut eis necessario non credatur, reputandi essent quicumque dicentes mensuram fidei tenendam secundum pro- a) ist in Waam Rande nachgetragen. b) so BWR; man ergünze aus dem Vorhergehenden scripta. c) eciam ist in W um Rande nachgetragen. d) ist in W korrigiert aus doctrinis. e) sic. f) em.; BWR Baldi. g) cm.; 35 BWR Bartoli. 1 Daniel 12, 4. 2 Der Ausspruch findet sich nicht wörtlich, aber dem Sinne nach in S. Thomac Aquinatis Summa theologiae Pars I quaestio 1 articulus 8 (Opera omnia Tom. 4, Romae 1888, pag. 22). s Uber den Scholastiker Alexander von Hales (gest. 1245) vergleiche man Rettberg bei Herzog- Hauck, Realencyklopädie für protestantische Theo- logie 1, 352-354 und Stöckl bei Wetzer und Welte, Kirchenlexikon 1, 496-499. 4 Der Minorit Johannes Fidanza Bonaventura (geb. 1221, gest. 1274), ein Schüler des Alexander von Hales, später Kardinalbischof von Albano. Vgl. Nitzsch in der Realencyklopädic 3, 282-287 und Jeiler im Kirchenlexikon 2, 1017-1027. Der bekaunte Minorit Johannes Duns Scotus (gest. 1308). Vgl. Seeberg in der Realencyklopädie 5, 62-75 und Döllinger im Kirchenlexikon 10,2127 bis 2133. “ Der Dominikaner Ulrich Engelberti von Straß- 40 burg (gest. 1277), Verfasser einer Summa theo- logiae. Vgl. Loë im Kirchenlexikon 12, 219-220 und Finke, Ungedruckte Dominikanerbriefe des 13. Jahrhunderts (Paderborn 1891) S. 18-22. 7 Über Johannes Andreä (geb. ca. 1270, gest. 45 1348), Antonius de Butrio (geb. ca. 1338, gest. 1408), Baldus de Ubaldis (geb. ca. 1327, gest. 1400), Bartholomäus von Brescia (gest. 1258) und ihre Schriften vergleiche man Schulte, Geschichte der Quellen und Literatur des canonischen Rechts 50 2, 205�229; 289-294; 275�277; 83-88.
658 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! März 28 divino, sed humano spiritu fuerunt locuti semet ipsos dictorum suorum allegantes auctores, non vero deum, quomodo prophete in principio suarum locucionum attestantes „hec dicit dominus deus" vel „locutus est dominus" seu „audite verbum domini". studium quoque a philosophorum non fuerat unam communem doctrinam sequi, sed reprobantes unus alium, eciam discipuli magistros suos, tanquam singuli super alios essentes magistri gloriarentur 5 sectas constituere differentes, adinventis novis doctrinis et peregrinis, propterea quod non erat illis magister unus, qui in celis est, cujus doctrine se conformarent, quomodo fuit sanctis doctoribus laborantibus exponere scripturam sacram ad sensum spiritus sancti, auctoris illius. quorum tamen doctorum libri omnes aut documenta non essent catholice fidei veritates a cunctis fidelibus credende de necessitate, et quia eorum doctrine in multis 10 passibus reperirentur contrarientes et quia essent, quomodo fecerunt philosophi, unus alterum redarguentes et quia ipsi doctrinas suas submiserant correctioni ecclesie et quia non solum ecclesie sed cujusvis sencientis melius, scientes Daniele teste 1 „transeunte tempore multiplicem futuram scienciam fore“, et quod multis in seculo excellentibus futuris ingeniis plus quam oculus eorum singuli oculi plurimorum futurorum et frequen- 15 cius veritatem discussuri et lucidius essent visuri. non suffragante igitur ipsis divina auctoritate, ut dei ex parte, quomodo eloquii dei auctores, loquerentur, scripta omnia eorum eo ipso, quod eorumb, non certe essent tradiciones catholice fidei, eisdem profitentibus non sibi sed solis sanctarum scripturarum auctoribus esse credendum et quod negare non poterant, sicut in majorum precedencium ita in eorum scriptis contineri 20 multa, que possent justo judicio et nulla temeritate culpari. adhue eciam de istis sanctus Thomas in prima parte 2 diceret eorum doctrinis tanquam fidei catholice credendum non esse, eciamsi c dicerent illa se habuisse revelacione. quid vero approbacio ecclesie circa eorum doctrinas d operaretur, exponere preteriens dicebat: quod si de sanctorum doctrinis hec vera essent, qua igitur audacia quis affirmaret velut pro fide catholica tenenda esse 25 scripta per Alexandrum de Ales °3, Bonaventuram 4, Scotum 5, Ulricum“ aliosque doctores in theologia scolasticos, quorum doctrine eciam in actibus publicis reprobarentur per scolares eorum? eadem quoque mensura foret circa doctores juris canonici vel civilis, Johannem Andree " et Anthonium de Butrio, Baldum I aut Bartolum 8, eorum labore pocius intendente circa decisionem litium quam divinorum explanacionem eloquiorum, quorum so expositoribus eciam sanctis non accedente alio ex necessitate non crederetur, nisi in quantum valide sunt probaciones eorum. postremo autem loco, ut eis necessario non credatur, reputandi essent quicumque dicentes mensuram fidei tenendam secundum pro- a) ist in Waam Rande nachgetragen. b) so BWR; man ergünze aus dem Vorhergehenden scripta. c) eciam ist in W um Rande nachgetragen. d) ist in W korrigiert aus doctrinis. e) sic. f) em.; BWR Baldi. g) cm.; 35 BWR Bartoli. 1 Daniel 12, 4. 2 Der Ausspruch findet sich nicht wörtlich, aber dem Sinne nach in S. Thomac Aquinatis Summa theologiae Pars I quaestio 1 articulus 8 (Opera omnia Tom. 4, Romae 1888, pag. 22). s Uber den Scholastiker Alexander von Hales (gest. 1245) vergleiche man Rettberg bei Herzog- Hauck, Realencyklopädie für protestantische Theo- logie 1, 352-354 und Stöckl bei Wetzer und Welte, Kirchenlexikon 1, 496-499. 4 Der Minorit Johannes Fidanza Bonaventura (geb. 1221, gest. 1274), ein Schüler des Alexander von Hales, später Kardinalbischof von Albano. Vgl. Nitzsch in der Realencyklopädic 3, 282-287 und Jeiler im Kirchenlexikon 2, 1017-1027. Der bekaunte Minorit Johannes Duns Scotus (gest. 1308). Vgl. Seeberg in der Realencyklopädie 5, 62-75 und Döllinger im Kirchenlexikon 10,2127 bis 2133. “ Der Dominikaner Ulrich Engelberti von Straß- 40 burg (gest. 1277), Verfasser einer Summa theo- logiae. Vgl. Loë im Kirchenlexikon 12, 219-220 und Finke, Ungedruckte Dominikanerbriefe des 13. Jahrhunderts (Paderborn 1891) S. 18-22. 7 Über Johannes Andreä (geb. ca. 1270, gest. 45 1348), Antonius de Butrio (geb. ca. 1338, gest. 1408), Baldus de Ubaldis (geb. ca. 1327, gest. 1400), Bartholomäus von Brescia (gest. 1258) und ihre Schriften vergleiche man Schulte, Geschichte der Quellen und Literatur des canonischen Rechts 50 2, 205�229; 289-294; 275�277; 83-88.
Strana 659
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 659 prium eorum judicium vel arbitrium. a quo proposito non multum distarent sub nomine olim Eugenii contenta in bulla „Deus novit“ 1, quod papa omnia statuta et declarata per generalia concilia, dummodo in ipsis fidei fundamenta non existant, potest amovere a et corrigere pro sue b libito voluntatis. actorc itaque ejusmodi assercionis libitum volun- 5 tatis allegans, non racionem ut philosophi vel divinam auctoritatem ut sancti, quam maxime catholice fidei obviaret, attendi facile poterat, multe namque sunt veritates fidei non dicte fundamenta ejus, sed ex ipsis elicite. illas tamen diceret se posse corrigere pro libito voluntatis. jam igitur, cum pauciora sint principia conclusionibus per eadem elicitis, quam plurime veritates fidei, quinimmo major ac maxima pars earum ex humana 10 dependerent tradicione, quia corrigende et amovende pro libito voluntatis pape. atqui sacra testaretur pagina2, quod „non voluntate humana allata est aliquando prophecia, sed spiritu sancto inspirati locuti sunt sancti dei homines"; et iterum 3, quod „sicut ea, que sunt hominis, nescit nisi spiritus hominis, qui in ipso est, ita et, que sunt dei, nemo cognovit nisi spiritus dei"; et rursus 4, quod „si difficile estimamus, que in terra sunt, 15 et, que in prospectu sunt, invenimus cum labore, que autem in celo sunt, quis investi- gavit? sensum autem dei quis sciet, nisi ipse dederit sapienciam et miserit spiritum sanctum suum de altissimis?“ salvatoris preterea testimonio 5 non proprius sensus aut voluntatis libitum, sed mittendus per eum „spiritus sanctus esset omnem veritatem doc- turus“, quia, sicut per eum datur sermo sapiencie et sciencie, ita eciam et fides, igitur 20 non d humanus aut proprius sensus, sed spiritus dei suggerens omnia, que Christus dixit, omnium profecto catholicorum magister, unus ille utique esset, secundum cujus tradi- cionem tenendae esset catholica fides. propterf quod maxime circumspiciendum g erat omnibus Christianis, secundum cujus tradicionem suscipere ac manutenere deberent fidei catholice veritates. [2d] ex h premissis autem constito ! non secundum humanam sed 25 secundum divinam tradicionem suscipiendam tenendamque esse catholicam fidem, que illa tradicio sit, exponebat pro quarto dicto, quamvis non a priori, a posteriori tamen posse agnosci evidenter. etenim cum ea tradicio sit a spiritu dei „ubi vult spirante" 6, ignorato, donec per ecclesiam declaretur, unde veniat aut quo vadat, multis optantibus de se dici ejusmodi spiritum eisdem affuisse nec facile, quod aliis affuerit, 30 confiteri volentibus, deficientibus item miraculis, que in tradicione veritatum catholice fidei, quando per ecclesiam determinantur, raro aut nunquam consueverunt k fieri, pro- bacio utique a priori difficillima1 esset. quia vero non tam raciocinacionis intelligencia nota apud omnes, quam reverencia auctoritatis ecclesie robur prestaret diffinicionibus, ideo ad probacionem necesse erat aliunde sumere principium faciende hujus notificacionis, 35 videlicet que reputanda esset tradicio divina. quod palam nobis fieret, si agnosceremus tribunal supremum, ad quod indubie pertinet determinare veritates catholice fidei et reprobare dampnareque auctoritative illi contrariantes errores. dicebat igitur hoc nobis innotescere ex descripcione. namque tradicio proprie divina illa intelligenda est, cui omnibus assentire et nemini fidelium contravenire licet juxta apostolicum 40 documentum in prima canonica Jude 7, cum ait „carissimi, omnem sollicitudinem faciens scribendi vobis de communi vestra salute necesse habui scribere vobis deprecans super- 1441 Märs 28 45 a) W amonere. b) W suo. c) em.; BWR ootorque ; in B'ist hier am Rande bemerkt notn. d) W wiederholt non. e) tenenda — tradicionem ist in W auf dem unteren Rande von fol. 173 b nachgetragen. f) in B am Rande nota, g) W conspiciendum. h) in R am Rande 4. i) W constituto. k) R stelll um fieri consueverunt. 1) B difficilima. 50 1 Vom 13. September 1433 (gedr. Mansi 29, 82-89 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 568-574). Vgl. RTA. 11, 16. 2. Petr. 1, 21. 3 1. Cor. 2, 11. A 6 Weisheit 9, 16. Joh. 16, 13. Vgl. Joh. 3, 8. Jud. 3.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 659 prium eorum judicium vel arbitrium. a quo proposito non multum distarent sub nomine olim Eugenii contenta in bulla „Deus novit“ 1, quod papa omnia statuta et declarata per generalia concilia, dummodo in ipsis fidei fundamenta non existant, potest amovere a et corrigere pro sue b libito voluntatis. actorc itaque ejusmodi assercionis libitum volun- 5 tatis allegans, non racionem ut philosophi vel divinam auctoritatem ut sancti, quam maxime catholice fidei obviaret, attendi facile poterat, multe namque sunt veritates fidei non dicte fundamenta ejus, sed ex ipsis elicite. illas tamen diceret se posse corrigere pro libito voluntatis. jam igitur, cum pauciora sint principia conclusionibus per eadem elicitis, quam plurime veritates fidei, quinimmo major ac maxima pars earum ex humana 10 dependerent tradicione, quia corrigende et amovende pro libito voluntatis pape. atqui sacra testaretur pagina2, quod „non voluntate humana allata est aliquando prophecia, sed spiritu sancto inspirati locuti sunt sancti dei homines"; et iterum 3, quod „sicut ea, que sunt hominis, nescit nisi spiritus hominis, qui in ipso est, ita et, que sunt dei, nemo cognovit nisi spiritus dei"; et rursus 4, quod „si difficile estimamus, que in terra sunt, 15 et, que in prospectu sunt, invenimus cum labore, que autem in celo sunt, quis investi- gavit? sensum autem dei quis sciet, nisi ipse dederit sapienciam et miserit spiritum sanctum suum de altissimis?“ salvatoris preterea testimonio 5 non proprius sensus aut voluntatis libitum, sed mittendus per eum „spiritus sanctus esset omnem veritatem doc- turus“, quia, sicut per eum datur sermo sapiencie et sciencie, ita eciam et fides, igitur 20 non d humanus aut proprius sensus, sed spiritus dei suggerens omnia, que Christus dixit, omnium profecto catholicorum magister, unus ille utique esset, secundum cujus tradi- cionem tenendae esset catholica fides. propterf quod maxime circumspiciendum g erat omnibus Christianis, secundum cujus tradicionem suscipere ac manutenere deberent fidei catholice veritates. [2d] ex h premissis autem constito ! non secundum humanam sed 25 secundum divinam tradicionem suscipiendam tenendamque esse catholicam fidem, que illa tradicio sit, exponebat pro quarto dicto, quamvis non a priori, a posteriori tamen posse agnosci evidenter. etenim cum ea tradicio sit a spiritu dei „ubi vult spirante" 6, ignorato, donec per ecclesiam declaretur, unde veniat aut quo vadat, multis optantibus de se dici ejusmodi spiritum eisdem affuisse nec facile, quod aliis affuerit, 30 confiteri volentibus, deficientibus item miraculis, que in tradicione veritatum catholice fidei, quando per ecclesiam determinantur, raro aut nunquam consueverunt k fieri, pro- bacio utique a priori difficillima1 esset. quia vero non tam raciocinacionis intelligencia nota apud omnes, quam reverencia auctoritatis ecclesie robur prestaret diffinicionibus, ideo ad probacionem necesse erat aliunde sumere principium faciende hujus notificacionis, 35 videlicet que reputanda esset tradicio divina. quod palam nobis fieret, si agnosceremus tribunal supremum, ad quod indubie pertinet determinare veritates catholice fidei et reprobare dampnareque auctoritative illi contrariantes errores. dicebat igitur hoc nobis innotescere ex descripcione. namque tradicio proprie divina illa intelligenda est, cui omnibus assentire et nemini fidelium contravenire licet juxta apostolicum 40 documentum in prima canonica Jude 7, cum ait „carissimi, omnem sollicitudinem faciens scribendi vobis de communi vestra salute necesse habui scribere vobis deprecans super- 1441 Märs 28 45 a) W amonere. b) W suo. c) em.; BWR ootorque ; in B'ist hier am Rande bemerkt notn. d) W wiederholt non. e) tenenda — tradicionem ist in W auf dem unteren Rande von fol. 173 b nachgetragen. f) in B am Rande nota, g) W conspiciendum. h) in R am Rande 4. i) W constituto. k) R stelll um fieri consueverunt. 1) B difficilima. 50 1 Vom 13. September 1433 (gedr. Mansi 29, 82-89 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 568-574). Vgl. RTA. 11, 16. 2. Petr. 1, 21. 3 1. Cor. 2, 11. A 6 Weisheit 9, 16. Joh. 16, 13. Vgl. Joh. 3, 8. Jud. 3.
Strana 660
660 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Mars 28 certari semel tradite sanctis fidei". apostolo igitur docente pro veritate fidei semel tradita sanctis supercertandum fore et hoc ex necessitate salutis, quia dicit „necesse habui scribere", manifeste constaret illam esse divinam tradicionem, secundum quam tenere debemus fidem catholicam, pro qua tanquam de necessitate salutis debemus supercertari velut pro communi omnium Christianorum salute. itaque non satis est fidelibus certare 5 ac pugnare, ut firma maneat ejusmodi tradicio, sed supercertari. quo utique verbo aperte declaratur, quod hujusmodi tradicioni nulli fidelium contradicere licet seu illam in dubium revocare vel appellare ab ea aut ipsam quomodolibet inpugnare, sed quod eam magis debet tueri ac pro viribus defensare predicare et usque ad animam et sanguinem con- firmare, circa tradicionem hanc maxima philosophorum ab eis reputata velut proposicione 10 per se nota plane deficiente. etenim, cum illi dicant de philosophie doctrinis „non quis, sed quid dicatur, attende", in religione Christiana non tam quid dicatur, sed quis dicat, attendendum est, quoniam, eciamsi illud non intelligatur, propter auctoritatem dicentis, quia scitur aut creditur illum mentiri aut fallere non posse, credi illud oportet. quod inter philosophos locum non habebat, siquidem non obstante dicentis auctoritate secundum eos 15 liceat cuilibet homini alterius cujuslibet dictum examinare, an verum falsum honestum inhonestumve justum aut injustum esset, et a, quod sibi bonum videbatur, tenere, respuere vero aliud non tale. cognoscebant etenim nature condicionem humane, ut nullus omnia sciret quodque judicium ejus fallibile esset. quod profecto scriptura sacra apercius testatur 1, diffiniens omnem hominem esse mendacem. propter quod in policia Christiana 20 maxime attendi oportet ad dicentis auctoritatem, ut talis sit, quod juxta prefatum aposto- licum documentum pro tradicione ejus, hoc est determinacione, liceat Christianis omnibus supercertari, quoniam vero inquit „tradite semel“ 2, docemur aperte judicium tribunalis, a b quo diffinitur veritas fidei, graduacionem non pati tribunalis superioris, ut, quemad- modum in potestatibus fit subordinatis domino, post tria judicia sentencia datur exe- 25 cucioni, a quo, quod tamen in primo et secundo fit, appellare non licet. quia igitur voluit apostolica doctrina supercertari pro semel tradita fide inexpectata confirmacione tribunalis superioris, ostendit eo ipso, a quo ejusmodi tradicio emanat, supremum tribunal fore, cui satis sit semel diffinivisse, ut omnes acquiescere teneantur, nullo c judicium ejus infirmare valente, ut, sicut de deo legimus 3, quod d "semel loquitur et id secundo non so repetit“, tribunali huic non sit necesse semel diffinita repetere. quod vero sit vel ubi reperiatur in terris hujusmodi tribunal supremum, dicebat, quod considerandie sunt hu- manarum sive ecclesiasticarum gradus potestatum seu principalia judicia omnium Christianorum, in quibus de veritate ac justicia determinari consuevit et quibus ex auc- toritate creditur, eciam nulla in sentencia aut consilio eorum allegata racione, sed quia 35 sic eisdem visum est verum aut justum esse sive necessarium vel expediens. prima autem videntur esse judicia regum et principum, libro attestante sapiencie 4, quod „per eam reges regnant et legum conditores justa decernunt ac principes imperant et potentes decernunt justiciam". quod indubie verum est, si conformiter agerent ad judicium sapiencie, per quam decernere debent justiciam, deque pertinentibus ad judicium eorum 40 interque eorum subditos, horum facultatum vel corporum, non vero animarum regimine a deo illis concesso. nam quantum ad doctrinam fidei vel bonorum morum, de quibus regibus hoc sit intelligendum, seculi aut ecclesie, manifestat Christi doctrina non illos, sed hos, apostolos videlicet et discipulos suos, constituentis doctores populi Christiani, dato eis precepto 5 „euntes docete omnes gentes", "docentes eos servare, quecumque 45 a) om. R. b) a — tribunalis ist in W am Rande nachgetragen. c) W in illo. d) ist in W korrigiert für qui. e) ist in W korrigiert für consecrandi. 2 Röm. 3, 4. Vgl. oben Z. 1. Hiob 33, 14. Sprüche 8, 15-16. Matth. 28, 19-20. 50
660 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Mars 28 certari semel tradite sanctis fidei". apostolo igitur docente pro veritate fidei semel tradita sanctis supercertandum fore et hoc ex necessitate salutis, quia dicit „necesse habui scribere", manifeste constaret illam esse divinam tradicionem, secundum quam tenere debemus fidem catholicam, pro qua tanquam de necessitate salutis debemus supercertari velut pro communi omnium Christianorum salute. itaque non satis est fidelibus certare 5 ac pugnare, ut firma maneat ejusmodi tradicio, sed supercertari. quo utique verbo aperte declaratur, quod hujusmodi tradicioni nulli fidelium contradicere licet seu illam in dubium revocare vel appellare ab ea aut ipsam quomodolibet inpugnare, sed quod eam magis debet tueri ac pro viribus defensare predicare et usque ad animam et sanguinem con- firmare, circa tradicionem hanc maxima philosophorum ab eis reputata velut proposicione 10 per se nota plane deficiente. etenim, cum illi dicant de philosophie doctrinis „non quis, sed quid dicatur, attende", in religione Christiana non tam quid dicatur, sed quis dicat, attendendum est, quoniam, eciamsi illud non intelligatur, propter auctoritatem dicentis, quia scitur aut creditur illum mentiri aut fallere non posse, credi illud oportet. quod inter philosophos locum non habebat, siquidem non obstante dicentis auctoritate secundum eos 15 liceat cuilibet homini alterius cujuslibet dictum examinare, an verum falsum honestum inhonestumve justum aut injustum esset, et a, quod sibi bonum videbatur, tenere, respuere vero aliud non tale. cognoscebant etenim nature condicionem humane, ut nullus omnia sciret quodque judicium ejus fallibile esset. quod profecto scriptura sacra apercius testatur 1, diffiniens omnem hominem esse mendacem. propter quod in policia Christiana 20 maxime attendi oportet ad dicentis auctoritatem, ut talis sit, quod juxta prefatum aposto- licum documentum pro tradicione ejus, hoc est determinacione, liceat Christianis omnibus supercertari, quoniam vero inquit „tradite semel“ 2, docemur aperte judicium tribunalis, a b quo diffinitur veritas fidei, graduacionem non pati tribunalis superioris, ut, quemad- modum in potestatibus fit subordinatis domino, post tria judicia sentencia datur exe- 25 cucioni, a quo, quod tamen in primo et secundo fit, appellare non licet. quia igitur voluit apostolica doctrina supercertari pro semel tradita fide inexpectata confirmacione tribunalis superioris, ostendit eo ipso, a quo ejusmodi tradicio emanat, supremum tribunal fore, cui satis sit semel diffinivisse, ut omnes acquiescere teneantur, nullo c judicium ejus infirmare valente, ut, sicut de deo legimus 3, quod d "semel loquitur et id secundo non so repetit“, tribunali huic non sit necesse semel diffinita repetere. quod vero sit vel ubi reperiatur in terris hujusmodi tribunal supremum, dicebat, quod considerandie sunt hu- manarum sive ecclesiasticarum gradus potestatum seu principalia judicia omnium Christianorum, in quibus de veritate ac justicia determinari consuevit et quibus ex auc- toritate creditur, eciam nulla in sentencia aut consilio eorum allegata racione, sed quia 35 sic eisdem visum est verum aut justum esse sive necessarium vel expediens. prima autem videntur esse judicia regum et principum, libro attestante sapiencie 4, quod „per eam reges regnant et legum conditores justa decernunt ac principes imperant et potentes decernunt justiciam". quod indubie verum est, si conformiter agerent ad judicium sapiencie, per quam decernere debent justiciam, deque pertinentibus ad judicium eorum 40 interque eorum subditos, horum facultatum vel corporum, non vero animarum regimine a deo illis concesso. nam quantum ad doctrinam fidei vel bonorum morum, de quibus regibus hoc sit intelligendum, seculi aut ecclesie, manifestat Christi doctrina non illos, sed hos, apostolos videlicet et discipulos suos, constituentis doctores populi Christiani, dato eis precepto 5 „euntes docete omnes gentes", "docentes eos servare, quecumque 45 a) om. R. b) a — tribunalis ist in W am Rande nachgetragen. c) W in illo. d) ist in W korrigiert für qui. e) ist in W korrigiert für consecrandi. 2 Röm. 3, 4. Vgl. oben Z. 1. Hiob 33, 14. Sprüche 8, 15-16. Matth. 28, 19-20. 50
Strana 661
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 661 1441 Märs 28 mandavi vobis", hii nempe constituti sunt principes super omnem terram, eciam et reges, alibia psalmista testante b 1, quod, „dum discernit“ spiritus celestis, reges constituti sunt super terram", „multa evangelizantes virtute". Johannes quoque in apocalipsi 2: „fecisti nos deo nostro regnum et sacerdotes, et regnabimus super terram." quia igitur apo- 5 stolorum et discipulorum Christi successores sunt episcopi et doctores, quos magistros esse voluit orbis tocius, „non estque discipulus supra magistrum“3, determinare igitur de veritatibus fidei ad istos, non ad illos pertinere diceretur. quam veritatem Basilius imperator in presencia octave synodi Constantinopolitane 4 expresse professus extitit ante- que ipsum et postea quam plurimi reges et principes. quibus etsi Christus ecclesiam 10 suam commendavit tuendam, non tamen illuminandam docendam erudiendam et corri- piendam ab eis, jurisdictione eis minime competente supra minimum clericorum clericali gaudentem privilegio. et quoniam congregaciones mandato d facte regum et principum secularium vigorem sumerent ab ipsorum auctoritate, si eis divina lege concessum non est determinare, que sit veritas catholice fidei, quibuscumque igitur dietis eorum 15 id ipsum minime diffinire liceret, non ecclesia ab eis, sed ipsis ab ecclesia sumentibus fidem. judicia denique ordine secundo magne auctoritatis determinaciones essent uni- versitatum generalium studiorum, communi habita collacione vel seorsum doctorum mul- torum in eisdem consistencium, at vero quiae in quibuscumque determinacionibus factis per generalia studia ut plurimum non episcopi sed conveniunt doctores premittiturque 20 semper protestacio, quod per illas non intendunt contravenire catholice fidei aut deter- minacionibus ecclesie, cujus judicio, ut corrigat, subiciunt determinaciones suas, tradicio autem fidei catholice illa est, ut, eciam „si angelus de celo aliud evangelizaverit, ana- thema sit" 5, eo ipso igitur ex tenore suarum 5 determinacionum generalium studiorum doctores recognoscerent, illas non esse tradiciones catholice fidei, dubios se esse profitentes 25 suarum tenore protestacionum et determinaciones suas corrigi poscentes addicione minu- cioneve aut quavis mutacione alia, eciam et revocacione totali. tradicioni autem fidei catholice, cum censeatur „sermo dei, qui clipeus ignitus est, omnibus sperantibus in se“ 6, quidquam addendum minuendumque minime est, ne presumens talia Salomone teste „arguatur inveniaturque mendax". quocirca, si determinacio cujusvis studii generalis so dici non potest tradicio catholice fidei, minus profecto esset determinacio unius aut plurium doctorum in studiis vel alibi consistencium singillatim exponencium suas deter- minaciones validas aliquando non quidem eorum auctoritate, sed pro quanto in eis re- periatur efficacia probacionum. essent preterea capitulorum generalium mendicancium et aliorum quorumlibet ordinum h, in eisdem convenientibus quam plurimis doctis et vir- s5 tuosis hominibus, tercio loco judicia maxime reputacionis, sed inter se ipsos itai, ut absque ulla repugnancia execucioni tradantur. cum vero in eis non tractetur de com- muni omnium Christianorum salute, sed de pertinentibus ad ordines eorum, neque alios quoslibet ad illa tractandum admittunt, propterea illorum diffinicio intelligenda non esset tradicio catholice fidei. postremo autem loco judicia essent patriarchalium prima- 40 cialium k ac provincialium et episcopalium conciliorum, in quibus de multis questionibus fidei deque aliis pertinentibus ad salutem fidelium multe persepe fiunt determinaciones. a) BWR add. eodem. b) om. R. c) BR descernit. d) W stellt um facte mandato. e) W qui. f) R premittique. g) W suorum. h) R aliorum. i) ist in W vom Schreiber über der Zeile nachgetragen. k) ist in W korrigiert aus primiciallum. Ps. 67, 15 und 12. Арос. 5, 10. Matth. 10, 24; Luc. 6, 40. Dies bezieht sich vermutlich auf die Dispu- tation des Kaisers mit einigen der vom Patriarchen 50 Photius ordinierten Bischöfe in der sechsten Sitzung Deutsche Reichstags-Akten XV. 1 45 der Synode am 15. Oktober 869. Vgl. Mansi 16, 86-87. Gal. 1, 8. Sprüche 30, 5. Ebenda. 84
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 661 1441 Märs 28 mandavi vobis", hii nempe constituti sunt principes super omnem terram, eciam et reges, alibia psalmista testante b 1, quod, „dum discernit“ spiritus celestis, reges constituti sunt super terram", „multa evangelizantes virtute". Johannes quoque in apocalipsi 2: „fecisti nos deo nostro regnum et sacerdotes, et regnabimus super terram." quia igitur apo- 5 stolorum et discipulorum Christi successores sunt episcopi et doctores, quos magistros esse voluit orbis tocius, „non estque discipulus supra magistrum“3, determinare igitur de veritatibus fidei ad istos, non ad illos pertinere diceretur. quam veritatem Basilius imperator in presencia octave synodi Constantinopolitane 4 expresse professus extitit ante- que ipsum et postea quam plurimi reges et principes. quibus etsi Christus ecclesiam 10 suam commendavit tuendam, non tamen illuminandam docendam erudiendam et corri- piendam ab eis, jurisdictione eis minime competente supra minimum clericorum clericali gaudentem privilegio. et quoniam congregaciones mandato d facte regum et principum secularium vigorem sumerent ab ipsorum auctoritate, si eis divina lege concessum non est determinare, que sit veritas catholice fidei, quibuscumque igitur dietis eorum 15 id ipsum minime diffinire liceret, non ecclesia ab eis, sed ipsis ab ecclesia sumentibus fidem. judicia denique ordine secundo magne auctoritatis determinaciones essent uni- versitatum generalium studiorum, communi habita collacione vel seorsum doctorum mul- torum in eisdem consistencium, at vero quiae in quibuscumque determinacionibus factis per generalia studia ut plurimum non episcopi sed conveniunt doctores premittiturque 20 semper protestacio, quod per illas non intendunt contravenire catholice fidei aut deter- minacionibus ecclesie, cujus judicio, ut corrigat, subiciunt determinaciones suas, tradicio autem fidei catholice illa est, ut, eciam „si angelus de celo aliud evangelizaverit, ana- thema sit" 5, eo ipso igitur ex tenore suarum 5 determinacionum generalium studiorum doctores recognoscerent, illas non esse tradiciones catholice fidei, dubios se esse profitentes 25 suarum tenore protestacionum et determinaciones suas corrigi poscentes addicione minu- cioneve aut quavis mutacione alia, eciam et revocacione totali. tradicioni autem fidei catholice, cum censeatur „sermo dei, qui clipeus ignitus est, omnibus sperantibus in se“ 6, quidquam addendum minuendumque minime est, ne presumens talia Salomone teste „arguatur inveniaturque mendax". quocirca, si determinacio cujusvis studii generalis so dici non potest tradicio catholice fidei, minus profecto esset determinacio unius aut plurium doctorum in studiis vel alibi consistencium singillatim exponencium suas deter- minaciones validas aliquando non quidem eorum auctoritate, sed pro quanto in eis re- periatur efficacia probacionum. essent preterea capitulorum generalium mendicancium et aliorum quorumlibet ordinum h, in eisdem convenientibus quam plurimis doctis et vir- s5 tuosis hominibus, tercio loco judicia maxime reputacionis, sed inter se ipsos itai, ut absque ulla repugnancia execucioni tradantur. cum vero in eis non tractetur de com- muni omnium Christianorum salute, sed de pertinentibus ad ordines eorum, neque alios quoslibet ad illa tractandum admittunt, propterea illorum diffinicio intelligenda non esset tradicio catholice fidei. postremo autem loco judicia essent patriarchalium prima- 40 cialium k ac provincialium et episcopalium conciliorum, in quibus de multis questionibus fidei deque aliis pertinentibus ad salutem fidelium multe persepe fiunt determinaciones. a) BWR add. eodem. b) om. R. c) BR descernit. d) W stellt um facte mandato. e) W qui. f) R premittique. g) W suorum. h) R aliorum. i) ist in W vom Schreiber über der Zeile nachgetragen. k) ist in W korrigiert aus primiciallum. Ps. 67, 15 und 12. Арос. 5, 10. Matth. 10, 24; Luc. 6, 40. Dies bezieht sich vermutlich auf die Dispu- tation des Kaisers mit einigen der vom Patriarchen 50 Photius ordinierten Bischöfe in der sechsten Sitzung Deutsche Reichstags-Akten XV. 1 45 der Synode am 15. Oktober 869. Vgl. Mansi 16, 86-87. Gal. 1, 8. Sprüche 30, 5. Ebenda. 84
Strana 662
662 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Mär: 28 quia tamen ab eorum judicio provocare licet ad apostolicam sedem eorumque sentenciis per tribunal superius minime approbatis non ligantur nisi subditi, tradicio vero fidei est, aa qua non appellare, sed pro qua supercertari debent omnes Christi fideles, haudubio determinaciones eorum censende non essent tradiciones catholice fidei. [II. Parcella secunda: de tradicione Christiana, quod ex doctrina evangelii illa sit determinacio synodi generalis, tribunalis divini in terra supremi.] [3] Expositis b premissis erudimentis quatuor attenciores reddentibus audientes, ut animadverterent, quam necessarium Christi fidelibus sit pro tradicione fidei non omnem accipere doctrinam, sed ab eo tribunali manantemc, pro d judicio cujus est super- certandum, per declarata igitur constante nullum ex nominatis tribunal fore supremum, 10 cujus judicio absque repugnacione vel quovis recursu acquiescere tenentur omnes Christiani, ad hoc, ut ipsius determinacio, si sit de communi salute, censeatur tradicio catholice fidei, ponebate verbi ductor Johannes ipse pro conclusione firma: quod ejus- modi tribunal supremum in ecclesia militante? foret synodus generalis ecclesiam catholicam militantem representans, propterea quod suas diffi- 15 niciones, prout constabat ab inicio celebracionis generalium conciliorum, juxta modum apostolice doctrine sub anathemate concluderet et quia juxta determinacionem nostris factam diebus 1 eidem obedire teneretur quicumque fidelis, eciamsi papalis sit dignitatis. hujus autem tribunalis primum dignius ac excellencius membrum cum esset ipse pontifex summus, quomodo Petrus ejus predecessor in medio fratrum residens primus, ne princi- 20 palius concilii suppositum aut primus deficeret presidens ejus, racione utique sui officii pre ceteris Christianis foret generali concilio interesse obligatus per se aut presidentes suos. in eandem igitur sentenciam convenientibus generali synodo et papa, si illa est de pertinentibus ad fidem vel ad bonos mores, nemo dubitabit Christianorum, quod pro ea supercertari, non vero ab hujusmodi sentencia appellare licet neque illi quomodolibet 25 repugnare. etenim cum summo pontifici omnis humana creatura subjecta sit de necessi- tate salutis, acquiescente eo, prout obligatur, determinacioni concilii merito omnes Christi fideles obligatos se reputant acquiescere. quoniam igitur hec de obediencia pape et cunc- torum fidelium concilio generali esset € determinacio catholice fidei nedum semel sed persepe tradita, sanctis magna Constanciensi synodo eam bis promulgante in publica so sessione 2, Basiliensi autem quam pluries et ultra hec innovante 3 solemniter ac tota ecclesia in id consenciente, si igitur pro tradita semel fide supercertandum est, pro ista plus quam supercertandum esset. hec igitur conclusio irrefragabilissima i foret, quod volentibus, ut catholicos decet, tenere diffiniciones dictorum generalium conciliorum Con- stanciensis et Basiliensis dubium minime esset tradicionem fidei illam esse di- 35 cendam, que assenciente papa emanaretk a judicio synodil generalis, cui omnes fideles ac eciam papa acquiescere tenentur, sique aliud saperent, anathema fierent. [4] verum quoniam prima dictarum racionum in principio parcelle hujus con- currere videtur in papa (nam sicut generalis synodus ita et summus pontifex consuevit a) ist in Wüber der Zeile nachgetragen. b) in BWR beginnt hier cap. 12 mit der Uberschrift Secunda parcella 40 specificat, quod determinacio generalis synodi est tradicio, secundum quam omnes Christiani credere et manutenere debent veritates catholice fidei, probacione data ex multiplici testimonio evangelii. c) ist in W korrigiert für manutenentem. d) ist in Wüber der Zeile nachgetragen. e) hier ist in BW am Rande bemerkt conclusio principalis. f) em.; BWE militanti. g) W est. h) BW plures. i) ist in W korrigiert aus irre- fragabilis. k) R emanare et. l) in B korr. aus synodali; R synodali. 45 Am 30. März und am 6. April 1415 in der 4. und 5. Session des Konstanzer Konzils (Mansi 27, 585 und 590). Vgl. ebenda. 3 Vgl. das Dekret „Ad magnam" der 18. Session vom 26. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 91 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 713).
662 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Mär: 28 quia tamen ab eorum judicio provocare licet ad apostolicam sedem eorumque sentenciis per tribunal superius minime approbatis non ligantur nisi subditi, tradicio vero fidei est, aa qua non appellare, sed pro qua supercertari debent omnes Christi fideles, haudubio determinaciones eorum censende non essent tradiciones catholice fidei. [II. Parcella secunda: de tradicione Christiana, quod ex doctrina evangelii illa sit determinacio synodi generalis, tribunalis divini in terra supremi.] [3] Expositis b premissis erudimentis quatuor attenciores reddentibus audientes, ut animadverterent, quam necessarium Christi fidelibus sit pro tradicione fidei non omnem accipere doctrinam, sed ab eo tribunali manantemc, pro d judicio cujus est super- certandum, per declarata igitur constante nullum ex nominatis tribunal fore supremum, 10 cujus judicio absque repugnacione vel quovis recursu acquiescere tenentur omnes Christiani, ad hoc, ut ipsius determinacio, si sit de communi salute, censeatur tradicio catholice fidei, ponebate verbi ductor Johannes ipse pro conclusione firma: quod ejus- modi tribunal supremum in ecclesia militante? foret synodus generalis ecclesiam catholicam militantem representans, propterea quod suas diffi- 15 niciones, prout constabat ab inicio celebracionis generalium conciliorum, juxta modum apostolice doctrine sub anathemate concluderet et quia juxta determinacionem nostris factam diebus 1 eidem obedire teneretur quicumque fidelis, eciamsi papalis sit dignitatis. hujus autem tribunalis primum dignius ac excellencius membrum cum esset ipse pontifex summus, quomodo Petrus ejus predecessor in medio fratrum residens primus, ne princi- 20 palius concilii suppositum aut primus deficeret presidens ejus, racione utique sui officii pre ceteris Christianis foret generali concilio interesse obligatus per se aut presidentes suos. in eandem igitur sentenciam convenientibus generali synodo et papa, si illa est de pertinentibus ad fidem vel ad bonos mores, nemo dubitabit Christianorum, quod pro ea supercertari, non vero ab hujusmodi sentencia appellare licet neque illi quomodolibet 25 repugnare. etenim cum summo pontifici omnis humana creatura subjecta sit de necessi- tate salutis, acquiescente eo, prout obligatur, determinacioni concilii merito omnes Christi fideles obligatos se reputant acquiescere. quoniam igitur hec de obediencia pape et cunc- torum fidelium concilio generali esset € determinacio catholice fidei nedum semel sed persepe tradita, sanctis magna Constanciensi synodo eam bis promulgante in publica so sessione 2, Basiliensi autem quam pluries et ultra hec innovante 3 solemniter ac tota ecclesia in id consenciente, si igitur pro tradita semel fide supercertandum est, pro ista plus quam supercertandum esset. hec igitur conclusio irrefragabilissima i foret, quod volentibus, ut catholicos decet, tenere diffiniciones dictorum generalium conciliorum Con- stanciensis et Basiliensis dubium minime esset tradicionem fidei illam esse di- 35 cendam, que assenciente papa emanaretk a judicio synodil generalis, cui omnes fideles ac eciam papa acquiescere tenentur, sique aliud saperent, anathema fierent. [4] verum quoniam prima dictarum racionum in principio parcelle hujus con- currere videtur in papa (nam sicut generalis synodus ita et summus pontifex consuevit a) ist in Wüber der Zeile nachgetragen. b) in BWR beginnt hier cap. 12 mit der Uberschrift Secunda parcella 40 specificat, quod determinacio generalis synodi est tradicio, secundum quam omnes Christiani credere et manutenere debent veritates catholice fidei, probacione data ex multiplici testimonio evangelii. c) ist in W korrigiert für manutenentem. d) ist in Wüber der Zeile nachgetragen. e) hier ist in BW am Rande bemerkt conclusio principalis. f) em.; BWE militanti. g) W est. h) BW plures. i) ist in W korrigiert aus irre- fragabilis. k) R emanare et. l) in B korr. aus synodali; R synodali. 45 Am 30. März und am 6. April 1415 in der 4. und 5. Session des Konstanzer Konzils (Mansi 27, 585 und 590). Vgl. ebenda. 3 Vgl. das Dekret „Ad magnam" der 18. Session vom 26. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 91 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 713).
Strana 663
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 663 determinaciones suas concludere dicens „qui aliud sapit, anathema sit“), pape vero auc- 1441 toritatem extollentes dicerent ejusmodi tradicioni non quia concilii, sed quoniam pape acquiescendum fore : dato igitur, quoniam ecclesiam vexabat, casu per synodum generalem fieri determinacionem de aliqua veritate fidei, contrariam autem per summum pontificem 5 aut illam revocantem, utroque appellante determinacionem suam fidei catholice tradi- cionem et utrimque non deficientibus allegacionibus (siquidem inter veri assercionem et placiti defensionem pertinax est pugna, dura a se tenet veritas et se tuetur voluntas erroris), in hoc casu eciam contestabatur quod proxime supra Johannes ipse continuans, videlicet contradiccioneb summi pontificis non obstante acquiescendum 1o esse determinacioni synodi generalis. affirmabat hoc patere evidentissimum primum ex decreto ipso concilii Constanciensis 1 declarantis, quod „generalis synodus habet inmediate potestatem a Christo et quod illi obedire tenetur quicumque fidelis, eciamsi papalis sit dignitatis, in his, que pertinent ad fidem extirpacionem scismatis et generalem reformacionem ecclesie in capite et in membris, et, si obedire contumaciter 15 contempserit, nisi resipuerit, condigne penitencie subiciatur et debite puniatur, eciam ad alia juris remedia“ recurrendo". ex hoc siquidem decreto apertissime claret, ubi papa et synodus generalis in pertinentibus ad fidem conformes non essent, quia papa tenetur obedire concilio, determinacioni concilii pocius standum simpliciter esse, attento per- maxime, quod Martinus papa quintus, prout constabat ex epistola ejus incipiente „Inter 20 cunctas" 2 in ecclesia divulgatissimad et data ipso Constanciensi concilio approbante, diffinierat id omne, quod eadem synodus in favorem fidei, quale est determinacio ipsa, approbaverat et ad salutem animarum, hoc esse ab universis Christi fidelibus appro- bandum et tenendum et, quod condempnavit esse fidei vel bonis moribus contrarium, hoc esse pro condempnato credendum tenendum et asserendum. quamvis igitur ex tenore 25 prefati decreti nullum dubium esset, quin determinacioni concilii pocius quam summi pontificis acquiescendum sit, ut tamen omnes evidenter perciperent determinacionem predictam evangelicis aliisque veritatibus scripture sacre, item fidei catholice sanctorum- que doctrine et irrefragabili racioni esse conformem ac doctrine ecclesie post Christi ascensionem in ea semper manenti, dicebat id manifeste constare ex securitate primo so divini concursus declarata per doctrinam evangelicam sub verbis pluralis numeri Christo verba hec dicente non Petro soli sed discipulis suis „qui vos audit, me audit, qui vos spernit, me spernit" 3 et „qui vos recipit, me recipit" 4. ex plenitudine quoque intelli- gencie, cum ait „paraclitus spiritus sanctus, quem mittet pater in nomine meo, ille vos docebit omnia et suggeret vobis" 5, et iterum „cum venerit ille spiritus veritatis, docebit 35 vos omnem veritatem"". ex mansione rursus in illa continua; etenim multis simul dixerat „ego rogabo patrem et alium paraclitum dabit vobis, ut maneat vobiscum in eternum, spiritume veritatis, quem mundus non potest capere, quia non videt ! eum ne- que scit eum; vos autem cognoscetis cum 5, quia apud vos manebit et in vobis erit“ 7 ex obligacione insuper aliorum, ut eorum obedirent mandatis; namque voluit, ut omnes 40 sui fideles „observarent et facerent omnia, que eis dicerent sedentes in cathedra Moysi" s (per quos, Augustino super psalterium in quam multis passibus" aliisque h attestantibus März 28 a) R dum. b) W contradictionem. c) BR subsidia. d) in B am Rande nota. e) em.; BWR spiritus. f) BR vidit. g) om. BWR. h) em.; BWR om. que. 1 Vgl. das S. 211 Anm. 1 angeführte Dekret. 45 2 Die Bulle ist vom 22. Februar 1418 datiert (gedr. Mansi 27, 1204�1215; die oben angezogene Stelle steht col. 1211). Luc. 10, 16. Matth. 10, 40. 50 5 Joh. 14, 26. Joh. 16, 13. Joh. 14, 16-17. 8 Vgl. Matth. 23, 2-3. 9 Das ist ein Irrtum. Die oben angeführte Stelle aus dem Matthäusevangelium wird von Augustin in den Enarrationes in psalmos zwar öfter zitiert, aber nur einmal, in der Enarratio 84*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 663 determinaciones suas concludere dicens „qui aliud sapit, anathema sit“), pape vero auc- 1441 toritatem extollentes dicerent ejusmodi tradicioni non quia concilii, sed quoniam pape acquiescendum fore : dato igitur, quoniam ecclesiam vexabat, casu per synodum generalem fieri determinacionem de aliqua veritate fidei, contrariam autem per summum pontificem 5 aut illam revocantem, utroque appellante determinacionem suam fidei catholice tradi- cionem et utrimque non deficientibus allegacionibus (siquidem inter veri assercionem et placiti defensionem pertinax est pugna, dura a se tenet veritas et se tuetur voluntas erroris), in hoc casu eciam contestabatur quod proxime supra Johannes ipse continuans, videlicet contradiccioneb summi pontificis non obstante acquiescendum 1o esse determinacioni synodi generalis. affirmabat hoc patere evidentissimum primum ex decreto ipso concilii Constanciensis 1 declarantis, quod „generalis synodus habet inmediate potestatem a Christo et quod illi obedire tenetur quicumque fidelis, eciamsi papalis sit dignitatis, in his, que pertinent ad fidem extirpacionem scismatis et generalem reformacionem ecclesie in capite et in membris, et, si obedire contumaciter 15 contempserit, nisi resipuerit, condigne penitencie subiciatur et debite puniatur, eciam ad alia juris remedia“ recurrendo". ex hoc siquidem decreto apertissime claret, ubi papa et synodus generalis in pertinentibus ad fidem conformes non essent, quia papa tenetur obedire concilio, determinacioni concilii pocius standum simpliciter esse, attento per- maxime, quod Martinus papa quintus, prout constabat ex epistola ejus incipiente „Inter 20 cunctas" 2 in ecclesia divulgatissimad et data ipso Constanciensi concilio approbante, diffinierat id omne, quod eadem synodus in favorem fidei, quale est determinacio ipsa, approbaverat et ad salutem animarum, hoc esse ab universis Christi fidelibus appro- bandum et tenendum et, quod condempnavit esse fidei vel bonis moribus contrarium, hoc esse pro condempnato credendum tenendum et asserendum. quamvis igitur ex tenore 25 prefati decreti nullum dubium esset, quin determinacioni concilii pocius quam summi pontificis acquiescendum sit, ut tamen omnes evidenter perciperent determinacionem predictam evangelicis aliisque veritatibus scripture sacre, item fidei catholice sanctorum- que doctrine et irrefragabili racioni esse conformem ac doctrine ecclesie post Christi ascensionem in ea semper manenti, dicebat id manifeste constare ex securitate primo so divini concursus declarata per doctrinam evangelicam sub verbis pluralis numeri Christo verba hec dicente non Petro soli sed discipulis suis „qui vos audit, me audit, qui vos spernit, me spernit" 3 et „qui vos recipit, me recipit" 4. ex plenitudine quoque intelli- gencie, cum ait „paraclitus spiritus sanctus, quem mittet pater in nomine meo, ille vos docebit omnia et suggeret vobis" 5, et iterum „cum venerit ille spiritus veritatis, docebit 35 vos omnem veritatem"". ex mansione rursus in illa continua; etenim multis simul dixerat „ego rogabo patrem et alium paraclitum dabit vobis, ut maneat vobiscum in eternum, spiritume veritatis, quem mundus non potest capere, quia non videt ! eum ne- que scit eum; vos autem cognoscetis cum 5, quia apud vos manebit et in vobis erit“ 7 ex obligacione insuper aliorum, ut eorum obedirent mandatis; namque voluit, ut omnes 40 sui fideles „observarent et facerent omnia, que eis dicerent sedentes in cathedra Moysi" s (per quos, Augustino super psalterium in quam multis passibus" aliisque h attestantibus März 28 a) R dum. b) W contradictionem. c) BR subsidia. d) in B am Rande nota. e) em.; BWR spiritus. f) BR vidit. g) om. BWR. h) em.; BWR om. que. 1 Vgl. das S. 211 Anm. 1 angeführte Dekret. 45 2 Die Bulle ist vom 22. Februar 1418 datiert (gedr. Mansi 27, 1204�1215; die oben angezogene Stelle steht col. 1211). Luc. 10, 16. Matth. 10, 40. 50 5 Joh. 14, 26. Joh. 16, 13. Joh. 14, 16-17. 8 Vgl. Matth. 23, 2-3. 9 Das ist ein Irrtum. Die oben angeführte Stelle aus dem Matthäusevangelium wird von Augustin in den Enarrationes in psalmos zwar öfter zitiert, aber nur einmal, in der Enarratio 84*
Strana 664
664 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. doctoribus sanctis, intelliguntur discipuli Christi eorumque successores), per Christum verbis hiis data doctrina obediendum fore novi in eternum mansuri, non autem veteris testamenti jam adimpleti ministris. ipse etenim postea „ecce ego mitto ad vos prophetas et sapientes et scribas" 1, et statim ait „ecce relinquetur domus vestra deserta" 2. itaque de hiis intelligebat, quos ipse erat missurus, quemadmodum illis Mosayce tempore legis necdum equali sed pleniori competente a docendi auctoritate. quod vero amplius, quo- niam b assecuravit eorum doctrinam immunem futuram ab omni errore, quando horum dicta observanda et facienda precepit. significatur preterea assistencia divini concursus in verbis ultimo dictis, quando misit eos omnes gentes docere, securitate data „cum eis futurum se esse omnibus diebus usque ad consummacionem seculi" 3. deum quippe cum 10 suis fidelibus esse, in multis scripture passibus positum est significantibus divini in- existenciam auxilii, ne ab adversaria deprimi aut superari valeant potestate, quemad- modum populo Israhel formidanti gigantes aliamque majorem se multitudinem populi terre promissionis Josue et Caleph dixerunt „dominus nobiscum est, nolite timere“ 4. Jeremias quoque: „nolite timere a facie regis Babilonis, dicit dominus, quia vobiscum 15 sum et salvos faciam vos."5 propheta rursum alter 6 ad Josaphat exercitumque ejus pavore concussum hostium multitudine ait: „non est pugna vestra, sed dei. nolite timere nec paveatis;“ „cras egrediemini et dominus erit vobiscum.“ Ezechias item rex ad populum timentem Sennacherib dixit: „cum illo est brachium carneum; nobiscum est dominus noster pugnatque pro nobis.“7 significatur denique a Christo inexistencia hec 20 divine virtutis singulariter in verbis auctoritatis supreme discipulis ejus concesse. nam cum dixisset „quecumque ligaveritis super terram, ligata d erunt et in celo, soluta eciam, quecumque solveritis"s, subjunxit „se futurum in medio eorum congregatorum in no- mine suo“?. quo verbo palam docuisse videtur verba numero plurali dicta discipulis suis ad hoc, ut inobliquitatem ostendant, intelligendae fore, dum in ejus nomine con- 25 gregati manerent, intelligenciam hanc veram necessariamque fore multiplicatissima et continua quasi docente experiencia, dum apostolorum et discipulorum Christi successores, doctores videlicet et episcopi, in suis judiciis errant, persepe sentenciis eorum per tri- bunalia superiora revocatis. et quoniam Christus doctrinam dedit regimini ecclesie necessariam usque ad finem mundi verbaque ejus ut 1 effectum habencia plenum fructus- so que reddencia uberes intelligenda sint, profecto cum illa denotent judicii inobliquitatem et hec in ministris ecclesie non reperitur seorsum illis agentibus, necesse igitur est, ut intelligantur de eorum accionibus, quando congregati manent in Christi nomine, preser- tim cum in supreme concessione potestatis de congregacione et assistencia, exaudicione quoque tunc eorum expressam Christus fecerit mencionem, qui voluit, ut s ejusmodi s5 assistencia sua dignos se redderent, discipulos in ejus nomine esse congregatos, tum ut sic agentes expressius ejus actiones representarent, qui in medio discipulorum frequen- tissime stabat sicut ministrans, tum ut non suis viribus ingeniisque sed Christo tribuerent, in cujus erant nomine congregati, quemadmodum gesta dictaque per congregatos man- dato principum illorum, non vero suo nomini ascribuntur, tum ut ministri ipsi ecclesie 40 5 1441 März 28 a) em.; BWR competenti. b) W quando. c) cm.; BWR significat statt est significantibus. d) R liga. e) em.; BWR intelligendam. f) Wet. g) om. BWR. in psalmum 36 (Migne 36, 395), in dem oben an- gegebenen Sinne. Matth. 23, 34. Matth. 23, 38. Matth. 28, 20. Num. 14, 9. Jerem. 42, 11. 2. Chron. 20, 15 und 17. 2. Chron. 32, 8. 8 Matth. 16, 19. Das Zitat ist ungenau und infolgedessen sind die von Segovia angeknüpften 45 Folgerungen falsch. Es müßtte heißen „ligaveris“. Christus spricht an der betreffenden Stelle nicht zu seinen Jüngern, sondern nur zu Petrus. Matth. 18, 20. 50
664 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. doctoribus sanctis, intelliguntur discipuli Christi eorumque successores), per Christum verbis hiis data doctrina obediendum fore novi in eternum mansuri, non autem veteris testamenti jam adimpleti ministris. ipse etenim postea „ecce ego mitto ad vos prophetas et sapientes et scribas" 1, et statim ait „ecce relinquetur domus vestra deserta" 2. itaque de hiis intelligebat, quos ipse erat missurus, quemadmodum illis Mosayce tempore legis necdum equali sed pleniori competente a docendi auctoritate. quod vero amplius, quo- niam b assecuravit eorum doctrinam immunem futuram ab omni errore, quando horum dicta observanda et facienda precepit. significatur preterea assistencia divini concursus in verbis ultimo dictis, quando misit eos omnes gentes docere, securitate data „cum eis futurum se esse omnibus diebus usque ad consummacionem seculi" 3. deum quippe cum 10 suis fidelibus esse, in multis scripture passibus positum est significantibus divini in- existenciam auxilii, ne ab adversaria deprimi aut superari valeant potestate, quemad- modum populo Israhel formidanti gigantes aliamque majorem se multitudinem populi terre promissionis Josue et Caleph dixerunt „dominus nobiscum est, nolite timere“ 4. Jeremias quoque: „nolite timere a facie regis Babilonis, dicit dominus, quia vobiscum 15 sum et salvos faciam vos."5 propheta rursum alter 6 ad Josaphat exercitumque ejus pavore concussum hostium multitudine ait: „non est pugna vestra, sed dei. nolite timere nec paveatis;“ „cras egrediemini et dominus erit vobiscum.“ Ezechias item rex ad populum timentem Sennacherib dixit: „cum illo est brachium carneum; nobiscum est dominus noster pugnatque pro nobis.“7 significatur denique a Christo inexistencia hec 20 divine virtutis singulariter in verbis auctoritatis supreme discipulis ejus concesse. nam cum dixisset „quecumque ligaveritis super terram, ligata d erunt et in celo, soluta eciam, quecumque solveritis"s, subjunxit „se futurum in medio eorum congregatorum in no- mine suo“?. quo verbo palam docuisse videtur verba numero plurali dicta discipulis suis ad hoc, ut inobliquitatem ostendant, intelligendae fore, dum in ejus nomine con- 25 gregati manerent, intelligenciam hanc veram necessariamque fore multiplicatissima et continua quasi docente experiencia, dum apostolorum et discipulorum Christi successores, doctores videlicet et episcopi, in suis judiciis errant, persepe sentenciis eorum per tri- bunalia superiora revocatis. et quoniam Christus doctrinam dedit regimini ecclesie necessariam usque ad finem mundi verbaque ejus ut 1 effectum habencia plenum fructus- so que reddencia uberes intelligenda sint, profecto cum illa denotent judicii inobliquitatem et hec in ministris ecclesie non reperitur seorsum illis agentibus, necesse igitur est, ut intelligantur de eorum accionibus, quando congregati manent in Christi nomine, preser- tim cum in supreme concessione potestatis de congregacione et assistencia, exaudicione quoque tunc eorum expressam Christus fecerit mencionem, qui voluit, ut s ejusmodi s5 assistencia sua dignos se redderent, discipulos in ejus nomine esse congregatos, tum ut sic agentes expressius ejus actiones representarent, qui in medio discipulorum frequen- tissime stabat sicut ministrans, tum ut non suis viribus ingeniisque sed Christo tribuerent, in cujus erant nomine congregati, quemadmodum gesta dictaque per congregatos man- dato principum illorum, non vero suo nomini ascribuntur, tum ut ministri ipsi ecclesie 40 5 1441 März 28 a) em.; BWR competenti. b) W quando. c) cm.; BWR significat statt est significantibus. d) R liga. e) em.; BWR intelligendam. f) Wet. g) om. BWR. in psalmum 36 (Migne 36, 395), in dem oben an- gegebenen Sinne. Matth. 23, 34. Matth. 23, 38. Matth. 28, 20. Num. 14, 9. Jerem. 42, 11. 2. Chron. 20, 15 und 17. 2. Chron. 32, 8. 8 Matth. 16, 19. Das Zitat ist ungenau und infolgedessen sind die von Segovia angeknüpften 45 Folgerungen falsch. Es müßtte heißen „ligaveris“. Christus spricht an der betreffenden Stelle nicht zu seinen Jüngern, sondern nur zu Petrus. Matth. 18, 20. 50
Strana 665
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 665 illorum successores conformiter apostolis suisque discipulis agerent, quos utique, cum in- 1441 telligerent nobis plenius sensum verborum Christi dictorum ad ipsos, ad res arduas perficiendas tradendamque fidei catholice diffinicionem congregatos fuisse legimus eorum- que sic facte communi determinacioni omnes paruisse fideles (de assumpcione videlicet Mathie ad Jude apostolatum 1, de ministrando item mensis magna primo differencia sistente inter Grecos et Hebreos 2, de missione quoque Petri et Johannis ad Samaritanos 3, si fas dici est, ut legatorum de latere, deque non observandis legalibus Moysi ex ne- cessitate 4), tum eciam ut congregacione previa se ipsos humiliantes et supernum petentes auxilium dignos se redderent divine assistencia virtutis. quam racionem salvator proprio 10 declaravit sermone dicens: „si duo ex vobis consenserint super terram, de omni re, quamcumque a pecierint, fiet illis a patre meo, qui in celis est; ubi enim sunt duo vel tres congregati in nomine meo, ibi ego sum in medio eorum.“ 5 itaque certum fitb Christum in medio fore suorum, quando congregati sunt in nomine ejus et in id ipsum consencientes aliquid petunt ab eo. quid autem? sic deum esse in medio suorum 15 nobis utique notum fit testante scriptura sacra in quam multis passibus, quod deum esse in medio fidelium suorum idem est, quod juvare tuerique illos ab omni hostium potestate necnon preservare ab omni errore et peccato facereque, ut per eos judicia ac divina custodiantur precepta. sic enim populum Israhel alloquitur: „ne dixeris in corde tuo, plures sunt gentes quam ego, quomodo potero delere eos?“ "non d timebis eos, quoniam 20 dominus deus tuus in medio tui est, deus magnus et terribilis." alio item loco: „nolite metueree, nolite cedere! nec formidetis eos, quoniam dominus deus vester in medio vestri est et pro vobis contra adversarios dimicabit."7 et rursus: „scietis, quia in medio Israhel ego sum, dominus deus vester, et non confundetur g populus meus in eternum.“s iterum: „spiritum meum ponam in medio vestri et faciam, ut in preceptis meis ambu- 25 letis et judicia mea custodiatis et operemini.“" psalmista 10 quoque testatur de civitate, quam ut "tabernaculum suum sanctificavit altissimus, quia deus in medio ejus, quod non commovebitur". evangelica insuper doctrina, ubi asserit 11 Christum fuisse in medio discipulorum suorum, notificat supernaturalem eis concessam virtutem h, pote secundum Lucam 12, quando aperuit illis intellectum, ut intelligerent scripturas, et quando secundum 30 Johannem 13 concessit eis maximam, quia pertinentem ad animam, potestatem remittendi peccata retinendique, adjecta divini adjutorii securitate, quoniam insufflans in eos dedit illis spiritum sanctum. quia igitur, ubi Christus est in medio congregatorum in nomine suo, ibi certissime est specialis assistencia divine i virtutis illos protegens, ne ab adversaria superentur potestate, illisque sensum aperiens, ut intelligant scripturas, adjuvans insuper, 35 ut non commoveantur sed divina judicia custodiant, profecto de potestate concessa mi- nistris ecclesie in Christi nomine congregatis magna, sed et maxima, ne aberrent a vero, adest securitas. propter quod voluit, ut eciam Petrus acquiesceret judicio ejusmodi con- gregatorum, quando ei jussit 14 de incorrigibili per eum fratre, si ecclesiam non audiret, quod haberet eum pro ethnico et publicano, utque non dubitaret eorum judicium in- 40 obliquabile esse ac de ipsorum potestate divinaque assistencia et peticionis eorum k ex- audicione, dum ei precepit ecclesie judicio acquiescere, continuo1 omnia illa expressit, März 28 a) R quacumque. b) R sit. c) R sit. d) BWR om. non — eos. e) ist in W korrigiert für timere. f) Roredere. g) R confudetur. h) W virtute. i) ist in W am Rande nachgetragen. k) Wadd. de. 1) R continue. 50 1 Vgl. Act. apost. 1, 15-26. Vgl. ebenda cap. 6. Vgl. ebenda 8, 14 ff. Vgl. ebenda cap. 15. Matth. 18, 19-20. Deuteron. 7, 17 und 21. Deuteron. 20, 3-4. 8 » 10 11 12 13 14 Joel 2, 27. Ezechiel 36, 27. Ps. 45, 5-6. Vgl. Matth. 18, 20. Luc. 24, 45. Joh. 20, 23. Matth. 18, 17.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 665 illorum successores conformiter apostolis suisque discipulis agerent, quos utique, cum in- 1441 telligerent nobis plenius sensum verborum Christi dictorum ad ipsos, ad res arduas perficiendas tradendamque fidei catholice diffinicionem congregatos fuisse legimus eorum- que sic facte communi determinacioni omnes paruisse fideles (de assumpcione videlicet Mathie ad Jude apostolatum 1, de ministrando item mensis magna primo differencia sistente inter Grecos et Hebreos 2, de missione quoque Petri et Johannis ad Samaritanos 3, si fas dici est, ut legatorum de latere, deque non observandis legalibus Moysi ex ne- cessitate 4), tum eciam ut congregacione previa se ipsos humiliantes et supernum petentes auxilium dignos se redderent divine assistencia virtutis. quam racionem salvator proprio 10 declaravit sermone dicens: „si duo ex vobis consenserint super terram, de omni re, quamcumque a pecierint, fiet illis a patre meo, qui in celis est; ubi enim sunt duo vel tres congregati in nomine meo, ibi ego sum in medio eorum.“ 5 itaque certum fitb Christum in medio fore suorum, quando congregati sunt in nomine ejus et in id ipsum consencientes aliquid petunt ab eo. quid autem? sic deum esse in medio suorum 15 nobis utique notum fit testante scriptura sacra in quam multis passibus, quod deum esse in medio fidelium suorum idem est, quod juvare tuerique illos ab omni hostium potestate necnon preservare ab omni errore et peccato facereque, ut per eos judicia ac divina custodiantur precepta. sic enim populum Israhel alloquitur: „ne dixeris in corde tuo, plures sunt gentes quam ego, quomodo potero delere eos?“ "non d timebis eos, quoniam 20 dominus deus tuus in medio tui est, deus magnus et terribilis." alio item loco: „nolite metueree, nolite cedere! nec formidetis eos, quoniam dominus deus vester in medio vestri est et pro vobis contra adversarios dimicabit."7 et rursus: „scietis, quia in medio Israhel ego sum, dominus deus vester, et non confundetur g populus meus in eternum.“s iterum: „spiritum meum ponam in medio vestri et faciam, ut in preceptis meis ambu- 25 letis et judicia mea custodiatis et operemini.“" psalmista 10 quoque testatur de civitate, quam ut "tabernaculum suum sanctificavit altissimus, quia deus in medio ejus, quod non commovebitur". evangelica insuper doctrina, ubi asserit 11 Christum fuisse in medio discipulorum suorum, notificat supernaturalem eis concessam virtutem h, pote secundum Lucam 12, quando aperuit illis intellectum, ut intelligerent scripturas, et quando secundum 30 Johannem 13 concessit eis maximam, quia pertinentem ad animam, potestatem remittendi peccata retinendique, adjecta divini adjutorii securitate, quoniam insufflans in eos dedit illis spiritum sanctum. quia igitur, ubi Christus est in medio congregatorum in nomine suo, ibi certissime est specialis assistencia divine i virtutis illos protegens, ne ab adversaria superentur potestate, illisque sensum aperiens, ut intelligant scripturas, adjuvans insuper, 35 ut non commoveantur sed divina judicia custodiant, profecto de potestate concessa mi- nistris ecclesie in Christi nomine congregatis magna, sed et maxima, ne aberrent a vero, adest securitas. propter quod voluit, ut eciam Petrus acquiesceret judicio ejusmodi con- gregatorum, quando ei jussit 14 de incorrigibili per eum fratre, si ecclesiam non audiret, quod haberet eum pro ethnico et publicano, utque non dubitaret eorum judicium in- 40 obliquabile esse ac de ipsorum potestate divinaque assistencia et peticionis eorum k ex- audicione, dum ei precepit ecclesie judicio acquiescere, continuo1 omnia illa expressit, März 28 a) R quacumque. b) R sit. c) R sit. d) BWR om. non — eos. e) ist in W korrigiert für timere. f) Roredere. g) R confudetur. h) W virtute. i) ist in W am Rande nachgetragen. k) Wadd. de. 1) R continue. 50 1 Vgl. Act. apost. 1, 15-26. Vgl. ebenda cap. 6. Vgl. ebenda 8, 14 ff. Vgl. ebenda cap. 15. Matth. 18, 19-20. Deuteron. 7, 17 und 21. Deuteron. 20, 3-4. 8 » 10 11 12 13 14 Joel 2, 27. Ezechiel 36, 27. Ps. 45, 5-6. Vgl. Matth. 18, 20. Luc. 24, 45. Joh. 20, 23. Matth. 18, 17.
Strana 666
666 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. ex doctrina hac intellecturis perspicue, abinde lecturis catholicis omnibus, quod post judicium ecclesie legittime congregate velut ad superius tribunal in terris nullus remanet recursus, quando eciam Petrus acquiescere tenetur judicio illius. quod vero congregacio synodi generalis perfectam habens potestatem fiat in Christi nomine et sic in ejus medio censeatur Christus esse, id certe confitentur unanimiter et credunt firmissime Christiani omnes ab inicio ecclesie primitive, hane de generali con- cilio fidem habentes, ut congregacio synodi generalis proprie fiat in Christi nomine. cetere autem congregaciones fiunt vel in nomine pape prelatorumque magnorum aut regum et principum, a quibus recipiunt potestatem audiendi et referendi, conferendi et pertractandi, concludendi et diffiniendi, exequendi et imponendi finem juxta beneplacitum 10 eorum, quorum fiunt mandato, potestate ultima, que plenaria est, precedentes omnes, tercia duas, secunda primam complectente. potestas autem 3 a Christo concessa ecclesie sue legittime congregate ultimo concessa est modo, exequendi videlicet et terminandi, locum in ea non habente causa et racione. quare potestates b ille minus plene ab ho- minibus concedunturc, ut videlicet de auditis negociis, priusquam cum aliis conferatur, 15 ipsi potestatem concedentes informentur vel coram eis tractatus fiant et eorum in pre- sencia aut de expresso consensu concludantur, mandato quoque ipsorum, prout eis vide- bitur, fiat execucio. quia etenim, donec seculum finiatur, sursum est dominus et, quibus potestas concessa est, peregrinantur in terris, paucissimisque aut nullis, quod fuit in Paulo 1, conceditur, raptos esse usque in tercium celum visuros archana dei, que non 20 licet homini loqui, hinc necessitas racionis dicere cogit et quoniam dei perfecta sunt opera, commissionem a Christo fuisse ecclesie concessam in plenitudine potestatis. quod utique verbo de sua frequentissime papa utitur aliique de ea potestate loquentes. cum autem „servus non sit supra dominum suum"2, eo e quod minor censenda non sit quam ejus ministri ecclesie domine a suo sponso concessa potestas, profecto potestas ministris 25 ecclesie, dum agunt in ejus nomine invicem congregati, concessa a Christo intelligitur exequendi et terminandi. quod apertissime constat ex doctrina evangelica non audiendi pertractandi vel concludendi potestatem!, sed actiones et opera discipulis committente, apostolo : rursus contestante3 „dedisse eos pastores et doctores ad consummacionem sanctorum in opus ministerii, in edificacionem corporis Christi, donec occurramus omnes so in virum perfectum, in mensuram plenitudinis ejus", profitente 4 insuper, quod ecclesia est „Christi corpus et plenitudo ejus, qui omnia in omnibus adimplet“, deque evangelio suo, quod „non fuit in sermone tantum sed in virtute et in spiritu sancto et in pleni- tudine multa"5, alio item loco“, quod „providens bona non tantum coram deo sed eciam coram hominibus agebat, ne quis eum vituperaret in ea plenitudine, que ministra- 35 batur ab eo in gloriam dei". quia vero Pauli potestas non major censenda est quam omnium simul Christi discipulorum, utique, si ministracio evangelii eidem concessa est in plenitudine, de congregacione profecto omnium id ipsum est intelligendum, quod generali synodo inmediate ac plenaria est concessa potestas a Christo, in cujus nomine congregatur, non sistente ulla verisimilitudine a quibusvis principibus 40 ecclesiasticis ac secularibus concedi potestatem illis, que nomine eorum fiunt, congrega- cionibus et Christum instituisse congregacionem suorum discipulorum in opus ministerii ad edificacionem ecclesie nulla eisdem concessa potestate sed, prout ex adverso dicunt, accepturis eam a papa vicario suo et ultra hec illam quomodo concessuro voluntate 5 1441 März 28 a) WR vero. b) ist in W korrigiert für potestas. c) em.; BWR concedantur. d) in B ist von einer zeitgenössischen 45 Hand am Rande bemerkt nota. e) BR eoque statl eo quod. f) om. BWR. g) Wapostolica. Tu Vgl. 2. Cor. 12, 2. Matth. 10, 24; Luc. 6, 40. Epheser 4, 12-14. 4 Epheser 1, 23. 1. Thess. 1, 5. Vgl. 2. Cor. 8, 20-21. 5
666 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. ex doctrina hac intellecturis perspicue, abinde lecturis catholicis omnibus, quod post judicium ecclesie legittime congregate velut ad superius tribunal in terris nullus remanet recursus, quando eciam Petrus acquiescere tenetur judicio illius. quod vero congregacio synodi generalis perfectam habens potestatem fiat in Christi nomine et sic in ejus medio censeatur Christus esse, id certe confitentur unanimiter et credunt firmissime Christiani omnes ab inicio ecclesie primitive, hane de generali con- cilio fidem habentes, ut congregacio synodi generalis proprie fiat in Christi nomine. cetere autem congregaciones fiunt vel in nomine pape prelatorumque magnorum aut regum et principum, a quibus recipiunt potestatem audiendi et referendi, conferendi et pertractandi, concludendi et diffiniendi, exequendi et imponendi finem juxta beneplacitum 10 eorum, quorum fiunt mandato, potestate ultima, que plenaria est, precedentes omnes, tercia duas, secunda primam complectente. potestas autem 3 a Christo concessa ecclesie sue legittime congregate ultimo concessa est modo, exequendi videlicet et terminandi, locum in ea non habente causa et racione. quare potestates b ille minus plene ab ho- minibus concedunturc, ut videlicet de auditis negociis, priusquam cum aliis conferatur, 15 ipsi potestatem concedentes informentur vel coram eis tractatus fiant et eorum in pre- sencia aut de expresso consensu concludantur, mandato quoque ipsorum, prout eis vide- bitur, fiat execucio. quia etenim, donec seculum finiatur, sursum est dominus et, quibus potestas concessa est, peregrinantur in terris, paucissimisque aut nullis, quod fuit in Paulo 1, conceditur, raptos esse usque in tercium celum visuros archana dei, que non 20 licet homini loqui, hinc necessitas racionis dicere cogit et quoniam dei perfecta sunt opera, commissionem a Christo fuisse ecclesie concessam in plenitudine potestatis. quod utique verbo de sua frequentissime papa utitur aliique de ea potestate loquentes. cum autem „servus non sit supra dominum suum"2, eo e quod minor censenda non sit quam ejus ministri ecclesie domine a suo sponso concessa potestas, profecto potestas ministris 25 ecclesie, dum agunt in ejus nomine invicem congregati, concessa a Christo intelligitur exequendi et terminandi. quod apertissime constat ex doctrina evangelica non audiendi pertractandi vel concludendi potestatem!, sed actiones et opera discipulis committente, apostolo : rursus contestante3 „dedisse eos pastores et doctores ad consummacionem sanctorum in opus ministerii, in edificacionem corporis Christi, donec occurramus omnes so in virum perfectum, in mensuram plenitudinis ejus", profitente 4 insuper, quod ecclesia est „Christi corpus et plenitudo ejus, qui omnia in omnibus adimplet“, deque evangelio suo, quod „non fuit in sermone tantum sed in virtute et in spiritu sancto et in pleni- tudine multa"5, alio item loco“, quod „providens bona non tantum coram deo sed eciam coram hominibus agebat, ne quis eum vituperaret in ea plenitudine, que ministra- 35 batur ab eo in gloriam dei". quia vero Pauli potestas non major censenda est quam omnium simul Christi discipulorum, utique, si ministracio evangelii eidem concessa est in plenitudine, de congregacione profecto omnium id ipsum est intelligendum, quod generali synodo inmediate ac plenaria est concessa potestas a Christo, in cujus nomine congregatur, non sistente ulla verisimilitudine a quibusvis principibus 40 ecclesiasticis ac secularibus concedi potestatem illis, que nomine eorum fiunt, congrega- cionibus et Christum instituisse congregacionem suorum discipulorum in opus ministerii ad edificacionem ecclesie nulla eisdem concessa potestate sed, prout ex adverso dicunt, accepturis eam a papa vicario suo et ultra hec illam quomodo concessuro voluntate 5 1441 März 28 a) WR vero. b) ist in W korrigiert für potestas. c) em.; BWR concedantur. d) in B ist von einer zeitgenössischen 45 Hand am Rande bemerkt nota. e) BR eoque statl eo quod. f) om. BWR. g) Wapostolica. Tu Vgl. 2. Cor. 12, 2. Matth. 10, 24; Luc. 6, 40. Epheser 4, 12-14. 4 Epheser 1, 23. 1. Thess. 1, 5. Vgl. 2. Cor. 8, 20-21. 5
Strana 667
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 667 ita remoturo pro libito aut ex causa, quam justam sive racionabilem esse affirmabit. non certe modo a isto accepit Christi mandatum homo ille infirmus 38 annorum. aliis namque obicientibus ei divinum preceptum et dicentibus „sabbatum est, non licet tibi tollere grabatum tuum" respondit „qui me salvum fecit, ille michi dixit "tolle grabatum 5 tuum et ambula““ 1. itaque sicut experimento senserat quantum ad sanitatem b efficaciam illius, ita intellexit verbum salvatoris sui implendum esse non obstantibus quibuscumque. et merito. sacra namque scriptura testante „sermo divinus potestate plenusc est“2 et „voluntati ejus nullus resistere valet“3, sed „omnia, quecumque voluit, fecit in celo d in terra in mari et omnibus abissis" 4. „dixit namque et facta sunt.“ 5 quomodo igitur 10 congregacionem, quam Christus fieri ordinavit, asserere quis potest omni potestate carere quodque eam absque ejus speciali mandato pro sua quis potest dissolvere voluntate? videmus nempe oculari experiencia in naturalibus et in spiritualibus firmissima credimus fide sermonem divinum plenum esse omni potestate. etenim quia semel dixit „germinet terra herbam virentem et facientem semen juxta genus suum"6, item „fiant luminaria 15 in firmamento celi, ut luceant et illuminent terram" 7, continue experimur, quod, sicut preceptum posuit, ita et e non preterivit. dixit quoque ! de sacramento eucharistie "hoc facite in meam commemoracionem" s. sermo utique ille est g potestate plenus, ut panis et vinum in Christi carnem et sanguinem convertantur, ministrique hujus sacramenti, postquam tales effecti sunt, ut conficiant, non petunt h potestatem a papa. in aliis quo- 20 que sacramentis, que in verbo Christi conficiuntur, quoddam esse ac i posse efficax ad operandum effectum spiritualem proprium unicuique sacramento indubie k agnoscimus legentes verba Christi in evangelio semper fuisse virtute plena. dixit enim leproso „mundare"2, et mundatus est, ceco „respice" 10, et statim vidit. quod igitur Christus dederit apostolos aliosque ministros, ut Christi fideles id ipsum unanimiter in hiis, que 25 fidei sunt, saperent nec ambularent ut gentiles singuli „in vanitate proprii sensus" 11, et tamen nulla eis competat docendi potestas seu auctoritas declarandi, que dubia sunt fidei, ejusmodi certe intelligencia minime consona videtur doctrine salvatoris illis precipientis 12: „docete omnes gentes“, „docentes eos servare omnia, quecumque mandavi vobis“; „predicate item evangelium omni creature; qui crediderit, salvus erit, qui vero non cre- 30 diderit, condempnabitur." ita eciam et illa puerilis intelligencia procul abest, ut apostolis singulis, prout seorsum docebant aut predicabant, ad hec potestas competeret, sed non cum docerent insimul congregati, quia tunc oporteret eos, ut simul docerent, a Petro novam accipere potestatem, ea profecto, que a Christo illis concessa erat, hoc minime sustinente. voluit itaque Christus, ut in suo congregarentur nomine, profitens 13 se fu- 35 turum in medio eorum et, que alligarent in terris, alligata essent 1 in celo vel soluta, que solverent. dicitur inde ex adverso (tanquam sermo iste virtute sit vacuus), quod in Christi nomine congregati omni divina careant potestate aut, si aliqua sit, quod Christo sistente in medio congregatorum in nomine suo illam removere papa possit, eciamsi sit absens, vel ab ipsam congregacione, quammet papa indixit in Christi nomine professus 40 eam tanquam necessariam causis ecclesie perficiendis. si vero ipse non indixit, sed auc- toritate ecclesie instituta est in synodo precedente, minus certe verisimile est, quod ab eo 1441 März 28 2) W stellt um isto modo. b) W sanctitatem. c) R plenius. d) W add. et. e) om. R. f) Wnamque. g) om. BWR. h) R petivit. i) Wet. k) R indubio. 1) W esset. m) Ripse. 45 50 3 7 Joh. 5, 10-11. Pred. Salomo 8, 4. Vgl. Esther 13, 9. Ps. 134, 6. Ps. 32, 9. Gen. 1, 11. Gen. 1, 14 und 15. 9 10 11 12 10 Luc. 22, 19; 1. Cor. 11, 24. Matth. 8, 3; Marc. 1, 41; Luc. 5, 13. Luc. 18, 42. Epheser 4, 17. Matth. 28, 19 und 20; Marc. 16, 15-16. Vgl. Matth. 18, 20 und 18.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 667 ita remoturo pro libito aut ex causa, quam justam sive racionabilem esse affirmabit. non certe modo a isto accepit Christi mandatum homo ille infirmus 38 annorum. aliis namque obicientibus ei divinum preceptum et dicentibus „sabbatum est, non licet tibi tollere grabatum tuum" respondit „qui me salvum fecit, ille michi dixit "tolle grabatum 5 tuum et ambula““ 1. itaque sicut experimento senserat quantum ad sanitatem b efficaciam illius, ita intellexit verbum salvatoris sui implendum esse non obstantibus quibuscumque. et merito. sacra namque scriptura testante „sermo divinus potestate plenusc est“2 et „voluntati ejus nullus resistere valet“3, sed „omnia, quecumque voluit, fecit in celo d in terra in mari et omnibus abissis" 4. „dixit namque et facta sunt.“ 5 quomodo igitur 10 congregacionem, quam Christus fieri ordinavit, asserere quis potest omni potestate carere quodque eam absque ejus speciali mandato pro sua quis potest dissolvere voluntate? videmus nempe oculari experiencia in naturalibus et in spiritualibus firmissima credimus fide sermonem divinum plenum esse omni potestate. etenim quia semel dixit „germinet terra herbam virentem et facientem semen juxta genus suum"6, item „fiant luminaria 15 in firmamento celi, ut luceant et illuminent terram" 7, continue experimur, quod, sicut preceptum posuit, ita et e non preterivit. dixit quoque ! de sacramento eucharistie "hoc facite in meam commemoracionem" s. sermo utique ille est g potestate plenus, ut panis et vinum in Christi carnem et sanguinem convertantur, ministrique hujus sacramenti, postquam tales effecti sunt, ut conficiant, non petunt h potestatem a papa. in aliis quo- 20 que sacramentis, que in verbo Christi conficiuntur, quoddam esse ac i posse efficax ad operandum effectum spiritualem proprium unicuique sacramento indubie k agnoscimus legentes verba Christi in evangelio semper fuisse virtute plena. dixit enim leproso „mundare"2, et mundatus est, ceco „respice" 10, et statim vidit. quod igitur Christus dederit apostolos aliosque ministros, ut Christi fideles id ipsum unanimiter in hiis, que 25 fidei sunt, saperent nec ambularent ut gentiles singuli „in vanitate proprii sensus" 11, et tamen nulla eis competat docendi potestas seu auctoritas declarandi, que dubia sunt fidei, ejusmodi certe intelligencia minime consona videtur doctrine salvatoris illis precipientis 12: „docete omnes gentes“, „docentes eos servare omnia, quecumque mandavi vobis“; „predicate item evangelium omni creature; qui crediderit, salvus erit, qui vero non cre- 30 diderit, condempnabitur." ita eciam et illa puerilis intelligencia procul abest, ut apostolis singulis, prout seorsum docebant aut predicabant, ad hec potestas competeret, sed non cum docerent insimul congregati, quia tunc oporteret eos, ut simul docerent, a Petro novam accipere potestatem, ea profecto, que a Christo illis concessa erat, hoc minime sustinente. voluit itaque Christus, ut in suo congregarentur nomine, profitens 13 se fu- 35 turum in medio eorum et, que alligarent in terris, alligata essent 1 in celo vel soluta, que solverent. dicitur inde ex adverso (tanquam sermo iste virtute sit vacuus), quod in Christi nomine congregati omni divina careant potestate aut, si aliqua sit, quod Christo sistente in medio congregatorum in nomine suo illam removere papa possit, eciamsi sit absens, vel ab ipsam congregacione, quammet papa indixit in Christi nomine professus 40 eam tanquam necessariam causis ecclesie perficiendis. si vero ipse non indixit, sed auc- toritate ecclesie instituta est in synodo precedente, minus certe verisimile est, quod ab eo 1441 März 28 2) W stellt um isto modo. b) W sanctitatem. c) R plenius. d) W add. et. e) om. R. f) Wnamque. g) om. BWR. h) R petivit. i) Wet. k) R indubio. 1) W esset. m) Ripse. 45 50 3 7 Joh. 5, 10-11. Pred. Salomo 8, 4. Vgl. Esther 13, 9. Ps. 134, 6. Ps. 32, 9. Gen. 1, 11. Gen. 1, 14 und 15. 9 10 11 12 10 Luc. 22, 19; 1. Cor. 11, 24. Matth. 8, 3; Marc. 1, 41; Luc. 5, 13. Luc. 18, 42. Epheser 4, 17. Matth. 28, 19 und 20; Marc. 16, 15-16. Vgl. Matth. 18, 20 und 18.
Strana 668
668 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 potestatem accipiat sive quod pro sua possit dissolvere voluntate. celebranda namque est eciam invito ipso, quia juxta sessionem undecimam Basiliensis concilii 1, nisi per se aut suos illi intersit infra quatuor menses aut si illam perturbare temptaret a, venit sus- pendendus tanquam retrahens ab implendo opere, ad quod superior intendat potestas. qua de causa Petrus jussus est 2 ire retro, impedire Christum volens a misterio passionis, 5 quod dixerat se impleturum. papam igitur, quia Christi vicarius est, potestatem, quam congregatis in nomine suo concessit Christus, venerari pocius quam illi detrahere vel revocare decet aut congregacionem diss olvere, impedimentum prestans consummandis per illam operibus potestate sibi divina, propterea quod fiat in Christi nomine, competente. competente inquam, quoniam ab eo inmediate 10 recipienti; etenim si potestas singulorum episcoporum non ex hominibus sed ex deo in- mediate est, probacione hujus alio manifestanda loco, certe, quod potestas synodi generalis a Christo inmediate sit, haudubiob concluditur a majori, quocirca patet non fuisse de intencione Pascalis pape in epistola ad Panormitanum archiepiscopum 3 affirmare, tan- quam verba Christi virtute caruerint, nullam a deo competere potestatem generalibus 15 conciliis, sed utrumque plane stat in veritate, et quod generalis synodus habet immediate potestatem a Christo et quod „concilia per ecclesie Romane auctoritatem et facta sint et robur acceperint“ quantum ad illorum convocacionem execucionemque et observacionem canonum ibidem editorum, quos teste Gelasio papa4 „nullam magis quam primam ecclesie sedem oportet exequi“, Urbano quoque profitente 5, quod, ubi aperte dominus 20 vel ejus apostoli et “ eos sequentes sancti patres aliquid diffinierunt, ibi non novam legem Romanus pontifex dare, sed pocius, quod predicatum est, usque ad animam et sanguinem confirmare debet. equidem nullum magis quam vicarium suum attencius observare decet d, que auctoritate sunt edita ejus, cujus vices gerit, magnum quippe misterium ab eo cunctisque fidelibus precipue venerandum papa significat generale concilium indicens 25 non in ecclesie e universalis aut suo vel alterius cujusquam, sed in Christi Jesu nomine, cui „omne genu flectitur terrestrium et infernorum“6. non vero negatur, quin con- gregaciones quedam a papa dominisque multis, a quibus potestatem recipiunt, aliquando indicantur velut in Christi nomine, siquidem de pertinentibus ad se subditos suos vel attinentes potest quis dicere, ut congregacio f fiat in Christi nomine, alii g tamen credere so non tenentur congregaciones ejusmodi factas esse permanentesque in h Christi nomine, sicut de generali synodo, que merito indicitur in Christi nomine, a quo immediate recipit potestatem. et propterea, ut congregacio universalis fiat ex tota Christiana religione de rebusque pertinentibus ad salutem omnium fidelium, non est cujuslibet indicere, sed pape vel synodi generalis suprema eisdem a Christo potestate s5 commissa dirigende sue plebis in viam salutis eterne, quibus ordine suo credere obedire- que tenentur omnes fideles. et propter hoc, cum generalis indicitur synodus, illa non in pape aut concilii fieri precipientis, sed indicitur semper in Christi nomine, tali congregatis modo competente solvendi et ligandi suprema a) ist in W korrigiert für temptavit. b) em.; BWR haudubie. c) W ant. d) W docet. e) Wecclesin. f) R con- 40 gregacione. g) alii — permanentesque ist in W auf dem oberen Rande von fol. 177a nachgetragen. 1) W om. in Christi nomine. 1 Vgl. S. 444 Anm. 3. 2 Vgl. Marc. 8, 33. In dem undatierten Briefe „Significasti frater“, der übrigens nicht an den Erzbischof von Palermo, sondern an den Erzbischof von Spalato gerichtet war (gedr. unter anderem bei Migne 163, 428-430). Vgl. Jaffé nr. 6570. 4 In dem vom 1. Febr. 495 datierten Briefe „Valde mirati sumus" an die Bischöfe in Dar- danien (gedr. Corpus script. eccl. lat. 35, 1 pag. 372 und Migne 59, 63; vgl. Jaffé nr. 664). 5 Vgl. den ersten Kanon der Synoden, die Urban II. Anfang März 1095 in Piacenza und Ende April 1099 in Rom hielt (Mansi 20, 805 und 961; Hefele 5, 217 und 257). Vgl. Philipper 2, 10. 45 50
668 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 potestatem accipiat sive quod pro sua possit dissolvere voluntate. celebranda namque est eciam invito ipso, quia juxta sessionem undecimam Basiliensis concilii 1, nisi per se aut suos illi intersit infra quatuor menses aut si illam perturbare temptaret a, venit sus- pendendus tanquam retrahens ab implendo opere, ad quod superior intendat potestas. qua de causa Petrus jussus est 2 ire retro, impedire Christum volens a misterio passionis, 5 quod dixerat se impleturum. papam igitur, quia Christi vicarius est, potestatem, quam congregatis in nomine suo concessit Christus, venerari pocius quam illi detrahere vel revocare decet aut congregacionem diss olvere, impedimentum prestans consummandis per illam operibus potestate sibi divina, propterea quod fiat in Christi nomine, competente. competente inquam, quoniam ab eo inmediate 10 recipienti; etenim si potestas singulorum episcoporum non ex hominibus sed ex deo in- mediate est, probacione hujus alio manifestanda loco, certe, quod potestas synodi generalis a Christo inmediate sit, haudubiob concluditur a majori, quocirca patet non fuisse de intencione Pascalis pape in epistola ad Panormitanum archiepiscopum 3 affirmare, tan- quam verba Christi virtute caruerint, nullam a deo competere potestatem generalibus 15 conciliis, sed utrumque plane stat in veritate, et quod generalis synodus habet immediate potestatem a Christo et quod „concilia per ecclesie Romane auctoritatem et facta sint et robur acceperint“ quantum ad illorum convocacionem execucionemque et observacionem canonum ibidem editorum, quos teste Gelasio papa4 „nullam magis quam primam ecclesie sedem oportet exequi“, Urbano quoque profitente 5, quod, ubi aperte dominus 20 vel ejus apostoli et “ eos sequentes sancti patres aliquid diffinierunt, ibi non novam legem Romanus pontifex dare, sed pocius, quod predicatum est, usque ad animam et sanguinem confirmare debet. equidem nullum magis quam vicarium suum attencius observare decet d, que auctoritate sunt edita ejus, cujus vices gerit, magnum quippe misterium ab eo cunctisque fidelibus precipue venerandum papa significat generale concilium indicens 25 non in ecclesie e universalis aut suo vel alterius cujusquam, sed in Christi Jesu nomine, cui „omne genu flectitur terrestrium et infernorum“6. non vero negatur, quin con- gregaciones quedam a papa dominisque multis, a quibus potestatem recipiunt, aliquando indicantur velut in Christi nomine, siquidem de pertinentibus ad se subditos suos vel attinentes potest quis dicere, ut congregacio f fiat in Christi nomine, alii g tamen credere so non tenentur congregaciones ejusmodi factas esse permanentesque in h Christi nomine, sicut de generali synodo, que merito indicitur in Christi nomine, a quo immediate recipit potestatem. et propterea, ut congregacio universalis fiat ex tota Christiana religione de rebusque pertinentibus ad salutem omnium fidelium, non est cujuslibet indicere, sed pape vel synodi generalis suprema eisdem a Christo potestate s5 commissa dirigende sue plebis in viam salutis eterne, quibus ordine suo credere obedire- que tenentur omnes fideles. et propter hoc, cum generalis indicitur synodus, illa non in pape aut concilii fieri precipientis, sed indicitur semper in Christi nomine, tali congregatis modo competente solvendi et ligandi suprema a) ist in W korrigiert für temptavit. b) em.; BWR haudubie. c) W ant. d) W docet. e) Wecclesin. f) R con- 40 gregacione. g) alii — permanentesque ist in W auf dem oberen Rande von fol. 177a nachgetragen. 1) W om. in Christi nomine. 1 Vgl. S. 444 Anm. 3. 2 Vgl. Marc. 8, 33. In dem undatierten Briefe „Significasti frater“, der übrigens nicht an den Erzbischof von Palermo, sondern an den Erzbischof von Spalato gerichtet war (gedr. unter anderem bei Migne 163, 428-430). Vgl. Jaffé nr. 6570. 4 In dem vom 1. Febr. 495 datierten Briefe „Valde mirati sumus" an die Bischöfe in Dar- danien (gedr. Corpus script. eccl. lat. 35, 1 pag. 372 und Migne 59, 63; vgl. Jaffé nr. 664). 5 Vgl. den ersten Kanon der Synoden, die Urban II. Anfang März 1095 in Piacenza und Ende April 1099 in Rom hielt (Mansi 20, 805 und 961; Hefele 5, 217 und 257). Vgl. Philipper 2, 10. 45 50
Strana 669
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 669 auctoritate. ex quo percipere a luceb clarius quis potest, si ad imperatorem reges aut principes indicere pertinet generale concilium, quibus ligandi et solvendi ac re- mittendi peccata et retinendi, nosse quoque misterium regni dei ac docendi omnes gentes in tota doctrina novi testamenti minime legitur concessa potestas, ita ut certum sit, 5 quando congregacio fiat nomine alicujus eorum, eciam Christum esse in medio con- gregatorum. hec igitur securitas divine assistencie quia infallibiliter consequitur con- gregacionem in Christi nomine, qualis est synodus generalis, hinc tradicio catholice fidei ad eam proprie dicitur pertinere, non vero sic ad summum pontificem, quia in verbis potestatis concesse d Petro de hujusmodi assistencia non sic legitur. etenim cum 10 Petro dictum est "tu vocaberis Cephas" 1 vel „pasce oves meas" 2 vel „quodcumque ligaveris super terram etc.“ 3, in verbis precedentibus aut subsequentibus, quomodo in premissis, infallibilis assistencia divinie auxilii non significatur. et ultra hec claves, quas dixit 4 daturum se eidem, omnes fere sancti doctores unanimiter exponunt ecclesie datas esse pro dote a Christo, concessa eidem potestate suprema regendi omnem fidelem po- 15 pulum. sed et expressius in sermonef de apostolis Petro et Paulo incipiente „Istum diem" Augustinus 5 profitebatur, quod claves a Christo significatas „non ille homo unus Petrus, sed unitas accepit ecclesie", et in psalmo 108 6, quod „quedam" in scriptura sacra „dicuntur, que, si ad apostolum Petrum proprie pertinere videantur, non tamen 6 habent illustrem intellectum, nisi cum referuntur ad ecclesiam“, „sicut est dictum illud 20 „tibi dabo claves regni celorum"" 7. Ambrosius preterea in pastorali s attestatur, quod oves a Christo commemoratas et gregem non unicus tunc Petrus accepit apostolus, sed unde ipse cum aliis pastoribus ipsique cum illo accepere. quod vero assistenciam divini concursus magis significareth „ego pro te rogavi, Petre, ut non deficiat fides tua“9, quoniam fides ea nocte illi defecisse videtur Christum neganti 10, defecit quoque in multis 25 successoribus suis. Johanne rursum evangelista explicante Christi oracionem pro dis- cipulis, credituris quoque per verbum eorum, factam fuisse, non tam de Petri quam manifeste constat de fide ecclesie, ut nunquam deficeret, illam datam esse securitatem. dixit 11 namque: „ego pro eis rogavi, quos dedisti michi"; „pater sancte, serva eos in nomine tuo"; „et non pro hiis rogo tantum, sed pro illis, qui credituri sunt per verbum so eorum in me". itaque pocius de fide ecclesie quam de fide personali Petri securitas divine assistencie videtur promissa fuisse. fuit nichilominus observata Christi promissio in persona Petri, quia fides in eo finaliter non defecit. sed ex hoc concludi non potest infallibilitas catholice fidei in pape diffinicione, cum expectanda non sit mors diffinientis, sed juxta expositum apostolicum documentum eo ipso, quod semel tradita est fides, pro- illa supercertandum est, ut firma permaneat. quod vero ex dictis verbis Christi securitas hec de fidei infallibilitate pape cuivis i non inexistatk, cui magis illi videntur favere, confitentur apercius dicentes eum fore subjectum generali concilio, ubi sit a fide devius. nec doctrina hec modernorum, sed quorumdam est antiquorum per ejusmodi excepcionem eximere conancium papam, ne pro aliis corrigatur criminibus. hanc vero excepcionem 40 faciunt, minime refragari volentes racione fidei Paulum restitisse Petro in faciem 12 quod- 35 144! Mürz 28 a) om. R. b) Wlicet. c) em.; BWR synodi. d) W concesso. e) em. ; BWR divinn ; ist in W vom Schreiber korri- giert für divini. I) R Symone. g) om. R. h) em.; BWR significare. i) WR cujus. k) ist in W korrigiert für inexistit. 45 Joh. 1, 42. Joh. 21, 17. Matth. 16, 19. Ebenda. Sermo 295 cap. 2 (Migne 38, 1349). Enarratio in psalmum 108 (Migne 37, 1431 50 bis 1432). 5 Matth. 16, 19. D. i. in der Schrift De dignitate sacerdotali сар. 2 (Migne 17, 570). Luc. 22, 32. 10 Vgl. Luc. 22, 55-62. 11 Joh. 17, 9; 11; 20. 12 Vgl. Gal. 2, 11. Deutsche Reichstags-Akten XV. 85
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 669 auctoritate. ex quo percipere a luceb clarius quis potest, si ad imperatorem reges aut principes indicere pertinet generale concilium, quibus ligandi et solvendi ac re- mittendi peccata et retinendi, nosse quoque misterium regni dei ac docendi omnes gentes in tota doctrina novi testamenti minime legitur concessa potestas, ita ut certum sit, 5 quando congregacio fiat nomine alicujus eorum, eciam Christum esse in medio con- gregatorum. hec igitur securitas divine assistencie quia infallibiliter consequitur con- gregacionem in Christi nomine, qualis est synodus generalis, hinc tradicio catholice fidei ad eam proprie dicitur pertinere, non vero sic ad summum pontificem, quia in verbis potestatis concesse d Petro de hujusmodi assistencia non sic legitur. etenim cum 10 Petro dictum est "tu vocaberis Cephas" 1 vel „pasce oves meas" 2 vel „quodcumque ligaveris super terram etc.“ 3, in verbis precedentibus aut subsequentibus, quomodo in premissis, infallibilis assistencia divinie auxilii non significatur. et ultra hec claves, quas dixit 4 daturum se eidem, omnes fere sancti doctores unanimiter exponunt ecclesie datas esse pro dote a Christo, concessa eidem potestate suprema regendi omnem fidelem po- 15 pulum. sed et expressius in sermonef de apostolis Petro et Paulo incipiente „Istum diem" Augustinus 5 profitebatur, quod claves a Christo significatas „non ille homo unus Petrus, sed unitas accepit ecclesie", et in psalmo 108 6, quod „quedam" in scriptura sacra „dicuntur, que, si ad apostolum Petrum proprie pertinere videantur, non tamen 6 habent illustrem intellectum, nisi cum referuntur ad ecclesiam“, „sicut est dictum illud 20 „tibi dabo claves regni celorum"" 7. Ambrosius preterea in pastorali s attestatur, quod oves a Christo commemoratas et gregem non unicus tunc Petrus accepit apostolus, sed unde ipse cum aliis pastoribus ipsique cum illo accepere. quod vero assistenciam divini concursus magis significareth „ego pro te rogavi, Petre, ut non deficiat fides tua“9, quoniam fides ea nocte illi defecisse videtur Christum neganti 10, defecit quoque in multis 25 successoribus suis. Johanne rursum evangelista explicante Christi oracionem pro dis- cipulis, credituris quoque per verbum eorum, factam fuisse, non tam de Petri quam manifeste constat de fide ecclesie, ut nunquam deficeret, illam datam esse securitatem. dixit 11 namque: „ego pro eis rogavi, quos dedisti michi"; „pater sancte, serva eos in nomine tuo"; „et non pro hiis rogo tantum, sed pro illis, qui credituri sunt per verbum so eorum in me". itaque pocius de fide ecclesie quam de fide personali Petri securitas divine assistencie videtur promissa fuisse. fuit nichilominus observata Christi promissio in persona Petri, quia fides in eo finaliter non defecit. sed ex hoc concludi non potest infallibilitas catholice fidei in pape diffinicione, cum expectanda non sit mors diffinientis, sed juxta expositum apostolicum documentum eo ipso, quod semel tradita est fides, pro- illa supercertandum est, ut firma permaneat. quod vero ex dictis verbis Christi securitas hec de fidei infallibilitate pape cuivis i non inexistatk, cui magis illi videntur favere, confitentur apercius dicentes eum fore subjectum generali concilio, ubi sit a fide devius. nec doctrina hec modernorum, sed quorumdam est antiquorum per ejusmodi excepcionem eximere conancium papam, ne pro aliis corrigatur criminibus. hanc vero excepcionem 40 faciunt, minime refragari volentes racione fidei Paulum restitisse Petro in faciem 12 quod- 35 144! Mürz 28 a) om. R. b) Wlicet. c) em.; BWR synodi. d) W concesso. e) em. ; BWR divinn ; ist in W vom Schreiber korri- giert für divini. I) R Symone. g) om. R. h) em.; BWR significare. i) WR cujus. k) ist in W korrigiert für inexistit. 45 Joh. 1, 42. Joh. 21, 17. Matth. 16, 19. Ebenda. Sermo 295 cap. 2 (Migne 38, 1349). Enarratio in psalmum 108 (Migne 37, 1431 50 bis 1432). 5 Matth. 16, 19. D. i. in der Schrift De dignitate sacerdotali сар. 2 (Migne 17, 570). Luc. 22, 32. 10 Vgl. Luc. 22, 55-62. 11 Joh. 17, 9; 11; 20. 12 Vgl. Gal. 2, 11. Deutsche Reichstags-Akten XV. 85
Strana 670
670 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 que Liberius, qui subscripsit se errori Arrianorum 1, aliique multi summi pontifices aber- rarunt a fide. itaque ubi major securitas, ne aberraret, videtur in evangelio Petro con- cessa, pape fautores racione superati, cuivis summo pontifici illam non competere affir- mantes, in hiis, que fidei sunt, confitentur papam subjectum fore concilio. aliam autem, de qua non sic? in evangelio mencio fit, eidem attribuunt, minus attendentes eo ipso, quod in hoc casu papam concilio dicunt fore subjectum, quod in aliis eciam sit, ne- cessario consequi b, propterea quod verba evangelice doctrine, quibus significatur potestas concessa in Christi nomine congregatis, generalem potestatem tribuunt et expresse de correctione fraterna a peccato, quod in eorum noticiam venerit. concludebat igitur Jo- hannes ipse in fine parcelle hujus secunde, quod, cume in hiis, que circa causam fidei, 10 iidem d, qui pape extollunt auctoritatem, subiciant eum judicio concilii, apertissime videri poterat, quantum roboris adversaria obtinerete assercio unitatem ecclesie fundatam esse supra Petri confessionem et ita fundatam, quod, quidquid in ecclesia habemus, fuit in Petro et ex Petro, omnem quoque fidem. 5 [III. Parcella tercia: quod eciam constat ex doctrina apostolica tribusque aliis auctenticis 15 testimoniis tradicionem Christianam esse determinacionem synodi generalis.] [5] Siquidem ! probaciones probacionibus accumulans principalis 5 . .. dicebat, quod, ut in religione Christiana securitas haberetur circa doctrinam catholice fidei, ultra quam per commemoratas evangelii auctoritates significata esset assistencia divini auxilii in Christi nomine congregatis ex doctrina apostolica attestante Christum ascendentem in 20 celum instituisse collegium permaxime auctoritatis, majoris profecto illo veteris testamenti ex sacerdotibus Levitici generis constituto, quando apostolos prophetas evangelistas pastores et doctores dedit ad perfectionem fidelium in edificacionem ecclesie, racione ibi- dem tripharie assignata, ut inter Christi fideles fluctuacio non esset nec circumferrentur h omni vento doctrine ad circumvencionem erroris nec ambularent sicut gentiles unusquis- 25 que „in vanitate sensus sui" 2, per verba sane hec apostolo non minus significante de isto, quam insinuatum est de judicio sacerdotum Levitici generis, jubente deo3 senten- ciam eorum sequendam nec ad sinistram vel dextram esse declinandumi, ut, quomodo tunc superbus obedire nolens decreto moriebatur judicio 4 et sic fiebat ab illo populo alienus, ita in lege gracie, qui a doctrina prefati collegii aliud saperet, anathema fieret so reputatus a fidelibus ceteris „sicut ethnicus et publicanus" 5. sub clausula nempe ana- thematis testantibus id unanimiter generalium gestis synodorum contra sapientes aliud determinaciones ab antiquo per generalia concilia fieri consueverunt. quia igitur apostolica doctrina voluit, ut in ecclesia non esset fluctuacio doctrine, esset autem, si dicatur concilia generalia errare potuisse, manifeste utique declaravit collegio ipsi ex nominatis s5 a Christo vel successoribus eorum constituto assistenciam divini auxilii infallibiliter adesse circa determinacionem veritatum catholice fidei. qua fiducia confortati illorumque utentes exemplo, quomodo symbolum fidei apostoli ediderunt insimul convenientes, ita et patres in Nicena synodo" congregati, in k Constantinopolitana7 rursus plura, quam verbis ex- a) E sit. b) cm.; BWR consequatur. c) W eum. d) emt.; BWR item. e) W obtinerent. f) in BWR beginnt hier 40 cap. 13 mil der Uberschrift Tercia parcella id ipsum, quod supra, manifestat ex doctrina apostolica, libri quoque accionum apostolicarum sanctorumve exemplis summorumque pontificum professionibus necnon diffinicionibus generalium conciliorum, responsione inserta adversariorum quibusdam objectis. g) in BWR ist nach principalis Raum füir ein Wort freigelassen. h) R circumferentur. i) W declinandam, korr. für declarandam. k) om. BUR. 45 Im Jahre 358. Vgl. Krüger in der Realency- klopädie 11, 452-455 und Grisar im Kirchenlexikon 7, 1951-1959. Epheser 4, 17. 3 Vgl. Deuteron. 17, 11. 4 Vgl. ebenda 17, 12. 6 Vgl. Matth. 18, 17. 6 Uber die von der Nicänischen Synode auf- gestellten Canones handelt Hefele 1, 356-431. Die zweite allgemeine Synode vom Jahre 387. 50
670 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 que Liberius, qui subscripsit se errori Arrianorum 1, aliique multi summi pontifices aber- rarunt a fide. itaque ubi major securitas, ne aberraret, videtur in evangelio Petro con- cessa, pape fautores racione superati, cuivis summo pontifici illam non competere affir- mantes, in hiis, que fidei sunt, confitentur papam subjectum fore concilio. aliam autem, de qua non sic? in evangelio mencio fit, eidem attribuunt, minus attendentes eo ipso, quod in hoc casu papam concilio dicunt fore subjectum, quod in aliis eciam sit, ne- cessario consequi b, propterea quod verba evangelice doctrine, quibus significatur potestas concessa in Christi nomine congregatis, generalem potestatem tribuunt et expresse de correctione fraterna a peccato, quod in eorum noticiam venerit. concludebat igitur Jo- hannes ipse in fine parcelle hujus secunde, quod, cume in hiis, que circa causam fidei, 10 iidem d, qui pape extollunt auctoritatem, subiciant eum judicio concilii, apertissime videri poterat, quantum roboris adversaria obtinerete assercio unitatem ecclesie fundatam esse supra Petri confessionem et ita fundatam, quod, quidquid in ecclesia habemus, fuit in Petro et ex Petro, omnem quoque fidem. 5 [III. Parcella tercia: quod eciam constat ex doctrina apostolica tribusque aliis auctenticis 15 testimoniis tradicionem Christianam esse determinacionem synodi generalis.] [5] Siquidem ! probaciones probacionibus accumulans principalis 5 . .. dicebat, quod, ut in religione Christiana securitas haberetur circa doctrinam catholice fidei, ultra quam per commemoratas evangelii auctoritates significata esset assistencia divini auxilii in Christi nomine congregatis ex doctrina apostolica attestante Christum ascendentem in 20 celum instituisse collegium permaxime auctoritatis, majoris profecto illo veteris testamenti ex sacerdotibus Levitici generis constituto, quando apostolos prophetas evangelistas pastores et doctores dedit ad perfectionem fidelium in edificacionem ecclesie, racione ibi- dem tripharie assignata, ut inter Christi fideles fluctuacio non esset nec circumferrentur h omni vento doctrine ad circumvencionem erroris nec ambularent sicut gentiles unusquis- 25 que „in vanitate sensus sui" 2, per verba sane hec apostolo non minus significante de isto, quam insinuatum est de judicio sacerdotum Levitici generis, jubente deo3 senten- ciam eorum sequendam nec ad sinistram vel dextram esse declinandumi, ut, quomodo tunc superbus obedire nolens decreto moriebatur judicio 4 et sic fiebat ab illo populo alienus, ita in lege gracie, qui a doctrina prefati collegii aliud saperet, anathema fieret so reputatus a fidelibus ceteris „sicut ethnicus et publicanus" 5. sub clausula nempe ana- thematis testantibus id unanimiter generalium gestis synodorum contra sapientes aliud determinaciones ab antiquo per generalia concilia fieri consueverunt. quia igitur apostolica doctrina voluit, ut in ecclesia non esset fluctuacio doctrine, esset autem, si dicatur concilia generalia errare potuisse, manifeste utique declaravit collegio ipsi ex nominatis s5 a Christo vel successoribus eorum constituto assistenciam divini auxilii infallibiliter adesse circa determinacionem veritatum catholice fidei. qua fiducia confortati illorumque utentes exemplo, quomodo symbolum fidei apostoli ediderunt insimul convenientes, ita et patres in Nicena synodo" congregati, in k Constantinopolitana7 rursus plura, quam verbis ex- a) E sit. b) cm.; BWR consequatur. c) W eum. d) emt.; BWR item. e) W obtinerent. f) in BWR beginnt hier 40 cap. 13 mil der Uberschrift Tercia parcella id ipsum, quod supra, manifestat ex doctrina apostolica, libri quoque accionum apostolicarum sanctorumve exemplis summorumque pontificum professionibus necnon diffinicionibus generalium conciliorum, responsione inserta adversariorum quibusdam objectis. g) in BWR ist nach principalis Raum füir ein Wort freigelassen. h) R circumferentur. i) W declinandam, korr. für declarandam. k) om. BUR. 45 Im Jahre 358. Vgl. Krüger in der Realency- klopädie 11, 452-455 und Grisar im Kirchenlexikon 7, 1951-1959. Epheser 4, 17. 3 Vgl. Deuteron. 17, 11. 4 Vgl. ebenda 17, 12. 6 Vgl. Matth. 18, 17. 6 Uber die von der Nicänischen Synode auf- gestellten Canones handelt Hefele 1, 356-431. Die zweite allgemeine Synode vom Jahre 387. 50
Strana 671
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 671 144I Mürz 28 15 25 30 pressa fuerant, intelligencie fuisse sensusque illorum declarantes, in Ephesina autem velut novos fidei articulos 12 adicientes 1, in Calcedonensi 2 deinde eciam magnas epistolas tradentes pro fide. in synodis vero celebratis apud Latinos simili modo parique auctoritate symbola voluminis Sexti et Clementinarum3 edita fuerant, preterque epistolam Leonis pape 4 propter doctrine ubertatem profunditatemque intelligencie et sensus approbacionemque concilii Calcedonensis maxima a habitam in veneracione in celebratis apud Grecos necnon apud Latinos generalibus conciliis paucissime vix aut nulle tanquam facte per eos ap- probate reperirentur fidei determinaciones facte per summos pontifices, que sicut illa in communem hactenus venerunt b noticiam Christianorum eciam simplicium. sed simbola 10 fidei, que tali constant vulgatissima nocione, illa edita fuissent per synodos generales. de symbolo vero Athanasii", quomodo in auctoritatem fidei receptume sit, non editum d per papam aut concilium generale, de quibus, ut dicebant, tunc prosequendum non erat, multipharie exposuissent racionem. forte autem velut Leonis epistola, sed et pre illa, hoc° universalem continens mensuram fidei meruit continuam in ecclesia decantacionem. plus igitur debito habundans esset veritate ... .r etenim signoque limitata foret assercio illa ex adverso, quod a Petro haberemus omnem catholicam fidem. nec enim putabatur illam extollentem excludere velle fidem, quam habemus a patriarchis, a patre primum fidei nostre Abraham sic vocato per ecclesiam, item ex Moysi lege, prophetis quoque et psalmis, Christo attestante 7, quod „oportuit impleri omnia, que de ipso in illis scripta 20 erant". nec arbitrandum esset assercionem illam excludere velle fundamentum fidei nostre Jesum Christum, „preter quem nullus aliud ponere potest“s, adhuc Johannem Jacobum et Judam, qui canonicas scripserunt epistolas, Paulumque multo minus ne intensive di- catur sed g extensius pre illis scribentem fidei catholice veritates, Nicenum item aliaque concilia apud orientalem occidentalemque ecclesiam celebrata. ne vero de aliis mencio fieret, velut ad hominem remque non minus arguens dicebat: si a Petro omnem fidem habemus, quomodo igitur extollebant oratores ejus magistrum suum olim Eugenium velut fidei sue auctorem in condempnacione sancte synodi Basiliensis et in ea, quam affirma- bant, unione Grecorum" condempnacioneque trium veritatum catholice fidei 10 et unione Armenorum 11? precipuum vero argumentum eorum assercionem illam non inferret, quia Christus Petro dixit „super hanc petram edificabo ecclesiam meam" 12. omisso namque declarare jam ecclesiam primo fuisse et esse, tunc quia et ipse Petrus membrum ecclesie, que ab inicio mundi fuit, tunc quiah erat confessio utique illa a Petro dicta „tu es Christus filius dei vivi" 13, eciam omnibus tribueretur apostolis id ipsum contestantibus interrogacione comminacione et precepto silencii eisdem a Christo tunc factis. confessio 35 item hec legebatur primum facta esse per Nathanaelem „vere Israhelitam, in quo dolus a) em.; BUR maxime habitam veneracioni stati maxima — venerucione. b) ist in ll korrigiert aus venerint. c) em.; BWR receptus. d) cm.; BWR editus. e) em. BUR hic. t) in BWR ist keine Lücke, aber der Zu- sammenhang scigl, daſt cin Satzteil ansgefallen ist; uis cermuten, dafe der Abschrciber von Segorias Handexemplar eine Zeile äbersprungen hat und daßt der torangehende Satz plus — veritate unvollständig ist; ror etenim wird ein Wort, wahrscheinlich veritato, zn crgänzen sein. g) R sex. h) om, BWR. 40 Die von ihr aufgestellten Canones erörtert Hefele 2, 12-28. 1 Von der dritten allgemeinen Synode des Jahres 431 sind nur sechs bezw. acht Canones bekannt. 45 Vgl. Hefele 2, 207-211. 2 Vgl. Hefele 2, 440 ff., 453 ff. und 469ff. 3 Uber den Liber Sextus Bonifaz' VIII. und die Constitutiones Clemens' V. vergleiche man Schulte, Gesch. der Quellen und Literatur des ca- 50 nonischen Rechts 2, 34-50. 4 Es ist offenbar die berühmte epistola dogma- tica Leos I. „Lectis dilectionis tuae" vom 13. Juni 449 gemeint. Vgl. Hefele 2, 353 Anm. 3 und Jaffé nr. 423.. 5 In der zweiten Sitzung vom 10. Okt. 451. Vgl. Hefele 2, 440. 6 Vgl. Hahn a. a. O. S. 174-17: Luc. 24, 44. Vgl. 1. Cor. 3, 11. Vgl. S. 675 Anm. 10. Vgl. S. 201 Anm. 5. Vgl. S. 201 Anm. 6. Matth. 16, 18. Matth. 16, 16. 8 u 10 11 12 13 85*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 671 144I Mürz 28 15 25 30 pressa fuerant, intelligencie fuisse sensusque illorum declarantes, in Ephesina autem velut novos fidei articulos 12 adicientes 1, in Calcedonensi 2 deinde eciam magnas epistolas tradentes pro fide. in synodis vero celebratis apud Latinos simili modo parique auctoritate symbola voluminis Sexti et Clementinarum3 edita fuerant, preterque epistolam Leonis pape 4 propter doctrine ubertatem profunditatemque intelligencie et sensus approbacionemque concilii Calcedonensis maxima a habitam in veneracione in celebratis apud Grecos necnon apud Latinos generalibus conciliis paucissime vix aut nulle tanquam facte per eos ap- probate reperirentur fidei determinaciones facte per summos pontifices, que sicut illa in communem hactenus venerunt b noticiam Christianorum eciam simplicium. sed simbola 10 fidei, que tali constant vulgatissima nocione, illa edita fuissent per synodos generales. de symbolo vero Athanasii", quomodo in auctoritatem fidei receptume sit, non editum d per papam aut concilium generale, de quibus, ut dicebant, tunc prosequendum non erat, multipharie exposuissent racionem. forte autem velut Leonis epistola, sed et pre illa, hoc° universalem continens mensuram fidei meruit continuam in ecclesia decantacionem. plus igitur debito habundans esset veritate ... .r etenim signoque limitata foret assercio illa ex adverso, quod a Petro haberemus omnem catholicam fidem. nec enim putabatur illam extollentem excludere velle fidem, quam habemus a patriarchis, a patre primum fidei nostre Abraham sic vocato per ecclesiam, item ex Moysi lege, prophetis quoque et psalmis, Christo attestante 7, quod „oportuit impleri omnia, que de ipso in illis scripta 20 erant". nec arbitrandum esset assercionem illam excludere velle fundamentum fidei nostre Jesum Christum, „preter quem nullus aliud ponere potest“s, adhuc Johannem Jacobum et Judam, qui canonicas scripserunt epistolas, Paulumque multo minus ne intensive di- catur sed g extensius pre illis scribentem fidei catholice veritates, Nicenum item aliaque concilia apud orientalem occidentalemque ecclesiam celebrata. ne vero de aliis mencio fieret, velut ad hominem remque non minus arguens dicebat: si a Petro omnem fidem habemus, quomodo igitur extollebant oratores ejus magistrum suum olim Eugenium velut fidei sue auctorem in condempnacione sancte synodi Basiliensis et in ea, quam affirma- bant, unione Grecorum" condempnacioneque trium veritatum catholice fidei 10 et unione Armenorum 11? precipuum vero argumentum eorum assercionem illam non inferret, quia Christus Petro dixit „super hanc petram edificabo ecclesiam meam" 12. omisso namque declarare jam ecclesiam primo fuisse et esse, tunc quia et ipse Petrus membrum ecclesie, que ab inicio mundi fuit, tunc quiah erat confessio utique illa a Petro dicta „tu es Christus filius dei vivi" 13, eciam omnibus tribueretur apostolis id ipsum contestantibus interrogacione comminacione et precepto silencii eisdem a Christo tunc factis. confessio 35 item hec legebatur primum facta esse per Nathanaelem „vere Israhelitam, in quo dolus a) em.; BUR maxime habitam veneracioni stati maxima — venerucione. b) ist in ll korrigiert aus venerint. c) em.; BWR receptus. d) cm.; BWR editus. e) em. BUR hic. t) in BWR ist keine Lücke, aber der Zu- sammenhang scigl, daſt cin Satzteil ansgefallen ist; uis cermuten, dafe der Abschrciber von Segorias Handexemplar eine Zeile äbersprungen hat und daßt der torangehende Satz plus — veritate unvollständig ist; ror etenim wird ein Wort, wahrscheinlich veritato, zn crgänzen sein. g) R sex. h) om, BWR. 40 Die von ihr aufgestellten Canones erörtert Hefele 2, 12-28. 1 Von der dritten allgemeinen Synode des Jahres 431 sind nur sechs bezw. acht Canones bekannt. 45 Vgl. Hefele 2, 207-211. 2 Vgl. Hefele 2, 440 ff., 453 ff. und 469ff. 3 Uber den Liber Sextus Bonifaz' VIII. und die Constitutiones Clemens' V. vergleiche man Schulte, Gesch. der Quellen und Literatur des ca- 50 nonischen Rechts 2, 34-50. 4 Es ist offenbar die berühmte epistola dogma- tica Leos I. „Lectis dilectionis tuae" vom 13. Juni 449 gemeint. Vgl. Hefele 2, 353 Anm. 3 und Jaffé nr. 423.. 5 In der zweiten Sitzung vom 10. Okt. 451. Vgl. Hefele 2, 440. 6 Vgl. Hahn a. a. O. S. 174-17: Luc. 24, 44. Vgl. 1. Cor. 3, 11. Vgl. S. 675 Anm. 10. Vgl. S. 201 Anm. 5. Vgl. S. 201 Anm. 6. Matth. 16, 18. Matth. 16, 16. 8 u 10 11 12 13 85*
Strana 672
672 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144I März 26 non erat" 1, a Martha2 eciam suisque discipulis constitutis in navi 3, centurione quoque post Christi mortem 4. non tamen a propterea diceretur, quod ab ipsis habemus omnem fidem. [6] super hac autem veritati adversante responsione ultra non immoratus Jo- hannes ipse prosequebatur dicens: constare rursus de suprema auctoritate synodi generalis ex hiis, que per Petrum gesta leguntur in libro actuumb apostolorum, re- verente c eo quam plurimum et obediente" generali concilio celebrato apostolorum tem- pore, reverencia quippe et obediencia in tribus sistente, in exhibicione honoris, mandati suscepcione et submissione judicii. primum exhibuerat, quia non sedens sed surgens alloquebatur in medio apostolorum et aliorum congregatorum 5. susceperat item man- datum una cum Johanne per apostolos in Samariam missus 6. missio autem ex sui na- 10 tura in mittente principalitatem auctoritatis, in misso vero subprincipalitatem denotat, sicut de spiritu sancto, quod a filio procedat, communis este doctrina sanctorum, prop- terea quod ab eo legitur missus. sic et de filio patris respectu. quocirca de missione patris a filio vel a spiritu sancto, quia prima est in trinitate persona, nusquam divina testantur eloquia. Petrus eciam non recusaverat judicii submissionem, racionem reddens 15 coram apostolis et fratribus in Jerusalem congregatis, disceptantibus adversus eum, qui erant ex circumcisione, quare introiisset ad gentes prepucium habentes et manducasset cum illis s. supremitas insuper, de qua sermo, constaret apercius ex precedentibus in eaque gestis et subsequentibus determinacionem illam famosissimam synodi Jherosolimitane de cessacione legalium, siquidem legebatur? expresse, quod populus acquiescere noluit 20 doctrine ! Pauli et Barnabe, cum facta est sedicio Antiochie adversus eos, sed statuerunt, ut ascenderent ad apostolos et presbiteros in Jherusalem ipsi et quidam ex aliis predi- cantibus, absque circumcisione credentes in Christum salvari non posse. cujus contrarium nedum Paulus et Barnabas sed Petrus, cum baptizavit Cornelium 10, et Philippus Sama- ritanos convertens 5 predicabant 11; ceteri quoque apostoli et discipuli horum doctrine non 25 erant resistentes. ut tamen evidencius claresceret veritas ac stabilitas esset doctrine hujus absque observancia legis Moysi Christianos salvari posse, fuit necesse, ut congregatis Jherusalem apostolis senioribus et omni ecclesia magna desuper facta conquisicione deter- minacio fieret h omnium communi sentencia post quam disceptacio ipsa ad tempus con- quievit, predicantibus cunctis jam diffinitum fuisse per ecclesiam, non esse necessariam so ad i salutem observanciam Mosayce legis. etenim Luca recitante 12 Paulus eam doctrinam, eciamsi illam sicut evangelium per revelacionem primo a Christo didicerat, post dictam tamen determinacionem ipsek aliique college sui ceterique apostoli et discipuli Christi predicabant tanquam precepta apostolorum et seniorum et tanquam dogmata ab eisdem decreta, ut manifeste constaret, quod universali tradicione sicut divinarum auctoritate 35 scripturarum ecclesia catholica tota constringitur, quemadmodum et duobus hiis teste Augustino 13 probatur existere. quo exemplo palam factum extitit cunctis fidelibus diffi- nicionem concilii generalis tradicionem esse fidei catholice, pro qua velut communi salute debent supercertari. inde Paulus ceterique apostoli non tam evangelii doctrinam 5 a) W tam. b) R add. et. c) em.; BWR reverenti. d) em.; BWR obedienti. e) om. BWR. f) W doctrina. 40 g) BWR add. contrarium. h) om. BWR. i) ad salutem folgt in Rerst auf legis. k) em.; BWR ipsi. 1) om. R. 11 2 s 5 6 10 Joh. 1, 47. Vgl. Joh. 11, 27. Vgl. Matth. 14, 33. Vgl. Marc. 15, 39. Vgl. Act. apost. 15, 7. Vgl. Act. apost. 8, 14. Vgl. Joh. 14, 26. Vgl. Act. apost. 11, 2ff. Act. apost. cap. 15. Vgl. Act. apost. 10, 34 ff. Vgl. Act. apost. 8, 5 ff. 12 Vgl. Act. apost. 15, 22 ff. 13 Die Stelle findet sich im Decretum c. 8 D. 11 und ist dort angeblich dem „liber de christiana 45 fide“ Augustins entlehnt. Man vergleiche auch De baptismo contra Donatistas lib. 2 cap. 12 (Migne 43, 133) und den Brief „Ad ea que me interrogasti“ an Januarius cap. 1 und 2 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 pag. 158-160; Migne 33, 50 200-201).
672 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144I März 26 non erat" 1, a Martha2 eciam suisque discipulis constitutis in navi 3, centurione quoque post Christi mortem 4. non tamen a propterea diceretur, quod ab ipsis habemus omnem fidem. [6] super hac autem veritati adversante responsione ultra non immoratus Jo- hannes ipse prosequebatur dicens: constare rursus de suprema auctoritate synodi generalis ex hiis, que per Petrum gesta leguntur in libro actuumb apostolorum, re- verente c eo quam plurimum et obediente" generali concilio celebrato apostolorum tem- pore, reverencia quippe et obediencia in tribus sistente, in exhibicione honoris, mandati suscepcione et submissione judicii. primum exhibuerat, quia non sedens sed surgens alloquebatur in medio apostolorum et aliorum congregatorum 5. susceperat item man- datum una cum Johanne per apostolos in Samariam missus 6. missio autem ex sui na- 10 tura in mittente principalitatem auctoritatis, in misso vero subprincipalitatem denotat, sicut de spiritu sancto, quod a filio procedat, communis este doctrina sanctorum, prop- terea quod ab eo legitur missus. sic et de filio patris respectu. quocirca de missione patris a filio vel a spiritu sancto, quia prima est in trinitate persona, nusquam divina testantur eloquia. Petrus eciam non recusaverat judicii submissionem, racionem reddens 15 coram apostolis et fratribus in Jerusalem congregatis, disceptantibus adversus eum, qui erant ex circumcisione, quare introiisset ad gentes prepucium habentes et manducasset cum illis s. supremitas insuper, de qua sermo, constaret apercius ex precedentibus in eaque gestis et subsequentibus determinacionem illam famosissimam synodi Jherosolimitane de cessacione legalium, siquidem legebatur? expresse, quod populus acquiescere noluit 20 doctrine ! Pauli et Barnabe, cum facta est sedicio Antiochie adversus eos, sed statuerunt, ut ascenderent ad apostolos et presbiteros in Jherusalem ipsi et quidam ex aliis predi- cantibus, absque circumcisione credentes in Christum salvari non posse. cujus contrarium nedum Paulus et Barnabas sed Petrus, cum baptizavit Cornelium 10, et Philippus Sama- ritanos convertens 5 predicabant 11; ceteri quoque apostoli et discipuli horum doctrine non 25 erant resistentes. ut tamen evidencius claresceret veritas ac stabilitas esset doctrine hujus absque observancia legis Moysi Christianos salvari posse, fuit necesse, ut congregatis Jherusalem apostolis senioribus et omni ecclesia magna desuper facta conquisicione deter- minacio fieret h omnium communi sentencia post quam disceptacio ipsa ad tempus con- quievit, predicantibus cunctis jam diffinitum fuisse per ecclesiam, non esse necessariam so ad i salutem observanciam Mosayce legis. etenim Luca recitante 12 Paulus eam doctrinam, eciamsi illam sicut evangelium per revelacionem primo a Christo didicerat, post dictam tamen determinacionem ipsek aliique college sui ceterique apostoli et discipuli Christi predicabant tanquam precepta apostolorum et seniorum et tanquam dogmata ab eisdem decreta, ut manifeste constaret, quod universali tradicione sicut divinarum auctoritate 35 scripturarum ecclesia catholica tota constringitur, quemadmodum et duobus hiis teste Augustino 13 probatur existere. quo exemplo palam factum extitit cunctis fidelibus diffi- nicionem concilii generalis tradicionem esse fidei catholice, pro qua velut communi salute debent supercertari. inde Paulus ceterique apostoli non tam evangelii doctrinam 5 a) W tam. b) R add. et. c) em.; BWR reverenti. d) em.; BWR obedienti. e) om. BWR. f) W doctrina. 40 g) BWR add. contrarium. h) om. BWR. i) ad salutem folgt in Rerst auf legis. k) em.; BWR ipsi. 1) om. R. 11 2 s 5 6 10 Joh. 1, 47. Vgl. Joh. 11, 27. Vgl. Matth. 14, 33. Vgl. Marc. 15, 39. Vgl. Act. apost. 15, 7. Vgl. Act. apost. 8, 14. Vgl. Joh. 14, 26. Vgl. Act. apost. 11, 2ff. Act. apost. cap. 15. Vgl. Act. apost. 10, 34 ff. Vgl. Act. apost. 8, 5 ff. 12 Vgl. Act. apost. 15, 22 ff. 13 Die Stelle findet sich im Decretum c. 8 D. 11 und ist dort angeblich dem „liber de christiana 45 fide“ Augustins entlehnt. Man vergleiche auch De baptismo contra Donatistas lib. 2 cap. 12 (Migne 43, 133) und den Brief „Ad ea que me interrogasti“ an Januarius cap. 1 und 2 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 pag. 158-160; Migne 33, 50 200-201).
Strana 673
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 673 quam generalis concilii decretum ad fundandam fidei catholice veritatem in suis alle- 114! März 28 gabant predicacionibus. palam eciam factum extitit, quod unitas ecclesie consistit in comparacione ad doctrinam synodalem. siquidem primo eandem doctrinam non solum semel sed et pluries Petrus Paulus Barnabas et alii apostoli predicaverant, non tamen 5 adeo et tantum accepit robur, ut, qui teneret, reputaretur indubie tenere ecclesie uni- tatem, donec disceptacione previa per concilium fuit tradita semel. que iterum deducta fuit in disceptacionem, non quidem per fideles Christi discipulos, sicut et primo, quando desuper disceptarunt adversus Petrum, sed per pseudoapostolos a“ Paulo nominatos 1 „subintroductos falsos fratres", siquidem, ut Pauli epistolas attencius intuenti patere 10 potest, quod utique commemoracione dignissimum est, principes sacerdotum scribe Pha- risei et seniores videntes sub nomine Moysi prevalere non posse, ut pocius lex ipsius quam evangelium attenderetur, subordinarunt, ut eorum multib, qui ex doctissimis in philosophia lege Moysi ac prophetis necnon et eloquencia erant, baptizarentur et sic re- putati tanquam fratres velut sub zelo Christi ejusque servandi evangelii Christiane legis 15 explorantes libertatem suaderent simul cum evangelio servandam esse Moysi legem, quam dixerat2 Christus „non venisse solvere sed adimplere" ipseque illam servaverat suique discipuli, quod patet ex omnibus ejus actionibuse, ita ut non invenirent, qua ex parte arguerent eum, nisi quod sabato curabat infirmos3 et quod sui discipuli non lotis manibus panem manducarent !. jusserat eciam observari legem, leprosis mundatis man- 20 dans d se offerre sacerdotibus ", quod mandaverat Moyses, in testimonium illis. et ultima cena sua comedit agnum paschalem “. quamvis autem isti subintroducti falsi fratres adeo prevaluerant, ut eciam Petrus in illam ducereture simulacionem a gentibus segregatus cum Judeis manducans et bibens, quia tamen jam desuper fuerat semel fides tradita sanctis per generalem synodum, ut veritas evangelii firma apud fideles maneret, nedum 25 illis pseudoapostolis Tytum circumcidi compellentibus sed eciam Petro Paulus in faciem restitit 7, hoc facto evidentissime demonstrans ecclesie unitatem consistere pocius in doctrina generalis synodi quam summi pontificis observacione. de quo singularissimum exemplum commemorari licet ante tempora Basiliensis concilii in- auditum fortassis vel saltem non tam studiose attentum. narrat vero illud seriose Au- 30 gustinus in de baptismate libris s et in libro de unico baptismo", item in epistolis suis, presertim ad Vincencium incipiente „Accepi epistolam" 10, Ciprianus quoque in epistolis suis quam plurimis 11. quorum non relatis verbis ita res gesta fuit 12, quod Stephano papa diffiniente baptizatos ab hereticis non rebaptizandos et propterea rebaptizantes excom- municante ejus doctrine adversatus est Ciprianus Cartaginensis episcopus, gloriosus Christi 35 martir effectus postmodum. qui nacionali concilio 13 congregato 80 episcoporum 14 con- a) om. W. b) om. W. c) om. BWR. d) em. ; BWR munus statt mandans se. e) W diceretur. 40 50 Gal. 2, 4. Matth. 5, 17. Vgl. Joh. 5, 16. Vgl. Matth. 15, 2 und Marc. 7, 2. Vgl. Luc. 17, 14. Vgl. Matth. 26, 17 ff. und Luc. 22, 7ff. Vgl. Gal. 2, 11. De baptismo contra Donatistas (Corpus script. 45 eccl. lat. 51, 145 ff.; Migne 43, 107 ff.) ; vgl. besonders lib. 5 cap. 23 (a. a. O. 51, 289 bezw. 43, 192). » De unico baptismo contra Petilianum cap. 14 (Corpus script. eccl lat. 53, 23�26; Migne 43, 607-608). 10 Corpus script. eccl. lat. 34, 2 pag. 445.496, besonders pag. 481ff.; Migne 33, 321-347, be- sonders 339 ff. 3 5 6 2 11 Vgl. die im Corpus script. eccl. lat. 3, 749-827 abgedruckten Briefe. 12 Vgl. Leimbach über Cyprianus von Karthago, Bonwetsch über Ketzertaufe, und Hauck über Stephan I. in der Realencyklopädie 4, 371-372; 10, 270�272; 18, 804-805; ferner Fechtrup über Ketzertaufstreit im Kirchenlexikon 7, 407-415; auch Koch, Cyprian und der Römische Primat (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der alt- christlichen Literatur hrsg. von Harnack und Schmidt III, 5) S. 51ff. 13 Es ist die dritte Karthagische Synode, die am 1. September wahrscheinlich des Jahres 256 eröffnet wurde. Vgl. Hefele 1, 119-120. 14 Laut der Akten der Synode (bei Mansi 1, 951 bis 965) waren 87 Bischöfe anwesend. 1
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 673 quam generalis concilii decretum ad fundandam fidei catholice veritatem in suis alle- 114! März 28 gabant predicacionibus. palam eciam factum extitit, quod unitas ecclesie consistit in comparacione ad doctrinam synodalem. siquidem primo eandem doctrinam non solum semel sed et pluries Petrus Paulus Barnabas et alii apostoli predicaverant, non tamen 5 adeo et tantum accepit robur, ut, qui teneret, reputaretur indubie tenere ecclesie uni- tatem, donec disceptacione previa per concilium fuit tradita semel. que iterum deducta fuit in disceptacionem, non quidem per fideles Christi discipulos, sicut et primo, quando desuper disceptarunt adversus Petrum, sed per pseudoapostolos a“ Paulo nominatos 1 „subintroductos falsos fratres", siquidem, ut Pauli epistolas attencius intuenti patere 10 potest, quod utique commemoracione dignissimum est, principes sacerdotum scribe Pha- risei et seniores videntes sub nomine Moysi prevalere non posse, ut pocius lex ipsius quam evangelium attenderetur, subordinarunt, ut eorum multib, qui ex doctissimis in philosophia lege Moysi ac prophetis necnon et eloquencia erant, baptizarentur et sic re- putati tanquam fratres velut sub zelo Christi ejusque servandi evangelii Christiane legis 15 explorantes libertatem suaderent simul cum evangelio servandam esse Moysi legem, quam dixerat2 Christus „non venisse solvere sed adimplere" ipseque illam servaverat suique discipuli, quod patet ex omnibus ejus actionibuse, ita ut non invenirent, qua ex parte arguerent eum, nisi quod sabato curabat infirmos3 et quod sui discipuli non lotis manibus panem manducarent !. jusserat eciam observari legem, leprosis mundatis man- 20 dans d se offerre sacerdotibus ", quod mandaverat Moyses, in testimonium illis. et ultima cena sua comedit agnum paschalem “. quamvis autem isti subintroducti falsi fratres adeo prevaluerant, ut eciam Petrus in illam ducereture simulacionem a gentibus segregatus cum Judeis manducans et bibens, quia tamen jam desuper fuerat semel fides tradita sanctis per generalem synodum, ut veritas evangelii firma apud fideles maneret, nedum 25 illis pseudoapostolis Tytum circumcidi compellentibus sed eciam Petro Paulus in faciem restitit 7, hoc facto evidentissime demonstrans ecclesie unitatem consistere pocius in doctrina generalis synodi quam summi pontificis observacione. de quo singularissimum exemplum commemorari licet ante tempora Basiliensis concilii in- auditum fortassis vel saltem non tam studiose attentum. narrat vero illud seriose Au- 30 gustinus in de baptismate libris s et in libro de unico baptismo", item in epistolis suis, presertim ad Vincencium incipiente „Accepi epistolam" 10, Ciprianus quoque in epistolis suis quam plurimis 11. quorum non relatis verbis ita res gesta fuit 12, quod Stephano papa diffiniente baptizatos ab hereticis non rebaptizandos et propterea rebaptizantes excom- municante ejus doctrine adversatus est Ciprianus Cartaginensis episcopus, gloriosus Christi 35 martir effectus postmodum. qui nacionali concilio 13 congregato 80 episcoporum 14 con- a) om. W. b) om. W. c) om. BWR. d) em. ; BWR munus statt mandans se. e) W diceretur. 40 50 Gal. 2, 4. Matth. 5, 17. Vgl. Joh. 5, 16. Vgl. Matth. 15, 2 und Marc. 7, 2. Vgl. Luc. 17, 14. Vgl. Matth. 26, 17 ff. und Luc. 22, 7ff. Vgl. Gal. 2, 11. De baptismo contra Donatistas (Corpus script. 45 eccl. lat. 51, 145 ff.; Migne 43, 107 ff.) ; vgl. besonders lib. 5 cap. 23 (a. a. O. 51, 289 bezw. 43, 192). » De unico baptismo contra Petilianum cap. 14 (Corpus script. eccl lat. 53, 23�26; Migne 43, 607-608). 10 Corpus script. eccl. lat. 34, 2 pag. 445.496, besonders pag. 481ff.; Migne 33, 321-347, be- sonders 339 ff. 3 5 6 2 11 Vgl. die im Corpus script. eccl. lat. 3, 749-827 abgedruckten Briefe. 12 Vgl. Leimbach über Cyprianus von Karthago, Bonwetsch über Ketzertaufe, und Hauck über Stephan I. in der Realencyklopädie 4, 371-372; 10, 270�272; 18, 804-805; ferner Fechtrup über Ketzertaufstreit im Kirchenlexikon 7, 407-415; auch Koch, Cyprian und der Römische Primat (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der alt- christlichen Literatur hrsg. von Harnack und Schmidt III, 5) S. 51ff. 13 Es ist die dritte Karthagische Synode, die am 1. September wahrscheinlich des Jahres 256 eröffnet wurde. Vgl. Hefele 1, 119-120. 14 Laut der Akten der Synode (bei Mansi 1, 951 bis 965) waren 87 Bischöfe anwesend. 1
Strana 674
674 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Мürz 26 trarium diffinivit. ut tamen Augustinus 1 determinat, quoniam Ciprianus paratus fuit cedere, „si in tempore suo questionis hujus veritas eliquata et declarata fuisset per plenarium concilium", ideo salus illi affuisset, eciamsi restitit a doctrine summi pontificis, quem in epistola ad Pompeyum dicebat 2 esse in errore obstinatum. si b igitur Cipriano licuit resistere doctrine summi pontificis ejusque censuris, desuper subiciens se doctrine 5 concilii in futurum celebrandi, salusque illi affuit velut membro in unitate ecclesie con- stituto, profecto exemplo isto apertissime ostenditur unitatem ecclesie doctrine respectu vel cujuscumque elucidate“ veritatis, sive de fide aut moribus sit, precipue constare ex determinacione concilii generalis, ut attendatur ad eam pocius quam ad pontificis asser- cionem sive testimonium. quod perspicue rursus constat ex gestis summorum pontificum 10 purgacionem accipiencium in generalibus conciliis, professionibus quoque eorum proxime specificandis. in casu igitur currented, ubi jam synodus Constanciensis, plenarium uti- que concilium, tradicionem fecit, profecto consequens necessariumque e foret doctrine pocius ejus quam summi pontificis acquiescere tenentesque illam defensores esse unitatis ecclesie, contradicentes vero inpugnantes, velut suprema auctoritas unitasque ecclesie 15 quantum ad diffinicionem veritatum catholice fidei apud concilium resideat generale magis quam apud summum pontificem. rursus hoc idem patet ex doctrina ejusdem Augustini in epistola ad Glorium et Eulogiumf episcopos 3 Rome congregatos in causa Ceciliani affirmantis, quod, dato casu „illos non bonos fuisse judices, restabat adhuc plenarium universe concilium ecclesie, ubi eciam cum ipsis judicibus causa posset agitari 20 et, si male judicasse convicti essent, eorum sentencie solverentur". idem preterea con- stabat ex epistola Damasi 4 ad episcopos, quibus causa fuerat commissa per concilium Capuense 5, ut de factis Bonosii 5 episcopi agnosceretur, confitentis h „se advertere, quod sibi judicandi forma competere non posset" „ideoque primum erat, ut ipsi judicarent, quibus judicandi facultas data fuerat. etenim cum illi synodi vice decernerent, eidem 25 Damaso pape quasi de synodi auctoritate judicare non conveniret", „sed expectabat corum normam sentencie". hoc idem eciam demonstraretur ex gestis concilii Affricani“, in quo pape ? legati ostendentes litteras desuper apostolicass affirmabant per Nicenum concilium fuisse diffinitum de appellacionibus indifferenter ad papam Romanum emittendis. quibus concilium acquiescere noluit, sed destinatis nunciis pro veris exemplaribus ipsius so concilii repertum est ibidem non contineri. amplius i quoniam in Calcedonensi con- cilio" examinata fuit sentencia Leonis pape contra Dioscorum 10 lata 11, in sexta denique a) ist in W korrigiert für restit. b) W sed. c) em.; BWR elucidante. d) em.; BUR currenti. e) W om. que. f) so BUR; vermutlich ist Eleusium an lesen. g) W Bonisii. h) ist in W korrigiert für confitentes. i) man ergänze ans dom Vorhergchenden hoc idem domonstraretur. 35 1 Vgl. De baptismo contra Donatistas lib. 2 caр. 4 (Corpus script. eccl. lat. 51, 179; Migne 43, 129). 2 Dieser Brief Cyprians ist gedruckt im Corpus script. eccl. lat. 3, 799 und bei Migne 3, 1128. 3. Vgl. Corpus script. eccl. lat. 34, 2 pag. 101 und Migne 33, 169. 4 Dieser ins Jahr 392 zu setzende Brief „Accepi litteras“ rührt nicht von Damasus her, sondern von Papst Siricius oder einem Italienischen Bischof und ist an Bischof Anysius von Thessalonich und die übrigen Illyrischen Bischöfe gerichtet (Mansi 3, 674-675; vgl. Jaffé nr. 261). 5 Die Synode von Capua wurde imn Winter 391 bis 392 gehalten. Vgl. Loofs in der Realencyklo- pädie 3, 314�315; Schwane im Kirchenlexikon 2, 1104; Hefele 2, 52-53. 6 Es ist die im Jahre 419 gehaltene Synode von Karthago. Vgl. Hefele 2, 122 ff. Papst Bonifazius I. Der Brief rührte von Bonifazius' Vorgänger Papst Zosimus her. Vgl. Hefele 2, 123. 2 In der ersten Sitzung am 8. Oktober 451. Vgl. Hefele 2, 423 ff. 1e Uber den Patriarchen Dioskur von Alexan- drien und den von ihm vertretenen Monophysi- tismus vergleiche man Hefele 2, 314 ff., Loofs in 45 der Realencyklopädie 5, 635-647, Marx im Kirchen- lexikon 3, 1808-1810 und Hefele ebenda 8, 1781-1797. 11 Dioskur wurde von Papst Leo dem Großten auf einer im Oktober 449 in Rom gehaltenen Synode gebannt. In der dritten Sitzung der vier- 50 ten allgemeinen Synode zu Chalcedon am 13. Ok- tober 451 erfolgte dann seine Absetzung. Vgl. 40
674 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Мürz 26 trarium diffinivit. ut tamen Augustinus 1 determinat, quoniam Ciprianus paratus fuit cedere, „si in tempore suo questionis hujus veritas eliquata et declarata fuisset per plenarium concilium", ideo salus illi affuisset, eciamsi restitit a doctrine summi pontificis, quem in epistola ad Pompeyum dicebat 2 esse in errore obstinatum. si b igitur Cipriano licuit resistere doctrine summi pontificis ejusque censuris, desuper subiciens se doctrine 5 concilii in futurum celebrandi, salusque illi affuit velut membro in unitate ecclesie con- stituto, profecto exemplo isto apertissime ostenditur unitatem ecclesie doctrine respectu vel cujuscumque elucidate“ veritatis, sive de fide aut moribus sit, precipue constare ex determinacione concilii generalis, ut attendatur ad eam pocius quam ad pontificis asser- cionem sive testimonium. quod perspicue rursus constat ex gestis summorum pontificum 10 purgacionem accipiencium in generalibus conciliis, professionibus quoque eorum proxime specificandis. in casu igitur currented, ubi jam synodus Constanciensis, plenarium uti- que concilium, tradicionem fecit, profecto consequens necessariumque e foret doctrine pocius ejus quam summi pontificis acquiescere tenentesque illam defensores esse unitatis ecclesie, contradicentes vero inpugnantes, velut suprema auctoritas unitasque ecclesie 15 quantum ad diffinicionem veritatum catholice fidei apud concilium resideat generale magis quam apud summum pontificem. rursus hoc idem patet ex doctrina ejusdem Augustini in epistola ad Glorium et Eulogiumf episcopos 3 Rome congregatos in causa Ceciliani affirmantis, quod, dato casu „illos non bonos fuisse judices, restabat adhuc plenarium universe concilium ecclesie, ubi eciam cum ipsis judicibus causa posset agitari 20 et, si male judicasse convicti essent, eorum sentencie solverentur". idem preterea con- stabat ex epistola Damasi 4 ad episcopos, quibus causa fuerat commissa per concilium Capuense 5, ut de factis Bonosii 5 episcopi agnosceretur, confitentis h „se advertere, quod sibi judicandi forma competere non posset" „ideoque primum erat, ut ipsi judicarent, quibus judicandi facultas data fuerat. etenim cum illi synodi vice decernerent, eidem 25 Damaso pape quasi de synodi auctoritate judicare non conveniret", „sed expectabat corum normam sentencie". hoc idem eciam demonstraretur ex gestis concilii Affricani“, in quo pape ? legati ostendentes litteras desuper apostolicass affirmabant per Nicenum concilium fuisse diffinitum de appellacionibus indifferenter ad papam Romanum emittendis. quibus concilium acquiescere noluit, sed destinatis nunciis pro veris exemplaribus ipsius so concilii repertum est ibidem non contineri. amplius i quoniam in Calcedonensi con- cilio" examinata fuit sentencia Leonis pape contra Dioscorum 10 lata 11, in sexta denique a) ist in W korrigiert für restit. b) W sed. c) em.; BWR elucidante. d) em.; BUR currenti. e) W om. que. f) so BUR; vermutlich ist Eleusium an lesen. g) W Bonisii. h) ist in W korrigiert für confitentes. i) man ergänze ans dom Vorhergchenden hoc idem domonstraretur. 35 1 Vgl. De baptismo contra Donatistas lib. 2 caр. 4 (Corpus script. eccl. lat. 51, 179; Migne 43, 129). 2 Dieser Brief Cyprians ist gedruckt im Corpus script. eccl. lat. 3, 799 und bei Migne 3, 1128. 3. Vgl. Corpus script. eccl. lat. 34, 2 pag. 101 und Migne 33, 169. 4 Dieser ins Jahr 392 zu setzende Brief „Accepi litteras“ rührt nicht von Damasus her, sondern von Papst Siricius oder einem Italienischen Bischof und ist an Bischof Anysius von Thessalonich und die übrigen Illyrischen Bischöfe gerichtet (Mansi 3, 674-675; vgl. Jaffé nr. 261). 5 Die Synode von Capua wurde imn Winter 391 bis 392 gehalten. Vgl. Loofs in der Realencyklo- pädie 3, 314�315; Schwane im Kirchenlexikon 2, 1104; Hefele 2, 52-53. 6 Es ist die im Jahre 419 gehaltene Synode von Karthago. Vgl. Hefele 2, 122 ff. Papst Bonifazius I. Der Brief rührte von Bonifazius' Vorgänger Papst Zosimus her. Vgl. Hefele 2, 123. 2 In der ersten Sitzung am 8. Oktober 451. Vgl. Hefele 2, 423 ff. 1e Uber den Patriarchen Dioskur von Alexan- drien und den von ihm vertretenen Monophysi- tismus vergleiche man Hefele 2, 314 ff., Loofs in 45 der Realencyklopädie 5, 635-647, Marx im Kirchen- lexikon 3, 1808-1810 und Hefele ebenda 8, 1781-1797. 11 Dioskur wurde von Papst Leo dem Großten auf einer im Oktober 449 in Rom gehaltenen Synode gebannt. In der dritten Sitzung der vier- 50 ten allgemeinen Synode zu Chalcedon am 13. Ok- tober 451 erfolgte dann seine Absetzung. Vgl. 40
Strana 675
F. Verhandlungen und Beschliisse nr. 334-355. 675 synodo Martini pape? contra Pyrrum et Sergium, simili quoque modo in * octava ? Nicolai ‘ et Adriani summorum pontificum contra Phocium * ©. porro etsi toto conatu suo quam plurimis in contrarium allegatis multisque destinatis epistolis desuper Leo papa restitisset sentencie concilii Caleedoneneis * diffinienti post Romanam primam fore Constantinopoli- tanam sedem, hoc, quod prima esset de Alexandrina, Leone ipso contestante, prevaluit tamen synodalis sentencia confirmata diffinicione magni Lateranensis concilii? in c. ,antiqua^ de privilegiis?. ipse quoque olim Eugenius in eo, quod dicebat decretum de unione Grecorum !*, non Leoni resistenti Caleedonensi concilio sed illius et Lateranensis sentencie conciliorum conformia * dixisset. ultra vero premissa evidentissime attestancia integritatem fidei et ecclesie unitatem attendi oportere juxta synodalem pocius quam pape diffinicionem essent eciam domestica testimonia summorum pontificum profiteneium se generalium conciliorum determinaciones observaturos ut evangelium, ejusmodi pro- fessione invictissima probacione sistente ejus, quod sancta dirfinivit synodus Constan- ciensis !, quemcunque fidelem, cujusvis sit dignitatis, eciamsi papalis, teneri obedire generali concilio in hiis, que perfinent ^ ad fidem et reformacionem ecclesie. cum enim summorum pontifieum singulus profiteatur se doctorem omnium et singulorum Christia- norum, ,non vero est discipulus supra magistrum“, sed juxta salvatoris doctrinam 1? ,€l sufficit, ut sit sicut magister suus^, si ita est, quod, quicumque sit papa, venera- cionem debet generalibus conciliis ut libris quatuor evangelii teneturque firmiter credere fidem catholicam secundum tradicionem generalium conciliorum illamque predicare et usque ad unum apicem immutilatam servare necnon usque ad animam et sanguinem defensare et confirmare decetque ^ singulos Christi fideles se conformare recte doctrine summi pontificis, cui a Christo commissum est verbo doctrine et vite exemplo suas pas- cere oves: evidentissima ! igitur probacio est integritatem fidei et ecclesie unitatem attendi secundum observanciam tradicionis generalis concilii, quam papa profitetur, quamdiu vixerit, predicare et confirmare. inter annumerandas autem ejusmodi professiones occurrit primo illa Gregorii? Magni? sanctissimi et doctissimi inter summos pontifices de nequieia nusquam aut culpabili ignorancia notandi, qui contestatus est in epistola ad Johannem Constantinopolitanum episcopum !?, ,,quia corde creditur ad justiciam, ore autem o 16 2 e 25 30 ?) BR evidentissime. g) W Greorgii, korr. fiir Georgii. h) A magistri. Hefele 2, 390 und 451, ferner Loofs und Mara: an den in Anm. 10 genannten, Stellen. 15, 374-393; Ehrhavd im Kirchenlemikon 9, 2082 bis 2093. a) W om. in octuva. b) em.; BWR Forcium. c) ist in W korrigiert fiv conforma. E om, BWR. e) W dacetque,, 1 In der sechsten allgemeinen Synode zu Kon- stantinopel vom 7. November 680 bis 16. September 681 Vgl. Hefele 3, 260 ff. ? Auf der im Oktober 649 gehaltenen Lateran- synode. Vgl. Hefele 3, 213 ff. ? Es ist die achte allgemeine Synode zu Kon- stantimopel. Die vben erwähnten Urteile der Päpste Nikolaus I. und Hadrian IT. wurden dort im der siebenten .Sitzung am 29. Oktober 869 bestätigt. Vgl. Hefele 4, 407-409. * Auf einer Synode zu Rom, die im April 863 45 stattfand. Vgl. Hefele 4, 269-271; Jaffé post m. 2735; Kattenbusch in ‘der Realencyklopädie 15, 379. 5 Auf einer Synode, die kurz vor dem 10. Juni 869 in der Peterskirche zu Rom gehalten wurde, so Vgl. Hefele 4, 374-378 und Jaffć ante mr. 2913. € Über den Patriarchen Photius von Konstan- tinopel vgl. Hefele 4, 250 ].; Kattenbusch a. a. O. 3 o a 4 * T Vgl. den in der 15. Sitzung am 31. Oktober 451 aufgestellten 28. Kanon der vierten allgemeinen Synode zu Chalcedon bei Hefele 2, 527-536. Über die Haltung Papst Leos des Großen gegenüber diesem Kanon vergleiche man ebenda 2, 549 ff. * Vgl: das 5. Dekret des zwölften allgemeinen Konzils (d. i. der vierten Lateransynode) vom No- vember 1215 bei Hefele 5, 882-583. ? c. 93 de privilegiis X. V. 33. " Vom 6. Juli 1439 (gedr. Giornale storico degli .archivi Toscami 1, 210-225 nach dem Original; ferner bei Hefele 7, 746-749 und in Mon. conc. .gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 334-337). " Vgl. S. 211 Amm. 1. | '* Matih. 10, 24-25. Vgl. Luc. 6, 40. 18 Die folgende Stelle ist dem S. 230 Anm. 6 angeführten Briefe Gregors I. entlehnt, aber nicht wörtlich. - 1441 März 28
F. Verhandlungen und Beschliisse nr. 334-355. 675 synodo Martini pape? contra Pyrrum et Sergium, simili quoque modo in * octava ? Nicolai ‘ et Adriani summorum pontificum contra Phocium * ©. porro etsi toto conatu suo quam plurimis in contrarium allegatis multisque destinatis epistolis desuper Leo papa restitisset sentencie concilii Caleedoneneis * diffinienti post Romanam primam fore Constantinopoli- tanam sedem, hoc, quod prima esset de Alexandrina, Leone ipso contestante, prevaluit tamen synodalis sentencia confirmata diffinicione magni Lateranensis concilii? in c. ,antiqua^ de privilegiis?. ipse quoque olim Eugenius in eo, quod dicebat decretum de unione Grecorum !*, non Leoni resistenti Caleedonensi concilio sed illius et Lateranensis sentencie conciliorum conformia * dixisset. ultra vero premissa evidentissime attestancia integritatem fidei et ecclesie unitatem attendi oportere juxta synodalem pocius quam pape diffinicionem essent eciam domestica testimonia summorum pontificum profiteneium se generalium conciliorum determinaciones observaturos ut evangelium, ejusmodi pro- fessione invictissima probacione sistente ejus, quod sancta dirfinivit synodus Constan- ciensis !, quemcunque fidelem, cujusvis sit dignitatis, eciamsi papalis, teneri obedire generali concilio in hiis, que perfinent ^ ad fidem et reformacionem ecclesie. cum enim summorum pontifieum singulus profiteatur se doctorem omnium et singulorum Christia- norum, ,non vero est discipulus supra magistrum“, sed juxta salvatoris doctrinam 1? ,€l sufficit, ut sit sicut magister suus^, si ita est, quod, quicumque sit papa, venera- cionem debet generalibus conciliis ut libris quatuor evangelii teneturque firmiter credere fidem catholicam secundum tradicionem generalium conciliorum illamque predicare et usque ad unum apicem immutilatam servare necnon usque ad animam et sanguinem defensare et confirmare decetque ^ singulos Christi fideles se conformare recte doctrine summi pontificis, cui a Christo commissum est verbo doctrine et vite exemplo suas pas- cere oves: evidentissima ! igitur probacio est integritatem fidei et ecclesie unitatem attendi secundum observanciam tradicionis generalis concilii, quam papa profitetur, quamdiu vixerit, predicare et confirmare. inter annumerandas autem ejusmodi professiones occurrit primo illa Gregorii? Magni? sanctissimi et doctissimi inter summos pontifices de nequieia nusquam aut culpabili ignorancia notandi, qui contestatus est in epistola ad Johannem Constantinopolitanum episcopum !?, ,,quia corde creditur ad justiciam, ore autem o 16 2 e 25 30 ?) BR evidentissime. g) W Greorgii, korr. fiir Georgii. h) A magistri. Hefele 2, 390 und 451, ferner Loofs und Mara: an den in Anm. 10 genannten, Stellen. 15, 374-393; Ehrhavd im Kirchenlemikon 9, 2082 bis 2093. a) W om. in octuva. b) em.; BWR Forcium. c) ist in W korrigiert fiv conforma. E om, BWR. e) W dacetque,, 1 In der sechsten allgemeinen Synode zu Kon- stantinopel vom 7. November 680 bis 16. September 681 Vgl. Hefele 3, 260 ff. ? Auf der im Oktober 649 gehaltenen Lateran- synode. Vgl. Hefele 3, 213 ff. ? Es ist die achte allgemeine Synode zu Kon- stantimopel. Die vben erwähnten Urteile der Päpste Nikolaus I. und Hadrian IT. wurden dort im der siebenten .Sitzung am 29. Oktober 869 bestätigt. Vgl. Hefele 4, 407-409. * Auf einer Synode zu Rom, die im April 863 45 stattfand. Vgl. Hefele 4, 269-271; Jaffé post m. 2735; Kattenbusch in ‘der Realencyklopädie 15, 379. 5 Auf einer Synode, die kurz vor dem 10. Juni 869 in der Peterskirche zu Rom gehalten wurde, so Vgl. Hefele 4, 374-378 und Jaffć ante mr. 2913. € Über den Patriarchen Photius von Konstan- tinopel vgl. Hefele 4, 250 ].; Kattenbusch a. a. O. 3 o a 4 * T Vgl. den in der 15. Sitzung am 31. Oktober 451 aufgestellten 28. Kanon der vierten allgemeinen Synode zu Chalcedon bei Hefele 2, 527-536. Über die Haltung Papst Leos des Großen gegenüber diesem Kanon vergleiche man ebenda 2, 549 ff. * Vgl: das 5. Dekret des zwölften allgemeinen Konzils (d. i. der vierten Lateransynode) vom No- vember 1215 bei Hefele 5, 882-583. ? c. 93 de privilegiis X. V. 33. " Vom 6. Juli 1439 (gedr. Giornale storico degli .archivi Toscami 1, 210-225 nach dem Original; ferner bei Hefele 7, 746-749 und in Mon. conc. .gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 334-337). " Vgl. S. 211 Amm. 1. | '* Matih. 10, 24-25. Vgl. Luc. 6, 40. 18 Die folgende Stelle ist dem S. 230 Anm. 6 angeführten Briefe Gregors I. entlehnt, aber nicht wörtlich. - 1441 März 28
Strana 676
676 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. confessio fit ad salutem" 1 : sicut sancti evangelii quatuor libros, sic fatebatur eciam ipse concilia usque in tempus suum celebrata suscipere se et venerari, tota devocione ea a amplexus et integerrima custodiens approbacione, ac respuens personas, quas illa re- spuerant; veneratas autem eciam venerans amplecteretur, se et non illa destructurus, si aliter faceret, data conclusione prefate epistole sue „quisquis aliud saperet, anathema 5 esset". que utique verba, similiter et exordii, qua racione nesciretur, non expressisset Gracianus 2. idem quoque professus fuerat Leo papa3, „luculenter et magnab voce pronuncians, qui sanctorum patrum instituta nomine pretitulata canonum, sive episcopus sive clericus sive laicus esset, si non indifferenter reciperet, nec apostolicam fidem et catholicam e nec sancta quatuor evangelia utiliter et efficaciter ad profectum suum re- 10 cipere vel credere probaretur". testante adhuc volumine decreti 4 professio generalis summorum pontificum ex libro diurno constabat, dante in hoc professionis formam, vide- licet ut papa quivis „sancta octo concilia usque ad unum apicem immutilata servare parique honore et d veneracione ? digna haberef et, quecumque predicaverant ac sta- tuerant, modis omnibus sequi et predicare, quecumque vero condempnaverant, ore et 15 corde condempnare profiteretur". fuerant autem post tempora editi voluminis multe pro- fessiones summorum pontificum quam plurima ad istam generalem adicientes, sicut mani- feste constabat ex professione Bonifacii octavi 5. sed illa aliisque incommemoratis satis g erat diebus nostris universa consenciente ecclesia innovatam fuisse formam dicte pro- fessionis, additis clausulis roboris magni, prout expresse factum fuerat per Constanciensem 20 synodum in h sessione ejus 39" annumerantem cum octo conciliis apud Grecos tria celebrata apud Latinos, Lateranense Lugdunense et Viennense. in exordio autem decreti hujus sentenciam quidem singularem synodus ipsa promulgaverat palam omnibus faci- entem tradicionem concilii generalis vinculum esse, quo papa necessario astringitur, si reputari catholicus velit. dicit namque, quanto Romanus pontifex eminenciori inter mor- 25 tales fungitur potestate, tanto clarioribus ipsum decet fidei vinculis alligari. quod vero singulari dignum erat consideracione, quoniam sancta Basiliensis synodus in sessione 23. innovata dicte professionis forma predictis omnibus connumeraverat Constanciense et Ba- siliense concilia, adiciens, quod si infra i diem naturalem ab hora requisicionis professionem ipsam non fecerit, electio sua pro infecta habeatur. jurant eciam cardinales electo in 30 summum pontificem non prestare obedienciam, priusquam illam juret. quoniam igitur diffinicione harum duarum constabat synodorum, quod papa tam firmissimo vinculo ob- ligacionis servaturus erat tradicionem generalis concilii ad manutenendam catholicam fidem, non vero esset alia doctrina fidei, qua ipse pasceretur, alia, qua pascende forent eidem commisse oves, profecto irrefragabiliter atque evidentissime jam constaret deter- 35 minacionem concilii generalis tradicionem esse illam, pro qua omnes Christi fideles super- certari debebant, et primum papa, quia in id ipsum vinculo astrictus juramenti 1 defen- sare usque ad animam et sanguinem, non vero, ut olim Eugenius fecerat, audacia nun- quam audita simili reprobans tradicionem concilii generalis determinacionem, secundum quam debuit manutenere fidem catholicam; quinimmo reprobaverat determinaciones ip- 40 1441 März 28 a) om. BWR. b) W wiederholl ot magna. c) W apostolicam, d) West. e) em. ; BWR immutilacione. f) em.; BWR haberi. g) ist in W am Rande nachgetragen. h) om. BWR. i) Rintra. k) om. BWR. I) R juramento. Röm. 10, 10. In c. 2 D. 15. 3 Leo IV. in dem im Jahre 849 geschriebenen Briefe „Quanto studio" an die Bischöfe der Bre- tagne (Mansi 14, 884; Jaffé nr. 2599; vgl. Decretum c. 1 D. 20). 4 Vgl. c. 8 D. 16. 6 Vgl. Baluzii Miscellanca novo ordine digesta etc. opera ac studio Jo. Dom. Mansi Tom. 3 (Lucae 1762) pag. 418, und Potthast, Regesta pontificum Romanorum ante nr. 24020. Vgl. die „Forma de professione pape facienda" in dem bekannten Dekret „Frequens“ vom 9. Ok- tober 1417 (Mansi 27, 1161-1162). Vgl. S. 456 Anm. 10. 45 50
676 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. confessio fit ad salutem" 1 : sicut sancti evangelii quatuor libros, sic fatebatur eciam ipse concilia usque in tempus suum celebrata suscipere se et venerari, tota devocione ea a amplexus et integerrima custodiens approbacione, ac respuens personas, quas illa re- spuerant; veneratas autem eciam venerans amplecteretur, se et non illa destructurus, si aliter faceret, data conclusione prefate epistole sue „quisquis aliud saperet, anathema 5 esset". que utique verba, similiter et exordii, qua racione nesciretur, non expressisset Gracianus 2. idem quoque professus fuerat Leo papa3, „luculenter et magnab voce pronuncians, qui sanctorum patrum instituta nomine pretitulata canonum, sive episcopus sive clericus sive laicus esset, si non indifferenter reciperet, nec apostolicam fidem et catholicam e nec sancta quatuor evangelia utiliter et efficaciter ad profectum suum re- 10 cipere vel credere probaretur". testante adhuc volumine decreti 4 professio generalis summorum pontificum ex libro diurno constabat, dante in hoc professionis formam, vide- licet ut papa quivis „sancta octo concilia usque ad unum apicem immutilata servare parique honore et d veneracione ? digna haberef et, quecumque predicaverant ac sta- tuerant, modis omnibus sequi et predicare, quecumque vero condempnaverant, ore et 15 corde condempnare profiteretur". fuerant autem post tempora editi voluminis multe pro- fessiones summorum pontificum quam plurima ad istam generalem adicientes, sicut mani- feste constabat ex professione Bonifacii octavi 5. sed illa aliisque incommemoratis satis g erat diebus nostris universa consenciente ecclesia innovatam fuisse formam dicte pro- fessionis, additis clausulis roboris magni, prout expresse factum fuerat per Constanciensem 20 synodum in h sessione ejus 39" annumerantem cum octo conciliis apud Grecos tria celebrata apud Latinos, Lateranense Lugdunense et Viennense. in exordio autem decreti hujus sentenciam quidem singularem synodus ipsa promulgaverat palam omnibus faci- entem tradicionem concilii generalis vinculum esse, quo papa necessario astringitur, si reputari catholicus velit. dicit namque, quanto Romanus pontifex eminenciori inter mor- 25 tales fungitur potestate, tanto clarioribus ipsum decet fidei vinculis alligari. quod vero singulari dignum erat consideracione, quoniam sancta Basiliensis synodus in sessione 23. innovata dicte professionis forma predictis omnibus connumeraverat Constanciense et Ba- siliense concilia, adiciens, quod si infra i diem naturalem ab hora requisicionis professionem ipsam non fecerit, electio sua pro infecta habeatur. jurant eciam cardinales electo in 30 summum pontificem non prestare obedienciam, priusquam illam juret. quoniam igitur diffinicione harum duarum constabat synodorum, quod papa tam firmissimo vinculo ob- ligacionis servaturus erat tradicionem generalis concilii ad manutenendam catholicam fidem, non vero esset alia doctrina fidei, qua ipse pasceretur, alia, qua pascende forent eidem commisse oves, profecto irrefragabiliter atque evidentissime jam constaret deter- 35 minacionem concilii generalis tradicionem esse illam, pro qua omnes Christi fideles super- certari debebant, et primum papa, quia in id ipsum vinculo astrictus juramenti 1 defen- sare usque ad animam et sanguinem, non vero, ut olim Eugenius fecerat, audacia nun- quam audita simili reprobans tradicionem concilii generalis determinacionem, secundum quam debuit manutenere fidem catholicam; quinimmo reprobaverat determinaciones ip- 40 1441 März 28 a) om. BWR. b) W wiederholl ot magna. c) W apostolicam, d) West. e) em. ; BWR immutilacione. f) em.; BWR haberi. g) ist in W am Rande nachgetragen. h) om. BWR. i) Rintra. k) om. BWR. I) R juramento. Röm. 10, 10. In c. 2 D. 15. 3 Leo IV. in dem im Jahre 849 geschriebenen Briefe „Quanto studio" an die Bischöfe der Bre- tagne (Mansi 14, 884; Jaffé nr. 2599; vgl. Decretum c. 1 D. 20). 4 Vgl. c. 8 D. 16. 6 Vgl. Baluzii Miscellanca novo ordine digesta etc. opera ac studio Jo. Dom. Mansi Tom. 3 (Lucae 1762) pag. 418, und Potthast, Regesta pontificum Romanorum ante nr. 24020. Vgl. die „Forma de professione pape facienda" in dem bekannten Dekret „Frequens“ vom 9. Ok- tober 1417 (Mansi 27, 1161-1162). Vgl. S. 456 Anm. 10. 45 50
Strana 677
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 677 1441 März 28 10 sorum Constanciensis et Basiliensis conciliorum, duas principaliores fortasse, ad quas studiose intendissent. id vero dicendum se offerret, quoniam diffinicio Basiliensis à con- cilii de professione pape facta extitisset Juliano sancte Sabine cardinali, Tarentino archi- episcopo et episcopo Paduano presidentibus pape Eugenii eidem sessioni 1 assistentibus 2, 5 Basiliensi concilio ut illis prioribus suscepto per ecclesiam, quod de alio postb tempus apostolorum visum nunquam fuisset, quia eo sedente adhuc canonizato. omnia igitur per ipsum Basiliense concilium in materia fidei diffinita usque in illud tempus licebat ad probacionem inducere velut tradicionem catholice fidei, quia tradiciones essent synodi generalis per ecclesiam approbate, assenciente expresse per suos presidentes Romano pontifice. et quoniam per duos annos ante edicionem decreti hujus innovata fuerat 3 diffinicio synodi Constanciensis de generalium conciliorum auctoritate ab inicio Basiliensis concilii inserta omnibus fere sessionibus ejus, eandem igitur absque ulla formidine licebat profiteri tradicionem esse c catholice fidei. et cum illa utique affirmaret fidelem quem- cunque d, eciam pontificem summum, teneri obedire concilio generali, jam igitur aper- 15 tissime id constaret, quod ab exordio allocucionis probare intenderat, illos recte esse cre- dentes, qui secundum doctrinam credebant e Basiliensis concilii contestantis tradicionem catholice fidei esse predictam diffinicionem synodi Constanciensis, quod generali concilio papa et omnes fideles acquiescere teneantur. [7] sed (proch dolor) ex f assercionibus suorum nunciorum evidentissime apparebat olim Eugenium 20 suosque nedum Basiliensi sed et Constanciensi concilio contradicere expresse. fuerat autem ostensum eisdem in responsione illa famosa „Cogitanti" 4, quod, si in evangelio reperiemus scriptum decretum illud Constanciensis concilii papam teneri obedire concilio, hereticum esset hoc in dubium revocare. sic igitur hereticum esset, si quis illi decreto contumaciter contradicat. id igitur sufficere eis debebat pro responso, quod in allega- 25 cionibus suis contrariabantur prefato decreto affirmantes concilium dependere solum ex pape g consensu nullamque conclusionem concilii validam esse, nisi quam ipse vel sui facerent presidentes, tanquam major sit (que tamen h delegata i ab homine esse dicitur) auctoritas episcopi vel abbatis unius, si nomine pape in concilio presideat, quam synodi ipsius habentis inmediate potestatem a Christo, eciamsi ibidem conveniencium cardinalium 3o patriarcharum primatum archiepiscoporum episcoporum aliorumque omnium numerus esset mille ducenti, quomodo in magno Lateranensi concilio 5 mitrati assisterent. cum vero assertor ille de hiis loquens protestatus fuisset se nichil dicere velle contra gene- ralium auctoritatem conciliorum, considerare posset, quam illis tribueret auctoritatem equiparans generalem synodum minimo fidelium Christianorum, qui ab eo desuper re- 35 quisitus pape vel presidenti suo de agendis dedisset consilium k vel super materia fidei quid tenendum aperuisset, nulla concludendi vel decernendi competente sibi potestate. jam vero desuper hoc mense junii anno 33 Panormitanus archiepiscopus 6, Johannes de Mela aliique duo pape tunc Eugenii presidentes 7 nominati audierant concilii responsionem incipientem „Speravit hactenus"s illis universisque fidelibus demonstrantem, quam lon- 1433 Juni 40 a) W Basiliense concilium statt Basiliensis concilii. b) ist in W korrigiert aus potest. c) om. R. d) W que- cumque. e) ist in W am Rande nachgetragen. f) desgleichen. g) Wpapa. h) BWR add. quia. i) em.; BWR delegatam. k) WR concilium. D. i. die eben erwähnte 23. Session. 2 Vgl. Segovia lib. 9 cap. 42 (a. a. O. 2, 846). 45 Am 26. Juni 1434 in der S. 662 Anm. 3 er- wähnten 18. Session. 4 Vom 3. September 1432 (gedr. Mansi 29, 239 bis 267 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 234-258). Vgl. RTA. 10, 310 Anm. 6. 50 5 Es ist das S. 675 Anm. 8 erwähnte Konzil vom Jahre 1215. Vgl. Hefele 5, 873. Deutsche Reichstags-Akten XV. ° Niccolò Tudeschi, damals noch Abt von S. Maria de Moniacis in Monreale. Das ist nicht richtig. Außer den beiden oben genannten Präsidenten war nur Abt Ludwig von S. Giustina in Padua anwesend. Bischof Christo- forus von Cervia, der vierte der päpstlichen Präsi- denten, war schon Anfang April 1433 nach Rom zurückgereist. 8 Vom 16. Juni 1433 (gedr. Mansi 29, 267-273 86
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 677 1441 März 28 10 sorum Constanciensis et Basiliensis conciliorum, duas principaliores fortasse, ad quas studiose intendissent. id vero dicendum se offerret, quoniam diffinicio Basiliensis à con- cilii de professione pape facta extitisset Juliano sancte Sabine cardinali, Tarentino archi- episcopo et episcopo Paduano presidentibus pape Eugenii eidem sessioni 1 assistentibus 2, 5 Basiliensi concilio ut illis prioribus suscepto per ecclesiam, quod de alio postb tempus apostolorum visum nunquam fuisset, quia eo sedente adhuc canonizato. omnia igitur per ipsum Basiliense concilium in materia fidei diffinita usque in illud tempus licebat ad probacionem inducere velut tradicionem catholice fidei, quia tradiciones essent synodi generalis per ecclesiam approbate, assenciente expresse per suos presidentes Romano pontifice. et quoniam per duos annos ante edicionem decreti hujus innovata fuerat 3 diffinicio synodi Constanciensis de generalium conciliorum auctoritate ab inicio Basiliensis concilii inserta omnibus fere sessionibus ejus, eandem igitur absque ulla formidine licebat profiteri tradicionem esse c catholice fidei. et cum illa utique affirmaret fidelem quem- cunque d, eciam pontificem summum, teneri obedire concilio generali, jam igitur aper- 15 tissime id constaret, quod ab exordio allocucionis probare intenderat, illos recte esse cre- dentes, qui secundum doctrinam credebant e Basiliensis concilii contestantis tradicionem catholice fidei esse predictam diffinicionem synodi Constanciensis, quod generali concilio papa et omnes fideles acquiescere teneantur. [7] sed (proch dolor) ex f assercionibus suorum nunciorum evidentissime apparebat olim Eugenium 20 suosque nedum Basiliensi sed et Constanciensi concilio contradicere expresse. fuerat autem ostensum eisdem in responsione illa famosa „Cogitanti" 4, quod, si in evangelio reperiemus scriptum decretum illud Constanciensis concilii papam teneri obedire concilio, hereticum esset hoc in dubium revocare. sic igitur hereticum esset, si quis illi decreto contumaciter contradicat. id igitur sufficere eis debebat pro responso, quod in allega- 25 cionibus suis contrariabantur prefato decreto affirmantes concilium dependere solum ex pape g consensu nullamque conclusionem concilii validam esse, nisi quam ipse vel sui facerent presidentes, tanquam major sit (que tamen h delegata i ab homine esse dicitur) auctoritas episcopi vel abbatis unius, si nomine pape in concilio presideat, quam synodi ipsius habentis inmediate potestatem a Christo, eciamsi ibidem conveniencium cardinalium 3o patriarcharum primatum archiepiscoporum episcoporum aliorumque omnium numerus esset mille ducenti, quomodo in magno Lateranensi concilio 5 mitrati assisterent. cum vero assertor ille de hiis loquens protestatus fuisset se nichil dicere velle contra gene- ralium auctoritatem conciliorum, considerare posset, quam illis tribueret auctoritatem equiparans generalem synodum minimo fidelium Christianorum, qui ab eo desuper re- 35 quisitus pape vel presidenti suo de agendis dedisset consilium k vel super materia fidei quid tenendum aperuisset, nulla concludendi vel decernendi competente sibi potestate. jam vero desuper hoc mense junii anno 33 Panormitanus archiepiscopus 6, Johannes de Mela aliique duo pape tunc Eugenii presidentes 7 nominati audierant concilii responsionem incipientem „Speravit hactenus"s illis universisque fidelibus demonstrantem, quam lon- 1433 Juni 40 a) W Basiliense concilium statt Basiliensis concilii. b) ist in W korrigiert aus potest. c) om. R. d) W que- cumque. e) ist in W am Rande nachgetragen. f) desgleichen. g) Wpapa. h) BWR add. quia. i) em.; BWR delegatam. k) WR concilium. D. i. die eben erwähnte 23. Session. 2 Vgl. Segovia lib. 9 cap. 42 (a. a. O. 2, 846). 45 Am 26. Juni 1434 in der S. 662 Anm. 3 er- wähnten 18. Session. 4 Vom 3. September 1432 (gedr. Mansi 29, 239 bis 267 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 234-258). Vgl. RTA. 10, 310 Anm. 6. 50 5 Es ist das S. 675 Anm. 8 erwähnte Konzil vom Jahre 1215. Vgl. Hefele 5, 873. Deutsche Reichstags-Akten XV. ° Niccolò Tudeschi, damals noch Abt von S. Maria de Moniacis in Monreale. Das ist nicht richtig. Außer den beiden oben genannten Präsidenten war nur Abt Ludwig von S. Giustina in Padua anwesend. Bischof Christo- forus von Cervia, der vierte der päpstlichen Präsi- denten, war schon Anfang April 1433 nach Rom zurückgereist. 8 Vom 16. Juni 1433 (gedr. Mansi 29, 267-273 86
Strana 678
678 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. gius a veritate distaret concilium judicis habens auctoritatem reputari pape consiliarium vel presidentium suorum fierique de judice reum b. nullam item cum dicerent esse potestatem ligandi et solvendi nisi in cathedra Petri, attendere poterant sanius ad deter- minacionem predicti magni concilii Lateranensis volumini insertam decretalium titulo „de summa trinitate et fide catholica" 1, quod „claves ecclesie apostolis eorumque successoribus concessit dominus Jesus Christus“, sentencia hac repetita per Innocencium tercium illi concilio presidentem in epistola ad Palentinum et Burgensem episcopos men- cionatam in titulo "de penitenciis et remissionibus" 2. ad doctrinam quoque apostoli attendendum erat profitentis 3 se aliosque apostolos non pro Petro sed pro Christo fungi legacione nec Petri sed dei esse adjutores; ad narrata eciam in libro actuum aposto- 10 lorum 4 „spiritum sanctum posuisse episcopos ad regendam ecclesiam dei, quam suo ac- quisivit sanguine"; ad verba quoque evangeliste d 5 significancia omnes potestates apostolis datas verbo Christi, nullam vero Petri ore fuisse concessam illis, a Petro si accepissent, Christi honori detrahentibus, ut non contenti potestate a superiore concessa ab inferiore requirerent, Petro eciam ab Christi injuria non inmuni, potestatem apostolis si dedisset 15 velut suppleturus Christi defectum, quemadmodum si cardinalis legatus de latere ab or- dinario mendicaret° potestatem. uterque enim reputaretur non mediocrem pape facere contumeliam. porro cum dicerent concilium esse non posse, nisi ubi esset consensus omnium et singulorum Christi fidelium, ipsi oratores secundum ejusmodi asserciones de- bito magis amplificarent congregacionem suam Ferrariensem et Florentinam, ycumenicum 20 esse concilium contestantes, cui nullus pro parte archiepiscoporum Gallice Germanice et Hyspanice interfuisset nacionum, multorum quoque Ytalice sub dicione regis Aragonum et ducis Mediolani constitutorum. et tamen dicerent, saltem ex necessitate, duos de qualibet provincia interesse debere. notissimum preterea esset scientibus gesta synodorum, de quibus mencio fiebat per Gregorium in c. „sicut sancti“ 6 ex adverso commemorato, 25 quod tempore diffinicionum illarum fideles omnes per orbem constituti, quid fieret tunc actu nescientes, nedum non assenciebant expresse, sed quod multi ex ipsis actu in Niceno concilio presentibus restiterunt. per quos errori Arriano faventes in tantum adaucta est contradictio, ut duraverit in ecclesia amplius ducentis annis papaque Liberius 7 subscrip- serit se prefate heresi consenciens. rursus congregaciones sue Ferrariensis Florentinaque so exemplo erant, quod ante publicacionem bissessionum suarum non inquirebatur, si omnes catholici circa diffinienda consentirent. nota quoque erat juristis racionabilis intelligencia dicti capituli „sicut sancti", quod universorum consensu constituti censebantur canones synodales, quando omnes in synodo constituti vel major pars constituentes concilium ecclesiam universalem representans in id ipsum consenciebant. nec unquam in aliqua s5 generali synodo practica illa tenta fuisset, ut primo, quam fieret diffinicio, inquireretur omnium catholicorum assensus, quamvis aliquorum episcoporum fortassis prope sistencium. etenim juxta canonem Niceni conciliis decretistis notum, octavi quoque Toletani19 diebus nostris in communem noticiam divulgati 10 manifestum esset id, quod in illis pro doctrina 5 144! März 28 a) B presidentum. b) W rerum. c) W om. que. d) BR evangelii to sanctificancia stail evangeliste significancia. 40 e) R medicaret. f) W Tolentani. und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 373-377). 1 Vgl. c. 1 de summa trinitate et fide catholica X. I. 1. Vgl. c. 10 de penitentiis et remissionibus X. V. 38. 2. Сor. 5, 20. Act. apost. 20, 28. Hier ist wohl an Matth. 28, 18-20 zu denken. Vgl. c. 2 D. 15. 6 7 Vgl. S. 670 Anm. 1. s Vgl. den 6. Kanon des Konzils bei Hefele 1, 388-389. Das achte Konzil von Toledo vom 16. Dezem- 45 ber 653. Vgl. Hefele 3, 98-99. 10 Im September 1435 war im Baseler Konzil viel über die Erneuerung des Dekrets „Contra appellantes a concilio" des Toledaner Konzils ver- handelt worden. Vgl. Conc. Basiliense 3, 501ff. und 50 Segovia lib. 9 cap. 31 (a. a. O. 2, 825-828). Eine
678 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. gius a veritate distaret concilium judicis habens auctoritatem reputari pape consiliarium vel presidentium suorum fierique de judice reum b. nullam item cum dicerent esse potestatem ligandi et solvendi nisi in cathedra Petri, attendere poterant sanius ad deter- minacionem predicti magni concilii Lateranensis volumini insertam decretalium titulo „de summa trinitate et fide catholica" 1, quod „claves ecclesie apostolis eorumque successoribus concessit dominus Jesus Christus“, sentencia hac repetita per Innocencium tercium illi concilio presidentem in epistola ad Palentinum et Burgensem episcopos men- cionatam in titulo "de penitenciis et remissionibus" 2. ad doctrinam quoque apostoli attendendum erat profitentis 3 se aliosque apostolos non pro Petro sed pro Christo fungi legacione nec Petri sed dei esse adjutores; ad narrata eciam in libro actuum aposto- 10 lorum 4 „spiritum sanctum posuisse episcopos ad regendam ecclesiam dei, quam suo ac- quisivit sanguine"; ad verba quoque evangeliste d 5 significancia omnes potestates apostolis datas verbo Christi, nullam vero Petri ore fuisse concessam illis, a Petro si accepissent, Christi honori detrahentibus, ut non contenti potestate a superiore concessa ab inferiore requirerent, Petro eciam ab Christi injuria non inmuni, potestatem apostolis si dedisset 15 velut suppleturus Christi defectum, quemadmodum si cardinalis legatus de latere ab or- dinario mendicaret° potestatem. uterque enim reputaretur non mediocrem pape facere contumeliam. porro cum dicerent concilium esse non posse, nisi ubi esset consensus omnium et singulorum Christi fidelium, ipsi oratores secundum ejusmodi asserciones de- bito magis amplificarent congregacionem suam Ferrariensem et Florentinam, ycumenicum 20 esse concilium contestantes, cui nullus pro parte archiepiscoporum Gallice Germanice et Hyspanice interfuisset nacionum, multorum quoque Ytalice sub dicione regis Aragonum et ducis Mediolani constitutorum. et tamen dicerent, saltem ex necessitate, duos de qualibet provincia interesse debere. notissimum preterea esset scientibus gesta synodorum, de quibus mencio fiebat per Gregorium in c. „sicut sancti“ 6 ex adverso commemorato, 25 quod tempore diffinicionum illarum fideles omnes per orbem constituti, quid fieret tunc actu nescientes, nedum non assenciebant expresse, sed quod multi ex ipsis actu in Niceno concilio presentibus restiterunt. per quos errori Arriano faventes in tantum adaucta est contradictio, ut duraverit in ecclesia amplius ducentis annis papaque Liberius 7 subscrip- serit se prefate heresi consenciens. rursus congregaciones sue Ferrariensis Florentinaque so exemplo erant, quod ante publicacionem bissessionum suarum non inquirebatur, si omnes catholici circa diffinienda consentirent. nota quoque erat juristis racionabilis intelligencia dicti capituli „sicut sancti", quod universorum consensu constituti censebantur canones synodales, quando omnes in synodo constituti vel major pars constituentes concilium ecclesiam universalem representans in id ipsum consenciebant. nec unquam in aliqua s5 generali synodo practica illa tenta fuisset, ut primo, quam fieret diffinicio, inquireretur omnium catholicorum assensus, quamvis aliquorum episcoporum fortassis prope sistencium. etenim juxta canonem Niceni conciliis decretistis notum, octavi quoque Toletani19 diebus nostris in communem noticiam divulgati 10 manifestum esset id, quod in illis pro doctrina 5 144! März 28 a) B presidentum. b) W rerum. c) W om. que. d) BR evangelii to sanctificancia stail evangeliste significancia. 40 e) R medicaret. f) W Tolentani. und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 373-377). 1 Vgl. c. 1 de summa trinitate et fide catholica X. I. 1. Vgl. c. 10 de penitentiis et remissionibus X. V. 38. 2. Сor. 5, 20. Act. apost. 20, 28. Hier ist wohl an Matth. 28, 18-20 zu denken. Vgl. c. 2 D. 15. 6 7 Vgl. S. 670 Anm. 1. s Vgl. den 6. Kanon des Konzils bei Hefele 1, 388-389. Das achte Konzil von Toledo vom 16. Dezem- 45 ber 653. Vgl. Hefele 3, 98-99. 10 Im September 1435 war im Baseler Konzil viel über die Erneuerung des Dekrets „Contra appellantes a concilio" des Toledaner Konzils ver- handelt worden. Vgl. Conc. Basiliense 3, 501ff. und 50 Segovia lib. 9 cap. 31 (a. a. O. 2, 825-828). Eine
Strana 679
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 679 catholica decernitur, videlicet quod in quovis concilio plurimorum obtinet sentencia sacer- dotum et, „si pauciores per nescienciam aut contencionem forte dissenciant, quod aut commoniti a plurimorum cetu cum dedecore confusionis abscedant aut excommunica- cionis sentenciam annue luant“ 1. [8] quod autem consensus pape ad existen- 5 ciam seu diffiniciones concilii generalis non tam esset necessarius, quo- modo asserere conabantur, expresse constabat ex prefato decreto Constanciensi declarante a papam obedire contumaciter contempnentem statutis et mandatis generalis concilii con- digne subiciendum penitencie et debite puniendum, eciam recurrendo ad alia juris subsidia. etenim quia jurisdictio ferretur in invitum, illa ergo conclusio valida esset de pape pu- 1o nicione, quamvis ipse aut presidentes sui illi non consentirent. constaret eciam id ex decreto „Frequens"2 in quam multis passibus ejus, plus vero quam apertissime ex sessione 11. synodi Basiliensis3 diffinientis, si infra quatuor menses per se aut presidentes suos papa non interesset vel prorogare dissolvere transferre aut impedire operam daret, eo ipso fore suspensum ab administracione papali et infra duos menses deponendum. con- 15 stabat preterea ex omnibus sessionibus undecimam ipsam antecedentibus aliisque cele- bratis usque in tempus adhesionis sue 4, quibus nec ipse aut sui, quos tales tunc repu- taret, interfuerant aut consenserant presidentes, per illas sessiones continuato duobus fere annis processu adversus eum. ipse tandem confessus plus quam publice fuerat, quamvis nullis actionibus synodalibus consensum prestiterat, sanctam Basiliensem synodum et le- 20 gittime b inchoatam et legittime continuatam. omnia etenim decreta per adhesionem suam approbasse censebatur expresse, quorum vix ullum fuerat de consensu ejus vel presi- dentiume suorum; quinimmo, ut revocarentur, maximas fecerat instancias. nec eam fecerat approbacionem per modum decreti vel ordinacionis, quasi voluntatis ejus accessu illa approbata esse viderentur, sed per modum confessionis ac declaracionis eciam absque 25 consensu ejus valida legittimaque fore, multis ejus litteris desuper refutatis, prout de hoc constabat suarum de adhesione tenore litterarum 5. et ex magna disputacioned Juliani narrata octobrio e mense supra anni 33 6. assenserat eciam multipliciter post dictam adhesionem gestis sancte Basiliensis synodi. itaque similibus assercionibus nunciorum suorum satis erat respondere, ipsum olim Eugenium eosque pro illo loquentes veritatibus so fidei atque decretis, quibus primo ille publice consenserat, contradicere, et, quod maximi erat ponderis, quia determinatis approbatisque per ecclesiam expresse. poterant autem considerare maturius, quod Paulus attestabatur7 loquens de determinacione facta per synodum Jherosolimitanam g 8, quod, eciamsi angelus de celo aliud evangelizaret, ana- thema esset, verbo quippe isto maximam prestante securitatem determinacionem 35 concilii generalis immunem esse ab omni errore. etenim quoniam angelus per gloriam jam confirmatus contradicere nequit veritati fidei, apostolus evidenter signi- ficabat multo fore impossibilius ecclesiam errare circa doctrinam fidei quam angelum eidem contradicere, ostendens preterea contradicentes synodali doctrine minime atten- 1433 Okt. 144 März 28 40 a) em. ; BWR declaranti. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) BWpresidentum. d) BWR add. magni. e) em.; BWR octavo. f) W menciorum. g) R Jherosolimitanum. entsprechende Bulle des Konzils wurde am 3. No- vember 1435 veröffentlicht (gedr. Martène et Durand, Veterum scriptorum et monumentorum etc. amplis- sima collectio 8, 870-871 und Mansi 30, 958-959). 1 Die Stelle stammt aus dem 11. Kanon des Konzils von Toledo (Mansi 10, 1220). Sie ist oben nicht genau wiedergegeben; es müßtte heißen: aut commoniti plurimorum sentencie cedant aut ab eorum cetu cum dedecore confusionis abscedant aut excom- 50 municacionis annue sentenciam luant. Vgl. S. 442 Anm. 1. 45 3 Vgl. S. 444 Anm. 3. Am 15. Dezember 1433. Vgl. art. 23c und oben S. 440 Anm. 2. 5 Es ist die S. 440 Anm. 2 angeführte Bulle. 6 Vgl. RTA. 11 nr. 47 und Segovia lib. 6 cap. 10-17 (a. a. O. 2, 475-496); ferner Martène et Durand a. a. O. 8, 643-667 und Mansi 30, 645-666; auch nr. 346 art. 4a. Gal. 1, 8. s Es ist die Synode von Jerusalem, von der in Act. apost. cap. 15 berichtet wird. 86*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 679 catholica decernitur, videlicet quod in quovis concilio plurimorum obtinet sentencia sacer- dotum et, „si pauciores per nescienciam aut contencionem forte dissenciant, quod aut commoniti a plurimorum cetu cum dedecore confusionis abscedant aut excommunica- cionis sentenciam annue luant“ 1. [8] quod autem consensus pape ad existen- 5 ciam seu diffiniciones concilii generalis non tam esset necessarius, quo- modo asserere conabantur, expresse constabat ex prefato decreto Constanciensi declarante a papam obedire contumaciter contempnentem statutis et mandatis generalis concilii con- digne subiciendum penitencie et debite puniendum, eciam recurrendo ad alia juris subsidia. etenim quia jurisdictio ferretur in invitum, illa ergo conclusio valida esset de pape pu- 1o nicione, quamvis ipse aut presidentes sui illi non consentirent. constaret eciam id ex decreto „Frequens"2 in quam multis passibus ejus, plus vero quam apertissime ex sessione 11. synodi Basiliensis3 diffinientis, si infra quatuor menses per se aut presidentes suos papa non interesset vel prorogare dissolvere transferre aut impedire operam daret, eo ipso fore suspensum ab administracione papali et infra duos menses deponendum. con- 15 stabat preterea ex omnibus sessionibus undecimam ipsam antecedentibus aliisque cele- bratis usque in tempus adhesionis sue 4, quibus nec ipse aut sui, quos tales tunc repu- taret, interfuerant aut consenserant presidentes, per illas sessiones continuato duobus fere annis processu adversus eum. ipse tandem confessus plus quam publice fuerat, quamvis nullis actionibus synodalibus consensum prestiterat, sanctam Basiliensem synodum et le- 20 gittime b inchoatam et legittime continuatam. omnia etenim decreta per adhesionem suam approbasse censebatur expresse, quorum vix ullum fuerat de consensu ejus vel presi- dentiume suorum; quinimmo, ut revocarentur, maximas fecerat instancias. nec eam fecerat approbacionem per modum decreti vel ordinacionis, quasi voluntatis ejus accessu illa approbata esse viderentur, sed per modum confessionis ac declaracionis eciam absque 25 consensu ejus valida legittimaque fore, multis ejus litteris desuper refutatis, prout de hoc constabat suarum de adhesione tenore litterarum 5. et ex magna disputacioned Juliani narrata octobrio e mense supra anni 33 6. assenserat eciam multipliciter post dictam adhesionem gestis sancte Basiliensis synodi. itaque similibus assercionibus nunciorum suorum satis erat respondere, ipsum olim Eugenium eosque pro illo loquentes veritatibus so fidei atque decretis, quibus primo ille publice consenserat, contradicere, et, quod maximi erat ponderis, quia determinatis approbatisque per ecclesiam expresse. poterant autem considerare maturius, quod Paulus attestabatur7 loquens de determinacione facta per synodum Jherosolimitanam g 8, quod, eciamsi angelus de celo aliud evangelizaret, ana- thema esset, verbo quippe isto maximam prestante securitatem determinacionem 35 concilii generalis immunem esse ab omni errore. etenim quoniam angelus per gloriam jam confirmatus contradicere nequit veritati fidei, apostolus evidenter signi- ficabat multo fore impossibilius ecclesiam errare circa doctrinam fidei quam angelum eidem contradicere, ostendens preterea contradicentes synodali doctrine minime atten- 1433 Okt. 144 März 28 40 a) em. ; BWR declaranti. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) BWpresidentum. d) BWR add. magni. e) em.; BWR octavo. f) W menciorum. g) R Jherosolimitanum. entsprechende Bulle des Konzils wurde am 3. No- vember 1435 veröffentlicht (gedr. Martène et Durand, Veterum scriptorum et monumentorum etc. amplis- sima collectio 8, 870-871 und Mansi 30, 958-959). 1 Die Stelle stammt aus dem 11. Kanon des Konzils von Toledo (Mansi 10, 1220). Sie ist oben nicht genau wiedergegeben; es müßtte heißen: aut commoniti plurimorum sentencie cedant aut ab eorum cetu cum dedecore confusionis abscedant aut excom- 50 municacionis annue sentenciam luant. Vgl. S. 442 Anm. 1. 45 3 Vgl. S. 444 Anm. 3. Am 15. Dezember 1433. Vgl. art. 23c und oben S. 440 Anm. 2. 5 Es ist die S. 440 Anm. 2 angeführte Bulle. 6 Vgl. RTA. 11 nr. 47 und Segovia lib. 6 cap. 10-17 (a. a. O. 2, 475-496); ferner Martène et Durand a. a. O. 8, 643-667 und Mansi 30, 645-666; auch nr. 346 art. 4a. Gal. 1, 8. s Es ist die Synode von Jerusalem, von der in Act. apost. cap. 15 berichtet wird. 86*
Strana 680
680 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Märr 28 dendos fore eciam racionibus velut divinis aut supernaturaliter revelatis, quibus angeli pollent, assercionem contrariam munire volentes, propterea quod sentencia generalis synodi veneranda sit velut manans ex ore dei, hoc ipsum testantibus omnibus apostolis Christi ejusque discipulis, cum agregati in concilio Jherosolimitano dixere "visum est spiritui sancto et nobis" 1. quocirca ad doctrinam hujus concilii conformiter agens magna cum 5 fiducia restiterat Paulus Petro in faciem, predicans eum vere reprehensibilem esse, quo- niam simularet velut ex necessitate servanda esse legalia Mosayce legis, qui primo assen- serat facte per synodum contrarie diffinicioni, racione commemorata, quod reedificans, que semel destruxit, prevaricatorem se ipsum constitueret 2. gravissimam autem senten- ciam desuper hiis insinuaret a propheta Zacharias 3 inquiens „et erit, cum prophetaverit 10 quispiam, dicent eib pater ejus et mater ejus, qui genuerunt, „non vives d, quia men- titus es in nomine domini"". talis namque videtur fateri deum mendacem, asserens non esse verum, quod semel locutus est deus ore synodi generalis, et, quia oppositum ipse dicit esse veritatem fidei, que profecto divinus est sermo, in eum devenit articulum, aut quod deus non fuit verum locutus aut quod ipse contradicens mentitur in nomine domini. sed de intelligencia verbi prophete mencione ulterius non facta tunc dicebat: possetne major assignari contradictio pre illa, quam olim Eugenius fecerat in sexta sua Florentina bissessione 4 revocans predictam determinacionem Constanciensis concilii de generalium auctoritate conciliorum? in quo verbo magna Johannes ipse exclamacione utebatur, astantes compellans auxilio esse debere, ne paterentur impunem s illum transire, qui 1 20 eorum diebus tam inmanem plagam fidei contulisset reprobans veritatem, quam duo con- cilia generalia determinassent, acceptam probatamque per totam universalem ecclesiam. 15 [IV. Parcella quarta: de representacione ecclesie per synodum demonstrante superiori- tatem ejus.] [9] Sed g de hiis, que velut ad tempus dicebantur, item de exposicione facta die 25 isto contra modificacionem adjectam in dicta condempnacione juxta pravum intellectum ipsorum Basiliensium h, quem in facto, ut inquit 5, demonstrant, pretereundo, quoniam auditores pecierant exponi, que ad generalium conciliorum pertinere videbantur auctori- tatem, et pro clariori responsione ad dicta ipsorum nunciorum Johannes ipse preloquens allegabat de auctoritate generali synodo competentei, propterea quod ec - s0 clesiam representaret. at quoniam probacioni huic ex adverso derogaretur, asserto, quod eciam papa ecclesiam representaret (Augustini testimonio “, quando Petrus claves accepit, ecclesiam sanctam significavit), expositum est magnam esse differenciam quantum ad utriusque representacionem, siquidem non facta mencione de illa certe maxima, quod generalis synodus efficacius universalem ecclesiam representat propter certitudinalem 35 assistenciam inibi spiritus sancti in medio congregatorum in Christi nomine superius 7 declaratam, erant adhuc alie multe differencie. etenim representaret verius quam papa a) em.; BWR insinuare. b) ist in Wam Rande nachgetragen. c) em.; BWR que. d) W vivos. e) em.; BWR impune. f) W que. g) in BWR folgt hier cap. 14 mil der Uberschrift Quarta parcella oxponens superioritatem concilii, propterea quod verius quam papa ecclesiam representat, quod deducit ex deliberacionis modo, et 40 assignata multiplici differencia ostendit diffinicionem concilii velut ex deo esse, non vero sic pape, et quo- niam ex adverso allegaciones detrahentes sint excellencie ecclesie, cui pre ceteris fidolibus papa obedire tenetur. h) W Basiliensis. i) em.; BWR competenti. Act. apost. 15, 28. Vgl. Gal. 2, 11ff. Sacharja 13, 3. 4 In dem S. 201 Anm. 5 angeführten Dekret „Moyses". 5 Wohl Nikolaus von Cusa in der Rede vom 27. März. 2 6 Vgl. Sermo 149 cap. 6 und Sermo 295 cap. 2 (Migne 38,802 und 1349), auch De agone Christiano 45 cap. 30 (Corpus script. eccl. lat. 41, 134-135; Migne 40, 308). Vgl. art. 4 (S. 662 ff.). 50
680 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Märr 28 dendos fore eciam racionibus velut divinis aut supernaturaliter revelatis, quibus angeli pollent, assercionem contrariam munire volentes, propterea quod sentencia generalis synodi veneranda sit velut manans ex ore dei, hoc ipsum testantibus omnibus apostolis Christi ejusque discipulis, cum agregati in concilio Jherosolimitano dixere "visum est spiritui sancto et nobis" 1. quocirca ad doctrinam hujus concilii conformiter agens magna cum 5 fiducia restiterat Paulus Petro in faciem, predicans eum vere reprehensibilem esse, quo- niam simularet velut ex necessitate servanda esse legalia Mosayce legis, qui primo assen- serat facte per synodum contrarie diffinicioni, racione commemorata, quod reedificans, que semel destruxit, prevaricatorem se ipsum constitueret 2. gravissimam autem senten- ciam desuper hiis insinuaret a propheta Zacharias 3 inquiens „et erit, cum prophetaverit 10 quispiam, dicent eib pater ejus et mater ejus, qui genuerunt, „non vives d, quia men- titus es in nomine domini"". talis namque videtur fateri deum mendacem, asserens non esse verum, quod semel locutus est deus ore synodi generalis, et, quia oppositum ipse dicit esse veritatem fidei, que profecto divinus est sermo, in eum devenit articulum, aut quod deus non fuit verum locutus aut quod ipse contradicens mentitur in nomine domini. sed de intelligencia verbi prophete mencione ulterius non facta tunc dicebat: possetne major assignari contradictio pre illa, quam olim Eugenius fecerat in sexta sua Florentina bissessione 4 revocans predictam determinacionem Constanciensis concilii de generalium auctoritate conciliorum? in quo verbo magna Johannes ipse exclamacione utebatur, astantes compellans auxilio esse debere, ne paterentur impunem s illum transire, qui 1 20 eorum diebus tam inmanem plagam fidei contulisset reprobans veritatem, quam duo con- cilia generalia determinassent, acceptam probatamque per totam universalem ecclesiam. 15 [IV. Parcella quarta: de representacione ecclesie per synodum demonstrante superiori- tatem ejus.] [9] Sed g de hiis, que velut ad tempus dicebantur, item de exposicione facta die 25 isto contra modificacionem adjectam in dicta condempnacione juxta pravum intellectum ipsorum Basiliensium h, quem in facto, ut inquit 5, demonstrant, pretereundo, quoniam auditores pecierant exponi, que ad generalium conciliorum pertinere videbantur auctori- tatem, et pro clariori responsione ad dicta ipsorum nunciorum Johannes ipse preloquens allegabat de auctoritate generali synodo competentei, propterea quod ec - s0 clesiam representaret. at quoniam probacioni huic ex adverso derogaretur, asserto, quod eciam papa ecclesiam representaret (Augustini testimonio “, quando Petrus claves accepit, ecclesiam sanctam significavit), expositum est magnam esse differenciam quantum ad utriusque representacionem, siquidem non facta mencione de illa certe maxima, quod generalis synodus efficacius universalem ecclesiam representat propter certitudinalem 35 assistenciam inibi spiritus sancti in medio congregatorum in Christi nomine superius 7 declaratam, erant adhuc alie multe differencie. etenim representaret verius quam papa a) em.; BWR insinuare. b) ist in Wam Rande nachgetragen. c) em.; BWR que. d) W vivos. e) em.; BWR impune. f) W que. g) in BWR folgt hier cap. 14 mil der Uberschrift Quarta parcella oxponens superioritatem concilii, propterea quod verius quam papa ecclesiam representat, quod deducit ex deliberacionis modo, et 40 assignata multiplici differencia ostendit diffinicionem concilii velut ex deo esse, non vero sic pape, et quo- niam ex adverso allegaciones detrahentes sint excellencie ecclesie, cui pre ceteris fidolibus papa obedire tenetur. h) W Basiliensis. i) em.; BWR competenti. Act. apost. 15, 28. Vgl. Gal. 2, 11ff. Sacharja 13, 3. 4 In dem S. 201 Anm. 5 angeführten Dekret „Moyses". 5 Wohl Nikolaus von Cusa in der Rede vom 27. März. 2 6 Vgl. Sermo 149 cap. 6 und Sermo 295 cap. 2 (Migne 38,802 und 1349), auch De agone Christiano 45 cap. 30 (Corpus script. eccl. lat. 41, 134-135; Migne 40, 308). Vgl. art. 4 (S. 662 ff.). 50
Strana 681
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 681 14II März 28 generalis synodus ecclesiam universalem ex multitudine inibi constituta fidelium, sicut ecclesia ita et synodo existere nequeunte in unius singularitate persone, dignitate vero papatus nunquam in pluralitate, expressius denique quia synodum constituentibus epi- scopis necnon expositoribus a sacri eloquii, predicatoribus quoque pastoribus et doctoribus, quibus Christus ascendens in celum commiserat supremam judicii auctoritatem, papa vero, quamvis illorum primus, non tamen plures persone sicut ecclesia episcopi aut doctores b esset c. virtuosius insuper ecclesiam representaret synodus generalis ad eam, ut d com- muniter, non cohercione dura, magis autem e divina inspiracione convenientibus, quos advocat deus in obsequium ecclesie sue ex omni parte Christiane religionis. quocirca 10 intelligebatur ibidem convenire habentes dona et virtutes spiritus sancti, de quibus apostolus ait 1, quod „unicuique datur manifestacio spiritus ad utilitatem" ecclesie, testatus, quod „alii datur per spiritum sermo sapiencie, alii sermo sciencie, alii fides" et cetera dona ibi enumerata non tam ad decorem pertinencia concilii quam ad effectum, ut opera perficiantur, propter que conveniunt. non vero ita velut divina vocati inspiracione ex 15 omni parte ecclesie convenirent habentes dona spiritus ad consilia pape et determinaciones, sed dumtaxat cardinales vel s quos ipse humano deputabat judicio; quibus non tam certum erat inexistere enumerata illa dona omnia spiritus sancti. [10] ceterum cum representacio sit quadruplex (similitudinis, quomodo in nummo aut in pariete imago regis impressa eum representat, nature item, qua filius representat patrem, po- 2o testatis quoque, sicut procurator dominum constituentem eum, idemptitatis eciam, ut consulatus representat civitatem eodem utens nomine et potestate), manifestum est, quod hii modi omnes respectu ecclesie universalis pocius generali synodo quam persone pape solius competere videntur, majorem, ut specificatum est, similitudinem ad ecclesiam habente concilio generali, natura h rursus ad concilium concurrentibus universis gradibus 25 ecclesie i virtutibus et donis, potestate demum, siquidem virtute ejus ibidem unita ec- clesia in generali concilio „terribilis" apparet „ut castrorum acies ordinata" 2, idempti- tate preterea, quia et nomen possidet et universalitatem potestatis, quoniam concilium ecclesia catholica appellatur et ei quicumque fidelis obedire tenetur, eciam papa. non vero papa k ipse tenetur sibi, sed alteri obedire, ideoque! non ut generali concilio qui- s0 cumque fidelis pape obedire tenetur. concilio autem generali obedire tenenturm et patres ipsi concilium constituentes et alii quicumque fideles. [I1] ejusmodi autem omissa speculacione, ut sensibilius cunctis innotesceret diffinicionem concilii preferen- dam esse pape determinacioni, dicebat, quod, dato casu per papam cum consilio decem aut plurium cardinalium multorumque aliorum (pote, quod tamen raro fieri con- 35 suevit, si eodem convenientibus loco ex curialibus suis episcopis prothonotariis auditoribus referendariis clericis camere cubiculariis advocatis procuratoribus cardinalium familiari- bus necnon litigantibus suas causas vel a papa spectantibus beneficia) aliqua fieret deter- minacio, contraria vero per synodum generalem in sua plenitudine constitutam (isti assistentibus nonnullis cardinalibus, patriarchis quoque et primatibus centumque vel 40 pluribus episcopis duplo abbatibus vel doctoribus predicatoribus et in dignitatibus con- stitutis procuratoribusque episcoporum et capitulorum cathedralium ecclesiarum), du- arum istarum determinacionum eam, que concilii, validam magis censendam esse pateret: [11"] primo n ex differencia vocacionis, quoniam ad concilium, non vero sic ad curiam pape vocatis generaliter episcopis et aliis, qui interesse consueverunt, 45 quocirca divine adesset locus inspiracioni, ut, qui spiritu dei aguntur facturi obsequium a) ist in W korrigiert aus epositoribus. b) W doctorens. c) Wessent. d) R ot. e) R aut. 1) ist in W korri- giert aus certa. g) W vero. h) em.; BWR nature. 1) ist in Wam Rande nachgetragen. k) WR stellen um ipse papa. 1) R om. ideoque — generali obedire. m) W tenetur. n) in B am Rande prima differencia. 1. Cor. 12, 7ff. 2 Vgl. Hohelied Salomos 6, 3 und 9.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 681 14II März 28 generalis synodus ecclesiam universalem ex multitudine inibi constituta fidelium, sicut ecclesia ita et synodo existere nequeunte in unius singularitate persone, dignitate vero papatus nunquam in pluralitate, expressius denique quia synodum constituentibus epi- scopis necnon expositoribus a sacri eloquii, predicatoribus quoque pastoribus et doctoribus, quibus Christus ascendens in celum commiserat supremam judicii auctoritatem, papa vero, quamvis illorum primus, non tamen plures persone sicut ecclesia episcopi aut doctores b esset c. virtuosius insuper ecclesiam representaret synodus generalis ad eam, ut d com- muniter, non cohercione dura, magis autem e divina inspiracione convenientibus, quos advocat deus in obsequium ecclesie sue ex omni parte Christiane religionis. quocirca 10 intelligebatur ibidem convenire habentes dona et virtutes spiritus sancti, de quibus apostolus ait 1, quod „unicuique datur manifestacio spiritus ad utilitatem" ecclesie, testatus, quod „alii datur per spiritum sermo sapiencie, alii sermo sciencie, alii fides" et cetera dona ibi enumerata non tam ad decorem pertinencia concilii quam ad effectum, ut opera perficiantur, propter que conveniunt. non vero ita velut divina vocati inspiracione ex 15 omni parte ecclesie convenirent habentes dona spiritus ad consilia pape et determinaciones, sed dumtaxat cardinales vel s quos ipse humano deputabat judicio; quibus non tam certum erat inexistere enumerata illa dona omnia spiritus sancti. [10] ceterum cum representacio sit quadruplex (similitudinis, quomodo in nummo aut in pariete imago regis impressa eum representat, nature item, qua filius representat patrem, po- 2o testatis quoque, sicut procurator dominum constituentem eum, idemptitatis eciam, ut consulatus representat civitatem eodem utens nomine et potestate), manifestum est, quod hii modi omnes respectu ecclesie universalis pocius generali synodo quam persone pape solius competere videntur, majorem, ut specificatum est, similitudinem ad ecclesiam habente concilio generali, natura h rursus ad concilium concurrentibus universis gradibus 25 ecclesie i virtutibus et donis, potestate demum, siquidem virtute ejus ibidem unita ec- clesia in generali concilio „terribilis" apparet „ut castrorum acies ordinata" 2, idempti- tate preterea, quia et nomen possidet et universalitatem potestatis, quoniam concilium ecclesia catholica appellatur et ei quicumque fidelis obedire tenetur, eciam papa. non vero papa k ipse tenetur sibi, sed alteri obedire, ideoque! non ut generali concilio qui- s0 cumque fidelis pape obedire tenetur. concilio autem generali obedire tenenturm et patres ipsi concilium constituentes et alii quicumque fideles. [I1] ejusmodi autem omissa speculacione, ut sensibilius cunctis innotesceret diffinicionem concilii preferen- dam esse pape determinacioni, dicebat, quod, dato casu per papam cum consilio decem aut plurium cardinalium multorumque aliorum (pote, quod tamen raro fieri con- 35 suevit, si eodem convenientibus loco ex curialibus suis episcopis prothonotariis auditoribus referendariis clericis camere cubiculariis advocatis procuratoribus cardinalium familiari- bus necnon litigantibus suas causas vel a papa spectantibus beneficia) aliqua fieret deter- minacio, contraria vero per synodum generalem in sua plenitudine constitutam (isti assistentibus nonnullis cardinalibus, patriarchis quoque et primatibus centumque vel 40 pluribus episcopis duplo abbatibus vel doctoribus predicatoribus et in dignitatibus con- stitutis procuratoribusque episcoporum et capitulorum cathedralium ecclesiarum), du- arum istarum determinacionum eam, que concilii, validam magis censendam esse pateret: [11"] primo n ex differencia vocacionis, quoniam ad concilium, non vero sic ad curiam pape vocatis generaliter episcopis et aliis, qui interesse consueverunt, 45 quocirca divine adesset locus inspiracioni, ut, qui spiritu dei aguntur facturi obsequium a) ist in W korrigiert aus epositoribus. b) W doctorens. c) Wessent. d) R ot. e) R aut. 1) ist in W korri- giert aus certa. g) W vero. h) em.; BWR nature. 1) ist in Wam Rande nachgetragen. k) WR stellen um ipse papa. 1) R om. ideoque — generali obedire. m) W tenetur. n) in B am Rande prima differencia. 1. Cor. 12, 7ff. 2 Vgl. Hohelied Salomos 6, 3 und 9.
Strana 682
682 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 ecclesie, ad synodum convenirent. in Romana autem curia, quamvis aliquando vocaren- tur curiales omnes ad interessendum vel audiendum, tamen rarissime aut nusquam visum esset, si seorsum debeant singuli dicere, quod sibi videtur, ut proxime specificati vocen- tur omnes. nec, quando fit mandatum per papam vel per illum, cui committit, ad eam consideracionem, utrum in eis sint dona spiritus, tam attenditur, sed forte qui inclinati 5 magis noscuntur ad consulendum, quod desideratur, ut pocius humana vocacione quam inspiracione divina conveniant, limitacione facta hos, non vero interesse debere illos. [115] denique a esset differencia circa libertatem in deliberando, multis tam majorum quam inferiorum in Romana curia, qui velut continue indigent ejus benivolencia circa obtentum beneficiorum graciarum et commissionum justicie, attendenti- 10 bus, ne dicatur semper sed aliquando aut sepe illud, quod pape gratum videtur, nec audentibus explicare, que arbitrantur pertinencia ad reformacionem capitis membrorum- que principalium (cardinalium videlicet, quorum aut familiares sunt vel indigent auxiliis b per medium eorum que desiderant et pro quibus in curia perseverant impetrare cu- pientes). non vero sic in generali concilio, ubi predieta vel minime aut tali non con- 15 ceduntur modo, sed, que majora sunt, ex communi dantur consensu. [11 ] esset item magna maximaque differencia circa modum observati processus in Romana curia et in generali concilio quantum ad determinaciones catholice fidei et ordinaciones quaslibet promulgandas. etenim juxta doctrinam multorum magnorumque doctorum ecclesia dupliciter consideratur ut politicum et ut misticum corpus, aperciori vero ser- 20 mone ut communitas, que sub presidente uno a suis evidenter noto iherarchico principatu regitur humane judicio racionis vel, prout a Christo ecclesia gubernatur, sancti directione spiritus, locum habente hac differencia communiter respectu noti et ignoti modi, regi- minis quoque mediati atque inmediati. misticum etenim a misterio derivatur, quod in scripturad sacra 1 dicitur divine sapiencie archanum seu divine veritatis sacramentum, 25 hoc est sacrum secretum, noticia cujus pertinet ad hominum salutem. tunc igitur ecclesia regi dicitur ut corpus misticum, cum inmediate speciali quadam influencia circa agenda a Christo dirigitur carismata sua infundente donaque graciarum et inspiraciones occultas personis, quarum regitur ministerio vel uno loco tota aut diversis multe particulares, quomodo in apostolis contigit una vel seorsum agentibus, quod speciali quodam modo a so Christo tunc regebatur, non solum miraculis extra crebrescentibus sed spiritu sancto in eis loquente et operante supra eorum virtutem. politicum autem cum sit verbum, de quo pocius in humana quam sacra doctrina fiat mencio: ut politicum corpus communiter dicitur regi ecclesia propterea, quod fiat regimen ejus industria hominis et virtute, quem- admodum apud Christianos reguntur imperium multaque regna, ducatus quoque et s5 comitatus in temporalibus minime recognoscencia superius tribunal vel non habito e ad illud recursu, regimini huic non speciali, sicut in mistico, sed f generali influencia deo assistente, siquidem generali hac influencia Augustino testante2 deus res, quas condidit, sic administrat, "ut eas agere proprios motus sinat". non vero ita, ubi speciali influencia assistit deus. etenim quia tali assistens modo in bonum dirigit sibi placitum, a contrario 40 malo preservans, frequentissime operatur aliud per ministros suos quam unus aut plures, priusquam alios audirent, erant operaturi. agnoscunt s vero abinde et congratulantur multo melius fuisse actum, quam ab eis fuisset agi conceptum, quomodo in Ysaac con- tigit Esau pro Jacob benedicente3 et in Balaam benedicente 4 populum Israhel ad male- dicendum conducto, in Saul preterea rege se suisque lictoribus et nunciis prophetan- 45 a) in B am Rande secunda. b) in W ist auxiliis — et pro am Rande nachgetragen. c) in B am Rande tercia. d) W stelll um sacra scriptura. e) R habitu. 1) BWR add. in. g) em.; BWR agnoscant. Vgl. 1. Cor. 2, 7. De civitate dei lib. 7 cap. 30 (Corpus script. eccl. lat. 40, 346; Migne 41, 220). 1 3 4 Vgl. Gen. 27, 27ff. Vgl. Num. cap. 23. 50
682 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 ecclesie, ad synodum convenirent. in Romana autem curia, quamvis aliquando vocaren- tur curiales omnes ad interessendum vel audiendum, tamen rarissime aut nusquam visum esset, si seorsum debeant singuli dicere, quod sibi videtur, ut proxime specificati vocen- tur omnes. nec, quando fit mandatum per papam vel per illum, cui committit, ad eam consideracionem, utrum in eis sint dona spiritus, tam attenditur, sed forte qui inclinati 5 magis noscuntur ad consulendum, quod desideratur, ut pocius humana vocacione quam inspiracione divina conveniant, limitacione facta hos, non vero interesse debere illos. [115] denique a esset differencia circa libertatem in deliberando, multis tam majorum quam inferiorum in Romana curia, qui velut continue indigent ejus benivolencia circa obtentum beneficiorum graciarum et commissionum justicie, attendenti- 10 bus, ne dicatur semper sed aliquando aut sepe illud, quod pape gratum videtur, nec audentibus explicare, que arbitrantur pertinencia ad reformacionem capitis membrorum- que principalium (cardinalium videlicet, quorum aut familiares sunt vel indigent auxiliis b per medium eorum que desiderant et pro quibus in curia perseverant impetrare cu- pientes). non vero sic in generali concilio, ubi predieta vel minime aut tali non con- 15 ceduntur modo, sed, que majora sunt, ex communi dantur consensu. [11 ] esset item magna maximaque differencia circa modum observati processus in Romana curia et in generali concilio quantum ad determinaciones catholice fidei et ordinaciones quaslibet promulgandas. etenim juxta doctrinam multorum magnorumque doctorum ecclesia dupliciter consideratur ut politicum et ut misticum corpus, aperciori vero ser- 20 mone ut communitas, que sub presidente uno a suis evidenter noto iherarchico principatu regitur humane judicio racionis vel, prout a Christo ecclesia gubernatur, sancti directione spiritus, locum habente hac differencia communiter respectu noti et ignoti modi, regi- minis quoque mediati atque inmediati. misticum etenim a misterio derivatur, quod in scripturad sacra 1 dicitur divine sapiencie archanum seu divine veritatis sacramentum, 25 hoc est sacrum secretum, noticia cujus pertinet ad hominum salutem. tunc igitur ecclesia regi dicitur ut corpus misticum, cum inmediate speciali quadam influencia circa agenda a Christo dirigitur carismata sua infundente donaque graciarum et inspiraciones occultas personis, quarum regitur ministerio vel uno loco tota aut diversis multe particulares, quomodo in apostolis contigit una vel seorsum agentibus, quod speciali quodam modo a so Christo tunc regebatur, non solum miraculis extra crebrescentibus sed spiritu sancto in eis loquente et operante supra eorum virtutem. politicum autem cum sit verbum, de quo pocius in humana quam sacra doctrina fiat mencio: ut politicum corpus communiter dicitur regi ecclesia propterea, quod fiat regimen ejus industria hominis et virtute, quem- admodum apud Christianos reguntur imperium multaque regna, ducatus quoque et s5 comitatus in temporalibus minime recognoscencia superius tribunal vel non habito e ad illud recursu, regimini huic non speciali, sicut in mistico, sed f generali influencia deo assistente, siquidem generali hac influencia Augustino testante2 deus res, quas condidit, sic administrat, "ut eas agere proprios motus sinat". non vero ita, ubi speciali influencia assistit deus. etenim quia tali assistens modo in bonum dirigit sibi placitum, a contrario 40 malo preservans, frequentissime operatur aliud per ministros suos quam unus aut plures, priusquam alios audirent, erant operaturi. agnoscunt s vero abinde et congratulantur multo melius fuisse actum, quam ab eis fuisset agi conceptum, quomodo in Ysaac con- tigit Esau pro Jacob benedicente3 et in Balaam benedicente 4 populum Israhel ad male- dicendum conducto, in Saul preterea rege se suisque lictoribus et nunciis prophetan- 45 a) in B am Rande secunda. b) in W ist auxiliis — et pro am Rande nachgetragen. c) in B am Rande tercia. d) W stelll um sacra scriptura. e) R habitu. 1) BWR add. in. g) em.; BWR agnoscant. Vgl. 1. Cor. 2, 7. De civitate dei lib. 7 cap. 30 (Corpus script. eccl. lat. 40, 346; Migne 41, 220). 1 3 4 Vgl. Gen. 27, 27ff. Vgl. Num. cap. 23. 50
Strana 683
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 683 1441 Mär. 28 tibus 1 cum Samuele, missis tamen ad occidendum David idipsumque humano intendentibus proposito complere. contigit eciam in Caypha, cum esset pontifex anni illius, prophetante 2 de salute tocius mundi per Christi mortem, cum a tamen aliud intenderet. plenaque sunt eloquia veteris testamenti exemplis specialis influencie hujus divine, quomodo irruente in 5 prophetas aliosque multos spiritu domini predicerent ac operarentur, que supra humanam erant intelligenciam et virtutem. circa regimen vero populi de utroque regiminis modo eciam sacra scriptura loquitur. etenim cum Moyses bis audisset3 a domino, quod missurus esset angelum, qui eiceret Cananeum ad locum, quem ei paraverat, populum introducturus, non contentus de hoc regiminis modo per angelum, nisi a deo inmediate 10 fieret, respondit: „nisi tu ipse precedas nos, ne educas nos de loco isto b; in quo enim scire poterimus ego et populus tuus invenisse graciam in conspectu tuo, nisi ambulaveris nobiscum, ut glorificemur ab omnibus populis?"4 hanc sane assistenciam dei specialem Aggeus propheta nunciavit, quantum ad secundam templi edificacionem dicens: „con- fortare, Jesu sacerdos magne, et confortare omnis populus et facite, quoniam vobiscum 15 sum, dicit dominus exercituum; hoc est verbum, quod pepigi vobiscum, cum egrederemini de terra Egipti, et spiritus meus erit in medio vestrum."5 itaque tunc ecclesia dicitur regi ut corpus misticum, quando spiritus dei est in medio operancium illustrans et diri- gens, a contrario item retrahens et juvans ad opus bonum complendum. de hac rursum assistencia speciali legitur, quando populus Judeorum peciit sibi dari regem, sicut cetere 20 habebant naciones, dicente deo Samueli prophete „non te abjecerunt, sed me, ne regnem super eos" 6, siquidem post egressum ex Egyptod gubernatus fuerat populus per judices suscitatos a deo inmediate absque populi peticione consensu vel ordinacione, appellatis quibusdam ex eis salvatoris nomine. quando igitur Samuelis tempore filii Israhel minime attendentes, quod essent „populus dei peculiaris"7, voluerunt habere regem aliarum 25 modo nacionum, circa regimen quarum non speciali sed generali influenciae assistebat deus, quia videbantur repellere seu appreciari minus inspiracionem, qua prius deus sus- citabat rectores populi hujus, tanquam satis eis foret generalis dei influencia, quomodo aliis populis, et quia non mistico sed politico regimine? dirigi cupiebant, reputavit se deus abjectum ab eis. non utique inficiando, quin aliis locis et temporibus sic regatur so ecclesia prout tempore hujus disputacionis, fuit estque insinuatum intencionis dicere, quod in generali concilio ecclesia dirigitur a Christo ut corpus ejus misticum, propterea quod modus procedendi in ea plurimum disposicionis habet fortassis et, quantum necesse est, actus, ut Christo s speciali influencia assistente congregatis in synodo illustrante ad- juvanteque deliberantes non aliam, quam ipse influat, doctrinam synodaliter debeant s5 ministrare. attestatur hoc primo rerum arduitas, ad quas perficiendas concilium con- gregatur. siquidem, quando papa cardinales omnesque curiales sui necnon reges et prin- cipes expertis viribus suis illa non potuerint complere, tanquam celeste auxilium sit vere necessarium, synodus tunc congregatur, quemadmodum nostris diebus visum est quantum ad extirpacionem inveterati scismatis in Constanciensi, repressionem quoque heresis 40 Hussitarum€ in Basiliensi conciliis. cum igitur magnitudo operis id requirit, multo certe minus dei assistencia in necessariis deficit i. profecto, quod necessarium est regimini populi sui, cum attingere nequit humana fragilitas, perficit ipse deus celesti virtute, in libris regum et Machabeorum quam plurimis de hoc exemplis descriptis. attestatur item, 45 a) W non. b) WR ipso. c) W Aggens. d) ist in W korrigiert für ipso. e) em. ; BWR affluencia. f) em.; BWR regimini, g) em. ; BWR Christus -- assistens -- illustrans adjuvansque. h) R Hussiatarum. i) em. ; BWR deficiente quam natura. 50 1 2 Vgl. 1. Kön. 19, 20 und 21. Vgl. Joh. 11, 49 ff. Vgl. Exod. cap. 33. Exod. 33, 15-16. Haggai 2, 5-6. 1. Kön. 8, 7. Vgl. Deuteron. 7, 6.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 683 1441 Mär. 28 tibus 1 cum Samuele, missis tamen ad occidendum David idipsumque humano intendentibus proposito complere. contigit eciam in Caypha, cum esset pontifex anni illius, prophetante 2 de salute tocius mundi per Christi mortem, cum a tamen aliud intenderet. plenaque sunt eloquia veteris testamenti exemplis specialis influencie hujus divine, quomodo irruente in 5 prophetas aliosque multos spiritu domini predicerent ac operarentur, que supra humanam erant intelligenciam et virtutem. circa regimen vero populi de utroque regiminis modo eciam sacra scriptura loquitur. etenim cum Moyses bis audisset3 a domino, quod missurus esset angelum, qui eiceret Cananeum ad locum, quem ei paraverat, populum introducturus, non contentus de hoc regiminis modo per angelum, nisi a deo inmediate 10 fieret, respondit: „nisi tu ipse precedas nos, ne educas nos de loco isto b; in quo enim scire poterimus ego et populus tuus invenisse graciam in conspectu tuo, nisi ambulaveris nobiscum, ut glorificemur ab omnibus populis?"4 hanc sane assistenciam dei specialem Aggeus propheta nunciavit, quantum ad secundam templi edificacionem dicens: „con- fortare, Jesu sacerdos magne, et confortare omnis populus et facite, quoniam vobiscum 15 sum, dicit dominus exercituum; hoc est verbum, quod pepigi vobiscum, cum egrederemini de terra Egipti, et spiritus meus erit in medio vestrum."5 itaque tunc ecclesia dicitur regi ut corpus misticum, quando spiritus dei est in medio operancium illustrans et diri- gens, a contrario item retrahens et juvans ad opus bonum complendum. de hac rursum assistencia speciali legitur, quando populus Judeorum peciit sibi dari regem, sicut cetere 20 habebant naciones, dicente deo Samueli prophete „non te abjecerunt, sed me, ne regnem super eos" 6, siquidem post egressum ex Egyptod gubernatus fuerat populus per judices suscitatos a deo inmediate absque populi peticione consensu vel ordinacione, appellatis quibusdam ex eis salvatoris nomine. quando igitur Samuelis tempore filii Israhel minime attendentes, quod essent „populus dei peculiaris"7, voluerunt habere regem aliarum 25 modo nacionum, circa regimen quarum non speciali sed generali influenciae assistebat deus, quia videbantur repellere seu appreciari minus inspiracionem, qua prius deus sus- citabat rectores populi hujus, tanquam satis eis foret generalis dei influencia, quomodo aliis populis, et quia non mistico sed politico regimine? dirigi cupiebant, reputavit se deus abjectum ab eis. non utique inficiando, quin aliis locis et temporibus sic regatur so ecclesia prout tempore hujus disputacionis, fuit estque insinuatum intencionis dicere, quod in generali concilio ecclesia dirigitur a Christo ut corpus ejus misticum, propterea quod modus procedendi in ea plurimum disposicionis habet fortassis et, quantum necesse est, actus, ut Christo s speciali influencia assistente congregatis in synodo illustrante ad- juvanteque deliberantes non aliam, quam ipse influat, doctrinam synodaliter debeant s5 ministrare. attestatur hoc primo rerum arduitas, ad quas perficiendas concilium con- gregatur. siquidem, quando papa cardinales omnesque curiales sui necnon reges et prin- cipes expertis viribus suis illa non potuerint complere, tanquam celeste auxilium sit vere necessarium, synodus tunc congregatur, quemadmodum nostris diebus visum est quantum ad extirpacionem inveterati scismatis in Constanciensi, repressionem quoque heresis 40 Hussitarum€ in Basiliensi conciliis. cum igitur magnitudo operis id requirit, multo certe minus dei assistencia in necessariis deficit i. profecto, quod necessarium est regimini populi sui, cum attingere nequit humana fragilitas, perficit ipse deus celesti virtute, in libris regum et Machabeorum quam plurimis de hoc exemplis descriptis. attestatur item, 45 a) W non. b) WR ipso. c) W Aggens. d) ist in W korrigiert für ipso. e) em. ; BWR affluencia. f) em.; BWR regimini, g) em. ; BWR Christus -- assistens -- illustrans adjuvansque. h) R Hussiatarum. i) em. ; BWR deficiente quam natura. 50 1 2 Vgl. 1. Kön. 19, 20 und 21. Vgl. Joh. 11, 49 ff. Vgl. Exod. cap. 33. Exod. 33, 15-16. Haggai 2, 5-6. 1. Kön. 8, 7. Vgl. Deuteron. 7, 6.
Strana 684
684 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quoniam desuper ipsis arduis rebus, quod a sit necessaria synodalis convencio, omnibus intimatur Christianis, ut zelum dei habentes conveniant obsequium deo prestituri b. quoniam autem habentes dona et virtutes spiritus non communia omnibus non c quidem uno aut locis duobus, sed, ubi non putatur, in ecclesia diffusa per orbem terrarum sunt inhabitantes, quando per vocacionem ad concilium dominus auditum facit in extremis 5 terre, sicut adducens nubes ab extremis fulgura in pluviam facit, ita frequenter per illos, qui ab oriente et occidente veniunt, „verbum suum mittens deus liquefacit" 1, que dura reddita erant in d aliquo, spiritu „mittente cristallum suum sicut buccellas" 2. [114] in principio rursus cujuslibet concilii generalis inter prima, que decernuntur, est, ut om- nibus congregatis perfecta securitas et plena assit libertas dicendi, 1o quecumque sibi videntur pertinere ad ea, que in concilio pertractantur, ordinaturque, ut preces et sacrificia deo offerantur graciam et auxilium prestituro perficiendis rebus. materie insuper, super quibus est deliberandum, proponuntur omnibus in communi datur- que libertas, ut quilibet possit eciam avisare. auditur denique in deliberacione sua con- gregatorum quilibet, quantum dicere velit et postquam ceteros audierit, si vult corrigere 15 aut modificare. adhuc eciam et post deliberaciones seorsum factas tempore conclusionis in communi fiende audiuntur contradicere volentes et persepe interrogantur a presidente concilii, si ejus, quod deliberatum est, oppositum dicere quis velite, priusquam conclu- datur; et si racionabilis videtur dubitacio ex opponencium contradictione, iterato eciam super ea re deliberatur, ita ut, quantum possibile est virtuti humane, que sit veritas et 20 justicia, prout faciebat Job 3, „diligentissime" per concilium „investigatur". assignato exinde communi consensu die promulgande sentencie, priusquam illa feratur, omni cum humilitate et devocione (quoniam digna magis exaudicione est communis oracio salvatore assecurante 4 fieri a patre suo de omni re, quam pecierint consencientes duo) ab omni- bus patribus insimul congregatis exoratur deus, omnes quoque sancti, invocata spiritus 25 sancti gracia, ut non paciatur eos perturbatores esse justicie vel in aliquo deviare a vero, sed collecti in nomine ejus sic teneant in cunctis cum moderamine pietatis justi- ciam, ut ab eo in nullo dissenciat eorum sentencia § atque voluntas. nec propter h festinanciam aut quavis urgente necessitate pretermittuntur talismodi publice obse- craciones i. perlectaque sentencia adhuc interrogacione facta, utrum omnibus placeat, s0 respondetur k „placet“ voce communi. quod vero ejusmodi 15 commemoratorum magnopere insinuancium in concilio misticum esse regimen ecclesie nulla vel eorum paucissima observentur circa diffinicionem, que fit per papam et cardinales solum aut, si aliquando, eciam consultis quibusdam curialium, notissimum est expertis observanciam concilii generalis et Romane curie consuetudinem. notissimum quoque est 35 omnia, que in Romana curia fiunt, respectum dumtaxat vel principalem habere ad pape auctoritatem, ita ut, sicut precipiente eo ad deliberandum conveniunt, ita et concludant ! voluntate ejus, etm, quibus potestas datur presidendin in particularibus que fiunt con- gregacionibus, si vident deliberaciones in adversam partem tendere pape non gratam, priusquam fiat conclusio, modo unam modo aliam causam assignantes dissolvant con- 40 gregaciones, aut, si qua in illis (quod tamen rarissime aut nusquam visum est) unanimis fieret conclusio, illa, cum ad papam refertur, si eidem grata est, traditur execucioni, minime autem, si non est talis, ita ut plus quam notoria sit differencia illa non medio- criter ad rem pertinens congregaciones auctenticas, si que aut quecumque in Romana 1441 März 28 a) W que. b) em.; BWR prostaturi. c) em.; BWR noti. d) em. ; BUR maligno statl in aliquo ; W hatte suerst 45 auch in aliquo. e) ist in W korrigiert aus vult. f) om. R. g) em.; BWR sentenciaque statt sentencia atque. h) R add. se. i) R observaciones. k) ist in W korrigiert ans respondit. I) em.; BWR concludantur. m) om. BUR. n) ist in W korrigiert aus ad presidium. Vgl. Ps. 147, 18. Ps. 147, 17. 3 Vgl. Hiob 29, 16. Matth. 18, 19. 50
684 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quoniam desuper ipsis arduis rebus, quod a sit necessaria synodalis convencio, omnibus intimatur Christianis, ut zelum dei habentes conveniant obsequium deo prestituri b. quoniam autem habentes dona et virtutes spiritus non communia omnibus non c quidem uno aut locis duobus, sed, ubi non putatur, in ecclesia diffusa per orbem terrarum sunt inhabitantes, quando per vocacionem ad concilium dominus auditum facit in extremis 5 terre, sicut adducens nubes ab extremis fulgura in pluviam facit, ita frequenter per illos, qui ab oriente et occidente veniunt, „verbum suum mittens deus liquefacit" 1, que dura reddita erant in d aliquo, spiritu „mittente cristallum suum sicut buccellas" 2. [114] in principio rursus cujuslibet concilii generalis inter prima, que decernuntur, est, ut om- nibus congregatis perfecta securitas et plena assit libertas dicendi, 1o quecumque sibi videntur pertinere ad ea, que in concilio pertractantur, ordinaturque, ut preces et sacrificia deo offerantur graciam et auxilium prestituro perficiendis rebus. materie insuper, super quibus est deliberandum, proponuntur omnibus in communi datur- que libertas, ut quilibet possit eciam avisare. auditur denique in deliberacione sua con- gregatorum quilibet, quantum dicere velit et postquam ceteros audierit, si vult corrigere 15 aut modificare. adhuc eciam et post deliberaciones seorsum factas tempore conclusionis in communi fiende audiuntur contradicere volentes et persepe interrogantur a presidente concilii, si ejus, quod deliberatum est, oppositum dicere quis velite, priusquam conclu- datur; et si racionabilis videtur dubitacio ex opponencium contradictione, iterato eciam super ea re deliberatur, ita ut, quantum possibile est virtuti humane, que sit veritas et 20 justicia, prout faciebat Job 3, „diligentissime" per concilium „investigatur". assignato exinde communi consensu die promulgande sentencie, priusquam illa feratur, omni cum humilitate et devocione (quoniam digna magis exaudicione est communis oracio salvatore assecurante 4 fieri a patre suo de omni re, quam pecierint consencientes duo) ab omni- bus patribus insimul congregatis exoratur deus, omnes quoque sancti, invocata spiritus 25 sancti gracia, ut non paciatur eos perturbatores esse justicie vel in aliquo deviare a vero, sed collecti in nomine ejus sic teneant in cunctis cum moderamine pietatis justi- ciam, ut ab eo in nullo dissenciat eorum sentencia § atque voluntas. nec propter h festinanciam aut quavis urgente necessitate pretermittuntur talismodi publice obse- craciones i. perlectaque sentencia adhuc interrogacione facta, utrum omnibus placeat, s0 respondetur k „placet“ voce communi. quod vero ejusmodi 15 commemoratorum magnopere insinuancium in concilio misticum esse regimen ecclesie nulla vel eorum paucissima observentur circa diffinicionem, que fit per papam et cardinales solum aut, si aliquando, eciam consultis quibusdam curialium, notissimum est expertis observanciam concilii generalis et Romane curie consuetudinem. notissimum quoque est 35 omnia, que in Romana curia fiunt, respectum dumtaxat vel principalem habere ad pape auctoritatem, ita ut, sicut precipiente eo ad deliberandum conveniunt, ita et concludant ! voluntate ejus, etm, quibus potestas datur presidendin in particularibus que fiunt con- gregacionibus, si vident deliberaciones in adversam partem tendere pape non gratam, priusquam fiat conclusio, modo unam modo aliam causam assignantes dissolvant con- 40 gregaciones, aut, si qua in illis (quod tamen rarissime aut nusquam visum est) unanimis fieret conclusio, illa, cum ad papam refertur, si eidem grata est, traditur execucioni, minime autem, si non est talis, ita ut plus quam notoria sit differencia illa non medio- criter ad rem pertinens congregaciones auctenticas, si que aut quecumque in Romana 1441 März 28 a) W que. b) em.; BWR prostaturi. c) em.; BWR noti. d) em. ; BUR maligno statl in aliquo ; W hatte suerst 45 auch in aliquo. e) ist in W korrigiert aus vult. f) om. R. g) em.; BWR sentenciaque statt sentencia atque. h) R add. se. i) R observaciones. k) ist in W korrigiert ans respondit. I) em.; BWR concludantur. m) om. BUR. n) ist in W korrigiert aus ad presidium. Vgl. Ps. 147, 18. Ps. 147, 17. 3 Vgl. Hiob 29, 16. Matth. 18, 19. 50
Strana 685
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 685 1441 curia fiant super fidei causa vel alia quavis ad regimen ecclesie spectante, illas fieri nomine seu in virtute pape magno habito respectu ad honorem ejus, quemadmodum factum fuisse legimus in primitiva ecclesia, ut in majori reverencia haberetur, quod miracula frequentabantur et, quomodo aliqui affirmant, ministrabantur sacramenta a in 5 Christi nomine, hoc est virtute ejus et potestate, nulla expresse facta invocacione patris et spiritus sancti. nulla quippe seorsum congregacio in Romana curia cardinalium pro- thonotariorum et episcoporum auditorumque et advocatorum seu aliorum quorumvis officialium fateri se audet b in Christi nomine convenire vel esse spiritus sancti con- gregacionem aut ecclesiam representare universalem, cum eciam, etsi dumtaxat sit con- 10 gregacio una facta tam ex omnibus majoribus quam minoribus curtesanis, hoc nomine minime appelletur quemadmodum generalis synodus. quocirca patet et altera differencia: omnem diffinicionem ordinacionemque regende ecclesie ex Romana curia emanatam sus- cipere vigorem dumtaxat aut saltem principalissime, velut causa sine qua non, ab uno, videlicet summo pontifice, non vero sicut in concilio trahere censetur virtutem a pluribus 15 ut congregatis in unum. etenim proprie dici nequit accio universitatis, tanquam illam fecerit plurium communis assensus, propterea quod illa nusquam ut habens robur diffi- nicione publica promulgatur aut traditur execucioni, nisi papa eam promulgare velit vel execucioni mandare, secretariis abbreviatoribus scriptoribus regente cancellariam cum assistentibus plumbatoribusque et registratoribus, nisi adesse voluntatem pape certissime 20 noscant, ut compleatur, sua nusquam comodantibus officia. in generali autem synodo non unius solum quantumcumque magni vel duorum aut plurium sed majoris partis congregatorum assensu, dummodo major pars tam episcoporum quam aliorum insimul consenciant, et deliberaciones concluduntur et conclusiones fiunt et promulgantur senten- cie et traduntur execucioni, ut, quomodo apostoli et seniores dixerunt „placuit nobis 25 collectis in unum" „visumque est spiritui sancto et nobis" 1, ita dicere valeant con- gregati in synodo generali. que sane verba manifestissime attestantur in generali synodo ecclesiam regi ut corpus Christi misticum, non ab uno tantum eorum congregatorum omnino aut principaliter synodalibus dependentibus conclusionibus sed ab eis insimul consencientibus. dicitur d enim „placuit nobis" nec tam ab eis quam ab inspirante so spiritu sancto Christoque sistente in medio eorum, a quo generalis synodus inmediate habet potestatem. [11e] ea igitur sistente differencia, ut proprie synodales diffiniciones actiones sint universitatis, multorum certe insimul conveniencium, Romane vero curie unius dumtaxat vel principalissime, quia securitatem inobliquabilitatis seu divine assi- stencie evangelica, doctrina quoque apostolica non ita singulari quomodo plurali insinuant 35 numero, dicebat, quod attentis prelocutis evidentissime constaret dato casu, per concilium et papam contrarias fieri diffiniciones, ad eam, que synodi, precipue attendendum esse. quantum vero a decennio jam see monstraverat differencia urgens inter olim Eugenium et concilium, dicebat Johannes ipse, quod hec principalissime requesta fuerat illius in litteris ejus sepe notificata, ut, quomodo in curia Romana, ita fieret in generali synodo, 40 quod ejus accedente voluntate conclusio fieret, illa vero non existente prelati in concilio congregati velut curiales subsisterent ultra nichil agentes. at vero quia non a papa sed a Christo inmediate generalis synodus potestatem haberet congregatis a superiori po- testatem habentibus, fiebat fierique debebat, quod visum est spiritui sancto et illis, non vero quod pape superioris sui (hoc est ecclesie vel concilii) nolenti recognoscere 45 potestatem. [12] ex premissis autem aperte demonstrantibus servari libertatem in generali synodo circa deliberaciones diffinicionum nec aliud concludi quam deliberata patrum respondebatur ad introductionem thematis ? per primum nuncium olim Eugenii, Märs 28 a) BW sacram. b) Rauderet. c) W stelll um sancti spiritus. d) em.; BWR dicit. e) om. BWR. f) R superiores. Act. apost. 15, 25 und 28. Deutsche Reichstags-Akten XV. 2 Vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 1. 87
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 685 1441 curia fiant super fidei causa vel alia quavis ad regimen ecclesie spectante, illas fieri nomine seu in virtute pape magno habito respectu ad honorem ejus, quemadmodum factum fuisse legimus in primitiva ecclesia, ut in majori reverencia haberetur, quod miracula frequentabantur et, quomodo aliqui affirmant, ministrabantur sacramenta a in 5 Christi nomine, hoc est virtute ejus et potestate, nulla expresse facta invocacione patris et spiritus sancti. nulla quippe seorsum congregacio in Romana curia cardinalium pro- thonotariorum et episcoporum auditorumque et advocatorum seu aliorum quorumvis officialium fateri se audet b in Christi nomine convenire vel esse spiritus sancti con- gregacionem aut ecclesiam representare universalem, cum eciam, etsi dumtaxat sit con- 10 gregacio una facta tam ex omnibus majoribus quam minoribus curtesanis, hoc nomine minime appelletur quemadmodum generalis synodus. quocirca patet et altera differencia: omnem diffinicionem ordinacionemque regende ecclesie ex Romana curia emanatam sus- cipere vigorem dumtaxat aut saltem principalissime, velut causa sine qua non, ab uno, videlicet summo pontifice, non vero sicut in concilio trahere censetur virtutem a pluribus 15 ut congregatis in unum. etenim proprie dici nequit accio universitatis, tanquam illam fecerit plurium communis assensus, propterea quod illa nusquam ut habens robur diffi- nicione publica promulgatur aut traditur execucioni, nisi papa eam promulgare velit vel execucioni mandare, secretariis abbreviatoribus scriptoribus regente cancellariam cum assistentibus plumbatoribusque et registratoribus, nisi adesse voluntatem pape certissime 20 noscant, ut compleatur, sua nusquam comodantibus officia. in generali autem synodo non unius solum quantumcumque magni vel duorum aut plurium sed majoris partis congregatorum assensu, dummodo major pars tam episcoporum quam aliorum insimul consenciant, et deliberaciones concluduntur et conclusiones fiunt et promulgantur senten- cie et traduntur execucioni, ut, quomodo apostoli et seniores dixerunt „placuit nobis 25 collectis in unum" „visumque est spiritui sancto et nobis" 1, ita dicere valeant con- gregati in synodo generali. que sane verba manifestissime attestantur in generali synodo ecclesiam regi ut corpus Christi misticum, non ab uno tantum eorum congregatorum omnino aut principaliter synodalibus dependentibus conclusionibus sed ab eis insimul consencientibus. dicitur d enim „placuit nobis" nec tam ab eis quam ab inspirante so spiritu sancto Christoque sistente in medio eorum, a quo generalis synodus inmediate habet potestatem. [11e] ea igitur sistente differencia, ut proprie synodales diffiniciones actiones sint universitatis, multorum certe insimul conveniencium, Romane vero curie unius dumtaxat vel principalissime, quia securitatem inobliquabilitatis seu divine assi- stencie evangelica, doctrina quoque apostolica non ita singulari quomodo plurali insinuant 35 numero, dicebat, quod attentis prelocutis evidentissime constaret dato casu, per concilium et papam contrarias fieri diffiniciones, ad eam, que synodi, precipue attendendum esse. quantum vero a decennio jam see monstraverat differencia urgens inter olim Eugenium et concilium, dicebat Johannes ipse, quod hec principalissime requesta fuerat illius in litteris ejus sepe notificata, ut, quomodo in curia Romana, ita fieret in generali synodo, 40 quod ejus accedente voluntate conclusio fieret, illa vero non existente prelati in concilio congregati velut curiales subsisterent ultra nichil agentes. at vero quia non a papa sed a Christo inmediate generalis synodus potestatem haberet congregatis a superiori po- testatem habentibus, fiebat fierique debebat, quod visum est spiritui sancto et illis, non vero quod pape superioris sui (hoc est ecclesie vel concilii) nolenti recognoscere 45 potestatem. [12] ex premissis autem aperte demonstrantibus servari libertatem in generali synodo circa deliberaciones diffinicionum nec aliud concludi quam deliberata patrum respondebatur ad introductionem thematis ? per primum nuncium olim Eugenii, Märs 28 a) BW sacram. b) Rauderet. c) W stelll um sancti spiritus. d) em.; BWR dicit. e) om. BWR. f) R superiores. Act. apost. 15, 25 und 28. Deutsche Reichstags-Akten XV. 2 Vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 1. 87
Strana 686
686 quod nullatenus ancille comparanda erat sancta Basiliensis synodus, in qua tam plenissima, ut omnibus constaret, erat dicendi libertas nulloque inibi dominante, ad cujus voluntatem principaliter attenderetur, sed conclusiones communi assensu fierent. magis autem sue Ferrariensi vel Florentine congregacioni id conveniret " nomen, in quibus ad sui magistri principaliter attendebatur voluntatem, minime aut vix unquam inibi publice saltem au- dita circa agenda congregacionis, quomodo Basilee, opinionum varietate, ab inicio fere sacre congregacionis Basiliensis quam multis persepe allegantibus pro auctoritate pape b, non vero sic in illa pro auctoritate concilii. nec, quomodo Basilee pro Florencia et Avinione, fuissent decertaciones pro translacione ejus a Ferraria in Florenciam sive pro quacumque conclusione alia vel bissessione inibi publicanda. modus nempe deliberandi 10 quam in utraque differens esset, omnibus constaret. sed de hiis pretereundo auditores thematis illius potuerant notare modestiam sobrietatemque adversarie doctrine, quec in sublime papam extolleret depressa ecclesie auctoritate, nominare eum nolentis ecclesie filium, ne ut filius matri ecclesie obedire teneretur, sed illi attribuisset triumphantis heredem, militantis vero ecclesie esse doctorem. quia vero „nullus servus major domino 15 suo nec discipulus supra magistrum, sed discipulo" sufficit, ut sit sicut magister suus" 1: si talem de se papae quivis estimacionem haberet, quomodo digne vices gereret Christi, qui omnem hominem facientem voluntatem dei testatus est2 fratrem suum ac sororem et matrem suam esse? qui eciam Luca testante 3 subditus fuit beatissime virgini matri sue ejusque racione eciam Joseph conjugi suo. quam utique in cruce adhucf pendens 20 honoraverat, quia s jam in carne mortalî cum ea non erat futurus, constituens eidem filium obsequia impensurum 4. quia igitur Christus, quamdiu vixit, divinum implens preceptum, illam ut talem recognoscens suam semper honoravit matrem, ecclesia autem Christi esset conjunx materque omnium Christi fidelium, videbatur utique illa Augustini doctrina5 esse catholica, nunquam deum habere in patrem, qui ecclesiam recognoscere 25 nollet in matrem, judicio cujus indubie papa quivis subiceretur, multiplici excellencia ecclesie supra eum€ congruente, siquidem militans ecclesia sponsa Christi esset, quam vidit Johannes “ „descendentem de celo a deo paratam, sicut sponsam ornatam viro suo". quamque Christus desponsavit sibi teste propheta 7 in fide justicia et judicio. papa autem, docente Bernardo8, sponse hujus esset paranymphus. esset preterea Christi conjunx, s0 qui pro ea tradidit semet ipsum, apostolo testante? magnum in Christo et ecclesia sistere conjugii sacramentum. nuncii vero atque domestici non esset preferre se aut equiparare et sponse et conjugi domini sui. esset denique regina et domina viro suo appellato „rege regum" et „domino dominancium" 10, harum denominacione dignitatum viventibus viris semper conjugibus competente. sed et expresse hoc constaret ex determinacione 35 Johannis pape XXII. in extravagante gloriosa i 11, quod ecclesia „regina sit stans a dex- tris dei in vestitu deaurato circumdata varietate" 12 quodque cum illo unum effecta k tam 5 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 14I März 28 a) W conveniront. b) R om. pape — auctoritate. c) em.; BWR quam. d) W stelll um sufficit discipulo. e) om. W. f) ist in Waam Rande nachgetragen. g) R qui. h) Weam. i) em.; BWR gloriosam. k) Raffecta. Matth. 10, 24-25. Vgl. Matth. 12, 50 und Marc. 3, 35. Luc. 2, 51. 4 Vgl. Joh. 19, 26. 5 In cap. 13 des nicht von Augustin herrühren- den lib. 4 des Sermo de symbolo ad catechumenos (Migne 40, 668). Арос. 21, 2. Hosca 2, 19 und 20. 8 Vgl. S. Bernardi abbatis Clarac-Vallensis De consideratione ad Eugenium tertium lib. 4 cap. 7 (Migne 182, 788). 2 9 Epheser 5, 32. 10 Vgl. S. 655 Anm. 4 und 5. 11 Unter den Extravaganten Johanns XXII. be- findet sich keine, die eine der oben angeführten ähnliche Stelle enthielte. Wahrscheinlich meint Segovia die bekannte Bulle „Unam sanctam“ 45 Bonifas' VIII. vom 18. November 1302, die in den Extravagantes communes zwischen Bullen Jo- hanns XXII. steht. Vgl. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extravag. commun. 12 Ps. 44, 10. 50 1 40
686 quod nullatenus ancille comparanda erat sancta Basiliensis synodus, in qua tam plenissima, ut omnibus constaret, erat dicendi libertas nulloque inibi dominante, ad cujus voluntatem principaliter attenderetur, sed conclusiones communi assensu fierent. magis autem sue Ferrariensi vel Florentine congregacioni id conveniret " nomen, in quibus ad sui magistri principaliter attendebatur voluntatem, minime aut vix unquam inibi publice saltem au- dita circa agenda congregacionis, quomodo Basilee, opinionum varietate, ab inicio fere sacre congregacionis Basiliensis quam multis persepe allegantibus pro auctoritate pape b, non vero sic in illa pro auctoritate concilii. nec, quomodo Basilee pro Florencia et Avinione, fuissent decertaciones pro translacione ejus a Ferraria in Florenciam sive pro quacumque conclusione alia vel bissessione inibi publicanda. modus nempe deliberandi 10 quam in utraque differens esset, omnibus constaret. sed de hiis pretereundo auditores thematis illius potuerant notare modestiam sobrietatemque adversarie doctrine, quec in sublime papam extolleret depressa ecclesie auctoritate, nominare eum nolentis ecclesie filium, ne ut filius matri ecclesie obedire teneretur, sed illi attribuisset triumphantis heredem, militantis vero ecclesie esse doctorem. quia vero „nullus servus major domino 15 suo nec discipulus supra magistrum, sed discipulo" sufficit, ut sit sicut magister suus" 1: si talem de se papae quivis estimacionem haberet, quomodo digne vices gereret Christi, qui omnem hominem facientem voluntatem dei testatus est2 fratrem suum ac sororem et matrem suam esse? qui eciam Luca testante 3 subditus fuit beatissime virgini matri sue ejusque racione eciam Joseph conjugi suo. quam utique in cruce adhucf pendens 20 honoraverat, quia s jam in carne mortalî cum ea non erat futurus, constituens eidem filium obsequia impensurum 4. quia igitur Christus, quamdiu vixit, divinum implens preceptum, illam ut talem recognoscens suam semper honoravit matrem, ecclesia autem Christi esset conjunx materque omnium Christi fidelium, videbatur utique illa Augustini doctrina5 esse catholica, nunquam deum habere in patrem, qui ecclesiam recognoscere 25 nollet in matrem, judicio cujus indubie papa quivis subiceretur, multiplici excellencia ecclesie supra eum€ congruente, siquidem militans ecclesia sponsa Christi esset, quam vidit Johannes “ „descendentem de celo a deo paratam, sicut sponsam ornatam viro suo". quamque Christus desponsavit sibi teste propheta 7 in fide justicia et judicio. papa autem, docente Bernardo8, sponse hujus esset paranymphus. esset preterea Christi conjunx, s0 qui pro ea tradidit semet ipsum, apostolo testante? magnum in Christo et ecclesia sistere conjugii sacramentum. nuncii vero atque domestici non esset preferre se aut equiparare et sponse et conjugi domini sui. esset denique regina et domina viro suo appellato „rege regum" et „domino dominancium" 10, harum denominacione dignitatum viventibus viris semper conjugibus competente. sed et expresse hoc constaret ex determinacione 35 Johannis pape XXII. in extravagante gloriosa i 11, quod ecclesia „regina sit stans a dex- tris dei in vestitu deaurato circumdata varietate" 12 quodque cum illo unum effecta k tam 5 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 14I März 28 a) W conveniront. b) R om. pape — auctoritate. c) em.; BWR quam. d) W stelll um sufficit discipulo. e) om. W. f) ist in Waam Rande nachgetragen. g) R qui. h) Weam. i) em.; BWR gloriosam. k) Raffecta. Matth. 10, 24-25. Vgl. Matth. 12, 50 und Marc. 3, 35. Luc. 2, 51. 4 Vgl. Joh. 19, 26. 5 In cap. 13 des nicht von Augustin herrühren- den lib. 4 des Sermo de symbolo ad catechumenos (Migne 40, 668). Арос. 21, 2. Hosca 2, 19 und 20. 8 Vgl. S. Bernardi abbatis Clarac-Vallensis De consideratione ad Eugenium tertium lib. 4 cap. 7 (Migne 182, 788). 2 9 Epheser 5, 32. 10 Vgl. S. 655 Anm. 4 und 5. 11 Unter den Extravaganten Johanns XXII. be- findet sich keine, die eine der oben angeführten ähnliche Stelle enthielte. Wahrscheinlich meint Segovia die bekannte Bulle „Unam sanctam“ 45 Bonifas' VIII. vom 18. November 1302, die in den Extravagantes communes zwischen Bullen Jo- hanns XXII. steht. Vgl. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extravag. commun. 12 Ps. 44, 10. 50 1 40
Strana 687
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 687 1441 März 28 incomparabilis unionis merito rebus omnibus more regis principatur. cum autem doceret apostolus ecclesiam Christo subjectam esse, ne injuria illi fiat affirmando alium quam se supra suam sponsam et conjugem esse vel dominari, intelligendum certe foret Christo non mediate sed inmediate ecclesiam fore subjectam. quocirca supra hanc reginam et 5 dominam se extollere, longius abesset cuivis a subditorum incolam se nominanti ejus regni atque dominii, eciamsi papa esset. siquidem recitante Graciano Alexander papa 1 pro- fitebatur „ego sancte Romane ecclesie episcopus, immo minister indignus“, Stephanus quoque papa 2 vocans eam „sacrosanctam dominam nostram", „matrem b preterea omnium Christi fidelium", quia Christi conjunx ecclesia esset, eciam papa necessaria racione 10 nullam aliam quam ecclesiam militantem, ex qua generet filios gracie deo, habente con- jugem. ipsa namque unica desponsacione „exhibita esset viro uni casta"s „virgoque pulcherrima mulierum" 4 necnon, ut Johannes papa profitebatur 5, esset ecclesia „regina astans a dextris Christi in vestitu d deaurato“ 6. cum igitur ecclesia mater esset omnium Christi fidelium, satis erat intelligere, quod naturali divinoque jure constabat de reve- 15 rencia obedienciaque matri sue per filium exhibenda quemcumque suum, eciamsi ille sit major natu. magistra quoque esset omnium Christianorum, prout continetur in sym- bolis librorum juris canonici decretalium Sexti et Clementinarum. adhuc eciam esset et angelorum doctrix apostolo profitente 7, quod „per ecclesiam innotescit multiformis sapi- encia dei principibus et potestatibus in celestibus". quocirca papa dedignari non debebat 20 suscipere doctrinam ejus, qui profitebatur fidem catholicam defensare et usque ad san- guinem confirmare secundum tradicionem generalium conciliorum. esset insuper et Christi corpus, prout in epistolis ad Ephesios 8 et Colocenses ?. papa vero non corpus Christi, quod ecclesia est, sed ejus membrum dicitur. ex doctrina autem evangelica 10 constante propter salutem corporis membra prescindi debere, non vero corpus abici propter membri 25 salutem, quia papa membrum et ecclesia corpus, manifesta erat excellencia unius ab altero. rursus ecclesia totum quoddam esset, papa vero pars esset. communi autem maxima omnibus per se nota omne totum esset parte sua majuse, magnitudine certe dignitate potencia et virtute, excellencia ejusmodi continue patescente et patefacta magis ac magis notorietate facti semper manentis fidelibus, dum jugiter ! in canone misse 11 pro so ecclesia primo g fiat mencio, in collectis quoque et oracionibus magne sexte ferie 12, in vexillis eciam quovis summorum pontificum jubente diebus suis ecclesie vexillum prece- dere suum. quod utique juberet, ut sic fieret h, clarissima firmissimaque racione hec eidem jubente, cum multiplicitati unitas, stabilitas variabilitati, caducis permanencia et temporalibus preferantur eterna, siquidem ab inicio suo ecclesie vexillum forme unius 35 fuit stabilis et semper manentis i, hiis oppositis competentibus vexillis summorum ponti- ficum. [12"] utrum autem predicta quatuor applicari recte possint quantum ad supremam jurisdictionis auctoritatem, prout ecclesie et summo pontifici com- petit, facile per semet ipsum quisque k intuetur. est enim potestas concessa a Christo ecclesie sponse sue virtus quedam magna re vera et sufficiens, ut, quamdiu in terris 40 a) ist in W korrigiert für cujus. b) em.; BWR mater. c) B pape. d) W vestituto. e) R manus. I) ist in w korrigiert für igitur. g) Wprima. h) cm.; BWE fleri juberet. i) om. R. k) ist in W am Rande nach- getragen. 6 1 Alexander II. Vgl. Decretum c. 9 C. 1 q. 3. 2 Wahrscheinlich ist Papst Stephan IV. gemeint. 45 Man vergleiche die Akten der von ihm im April 769 gehaltenen Lateransynode bei Mansi 12, 715 und 719, ferner Decretum c. 3 D. 79. 3 Vgl. 2. Cor. 11, 2. Vgl. Gen. 24, 16 und Hohe Lied Salomos 5, 9 50 und 17. 5 Vgl. S. 686 Z. 36. Ps. 44, 10. Epheser 3, 10. Epheser 1, 23. Col. 1, 24; vgl. 1, 18. 10 Vgl. Matth. 5, 29-30. 11 Vgl. das Sacramentarium Gregorianum pag. 2 (bei Muratori, Liturgia Romana vetus Tom. 1, Venetiis 1748). 12 Vgl. ebenda pag. 57. 87
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 687 1441 März 28 incomparabilis unionis merito rebus omnibus more regis principatur. cum autem doceret apostolus ecclesiam Christo subjectam esse, ne injuria illi fiat affirmando alium quam se supra suam sponsam et conjugem esse vel dominari, intelligendum certe foret Christo non mediate sed inmediate ecclesiam fore subjectam. quocirca supra hanc reginam et 5 dominam se extollere, longius abesset cuivis a subditorum incolam se nominanti ejus regni atque dominii, eciamsi papa esset. siquidem recitante Graciano Alexander papa 1 pro- fitebatur „ego sancte Romane ecclesie episcopus, immo minister indignus“, Stephanus quoque papa 2 vocans eam „sacrosanctam dominam nostram", „matrem b preterea omnium Christi fidelium", quia Christi conjunx ecclesia esset, eciam papa necessaria racione 10 nullam aliam quam ecclesiam militantem, ex qua generet filios gracie deo, habente con- jugem. ipsa namque unica desponsacione „exhibita esset viro uni casta"s „virgoque pulcherrima mulierum" 4 necnon, ut Johannes papa profitebatur 5, esset ecclesia „regina astans a dextris Christi in vestitu d deaurato“ 6. cum igitur ecclesia mater esset omnium Christi fidelium, satis erat intelligere, quod naturali divinoque jure constabat de reve- 15 rencia obedienciaque matri sue per filium exhibenda quemcumque suum, eciamsi ille sit major natu. magistra quoque esset omnium Christianorum, prout continetur in sym- bolis librorum juris canonici decretalium Sexti et Clementinarum. adhuc eciam esset et angelorum doctrix apostolo profitente 7, quod „per ecclesiam innotescit multiformis sapi- encia dei principibus et potestatibus in celestibus". quocirca papa dedignari non debebat 20 suscipere doctrinam ejus, qui profitebatur fidem catholicam defensare et usque ad san- guinem confirmare secundum tradicionem generalium conciliorum. esset insuper et Christi corpus, prout in epistolis ad Ephesios 8 et Colocenses ?. papa vero non corpus Christi, quod ecclesia est, sed ejus membrum dicitur. ex doctrina autem evangelica 10 constante propter salutem corporis membra prescindi debere, non vero corpus abici propter membri 25 salutem, quia papa membrum et ecclesia corpus, manifesta erat excellencia unius ab altero. rursus ecclesia totum quoddam esset, papa vero pars esset. communi autem maxima omnibus per se nota omne totum esset parte sua majuse, magnitudine certe dignitate potencia et virtute, excellencia ejusmodi continue patescente et patefacta magis ac magis notorietate facti semper manentis fidelibus, dum jugiter ! in canone misse 11 pro so ecclesia primo g fiat mencio, in collectis quoque et oracionibus magne sexte ferie 12, in vexillis eciam quovis summorum pontificum jubente diebus suis ecclesie vexillum prece- dere suum. quod utique juberet, ut sic fieret h, clarissima firmissimaque racione hec eidem jubente, cum multiplicitati unitas, stabilitas variabilitati, caducis permanencia et temporalibus preferantur eterna, siquidem ab inicio suo ecclesie vexillum forme unius 35 fuit stabilis et semper manentis i, hiis oppositis competentibus vexillis summorum ponti- ficum. [12"] utrum autem predicta quatuor applicari recte possint quantum ad supremam jurisdictionis auctoritatem, prout ecclesie et summo pontifici com- petit, facile per semet ipsum quisque k intuetur. est enim potestas concessa a Christo ecclesie sponse sue virtus quedam magna re vera et sufficiens, ut, quamdiu in terris 40 a) ist in W korrigiert für cujus. b) em.; BWR mater. c) B pape. d) W vestituto. e) R manus. I) ist in w korrigiert für igitur. g) Wprima. h) cm.; BWE fleri juberet. i) om. R. k) ist in W am Rande nach- getragen. 6 1 Alexander II. Vgl. Decretum c. 9 C. 1 q. 3. 2 Wahrscheinlich ist Papst Stephan IV. gemeint. 45 Man vergleiche die Akten der von ihm im April 769 gehaltenen Lateransynode bei Mansi 12, 715 und 719, ferner Decretum c. 3 D. 79. 3 Vgl. 2. Cor. 11, 2. Vgl. Gen. 24, 16 und Hohe Lied Salomos 5, 9 50 und 17. 5 Vgl. S. 686 Z. 36. Ps. 44, 10. Epheser 3, 10. Epheser 1, 23. Col. 1, 24; vgl. 1, 18. 10 Vgl. Matth. 5, 29-30. 11 Vgl. das Sacramentarium Gregorianum pag. 2 (bei Muratori, Liturgia Romana vetus Tom. 1, Venetiis 1748). 12 Vgl. ebenda pag. 57. 87
Strana 688
688 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 1434 militat, „porte inferi adversus eam prevalere non possint“ 1. que omni hora et momento pugnare non cessat adversus diabolum vel pugnantem aperte ut leonem vel ut draconem occulte insidiantem 2. propter quod intelligendum est potestatem ecclesie esse velut pro- priam passionem intrinsecam semper manentem in ea et separabilem nunquam, sed et firmam adeo et fortem, ut a nulla potestate alia superari valeat. si namque Ezechie prophete 3, quem „non ad populum profundi sermonis et ignote lingue a nec ad populos multos" misit deus, dedit „faciem suam valenciorem faciebus illorum et frontem suam duriorem frontibus eorum, ut adamantem et silicem", quanto magis ecclesie sue, cujus filios misit „sicut agnos in medio luporum“! et qui „in medio nacionis prave lucent sicut luminaria in mundo" 5, dedit virtutem vero continueque semper manentem prefe- 10 rendam illi, que ad tempus solum manet, siquidem post Christi ascensionem in celum plures facti sunt sacerdotes summi idcirco, quod morte prohibentur permanere. ecclesia autem militans una semper manet „usque ad seculi consummacionem““, ut quomodo ecclesie substancia ita continue unitas maneat ejus virtus atque potestas. [125] at vero quia papa caput ecclesie dicitur, si quis ea racione preferre eumb velit sicut 15 et Christum ecclesie, quoniam caput ejus, erit utique facilimum intueri differenciam unius ab altero, a Christo dependente ecclesia et quantum ad c esse, quia primum ejus funda- mentum artifexque primus, et quantum ad bene esse, quia donator illi graciarum. papa vero ab ecclesia dicitur dependere utriusque respectu: et quia per eam instituitur et quia per eam in dignitate conservatur, quamdiu ab ea non deponitur, et quia per eam 20 defensatur ejus dignitas et quia per eam in doctrina pascitur et salutari gracia, siquidem, ut commemoratum fuit in examinacione d bullarum de presidencia anno 34 7, respectu pape ecclesia habet se in racione triplicis cause efficientis forme et finis, cum ad bene esse ecclesie papatus officium ordinatum sit, non vero e converso. nec enim per papam ecclesia instituta fuit, sed post primum summum pontificem Petrum quivis fuerat papa, 25 ille institutus est per ecclesiam, in cujus doctrina ac fide sicut aliorum quicumque fide- lium et papa ipse vivit, pollicens ac profitens eciam cum juramento, quamdiu in hac fragili vita constitutus fuerit, ecclesie fidem manutenere et confirmare usque ad animam et sanguinem illamque defensare et predicare. [12 ] propter quod nedum premissis attentis sed ex aliis causis octo dici adhuc posset, pre ceteris fidelibus papam obli- so gatum esse ecclesiam audire ipsamque honorare, et quia filius major ejus, quomodo senior ille filius patri dixit „nunquam mandatum tuum preterivi“s, et quia honorabilius ipsius membrum, sicut et dextera manus ad defensionem corporis pocius obligatur, et quia majus" in ejus dicione obtinet beneficium indubieque ab eadem non pro eo supplicante sed illud donante. Sauli autem dixit deus: „nonne, cum parvulus s5 esses in oculis tuis, caput in tribubus Israhel factus es?“ „quare ergo non audisti vocem domini?“9 obligatur preterea, quia majorem de excellencia ecclesie habet noti- ciam seu habere debet et evangelico testante documento „cui multum datum est, multum exigetur ab eo“ 1°. et rursus quia primus est minister Christi, pre aliis tenetur magis sponsam illius honorare conformis effectus Christi proposito, quif eam diligens semet 40 5 a) om. BWR. b) W eam; om. R. c) isl in Wüber der Zeilc nachgetragen. d) em.; BWR examinacionem. e) ist in W korrigiert aus manus; R manus. f) R quia. 1 Matth. 16, 18. Vgl. 1. Petr. 5, 8 und Apoc. 12, 9 und 13. Ezechiel 3, 5; 6; 8-9. Matth. 10, 16. Vgl. Phil. 2, 15. Matth. 28, 20. Vgl. den von Segovia lib. 7 cap. 18 (a. a. O. 2, 613 Z. 8ff.) mitgeteilten Auszug aus dem Gut- 2 5 6 achten, das der Pariser Professor Egidius Carlerii am 23. Februar 1434 in der Frage der Zulassung der päpstlichen Legaten zum Präsidium im Konzil 45 erstattete. Luc. 15, 29. 1. Kön. 15, 17; 19. Luc. 12, 48. 10 50
688 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 1434 militat, „porte inferi adversus eam prevalere non possint“ 1. que omni hora et momento pugnare non cessat adversus diabolum vel pugnantem aperte ut leonem vel ut draconem occulte insidiantem 2. propter quod intelligendum est potestatem ecclesie esse velut pro- priam passionem intrinsecam semper manentem in ea et separabilem nunquam, sed et firmam adeo et fortem, ut a nulla potestate alia superari valeat. si namque Ezechie prophete 3, quem „non ad populum profundi sermonis et ignote lingue a nec ad populos multos" misit deus, dedit „faciem suam valenciorem faciebus illorum et frontem suam duriorem frontibus eorum, ut adamantem et silicem", quanto magis ecclesie sue, cujus filios misit „sicut agnos in medio luporum“! et qui „in medio nacionis prave lucent sicut luminaria in mundo" 5, dedit virtutem vero continueque semper manentem prefe- 10 rendam illi, que ad tempus solum manet, siquidem post Christi ascensionem in celum plures facti sunt sacerdotes summi idcirco, quod morte prohibentur permanere. ecclesia autem militans una semper manet „usque ad seculi consummacionem““, ut quomodo ecclesie substancia ita continue unitas maneat ejus virtus atque potestas. [125] at vero quia papa caput ecclesie dicitur, si quis ea racione preferre eumb velit sicut 15 et Christum ecclesie, quoniam caput ejus, erit utique facilimum intueri differenciam unius ab altero, a Christo dependente ecclesia et quantum ad c esse, quia primum ejus funda- mentum artifexque primus, et quantum ad bene esse, quia donator illi graciarum. papa vero ab ecclesia dicitur dependere utriusque respectu: et quia per eam instituitur et quia per eam in dignitate conservatur, quamdiu ab ea non deponitur, et quia per eam 20 defensatur ejus dignitas et quia per eam in doctrina pascitur et salutari gracia, siquidem, ut commemoratum fuit in examinacione d bullarum de presidencia anno 34 7, respectu pape ecclesia habet se in racione triplicis cause efficientis forme et finis, cum ad bene esse ecclesie papatus officium ordinatum sit, non vero e converso. nec enim per papam ecclesia instituta fuit, sed post primum summum pontificem Petrum quivis fuerat papa, 25 ille institutus est per ecclesiam, in cujus doctrina ac fide sicut aliorum quicumque fide- lium et papa ipse vivit, pollicens ac profitens eciam cum juramento, quamdiu in hac fragili vita constitutus fuerit, ecclesie fidem manutenere et confirmare usque ad animam et sanguinem illamque defensare et predicare. [12 ] propter quod nedum premissis attentis sed ex aliis causis octo dici adhuc posset, pre ceteris fidelibus papam obli- so gatum esse ecclesiam audire ipsamque honorare, et quia filius major ejus, quomodo senior ille filius patri dixit „nunquam mandatum tuum preterivi“s, et quia honorabilius ipsius membrum, sicut et dextera manus ad defensionem corporis pocius obligatur, et quia majus" in ejus dicione obtinet beneficium indubieque ab eadem non pro eo supplicante sed illud donante. Sauli autem dixit deus: „nonne, cum parvulus s5 esses in oculis tuis, caput in tribubus Israhel factus es?“ „quare ergo non audisti vocem domini?“9 obligatur preterea, quia majorem de excellencia ecclesie habet noti- ciam seu habere debet et evangelico testante documento „cui multum datum est, multum exigetur ab eo“ 1°. et rursus quia primus est minister Christi, pre aliis tenetur magis sponsam illius honorare conformis effectus Christi proposito, quif eam diligens semet 40 5 a) om. BWR. b) W eam; om. R. c) isl in Wüber der Zeilc nachgetragen. d) em.; BWR examinacionem. e) ist in W korrigiert aus manus; R manus. f) R quia. 1 Matth. 16, 18. Vgl. 1. Petr. 5, 8 und Apoc. 12, 9 und 13. Ezechiel 3, 5; 6; 8-9. Matth. 10, 16. Vgl. Phil. 2, 15. Matth. 28, 20. Vgl. den von Segovia lib. 7 cap. 18 (a. a. O. 2, 613 Z. 8ff.) mitgeteilten Auszug aus dem Gut- 2 5 6 achten, das der Pariser Professor Egidius Carlerii am 23. Februar 1434 in der Frage der Zulassung der päpstlichen Legaten zum Präsidium im Konzil 45 erstattete. Luc. 15, 29. 1. Kön. 15, 17; 19. Luc. 12, 48. 10 50
Strana 689
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 689 ipsum pro ecclesia tradidit. porro cum sit Christi vicarius, sicut in aliis cupit, ita et in hoc vices Christi debet implere. racione preterea exempli, ut ceteri fideles pape in hoc bona videntes opera ecclesiam permaxime honorare debeant, quomodo sunt reges et principes ab ecclesia nullos aut non tam habunde suscipientes redditus. nec medio- 5 cris est illa racio, quia Petri successor, cui specialiter jussit Christus, quem talem ecclesia judicasset, „ethnicum et publicanum" 1 judicandum ab eo. sacra item scriptura de reve- rencia pleniori per papam ecclesie facienda multipharia doceret, ipsa in quam multis locis lucidius attestante de Petri ad ecclesiam reverencia et obediencia in assurgendo, cum loqueretur in medio fratrum 2, in suscipiendo legacionem una cum Johanne ad Sama- 10 ritanos 3, in reddendo racionem, quare introisset ad gentes prepucium habentes 4, in acquiescendo humiliter correccioni Pauli 5 aliisque multis, quem Ysidoro a teste 6 „post fletum negacionis ecclesia materno recarpit sinu b“. quocirca intellectis hiis apertissime constabat, quam a racionis tramite assercio illa deviaret confiteri nolens, papam esse filium ecclesie, sed quod propter excellenciam suam heres esset triumphantis et doctor 15 militantis ecclesie. nullus quippe heres illius existit, nisi qui ecclesie militantis filius, solis filiis ecclesie, qui et Christi, promissa eterna hereditate. 1441 März 25 [V. Parcella quinta: quod Eugenius tunc papa quartus non potuit dissolvere concilium Basiliense ex plenitudine apostolice potestatis.] [13] Premissis “ expositis de d manifestanda veritate catholice fidei absolutae con- 20 sideracione necnon universalis ecclesie et generalium auctoritate conciliorum adversario- rumque refellendis objectis, quantum ad principale secundum propositum ab eisdem Johannes ipse preloquens sermonem convertit. etenim dixerant, quod circa materiam de translacione concilii penderent leges et prophete s, affirmantes concilium fuisse dissolutum proprio consensu dato in sessione 19. 9, ut infra mensem post Grecorum accessum ad 25 ultimum portum Latinum transferret se in unum ex locis compactatis; secundo preterea modo, quoniam papa tunc Eugenius potuisset illud dissolvere ex plenitudine apostolice potestatis, racione cujus ei competeret, quidquid pertinet ad edificacionem ecclesie, et asserere contrarium heresis foret, fueratque necessitatus ad transferendum concilium propter fidem, cui alias contravenisset, et quoniam ordinante sessione 19. presencia pape erat so necessaria et quoniam in discordia concilii semper ad papam recursus fieret. sicut igitur affirmabant duplici modo dissolutum fuisse concilium, super utroque modo e contrario raciocinabatur, et primum super secundo, in quo magis fundare se videbantur. [14] di- cebat autem questionem non esse, utrum papa ex plenitudine potestatis facere posset, que pertinent ad edificacionem ecclesie, sed, cum Paulo profitente eam potestatem dedisset 35 Christus in edificacionem, non in destructionem, quodque ipse1 ceterique apostoli „non possent aliquid adversus veritatem sed pro veritate" 10, perspicue innotesceret actionum ecclesiasticarum et presertim emanancium a summo pontifice, qui primi successor est apostolorum, quadruplicem esse limitem seu mensuram, ad quam attendere debebat: ut non sint in destructionem, ut non contra veritatem, ut pro veri- 40 45 a) R Ysidero. b) R sunt. c) in BWR beginnt hier cap. 15 mit der Uberschrift Quinta parcella explanat aper- tissime, olim Eugenium non potuisse legittime dissolvere concilium Basiliense, prout ejus nuncii fecisse dicebant, ex plenitudine apostolice potestatis, quoniam dissolucionem illam fore legittimam includeret con- tradiccionem ac multiplex dampnabile crimen, scisma quoque et heresim, nec illam fecisset racione unionis Grecorum, sed ne contra eum synodalis fieret processus. d) om. BWR. e) ist in W korrigiert aus absoluti. 1) W ipsi. 50 2 5 Matth. 18, 17. Vgl. Act. apost. 15, 7. Vgl. Act. apost. 8, 14. Vgl. Act. apost. 11, 4 ff. Vgl. Gal. 2, 11ff. 6 8 10 Etymologiarum lib. 8 cap. 5 (Migne 82, 303). D. i. von den Gesandten Papst Eugens IV. Vgl. nr. 346 art. 4b. Vgl. S. 458 Anm. 1. 2. Cor. 13, 8.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 689 ipsum pro ecclesia tradidit. porro cum sit Christi vicarius, sicut in aliis cupit, ita et in hoc vices Christi debet implere. racione preterea exempli, ut ceteri fideles pape in hoc bona videntes opera ecclesiam permaxime honorare debeant, quomodo sunt reges et principes ab ecclesia nullos aut non tam habunde suscipientes redditus. nec medio- 5 cris est illa racio, quia Petri successor, cui specialiter jussit Christus, quem talem ecclesia judicasset, „ethnicum et publicanum" 1 judicandum ab eo. sacra item scriptura de reve- rencia pleniori per papam ecclesie facienda multipharia doceret, ipsa in quam multis locis lucidius attestante de Petri ad ecclesiam reverencia et obediencia in assurgendo, cum loqueretur in medio fratrum 2, in suscipiendo legacionem una cum Johanne ad Sama- 10 ritanos 3, in reddendo racionem, quare introisset ad gentes prepucium habentes 4, in acquiescendo humiliter correccioni Pauli 5 aliisque multis, quem Ysidoro a teste 6 „post fletum negacionis ecclesia materno recarpit sinu b“. quocirca intellectis hiis apertissime constabat, quam a racionis tramite assercio illa deviaret confiteri nolens, papam esse filium ecclesie, sed quod propter excellenciam suam heres esset triumphantis et doctor 15 militantis ecclesie. nullus quippe heres illius existit, nisi qui ecclesie militantis filius, solis filiis ecclesie, qui et Christi, promissa eterna hereditate. 1441 März 25 [V. Parcella quinta: quod Eugenius tunc papa quartus non potuit dissolvere concilium Basiliense ex plenitudine apostolice potestatis.] [13] Premissis “ expositis de d manifestanda veritate catholice fidei absolutae con- 20 sideracione necnon universalis ecclesie et generalium auctoritate conciliorum adversario- rumque refellendis objectis, quantum ad principale secundum propositum ab eisdem Johannes ipse preloquens sermonem convertit. etenim dixerant, quod circa materiam de translacione concilii penderent leges et prophete s, affirmantes concilium fuisse dissolutum proprio consensu dato in sessione 19. 9, ut infra mensem post Grecorum accessum ad 25 ultimum portum Latinum transferret se in unum ex locis compactatis; secundo preterea modo, quoniam papa tunc Eugenius potuisset illud dissolvere ex plenitudine apostolice potestatis, racione cujus ei competeret, quidquid pertinet ad edificacionem ecclesie, et asserere contrarium heresis foret, fueratque necessitatus ad transferendum concilium propter fidem, cui alias contravenisset, et quoniam ordinante sessione 19. presencia pape erat so necessaria et quoniam in discordia concilii semper ad papam recursus fieret. sicut igitur affirmabant duplici modo dissolutum fuisse concilium, super utroque modo e contrario raciocinabatur, et primum super secundo, in quo magis fundare se videbantur. [14] di- cebat autem questionem non esse, utrum papa ex plenitudine potestatis facere posset, que pertinent ad edificacionem ecclesie, sed, cum Paulo profitente eam potestatem dedisset 35 Christus in edificacionem, non in destructionem, quodque ipse1 ceterique apostoli „non possent aliquid adversus veritatem sed pro veritate" 10, perspicue innotesceret actionum ecclesiasticarum et presertim emanancium a summo pontifice, qui primi successor est apostolorum, quadruplicem esse limitem seu mensuram, ad quam attendere debebat: ut non sint in destructionem, ut non contra veritatem, ut pro veri- 40 45 a) R Ysidero. b) R sunt. c) in BWR beginnt hier cap. 15 mit der Uberschrift Quinta parcella explanat aper- tissime, olim Eugenium non potuisse legittime dissolvere concilium Basiliense, prout ejus nuncii fecisse dicebant, ex plenitudine apostolice potestatis, quoniam dissolucionem illam fore legittimam includeret con- tradiccionem ac multiplex dampnabile crimen, scisma quoque et heresim, nec illam fecisset racione unionis Grecorum, sed ne contra eum synodalis fieret processus. d) om. BWR. e) ist in W korrigiert aus absoluti. 1) W ipsi. 50 2 5 Matth. 18, 17. Vgl. Act. apost. 15, 7. Vgl. Act. apost. 8, 14. Vgl. Act. apost. 11, 4 ff. Vgl. Gal. 2, 11ff. 6 8 10 Etymologiarum lib. 8 cap. 5 (Migne 82, 303). D. i. von den Gesandten Papst Eugens IV. Vgl. nr. 346 art. 4b. Vgl. S. 458 Anm. 1. 2. Cor. 13, 8.
Strana 690
690 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. tate, ut in edificacionem ecclesie. in divina igitur lege hiis terminis quatuor limitata ecclesiastica potestate, conformiter ad hec agere uti illa esset, alias abuti; nec enim dici posset actum in ecclesie edificacionem, quod illi detraheret ac obviaret veritati. hiis ita- que summarie insinuatis dicebat, quod scientibus ecclesie differenciam ad eamque volen- tibus attendere evidenter constare a poterat dissolucionem attemptatam per ipsum olim 5 Eugenium non in edificacionem sed fuisse in destructionem veritatemque adversus et non pro veritate eoque nullatenus potuisse eum, quo fecerat, modo legittime dissolvere Basiliense concilium, siquidem expresse et plus quam publice in litteris sue pretense dis- solucionis 1 profitebatur ideo dissolvere voluisse sanctam synodum Basiliensem, ne proce- deretur contra se racione criminum, de quibus erat notorie diffamatus, aut contra suum 10 oratorem 2 confessum de crimine falsi, decernens, si id fieret, quod eo ipso derogatum fuisset omnibus decretis et declaracionibus eciam sub nomine generalis concilii factis, quibus ipse de plenitudine potestatis declarabat derogatum esse. quis autem dicere posset in edificacionem factam dissolucionem concilii, quando, ne justicia de eo fieret vel oratore suo, derogatum esse voluit eciam veritatibus fidei quibuscumque per generalia concilia 15 declaratis? quicumque etenim, licet modicum habens de intellectu, intelligere poterat id pocius in destructionem justicie et veritatis quam in edificacionem factum ecclesie. porro sedente concilio ad ipsum judicare pocius, quid sit in edificacionem ecclesie, quam per- tinebat ad papam, qui concilio obedire tenetur ejusque decretis et ordinacionibus. et quamvis super determinatis per concilium, si post ejus dissolucionem questio oriretur, ad 20 papam fieret recursus, nulla tamen jura affirmarent, quod id fieret eo sedente, nec hac- tenus in ecclesia unquam contigisset, sicut nec de concilio Jherosolimitano3 fuit ad Petrum recursus, quamvis in eo non mediocris fuerit differencia, qui de heresi Pharise- orum dicentibus oportere circumcidi gentiles, precipue quoque servare legem Moysi. audi- tus vero fuerit Petrus illis in sua allegacione contrarians et deinde assensu communi lata 25 sentencia. siquidem super determinatis a concilio eo sedente ad papam re- currere, id esset concilium reum et papam constituere judicem. nec quovis modo disjunctio posita in litteris dissolucionisb suffragaretur olim Eugenio, velut in edificacionem dissolucionem fecisse propter unionem Grecorum, namque illam fecisse, ne contra eum vel aliquem ex suis oratoribus procederetur, attestarentur evidenter littere 4 s0 pretensarum declaracionis de condicionibus purificatis et bissessionis secunde Ferrariensis 5 in hiis expresse dicentis „nos predictum Basiliense concilium ad civitatem Ferrariensem sub certis modis et forma, ut illi a tam scandaloso processu merito resipiscerent, auc- toritate apostolica transtulimus", id ipsum eciam evidencius contineret responsio ejus data oratoribus ducis Sabaudie 6 et exhortacio 7 facta per ejus presidentem cardinalem 35 sancte Sabine ante ejus recessum a concilios. tercie vero objectioni adversancium, quod ad celebracionem ycumenici concilii requirebatur presencia pape, allegata per eose sessio 19.3 respondebat determinans, ut per se vel presidentes suos interesset et patriarche d 1441 März 28 a) W constaret. b) ist in W korrigiert für disjunctionis. c) em.; BWR eum. d) man ergänze interessent per se vel procuratores suos. 40 1 Vgl. S. 231 Anm. 3. 2 D. i. der Erzbischof von Tarent. Man ver- gleiche über die Angelegenheit Segovia lib. 11 cap. 15 ff. (a. a. O. 2, 979ff.) und Hefele 7, 647-648. 3 Vgl. S. 679 Anm. 8. 4 Vom 30. Dezember 1437 (gedr. Cecconi, Studi storici sul concilio di Firenze I, 2 pag. CCCCLXII bis CCCCLXIV und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1143-1144). Vgl. RTA. 13, 167 Anm. 2. Vgl. die S. 221 Anm. 5 angeführte Bulle „Ex- poscit". 6 Vgl. Valois, Le pape et le concile 2, 186 Anm. 5. . 1 Es ist die bekannte Denkschrift „Diu ac sepe“, die Cesarini in der Generalkongregation vom 20. De- zember 1437 überreichte (gedr. Mansi 29, 1258 bis 1268; Cecconi, Studi storici sul concilio di Firenze 45 I, 2 pag. CCCCXLVII-CCCCLX; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1114-1122; vgl. auch RTA. 12, 255 Anm. 1). Vgl. S. 8. Vgl. S. 458 Anm. 1. 50
690 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. tate, ut in edificacionem ecclesie. in divina igitur lege hiis terminis quatuor limitata ecclesiastica potestate, conformiter ad hec agere uti illa esset, alias abuti; nec enim dici posset actum in ecclesie edificacionem, quod illi detraheret ac obviaret veritati. hiis ita- que summarie insinuatis dicebat, quod scientibus ecclesie differenciam ad eamque volen- tibus attendere evidenter constare a poterat dissolucionem attemptatam per ipsum olim 5 Eugenium non in edificacionem sed fuisse in destructionem veritatemque adversus et non pro veritate eoque nullatenus potuisse eum, quo fecerat, modo legittime dissolvere Basiliense concilium, siquidem expresse et plus quam publice in litteris sue pretense dis- solucionis 1 profitebatur ideo dissolvere voluisse sanctam synodum Basiliensem, ne proce- deretur contra se racione criminum, de quibus erat notorie diffamatus, aut contra suum 10 oratorem 2 confessum de crimine falsi, decernens, si id fieret, quod eo ipso derogatum fuisset omnibus decretis et declaracionibus eciam sub nomine generalis concilii factis, quibus ipse de plenitudine potestatis declarabat derogatum esse. quis autem dicere posset in edificacionem factam dissolucionem concilii, quando, ne justicia de eo fieret vel oratore suo, derogatum esse voluit eciam veritatibus fidei quibuscumque per generalia concilia 15 declaratis? quicumque etenim, licet modicum habens de intellectu, intelligere poterat id pocius in destructionem justicie et veritatis quam in edificacionem factum ecclesie. porro sedente concilio ad ipsum judicare pocius, quid sit in edificacionem ecclesie, quam per- tinebat ad papam, qui concilio obedire tenetur ejusque decretis et ordinacionibus. et quamvis super determinatis per concilium, si post ejus dissolucionem questio oriretur, ad 20 papam fieret recursus, nulla tamen jura affirmarent, quod id fieret eo sedente, nec hac- tenus in ecclesia unquam contigisset, sicut nec de concilio Jherosolimitano3 fuit ad Petrum recursus, quamvis in eo non mediocris fuerit differencia, qui de heresi Pharise- orum dicentibus oportere circumcidi gentiles, precipue quoque servare legem Moysi. audi- tus vero fuerit Petrus illis in sua allegacione contrarians et deinde assensu communi lata 25 sentencia. siquidem super determinatis a concilio eo sedente ad papam re- currere, id esset concilium reum et papam constituere judicem. nec quovis modo disjunctio posita in litteris dissolucionisb suffragaretur olim Eugenio, velut in edificacionem dissolucionem fecisse propter unionem Grecorum, namque illam fecisse, ne contra eum vel aliquem ex suis oratoribus procederetur, attestarentur evidenter littere 4 s0 pretensarum declaracionis de condicionibus purificatis et bissessionis secunde Ferrariensis 5 in hiis expresse dicentis „nos predictum Basiliense concilium ad civitatem Ferrariensem sub certis modis et forma, ut illi a tam scandaloso processu merito resipiscerent, auc- toritate apostolica transtulimus", id ipsum eciam evidencius contineret responsio ejus data oratoribus ducis Sabaudie 6 et exhortacio 7 facta per ejus presidentem cardinalem 35 sancte Sabine ante ejus recessum a concilios. tercie vero objectioni adversancium, quod ad celebracionem ycumenici concilii requirebatur presencia pape, allegata per eose sessio 19.3 respondebat determinans, ut per se vel presidentes suos interesset et patriarche d 1441 März 28 a) W constaret. b) ist in W korrigiert für disjunctionis. c) em.; BWR eum. d) man ergänze interessent per se vel procuratores suos. 40 1 Vgl. S. 231 Anm. 3. 2 D. i. der Erzbischof von Tarent. Man ver- gleiche über die Angelegenheit Segovia lib. 11 cap. 15 ff. (a. a. O. 2, 979ff.) und Hefele 7, 647-648. 3 Vgl. S. 679 Anm. 8. 4 Vom 30. Dezember 1437 (gedr. Cecconi, Studi storici sul concilio di Firenze I, 2 pag. CCCCLXII bis CCCCLXIV und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1143-1144). Vgl. RTA. 13, 167 Anm. 2. Vgl. die S. 221 Anm. 5 angeführte Bulle „Ex- poscit". 6 Vgl. Valois, Le pape et le concile 2, 186 Anm. 5. . 1 Es ist die bekannte Denkschrift „Diu ac sepe“, die Cesarini in der Generalkongregation vom 20. De- zember 1437 überreichte (gedr. Mansi 29, 1258 bis 1268; Cecconi, Studi storici sul concilio di Firenze 45 I, 2 pag. CCCCXLVII-CCCCLX; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1114-1122; vgl. auch RTA. 12, 255 Anm. 1). Vgl. S. 8. Vgl. S. 458 Anm. 1. 50
Strana 691
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 691 dissolucione igitur facta, ne de criminosis fieret justicia, evidentissime innotescebat, quanti roboris argumenta forent papam tunc Eugenium dissolvere potuisse concilium, quoniam id fecisset in edificacionem, adjecto autem, quod id fecisset necessitatus propter fidem, alias contraventurus eidem, sana pape doctrina, quod derogare veritatibus fidei 5 necnon justiciam et judicium fugere seu impedire est contravenire fidei, pro qua intro- ducenda et manutenenda venit Christus „ignem mittere in terram"1 „separaturus eciam filios adversus parentes" 2. poterat autem sanius animadverti, quoniam apostoli testi- monio 3 adversus veritatem nichil potest ecclesiastica potestas sed pro illa, quod igitur de plenitudine apostolice potestatis adversus veritatem nichil papa potest. [15] quod igitur 10 non potuisset absque ejus consensu concilium Basiliense legittime dissolvere, quadruplici constaret evidentissima demonstracione: et quoniam agere non potuit, quod ex sui natura contradictionem includit; et quoniam predicta dissolucio contineat multiplex dampnabile crimen; et quoniam aperte introduceret scisma in ecclesia dei; et quoniam id agere erat committere heresim et incidere in jam dampnatum errorem. [15"] papam vero agere 15 non posse, quod de sui natura includit contradictionem, exposicione opus non esset, deo quamvis omnipotente a id agere nequeunte. siquidem objectum potencie tam create quam increate possibile esset, non vero quod impossibile, quale est duo in- vicem contradicencia simul esse vera, natura contradictionis illa sistente, ut de quolibet esse vel non esse et de nullo simul ambo sint b primum principium utique per se notissimum 20 in quacumque scienciarum. nec in c isto casu uti conveniebat conjecturis, prout adversa pars suam fundabat intencionem de legittimitate sue congregacionis per presumpciones a posteriori, allegato capitulo „afferte michi gladium" (de presumpcionibus 4), sed pateret a priori evidentissime, uno dumtaxat presupposito veram esse determinacionem 5 synodi Constanciensis de generalium auctoritate conciliorum, quod generalis synodus inmediate 25 habet a Christo potestatem et quod cuicumque concilio generali legittime congregato qui- cumque fidelis, papa quoque, obedire tenetur. ex hoc enim luce clarius meridiana evi- dentissime constabat, quod asserere, dissolucionem Basiliensis concilii absque ejus consensu per olim Eugenium factam legittime fuisse, includeret contra- diccionem, propterea quod veritati ipsi apertissime contradicit. siquidem obedire non 30 tenetur concilio, qui potest legittime dissolvere illud, sicut nec papa legato aut delegato suo, quem revocare" potest, nec episcopus vicario, quem pro voluntate destituere ab officio potest. item nec rex tenetur judici obedire, qui potest illum legittime deponere ab judiciaria auctoritate vel propter sua demerita juste occidere. et hoc est „concilium dissolvere": facere illud non esse post esse. repugnat preterea alteri clausule, quod papa 35 inobediens mandatis concilii potest condigne penitencie subici, si potest illud juste dis- solvere. repugnat item sequenti verbo „et debite puniatur". cum enim judicium et punicio in invitum feratur, nunquam id in papam fieret, si potest concilium legittime dissolvere, antequam puniatur, preveniens illud dissoluturus. ex altera insuper clausula „eciam ad alia juris subsidia recurrendo". nec enim expectaret invocacionem brachii 40 secularis, si juste posset deponere judicem suum illude invocaturum. repugnat demum concilium habere potestatem a Christo inmediate et papam illam revocare pro sua vo- luntate posse, quemadmodum potestatem a Christo inmediate concessam episcopo per vicarium suum proprium, qui episcopo obedire tenetur, majori profecto excellencia Christo prelato pape quam vicario episcopo suo. repugnat adhuc racione clausule sequentis, 45 quod papa tenetur obedire concilio in pertinentibus ad fidem extirpacionem scismatis et 1441 März 28 a) W omnipotentente. b) om. BIR. c) isl in W über der Zeile nachgetragen. d) R om. revocare — quem. e) em.; BWR illum. 50 Luc. 12, 49. 2 Vgl. Matth. 10, 21. 3 Vgl. 2. Cor. 13, 8. 4 6 Vgl. c. 2 de praesumptionibus X. II. 23. Vgl. S. 211 Anm. 1.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 691 dissolucione igitur facta, ne de criminosis fieret justicia, evidentissime innotescebat, quanti roboris argumenta forent papam tunc Eugenium dissolvere potuisse concilium, quoniam id fecisset in edificacionem, adjecto autem, quod id fecisset necessitatus propter fidem, alias contraventurus eidem, sana pape doctrina, quod derogare veritatibus fidei 5 necnon justiciam et judicium fugere seu impedire est contravenire fidei, pro qua intro- ducenda et manutenenda venit Christus „ignem mittere in terram"1 „separaturus eciam filios adversus parentes" 2. poterat autem sanius animadverti, quoniam apostoli testi- monio 3 adversus veritatem nichil potest ecclesiastica potestas sed pro illa, quod igitur de plenitudine apostolice potestatis adversus veritatem nichil papa potest. [15] quod igitur 10 non potuisset absque ejus consensu concilium Basiliense legittime dissolvere, quadruplici constaret evidentissima demonstracione: et quoniam agere non potuit, quod ex sui natura contradictionem includit; et quoniam predicta dissolucio contineat multiplex dampnabile crimen; et quoniam aperte introduceret scisma in ecclesia dei; et quoniam id agere erat committere heresim et incidere in jam dampnatum errorem. [15"] papam vero agere 15 non posse, quod de sui natura includit contradictionem, exposicione opus non esset, deo quamvis omnipotente a id agere nequeunte. siquidem objectum potencie tam create quam increate possibile esset, non vero quod impossibile, quale est duo in- vicem contradicencia simul esse vera, natura contradictionis illa sistente, ut de quolibet esse vel non esse et de nullo simul ambo sint b primum principium utique per se notissimum 20 in quacumque scienciarum. nec in c isto casu uti conveniebat conjecturis, prout adversa pars suam fundabat intencionem de legittimitate sue congregacionis per presumpciones a posteriori, allegato capitulo „afferte michi gladium" (de presumpcionibus 4), sed pateret a priori evidentissime, uno dumtaxat presupposito veram esse determinacionem 5 synodi Constanciensis de generalium auctoritate conciliorum, quod generalis synodus inmediate 25 habet a Christo potestatem et quod cuicumque concilio generali legittime congregato qui- cumque fidelis, papa quoque, obedire tenetur. ex hoc enim luce clarius meridiana evi- dentissime constabat, quod asserere, dissolucionem Basiliensis concilii absque ejus consensu per olim Eugenium factam legittime fuisse, includeret contra- diccionem, propterea quod veritati ipsi apertissime contradicit. siquidem obedire non 30 tenetur concilio, qui potest legittime dissolvere illud, sicut nec papa legato aut delegato suo, quem revocare" potest, nec episcopus vicario, quem pro voluntate destituere ab officio potest. item nec rex tenetur judici obedire, qui potest illum legittime deponere ab judiciaria auctoritate vel propter sua demerita juste occidere. et hoc est „concilium dissolvere": facere illud non esse post esse. repugnat preterea alteri clausule, quod papa 35 inobediens mandatis concilii potest condigne penitencie subici, si potest illud juste dis- solvere. repugnat item sequenti verbo „et debite puniatur". cum enim judicium et punicio in invitum feratur, nunquam id in papam fieret, si potest concilium legittime dissolvere, antequam puniatur, preveniens illud dissoluturus. ex altera insuper clausula „eciam ad alia juris subsidia recurrendo". nec enim expectaret invocacionem brachii 40 secularis, si juste posset deponere judicem suum illude invocaturum. repugnat demum concilium habere potestatem a Christo inmediate et papam illam revocare pro sua vo- luntate posse, quemadmodum potestatem a Christo inmediate concessam episcopo per vicarium suum proprium, qui episcopo obedire tenetur, majori profecto excellencia Christo prelato pape quam vicario episcopo suo. repugnat adhuc racione clausule sequentis, 45 quod papa tenetur obedire concilio in pertinentibus ad fidem extirpacionem scismatis et 1441 März 28 a) W omnipotentente. b) om. BIR. c) isl in W über der Zeile nachgetragen. d) R om. revocare — quem. e) em.; BWR illum. 50 Luc. 12, 49. 2 Vgl. Matth. 10, 21. 3 Vgl. 2. Cor. 13, 8. 4 6 Vgl. c. 2 de praesumptionibus X. II. 23. Vgl. S. 211 Anm. 1.
Strana 692
692 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ecclesie reformacionem et quod interdicat omnibus synodum constituentibus, ne super hiis März 28 procedant, et, nisi adimpleant suum preceptum, quod possit eos excommunicare privare dignitatibus et beneficiis et tradere brachio seculari. repugnat denique reum judici suo auctoritative precipere posse, ut a judicio contra eum desistat aut quod in loco sibi placito transferat tribunal ejus et quod infra tempus ab eo limitatum appareat coram eo in loco sibi assignato. et rursus prefatam dissolucionem legittime esse factam in- cludebat contradictionem considerata multiplici determinacione contenta in sessionibus 2. et 11.2 presertim concilii Basiliensis, quas ipse olim Eugenius approbaverat per suam adhesionem 3. ad quam manifestandam contradictionem non opus erat argumentacione aliqua, quoniam ille a expresse determinarent absque consensu concilii papam nunquam 10 potuisse nec posse illud dissolvere, quomodo Constanciense concilium in tercia sessione sua declaraverat 4 Johannem papam XXIII. non potuisse dissolvere illud. nec mencio hoc in loco fiebat de contentis in sessionibus tercia quarta et omnibus fere aliis usque ad 16. de adhesione nominata. etenim si papalis dignitas non poterat revocare a concilio aliquod de suppositis ejus vel post iter arreptum a veniendo impedire, multo minus 15 poterat precipere omnibus recedere a concilio vel dissolvere illud. preterireturb item specificacio contentorum in sessione 11., suo utique toto contextu declarante papam abs- que consensu expresso et deliberacione concilii illud dissolvere non posse. impossibile namque foret determinacionem concilii Constanciensis 5 de generalium auctoritate con- ciliorum veram esse et papam dissolvere legittime posse generale concilium super tribus 20 predictis congregatum. itaque in eam deductionem veniretur, ut, quicumque hoc affirmet, consequens sit ei dicere assercionem hanc, prout determinavit Constanciensis synodus, papam teneri obedire concilio generali veram esse negativamque ejus falsam, quod ob- edire non tenetur concilio, vel quod altera falsa altera sit vera. eligat, quam ex tribus hiis defendere se putat proposicionem. nichil autem impudencius quam dicere utrumque 25 esse verum, quod tenetur et non tenetur concilio obedire, precipiente philosopho 6 affir- macionem et negacionem dicentem simul esse veras verberandum fore, donec experimento didicerit confiteri non idem esse flagellari et non flagellari. si autem dixerit veram esse negacionem papam non teneri obedire concilio, cum oppositum sit veritas fidei, adjuncta contumacia notissimum est, quomodo in talibus ecclesia judicat. quoniam igitur irrefra- so gabiliter constaret, quod papam legittime dissolvere posse generale concilium evidenter includat contradictionem, nullatenus ad id se extenderet plenitudo ecclesiastice potestatis, quia neque deus omnipotens facere potest, quod contradictionem includit. [155] quod vero dissolucio ipsa contineret in se multiplex dampnabile crimen, non hic specificatur, sed prelocutor commemorabat exposita per eum coram cardinali sancti Petri et am- s5 bassiatoribus principum Basilee die ultimo anni 38 7. [15e] circa tercium autem, quod dissolucio ipsa suo tenore introducebat aperte scisma in dei ecclesia, quam plura exponebantur deo auctore alio commemoranda loco, videlicet quomodo qua- tuor sunt genera scismatum: vel inter duas ecclesias qualibet se catholicam appellante vel duas congregaciones generalis concilii vel inter papam êt concilium, velud inter 40 caput et corpus, postremo inter duos de dignitate papatus contendentes, quod profecto minus est precedentibus tribus. diebus autem nostris preter primum alia contigissent. 1488 Dez. 37 5 a) em.; BWR illa. b) I preteriotur. Vgl. S. 215 Anm. 5. 2 Vgl. S. 444 Anm. 3. 3 Vgl. S. 440 Anm. 2. 4 Vgl. das betreffende Dekret der 3. Session vom 25. März 1415 bei Mansi 27, 580. Vgl. das S. 211 Anm. 1 erwähnte Dekret. 6 Wir können den Ausspruch in der oben mit- I geteilten Form nicht nachweisen. Man vergleiche aber Aristoteles' Ausführungen in der Metaphysik 45 lib. 3 cap. 4-8 und lib. 10 cap. 5 und 6 (Opera omnia vol. 2, Parisiis 1850, pag. 504-514 und 589-592). Vgl. Segovia lib. 14 cap. 11 (a. a. O. 3, 200 bis 207). 50
692 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ecclesie reformacionem et quod interdicat omnibus synodum constituentibus, ne super hiis März 28 procedant, et, nisi adimpleant suum preceptum, quod possit eos excommunicare privare dignitatibus et beneficiis et tradere brachio seculari. repugnat denique reum judici suo auctoritative precipere posse, ut a judicio contra eum desistat aut quod in loco sibi placito transferat tribunal ejus et quod infra tempus ab eo limitatum appareat coram eo in loco sibi assignato. et rursus prefatam dissolucionem legittime esse factam in- cludebat contradictionem considerata multiplici determinacione contenta in sessionibus 2. et 11.2 presertim concilii Basiliensis, quas ipse olim Eugenius approbaverat per suam adhesionem 3. ad quam manifestandam contradictionem non opus erat argumentacione aliqua, quoniam ille a expresse determinarent absque consensu concilii papam nunquam 10 potuisse nec posse illud dissolvere, quomodo Constanciense concilium in tercia sessione sua declaraverat 4 Johannem papam XXIII. non potuisse dissolvere illud. nec mencio hoc in loco fiebat de contentis in sessionibus tercia quarta et omnibus fere aliis usque ad 16. de adhesione nominata. etenim si papalis dignitas non poterat revocare a concilio aliquod de suppositis ejus vel post iter arreptum a veniendo impedire, multo minus 15 poterat precipere omnibus recedere a concilio vel dissolvere illud. preterireturb item specificacio contentorum in sessione 11., suo utique toto contextu declarante papam abs- que consensu expresso et deliberacione concilii illud dissolvere non posse. impossibile namque foret determinacionem concilii Constanciensis 5 de generalium auctoritate con- ciliorum veram esse et papam dissolvere legittime posse generale concilium super tribus 20 predictis congregatum. itaque in eam deductionem veniretur, ut, quicumque hoc affirmet, consequens sit ei dicere assercionem hanc, prout determinavit Constanciensis synodus, papam teneri obedire concilio generali veram esse negativamque ejus falsam, quod ob- edire non tenetur concilio, vel quod altera falsa altera sit vera. eligat, quam ex tribus hiis defendere se putat proposicionem. nichil autem impudencius quam dicere utrumque 25 esse verum, quod tenetur et non tenetur concilio obedire, precipiente philosopho 6 affir- macionem et negacionem dicentem simul esse veras verberandum fore, donec experimento didicerit confiteri non idem esse flagellari et non flagellari. si autem dixerit veram esse negacionem papam non teneri obedire concilio, cum oppositum sit veritas fidei, adjuncta contumacia notissimum est, quomodo in talibus ecclesia judicat. quoniam igitur irrefra- so gabiliter constaret, quod papam legittime dissolvere posse generale concilium evidenter includat contradictionem, nullatenus ad id se extenderet plenitudo ecclesiastice potestatis, quia neque deus omnipotens facere potest, quod contradictionem includit. [155] quod vero dissolucio ipsa contineret in se multiplex dampnabile crimen, non hic specificatur, sed prelocutor commemorabat exposita per eum coram cardinali sancti Petri et am- s5 bassiatoribus principum Basilee die ultimo anni 38 7. [15e] circa tercium autem, quod dissolucio ipsa suo tenore introducebat aperte scisma in dei ecclesia, quam plura exponebantur deo auctore alio commemoranda loco, videlicet quomodo qua- tuor sunt genera scismatum: vel inter duas ecclesias qualibet se catholicam appellante vel duas congregaciones generalis concilii vel inter papam êt concilium, velud inter 40 caput et corpus, postremo inter duos de dignitate papatus contendentes, quod profecto minus est precedentibus tribus. diebus autem nostris preter primum alia contigissent. 1488 Dez. 37 5 a) em.; BWR illa. b) I preteriotur. Vgl. S. 215 Anm. 5. 2 Vgl. S. 444 Anm. 3. 3 Vgl. S. 440 Anm. 2. 4 Vgl. das betreffende Dekret der 3. Session vom 25. März 1415 bei Mansi 27, 580. Vgl. das S. 211 Anm. 1 erwähnte Dekret. 6 Wir können den Ausspruch in der oben mit- I geteilten Form nicht nachweisen. Man vergleiche aber Aristoteles' Ausführungen in der Metaphysik 45 lib. 3 cap. 4-8 und lib. 10 cap. 5 und 6 (Opera omnia vol. 2, Parisiis 1850, pag. 504-514 und 589-592). Vgl. Segovia lib. 14 cap. 11 (a. a. O. 3, 200 bis 207). 50
Strana 693
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 693 1441 März 28 etenim tercium, quamvis non expresse formatum seu tanquam tale a publice diffamatum et prosecutum, contigisset tempore prime dissolucionis 1; quod finem acceperat adhesione facta 2, quando Eugenius papa mandato acquievit concilii Basiliensis confessus publice veritatem, quam manutenebat concilium, et revocans suas in contrarium asserciones. 5 secundum vero et ultimum jam concurrerent b. quorum nullum sancte Basiliensi synodo, sed utrumque imputandum fore olim Eugenio suisque fautoribus, ut omnes id ipsum manifeste oculis viderent atque palparent manibus, commemoratis quibusdam aliis legi fecit decretum octave sessionis „Sicut unica" 3 expresse diffiniens, quod durante Basiliensi synodo quevis alia congregacio sub nomine synodi generalis quavis auctoritate erigenda 10 non concilium generale sed conventiculum esset scismaticorum. et quoniam negari non poterat id esse factum de Ferrariensi congregacione actu sedente Basiliensi concilio, con- fitentibus expresse legittimam existenciam hujus nedum audiencie hac die astantibus preter illius nuncios sed et nacionibus cunctis religionis Christiane preterquam Ytalia (non vero tota) : inferebant igitur, quod ex adverso imponebatur sancte Basiliensi synodo 15 scisma fecisse eligendo sanctissimum dominum Felicem papam quintum, nullo modo attribui eidem posse, propterea quod jam multo tempore ante electionem suam constabat evidentissime congregacionem Ferrariensem, quia erectam sedente Basiliensi concilio, fuisse conventiculum scismaticorum, altare certe sacrilegum erectum in dei ecclesia contra altare legittimum, ipsumque olim Eugenium, quia caput et principem illius congregacionis, 20 nedum scismaticum sed archiscismaticum dici posse. dicta igitur congregacione Ferrariensi erecta, quinimo actu vigente, decima die januarii anno 38 4 et sic jam sistente firmato scismate duarum congregacionum sub nomine concilii generalis, ipso quoque olim Eugenio reputato dicte scismatice congregacionis principali auctore, cum per duos postea annos minus diebus paucis acceptata fuerit electio per papam Felicem 5: quomodo illi seisma 25 imputari poterat nec ejus electoribus, qui opus utique facientes bonum ad conservacionem- que ' fidei et auctoritatis ecclesie necessarium eo fine elegerant eum, ut sua potencia et virtute scisma inauditum unquam similis congregacionis extirparet obtenturus sedem pa- patus, quam actor illius occupabat de facto? unde, quia actus illegittimusd a principio non valens tractu temporis non convalescit, Ferrariensis quidem congregacio, que ab so inicio suo non fuit legittima sed scismaticorum conventiculum juxta prefatum“ decretum, haudubio ex facto Felicis ad duos sequente annos non recipiebat legittimitatem aut justi- ficacionem nec eciam ex facto appellate per eos unionis Grecorum publicate ad annum cum dimidio 7, postquam inchoata fuerat Ferrariensis congregacio scismatica. que unio utrum vera esset, poterat manifestissime percipi ex eo, quod non in omnibus articulis 35 fidei conformes erant' ecclesie catholice, prout, si vera scripta erant, constabat ex con- fessione imperatoris Constantinopolitani coram ipso olim Eugenio et suis cardinalibus juxta narrata octobrio mense anno 39 ", dicente illoe celebrandum adhuc esse ycumeni- cum concilium, quoniam de divina' essencia bonitate et sapiencia, de quo tamen princi- paliter est fides, aliter quam Latini Greci sentirent et quoniam ipsimet dicebant ad 40 tenendum unionem illam non se obligatos, quia Ferrariense aut Florentinum non fuisset 1438 lan. 10 1439 Okt. a) ist in W am Rande nachgetragen. b) em.; BWR concurrent. c) W confirmacionemque. d) em.; BWR legi- timus. e) Willa. f) om. BWR. Am 12. November bezw. 18. Dezember 1431. Vgl. S. 644 Anm. 4, auch unten art. 39. 45 2 Vgl. S. 440 Anm. 2. 3 Vgl. S. 217 Anm. 3. 4 An diesem Tage wurde die erste Session ge- halten. Vgl. das betreffende Dekret bei Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCCLXXI-CCCCLXXIV und 50 in Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 8-10. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Am 17. Dezember 1439. Vgl. Segovia lib. 16 сар. 14 (а. a. O. 3, 451-453). 6 Vgl. Z. 8. Am 6. Juli 1439. Vgl. S. 675 Anm. 10. 8 D. i. die Griechen. 9 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 2 (a. a. O. 3, 405 Z. 18 ff.). 88
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 693 1441 März 28 etenim tercium, quamvis non expresse formatum seu tanquam tale a publice diffamatum et prosecutum, contigisset tempore prime dissolucionis 1; quod finem acceperat adhesione facta 2, quando Eugenius papa mandato acquievit concilii Basiliensis confessus publice veritatem, quam manutenebat concilium, et revocans suas in contrarium asserciones. 5 secundum vero et ultimum jam concurrerent b. quorum nullum sancte Basiliensi synodo, sed utrumque imputandum fore olim Eugenio suisque fautoribus, ut omnes id ipsum manifeste oculis viderent atque palparent manibus, commemoratis quibusdam aliis legi fecit decretum octave sessionis „Sicut unica" 3 expresse diffiniens, quod durante Basiliensi synodo quevis alia congregacio sub nomine synodi generalis quavis auctoritate erigenda 10 non concilium generale sed conventiculum esset scismaticorum. et quoniam negari non poterat id esse factum de Ferrariensi congregacione actu sedente Basiliensi concilio, con- fitentibus expresse legittimam existenciam hujus nedum audiencie hac die astantibus preter illius nuncios sed et nacionibus cunctis religionis Christiane preterquam Ytalia (non vero tota) : inferebant igitur, quod ex adverso imponebatur sancte Basiliensi synodo 15 scisma fecisse eligendo sanctissimum dominum Felicem papam quintum, nullo modo attribui eidem posse, propterea quod jam multo tempore ante electionem suam constabat evidentissime congregacionem Ferrariensem, quia erectam sedente Basiliensi concilio, fuisse conventiculum scismaticorum, altare certe sacrilegum erectum in dei ecclesia contra altare legittimum, ipsumque olim Eugenium, quia caput et principem illius congregacionis, 20 nedum scismaticum sed archiscismaticum dici posse. dicta igitur congregacione Ferrariensi erecta, quinimo actu vigente, decima die januarii anno 38 4 et sic jam sistente firmato scismate duarum congregacionum sub nomine concilii generalis, ipso quoque olim Eugenio reputato dicte scismatice congregacionis principali auctore, cum per duos postea annos minus diebus paucis acceptata fuerit electio per papam Felicem 5: quomodo illi seisma 25 imputari poterat nec ejus electoribus, qui opus utique facientes bonum ad conservacionem- que ' fidei et auctoritatis ecclesie necessarium eo fine elegerant eum, ut sua potencia et virtute scisma inauditum unquam similis congregacionis extirparet obtenturus sedem pa- patus, quam actor illius occupabat de facto? unde, quia actus illegittimusd a principio non valens tractu temporis non convalescit, Ferrariensis quidem congregacio, que ab so inicio suo non fuit legittima sed scismaticorum conventiculum juxta prefatum“ decretum, haudubio ex facto Felicis ad duos sequente annos non recipiebat legittimitatem aut justi- ficacionem nec eciam ex facto appellate per eos unionis Grecorum publicate ad annum cum dimidio 7, postquam inchoata fuerat Ferrariensis congregacio scismatica. que unio utrum vera esset, poterat manifestissime percipi ex eo, quod non in omnibus articulis 35 fidei conformes erant' ecclesie catholice, prout, si vera scripta erant, constabat ex con- fessione imperatoris Constantinopolitani coram ipso olim Eugenio et suis cardinalibus juxta narrata octobrio mense anno 39 ", dicente illoe celebrandum adhuc esse ycumeni- cum concilium, quoniam de divina' essencia bonitate et sapiencia, de quo tamen princi- paliter est fides, aliter quam Latini Greci sentirent et quoniam ipsimet dicebant ad 40 tenendum unionem illam non se obligatos, quia Ferrariense aut Florentinum non fuisset 1438 lan. 10 1439 Okt. a) ist in W am Rande nachgetragen. b) em.; BWR concurrent. c) W confirmacionemque. d) em.; BWR legi- timus. e) Willa. f) om. BWR. Am 12. November bezw. 18. Dezember 1431. Vgl. S. 644 Anm. 4, auch unten art. 39. 45 2 Vgl. S. 440 Anm. 2. 3 Vgl. S. 217 Anm. 3. 4 An diesem Tage wurde die erste Session ge- halten. Vgl. das betreffende Dekret bei Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCCLXXI-CCCCLXXIV und 50 in Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 8-10. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Am 17. Dezember 1439. Vgl. Segovia lib. 16 сар. 14 (а. a. O. 3, 451-453). 6 Vgl. Z. 8. Am 6. Juli 1439. Vgl. S. 675 Anm. 10. 8 D. i. die Griechen. 9 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 2 (a. a. O. 3, 405 Z. 18 ff.). 88
Strana 694
694 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. ycumenicum concilium, quomodo fuerat eis promissum ab olim Eugenio. item quod eciam Constantinopoli non reputabatur pro unione, quia a intenderent venditam fuisse fidem eorum pro pecuniis. et rursus circa decretum 1 appellatum unionis illius dicebat Johannes ipse optare fuisse remonstratum Grecis apud Latinos, nusquam fuisse tantum ab illis impositum errorem, quod assererent spiritum sanctum a patre et filio procedere tanquam ex duobus principiis et duabus inspiracionibus vel quod id, quamvis parte dictum b illorum, non fuisset illi scripture de eorum unione insitum c. namque in pre- sencia patriarche Constantinopolitani aliorumque plurimorum Grecorum 2 diffinitum exti- tisset oppositum per Lugdunense concilium3 a ducentis fere annis. itaque pretendere non poterant ejusmodi assercionem fuisse apud Latinos. et si verum erat Grecos adhuc 10 sentire erronee de divina essencia sapiencia et bonitate nec apud illos reputatam esse dictam unionem: quomodo igitur ex causa ista, tanquam bonum fructum sua fecisset congregacio Ferrariensis vel Florentina, dicenda esset „arbor bona“4? deficiebat nam- que sibi radix, ab inicio non existens legittima. ut enim aliquis fructus simpliciter bonus dicendus sit, opus multis est requisitis. optimum namque opus est predicare verbum 15 dei. sed teste apostolo 5 „quidam propter invidiam et contencionem, quidam propter bonam voluntatem Christum predicant, quidam ex caritate et quidam ex contencione". plus vero quam notoriam multi reputabant causam, quare olim Eugenius intendisset ad Grecorum unionem, ut suum firmaret statum. multis nempe, qui in Christi nomine predicaverint virtutesque fecerint multas, dicturus est Christus „non novi vos" 6. nec 20 oratoribus suis amplificacione opus fuerat de magnitudine per olim Eugenium expensarum pro illa causa centum quinquaginta milia ducatorum 7, docente apostolos „si tradidero omnes facultates meas in cibos pauperum et corpus meum, ita ut ardeam, caritatem autem non habuero, nichil sum nichilque michi prodest". quomodo vero caritatem habuerat, qui tam apertum introduxerat scisma in ecclesia dei, qui, ut fugeret judicium 25 de suis criminibus, interemerat, quantum in se fuit, judicem suum dissolvens concilium Basiliense, nedum privans omnibus beneficiis? sed tradens patres celebrantes concilium prede et brachio seculari 10 pro ea certe causa, ne prosequerentur justiciam? dederat quo- que manifestum impedimentum prefixione termini brevioris, ne declararetur veritas fidei in causa Bohemorum, que tam diu ecclesiam tamque acerrime vexaverat. sed et illa 30 caritas ejus patencioribus auribus animadvertenda erat, qua reprobaverat 11 atque damp- naverat veritatem fidei determinatam per Constanciensem synodum duasque alias ad illam consequenter se habentes, non plane negando illas esse veritates aut veritatesd fidei, quia forte paucissimos aut nullos habuisset consencientes, sed addicione facta „juxta pravum intellectum, quem Basilienses“, inquit, „facto demonstrant“, velud liceat dampnare 35 veritatem illam evangelii „pater major me est" 12 juxta pravum intellectum, quem circa illam habuit Arrius 13, similiter et illam „ego et pater unum sumus“ 14 propter pravum 5 144! März 28 a) BWE add. non. b) Westelll um illorum dictum. c) Winsertum, korr. aus insitum. d) W veritas. 6 1 Vgl. S. 675 Anm. 10. 2 An dem zweiten Lyoner Konzil nahmen von Griechischer Seite nur der ehemalige Patriarch Germanus von Konstantinopel, der Erzbischof Theo- phanes von Nicäa, der Logothet Georg Akropolites und zwei andere Hofbeamte teil. Vgl. Hefele 6, 136 bis 137. a In der vierten Sitzung des Konzils am 6. Juli 1274. Vgl. Hefele 6, 138-142. 4 Das war von Cusa behauptet worden. Vgl. nr. 346 art. 2. 5 Vgl. Phil. 1, 15-17. Matth. 7, 23. Vgl. nr. 346 art. 4c. 1. Cor. 13, 3. Vgl. das S. 221 Anm. 5 erwähnte Dekret. Vgl. RTA. 13 nr. 118, auch nr. 120. 11 In der S. 201 Anm. 5 erwähnten Bulle. 12 Joh. 14, 28. 13 Uber den Arianismus orientiert vorzüglich Loofs in der Realencyklopädie 1, 6 ff.; vgl. auch Lüdtke im Kirchenlexikon 1, 1274 ff. I1 Joh. 10, 30. 8 10 40 45 50
694 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. ycumenicum concilium, quomodo fuerat eis promissum ab olim Eugenio. item quod eciam Constantinopoli non reputabatur pro unione, quia a intenderent venditam fuisse fidem eorum pro pecuniis. et rursus circa decretum 1 appellatum unionis illius dicebat Johannes ipse optare fuisse remonstratum Grecis apud Latinos, nusquam fuisse tantum ab illis impositum errorem, quod assererent spiritum sanctum a patre et filio procedere tanquam ex duobus principiis et duabus inspiracionibus vel quod id, quamvis parte dictum b illorum, non fuisset illi scripture de eorum unione insitum c. namque in pre- sencia patriarche Constantinopolitani aliorumque plurimorum Grecorum 2 diffinitum exti- tisset oppositum per Lugdunense concilium3 a ducentis fere annis. itaque pretendere non poterant ejusmodi assercionem fuisse apud Latinos. et si verum erat Grecos adhuc 10 sentire erronee de divina essencia sapiencia et bonitate nec apud illos reputatam esse dictam unionem: quomodo igitur ex causa ista, tanquam bonum fructum sua fecisset congregacio Ferrariensis vel Florentina, dicenda esset „arbor bona“4? deficiebat nam- que sibi radix, ab inicio non existens legittima. ut enim aliquis fructus simpliciter bonus dicendus sit, opus multis est requisitis. optimum namque opus est predicare verbum 15 dei. sed teste apostolo 5 „quidam propter invidiam et contencionem, quidam propter bonam voluntatem Christum predicant, quidam ex caritate et quidam ex contencione". plus vero quam notoriam multi reputabant causam, quare olim Eugenius intendisset ad Grecorum unionem, ut suum firmaret statum. multis nempe, qui in Christi nomine predicaverint virtutesque fecerint multas, dicturus est Christus „non novi vos" 6. nec 20 oratoribus suis amplificacione opus fuerat de magnitudine per olim Eugenium expensarum pro illa causa centum quinquaginta milia ducatorum 7, docente apostolos „si tradidero omnes facultates meas in cibos pauperum et corpus meum, ita ut ardeam, caritatem autem non habuero, nichil sum nichilque michi prodest". quomodo vero caritatem habuerat, qui tam apertum introduxerat scisma in ecclesia dei, qui, ut fugeret judicium 25 de suis criminibus, interemerat, quantum in se fuit, judicem suum dissolvens concilium Basiliense, nedum privans omnibus beneficiis? sed tradens patres celebrantes concilium prede et brachio seculari 10 pro ea certe causa, ne prosequerentur justiciam? dederat quo- que manifestum impedimentum prefixione termini brevioris, ne declararetur veritas fidei in causa Bohemorum, que tam diu ecclesiam tamque acerrime vexaverat. sed et illa 30 caritas ejus patencioribus auribus animadvertenda erat, qua reprobaverat 11 atque damp- naverat veritatem fidei determinatam per Constanciensem synodum duasque alias ad illam consequenter se habentes, non plane negando illas esse veritates aut veritatesd fidei, quia forte paucissimos aut nullos habuisset consencientes, sed addicione facta „juxta pravum intellectum, quem Basilienses“, inquit, „facto demonstrant“, velud liceat dampnare 35 veritatem illam evangelii „pater major me est" 12 juxta pravum intellectum, quem circa illam habuit Arrius 13, similiter et illam „ego et pater unum sumus“ 14 propter pravum 5 144! März 28 a) BWE add. non. b) Westelll um illorum dictum. c) Winsertum, korr. aus insitum. d) W veritas. 6 1 Vgl. S. 675 Anm. 10. 2 An dem zweiten Lyoner Konzil nahmen von Griechischer Seite nur der ehemalige Patriarch Germanus von Konstantinopel, der Erzbischof Theo- phanes von Nicäa, der Logothet Georg Akropolites und zwei andere Hofbeamte teil. Vgl. Hefele 6, 136 bis 137. a In der vierten Sitzung des Konzils am 6. Juli 1274. Vgl. Hefele 6, 138-142. 4 Das war von Cusa behauptet worden. Vgl. nr. 346 art. 2. 5 Vgl. Phil. 1, 15-17. Matth. 7, 23. Vgl. nr. 346 art. 4c. 1. Cor. 13, 3. Vgl. das S. 221 Anm. 5 erwähnte Dekret. Vgl. RTA. 13 nr. 118, auch nr. 120. 11 In der S. 201 Anm. 5 erwähnten Bulle. 12 Joh. 14, 28. 13 Uber den Arianismus orientiert vorzüglich Loofs in der Realencyklopädie 1, 6 ff.; vgl. auch Lüdtke im Kirchenlexikon 1, 1274 ff. I1 Joh. 10, 30. 8 10 40 45 50
Strana 695
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 695 Sabellii 1 intellectum. tot quippe heretici habuerunt pravum intellectum circa verba sacre 1441 scripture, si propterea id liceret, quod maxima pars ? ejus condempnanda esset. mani- festum igitur fieret, quales fructus produxit olim Eugenius suaque Ferrariensis aut Flo- rentina congregacio, ut bona dicenda sit arbor. quod autem ex adverso dicebant2 5 desiderare olim Eugenium a Germanie principibus, ut reputarent non sanctam Basiliensem synodum ecclesiam representare universalem sed congregacionem suam ycumenicum esse concilium se ipsumque ecclesie caput, utique b dignum se reddiderat reprobans veritates, quas ecclesia determinavit. nec minus pateret, quam sit dictum, racione protestacionem principum de neutralitate servanda a principio legittimam fuisse, sed post fructus e bonos, 1o quos fecit olim Eugenius suaque congregacio, proxime videlicet specificatos, tanquam clarificatum sit eorum dubium reprobatis per illum fidei veritatibus, dimissa neutralitate debent eidem obedire. si namque, ut expositum extitit, Ferrariensis congregacio ab inicio sui conventiculum fuit scismaticorum, fructus predicti ex illa procedentes nunquam ei dare potuerunt legittimitatem, eciamsi essent opera suo genere bona, manente semper 15 viciata radice, qua dissolucio sua pretensa Basiliensis concilii non potuit esse legittima tanquam aperte introducens scisma in ecclesia dei. [15"] quod vero dissolucio ipsa includeret heresim, quoniam materia esset produccioris speculacionis, requirebat audien- ciam sibi assignari. März 28 20 [VI. Parcella sexta: quod concilium Basiliense nullatenus eciam fuit dissolutum suo proprio consensu.] [16] Quid deducto in premissis Basiliense concilium non fuisse dissolutum modo priori ex adverso allegato, videlicet ex plenitudine apostolice potestatis, exponebat e consequenter eciam dissolutum non fuisse proprio consensu in adventu Grecorum, commemorando, que facti erant, cujus tenax sibi inherebat memoria con- 25 testanti, ejusmodi assensum concilii colligi non posse ex precedentibus comitantibus vel subsequentibus parcialem conclusionem 3 legatorum, ad quos fautoresque suos quamvis paucos dicebant devolutam esse loci eligendi potestatem racione cedule 4, quam appel- labant convencionalem ex adverso allegatam velut a quibusdam olim epistolam funda- menti, contra quam Augustinus librum composuit incipientem „Unum verum deum so omnipotentem" 5. quod autem de jure id? minime foret verum, pauca quidem exposuit ex recitatis in responsione Panormitani" et deliberacionibus patrum factis tempore de- liberate materie inter deputatos et in deputacionibus. ex quibus evidentissime apparebat s nusquam multitudinem patrum concilii consensisse, ut concilium ycumenicum in Ytalia celebraretur. quocirca nunquam permiserant, ut Tarentinus tunc archiepiscopus, qui re- 35 queste illius ductor apparebat, missam celebraret ad promulgandam suam conclusionem. 40 a) W stellt um ejus pars. b) W utque. c) R stelll um bonos fructus. d) in BWR beginnt hier cap. 16 mit der Uberschrift Soxta parcella narracione facti ad oculum demonstrat, Basiliense concilium non fuisse dissolutum proprio consensu in adventu Grecorum, quinimo vigorem omnem conclusionis parcialis legatorum evacuatum fuisse eorum actionibus, pape quoque, et quod modi duo dissolucionis ex adverso expositi proprio consensu necnon ex plenitudine potestatis nullatenus se coupaciuntur. e) ist in W am Rande nachgetragen. f) ist in W über der Zeile nachgetragen. g) W apperebat. Uber Sabellius und den von ihm vertretenen Monarchianismus vergleiche man Harnack in der Realencyklopädie 13, 332 ff. und Fechtrup im 45 Kirchenlexikon 10, 1448-1451. 2 Vgl. nr. 346 art. 3. 2 Vgl. das S. 231 Anm. 2 ängeführte Dekret der Minorität des Konzils vom 7. Mai 1437. 4 Vom 23. Februar 1437 (gedr. Mansi 30, 1121; 50 Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCLXXXIX-CCXC; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 936). 5 Gedr. Corpus script. eccl. lat. 25, 193-248; Migne 42, 173�206. 6 Es handelt sich um die Rede „Maximum onus", in der der Erzbischof von Palermo am 24. Dezember 1437 auf die S. 690 Anm. 7 erwähnte Denkschrift Cesarinis antwortete (gedr. Mansi 30, 1123-1184; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1144-1193). Vgl. auch Segovia lib. 12 cap. 42 (a. a. O. 2, 1123-1130) und RTA. 12, 256 Z. 26 a ff. 88
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 695 Sabellii 1 intellectum. tot quippe heretici habuerunt pravum intellectum circa verba sacre 1441 scripture, si propterea id liceret, quod maxima pars ? ejus condempnanda esset. mani- festum igitur fieret, quales fructus produxit olim Eugenius suaque Ferrariensis aut Flo- rentina congregacio, ut bona dicenda sit arbor. quod autem ex adverso dicebant2 5 desiderare olim Eugenium a Germanie principibus, ut reputarent non sanctam Basiliensem synodum ecclesiam representare universalem sed congregacionem suam ycumenicum esse concilium se ipsumque ecclesie caput, utique b dignum se reddiderat reprobans veritates, quas ecclesia determinavit. nec minus pateret, quam sit dictum, racione protestacionem principum de neutralitate servanda a principio legittimam fuisse, sed post fructus e bonos, 1o quos fecit olim Eugenius suaque congregacio, proxime videlicet specificatos, tanquam clarificatum sit eorum dubium reprobatis per illum fidei veritatibus, dimissa neutralitate debent eidem obedire. si namque, ut expositum extitit, Ferrariensis congregacio ab inicio sui conventiculum fuit scismaticorum, fructus predicti ex illa procedentes nunquam ei dare potuerunt legittimitatem, eciamsi essent opera suo genere bona, manente semper 15 viciata radice, qua dissolucio sua pretensa Basiliensis concilii non potuit esse legittima tanquam aperte introducens scisma in ecclesia dei. [15"] quod vero dissolucio ipsa includeret heresim, quoniam materia esset produccioris speculacionis, requirebat audien- ciam sibi assignari. März 28 20 [VI. Parcella sexta: quod concilium Basiliense nullatenus eciam fuit dissolutum suo proprio consensu.] [16] Quid deducto in premissis Basiliense concilium non fuisse dissolutum modo priori ex adverso allegato, videlicet ex plenitudine apostolice potestatis, exponebat e consequenter eciam dissolutum non fuisse proprio consensu in adventu Grecorum, commemorando, que facti erant, cujus tenax sibi inherebat memoria con- 25 testanti, ejusmodi assensum concilii colligi non posse ex precedentibus comitantibus vel subsequentibus parcialem conclusionem 3 legatorum, ad quos fautoresque suos quamvis paucos dicebant devolutam esse loci eligendi potestatem racione cedule 4, quam appel- labant convencionalem ex adverso allegatam velut a quibusdam olim epistolam funda- menti, contra quam Augustinus librum composuit incipientem „Unum verum deum so omnipotentem" 5. quod autem de jure id? minime foret verum, pauca quidem exposuit ex recitatis in responsione Panormitani" et deliberacionibus patrum factis tempore de- liberate materie inter deputatos et in deputacionibus. ex quibus evidentissime apparebat s nusquam multitudinem patrum concilii consensisse, ut concilium ycumenicum in Ytalia celebraretur. quocirca nunquam permiserant, ut Tarentinus tunc archiepiscopus, qui re- 35 queste illius ductor apparebat, missam celebraret ad promulgandam suam conclusionem. 40 a) W stellt um ejus pars. b) W utque. c) R stelll um bonos fructus. d) in BWR beginnt hier cap. 16 mit der Uberschrift Soxta parcella narracione facti ad oculum demonstrat, Basiliense concilium non fuisse dissolutum proprio consensu in adventu Grecorum, quinimo vigorem omnem conclusionis parcialis legatorum evacuatum fuisse eorum actionibus, pape quoque, et quod modi duo dissolucionis ex adverso expositi proprio consensu necnon ex plenitudine potestatis nullatenus se coupaciuntur. e) ist in W am Rande nachgetragen. f) ist in W über der Zeile nachgetragen. g) W apperebat. Uber Sabellius und den von ihm vertretenen Monarchianismus vergleiche man Harnack in der Realencyklopädie 13, 332 ff. und Fechtrup im 45 Kirchenlexikon 10, 1448-1451. 2 Vgl. nr. 346 art. 3. 2 Vgl. das S. 231 Anm. 2 ängeführte Dekret der Minorität des Konzils vom 7. Mai 1437. 4 Vom 23. Februar 1437 (gedr. Mansi 30, 1121; 50 Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCLXXXIX-CCXC; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 936). 5 Gedr. Corpus script. eccl. lat. 25, 193-248; Migne 42, 173�206. 6 Es handelt sich um die Rede „Maximum onus", in der der Erzbischof von Palermo am 24. Dezember 1437 auf die S. 690 Anm. 7 erwähnte Denkschrift Cesarinis antwortete (gedr. Mansi 30, 1123-1184; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1144-1193). Vgl. auch Segovia lib. 12 cap. 42 (a. a. O. 2, 1123-1130) und RTA. 12, 256 Z. 26 a ff. 88
Strana 696
696 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. sed et ipse aliique sui fautores celebranti assenserant cardinali Arelatensi, qui toto conatu eis adversabatur. in promulgacione vero conclusionis illius qualem assensum prestiterant patres, testimonio fuissent pedum strepitus et clamores continui, dum illa non in ambone concilii, in quo canones synodales legi consueverant, sed in loco nusquam solito legebatur, ita ut ejus sensus aa nullis vel paucissimis saltem fuerit auditus. canones vero synodales de electione loci et aliis ad eam rem pertinentibus pacifice ac in omni quiete b et silencio fuerant auditi, ab adversantibus eciam, postque lecturam, prout erat consuetum, cantato „Te deum laudamus“, quod illi post suam lecturam agere non fuerunt permissi 1. subsequencia porro dictam parcialem conclusionem evidencius manifestabant nunquam eidem concilium assensisse; quin pocius auctores 10 illius assenserant, ut canon synodalis firmaretur. etenim majori quam ante pro- mulgacionem inter multitudinem patrum et dicte conclusionis auctores differencia suborta super bulla concilii, illis conantibus, ut conclusio sua aut saltem unacum decretis syno- dalibus plumbo concilii firmaretur, nolentibus aliter locum aperire, ubi tenebatur archa plumbi (cujus quatuor claves tenebant quatuor per concilium deputati, clavem vero loci e, 15 in quo custodiebatur, concilii presidens), sed tandem ex eorum expresso consensu, ut fieret „pax et tranquillitas inter patres de concilio cessarentque omnes agitaciones“, cardinali sancti Petri ad vincula Panormitano archiepiscopo et episcopo Burgensi concilium ple- nariam dederat potestatem 2 super bullacione litterarum, de quibus agebatur, earumque destinacione. qui plene agnoscentes non esse compatibile juri ac racioni utramque con- 20 clusionem, quia multipharie sibi invicem contradicentes, bulla concilii firmari, unanimiter diffinierant bullari debere dumtaxat canonem synodalem de electione trium locorum extra Ytaliam et alias litteras ad hoc pertinentes. quibus plumbum concilii apposuerant ex- presse nolentes illud apponere dicte parciali conclusioni, quamvis a presidente concilii non mediocri instancia fuissent requisiti. circa hoc autem attestabatur 3 alloquens dans 25 testimonium de visu, quoniam viderat requisicionem in scriptis de manu presidentis de mandatoque dictorum commissariorum portaverat litteras et reportaverat illas bullatas, que erant de electione trium locorum, sine plumbo autem cartam illis oblatam conclu- sionis parcialis, in qua licet requisitus cardinalis sancti Petri nunquam subscribere vo- luisset. et rursum quia veritas notoria esset, quod tres ipsi potestatem habentes nomine so concilii nuncios, auditorem camere 4 et archidiaconum Metensem, miserant in Avinionem dictas litteras plumbatas civibus presentaturos cum instructionibus5 expresse annotantibus consensum concilii fuerat preterea id ratificatum expressius, quando post noticiam ha- bitam de falsa et clamdestina plumbacione dicte parcialis conclusionis de consensu ex- presso auctorum illius commissum fuerat “ duodecim ex prestancioribus concilii procedere s5 et punire quoscumque falsarios litterarum et bulle concilii presertim in facto electionis concilii ycumenici cum potestate privandi dignitatibus et beneficiis, invocandi eciam brachium seculare, quodque haberent plenam potestatem ordinandi et scribendi ad quos- cumque principes et communitates d in pertinentibus ad execucionem locorum per con- cilium electorum. itaque ex istis aliisque plurimis manifeste constabat non solum con- 40 cilium minime consensisse, ut celebracio concilii ycumenici in Ytalia fieret, sed parcialis conclusionis auctores eam revocantes seu ab illa desistentes unacum concilio assensisse 5 1441 März 28 a) om. R. b) om. R. c) R locum statl loci, in. d) R comitates. 1 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 9 (a. a. O. 2, 966). 4 Rudolf von Rüdesheim. Vgl. die „Cedula concordie patrum pro bul- 5 Die vom 14. Mai 1437 datierte Instruktion 45 landis decretis Avinionensium“ vom 14. Mai 1437 ist bei Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 975 bei Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 974 bis 976) mitgeteilt. * Vgl. Segovia lib. 11 cap. 16 (a. a. O. 2, 981 Z. 13-20). 3 Vgl. auch Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. bis 982). 2, 974-975). 50
696 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. sed et ipse aliique sui fautores celebranti assenserant cardinali Arelatensi, qui toto conatu eis adversabatur. in promulgacione vero conclusionis illius qualem assensum prestiterant patres, testimonio fuissent pedum strepitus et clamores continui, dum illa non in ambone concilii, in quo canones synodales legi consueverant, sed in loco nusquam solito legebatur, ita ut ejus sensus aa nullis vel paucissimis saltem fuerit auditus. canones vero synodales de electione loci et aliis ad eam rem pertinentibus pacifice ac in omni quiete b et silencio fuerant auditi, ab adversantibus eciam, postque lecturam, prout erat consuetum, cantato „Te deum laudamus“, quod illi post suam lecturam agere non fuerunt permissi 1. subsequencia porro dictam parcialem conclusionem evidencius manifestabant nunquam eidem concilium assensisse; quin pocius auctores 10 illius assenserant, ut canon synodalis firmaretur. etenim majori quam ante pro- mulgacionem inter multitudinem patrum et dicte conclusionis auctores differencia suborta super bulla concilii, illis conantibus, ut conclusio sua aut saltem unacum decretis syno- dalibus plumbo concilii firmaretur, nolentibus aliter locum aperire, ubi tenebatur archa plumbi (cujus quatuor claves tenebant quatuor per concilium deputati, clavem vero loci e, 15 in quo custodiebatur, concilii presidens), sed tandem ex eorum expresso consensu, ut fieret „pax et tranquillitas inter patres de concilio cessarentque omnes agitaciones“, cardinali sancti Petri ad vincula Panormitano archiepiscopo et episcopo Burgensi concilium ple- nariam dederat potestatem 2 super bullacione litterarum, de quibus agebatur, earumque destinacione. qui plene agnoscentes non esse compatibile juri ac racioni utramque con- 20 clusionem, quia multipharie sibi invicem contradicentes, bulla concilii firmari, unanimiter diffinierant bullari debere dumtaxat canonem synodalem de electione trium locorum extra Ytaliam et alias litteras ad hoc pertinentes. quibus plumbum concilii apposuerant ex- presse nolentes illud apponere dicte parciali conclusioni, quamvis a presidente concilii non mediocri instancia fuissent requisiti. circa hoc autem attestabatur 3 alloquens dans 25 testimonium de visu, quoniam viderat requisicionem in scriptis de manu presidentis de mandatoque dictorum commissariorum portaverat litteras et reportaverat illas bullatas, que erant de electione trium locorum, sine plumbo autem cartam illis oblatam conclu- sionis parcialis, in qua licet requisitus cardinalis sancti Petri nunquam subscribere vo- luisset. et rursum quia veritas notoria esset, quod tres ipsi potestatem habentes nomine so concilii nuncios, auditorem camere 4 et archidiaconum Metensem, miserant in Avinionem dictas litteras plumbatas civibus presentaturos cum instructionibus5 expresse annotantibus consensum concilii fuerat preterea id ratificatum expressius, quando post noticiam ha- bitam de falsa et clamdestina plumbacione dicte parcialis conclusionis de consensu ex- presso auctorum illius commissum fuerat “ duodecim ex prestancioribus concilii procedere s5 et punire quoscumque falsarios litterarum et bulle concilii presertim in facto electionis concilii ycumenici cum potestate privandi dignitatibus et beneficiis, invocandi eciam brachium seculare, quodque haberent plenam potestatem ordinandi et scribendi ad quos- cumque principes et communitates d in pertinentibus ad execucionem locorum per con- cilium electorum. itaque ex istis aliisque plurimis manifeste constabat non solum con- 40 cilium minime consensisse, ut celebracio concilii ycumenici in Ytalia fieret, sed parcialis conclusionis auctores eam revocantes seu ab illa desistentes unacum concilio assensisse 5 1441 März 28 a) om. R. b) om. R. c) R locum statl loci, in. d) R comitates. 1 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 9 (a. a. O. 2, 966). 4 Rudolf von Rüdesheim. Vgl. die „Cedula concordie patrum pro bul- 5 Die vom 14. Mai 1437 datierte Instruktion 45 landis decretis Avinionensium“ vom 14. Mai 1437 ist bei Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 975 bei Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 974 bis 976) mitgeteilt. * Vgl. Segovia lib. 11 cap. 16 (a. a. O. 2, 981 Z. 13-20). 3 Vgl. auch Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. bis 982). 2, 974-975). 50
Strana 697
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 697 144 Marz 28 execucionem fieri synodalis decreti de tribus locis per concilium electis 1. id preterea non fuisse unquam de intencione concilii perspicue constabat ex sessione 27. 2 testificante omnes litteras continentes aliorum nominacionem locorum preterquam Basilee Avinionis et Sabaudie a falso bullatas et contra ordinacionem sancte synodi nullamque ipsis fidem 5 seu illarum transsumptis, eciamsi papali factis auctoritate, adhibendam esse. quomodo autem oratores Eugenii, inter quos erat et ipse Nicolaus de Cusa, se nominassent concilii oratores litteras synodales minime habentes ipsisque agentibus eciam cum sagittis invasa fuisset domus, quam inhabitabat Johannes de Ragusio, ut personam haberent et pecunias concilii penes eum remanentes, deque occiso heraldo et aliis quibusdam Constantinopoli 10 contingentibus 3 velud in transitu facta commemoracione, dicebat postremo circa hoc, quod eciam illam parcialem conclusionem, quamvis primo eam approbasse diceretur Eugenius tunc papa in suo generali consistorio, tamen quod eam nunquam tenuit, quinimmo per- sepe eidem contravenit irritans seu evacuans omnem ejus virtutem et effectum. etenim juxta tenorem dicte conclusionis quatuor requirebantur, si in alio loco preterquam Flo- 15 rencie vel Utino concilium ycumenicum celebraretur: ut esset sub decreto comprehensus; ut esset tutus; ut cicius pararet galeas; utque haberentur securitates necessarie. altera autem condicio nunquam affuit loco Ferrarie, qui galeas non paravit. nec enim fuerat intencio multorum assenciencium illi conclusioni, ut, si quivis princeps galeas parasset, quod ideo in loco sibi placito celebraretur ycumenicum concilium, etsi fuerat intellectum 20 ab inicio, quod ipse olim Eugenius illas parare intendebat et hac racione concilium trahere, ubi vellet, haud dubio quamvis pauci pauciores extitissent dicte parcialis con- clusionis fautores, qui, prout tunc sentiri potuit, arbitrati fuerant Florencie concilium celebrandum esse. etenim ut in loco sibi grato concilium celebraretur, jam a pluribus annis obtulerat Eugenius velle ponere fortalicia illius et jurisdictionem ad manus concilii. 25 fuerat igitur dictum, non solum ut galeas pararet sed ut tutus esset locus. an vero talis censendus, non judicii ipsius sed erat auctorum dicte conclusionis, quorum multi, prius- quam accederent, certi esse volebant de tutela securitateque loci et libertate. evacuasset preterea effectum dicte conclusionis in litteris pretense sue dissolucionis 4, quibus voluit derogatum esse ordinacionibus quibuscumque et statutis eciam sub nomine generalis con- so cilii factis, quali modo erat facta ipsa parcialis conclusio; item per aliam clausulam in eisdem litteris contentam, in qua dicit „decernentes et eciam declarantes omnem aliam declaracionem electionem et translacionem quavis auctoritate aut quocumque pretextu factam vel eciam in posterum fiendam preterquam auctoritate nostra, de qua constet per auctenticas litteras nostras super hoc conficiendas, nullius esse, prout est, roboris vel mo- 35 menti“; in alia rursus clausula „decernentes irritum et inane eciam sub nomine et auc- toritate concilii etc.“ irrefragabiliter autem de evacuacione effectus dicte conclusionis constaret per litteras sue pretense declaracionis datas 30. die decembris 5, quibus declarare se dixerat Basiliense concilium ad civitatem Ferrariensem fuisse translatum dieque b oc- tava proximi mensis inchoandum et continuandum fore. declaracio autem hujusmodi facta 40 fuerat per mensem fere cum dimidio ante accessum Grecorum in ultimum portum La- tinum, et tamen juxta compactata‘ per concilium cum Grecis concilium debuit stare [1437]. Dez. 30 114887 Jan. 8 a) W Sabandie. b) W om. que. 1 Es ist das Dekret „Nuper hee sacrosancta synodus" der 25. Session vom 7. Mai 1437 (gedr. 45 Mansi 29, 133-136 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 966-968). Vgl. Hefele 7, 645 bis 646. 2 Vgl. S. 457 Anm. 7. 8 Man vergleiche über diese Vorgänge Conc. 50 Basiliense 5, 310ff. und Segovia lib. 13 cap. 9-15 (a. a. O. 3, 34-50); auch Haller im Concilium Basiliense 1, 130 ff., Zlocisti, Die Gesandtschaft des Baseler Konzils nach Avignon und Konstan- tinopel (Diss. Halle 1908) S. 26 ff. und unten nr. 351 art. 17. * Vgl. S. 231 Anm. 3. 5 Vgl. S. 690 Anm. 4. 6 Die Kompaktaten sind in dem S. 458 Anm. 1
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 697 144 Marz 28 execucionem fieri synodalis decreti de tribus locis per concilium electis 1. id preterea non fuisse unquam de intencione concilii perspicue constabat ex sessione 27. 2 testificante omnes litteras continentes aliorum nominacionem locorum preterquam Basilee Avinionis et Sabaudie a falso bullatas et contra ordinacionem sancte synodi nullamque ipsis fidem 5 seu illarum transsumptis, eciamsi papali factis auctoritate, adhibendam esse. quomodo autem oratores Eugenii, inter quos erat et ipse Nicolaus de Cusa, se nominassent concilii oratores litteras synodales minime habentes ipsisque agentibus eciam cum sagittis invasa fuisset domus, quam inhabitabat Johannes de Ragusio, ut personam haberent et pecunias concilii penes eum remanentes, deque occiso heraldo et aliis quibusdam Constantinopoli 10 contingentibus 3 velud in transitu facta commemoracione, dicebat postremo circa hoc, quod eciam illam parcialem conclusionem, quamvis primo eam approbasse diceretur Eugenius tunc papa in suo generali consistorio, tamen quod eam nunquam tenuit, quinimmo per- sepe eidem contravenit irritans seu evacuans omnem ejus virtutem et effectum. etenim juxta tenorem dicte conclusionis quatuor requirebantur, si in alio loco preterquam Flo- 15 rencie vel Utino concilium ycumenicum celebraretur: ut esset sub decreto comprehensus; ut esset tutus; ut cicius pararet galeas; utque haberentur securitates necessarie. altera autem condicio nunquam affuit loco Ferrarie, qui galeas non paravit. nec enim fuerat intencio multorum assenciencium illi conclusioni, ut, si quivis princeps galeas parasset, quod ideo in loco sibi placito celebraretur ycumenicum concilium, etsi fuerat intellectum 20 ab inicio, quod ipse olim Eugenius illas parare intendebat et hac racione concilium trahere, ubi vellet, haud dubio quamvis pauci pauciores extitissent dicte parcialis con- clusionis fautores, qui, prout tunc sentiri potuit, arbitrati fuerant Florencie concilium celebrandum esse. etenim ut in loco sibi grato concilium celebraretur, jam a pluribus annis obtulerat Eugenius velle ponere fortalicia illius et jurisdictionem ad manus concilii. 25 fuerat igitur dictum, non solum ut galeas pararet sed ut tutus esset locus. an vero talis censendus, non judicii ipsius sed erat auctorum dicte conclusionis, quorum multi, prius- quam accederent, certi esse volebant de tutela securitateque loci et libertate. evacuasset preterea effectum dicte conclusionis in litteris pretense sue dissolucionis 4, quibus voluit derogatum esse ordinacionibus quibuscumque et statutis eciam sub nomine generalis con- so cilii factis, quali modo erat facta ipsa parcialis conclusio; item per aliam clausulam in eisdem litteris contentam, in qua dicit „decernentes et eciam declarantes omnem aliam declaracionem electionem et translacionem quavis auctoritate aut quocumque pretextu factam vel eciam in posterum fiendam preterquam auctoritate nostra, de qua constet per auctenticas litteras nostras super hoc conficiendas, nullius esse, prout est, roboris vel mo- 35 menti“; in alia rursus clausula „decernentes irritum et inane eciam sub nomine et auc- toritate concilii etc.“ irrefragabiliter autem de evacuacione effectus dicte conclusionis constaret per litteras sue pretense declaracionis datas 30. die decembris 5, quibus declarare se dixerat Basiliense concilium ad civitatem Ferrariensem fuisse translatum dieque b oc- tava proximi mensis inchoandum et continuandum fore. declaracio autem hujusmodi facta 40 fuerat per mensem fere cum dimidio ante accessum Grecorum in ultimum portum La- tinum, et tamen juxta compactata‘ per concilium cum Grecis concilium debuit stare [1437]. Dez. 30 114887 Jan. 8 a) W Sabandie. b) W om. que. 1 Es ist das Dekret „Nuper hee sacrosancta synodus" der 25. Session vom 7. Mai 1437 (gedr. 45 Mansi 29, 133-136 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 966-968). Vgl. Hefele 7, 645 bis 646. 2 Vgl. S. 457 Anm. 7. 8 Man vergleiche über diese Vorgänge Conc. 50 Basiliense 5, 310ff. und Segovia lib. 13 cap. 9-15 (a. a. O. 3, 34-50); auch Haller im Concilium Basiliense 1, 130 ff., Zlocisti, Die Gesandtschaft des Baseler Konzils nach Avignon und Konstan- tinopel (Diss. Halle 1908) S. 26 ff. und unten nr. 351 art. 17. * Vgl. S. 231 Anm. 3. 5 Vgl. S. 690 Anm. 4. 6 Die Kompaktaten sind in dem S. 458 Anm. 1
Strana 698
698 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Márz 28 11437) Okt. 1 firmiter Basilee, donec ipsi ad ultimum portum assignandum eis per oratores concilii ap- plicarent, et tunc infra mensem se transferre, duobus hiis constantibus eciam ex tenore dicte parcialis conclusionis et litteris dissolucionis ipsius olim Eugenii. itaque nunquam Basiliense concilium assenserat sue translacioni racione adventus Grecorum nisi in dicto casu. quo tamen non adveniente ipse olim Eugenius declaravit concilium esse trans- latum 1. minime igitur dici poterat concilium Basiliense fuisse translatum proprio con- sensu in adventu Grecorum. quocirca intrinsecus animadvertens vim et naturam dicte pretense translacionis evidentissime agnosceret, ipsum olim Eugenium cum fautoribus suis sibi invicem contradicere, uno presupposito necessarie vero et omnibus cognito idem generale concilium bis dissolvi non posse, sicut nec eadem res bis per naturam corrumpi potest nisi miraculo, sicut Lazarum aliosque resuscitatos mori bis contigit. etenim cum dicerent Basiliense concilium fuisse dissolutum ex plenitudine apostolice potestatis, quia contra ipsum olim Eugenium synodalem continuavit a processum et quia proprio consensu fuerat translatum in adventu Grecorum, duorum istorum dato quovis modo manifeste contradicebat altero fuisse dissolutum. continuaverat namque synodus processum declarata 15 contumacia ipsius olim Eugenii prima die octobris 2 precedente adventum Grecorum in ultimum portum per quatuor menses cum medio b minus paucis diebus. si ergo fuerat jam e dissolutum, dissolvid secundo non potuit in adventu Grecorum. in quo modo si firmarent se, quod fuit dissolutum proprio consensu, cum ante illorum adventum e con- gregacio Ferrariensis erecta fuisset sub nomine concilii generalis sedente Basiliensi con- 20 cilio, negari non poterat juxta decretum „Sicut unica" 3 non generale concilium sed fuisse illam conventiculum scismaticorum. cumque ipse olim Eugenius princeps et caput esset congregacionis illius, dicere consequenter oportebat illum fore archiscismaticum. et rursus, cum jam fuisset synodali sentencia suspensus ab administracione papatus 4, quomodo fir- mare poterat congregacionem, cujus se gerebat pro capite, fore ycumenicum aut concilium 25 generale aut quod patres Basiliensis concilii tenerentur ire ad hujusmodi scismaticam con- gregacionem eidem presidente, qui per eos fuerat suspensus legittime a papatus admini- stracione? sicut igitur nullatenus poterat esse vera atque legittima dissolucio Basiliensis concilii tanquam facta ex plenitudine apostolice potestatis, commemorata quadruplici ra- cione (et quia contradictionem includeret et quia contineret multiplex dampnabile crimen so et quia introducens scisma in dei ecclesia et quia continens dampnatum errorem atque f heresim), sic eciam nec poterat vera et legittima esse tanquam facta suo proprio con- sensu in adventu Grecorum, et quia talis nunquam affuit assensus patrum dictam parcialem conclusionem antecedens concomitans vel subsequens et quia, si aliquorum fuit talis con- sensus, ille per eosdem fuit evacuatus ac eciam multipliciter per ipsum olim Eugenium. 35 5 10 [VII. Parcella septima: quod nature divinoque jure, ubi supremitas est judicii, fides nulla est minoris ad majorem partem. 17] At g vero quoniam ex adverso multo amplificabatur sermone, tanquam illi magne fuissent auctoritatis ideoque auctoribus parcialis conclusionis credendum esse pre a) ist in W korrigiert für continuat. b) R dimidio. c) om. W. d) om. R. e) BWR add. ct. f) BWR haben 40 heresim atque; daßs cin Wort ansgefallen scin könnte, ist im Hinblick anf den Wortlant der in art. I5 stehenden Disposition nicht wahrscheinlich. g) in BWR beginnt kurz vorher (ogl. ur. 357 art. II) cap. 17 mil der Uber- schrifl Septima parcella speculacione alta docet, ubi supremitas est judicii, nullatenus dandam esse fidem minori parti contra majorem, eciam spe futuri assensus condeliberancium vel tocius multitudinis aliorum, deque aperta iniquitate dicte parcialis conclusionis. 45 erwähnten Dekret der 19. Session enthalten. Vgl. auch Cecconi a. a. O. I, 2 pag. LXXXVIII-XCII. Am 30. Dezember 1437. Vgl. S. 697 Z. 37. 2 Vgl. Mansi 29, 147-151; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1028-1032; Hefele 7. 652-652 3 Vgl. S. 217 Anm. 3. 4 Vgl. das S. 237 Anm. 2 angeführte Dekret „Audivit omnis ecclesia“ der 31. Session vom 24. Januar 1438. 50
698 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Márz 28 11437) Okt. 1 firmiter Basilee, donec ipsi ad ultimum portum assignandum eis per oratores concilii ap- plicarent, et tunc infra mensem se transferre, duobus hiis constantibus eciam ex tenore dicte parcialis conclusionis et litteris dissolucionis ipsius olim Eugenii. itaque nunquam Basiliense concilium assenserat sue translacioni racione adventus Grecorum nisi in dicto casu. quo tamen non adveniente ipse olim Eugenius declaravit concilium esse trans- latum 1. minime igitur dici poterat concilium Basiliense fuisse translatum proprio con- sensu in adventu Grecorum. quocirca intrinsecus animadvertens vim et naturam dicte pretense translacionis evidentissime agnosceret, ipsum olim Eugenium cum fautoribus suis sibi invicem contradicere, uno presupposito necessarie vero et omnibus cognito idem generale concilium bis dissolvi non posse, sicut nec eadem res bis per naturam corrumpi potest nisi miraculo, sicut Lazarum aliosque resuscitatos mori bis contigit. etenim cum dicerent Basiliense concilium fuisse dissolutum ex plenitudine apostolice potestatis, quia contra ipsum olim Eugenium synodalem continuavit a processum et quia proprio consensu fuerat translatum in adventu Grecorum, duorum istorum dato quovis modo manifeste contradicebat altero fuisse dissolutum. continuaverat namque synodus processum declarata 15 contumacia ipsius olim Eugenii prima die octobris 2 precedente adventum Grecorum in ultimum portum per quatuor menses cum medio b minus paucis diebus. si ergo fuerat jam e dissolutum, dissolvid secundo non potuit in adventu Grecorum. in quo modo si firmarent se, quod fuit dissolutum proprio consensu, cum ante illorum adventum e con- gregacio Ferrariensis erecta fuisset sub nomine concilii generalis sedente Basiliensi con- 20 cilio, negari non poterat juxta decretum „Sicut unica" 3 non generale concilium sed fuisse illam conventiculum scismaticorum. cumque ipse olim Eugenius princeps et caput esset congregacionis illius, dicere consequenter oportebat illum fore archiscismaticum. et rursus, cum jam fuisset synodali sentencia suspensus ab administracione papatus 4, quomodo fir- mare poterat congregacionem, cujus se gerebat pro capite, fore ycumenicum aut concilium 25 generale aut quod patres Basiliensis concilii tenerentur ire ad hujusmodi scismaticam con- gregacionem eidem presidente, qui per eos fuerat suspensus legittime a papatus admini- stracione? sicut igitur nullatenus poterat esse vera atque legittima dissolucio Basiliensis concilii tanquam facta ex plenitudine apostolice potestatis, commemorata quadruplici ra- cione (et quia contradictionem includeret et quia contineret multiplex dampnabile crimen so et quia introducens scisma in dei ecclesia et quia continens dampnatum errorem atque f heresim), sic eciam nec poterat vera et legittima esse tanquam facta suo proprio con- sensu in adventu Grecorum, et quia talis nunquam affuit assensus patrum dictam parcialem conclusionem antecedens concomitans vel subsequens et quia, si aliquorum fuit talis con- sensus, ille per eosdem fuit evacuatus ac eciam multipliciter per ipsum olim Eugenium. 35 5 10 [VII. Parcella septima: quod nature divinoque jure, ubi supremitas est judicii, fides nulla est minoris ad majorem partem. 17] At g vero quoniam ex adverso multo amplificabatur sermone, tanquam illi magne fuissent auctoritatis ideoque auctoribus parcialis conclusionis credendum esse pre a) ist in W korrigiert für continuat. b) R dimidio. c) om. W. d) om. R. e) BWR add. ct. f) BWR haben 40 heresim atque; daßs cin Wort ansgefallen scin könnte, ist im Hinblick anf den Wortlant der in art. I5 stehenden Disposition nicht wahrscheinlich. g) in BWR beginnt kurz vorher (ogl. ur. 357 art. II) cap. 17 mil der Uber- schrifl Septima parcella speculacione alta docet, ubi supremitas est judicii, nullatenus dandam esse fidem minori parti contra majorem, eciam spe futuri assensus condeliberancium vel tocius multitudinis aliorum, deque aperta iniquitate dicte parcialis conclusionis. 45 erwähnten Dekret der 19. Session enthalten. Vgl. auch Cecconi a. a. O. I, 2 pag. LXXXVIII-XCII. Am 30. Dezember 1437. Vgl. S. 697 Z. 37. 2 Vgl. Mansi 29, 147-151; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1028-1032; Hefele 7. 652-652 3 Vgl. S. 217 Anm. 3. 4 Vgl. das S. 237 Anm. 2 angeführte Dekret „Audivit omnis ecclesia“ der 31. Session vom 24. Januar 1438. 50
Strana 699
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 699 1441 multitudine patrum concilii illorumque gesta execucioni tradenda pocius, ex hiis, que pro synodali canone contra dictam parcialem conclusionem dicenda restabant, hoc in loco in- seritur id unum doctis viris attencius considerandum, quod repugnat evidenter intencioni scripture sacre ac naturali judicio racionis in simili casu dandam esse fidem paucis contra 5 multos. hoc autem ostenditur manifeste presupposito dumtaxat uno, quod apud omnes fideles, quam maxime eos, qui docti sunt, reputari debet notorie verum. id vero est, quod in ejusmodi allegacionum principio fuit multipliciter declaratum: supra gene- ralem synodum non esse aliquod tribunal in humanis, quod de ipsius actionibus auctoritative habeat judicare, si namque papa dicitur supremus 10 judex omnium Christianorum, cui summo pontifici omnem humanam creaturam subjectam esse est de necessitate salutis, generale autem concilium est judex pape, manifestum est ergo nullum tribunal in terris esse supra generale concilium. [18] hoc ergo existente vero, qui attendit ad modum ordinemque spiritualis et secularis judicii, manifeste cognoscit, quod tune minor pars cum majori pretendit habere comparacionem, quando confidit, quod, 15 facta a comparacione non quidem numeri ad numerum, quoniam in hac scit notorie supera- tam se fore, sed meriti ad meritum et zeli ad zelum, superior judex diffiniet per sen- tenciam hanc minoris numeri saniorem, illam vero majoris minus sanam partem fore (quemadmodum contingit in electionibus ad inferiores dignitates, quarum b confirmacio ad “ episcopum, similiter in electione episcopi, cujus confirmacio spectat ad metropoli- 20 tanum, vel cum metropolitani electio examinatur per primatem d patriarcham aut sum- mum pontificem, qui confirmare habet). aliquando eciam visum est circa electionem im- perii, quod summus pontifex facta examinacione diffinivit, que sanior aut minus sana pars censenda esset. itaque ibi consuevit disceptari de saniori aut minus sana parte, ubi adest recursus superioris judicis, ad quem pertinet diffinire, ubi vero ad superiorem 25 non consuevit fieri recursus, minor pars nunquam se audet comparare majori. patet hoc in capitulis religionum exemptarum. quod enim major pars diffinitorum agit, datur execucioni, quoniam ibi est supremum tribunal ordinis illius. similiter in capitulis exemptis cathedralium ecclesiarum, magis vero accomodum exemplum est in multis civitatibus im- perialibus, a quarum judiciis non recurritur ad imperatorem. propriissimum vero exem- so plum in magnis communitatibus e Ytalie, que non recognoscunt in temporalibus superio- rem: quantumcumque enim laborent prevalere, qui desiderant, ut in sua vota alios tra- hant, tamen, si facta deliberacione major numerus est opinionis contrarie, non audent se opponere execucioni. racio omnium supradictorum duplex est: et nature et juris divini. nature, quoniam, ut effectus sequatur, necesse est causam superhabundare virtute; quod 35 est tanquam maxima per se nota in philosophia naturali, a proporcione minoris equalitatis nunquam actione secuta, sed majoris. racio vero juris divini illa est: quia in re, que aliis debet nota esse multorumque tangit prejudicium vel interesse, ut alicui cre- datur, necesse est ab alio quam a semet ipso habere f testimonium, dicente Christo „si ego testimonium perhibeo de me ipso, testimonium meum non est verum" 1. si ergo salvator 40 noster deus ipse, qui mentiri non potuit, ut ei plene crederetur, sicut docet Johannes evangelista 2, allegavit quadruplex testimonium, videlicet patris sui ex nube testantis „hic est filius meus" 3, Johannis eciam baptiste 5 4, opera item, que faciebat (que nemo alius fecit), ac legem Moysi: quomodo, cum „omnis homo sit mendax“5, quisquam petit sibi März 28 45 n) W wiederholt quod facta. b) R quorum. c) ad — confirmacio ist in W am Rande nachgetragen. d) ist in W korrigiert für principulem. e) R comitatibus. f) BWR add. in. g) W baptista. Joh. 5, 31. Hier ist wohl an Joh. cap. 8 zu denken. 3 Vgl. Matth. 3, 17 und 17, 5; Marc. 9, 6; Luc. 9, 35. 4 Vermutlich ist Matth. 11, 7ff. gemeint. Vgl. auch Luc. 7, 24 ff. 5 Vgl. Ps. 115, 11; Röm. 3, 4.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 699 1441 multitudine patrum concilii illorumque gesta execucioni tradenda pocius, ex hiis, que pro synodali canone contra dictam parcialem conclusionem dicenda restabant, hoc in loco in- seritur id unum doctis viris attencius considerandum, quod repugnat evidenter intencioni scripture sacre ac naturali judicio racionis in simili casu dandam esse fidem paucis contra 5 multos. hoc autem ostenditur manifeste presupposito dumtaxat uno, quod apud omnes fideles, quam maxime eos, qui docti sunt, reputari debet notorie verum. id vero est, quod in ejusmodi allegacionum principio fuit multipliciter declaratum: supra gene- ralem synodum non esse aliquod tribunal in humanis, quod de ipsius actionibus auctoritative habeat judicare, si namque papa dicitur supremus 10 judex omnium Christianorum, cui summo pontifici omnem humanam creaturam subjectam esse est de necessitate salutis, generale autem concilium est judex pape, manifestum est ergo nullum tribunal in terris esse supra generale concilium. [18] hoc ergo existente vero, qui attendit ad modum ordinemque spiritualis et secularis judicii, manifeste cognoscit, quod tune minor pars cum majori pretendit habere comparacionem, quando confidit, quod, 15 facta a comparacione non quidem numeri ad numerum, quoniam in hac scit notorie supera- tam se fore, sed meriti ad meritum et zeli ad zelum, superior judex diffiniet per sen- tenciam hanc minoris numeri saniorem, illam vero majoris minus sanam partem fore (quemadmodum contingit in electionibus ad inferiores dignitates, quarum b confirmacio ad “ episcopum, similiter in electione episcopi, cujus confirmacio spectat ad metropoli- 20 tanum, vel cum metropolitani electio examinatur per primatem d patriarcham aut sum- mum pontificem, qui confirmare habet). aliquando eciam visum est circa electionem im- perii, quod summus pontifex facta examinacione diffinivit, que sanior aut minus sana pars censenda esset. itaque ibi consuevit disceptari de saniori aut minus sana parte, ubi adest recursus superioris judicis, ad quem pertinet diffinire, ubi vero ad superiorem 25 non consuevit fieri recursus, minor pars nunquam se audet comparare majori. patet hoc in capitulis religionum exemptarum. quod enim major pars diffinitorum agit, datur execucioni, quoniam ibi est supremum tribunal ordinis illius. similiter in capitulis exemptis cathedralium ecclesiarum, magis vero accomodum exemplum est in multis civitatibus im- perialibus, a quarum judiciis non recurritur ad imperatorem. propriissimum vero exem- so plum in magnis communitatibus e Ytalie, que non recognoscunt in temporalibus superio- rem: quantumcumque enim laborent prevalere, qui desiderant, ut in sua vota alios tra- hant, tamen, si facta deliberacione major numerus est opinionis contrarie, non audent se opponere execucioni. racio omnium supradictorum duplex est: et nature et juris divini. nature, quoniam, ut effectus sequatur, necesse est causam superhabundare virtute; quod 35 est tanquam maxima per se nota in philosophia naturali, a proporcione minoris equalitatis nunquam actione secuta, sed majoris. racio vero juris divini illa est: quia in re, que aliis debet nota esse multorumque tangit prejudicium vel interesse, ut alicui cre- datur, necesse est ab alio quam a semet ipso habere f testimonium, dicente Christo „si ego testimonium perhibeo de me ipso, testimonium meum non est verum" 1. si ergo salvator 40 noster deus ipse, qui mentiri non potuit, ut ei plene crederetur, sicut docet Johannes evangelista 2, allegavit quadruplex testimonium, videlicet patris sui ex nube testantis „hic est filius meus" 3, Johannis eciam baptiste 5 4, opera item, que faciebat (que nemo alius fecit), ac legem Moysi: quomodo, cum „omnis homo sit mendax“5, quisquam petit sibi März 28 45 n) W wiederholt quod facta. b) R quorum. c) ad — confirmacio ist in W am Rande nachgetragen. d) ist in W korrigiert für principulem. e) R comitatibus. f) BWR add. in. g) W baptista. Joh. 5, 31. Hier ist wohl an Joh. cap. 8 zu denken. 3 Vgl. Matth. 3, 17 und 17, 5; Marc. 9, 6; Luc. 9, 35. 4 Vermutlich ist Matth. 11, 7ff. gemeint. Vgl. auch Luc. 7, 24 ff. 5 Vgl. Ps. 115, 11; Röm. 3, 4.
Strana 700
700 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. credi in prejudicium aliorum, aliud quam proprium non habens testimonium? sic autem contingit illis, qui faciunt minorem, pretendentes se partem saniorem. quod utique po- sita specificacione facilius est videre commixte “ utendo prefatis duabus racionibus. data enim congregacione, que superiorem non recognoscit in b terris cujusque judicio alii obedire tenentur, quando in ea deliberant convenientes super declaracione veritatis et 5 justicie diffinicionec vel consulentes super agendis, aut ita est, quod omnes conveniunt in unam sentenciam aut nullus cum altero, sed quilibet dicit opinionem suam propriam singularem, aut sunt in duas sentencias per equales partes divisi, vel in unam plures et in aliam conveniunt pauciores. in primo nempe gradu, quandod omnes conveniunt, vir- tutis plenitudine in causa concurrente plenus effectus sequitur, hoc est integrum et irre- 10 fragabile judicium. unde prompto animo obediunt, qui tenentur obsequi, quando sciunt omnes congregatos plene deliberasse et fuisse in eandem sentenciam convenientes. in se- cundo autem casu, quando nichil determinate deliberant vel quilibet eorum habet pro- priam opinionem, nullus effectus recte sequi potest, quia ibi e nulla est causa aut suffi- ciens virtus in ea. dicitur autem nullam esse causam. singulus enim eorum per se non 15 facit congregacionem et, ubi quot capita tot sunt sensus, nullum est commune judicium. itaque, eciamsi dicatur respectu corporum congregacio, quia hujusmodi congregacionis nullus est communis vigor, nullus potest sequi effectus. quocirca nemo illorum, qui obedire consueverunt, tenetur aut vult hujusmodi singularibus opinionibus acquiescere, nec eciam posset, evangelio teste 1 neminem duobus dominis contraria precipientibus servire 20 posse, multoque minus quando multi sunt et contrarii. in tercio vero casu, ubi judicantes sunt per equales partes divisi in duas contrarias sentencias, dicendum fortassis non- nulli putarent, quia jam respectu illorum inter se diceretur congregacio aut commune ju- dicium et sic videretur concurrere causa vigoremque illi inesse, quod igitur effectus de- beat sequi ita, quod subditi teneantur acquiescere utriusque partis judicio vel alterius 25 tantum. sed qui attendit, intrinsecus manifeste cognoscit, quod nullus effectus ordinatus recte sequi potest. demonstrat hoc primum natura, que habet, ut a proporcione equalis virtutis actio in contrariis non sequatur. nam, quemadmodum notissimum est, ad hoc, ut contrariorum alterum alterum vincat, quod contrarie agit, necesse habet superhabundare virtute. dictat idem f sciencia canonica, que duorum neutrum censet electum, quamdiu so in eos equales voces concurrunt. concurrit in hoc similiter civilis sciencia, que proba- cionem illam judicat esse nullam, quando ceteris paribus super eadem re contrarie sunt attestaciones, ita quod par 5 est numerus testium nec se fide et auctoritate superexcedunt. favet eciam consideracioni huic sacra scriptura 2, cum rex Salomon judicavit, non esse credendum alicui duarum mulierum, que sibi invicem contrarie attestabantur pro filio vivo h 35 nec ulla earum allegabat nisi se ipsam in testimonium. in omnibus igitur istis effectus non sequitur, quoniam non est superhabundancia virtutis in causa, quando habent se ex- trema in equali proporcione. hinc i ergo evidencia racionis eciam in lumine nature com- pellit dicere, quod in quarto casu effectus a minori parte contra majorem non sequatur, videlicet quando in unam sentenciam plures, in aliam conveniunt pauciores. equidem si, 40 quando una pars equalis est alteri, illam non vincit, quomodo minor existens illam superabit? nam tunc causa superhabundat virtute, quando unum contrarium superat al- terum vigore suo. quod autem ab alio superatur, quoniam censetur prostratum et vic- tum succumbens illius actioni, pocius eidem pati quam agere convenit. unde tanquam non valens producere effectum judicium dicitur esse nullum illius partis, que ab alia 45 superatur numero et virtute. concurrit eciam in hoc illa causa secunda prima allegata, 144! März 28 a) W conmixto. b) Rinter res statl in terris. c) em.; BWR diffinicionem. d) R quoniam. e) Wubi. f) W item. g) R pax. h) ist in W korrigiert für unico. i) W huic. Matth. 6, 24. 2 Vgl. 3. Kön. 3, 16ff.
700 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. credi in prejudicium aliorum, aliud quam proprium non habens testimonium? sic autem contingit illis, qui faciunt minorem, pretendentes se partem saniorem. quod utique po- sita specificacione facilius est videre commixte “ utendo prefatis duabus racionibus. data enim congregacione, que superiorem non recognoscit in b terris cujusque judicio alii obedire tenentur, quando in ea deliberant convenientes super declaracione veritatis et 5 justicie diffinicionec vel consulentes super agendis, aut ita est, quod omnes conveniunt in unam sentenciam aut nullus cum altero, sed quilibet dicit opinionem suam propriam singularem, aut sunt in duas sentencias per equales partes divisi, vel in unam plures et in aliam conveniunt pauciores. in primo nempe gradu, quandod omnes conveniunt, vir- tutis plenitudine in causa concurrente plenus effectus sequitur, hoc est integrum et irre- 10 fragabile judicium. unde prompto animo obediunt, qui tenentur obsequi, quando sciunt omnes congregatos plene deliberasse et fuisse in eandem sentenciam convenientes. in se- cundo autem casu, quando nichil determinate deliberant vel quilibet eorum habet pro- priam opinionem, nullus effectus recte sequi potest, quia ibi e nulla est causa aut suffi- ciens virtus in ea. dicitur autem nullam esse causam. singulus enim eorum per se non 15 facit congregacionem et, ubi quot capita tot sunt sensus, nullum est commune judicium. itaque, eciamsi dicatur respectu corporum congregacio, quia hujusmodi congregacionis nullus est communis vigor, nullus potest sequi effectus. quocirca nemo illorum, qui obedire consueverunt, tenetur aut vult hujusmodi singularibus opinionibus acquiescere, nec eciam posset, evangelio teste 1 neminem duobus dominis contraria precipientibus servire 20 posse, multoque minus quando multi sunt et contrarii. in tercio vero casu, ubi judicantes sunt per equales partes divisi in duas contrarias sentencias, dicendum fortassis non- nulli putarent, quia jam respectu illorum inter se diceretur congregacio aut commune ju- dicium et sic videretur concurrere causa vigoremque illi inesse, quod igitur effectus de- beat sequi ita, quod subditi teneantur acquiescere utriusque partis judicio vel alterius 25 tantum. sed qui attendit, intrinsecus manifeste cognoscit, quod nullus effectus ordinatus recte sequi potest. demonstrat hoc primum natura, que habet, ut a proporcione equalis virtutis actio in contrariis non sequatur. nam, quemadmodum notissimum est, ad hoc, ut contrariorum alterum alterum vincat, quod contrarie agit, necesse habet superhabundare virtute. dictat idem f sciencia canonica, que duorum neutrum censet electum, quamdiu so in eos equales voces concurrunt. concurrit in hoc similiter civilis sciencia, que proba- cionem illam judicat esse nullam, quando ceteris paribus super eadem re contrarie sunt attestaciones, ita quod par 5 est numerus testium nec se fide et auctoritate superexcedunt. favet eciam consideracioni huic sacra scriptura 2, cum rex Salomon judicavit, non esse credendum alicui duarum mulierum, que sibi invicem contrarie attestabantur pro filio vivo h 35 nec ulla earum allegabat nisi se ipsam in testimonium. in omnibus igitur istis effectus non sequitur, quoniam non est superhabundancia virtutis in causa, quando habent se ex- trema in equali proporcione. hinc i ergo evidencia racionis eciam in lumine nature com- pellit dicere, quod in quarto casu effectus a minori parte contra majorem non sequatur, videlicet quando in unam sentenciam plures, in aliam conveniunt pauciores. equidem si, 40 quando una pars equalis est alteri, illam non vincit, quomodo minor existens illam superabit? nam tunc causa superhabundat virtute, quando unum contrarium superat al- terum vigore suo. quod autem ab alio superatur, quoniam censetur prostratum et vic- tum succumbens illius actioni, pocius eidem pati quam agere convenit. unde tanquam non valens producere effectum judicium dicitur esse nullum illius partis, que ab alia 45 superatur numero et virtute. concurrit eciam in hoc illa causa secunda prima allegata, 144! März 28 a) W conmixto. b) Rinter res statl in terris. c) em.; BWR diffinicionem. d) R quoniam. e) Wubi. f) W item. g) R pax. h) ist in W korrigiert für unico. i) W huic. Matth. 6, 24. 2 Vgl. 3. Kön. 3, 16ff.
Strana 701
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 331-355. 701 quia pars major censetur aliunde habere testimonium. quando enim judicantes sive quo- modolibet asserentes duas contrarias sentencias sunt sibi invicem pares numero et vir- tute, quia hujusmodi se habent in equali proporcione ad commune judicium, invicem comparantur, velut essent due persone sibimet contradicentes. nemo est autem, qui 5 dicat, si aliunde non juvatur, uni contra alium esse credendum. est namque dicendum tale testimonium proprium sive dumtaxat unius, sacra scriptura manifeste diffiniente 1, quod „ad unius testimonium nullus condempnabitur". unde alibi 2 dicit „nemo occidetur uno contra se dicente testimonium", causa vero illa est, quoniam est paritas sive equa- litas testimonii in contradiccione. quilibet enim bene cupiens existimari de accionibus 10 suis, ut communiter, non contra se sed pro se exhibet testimonium. quando autem non est nisi unus testis in contrarium, quoniam est paritas testimonii in contradictione nec habet, a quo vincatur, hinc divina sentencia nos docet, quod ad unius testimonium nullus condempnetur. jamque dicit commune proverbium, quod „dictum unius est dictum nul- liusa". quod ideo dicitur, quia ex eo plene sequi non debet aut potest effectus. ubi 15 autem in eadem congregacione deliberantes in duas contrarias sentencias sunt per equales partes divisi, ut, quod illi dicunt justum et verum, hii asserant iniquum et falsum, una pars contra aliam non habet nisi proprium testimonium. utraque enim pretendit se vi- disse ac plene ruminasse omnia, que faciunt ad causam. tunc igitur, quia censentur stare quasi b unus contra alterum nec una pars contra alteram aliunde juvatur, quelibet 20 de se ipsa censetur perhibere testimonium. ....“ reputatur tanquam solum unius, secun- dum predicta est inefficax et invalidum, et sic ab eo sequi non debet effectus. quando vero una pars alteram superat, ita quod se habent tanquam pars et totum, quia super- excrescentes medietati, testimonium perhibent huic medietati. illi igitur, cui a super- excrescentibus testimonium perhibetur, quoniam alii medietati comparata censetur aliunde 25 testimonium habere, ideo est credendum, „quia“, ut scriptura dicit3, „duorum hominum testimonium verum est". hec certe est doctrina salvatoris 4 contra scribas et Phariseos: „et si judico d ego, judicium meum verum est, quia solus non sum, sed ego et, qui misit me, pater, et in lege vestrae scriptum est, quia duorum hominum testimonium verum est. ego sum, qui testimonium perhibeo de me ipso, et testimonium perhibet de me, qui 3o misit me, pater." itaque censuit divina sentencia, ut proprium testimonium tunc sit va- lidum, quando aliunde juvatur. quando vero in tantum juvatur, quod superat duplo vel triplo, tunc voluit, quod absque comparacione vel excepcione effectus sequatur. dicit enim „non stabit testis unus contra aliquem, quidquid illud f peccati et facinoris fuerit, sed in ore duorum vel trium testium stabit omne verbum" 5. quam sentenciam salvator 35 noster posuit in evangelio, cum inquit „adhibe tecum unum vel duos, ut in 5 ore duorum vel trium testium stet h omne verbum"6. quando igitur proprium testimonium superatur a duplo vel triplo, dummodo illa duo vel tria digna sint i testimonia, censuit divinus sermo, quod absque excepcione vel comparacione sequatur judicium. dicit namque „in ore duorum vel trium stabit omne verbum". ex ista racione inconvincibili humana jura 40 ordinaverunt id, quod supra extitit allegatum, quod, ubi concurrunt due partes supra unam, illa, que exceditur duplo, non debet k se comparare, tanquam sit sanior. et hec est racio in electione pape 1, quod, licet examinacio ejus pertineat ad generale concilium, ut si duo contra fas de papatu contenderent, tamen, quando conveniunt due partes in 144! März 28 45 a) ist in W am Rande nachgetragen. b) desgleichen. c) in BWR ist hier zwar keine Lücke, aber man erkennt ohne weiteres, daſt zwischen testimonium und reputatur irgend stwas en ergänsen ist; vermutlich hat der Abschreiber van Segovias Handexemplar eine ganze Zeile übersprungen. d) R judicio. e) B nostra. f) Rilli. g) R more stati in ore. h) ist in W korrigiert für stabit. i) W sunt. k) R stellt um se debet. 1) R om. pape — electione. 50 3 Num. 35, 30. Deuteron. 17, 6. Joh. 8, 17. Deutsche Reichstags-Akten XV. 6 Joh. 8, 16-18. Deuteron. 19, 15. Matth. 18, 16. 89
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 331-355. 701 quia pars major censetur aliunde habere testimonium. quando enim judicantes sive quo- modolibet asserentes duas contrarias sentencias sunt sibi invicem pares numero et vir- tute, quia hujusmodi se habent in equali proporcione ad commune judicium, invicem comparantur, velut essent due persone sibimet contradicentes. nemo est autem, qui 5 dicat, si aliunde non juvatur, uni contra alium esse credendum. est namque dicendum tale testimonium proprium sive dumtaxat unius, sacra scriptura manifeste diffiniente 1, quod „ad unius testimonium nullus condempnabitur". unde alibi 2 dicit „nemo occidetur uno contra se dicente testimonium", causa vero illa est, quoniam est paritas sive equa- litas testimonii in contradiccione. quilibet enim bene cupiens existimari de accionibus 10 suis, ut communiter, non contra se sed pro se exhibet testimonium. quando autem non est nisi unus testis in contrarium, quoniam est paritas testimonii in contradictione nec habet, a quo vincatur, hinc divina sentencia nos docet, quod ad unius testimonium nullus condempnetur. jamque dicit commune proverbium, quod „dictum unius est dictum nul- liusa". quod ideo dicitur, quia ex eo plene sequi non debet aut potest effectus. ubi 15 autem in eadem congregacione deliberantes in duas contrarias sentencias sunt per equales partes divisi, ut, quod illi dicunt justum et verum, hii asserant iniquum et falsum, una pars contra aliam non habet nisi proprium testimonium. utraque enim pretendit se vi- disse ac plene ruminasse omnia, que faciunt ad causam. tunc igitur, quia censentur stare quasi b unus contra alterum nec una pars contra alteram aliunde juvatur, quelibet 20 de se ipsa censetur perhibere testimonium. ....“ reputatur tanquam solum unius, secun- dum predicta est inefficax et invalidum, et sic ab eo sequi non debet effectus. quando vero una pars alteram superat, ita quod se habent tanquam pars et totum, quia super- excrescentes medietati, testimonium perhibent huic medietati. illi igitur, cui a super- excrescentibus testimonium perhibetur, quoniam alii medietati comparata censetur aliunde 25 testimonium habere, ideo est credendum, „quia“, ut scriptura dicit3, „duorum hominum testimonium verum est". hec certe est doctrina salvatoris 4 contra scribas et Phariseos: „et si judico d ego, judicium meum verum est, quia solus non sum, sed ego et, qui misit me, pater, et in lege vestrae scriptum est, quia duorum hominum testimonium verum est. ego sum, qui testimonium perhibeo de me ipso, et testimonium perhibet de me, qui 3o misit me, pater." itaque censuit divina sentencia, ut proprium testimonium tunc sit va- lidum, quando aliunde juvatur. quando vero in tantum juvatur, quod superat duplo vel triplo, tunc voluit, quod absque comparacione vel excepcione effectus sequatur. dicit enim „non stabit testis unus contra aliquem, quidquid illud f peccati et facinoris fuerit, sed in ore duorum vel trium testium stabit omne verbum" 5. quam sentenciam salvator 35 noster posuit in evangelio, cum inquit „adhibe tecum unum vel duos, ut in 5 ore duorum vel trium testium stet h omne verbum"6. quando igitur proprium testimonium superatur a duplo vel triplo, dummodo illa duo vel tria digna sint i testimonia, censuit divinus sermo, quod absque excepcione vel comparacione sequatur judicium. dicit namque „in ore duorum vel trium stabit omne verbum". ex ista racione inconvincibili humana jura 40 ordinaverunt id, quod supra extitit allegatum, quod, ubi concurrunt due partes supra unam, illa, que exceditur duplo, non debet k se comparare, tanquam sit sanior. et hec est racio in electione pape 1, quod, licet examinacio ejus pertineat ad generale concilium, ut si duo contra fas de papatu contenderent, tamen, quando conveniunt due partes in 144! März 28 45 a) ist in W am Rande nachgetragen. b) desgleichen. c) in BWR ist hier zwar keine Lücke, aber man erkennt ohne weiteres, daſt zwischen testimonium und reputatur irgend stwas en ergänsen ist; vermutlich hat der Abschreiber van Segovias Handexemplar eine ganze Zeile übersprungen. d) R judicio. e) B nostra. f) Rilli. g) R more stati in ore. h) ist in W korrigiert für stabit. i) W sunt. k) R stellt um se debet. 1) R om. pape — electione. 50 3 Num. 35, 30. Deuteron. 17, 6. Joh. 8, 17. Deutsche Reichstags-Akten XV. 6 Joh. 8, 16-18. Deuteron. 19, 15. Matth. 18, 16. 89
Strana 702
702 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 electione, voluit jus !, quod absque omni excepcione inexpectato superioris tribunalis ju- dicio obediretur illi tanquam pape, in quem due partes cardinalium eligencium conveni- rent. et ita communiter in aliis casibus. secus autem dicendum esset, quando in minori proporcione quam duplo ab alia excederetur. quia enim tunc non excedit ad gradum, quem jus divinum prefixit, locum habere possunt comparaciones. quod est verum, ut 5 predictum est, quando desuper eminet auctoritas judicii. in illo enim possunt vel ex- hiberi attestaciones vel exhibite plenius examinari. quando vero supremum tribunal fecerit judicium, tunc voluit absque omni excepcione, ut effectus sequatur. dixit enim post ha- bita duo inferiora, scilicet solius et duorum vel trium testium, „die ecclesie, et si eccle- siam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus" 2. itaque a ex victoria testimonii 10 concurrente judicio non est facienda jam comparacio. unde qui judicare habent, quando tenent auctoritatem supremam judicii, si non sunt conformes, quoniam, ut declaratum est, tunc habent se tanquam contraria attestantes nec restat aliud tribunal, in quo exhiberi sive examinari debeant attestaciones, necesse habent, si b volunt, ut credatur eorum ju- dicio, quod superhabundent in testimonio, ita ut dici possit de parte, que pretendit suo 15 obediri judicio, quemadmodum Christus de se ipso „et si judico ego, judicium meum verum est, quia solus non sum, sed ego et, qui misit me, pater“3. est namque necesse superhabundare testimonium, quatenus ex proporcione majoris virtutis sequi possit effectus. nam quamdiu in contraria paritate persistunt, nulla rite egreditur actio. ex premissis, que in lumine nature adeo evidencia sunt, ut illis resistere nequeat humanus intellectus, 20 notorie jam apparet in synodali judicio minori parti contra majorem non esse creden- dum. [19] apparet eciam evidenter iniquitas dicte parcialis conclusionis lega- torum olim Eugenii suorumque favencium. si namque evidencia racionis irrefragabiliter docet, quando in libera congregacione, quemadmodum est synodus generalis, deliberantes in duas contrarias sentencias sunt per equales partes divisi, quod ipsorum judicium est nullum 25 nec unius partis judicio contra alterius sentenciam est credendum, quomodo ergo allegare audent sibi esse credendum, ubi ipsi cum omnibus adherentibus suis non fuerunt in equali numero cum aliis conjudicantibus? ubi denique fuerunt superati a suis conjudicantibus superhabundante c testimonio proporcioneque d majoris virtutis nedum personarum numero sed dignitatum, pluribus patriarchis archiepiscopis episcopis abbatibus doctoribusque e divini so et humani juris pro synodali quam parciali legatorum conclusione sistentibus? ubi demum fuerunt superati eciam in duplo, quo casu divinum et humanum jus‘ censuit locum non habere comparaciones eciam in inferioribus judiciis? ubi rursus fuerunt superati a con- judicantibus eciam triplo et quadruplo? locum igitur habere minime potest comparacio sua, quam pretendunt. nusquam etenim legitur et, quod gravius fortasse, nunquam visa 35 fuit tanta « proprii judicii presumpcio, ut pauciores contra multitudinem patrum in eodem loco ausi fuerint nominare se generale concilium, quemadmodum dicti legati cum paucis faventibus suis. quorum nonnulli excusare id voluerunt dicentes se legittime facere op- ponendo se multitudini patrum, quia presumebant, quod patres concilii eisdem postmodum adhererent quodque tota Christiana religio judicaret pro eis ideoque, etsi deficeret eis 40 numerus patrum conjudicancium, quia tunc erant pauciores, tamen non deficeret eis virtus non quidem tunc adessens sed futura, itaque sub spe illius superhabundantis testimonii presumpti licebat eis se synodum nominare. quantum vero ad hec, non facta disgressione circa materiam superioritatis, pro responso ad hujusmodi duas allegaciones attendendum primo est illud commune dictum „tene certum et dimitte incertum". certum namque tunc 45 a) BR ita quod. b) cm.; BWR qui. cl cm.; BWR superhabundanti. d) int in W korrigiert für proporciones. e) que ist in W nachträglich hinzngefügt. 1) desglrichen. g) U tanti. Vgl. c. 6 de electione et electi potestate X. I. 6. Matth. 18, 17. 3Vgl. S. 701 Z. 27.
702 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 electione, voluit jus !, quod absque omni excepcione inexpectato superioris tribunalis ju- dicio obediretur illi tanquam pape, in quem due partes cardinalium eligencium conveni- rent. et ita communiter in aliis casibus. secus autem dicendum esset, quando in minori proporcione quam duplo ab alia excederetur. quia enim tunc non excedit ad gradum, quem jus divinum prefixit, locum habere possunt comparaciones. quod est verum, ut 5 predictum est, quando desuper eminet auctoritas judicii. in illo enim possunt vel ex- hiberi attestaciones vel exhibite plenius examinari. quando vero supremum tribunal fecerit judicium, tunc voluit absque omni excepcione, ut effectus sequatur. dixit enim post ha- bita duo inferiora, scilicet solius et duorum vel trium testium, „die ecclesie, et si eccle- siam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus" 2. itaque a ex victoria testimonii 10 concurrente judicio non est facienda jam comparacio. unde qui judicare habent, quando tenent auctoritatem supremam judicii, si non sunt conformes, quoniam, ut declaratum est, tunc habent se tanquam contraria attestantes nec restat aliud tribunal, in quo exhiberi sive examinari debeant attestaciones, necesse habent, si b volunt, ut credatur eorum ju- dicio, quod superhabundent in testimonio, ita ut dici possit de parte, que pretendit suo 15 obediri judicio, quemadmodum Christus de se ipso „et si judico ego, judicium meum verum est, quia solus non sum, sed ego et, qui misit me, pater“3. est namque necesse superhabundare testimonium, quatenus ex proporcione majoris virtutis sequi possit effectus. nam quamdiu in contraria paritate persistunt, nulla rite egreditur actio. ex premissis, que in lumine nature adeo evidencia sunt, ut illis resistere nequeat humanus intellectus, 20 notorie jam apparet in synodali judicio minori parti contra majorem non esse creden- dum. [19] apparet eciam evidenter iniquitas dicte parcialis conclusionis lega- torum olim Eugenii suorumque favencium. si namque evidencia racionis irrefragabiliter docet, quando in libera congregacione, quemadmodum est synodus generalis, deliberantes in duas contrarias sentencias sunt per equales partes divisi, quod ipsorum judicium est nullum 25 nec unius partis judicio contra alterius sentenciam est credendum, quomodo ergo allegare audent sibi esse credendum, ubi ipsi cum omnibus adherentibus suis non fuerunt in equali numero cum aliis conjudicantibus? ubi denique fuerunt superati a suis conjudicantibus superhabundante c testimonio proporcioneque d majoris virtutis nedum personarum numero sed dignitatum, pluribus patriarchis archiepiscopis episcopis abbatibus doctoribusque e divini so et humani juris pro synodali quam parciali legatorum conclusione sistentibus? ubi demum fuerunt superati eciam in duplo, quo casu divinum et humanum jus‘ censuit locum non habere comparaciones eciam in inferioribus judiciis? ubi rursus fuerunt superati a con- judicantibus eciam triplo et quadruplo? locum igitur habere minime potest comparacio sua, quam pretendunt. nusquam etenim legitur et, quod gravius fortasse, nunquam visa 35 fuit tanta « proprii judicii presumpcio, ut pauciores contra multitudinem patrum in eodem loco ausi fuerint nominare se generale concilium, quemadmodum dicti legati cum paucis faventibus suis. quorum nonnulli excusare id voluerunt dicentes se legittime facere op- ponendo se multitudini patrum, quia presumebant, quod patres concilii eisdem postmodum adhererent quodque tota Christiana religio judicaret pro eis ideoque, etsi deficeret eis 40 numerus patrum conjudicancium, quia tunc erant pauciores, tamen non deficeret eis virtus non quidem tunc adessens sed futura, itaque sub spe illius superhabundantis testimonii presumpti licebat eis se synodum nominare. quantum vero ad hec, non facta disgressione circa materiam superioritatis, pro responso ad hujusmodi duas allegaciones attendendum primo est illud commune dictum „tene certum et dimitte incertum". certum namque tunc 45 a) BR ita quod. b) cm.; BWR qui. cl cm.; BWR superhabundanti. d) int in W korrigiert für proporciones. e) que ist in W nachträglich hinzngefügt. 1) desglrichen. g) U tanti. Vgl. c. 6 de electione et electi potestate X. I. 6. Matth. 18, 17. 3Vgl. S. 701 Z. 27.
Strana 703
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355 703 erat (gloria" omnipotenti deo, qui tam numerose auxit populum Christianum!), non esse b 1441 März 28 facile, immo communiter impossibile, super illa re, que acceleracione indigebat, in mis- sione galearum utrum bene fieret vel male, haberi in promptu testimonium universalis ecclesie disperse per orbem pro justificacione dicte parcialis conclusionis. certum est item, quod synodus generalis non tenetur requirere ad suas diffiniciones judicia Christianorum, qui sunt per orbem dispersi, sed pocius omnes et singuli fideles, eciam qui papalis est dignitatis, tenentur acquiescere judicio generalis concilii. certum est preterea primum testimonium de futura adhesione multitudinis patrum, si illud futurum esse presumebant, defuisse eis. etenim non solum alii patres concilii non acquieverunt sue parciali con- 10 clusioni, sed quatuor aut tres partes illorum, qui primum eis adherebant, animadvertentes iniquitatem, ad quam tendebatur, videlicet reprobacionem veritatis declarate in concilio Constanciensi, a dicta parciali conclusione recesserunt synodali adherentes decreto. certum est denique, quod Christiana religio eciam post adventum Grecorum non approbavit con- venticulum eorum, quoniam, ut dictum est, qui erant de aliis nacionibus, in sancta Basi- 15 liensi synodo permanserunt, similiter et de Ytalia pro parte maxima. itaque defecit utrumque salutare eorum, quod presumebant affuturum. unde non adauctum sed eciam diminutum fuit illud modicum, quod primo habebant, proprium testimonium. [20] sed omisso de hiis dicere plura, quantum ad apparenciam racionis allegate per eos, quod sub spe superhabundantis testimonii futuri licuit resistere sentencie majoris partis, 2o quanti sit periculi, palam est agnosci. illud enim supra commemoratum, quod, ut alicui credatur, necesse habet ultra proprium aliunde ferre testimonium, intelligendum est stante duplici condicione, videlicet si fuerit testimonium illius generis vel nature, ut comparare se possit illi testimonio, per quod superatur, utque illud testimonium habeatur, priusquam finiatur judicium. testimonia enim post finitum judicium non admittuntur. 25 exemplificatur exordiendo a superiori. etenim si quis per se aut alter pro eo, eciam ipso non procurante, post mortem summi pontificis a prelatis doctoribus aliisque curtesanis, qui essent e in majori numero quam due partes cardinalium, obtinuisset d nominacionem ad papatum exhiberetque in conclavi sigilla aut subscripciones eorum, sie tercia pars cardinalium contra duas partes ex hujusmodi nominacionibus! se vellent juvare, nulli dubium, quod 3o istud non reputaretur condignum testimonium ad hoc, ut testimonium duarum parcium ab illo 5 superari diceretur. non enim est testimonium ejusdem generis aut nature, quia non illis prelatis aut doctoribus sed cardinalibus competit electionis judicium. unde si post exitum conclavis pauciores illi vellent hujusmodi alterius generis testimoniis se juvare, tanquam sedicionem agentes non permitterentur prosequi. eodem modo licet exemplificare 35 circa electionem imperii, quod standum est majori parti electorum, eciamsi minor pars osten- deret testimonia contraria aliorum prelatorum aut principum, ita est rursus circa diffi- nicionem justicie, pote in auditoribus rote. eciamsi minor pars haberet pro se consilia multorum juris peritorum ostensisque illis, nichilominus auditores pro majori parte diffini- rent contrarium, quia ad illos consilia, ad istos vero diffiniciones causarum spectant. simile 40 preterea est in quovis supremo seculari judicio. si igitur vere ita est, quod testimonia aliorum multorum, quando non sunt ejusdem nature vel auctoritatis, eciam priús ostensa, non sunt tanti ponderis, ut minor pars prevalere possit majori parti conjudicancium, quid ergo dicendum est, quando minor pars non ostendit hujusmodi testimonia, sed dicit se presumere, quod illa in futurum habebit? manifestum est enim, quod finito judicio, 45 eciamsi magna multitudo aliorum dicat contrarium, utpote quod talis non est dignus ad papatum vel imperium aut quod sentencia sit iniqua, que diffinita sunt, mandantur h execucioni, non obstantibus quorumlibet oblocucionibus; immo resistentes per justiciam puniuntur, sic igitur lucidissime intueri quilibet potest iniquitatem dicte parcialis con- 50 a) BWegloriam. b) ist in W korrigiert für est. c) Werant. d) em.; BWR obtinuissent. e) W sed. f) ist in W korrigiert für nucionibus ; R nacionibus. g) Rilla. h) cm.; BWR mandutur. 89*)
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355 703 erat (gloria" omnipotenti deo, qui tam numerose auxit populum Christianum!), non esse b 1441 März 28 facile, immo communiter impossibile, super illa re, que acceleracione indigebat, in mis- sione galearum utrum bene fieret vel male, haberi in promptu testimonium universalis ecclesie disperse per orbem pro justificacione dicte parcialis conclusionis. certum est item, quod synodus generalis non tenetur requirere ad suas diffiniciones judicia Christianorum, qui sunt per orbem dispersi, sed pocius omnes et singuli fideles, eciam qui papalis est dignitatis, tenentur acquiescere judicio generalis concilii. certum est preterea primum testimonium de futura adhesione multitudinis patrum, si illud futurum esse presumebant, defuisse eis. etenim non solum alii patres concilii non acquieverunt sue parciali con- 10 clusioni, sed quatuor aut tres partes illorum, qui primum eis adherebant, animadvertentes iniquitatem, ad quam tendebatur, videlicet reprobacionem veritatis declarate in concilio Constanciensi, a dicta parciali conclusione recesserunt synodali adherentes decreto. certum est denique, quod Christiana religio eciam post adventum Grecorum non approbavit con- venticulum eorum, quoniam, ut dictum est, qui erant de aliis nacionibus, in sancta Basi- 15 liensi synodo permanserunt, similiter et de Ytalia pro parte maxima. itaque defecit utrumque salutare eorum, quod presumebant affuturum. unde non adauctum sed eciam diminutum fuit illud modicum, quod primo habebant, proprium testimonium. [20] sed omisso de hiis dicere plura, quantum ad apparenciam racionis allegate per eos, quod sub spe superhabundantis testimonii futuri licuit resistere sentencie majoris partis, 2o quanti sit periculi, palam est agnosci. illud enim supra commemoratum, quod, ut alicui credatur, necesse habet ultra proprium aliunde ferre testimonium, intelligendum est stante duplici condicione, videlicet si fuerit testimonium illius generis vel nature, ut comparare se possit illi testimonio, per quod superatur, utque illud testimonium habeatur, priusquam finiatur judicium. testimonia enim post finitum judicium non admittuntur. 25 exemplificatur exordiendo a superiori. etenim si quis per se aut alter pro eo, eciam ipso non procurante, post mortem summi pontificis a prelatis doctoribus aliisque curtesanis, qui essent e in majori numero quam due partes cardinalium, obtinuisset d nominacionem ad papatum exhiberetque in conclavi sigilla aut subscripciones eorum, sie tercia pars cardinalium contra duas partes ex hujusmodi nominacionibus! se vellent juvare, nulli dubium, quod 3o istud non reputaretur condignum testimonium ad hoc, ut testimonium duarum parcium ab illo 5 superari diceretur. non enim est testimonium ejusdem generis aut nature, quia non illis prelatis aut doctoribus sed cardinalibus competit electionis judicium. unde si post exitum conclavis pauciores illi vellent hujusmodi alterius generis testimoniis se juvare, tanquam sedicionem agentes non permitterentur prosequi. eodem modo licet exemplificare 35 circa electionem imperii, quod standum est majori parti electorum, eciamsi minor pars osten- deret testimonia contraria aliorum prelatorum aut principum, ita est rursus circa diffi- nicionem justicie, pote in auditoribus rote. eciamsi minor pars haberet pro se consilia multorum juris peritorum ostensisque illis, nichilominus auditores pro majori parte diffini- rent contrarium, quia ad illos consilia, ad istos vero diffiniciones causarum spectant. simile 40 preterea est in quovis supremo seculari judicio. si igitur vere ita est, quod testimonia aliorum multorum, quando non sunt ejusdem nature vel auctoritatis, eciam priús ostensa, non sunt tanti ponderis, ut minor pars prevalere possit majori parti conjudicancium, quid ergo dicendum est, quando minor pars non ostendit hujusmodi testimonia, sed dicit se presumere, quod illa in futurum habebit? manifestum est enim, quod finito judicio, 45 eciamsi magna multitudo aliorum dicat contrarium, utpote quod talis non est dignus ad papatum vel imperium aut quod sentencia sit iniqua, que diffinita sunt, mandantur h execucioni, non obstantibus quorumlibet oblocucionibus; immo resistentes per justiciam puniuntur, sic igitur lucidissime intueri quilibet potest iniquitatem dicte parcialis con- 50 a) BWegloriam. b) ist in W korrigiert für est. c) Werant. d) em.; BWR obtinuissent. e) W sed. f) ist in W korrigiert für nucionibus ; R nacionibus. g) Rilla. h) cm.; BWR mandutur. 89*)
Strana 704
704 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! Mürz 28 clusionis quodque dicti legati et sui, cum excederentur in quadruplo ab aliis conjudican- tibus, non potuerunt se dicere saniorem partem, ipsorumque judicium ob defectum vir- tutis in causa esse notorie nullum et irritum nec juvare se potuisse presumendo de aliorum testimonio sibi affuturo. quocirca omnibus lucet a evidenter, quam sancte fuit diffinitum in Niceno concilio 1, quod obtineat plurimorum sentencia sacerdotum, quando a communi consensu pauci animositate ducti contradicunt. [21] sed et illud silencio preterire non decet, quod principales fautores dicte parcialis conclusionis non presumebant de futuro testimonio, hoc est de accessu patrum concilii in adventu Grecorum, videlicet quod irent ad locum, de quo per eos fiebat mencio. equidem Johannes ipse olim archiepiscopus Tarentinus, conclusionis hujus parcialis quasi primus actor, contrarium presenciebat et 10 ex intencione facere voluit scissuram ecclesie. dicit enim sic in litteris 2 pro illo tempore ex Basilea ad Eugenium destinatis ac per eum pro suis recognitis: „credat michi sanc- titas vestra, eciam advenientibus Grecis difficile erit nos hinc recedere sine scissura. video dominum legatum magni animi eo tempore ad transferendum concilium et fulminandum censuras contra rebelles, qui erantb pars major in duplo.“ ecce quam manifeste ostendit, 15 se ex intencione voluisse scissuram facere quodque eciam in adventu Grecorum non sperabant auxilium superhabundantis testimonii pro eorum parciali conclusione. et quod maximum est, confitetur veritatem. nam dicit, quod eciam tempore illo contra suam par- cialem conclusionem esset major pars in duplo, ita quod proprio testimonio pars sua non se poterat comparare, tanquam sanior esset, superata a duplo majori. patet igitur plus 20 quam evidenter ex premissis, quod nulla subsistit racione assercio illa minus juste con- siderata, vigore dicte parcialis conclusionis translatum fuisse Basiliense concilium in Yta- liam suo proprio consensu, contrario perspicue constante ex precedentibus illam con- comitantibus et subsequentibus. 5 1144II März 28 [VIII. Parcella octava: de justa deposicione Eugenii pape et electione canonica Felicis quinti.] [22) Die“ autem predicta 28. marcii Johannes ipse, qui annotatas superius prosecutus d de mane fuerat allegaciones, circa secundam horam post meridiem primum exposuit, quam conceperat, proposicionem, etsie ordinarie, prout sibi nunciatum extitit ex parte congregatorum diete, fuerat illi audiencia concessa, per quot dies vellet et per tres 30 horas singulo mane 3. erat autem proposicio ipsa per modum narracionis casus, quo- modo in magnis allegacionibus, quoniam ex facto jus oritur, fieri solet, quantum ad sub- stancialia saltem suo ex tenore justiciam synodalem de processu contra olim Eugenium factam explicans, similiter et electionem canonicam Felicis pape quinti. [23] que compendii gracia et quoniam in proximis collectionibus 4 multa de- 35 super hiis scripta reperiuntur, non ut scripta vel tunc enunciata sed titulatim hoc in loco commemorantur: quod inicium omnium differenciarum inter concilium Basiliense et ipsum olim Eugenium fuerat propterea, quod contraveniret decretis synodorum Constanciensis et Basiliensis; quod summus pontifex observare tenetur canones synodales, alias pacem in ecclesia haberi non posse; quod olim Eugenius multipliciter approbasset decreta Ba-40 siliensis concilii; quod tempore, quo synodus erat in sua plenitudine, eciam per suos 25 a) em.; BWR licet. b) em.; BUR erunt. c) in BWR beginnt hier cap. 18 mil der Uberschrift Octava parcella compendiosa gestorum relatione justificat deposicionem olim Eugenii electionemque Felicis pape quinti, circumstanciis notificantibus sanctum fuisse propositum ejus in acceptando, responsioneque data contrariis objectis concludit omniphariam obligatos esse prelatos Germanieque principes acceptare requisiciones concilii, 45 nullatenus excusantibus eos juramentis super neutralitate factis. d) W persecutus. e) em.; BW si ; R se ordinare stall si ordinarie. Vgl. S. 678 Anm. 8. Der Brief war vom 15. Juni 1437 datiert. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 18 (a. a. O. 2, 985). 1 3 Vgl. nr. 357 art. 3a. D. i. in den einzelnen Büchern von Segovias Chronik. 50
704 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! Mürz 28 clusionis quodque dicti legati et sui, cum excederentur in quadruplo ab aliis conjudican- tibus, non potuerunt se dicere saniorem partem, ipsorumque judicium ob defectum vir- tutis in causa esse notorie nullum et irritum nec juvare se potuisse presumendo de aliorum testimonio sibi affuturo. quocirca omnibus lucet a evidenter, quam sancte fuit diffinitum in Niceno concilio 1, quod obtineat plurimorum sentencia sacerdotum, quando a communi consensu pauci animositate ducti contradicunt. [21] sed et illud silencio preterire non decet, quod principales fautores dicte parcialis conclusionis non presumebant de futuro testimonio, hoc est de accessu patrum concilii in adventu Grecorum, videlicet quod irent ad locum, de quo per eos fiebat mencio. equidem Johannes ipse olim archiepiscopus Tarentinus, conclusionis hujus parcialis quasi primus actor, contrarium presenciebat et 10 ex intencione facere voluit scissuram ecclesie. dicit enim sic in litteris 2 pro illo tempore ex Basilea ad Eugenium destinatis ac per eum pro suis recognitis: „credat michi sanc- titas vestra, eciam advenientibus Grecis difficile erit nos hinc recedere sine scissura. video dominum legatum magni animi eo tempore ad transferendum concilium et fulminandum censuras contra rebelles, qui erantb pars major in duplo.“ ecce quam manifeste ostendit, 15 se ex intencione voluisse scissuram facere quodque eciam in adventu Grecorum non sperabant auxilium superhabundantis testimonii pro eorum parciali conclusione. et quod maximum est, confitetur veritatem. nam dicit, quod eciam tempore illo contra suam par- cialem conclusionem esset major pars in duplo, ita quod proprio testimonio pars sua non se poterat comparare, tanquam sanior esset, superata a duplo majori. patet igitur plus 20 quam evidenter ex premissis, quod nulla subsistit racione assercio illa minus juste con- siderata, vigore dicte parcialis conclusionis translatum fuisse Basiliense concilium in Yta- liam suo proprio consensu, contrario perspicue constante ex precedentibus illam con- comitantibus et subsequentibus. 5 1144II März 28 [VIII. Parcella octava: de justa deposicione Eugenii pape et electione canonica Felicis quinti.] [22) Die“ autem predicta 28. marcii Johannes ipse, qui annotatas superius prosecutus d de mane fuerat allegaciones, circa secundam horam post meridiem primum exposuit, quam conceperat, proposicionem, etsie ordinarie, prout sibi nunciatum extitit ex parte congregatorum diete, fuerat illi audiencia concessa, per quot dies vellet et per tres 30 horas singulo mane 3. erat autem proposicio ipsa per modum narracionis casus, quo- modo in magnis allegacionibus, quoniam ex facto jus oritur, fieri solet, quantum ad sub- stancialia saltem suo ex tenore justiciam synodalem de processu contra olim Eugenium factam explicans, similiter et electionem canonicam Felicis pape quinti. [23] que compendii gracia et quoniam in proximis collectionibus 4 multa de- 35 super hiis scripta reperiuntur, non ut scripta vel tunc enunciata sed titulatim hoc in loco commemorantur: quod inicium omnium differenciarum inter concilium Basiliense et ipsum olim Eugenium fuerat propterea, quod contraveniret decretis synodorum Constanciensis et Basiliensis; quod summus pontifex observare tenetur canones synodales, alias pacem in ecclesia haberi non posse; quod olim Eugenius multipliciter approbasset decreta Ba-40 siliensis concilii; quod tempore, quo synodus erat in sua plenitudine, eciam per suos 25 a) em.; BWR licet. b) em.; BUR erunt. c) in BWR beginnt hier cap. 18 mil der Uberschrift Octava parcella compendiosa gestorum relatione justificat deposicionem olim Eugenii electionemque Felicis pape quinti, circumstanciis notificantibus sanctum fuisse propositum ejus in acceptando, responsioneque data contrariis objectis concludit omniphariam obligatos esse prelatos Germanieque principes acceptare requisiciones concilii, 45 nullatenus excusantibus eos juramentis super neutralitate factis. d) W persecutus. e) em.; BW si ; R se ordinare stall si ordinarie. Vgl. S. 678 Anm. 8. Der Brief war vom 15. Juni 1437 datiert. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 18 (a. a. O. 2, 985). 1 3 Vgl. nr. 357 art. 3a. D. i. in den einzelnen Büchern von Segovias Chronik. 50
Strana 705
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 705 1441 Márz 26 presidentes synodaliter bis id ipsum conclusum fuerat 1, videlicet quod pro pace per ipsum danda ecclesie papa tunc Eugenius omnes appellaciones interpositas ad eum a sentenciis per concilium vel commissarios ejus annullaret, mandaturus judicibus suis sub pena ex- communicacionis late sentencie, ne super illis procederent, revocaret preterea omnia 5 gravamina et quidquid factum esset ejus auctoritate contra suam adhesionem et contra decreta concilii, ratificaret item et approbaret expresse et a speciali consensu omnia decreta concilii Basiliensis et specialiter de electionibus 2 et annatis 3 cum pollicitacione, sine omni dolo et fraude illa manutenere et observare. et, quod nunquam ante vel post visum est, in generali congregacione concluse fuerant 4 instructiones desuper hiis concepte 10 per primum ex suis presidentibus continentes inter alia: cum esset papa requisitus ex parte concilii et multa cotidie in contrarium attemptarentur, quod nichil aliud esse vi- debatur quam inducere mundum in transgressionem vel errorem, exemplo ejus aliis trans- gressuris vel existimaturis concilia generalia nullam habere potestatem. et in illis papa avisabatur patres concilii paratos esse mori pocius quam pati auctoritatem ecclesie sic 15 conculcari, professione hac ab inicio concilii publicata in synodalibus epistolis „Zelus domus dei" 5, „Speravit"6 postque in alia incipiente „Ut inter varias" 7. itaque intencio patrum semper fuit, usque ad animam et sanguinem defensare ecclesie auctoritatem. monitorium igitur illudb instructionesque desuper cum fuerint conclusa assencientibus pape Eugenii presidentibus sed et concludentibus, quomodo igitur ex adverso causabatur s 20 non servatam fuisse promissionem patres osculaturos esse pedes pape? ibi namque ad- jecta clausula extitisset „quantum cum deo possent" approbata utique, ut suo narratum est loco ", per Sigismundum imperatorem ac eciam oratores Venetorum. siquidem eo ita contraveniente auctoritati generalium conciliorum eciam sui presidentes judicaverant 10 dignum esse, ut contrarie attemptata revocaret desuperque, ut id infra breve tempus 25 faceret, publice moneretur, adversus autem eum id non facientem instituendum esse pro- cessum. cum vero a prioribus non desistens graviora in dies contra concilii auctoritatem multiplicasset usque ad concilii interitum, mittendo in Greciam suas contra concilii galeas 11, objectionem de non servata per concilium eidem promissione silencio ab oratoribus suis preteriri decrevisset. nam quemadmodum servavit ipse promissa per eum concilio, plus so quam notorie facta testarentur. [23a] prosecutus autem narracionem dicebat, quod tempore dicti monitorii in personam pape publicandi deputatis ad hoc oratoribus sy- nodalibus 12 destinaverat velut pro pace inter eum et concilium legatos de latere cardinales sancte Crucis et sancti Petri cum limitata potestate 13. qui pro medio pacis aperuerant, a) BR ex. b) Wistud ; R id. 1 Am 13. bezw. 20. bezw. 27. Januar 1436. Vgl. Conc. Basiliense 4, 13; 21 ff.; 26; ferner die von Se- govia lib. 9 cap. 38 (a. a. O. 2, 840-841) mitgeteilte „Forma litterarum obediencie pape ad concilium". 2 Vgl. den Schlußt des S. 456 Anm. 10 er- 40 wähnten Dekrets. 3 Vgl. S. 455 Anm. 10. 4 Am 20. bezw. 27. Januar 1436. Vgl. Segovia lib. 9 cap. 38 (a. a. O. 2, 840 Z. 15 ff.) und Conc. Basiliense 4, 21-24 und 26. 45 5 Vom 21. Januar 1432 (gedr. Mansi 29, 237 bis 239 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 118-120). 6 Vgl. S. 677 Anm. 8. Vom 15. März 1438 (gedr. Mansi 29, 305-315 50 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 66-74). 8 Vgl. nr. 346 art. 4a. 9 Vgl. Segovia lib. 6 cap. 24 (a. a. O. 2, 507 bis 508) und RTA. 11, 106 Z. 23 ff. 1° Wegen des Verhaltens der päpstlichen Präsi- denten während der Verhandlungen über das vom Konzil beabsichtigte Monitorium vergleiche man die in den Anmerkungen 1 und 4 zitierten Stellen. 11 Vgl. Hefele 7, 655-656 und die S. 697 Anm. 3 erwähnten Quellen. 12 Die Gesandten waren der Bischof Nikolaus von Vexiö, der Abt Raimund von Conques und der Professor an der Universität Paris Dionisius von Sabrevoys. Vgl. Conc. Basiliense 4, 63 Z. 30 ff. und Segovia lib. 9 cap. 39 (a. a. O. 2, 842). 13 Der Kardinalpriester tit. s. Petri ad vincula Juan Cervantes war am 27. März 1436, der Kardinalpriester tit. s. Crucis Niccolò Albergati 35
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 705 1441 Márz 26 presidentes synodaliter bis id ipsum conclusum fuerat 1, videlicet quod pro pace per ipsum danda ecclesie papa tunc Eugenius omnes appellaciones interpositas ad eum a sentenciis per concilium vel commissarios ejus annullaret, mandaturus judicibus suis sub pena ex- communicacionis late sentencie, ne super illis procederent, revocaret preterea omnia 5 gravamina et quidquid factum esset ejus auctoritate contra suam adhesionem et contra decreta concilii, ratificaret item et approbaret expresse et a speciali consensu omnia decreta concilii Basiliensis et specialiter de electionibus 2 et annatis 3 cum pollicitacione, sine omni dolo et fraude illa manutenere et observare. et, quod nunquam ante vel post visum est, in generali congregacione concluse fuerant 4 instructiones desuper hiis concepte 10 per primum ex suis presidentibus continentes inter alia: cum esset papa requisitus ex parte concilii et multa cotidie in contrarium attemptarentur, quod nichil aliud esse vi- debatur quam inducere mundum in transgressionem vel errorem, exemplo ejus aliis trans- gressuris vel existimaturis concilia generalia nullam habere potestatem. et in illis papa avisabatur patres concilii paratos esse mori pocius quam pati auctoritatem ecclesie sic 15 conculcari, professione hac ab inicio concilii publicata in synodalibus epistolis „Zelus domus dei" 5, „Speravit"6 postque in alia incipiente „Ut inter varias" 7. itaque intencio patrum semper fuit, usque ad animam et sanguinem defensare ecclesie auctoritatem. monitorium igitur illudb instructionesque desuper cum fuerint conclusa assencientibus pape Eugenii presidentibus sed et concludentibus, quomodo igitur ex adverso causabatur s 20 non servatam fuisse promissionem patres osculaturos esse pedes pape? ibi namque ad- jecta clausula extitisset „quantum cum deo possent" approbata utique, ut suo narratum est loco ", per Sigismundum imperatorem ac eciam oratores Venetorum. siquidem eo ita contraveniente auctoritati generalium conciliorum eciam sui presidentes judicaverant 10 dignum esse, ut contrarie attemptata revocaret desuperque, ut id infra breve tempus 25 faceret, publice moneretur, adversus autem eum id non facientem instituendum esse pro- cessum. cum vero a prioribus non desistens graviora in dies contra concilii auctoritatem multiplicasset usque ad concilii interitum, mittendo in Greciam suas contra concilii galeas 11, objectionem de non servata per concilium eidem promissione silencio ab oratoribus suis preteriri decrevisset. nam quemadmodum servavit ipse promissa per eum concilio, plus so quam notorie facta testarentur. [23a] prosecutus autem narracionem dicebat, quod tempore dicti monitorii in personam pape publicandi deputatis ad hoc oratoribus sy- nodalibus 12 destinaverat velut pro pace inter eum et concilium legatos de latere cardinales sancte Crucis et sancti Petri cum limitata potestate 13. qui pro medio pacis aperuerant, a) BR ex. b) Wistud ; R id. 1 Am 13. bezw. 20. bezw. 27. Januar 1436. Vgl. Conc. Basiliense 4, 13; 21 ff.; 26; ferner die von Se- govia lib. 9 cap. 38 (a. a. O. 2, 840-841) mitgeteilte „Forma litterarum obediencie pape ad concilium". 2 Vgl. den Schlußt des S. 456 Anm. 10 er- 40 wähnten Dekrets. 3 Vgl. S. 455 Anm. 10. 4 Am 20. bezw. 27. Januar 1436. Vgl. Segovia lib. 9 cap. 38 (a. a. O. 2, 840 Z. 15 ff.) und Conc. Basiliense 4, 21-24 und 26. 45 5 Vom 21. Januar 1432 (gedr. Mansi 29, 237 bis 239 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 118-120). 6 Vgl. S. 677 Anm. 8. Vom 15. März 1438 (gedr. Mansi 29, 305-315 50 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 66-74). 8 Vgl. nr. 346 art. 4a. 9 Vgl. Segovia lib. 6 cap. 24 (a. a. O. 2, 507 bis 508) und RTA. 11, 106 Z. 23 ff. 1° Wegen des Verhaltens der päpstlichen Präsi- denten während der Verhandlungen über das vom Konzil beabsichtigte Monitorium vergleiche man die in den Anmerkungen 1 und 4 zitierten Stellen. 11 Vgl. Hefele 7, 655-656 und die S. 697 Anm. 3 erwähnten Quellen. 12 Die Gesandten waren der Bischof Nikolaus von Vexiö, der Abt Raimund von Conques und der Professor an der Universität Paris Dionisius von Sabrevoys. Vgl. Conc. Basiliense 4, 63 Z. 30 ff. und Segovia lib. 9 cap. 39 (a. a. O. 2, 842). 13 Der Kardinalpriester tit. s. Petri ad vincula Juan Cervantes war am 27. März 1436, der Kardinalpriester tit. s. Crucis Niccolò Albergati 35
Strana 706
706 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1141 ut concilium in Ytaliam transferretur 1. quod factum non extiterat, inter alia quia con- März 28 traveniens pacto cum Grecis inito 2 usque ad adventum ipsorum concilium stare Basilee firmiter debere. nam ut concilium suo modo dictam unionem prosequeretur, ipse multi- plicem per litteras suas dederat consensum 3. quod vero ipse dietim minus appreciabatur concilii auctoritatem, patentissimum foret ita, ut abbatibus Bisuntino et de Caritate et decano ecclesie Bisuntine commiserit 4 super promocione ecclesie Bisuntine per eum facta nepoti suo 5, quod revocarent acta per Basiliense concilium in contrarium sue intencionis, eciam synodali excommunicatos auctoritate absolvendo delegata ac eciam subdelegata sua 6. propter conculcacionem vero hujusmodi aliaque in citatorio 7 contenta quod s sancta synodus velut in sui defensionem inchoaverat synodalem processum et presertim ne scisma 10 fieret in ecclesia per erectionem congregacionis alterius sub nomine concilii generalis, quod manifeste imminebat ex destinacione in Greciam galearum pape contra galeas con- cilii, et ne fieret, quod evenit, antea tamen per sex annos in epistola „Cogitanti"s et 12. sessione 1° prenunciatum de reprobacione facta per ipsum olim Eugenium veritatis determinate de generalium auctoritate conciliorum. [23b] allegabat item in hac parte, 15 quam multiplici racione jurisdictio competeret Basiliensi concilio, ut procederet contra ipsum, deque ejus in contemptum auctoritatis ecclesie notoria et nusquam audita simili contumacia, ut statim post citacionem contra decreta quarte 11 et 23. sessionum 12 publica- verit 13 cardinalem Johannem patriarcham Alexandrinum et litteras decreverit de dis- solucione concilii 14. quibus si patres acquievissent, non solum exinanicio sed erat sepul- 20 tura auctoritatis generalium conciliorum. fuerat tamen et per legatum suum a principio concilii et in epistola „Cogitanti“ 15 avisatus de futura deposicione, si non desisteret a conculcacione synodalis auctoritatis. [23 ] exponebat consequenter, quod indictam sibi per concilium purgacionem, cum tamen majori laborasset infamia quam Sixtus et Leo sui predecessores 16, compleverat quatuor modis: interimendo a judicem suum per dissolu- 25 cionem, excommunicando privando patres ac tradendo eos prede, et, quod absque merore 5 a) ist in W korrigiert aus interveniendo. am 31. März (nicht am 5. April, wie Haller im Concilium Basiliense 1, 136 Anm. 2 angibt) nach Basel gekommen. Vgl. Conc. Basiliense 4, 95 und 99 und Segovia lib. 10 cap. 2 (a. a. O. 2, 860). Ihre vom 17. Februar 1436 datierte Vollmacht ist unter anderem von Mansi 30, 905-906 und von Segovia lib. 10 cap. 2 (a. a. O. 2, 862) mitgeteilt. 1 Dieser Vorschlag wurde, so viel wir wissen, nicht von den beiden Kardinälen gemacht, sondern von den päpstlichen Präsidenten, dem Erzbischof Johannes von Tarent und dem Bischof Petrus von Padua, und zwar von jenem im Namen des Papstes, von diesem im Namen eines nicht ge- nannten Laienfürsten. Vgl. Conc. Basiliense 4, 108 Z. 4 ff. 2 Vgl. S. 458 Anm. 1. „ Vgl. die S. 459 Anm. 4 erwähnte Bulle „Existi- mantes olim“ vom 15. November 1434. 4 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 (a. a. O. 2, 976). Der abbas Bisuntinus wird hier abbas S. Pauli genannt. 5 Der Kardinalpriester tit. s. Clementis Fran- cesco Condulmero, dem Eugen das Erzbistum Be- sançon am 27. März 1437 übertragen hatte. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 119. 6 Man ergänze auctoritate. 7 Vgl. das S. 105 Anm. 3 angeführte Dekret „Cum Christi ecclesia" der 26. Session. s Dieses quod ist abhängig von einem aus dem 30 Vorhergehenden zu ergänzenden dicebat. 9 Vgl. S. 677 Anm. 4. 10 Vgl. das Dekret „Sancta ecclesia" der 12. Ses- sion vom 13. Juli 1433 (gedr. Mansi 29, 56-61 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 35 2, 398-402), auch Hefele 7, 537-538. 11 Es handelt sich um das S. 335 Anm. 6 an- geführte Dekret. 12 Man vergleiche das in der 23. Session vom 24. März 1436 erlassene Dekret „De numero et 40 qualitate cardinalium“ (gedr. Mansi 29, 116-119 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 852-853). Vgl. auch S. 456 Anm. 10. 18 Am 9. August 1437. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 7, auch das Dekret „Tantam reveren- 45 ciam“ der 27. Session des Baseler Konzils vom 26. September 1437 (gedr. Mansi 29, 141-144 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1021 bis 1023). 14 Vgl. S. 231 Anm. 3. 15 Vgl. S. 677 Anm. 4. 16 Sixtus III. und Leo III. Vgl. Jaffé nrr. 397 und 2503. 50
706 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1141 ut concilium in Ytaliam transferretur 1. quod factum non extiterat, inter alia quia con- März 28 traveniens pacto cum Grecis inito 2 usque ad adventum ipsorum concilium stare Basilee firmiter debere. nam ut concilium suo modo dictam unionem prosequeretur, ipse multi- plicem per litteras suas dederat consensum 3. quod vero ipse dietim minus appreciabatur concilii auctoritatem, patentissimum foret ita, ut abbatibus Bisuntino et de Caritate et decano ecclesie Bisuntine commiserit 4 super promocione ecclesie Bisuntine per eum facta nepoti suo 5, quod revocarent acta per Basiliense concilium in contrarium sue intencionis, eciam synodali excommunicatos auctoritate absolvendo delegata ac eciam subdelegata sua 6. propter conculcacionem vero hujusmodi aliaque in citatorio 7 contenta quod s sancta synodus velut in sui defensionem inchoaverat synodalem processum et presertim ne scisma 10 fieret in ecclesia per erectionem congregacionis alterius sub nomine concilii generalis, quod manifeste imminebat ex destinacione in Greciam galearum pape contra galeas con- cilii, et ne fieret, quod evenit, antea tamen per sex annos in epistola „Cogitanti"s et 12. sessione 1° prenunciatum de reprobacione facta per ipsum olim Eugenium veritatis determinate de generalium auctoritate conciliorum. [23b] allegabat item in hac parte, 15 quam multiplici racione jurisdictio competeret Basiliensi concilio, ut procederet contra ipsum, deque ejus in contemptum auctoritatis ecclesie notoria et nusquam audita simili contumacia, ut statim post citacionem contra decreta quarte 11 et 23. sessionum 12 publica- verit 13 cardinalem Johannem patriarcham Alexandrinum et litteras decreverit de dis- solucione concilii 14. quibus si patres acquievissent, non solum exinanicio sed erat sepul- 20 tura auctoritatis generalium conciliorum. fuerat tamen et per legatum suum a principio concilii et in epistola „Cogitanti“ 15 avisatus de futura deposicione, si non desisteret a conculcacione synodalis auctoritatis. [23 ] exponebat consequenter, quod indictam sibi per concilium purgacionem, cum tamen majori laborasset infamia quam Sixtus et Leo sui predecessores 16, compleverat quatuor modis: interimendo a judicem suum per dissolu- 25 cionem, excommunicando privando patres ac tradendo eos prede, et, quod absque merore 5 a) ist in W korrigiert aus interveniendo. am 31. März (nicht am 5. April, wie Haller im Concilium Basiliense 1, 136 Anm. 2 angibt) nach Basel gekommen. Vgl. Conc. Basiliense 4, 95 und 99 und Segovia lib. 10 cap. 2 (a. a. O. 2, 860). Ihre vom 17. Februar 1436 datierte Vollmacht ist unter anderem von Mansi 30, 905-906 und von Segovia lib. 10 cap. 2 (a. a. O. 2, 862) mitgeteilt. 1 Dieser Vorschlag wurde, so viel wir wissen, nicht von den beiden Kardinälen gemacht, sondern von den päpstlichen Präsidenten, dem Erzbischof Johannes von Tarent und dem Bischof Petrus von Padua, und zwar von jenem im Namen des Papstes, von diesem im Namen eines nicht ge- nannten Laienfürsten. Vgl. Conc. Basiliense 4, 108 Z. 4 ff. 2 Vgl. S. 458 Anm. 1. „ Vgl. die S. 459 Anm. 4 erwähnte Bulle „Existi- mantes olim“ vom 15. November 1434. 4 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 (a. a. O. 2, 976). Der abbas Bisuntinus wird hier abbas S. Pauli genannt. 5 Der Kardinalpriester tit. s. Clementis Fran- cesco Condulmero, dem Eugen das Erzbistum Be- sançon am 27. März 1437 übertragen hatte. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 119. 6 Man ergänze auctoritate. 7 Vgl. das S. 105 Anm. 3 angeführte Dekret „Cum Christi ecclesia" der 26. Session. s Dieses quod ist abhängig von einem aus dem 30 Vorhergehenden zu ergänzenden dicebat. 9 Vgl. S. 677 Anm. 4. 10 Vgl. das Dekret „Sancta ecclesia" der 12. Ses- sion vom 13. Juli 1433 (gedr. Mansi 29, 56-61 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 35 2, 398-402), auch Hefele 7, 537-538. 11 Es handelt sich um das S. 335 Anm. 6 an- geführte Dekret. 12 Man vergleiche das in der 23. Session vom 24. März 1436 erlassene Dekret „De numero et 40 qualitate cardinalium“ (gedr. Mansi 29, 116-119 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 852-853). Vgl. auch S. 456 Anm. 10. 18 Am 9. August 1437. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 7, auch das Dekret „Tantam reveren- 45 ciam“ der 27. Session des Baseler Konzils vom 26. September 1437 (gedr. Mansi 29, 141-144 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 1021 bis 1023). 14 Vgl. S. 231 Anm. 3. 15 Vgl. S. 677 Anm. 4. 16 Sixtus III. und Leo III. Vgl. Jaffé nrr. 397 und 2503. 50
Strana 707
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 707 dici non deberet, reprobando veritates catholice fidei. sed et potissimum purgacionis modum non omiserat a, crimina continuando, de quibus erat notorie diffamatus. propter quod in congregacione sua, quam dicebat 1 ad hoc erexisse, ut suam innocenciam totus agnosceret orbis, licet plus triennio permansisset, nunquam tamen temptaverat se purgare, 5 qui proximius ei conversabantur cercioratis pocius de criminibus ejus. neque sperabatur, quod unquam in vita sua id esset facturus, quomodo nec reformacionem ecclesie, de qua nec minimum hactenus publicasset pretensum canonem synodalem. ut namque illa fieret, requirebatur amplius quam verbale desiderium laudatum ex adverso, propterea quod ad concilium scripsisset 2 veritatem professus egere ecclesiam reformacione, quoniam a planta 10 pedis usque ad verticem non in ea foret sanitas. et tamen factam per concilium acceptare noluisset reformacionem nec ipse ad illam in congregacione sua dedisset operam. qualem vero reformacionem desiderasset, manifestabat opposita allegacio oratorum suorum, quod nunquam intellexisset de reformacione id determinanteb, quod ordinaverant antiqua sanctorum decreta patrum, videlicet electiones per ordinarios confirmandas vel pro colla- 15 cione beneficiorum annatas pecuniarias non suscipi; alias, si credidisset talia decreta fienda, quod nunquam adhesisset, racione allegata contra decretum de confirmacione 3, quoniam provisiones ecclesiarum de jure spectarent simpliciter ad papam. id tamen esset notorium, priusquam adhesisset, per septem antea menses 4 factum fuisse decre- tum de confirmacione electionum per ordinarios, et sic censebatur ab eo approbatum. 20 quomodo igitur, velut iniquum esset, improbaretur? [23"] ad hominem vero de- super hoc ultimo data responsione dictum fuit memorari debere prefatum Nicolaum c 5 conclusionis “ per eum publicate die 15. marcii anno 34 in generali congregacione Basiliensis concilii, cum allegaret contra provisionem pape Treverensi ecclesie factam de persona Rabani episcopi Spirensis, „quod omnis presidencia regitiva requirit consensum 25 subditorum nec alias introduci posse, cum esset contraire juri nature, a quo requiritur consensus", „quodque injustum foret reservaciones et provisiones ecclesiarum fieri ad nutum summi pontificis, translaciones quoque". commemorabat item nedum istam in dictis suis sed alias quam plures notari differentes a prioribus asserciones. nam et modo querelas ageret de presidencium limitata admissione et quod admisse non fuissent bulle so ille 7, sed et ipse fuerat unus de principalibus, qui votum dederat s per concilium litteras illas non esse admittendas allegaveratque tunc et alias persepe, que fuerant scripta per eum in libro De catholica concordancia? aliter quam modo in illo tractatu, exaltata per- maxime generalium auctoritate conciliorum, specialiter quod papa dissolvere non posset 1434 Märs 15 144I März 2 a) R obmiserat. b) W determinate. c) in W ist hier vont Schreiber am Rande bemerkt nota. Cusa. 1 Am Schluß der S. 231 Anm. 3 erwähnten Bulle. 2 In dem Breve „Existimaret forsitan“ vom 23. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 578-580; Cecconi a. a. O. I, 2 pag. LXII-LXIII; Mon. conc. gen. 40 saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 714-715). a Vgl. das S. 455 Anm. 9 angeführte Dekret „Sicut in construenda domo“ der 12. Session vom 13. Juli 1433. 4 Die Adhärenzerklärung Papst Eugens war in 45 der S. 440 Anm. 2 erwähnten Bulle vom 15. De- zember 1433 erfolgt. Das Konzil hatte diese Bulle in der 16. Session vom 5. Februar 1434 angenommen (vgl. Hefele 7, 562-563). Die oben genannte Zeit ist offenbar von dem hier zuletzt genannten Datum 50 aus gerechnet. D. i. Nikolaus von Cusa. o Vgl. Segovia lib. 7 cap. 24 (a. a. O. 2, 623 bis 624), auch Conc. Basiliense 3, 47 Z. 10-15. Es handelt sich um die päpstlichen Bullen „Alta nos cura sollicitat", „Cum sacrum Basi- liense generale concilium“ und „Auctoritate pre- sencium“ vom 15., 16. und 17. Dezember 1433 (gedr. Mansi 29, 575-578 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 602-605). Vgl. auch RTA. 11, 194-195. 8 Man vergleiche den Bericht, den Segovia lib. 7 сар. 18 (a. a. O. 2, 612�613) über die am 23. Fe- bruar 1434 geschehenen Darlegungen Cusas in der Frage der Zulassung der päpstlichen Präsidenten gibt. Lib. 2 cap. 20 (Opera, Parisiis 1514, vol. 3 fol. 35ab). 35
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 707 dici non deberet, reprobando veritates catholice fidei. sed et potissimum purgacionis modum non omiserat a, crimina continuando, de quibus erat notorie diffamatus. propter quod in congregacione sua, quam dicebat 1 ad hoc erexisse, ut suam innocenciam totus agnosceret orbis, licet plus triennio permansisset, nunquam tamen temptaverat se purgare, 5 qui proximius ei conversabantur cercioratis pocius de criminibus ejus. neque sperabatur, quod unquam in vita sua id esset facturus, quomodo nec reformacionem ecclesie, de qua nec minimum hactenus publicasset pretensum canonem synodalem. ut namque illa fieret, requirebatur amplius quam verbale desiderium laudatum ex adverso, propterea quod ad concilium scripsisset 2 veritatem professus egere ecclesiam reformacione, quoniam a planta 10 pedis usque ad verticem non in ea foret sanitas. et tamen factam per concilium acceptare noluisset reformacionem nec ipse ad illam in congregacione sua dedisset operam. qualem vero reformacionem desiderasset, manifestabat opposita allegacio oratorum suorum, quod nunquam intellexisset de reformacione id determinanteb, quod ordinaverant antiqua sanctorum decreta patrum, videlicet electiones per ordinarios confirmandas vel pro colla- 15 cione beneficiorum annatas pecuniarias non suscipi; alias, si credidisset talia decreta fienda, quod nunquam adhesisset, racione allegata contra decretum de confirmacione 3, quoniam provisiones ecclesiarum de jure spectarent simpliciter ad papam. id tamen esset notorium, priusquam adhesisset, per septem antea menses 4 factum fuisse decre- tum de confirmacione electionum per ordinarios, et sic censebatur ab eo approbatum. 20 quomodo igitur, velut iniquum esset, improbaretur? [23"] ad hominem vero de- super hoc ultimo data responsione dictum fuit memorari debere prefatum Nicolaum c 5 conclusionis “ per eum publicate die 15. marcii anno 34 in generali congregacione Basiliensis concilii, cum allegaret contra provisionem pape Treverensi ecclesie factam de persona Rabani episcopi Spirensis, „quod omnis presidencia regitiva requirit consensum 25 subditorum nec alias introduci posse, cum esset contraire juri nature, a quo requiritur consensus", „quodque injustum foret reservaciones et provisiones ecclesiarum fieri ad nutum summi pontificis, translaciones quoque". commemorabat item nedum istam in dictis suis sed alias quam plures notari differentes a prioribus asserciones. nam et modo querelas ageret de presidencium limitata admissione et quod admisse non fuissent bulle so ille 7, sed et ipse fuerat unus de principalibus, qui votum dederat s per concilium litteras illas non esse admittendas allegaveratque tunc et alias persepe, que fuerant scripta per eum in libro De catholica concordancia? aliter quam modo in illo tractatu, exaltata per- maxime generalium auctoritate conciliorum, specialiter quod papa dissolvere non posset 1434 Märs 15 144I März 2 a) R obmiserat. b) W determinate. c) in W ist hier vont Schreiber am Rande bemerkt nota. Cusa. 1 Am Schluß der S. 231 Anm. 3 erwähnten Bulle. 2 In dem Breve „Existimaret forsitan“ vom 23. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 578-580; Cecconi a. a. O. I, 2 pag. LXII-LXIII; Mon. conc. gen. 40 saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 714-715). a Vgl. das S. 455 Anm. 9 angeführte Dekret „Sicut in construenda domo“ der 12. Session vom 13. Juli 1433. 4 Die Adhärenzerklärung Papst Eugens war in 45 der S. 440 Anm. 2 erwähnten Bulle vom 15. De- zember 1433 erfolgt. Das Konzil hatte diese Bulle in der 16. Session vom 5. Februar 1434 angenommen (vgl. Hefele 7, 562-563). Die oben genannte Zeit ist offenbar von dem hier zuletzt genannten Datum 50 aus gerechnet. D. i. Nikolaus von Cusa. o Vgl. Segovia lib. 7 cap. 24 (a. a. O. 2, 623 bis 624), auch Conc. Basiliense 3, 47 Z. 10-15. Es handelt sich um die päpstlichen Bullen „Alta nos cura sollicitat", „Cum sacrum Basi- liense generale concilium“ und „Auctoritate pre- sencium“ vom 15., 16. und 17. Dezember 1433 (gedr. Mansi 29, 575-578 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 602-605). Vgl. auch RTA. 11, 194-195. 8 Man vergleiche den Bericht, den Segovia lib. 7 сар. 18 (a. a. O. 2, 612�613) über die am 23. Fe- bruar 1434 geschehenen Darlegungen Cusas in der Frage der Zulassung der päpstlichen Präsidenten gibt. Lib. 2 cap. 20 (Opera, Parisiis 1514, vol. 3 fol. 35ab). 35
Strana 708
708 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 concilium absque ejus consensu, laudans silogismum factum in 2. sessione 1, quod esset spiritus sancti. cumque in principio sue proposicionis 2 adversus generalium auctoritatem conciliorum fuisset protestatus dicere non velle, quomodo exposita consonarent protestacioni, quoniam astantes a aperte intuerentur, commemorari non esset opus. [23e] preteritis hiis Johannes ipse continuans relacionem processus dicebat de multiplici expectacione 5 facta ad instanciam principum usque ad articulum extreme necessitatis vel fieri depo- sicionem pape aut dissolvi concilium, nisi illa facta fuisset illo ultra permanere nequeunte, allegatis quantum ad hoc exemplis scripture sacreb contra justificantes, ut ipse olim Eugenius fecerat, crimina sua statim decreto divine sentencie, quemadmodum in Adam Saulem aliosque plures, eorum fuisse publicatam condempnacionem. et item, 10 quamvis major sit libertas historiographis aut oratoribus scribendi quam judici sentenci- andi, de nullo tamen summorum pontificum legeretur tot irretito criminibus sicut de ipso olim Eugenio synodali sentencia publicato. qui eciam post probacionem criminum omni cum mansuetudine, ut correcturus crimina sua recognosceret ecclesie auctoritatem, diutissime fuerat expectatus. aliquando eciam fuerat pertractatum 3, ut suspensio tolleretur. 15 sed Christo in evangelio docente 4 villicare non posse, qui diffamatus erat de dilapida- cioned, cum non solum de hoc crimine sed de aliis omnibus in sentencia specificatis constaret, qui instanciam faciebant, ut suspensio tolleretur, arbitrati sunt fecisse satis, quando supplicantes obtinuerunt, ut tunc, videlicet ante celebracionem diete Maguntine 5, non fieret relacio publica de meritis processus e. nec enim dubitabant de jam facta 20 probacione criminum, agnoscentes personas testium productorum, et presertim de simonia perjurio dilapidacione et scandalo, criminibus utique expresse in evangelio prohibitis. de vendicione quidem beneficiorum non defecerant testes, quod in Romana curia venderen- tur publice sicut carnes in macello quodque eciam per manus laicorum mercatorum de- super fierent contractus; et si non vendebantur, quod esset propter defectum emencium. 25 de perjurio autem per scientes juramenta in conclavi facta“ gestaque Eugenii vix poterat dubitari sed et dilapidacionem testantibus locorum ecclesie ruinis suo tempore factis scandalum esse in ecclesia notorium ob crimina pape palam omnibus constabat. de aliis vero criminibus nec minus constabat evidenter, multiplici ejus contumacia crescente semper in majus parvipensioneque synodalium decretorum, neenon ex assercionibus contra 30 generalium auctoritatem conciliorum in suis contentis litteris. propter quod, ne videretur approbasse ejus crimina, que adeo f notoria erant, ut nemo auderet negare, summa necessitas coegerat synodum deposicionis ferre sentenciam. quam in se continere contra ecclesiasticas et seculares personas privaciones s, non erat utique, quemadmodum oratores ex adverso notabant, arguendum. sic enim jam in simili factum extiterat, prout in s5 sentencia lata contra Benedictum XIII. ordinavit magna Constanciensis synodus 7. verum id ex animo intelligendum potissimum erat, quod dictam sentenciam synodalem esse legittime latam lucidius manifestabant irrefragabilis jurisdictio concilii notorietas criminum formaque processus cum expectacione diutina et promulgandi necessitas. dieta hec fuerunt extensius circa primum punctum, scilicet de synodali justicia in deposicione olim 40 Eugenii. [24] de legittimitate autem electionis subsecute Felicis pape V. n) W attestantes. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) em.: BWR villicari. d) ist in W korrigiert für lapi- dacione. e) desgleichen für processibus. f) W ideo. g) em. ; BWR privacionis. Vgl. S. 215 Anm. 5. Vgl. nr. 346 art. 2. Ende Januar und Anfang Februar 1439. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 17 (a. a. O. 3, 220-221). Vgl. Luc. 16, 2. Es ist der Mainzer Reichstag vom März 1439. Vgl. darüber künftig RTA. Bd. 14. a Vgl. die Wahlkapitulation Eugens IV. bei Raynald, Annales ecclesiastici ad annum 1431 45 сар. 5-7. In der 37. Session vom 26. Juli 1417 (gedr. Mansi 27, 1141-1142). 50
708 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 concilium absque ejus consensu, laudans silogismum factum in 2. sessione 1, quod esset spiritus sancti. cumque in principio sue proposicionis 2 adversus generalium auctoritatem conciliorum fuisset protestatus dicere non velle, quomodo exposita consonarent protestacioni, quoniam astantes a aperte intuerentur, commemorari non esset opus. [23e] preteritis hiis Johannes ipse continuans relacionem processus dicebat de multiplici expectacione 5 facta ad instanciam principum usque ad articulum extreme necessitatis vel fieri depo- sicionem pape aut dissolvi concilium, nisi illa facta fuisset illo ultra permanere nequeunte, allegatis quantum ad hoc exemplis scripture sacreb contra justificantes, ut ipse olim Eugenius fecerat, crimina sua statim decreto divine sentencie, quemadmodum in Adam Saulem aliosque plures, eorum fuisse publicatam condempnacionem. et item, 10 quamvis major sit libertas historiographis aut oratoribus scribendi quam judici sentenci- andi, de nullo tamen summorum pontificum legeretur tot irretito criminibus sicut de ipso olim Eugenio synodali sentencia publicato. qui eciam post probacionem criminum omni cum mansuetudine, ut correcturus crimina sua recognosceret ecclesie auctoritatem, diutissime fuerat expectatus. aliquando eciam fuerat pertractatum 3, ut suspensio tolleretur. 15 sed Christo in evangelio docente 4 villicare non posse, qui diffamatus erat de dilapida- cioned, cum non solum de hoc crimine sed de aliis omnibus in sentencia specificatis constaret, qui instanciam faciebant, ut suspensio tolleretur, arbitrati sunt fecisse satis, quando supplicantes obtinuerunt, ut tunc, videlicet ante celebracionem diete Maguntine 5, non fieret relacio publica de meritis processus e. nec enim dubitabant de jam facta 20 probacione criminum, agnoscentes personas testium productorum, et presertim de simonia perjurio dilapidacione et scandalo, criminibus utique expresse in evangelio prohibitis. de vendicione quidem beneficiorum non defecerant testes, quod in Romana curia venderen- tur publice sicut carnes in macello quodque eciam per manus laicorum mercatorum de- super fierent contractus; et si non vendebantur, quod esset propter defectum emencium. 25 de perjurio autem per scientes juramenta in conclavi facta“ gestaque Eugenii vix poterat dubitari sed et dilapidacionem testantibus locorum ecclesie ruinis suo tempore factis scandalum esse in ecclesia notorium ob crimina pape palam omnibus constabat. de aliis vero criminibus nec minus constabat evidenter, multiplici ejus contumacia crescente semper in majus parvipensioneque synodalium decretorum, neenon ex assercionibus contra 30 generalium auctoritatem conciliorum in suis contentis litteris. propter quod, ne videretur approbasse ejus crimina, que adeo f notoria erant, ut nemo auderet negare, summa necessitas coegerat synodum deposicionis ferre sentenciam. quam in se continere contra ecclesiasticas et seculares personas privaciones s, non erat utique, quemadmodum oratores ex adverso notabant, arguendum. sic enim jam in simili factum extiterat, prout in s5 sentencia lata contra Benedictum XIII. ordinavit magna Constanciensis synodus 7. verum id ex animo intelligendum potissimum erat, quod dictam sentenciam synodalem esse legittime latam lucidius manifestabant irrefragabilis jurisdictio concilii notorietas criminum formaque processus cum expectacione diutina et promulgandi necessitas. dieta hec fuerunt extensius circa primum punctum, scilicet de synodali justicia in deposicione olim 40 Eugenii. [24] de legittimitate autem electionis subsecute Felicis pape V. n) W attestantes. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) em.: BWR villicari. d) ist in W korrigiert für lapi- dacione. e) desgleichen für processibus. f) W ideo. g) em. ; BWR privacionis. Vgl. S. 215 Anm. 5. Vgl. nr. 346 art. 2. Ende Januar und Anfang Februar 1439. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 17 (a. a. O. 3, 220-221). Vgl. Luc. 16, 2. Es ist der Mainzer Reichstag vom März 1439. Vgl. darüber künftig RTA. Bd. 14. a Vgl. die Wahlkapitulation Eugens IV. bei Raynald, Annales ecclesiastici ad annum 1431 45 сар. 5-7. In der 37. Session vom 26. Juli 1417 (gedr. Mansi 27, 1141-1142). 50
Strana 709
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 709 exponebat diuturnitatem temporis, quo ultra menses duos jam a septennio specificatos 1 1441 expectati fuissent desuper ad concilium venire volentes. nec fuisse verum, quod obicie- batur de contemptu litterarum regis Romanorum 2, ut supersederetur, in illis commissa credencia Lubicensi episcopo, qui ad concilium regrediens ante obitum suum 3 commu- 5 nionis et extreme unctionis hora bis fuerat professus synodalem justiciam, in id ipsum astantes exhortans. neque amplius, ut fieret electio, sanctam synodum potuisse expectare ex causis in prohemio collectionis hujus 4 insinuatis. et quia in tantum ascenderat superbia olim Eugenii, ut condempnacionem veritatum catholice fidei prosequi totis viri- bus“ niteretur, necesse fuerat eligere potentem eidem valentem resistere, exemplo dato 10 navium duarum, quarum impotens, ut forciori resisteret, necesse habebat eligere in guber- natorem et patronum potentem b, ne ab adversaria omni munita robore superaretur. si- quidem favebant tunc olim Eugenio cardinalium multitudo atque prelatorum nec minor c mendicancium et aliorum religiosorum, multi quoque reges et principes et magne com- munitates. cum vero electus ipse consanguinitate affinitate beneficencia et alias racione 15 multiplici regum et principum frueretur favore eratque gratissimus, fama celebri, exal- tatus suarum fama virtutum dispersa per mundum, velut „Christi esset bonus odor“ 5, et communi preterea fere omnium d laudatus sermone ut princeps justus verax misericors pius prudens humilis pudicus sobrius castus et quietus, de nullo crimine unquam notatus, merito sperabatur electionem suam acceptissimam fore, attento in eo concurrere 20 specificata ab apostolo, qualem episcopum esse oportet, „irreprehensibilem, unius uxoris virum, prudentem pudicum ornatum hospitalem doctorem, non vinolentum, non per- cussorem sed modestum, non litigiosum, sue domui bene prepositum, filios habentem subditos cum omni castitate", „habentem eciam testimonium ab illis, qui foris sunt“ 6. quoniam igitur domui sue sciverat preesse, apostolico testimonio sperabatur de ecclesia 25 dei eum curam esse habiturum. nec obstabat, quod dicebatur „doctorem". certum quippe esset non intelligi, quod in theologia vel jure graduatus foret, sed quales fuerant quam plurimi episcopi ac eciam multi sancti-summi pontifices nusquam graduati sed conjugati et filios habentes. ipse tamen non velud a seculo sed de heremo fuerat assumptus. qui non cupiditate acceptasset electionem velud filios suos ditaturus bonis ecclesie, cognita so synodali inhibicione 7, ut summus pontifex „nullume consanguineum vel affinem usque ad tercium inclusive gradum marchionem comitem feudatarium gubernatorem vel offi- cialem provincie civitatis aut cujuslibet loci ecclesie faceret vel esse permitteret" vel quod pro graciis expectativis necnon collatis beneficiis et ecclesiarum promocionibus ex serviciis communibus et annatis divicias augeret, sciens super hiis synodalem inter- 35 dictionem 8, aut quod illas mendicare vellet ex muneribus et enceniis pro beneficiorum et indultorum concessione aut corrupcione simoniaca, pro qua predecessor fuerat con- März 26 a) W stellt um niteretur viribus. b) W potenter. c) man ergänze multitudo. d) W omni. e) ist in W nach- träglich hinzugefügt. 1 Im Dekret „Dudum hec sancta synodus“ der 40 7. Session vom 6. November 1432 (gedr. Mansi 29, 42�43 und Mon. conc. gen. sacc. 15, Conc. Basil. SS. 2, 280-281). 2 Der Brief war vom 10. August 1439 datiert. Vgl. die Inhaltsangabe bei Segovia lib. 16 cap. 2 45 (a. a. O. 3, 404). Am 8. September 1439. Vgl. Segovia lib. 16 cap. 2 (a. a. O. 3, 404 Z. 36 bis 405 Z. 2). 4 Das ist ein Irrtum Segovias. Nicht in der Einleitung zu lib. 17, sondern in der zu lib. 16 50 setzt er die Gründe für das Vorgehen des Konzils auseinander. 5 Vgl. 2. Cor. 2, 15. 6 1. Tim. 3, 2-4; 7. 7 Vgl. das Dekret „Quoniam salus populi" der 23. Session vom 22. März 1436, und zwar den Ab- schnitt „De professione summi pontificis" (gedr. Mansi 29, 111-116 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 849-852). 8 Hier ist wohl an die Dekrete „In nomine spi- ritus sancti“ und „Placuit divine pietati“ der 21. und 31. Session vom 9. Juni 1435 und vom 24. Januar 1438 zu denken, von denen jenes die Annaten, dieses die Exspectanzen aufhob. Vgl. S. 455 Anm. 10 und S. 456 Anm. 12. 90 Deutsche Reichstags-Akten XV.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 709 exponebat diuturnitatem temporis, quo ultra menses duos jam a septennio specificatos 1 1441 expectati fuissent desuper ad concilium venire volentes. nec fuisse verum, quod obicie- batur de contemptu litterarum regis Romanorum 2, ut supersederetur, in illis commissa credencia Lubicensi episcopo, qui ad concilium regrediens ante obitum suum 3 commu- 5 nionis et extreme unctionis hora bis fuerat professus synodalem justiciam, in id ipsum astantes exhortans. neque amplius, ut fieret electio, sanctam synodum potuisse expectare ex causis in prohemio collectionis hujus 4 insinuatis. et quia in tantum ascenderat superbia olim Eugenii, ut condempnacionem veritatum catholice fidei prosequi totis viri- bus“ niteretur, necesse fuerat eligere potentem eidem valentem resistere, exemplo dato 10 navium duarum, quarum impotens, ut forciori resisteret, necesse habebat eligere in guber- natorem et patronum potentem b, ne ab adversaria omni munita robore superaretur. si- quidem favebant tunc olim Eugenio cardinalium multitudo atque prelatorum nec minor c mendicancium et aliorum religiosorum, multi quoque reges et principes et magne com- munitates. cum vero electus ipse consanguinitate affinitate beneficencia et alias racione 15 multiplici regum et principum frueretur favore eratque gratissimus, fama celebri, exal- tatus suarum fama virtutum dispersa per mundum, velut „Christi esset bonus odor“ 5, et communi preterea fere omnium d laudatus sermone ut princeps justus verax misericors pius prudens humilis pudicus sobrius castus et quietus, de nullo crimine unquam notatus, merito sperabatur electionem suam acceptissimam fore, attento in eo concurrere 20 specificata ab apostolo, qualem episcopum esse oportet, „irreprehensibilem, unius uxoris virum, prudentem pudicum ornatum hospitalem doctorem, non vinolentum, non per- cussorem sed modestum, non litigiosum, sue domui bene prepositum, filios habentem subditos cum omni castitate", „habentem eciam testimonium ab illis, qui foris sunt“ 6. quoniam igitur domui sue sciverat preesse, apostolico testimonio sperabatur de ecclesia 25 dei eum curam esse habiturum. nec obstabat, quod dicebatur „doctorem". certum quippe esset non intelligi, quod in theologia vel jure graduatus foret, sed quales fuerant quam plurimi episcopi ac eciam multi sancti-summi pontifices nusquam graduati sed conjugati et filios habentes. ipse tamen non velud a seculo sed de heremo fuerat assumptus. qui non cupiditate acceptasset electionem velud filios suos ditaturus bonis ecclesie, cognita so synodali inhibicione 7, ut summus pontifex „nullume consanguineum vel affinem usque ad tercium inclusive gradum marchionem comitem feudatarium gubernatorem vel offi- cialem provincie civitatis aut cujuslibet loci ecclesie faceret vel esse permitteret" vel quod pro graciis expectativis necnon collatis beneficiis et ecclesiarum promocionibus ex serviciis communibus et annatis divicias augeret, sciens super hiis synodalem inter- 35 dictionem 8, aut quod illas mendicare vellet ex muneribus et enceniis pro beneficiorum et indultorum concessione aut corrupcione simoniaca, pro qua predecessor fuerat con- März 26 a) W stellt um niteretur viribus. b) W potenter. c) man ergänze multitudo. d) W omni. e) ist in W nach- träglich hinzugefügt. 1 Im Dekret „Dudum hec sancta synodus“ der 40 7. Session vom 6. November 1432 (gedr. Mansi 29, 42�43 und Mon. conc. gen. sacc. 15, Conc. Basil. SS. 2, 280-281). 2 Der Brief war vom 10. August 1439 datiert. Vgl. die Inhaltsangabe bei Segovia lib. 16 cap. 2 45 (a. a. O. 3, 404). Am 8. September 1439. Vgl. Segovia lib. 16 cap. 2 (a. a. O. 3, 404 Z. 36 bis 405 Z. 2). 4 Das ist ein Irrtum Segovias. Nicht in der Einleitung zu lib. 17, sondern in der zu lib. 16 50 setzt er die Gründe für das Vorgehen des Konzils auseinander. 5 Vgl. 2. Cor. 2, 15. 6 1. Tim. 3, 2-4; 7. 7 Vgl. das Dekret „Quoniam salus populi" der 23. Session vom 22. März 1436, und zwar den Ab- schnitt „De professione summi pontificis" (gedr. Mansi 29, 111-116 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 849-852). 8 Hier ist wohl an die Dekrete „In nomine spi- ritus sancti“ und „Placuit divine pietati“ der 21. und 31. Session vom 9. Juni 1435 und vom 24. Januar 1438 zu denken, von denen jenes die Annaten, dieses die Exspectanzen aufhob. Vgl. S. 455 Anm. 10 und S. 456 Anm. 12. 90 Deutsche Reichstags-Akten XV.
Strana 710
710 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 dempnatus. quin pocius credendum erat sancta intencione acceptasse papatum ut, quo- März 28 modo postea dixit 1, expositurus pro servicio ecclesie corpus et bona patrimonii sui liberali magnificencia; quod ex ejus constabat operibus expensisque factis circa ornamenta et alia ad decorem ecclesiastici status legacionibusque et ambassiatis destinatis per orbem. ultra vero hec pro servicio ecclesie subjecerat se obprobriis et malediccionibus, previdens olim Eugenium majores de eo, quam de patribus concilii fecerat, contumelias et improperia dicturum. et, qui magna cum veneracione aliorum deprecaciones principum super multis acceperat, quod humili instancia illos erat requisiturus pro observacione justicie synodalis, priusquam obedienciam obtineret, non parvo onere expensarum patrie sue, eciam pro sustentandis multis ex patribus concilii. et rursus, cum amplissimo dominio undecim 10 ecclesias cathedrales et majorem fere partem aliarum plurium in se comprehendente libero a principatu dominaretur, ita ut, quomodo Jobb ajebat2 de se ipso, „omnes, qui eum audiebant, attenderent sentenciam ejus, verbis suis addere nichil audentes, sed ex- pectarent sicut pluviam super eos stillare eloquium suum", imitatus tamen apostolum 3, „cum liber esset, omnium servum se fecerat“, non solum racione illa, ut, quomodo alii 15 summi pontifices, servum servorum dei see appellaret, sed id notissimum foret plures vel aliquos eorum operibus demonstrasse aut sermone, quod nemo eis ausus esset dicere „cur ita facis" 4, et presertim immediatum d predecessorem ejus, qui per litteras suas autenticas 5 publice predicaverat mortalium neminem debere quomodolibet disceptare de voluntate judicio seu disposicione summi pontificis. non vero sic de se arbitraretur Felix ipse in 20 sancta synodo personaliter constitutus, sed magna cum humilitate deliberaciones attende- bat sacrarum deputacionum, congregacionis generalis conclusiones necnon consilia car- dinalium et aliorum concilii deputatorum. pro vero ad ipsum pertinentibus magna cum honestate per suos visitans loca deputacionum deprecabatur, diucius expectans responsio- nem. fuerat autem exemplum rei hujus": cum enim peciisset, ut pro onere supportando 25 expensarum eidem incumbencium racione papatus in dicione Sabaudie e obtinere posset ecclesiam unam abbaciam unam et prioratum unum, transierant‘ jam menses tres non facta eidem concessione, itaque premissis aliisque pluribus consideratis per habentes no- ticiam, quomodo tempore electionis sue patrimonium ecclesie erat in manibus competitoris interdictique erant synodali decreto 7 redditus vacanciarum, attribui potuerat velud divino 30 miraculo, quod acceptare voluerit onus papatus. qui merito gratus esse deberet toti clero (libertate ecclesiastica ejus virtute et potencia tuenda), episcopis rursus et prelatis omni- bus (ut ejus tempore in possessione firmarentur eorum, que decretis Constanciensis et Basiliensis conciliorum concessa eisdem fuerant, maxima quidem, quia de fructibus medii temporis successori applicandis, spoliis defunctorum per collectores sedis apostolice non 35 capiendis, electionum confirmacione, collacione beneficiorum, vacanciis non solvendis et in partibus terminandis causis justicie), regibus quoque et principibus, pro quorum inter cetera tuendo honore, prout eisdem scripserats, papatum acceptasset. commemorabat circa hoc dicta per eundem cancellariumque suum tempore acceptate g electionis ?. que 5 a) em.; BWR libro. b) W Jo. c) om. R. d) em.; BWR immediatus predecessor. e) W Sabandie. 1) R trans- 40 erant. g) R acceptare. Am 20. Dezember 1439. Vgl. Segovia lib. 16 cap. 15 (a. a. O. 3, 454 Z. 25 ff.) und Conc. Ba- siliense 6, 745 Z. 21-23. Vgl. Hiob 29, 21-23. Vgl. 1. Cor. 9, 19. Hiob 9, 12. Diese Bulle Eugens IV. ist uns unbekannt. Darüber ist sonst nichts bekannt. Man ver- gleiche jedoch Conc. Basiliense Bd. 7 S. XXIX bis XXXII und S. XXXXV-XXXXIX, auch Eckstein, Zur Finanzlage Felix' V. und des Basler Konzils (Neue Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche hrsg. von Bonwetsch 45 und Seeberg Stück 14, Berlin 1912) S. 60-71. Vgl. S. 455 Anm. 10. Vgl. das S. 345 Anm. 8 erwähnte Schreiben des Papstes vom 31. Dezember 1439. Vgl. Segovia lib. 16 cap. 13.15 (a. a. O. 3, 449.456). 50
710 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 dempnatus. quin pocius credendum erat sancta intencione acceptasse papatum ut, quo- März 28 modo postea dixit 1, expositurus pro servicio ecclesie corpus et bona patrimonii sui liberali magnificencia; quod ex ejus constabat operibus expensisque factis circa ornamenta et alia ad decorem ecclesiastici status legacionibusque et ambassiatis destinatis per orbem. ultra vero hec pro servicio ecclesie subjecerat se obprobriis et malediccionibus, previdens olim Eugenium majores de eo, quam de patribus concilii fecerat, contumelias et improperia dicturum. et, qui magna cum veneracione aliorum deprecaciones principum super multis acceperat, quod humili instancia illos erat requisiturus pro observacione justicie synodalis, priusquam obedienciam obtineret, non parvo onere expensarum patrie sue, eciam pro sustentandis multis ex patribus concilii. et rursus, cum amplissimo dominio undecim 10 ecclesias cathedrales et majorem fere partem aliarum plurium in se comprehendente libero a principatu dominaretur, ita ut, quomodo Jobb ajebat2 de se ipso, „omnes, qui eum audiebant, attenderent sentenciam ejus, verbis suis addere nichil audentes, sed ex- pectarent sicut pluviam super eos stillare eloquium suum", imitatus tamen apostolum 3, „cum liber esset, omnium servum se fecerat“, non solum racione illa, ut, quomodo alii 15 summi pontifices, servum servorum dei see appellaret, sed id notissimum foret plures vel aliquos eorum operibus demonstrasse aut sermone, quod nemo eis ausus esset dicere „cur ita facis" 4, et presertim immediatum d predecessorem ejus, qui per litteras suas autenticas 5 publice predicaverat mortalium neminem debere quomodolibet disceptare de voluntate judicio seu disposicione summi pontificis. non vero sic de se arbitraretur Felix ipse in 20 sancta synodo personaliter constitutus, sed magna cum humilitate deliberaciones attende- bat sacrarum deputacionum, congregacionis generalis conclusiones necnon consilia car- dinalium et aliorum concilii deputatorum. pro vero ad ipsum pertinentibus magna cum honestate per suos visitans loca deputacionum deprecabatur, diucius expectans responsio- nem. fuerat autem exemplum rei hujus": cum enim peciisset, ut pro onere supportando 25 expensarum eidem incumbencium racione papatus in dicione Sabaudie e obtinere posset ecclesiam unam abbaciam unam et prioratum unum, transierant‘ jam menses tres non facta eidem concessione, itaque premissis aliisque pluribus consideratis per habentes no- ticiam, quomodo tempore electionis sue patrimonium ecclesie erat in manibus competitoris interdictique erant synodali decreto 7 redditus vacanciarum, attribui potuerat velud divino 30 miraculo, quod acceptare voluerit onus papatus. qui merito gratus esse deberet toti clero (libertate ecclesiastica ejus virtute et potencia tuenda), episcopis rursus et prelatis omni- bus (ut ejus tempore in possessione firmarentur eorum, que decretis Constanciensis et Basiliensis conciliorum concessa eisdem fuerant, maxima quidem, quia de fructibus medii temporis successori applicandis, spoliis defunctorum per collectores sedis apostolice non 35 capiendis, electionum confirmacione, collacione beneficiorum, vacanciis non solvendis et in partibus terminandis causis justicie), regibus quoque et principibus, pro quorum inter cetera tuendo honore, prout eisdem scripserats, papatum acceptasset. commemorabat circa hoc dicta per eundem cancellariumque suum tempore acceptate g electionis ?. que 5 a) em.; BWR libro. b) W Jo. c) om. R. d) em.; BWR immediatus predecessor. e) W Sabandie. 1) R trans- 40 erant. g) R acceptare. Am 20. Dezember 1439. Vgl. Segovia lib. 16 cap. 15 (a. a. O. 3, 454 Z. 25 ff.) und Conc. Ba- siliense 6, 745 Z. 21-23. Vgl. Hiob 29, 21-23. Vgl. 1. Cor. 9, 19. Hiob 9, 12. Diese Bulle Eugens IV. ist uns unbekannt. Darüber ist sonst nichts bekannt. Man ver- gleiche jedoch Conc. Basiliense Bd. 7 S. XXIX bis XXXII und S. XXXXV-XXXXIX, auch Eckstein, Zur Finanzlage Felix' V. und des Basler Konzils (Neue Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche hrsg. von Bonwetsch 45 und Seeberg Stück 14, Berlin 1912) S. 60-71. Vgl. S. 455 Anm. 10. Vgl. das S. 345 Anm. 8 erwähnte Schreiben des Papstes vom 31. Dezember 1439. Vgl. Segovia lib. 16 cap. 13.15 (a. a. O. 3, 449.456). 50
Strana 711
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 711 certe calumpniam pati non debebat, eciamsi facta non fuisset per cardinales. hiis nam- que eligendi potestas fuisset concessa1 per ecclesiam in generali concilio legittime con- gregatam, prout ex tenore constabat capitulorum juris communis noti omnibus juris peritis, modus quoque electionis et effectus, si due illorum partes consentirent, quodque 5 in eorum defectu, si electioni incumbere nollent, volentibus id facere licitum esset. sed et expresse in capitulo „Frequens"2 determinabatur, quod deficientibus cardinalibus per concilium facienda esset electio. jamque nostris diebus experiencia monstraverat in duobus conciliis generalibus eorundem auctoritate electionem factam fuisse, Pisano vide- licet et Constanciensi expressius, in quo, etsi 23 cardinales electioni interfuerant, synodali 10 tamen determinacione 3 illorum vox non superabat vocem sex personarum ex una quin- que nacionum. etenim cum due partes concurrere debuissent, tante auctoritatis erant voces quatuor nacionis unius, quante 16 cardinalium. neque illorum sex pro nacionibus deputatorum" episcopi et prelati fuerant omnes, sed multi eorum doctores simplices. quoniam igitur ab inicio synodalis processus et consequenter sancta synodus cardinales 15 aliosque prelatos ecclesie, ut ejus necessitatibus provisuri ad concilium venirent, persepe vocaverat, eisdem venire nolentibus extrema cogebat necessitas, ut ex presentibus depu- tarentur electionem facturi. qui re vera non omnes aut due partes vel major, prout emuli detrahebant, erant dicionis Sabaudieb, sed dumtaxat tercie partis numerum facie- bant, voto propterea suo non valentes papam eligere nec impedire alterius electionem, 20 cum et alii, quorum multi de regionibus erant valde longinquis, eligere potuissent, quem vellent, duas vocum partes facientes. [25] quoniam igitur electio Felicis pape quinti proprie fuerat actio synodalis, astantes vero prelati et alii ecclesiastici, eciam absentes quicumque, sed Germanie presertim, obnoxii erant manutenere auctoritatem generalium conciliorum Constanciensis et Basiliensis, quorum indultis tanta sibi concessa extiterant, 25 et singulariter labore et opera concilii Basiliensis, cujus ministerio divina clemencia op- presserat audaciam Bohemorum non exiguas persecuciones nacioni Germanie inferencium, ejus quoque ministerio inter maximos principes et communitates Germanie concesserat deus pacem: merito igitur sancta synodus confideret, ut in hoc justissimo opere, depo- sicione videlicet olim Eugenii et electione Felicis pape quinti, pro manutenenda auctori- 3o tate ecclesie eorumque Germanorum indempnitate ejusdem requisicioni faverent, jam velud pignore magno ab eis suscepto, quando assentire noluerant quomodo prime c ita " nec secunde dissolucioni per Eugenium attemptate, quando post illam et per oratores suos coram sancta synodo et per se ipsos coram illius oratoribus persepe polliciti fuerant de manutenenda per eos totis viribus generalium conciliorum auctoritate et singulariter Ba- 35 siliensis concilii, quando erecta congregacione Ferrariensi et per illius auctorem vehe- mencius requisiti, ut ad illam mitterent suos, noluerunt, quando sollemniter acceptaverant decreta sancte synodi 4, eciam illa, que in eadem sessione.5 cum decreto suspensionis pronunciata fuerant, de causis 6 et beneficiorum collacione extinctioneque expectativarum 7, que majoris profecto ponderis viderentur quam illude unum summi pontificis dumtaxat. 40 alia vero duo statum concernerent ecclesie universalis, illud sedentem, hoc apostolicam sedem. illud temporale esset, hoc autem ad perpetuam rei memoriam. per illud nulli juri derogaretur, per alia autem maxime parti1 juris positivi. et quod magna conside- 1441 Märs 25 a) cm. ; BWR deputati. b) W Sabandie. c) W primo. d) om. R. e) Wid. f) R parte. 1 Vgl. die Dekrete „Consolabitur dominus Syon“ 45 und „Nuper in decreto“ der 37. und 38. Session vom 24. und 30. Oktober 1439 (gedr. Mansi 29, 184-189 und 196-198 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 409-414 und 423-425). 2 Vgl. S. 442 Anm. 1. 8 Vgl. das in der 40. Sitzung vom 30. Oktober 50 1417 veröffentlichte Dekret über die Papstwahl (gedr. Mansi 27, 1164-1166). 4 Am 26. März 1439. Vgl. S. 443 Anm. 9. 5 D. i. in der 31. Session vom 24. Januar 1438. Vgl. S. 237 Anm. 2. 6 Vgl. S. 457 Anm. 1. Vgl. S. 456 Anm. 12. 90*)
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 711 certe calumpniam pati non debebat, eciamsi facta non fuisset per cardinales. hiis nam- que eligendi potestas fuisset concessa1 per ecclesiam in generali concilio legittime con- gregatam, prout ex tenore constabat capitulorum juris communis noti omnibus juris peritis, modus quoque electionis et effectus, si due illorum partes consentirent, quodque 5 in eorum defectu, si electioni incumbere nollent, volentibus id facere licitum esset. sed et expresse in capitulo „Frequens"2 determinabatur, quod deficientibus cardinalibus per concilium facienda esset electio. jamque nostris diebus experiencia monstraverat in duobus conciliis generalibus eorundem auctoritate electionem factam fuisse, Pisano vide- licet et Constanciensi expressius, in quo, etsi 23 cardinales electioni interfuerant, synodali 10 tamen determinacione 3 illorum vox non superabat vocem sex personarum ex una quin- que nacionum. etenim cum due partes concurrere debuissent, tante auctoritatis erant voces quatuor nacionis unius, quante 16 cardinalium. neque illorum sex pro nacionibus deputatorum" episcopi et prelati fuerant omnes, sed multi eorum doctores simplices. quoniam igitur ab inicio synodalis processus et consequenter sancta synodus cardinales 15 aliosque prelatos ecclesie, ut ejus necessitatibus provisuri ad concilium venirent, persepe vocaverat, eisdem venire nolentibus extrema cogebat necessitas, ut ex presentibus depu- tarentur electionem facturi. qui re vera non omnes aut due partes vel major, prout emuli detrahebant, erant dicionis Sabaudieb, sed dumtaxat tercie partis numerum facie- bant, voto propterea suo non valentes papam eligere nec impedire alterius electionem, 20 cum et alii, quorum multi de regionibus erant valde longinquis, eligere potuissent, quem vellent, duas vocum partes facientes. [25] quoniam igitur electio Felicis pape quinti proprie fuerat actio synodalis, astantes vero prelati et alii ecclesiastici, eciam absentes quicumque, sed Germanie presertim, obnoxii erant manutenere auctoritatem generalium conciliorum Constanciensis et Basiliensis, quorum indultis tanta sibi concessa extiterant, 25 et singulariter labore et opera concilii Basiliensis, cujus ministerio divina clemencia op- presserat audaciam Bohemorum non exiguas persecuciones nacioni Germanie inferencium, ejus quoque ministerio inter maximos principes et communitates Germanie concesserat deus pacem: merito igitur sancta synodus confideret, ut in hoc justissimo opere, depo- sicione videlicet olim Eugenii et electione Felicis pape quinti, pro manutenenda auctori- 3o tate ecclesie eorumque Germanorum indempnitate ejusdem requisicioni faverent, jam velud pignore magno ab eis suscepto, quando assentire noluerant quomodo prime c ita " nec secunde dissolucioni per Eugenium attemptate, quando post illam et per oratores suos coram sancta synodo et per se ipsos coram illius oratoribus persepe polliciti fuerant de manutenenda per eos totis viribus generalium conciliorum auctoritate et singulariter Ba- 35 siliensis concilii, quando erecta congregacione Ferrariensi et per illius auctorem vehe- mencius requisiti, ut ad illam mitterent suos, noluerunt, quando sollemniter acceptaverant decreta sancte synodi 4, eciam illa, que in eadem sessione.5 cum decreto suspensionis pronunciata fuerant, de causis 6 et beneficiorum collacione extinctioneque expectativarum 7, que majoris profecto ponderis viderentur quam illude unum summi pontificis dumtaxat. 40 alia vero duo statum concernerent ecclesie universalis, illud sedentem, hoc apostolicam sedem. illud temporale esset, hoc autem ad perpetuam rei memoriam. per illud nulli juri derogaretur, per alia autem maxime parti1 juris positivi. et quod magna conside- 1441 Märs 25 a) cm. ; BWR deputati. b) W Sabandie. c) W primo. d) om. R. e) Wid. f) R parte. 1 Vgl. die Dekrete „Consolabitur dominus Syon“ 45 und „Nuper in decreto“ der 37. und 38. Session vom 24. und 30. Oktober 1439 (gedr. Mansi 29, 184-189 und 196-198 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 409-414 und 423-425). 2 Vgl. S. 442 Anm. 1. 8 Vgl. das in der 40. Sitzung vom 30. Oktober 50 1417 veröffentlichte Dekret über die Papstwahl (gedr. Mansi 27, 1164-1166). 4 Am 26. März 1439. Vgl. S. 443 Anm. 9. 5 D. i. in der 31. Session vom 24. Januar 1438. Vgl. S. 237 Anm. 2. 6 Vgl. S. 457 Anm. 1. Vgl. S. 456 Anm. 12. 90*)
Strana 712
712 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. racione dignum, quoniam acceptacio illius unius robur et stabilimentum erat illorum duorum aliorumque omnium decretorum acceptatorum per eos, futuris summis pontifici- bus non audentibus illa infringere, tenacius illis manente memoria de Eugenio papa propterea, quod illa non servaverat, ab administracione suspenso indeque deposito a papatu: quod igitur acceptare deberent sancte synodi requisicionem, nedum utilitas hec magna sed et ipsa racionis evidentissime exposcebat necessitas, si agere consequenter, non a vero retro aspicere vellent. etenim cum id inficiabile esset eisdemb, sanctam generalem synodum habere inmediate a Christo potestatem, congregacionemque patrum Basilee permanentem ipsimet confiterentur generalem esse synodum in spiritu sancto legittime congregatam universalem ecclesiam representantem, constaret quoque ipsis plus 10 quam notorie a papatu depositum fuisse per sanctam Basiliensem synodum olim Eugenium et electum Felicem papam quintum quodque duo ista pertinerent expresse ad fidem extirpacionemque scismatis et generalem ecclesie reformacionem in capite et in membris: metipsi igitur cognoscere poterant, si, prout debebant, deter- minacionem concilii Constanciensis volebant manutenere, se ipsos necessitate fore obli- 15 gatos et acceptare olim Eugenii deposicionem et Felici pape quinto obe- dienciam prestare. a qua excusare eos non poterat eorum intelligencia sive con- cepta neutralitas 1, juris communis scientes determinacionem, canonem videlicet concilii Lugdunensis2 decernentem „omnino carere viribus pactiones convenciones obligaciones condicta vel intendimenta omnia sive“ juramenti sive cujuslibet alterius vinculo firmitatis 20 annexa d“, lege eciam humana testante deo magis transgressiones hujusmodi quam juris- jurandi observaciones acceptas. obediencia namque ecclesie non sacerdotum adinvencione sed juxta Constanciensis synodi determinacionem3 fundata expresse foret in scripture sacre auctoritate. quocirca cuilibet fidelium esset de necessariis ad salutem, ammonente Paulo „ideoque de necessitate subditi estote non solum propter iram sed eciame propter 25 conscienciam" 4. in hiis vero, ad que obligatur quis ex necessitate, alium expectare non deberet, ecclesie dictante communi stilo, quod in hiis, que decreta sunt auctoritate superiori, exequendis alter alterum non expectet nec alius pro alio se excuset. et si in mandatis procedentibus ab uno ex auditoribus rote vel inferiore alio habente! juris- dictionem hec locum habebant, quanto magis circa decreta synodalia eisdem exhibita, s0 confederaciones quoque eciam jurate licite non essent respectu operum supererogacionis, cujusmodi est religionis ingressus, virginitatis servande propositum aliaque multa. multo igitur minus excusarent ab observacione precepti potestatis superioris. etenim videbantur repugnare expresse evangelice doctrine precipienti 5 reputari ethnicum et publicanum non audientem ecclesiam, quomodo eisdem constabat olim Eugenium audire noluisse. racione 35 preterea introducende fidei aut defensande naturalis eciam obligacionis vinculum non excusaret, Christo profitente 6 „venisse non mittere pacem sed gladium fidei causa se- paraturum filium adversus patrem et filiam adversus matrem suamg“. neque ipsis electoribus absconditum erat differenciam ecclesie versari circa veritates catholice fidei. et quoniam naturalis mors ac civilis, quantum ad effectum juris, invicem comparantur, 40 quemadmodum naturali morte audita summi pontificis Christiani principes! non i ex- pectantes pro suis deprecacionibus obtinendis opportune recurrebant ad noviter electum obedienciam illi exhibentes, merito igitur sic facturi essent exposita eis civili morte, hoc 5 1441 März 26 a) ist in Waam Rande nachgetragen. b) W eidem. c) om. BWR. d) cm.; BWR innixa. e) om. BWR. 1) BW habenti. g) om. W. h) W add. invicem. i) BWR add. se. 45 Vgl. RTA. 13 nr. 130. Vgl. den zweiten Kanon des zweiten Konzils von Lyon bei Mansi 24, 85; auch c. 3 de elec- tione et electi potestate I. 6 in VI. Vgl. die sechste der zwölf Conclusiones, die Johannes von Gerson dem Konstanzer Konzil am 23. März 1415 vorlegte (Mansi 27, 723). Röm. 13, 5. Vgl. Matth. 18, 17. Vgl. Matth. 10, 34 und 35. 50
712 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. racione dignum, quoniam acceptacio illius unius robur et stabilimentum erat illorum duorum aliorumque omnium decretorum acceptatorum per eos, futuris summis pontifici- bus non audentibus illa infringere, tenacius illis manente memoria de Eugenio papa propterea, quod illa non servaverat, ab administracione suspenso indeque deposito a papatu: quod igitur acceptare deberent sancte synodi requisicionem, nedum utilitas hec magna sed et ipsa racionis evidentissime exposcebat necessitas, si agere consequenter, non a vero retro aspicere vellent. etenim cum id inficiabile esset eisdemb, sanctam generalem synodum habere inmediate a Christo potestatem, congregacionemque patrum Basilee permanentem ipsimet confiterentur generalem esse synodum in spiritu sancto legittime congregatam universalem ecclesiam representantem, constaret quoque ipsis plus 10 quam notorie a papatu depositum fuisse per sanctam Basiliensem synodum olim Eugenium et electum Felicem papam quintum quodque duo ista pertinerent expresse ad fidem extirpacionemque scismatis et generalem ecclesie reformacionem in capite et in membris: metipsi igitur cognoscere poterant, si, prout debebant, deter- minacionem concilii Constanciensis volebant manutenere, se ipsos necessitate fore obli- 15 gatos et acceptare olim Eugenii deposicionem et Felici pape quinto obe- dienciam prestare. a qua excusare eos non poterat eorum intelligencia sive con- cepta neutralitas 1, juris communis scientes determinacionem, canonem videlicet concilii Lugdunensis2 decernentem „omnino carere viribus pactiones convenciones obligaciones condicta vel intendimenta omnia sive“ juramenti sive cujuslibet alterius vinculo firmitatis 20 annexa d“, lege eciam humana testante deo magis transgressiones hujusmodi quam juris- jurandi observaciones acceptas. obediencia namque ecclesie non sacerdotum adinvencione sed juxta Constanciensis synodi determinacionem3 fundata expresse foret in scripture sacre auctoritate. quocirca cuilibet fidelium esset de necessariis ad salutem, ammonente Paulo „ideoque de necessitate subditi estote non solum propter iram sed eciame propter 25 conscienciam" 4. in hiis vero, ad que obligatur quis ex necessitate, alium expectare non deberet, ecclesie dictante communi stilo, quod in hiis, que decreta sunt auctoritate superiori, exequendis alter alterum non expectet nec alius pro alio se excuset. et si in mandatis procedentibus ab uno ex auditoribus rote vel inferiore alio habente! juris- dictionem hec locum habebant, quanto magis circa decreta synodalia eisdem exhibita, s0 confederaciones quoque eciam jurate licite non essent respectu operum supererogacionis, cujusmodi est religionis ingressus, virginitatis servande propositum aliaque multa. multo igitur minus excusarent ab observacione precepti potestatis superioris. etenim videbantur repugnare expresse evangelice doctrine precipienti 5 reputari ethnicum et publicanum non audientem ecclesiam, quomodo eisdem constabat olim Eugenium audire noluisse. racione 35 preterea introducende fidei aut defensande naturalis eciam obligacionis vinculum non excusaret, Christo profitente 6 „venisse non mittere pacem sed gladium fidei causa se- paraturum filium adversus patrem et filiam adversus matrem suamg“. neque ipsis electoribus absconditum erat differenciam ecclesie versari circa veritates catholice fidei. et quoniam naturalis mors ac civilis, quantum ad effectum juris, invicem comparantur, 40 quemadmodum naturali morte audita summi pontificis Christiani principes! non i ex- pectantes pro suis deprecacionibus obtinendis opportune recurrebant ad noviter electum obedienciam illi exhibentes, merito igitur sic facturi essent exposita eis civili morte, hoc 5 1441 März 26 a) ist in Waam Rande nachgetragen. b) W eidem. c) om. BWR. d) cm.; BWR innixa. e) om. BWR. 1) BW habenti. g) om. W. h) W add. invicem. i) BWR add. se. 45 Vgl. RTA. 13 nr. 130. Vgl. den zweiten Kanon des zweiten Konzils von Lyon bei Mansi 24, 85; auch c. 3 de elec- tione et electi potestate I. 6 in VI. Vgl. die sechste der zwölf Conclusiones, die Johannes von Gerson dem Konstanzer Konzil am 23. März 1415 vorlegte (Mansi 27, 723). Röm. 13, 5. Vgl. Matth. 18, 17. Vgl. Matth. 10, 34 und 35. 50
Strana 713
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 713 est justissima deposicione, olim Eugenii et Felicis pape quinti canonica eleccione, in- 1441 dubiam habentes “ scienciam per juramentum invicem a subditis factum non eximi eos ab obediencia superiorum suorum, quomodo nec cardinales pape, canonicos episcopi, monachos abbatis, milites ac duces ab obediencia regis vel imperatoris sui. atqui persepe 5 auditum fuisset, quod propter excellenciam nobilitatis in Germania vigentis juramenta semel prestita a principibus ejus servari deberent b ad unguem, nulla interpretacione ad- missa vel dispensacione, quoniam arbitrarentur confusionem magnam eisdem accrescere, si, que semel de labiis eorum processerunt, irrita fierent. quantum vero ad hoc, habenti- bus noticiam juris communis constaret, quam multa juramenta intelligi debere sub con- 10 dicione, casibus decem in jure expressis, pluribus eorum proposito convenientibus, pote si superiori potestati placeat, cujus auctoritas intelligitur semper excepta, et nisi judex contrarium precipiat. sed et quoniam dicebant excellenciam nobilitatis expetere, ut in omnem eventum juramenta servarent, nullus profecto princeps nobilior esset deo, qui juramentum suum, eciamsi tunc illam non expressit, declaravit fore intelligendum sub 15 condicione. etenim promiserat 1 cum federe sempiterno Phinees et semini suo, ut dignitas summi sacerdocii apud e eos semper esset. quoniam vero Hely, qui de genere erat illius, filiis suis impunitatem prestabat, audivit a domino: „loquens locutus sum, ut domus tua et domus patris tui ministraret in conspectu meo in sempiternum. nunc autem dicit dominus: absit hoc a me; sed, quicumque honorificaverit me, glorificabo eum, qui autem 20 contempnunt me, erunt ignobiles.“2 locuciones item quam plurimas promissionum aut comminacionum divinarum sub condicione intelligi debere, expresse constabat Jeremie doctrina. itaque minime obstabat nobilitati Germanorum inobservancia juramenti, quod observatum vergebatd in interitum salutis eterne, quoniam obligati essent obedire po- testati superiori, scientes doctrinam apostoli3 „omnem animam potestatibus sublimioribus 25 subjectam fore". März 28 [IX. Parcella nona: ad manifestandam heresim olim Eugenii exponuntur Christiane reli- gionis documenta quatuor.] [26] Explicatis e superioribus circa legittimam olim Eugenii deposicionem et eleccio- nem canonicam Felicis pape quinti, quamvis ab eo petita quia nulla altera audiencia fuit 30 eidem concessa, Johannes ipse, velut in transitu dicere malens quam intactum relinquere de materia fidei, advesperascente jam die cepit exponere processus synodalis merita et raciones, quare olim Eugenius per sanctam synodum declaratus fuisset hereticus, videlicet que essent veritates fidei, quibus contravenisset, deque ejus pertinacia in errore synoda- libus conclusionibus quinque 4 manifestatis. [27] dicebat autem illas esse veritates fidei, s5 quibus contravenerat olim Eugenius, que fuerant declarate in 33. sessione 5 sancte Basi- liensis synodi subscripti f tenoris: Tenor trium veritatum fidei, quibus contravenerat olim Eugenius. Veritas de potestate concilii generalis universalem ecclesiam representantis supra papam et quemlibet alterum declarata per Constanciense et hoc Basiliense generalia con- 40 cilia est veritas fidei catholice. veritas hec, quod papa concilium generale universalem 45 a) cm.; BWR habentibus. b) em.; BWR debere. c) R stellt um semper apud eos. d) ist in W korrigiert aus ur- gebat. e) in BWR beginnt hier cap. 19 mit der Uberschrift Nona parcella circa materiam fidei, quare olim Eugenius hereticus sit judicatus, exponit deductiones quatuor fundamentales religionis Christiane, videlicet quomodo ecclesie doctrina medium sit formale, quo credenda tenendaque [R tenenda credendaque] est catho- lica fides, et qui illam non tenet, sed repugnat, quod est censendus hereticus. f) R om. subscripti tenoris. 1 Vgl. Num. 25, 13. 1. Kön. 2, 30. Röm. 13, 1. 4 Vgl. S. 475 Anm. 1. Vgl. S. 221 Anm. 1.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 713 est justissima deposicione, olim Eugenii et Felicis pape quinti canonica eleccione, in- 1441 dubiam habentes “ scienciam per juramentum invicem a subditis factum non eximi eos ab obediencia superiorum suorum, quomodo nec cardinales pape, canonicos episcopi, monachos abbatis, milites ac duces ab obediencia regis vel imperatoris sui. atqui persepe 5 auditum fuisset, quod propter excellenciam nobilitatis in Germania vigentis juramenta semel prestita a principibus ejus servari deberent b ad unguem, nulla interpretacione ad- missa vel dispensacione, quoniam arbitrarentur confusionem magnam eisdem accrescere, si, que semel de labiis eorum processerunt, irrita fierent. quantum vero ad hoc, habenti- bus noticiam juris communis constaret, quam multa juramenta intelligi debere sub con- 10 dicione, casibus decem in jure expressis, pluribus eorum proposito convenientibus, pote si superiori potestati placeat, cujus auctoritas intelligitur semper excepta, et nisi judex contrarium precipiat. sed et quoniam dicebant excellenciam nobilitatis expetere, ut in omnem eventum juramenta servarent, nullus profecto princeps nobilior esset deo, qui juramentum suum, eciamsi tunc illam non expressit, declaravit fore intelligendum sub 15 condicione. etenim promiserat 1 cum federe sempiterno Phinees et semini suo, ut dignitas summi sacerdocii apud e eos semper esset. quoniam vero Hely, qui de genere erat illius, filiis suis impunitatem prestabat, audivit a domino: „loquens locutus sum, ut domus tua et domus patris tui ministraret in conspectu meo in sempiternum. nunc autem dicit dominus: absit hoc a me; sed, quicumque honorificaverit me, glorificabo eum, qui autem 20 contempnunt me, erunt ignobiles.“2 locuciones item quam plurimas promissionum aut comminacionum divinarum sub condicione intelligi debere, expresse constabat Jeremie doctrina. itaque minime obstabat nobilitati Germanorum inobservancia juramenti, quod observatum vergebatd in interitum salutis eterne, quoniam obligati essent obedire po- testati superiori, scientes doctrinam apostoli3 „omnem animam potestatibus sublimioribus 25 subjectam fore". März 28 [IX. Parcella nona: ad manifestandam heresim olim Eugenii exponuntur Christiane reli- gionis documenta quatuor.] [26] Explicatis e superioribus circa legittimam olim Eugenii deposicionem et eleccio- nem canonicam Felicis pape quinti, quamvis ab eo petita quia nulla altera audiencia fuit 30 eidem concessa, Johannes ipse, velut in transitu dicere malens quam intactum relinquere de materia fidei, advesperascente jam die cepit exponere processus synodalis merita et raciones, quare olim Eugenius per sanctam synodum declaratus fuisset hereticus, videlicet que essent veritates fidei, quibus contravenisset, deque ejus pertinacia in errore synoda- libus conclusionibus quinque 4 manifestatis. [27] dicebat autem illas esse veritates fidei, s5 quibus contravenerat olim Eugenius, que fuerant declarate in 33. sessione 5 sancte Basi- liensis synodi subscripti f tenoris: Tenor trium veritatum fidei, quibus contravenerat olim Eugenius. Veritas de potestate concilii generalis universalem ecclesiam representantis supra papam et quemlibet alterum declarata per Constanciense et hoc Basiliense generalia con- 40 cilia est veritas fidei catholice. veritas hec, quod papa concilium generale universalem 45 a) cm.; BWR habentibus. b) em.; BWR debere. c) R stellt um semper apud eos. d) ist in W korrigiert aus ur- gebat. e) in BWR beginnt hier cap. 19 mit der Uberschrift Nona parcella circa materiam fidei, quare olim Eugenius hereticus sit judicatus, exponit deductiones quatuor fundamentales religionis Christiane, videlicet quomodo ecclesie doctrina medium sit formale, quo credenda tenendaque [R tenenda credendaque] est catho- lica fides, et qui illam non tenet, sed repugnat, quod est censendus hereticus. f) R om. subscripti tenoris. 1 Vgl. Num. 25, 13. 1. Kön. 2, 30. Röm. 13, 1. 4 Vgl. S. 475 Anm. 1. Vgl. S. 221 Anm. 1.
Strana 714
714 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Märs 28 ecclesiam representans actu legittime congregatum super declaratis in prefata veritate aut S aliquo eorum sine ejus consensu nullatenus auctoritative potest dissolvere aut ad aliud tempus prorogare aut de loco ad locum transferre, est veritas fidei catholice. verita- tibus duabus predictis pertinaciter repugnans est censendus hereticus. Super dictis veritatibus et conclusionibus quinque a plurima Johannes ipse, prout 5 occurrebat, die isto exposuit, magna siquidem primo scripta desuper hiis ediderat 1. sed ut brevius referatur, describitur summa dictorum in forma sequenti. [28] quod ipsa- rum b trium veritatum adeo est indissolubilis nexus, ut prima secundam, due vero terciam inferant necessaria atque evidentissima racione. illa siquidem veritas catholice fidei dicitur, que innixa scripture sacre aut note revelacioni divine 10 per doctrinam ecclesie tanquam de necessitate salutis credenda fide- libus traditur. teste namque ecclesiastico 2 omnia contenta in sacro canone sunt „liber vite et testamentum altissimi" eoque omnia hec numerantur inter fidei catholice veritates. nec post receptum canonem ipsum quantum ad libros, qui ut tales recepti sunt, ecclesia ullum fieri patitur dubium. sed additur „note revelacioni“, quoniam, sicut 15 Ade Noe Abrahe Moysi David aliisque prophetis revelata, quia sibi nota, credere ipsi firmiter debuere, eciam priusquam scriberentur vel aliis manifestarentur, ita et alii fideles certitudine habita de facta illis divina revelacione, quomodo in Paulo contigit 3, qui evan- gelium didicit per revelacionem, sed, ut id e auctenticum esset eciam per doctrinam ec- clesie, contulit cum apostolis evangelium, quod predicabat in gentibus. hodie quoque 20 magna d pars fidei est de habitis per revelacionem, pote de canonizacione sanctorum, quos per operacionem miraculorum deus revelavit secum in celis regnare. sed donec id con- stet per doctrinam ecclesie, eciam non tenetur pro catholica fide. unde quia catholicum id, quod universale est, quamvis iste homo et ille, quibus facta est divina revelacio, teneantur credere veritati divine sibi certitudinaliter revelate, illa tamen adhuc non di- 25 citur veritas catholice fidei, donec id ipsum ecclesia per suam doctrinam omnibus cre- dendum tradit. et quoniam „sine fide impossibile est placere deo"4, hiis vero, que fidei sunt, contraveniendo apponenti appositurus est deus plagas, delenti vero deleturus est partem ejus de libro vite 5, hinc mensura fidei tantopere limitata existit, quod nullo Chri- stiano veritati fidei dissentire contraire seu pertinaciter repugnare aut resistere licet. dato so igitur illas duas esse fidei veritates, necessario tercia sequitur, quod „veritatibus duabus predictis pertinaciter repugnans est censendus hereticus". nam ut quivis homo Christianus sit atque permaneat, necesse illi est ecclesie judicio acquiescere, cum illam non audiens habendus sit tanquam ethnicus et publicanus 6. et ob hoc oportet fidelem quem- cunque explicite vel implicite credere, quidquid pro fide ecclesia catholica s5 tenet, et in nullo pertinaciter ab ea dissentire. quod preclare ac evidentissime patet ex quatuor sequentibus deductionibus. [28a] prima quarum est subtili fixaque specu- lacione differenciam assignans inter fidem acquisitam et fidem infusam. formale namque objectum fidei infuse veritas prima est, secundum quod nobis manifesta- tur in scripturis sacris vel alias, per doctrinam tamen ecclesie, cui non inherens firmiter 40 tanquam divine et e ineffabili regule non habet catholicam fidem deficiente eidem regula et mensura, secundum quam credere debet catholice fidei veritatibus. etenim si quis omnes articulos fidei credat et veritates omnes alias sacri canonis, omnia eciam, que tradit ecclesia, credat autem, non quia ecclesia illa tenenda pro fide docet, sed quia sic a) BWR add. cum. b) em.; BWE ipsorum. c) ist in Weüber der Zeilc nuchyctragen. d) W maxima. e) R vel. 45 Vgl. darüber Haller im Concilium Basiliense 1, 28-30. Sirach 24, 32. Vgl. Act. apost. cap. 9. 6 4 Hebr. 11, 6. 5 Vgl. Apoc. 22, 18-19. Vgl. Matth. 18, 17.
714 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Märs 28 ecclesiam representans actu legittime congregatum super declaratis in prefata veritate aut S aliquo eorum sine ejus consensu nullatenus auctoritative potest dissolvere aut ad aliud tempus prorogare aut de loco ad locum transferre, est veritas fidei catholice. verita- tibus duabus predictis pertinaciter repugnans est censendus hereticus. Super dictis veritatibus et conclusionibus quinque a plurima Johannes ipse, prout 5 occurrebat, die isto exposuit, magna siquidem primo scripta desuper hiis ediderat 1. sed ut brevius referatur, describitur summa dictorum in forma sequenti. [28] quod ipsa- rum b trium veritatum adeo est indissolubilis nexus, ut prima secundam, due vero terciam inferant necessaria atque evidentissima racione. illa siquidem veritas catholice fidei dicitur, que innixa scripture sacre aut note revelacioni divine 10 per doctrinam ecclesie tanquam de necessitate salutis credenda fide- libus traditur. teste namque ecclesiastico 2 omnia contenta in sacro canone sunt „liber vite et testamentum altissimi" eoque omnia hec numerantur inter fidei catholice veritates. nec post receptum canonem ipsum quantum ad libros, qui ut tales recepti sunt, ecclesia ullum fieri patitur dubium. sed additur „note revelacioni“, quoniam, sicut 15 Ade Noe Abrahe Moysi David aliisque prophetis revelata, quia sibi nota, credere ipsi firmiter debuere, eciam priusquam scriberentur vel aliis manifestarentur, ita et alii fideles certitudine habita de facta illis divina revelacione, quomodo in Paulo contigit 3, qui evan- gelium didicit per revelacionem, sed, ut id e auctenticum esset eciam per doctrinam ec- clesie, contulit cum apostolis evangelium, quod predicabat in gentibus. hodie quoque 20 magna d pars fidei est de habitis per revelacionem, pote de canonizacione sanctorum, quos per operacionem miraculorum deus revelavit secum in celis regnare. sed donec id con- stet per doctrinam ecclesie, eciam non tenetur pro catholica fide. unde quia catholicum id, quod universale est, quamvis iste homo et ille, quibus facta est divina revelacio, teneantur credere veritati divine sibi certitudinaliter revelate, illa tamen adhuc non di- 25 citur veritas catholice fidei, donec id ipsum ecclesia per suam doctrinam omnibus cre- dendum tradit. et quoniam „sine fide impossibile est placere deo"4, hiis vero, que fidei sunt, contraveniendo apponenti appositurus est deus plagas, delenti vero deleturus est partem ejus de libro vite 5, hinc mensura fidei tantopere limitata existit, quod nullo Chri- stiano veritati fidei dissentire contraire seu pertinaciter repugnare aut resistere licet. dato so igitur illas duas esse fidei veritates, necessario tercia sequitur, quod „veritatibus duabus predictis pertinaciter repugnans est censendus hereticus". nam ut quivis homo Christianus sit atque permaneat, necesse illi est ecclesie judicio acquiescere, cum illam non audiens habendus sit tanquam ethnicus et publicanus 6. et ob hoc oportet fidelem quem- cunque explicite vel implicite credere, quidquid pro fide ecclesia catholica s5 tenet, et in nullo pertinaciter ab ea dissentire. quod preclare ac evidentissime patet ex quatuor sequentibus deductionibus. [28a] prima quarum est subtili fixaque specu- lacione differenciam assignans inter fidem acquisitam et fidem infusam. formale namque objectum fidei infuse veritas prima est, secundum quod nobis manifesta- tur in scripturis sacris vel alias, per doctrinam tamen ecclesie, cui non inherens firmiter 40 tanquam divine et e ineffabili regule non habet catholicam fidem deficiente eidem regula et mensura, secundum quam credere debet catholice fidei veritatibus. etenim si quis omnes articulos fidei credat et veritates omnes alias sacri canonis, omnia eciam, que tradit ecclesia, credat autem, non quia ecclesia illa tenenda pro fide docet, sed quia sic a) BWR add. cum. b) em.; BWE ipsorum. c) ist in Weüber der Zeilc nuchyctragen. d) W maxima. e) R vel. 45 Vgl. darüber Haller im Concilium Basiliense 1, 28-30. Sirach 24, 32. Vgl. Act. apost. cap. 9. 6 4 Hebr. 11, 6. 5 Vgl. Apoc. 22, 18-19. Vgl. Matth. 18, 17.
Strana 715
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 715 1441 Mürz 28 audivit a patre suo vel magistro vel quia ita sibi videtur aut quia scit racione probare: in omnibus hiis aut similibus causis quia nulla est certitudo, ut medium, per quod habet fidem, errare non possit, sed innititur variabili medio et adhuc illi innititur variabiliter et non omnino, profecto censetur habere fidem acquisitam humani ingenii exercicio, non 5 vero infusam spiritus sancti dono, siquidem parcialis est fides hujus, non universalis. non enim implicite credit omnia, que pater suus vel magister, sed que ab illis nota habuit. similis racio est de hiis, que scit racione probare aut sibi vera apparent, quia refertur ad actum, non ad potenciam vel habitum vel quod proprie dicitur aptitudinem. nec enim crediturum se profitetur omnia, que sciet racione probare, sed que tunc, ut sibi 1o videtur, probare scit. et rursus non inhereret a invariabiliter illi, quod credit, quia, si op- positum sciret racione probare vel sibi appareret verum, illud teneret pro fide; ad idem, si pater et magister contrarium dicerent credendum esse. qui vero credit per doctrinam ecclesie, tenet non partem sed totam catholicam fidem, credens explicite vel implicite, quidquid ecclesia hactenus credidit, credit actu et credet in futurum. credit item om- 15 nino b ac c invariabiliter, quia nec aliquo modo dispositus est oppositum credere, immo firmatus nunquam credere, eciamsi angelus de celo aliud evangelizaret 1, credens illa, que accepit per doctrinam ecclesie dixisse deum, qui „mentiri non potest“ 2. cum igitur illa credit, quia sic ecclesia credenda tradit, propterea quod jam vult unitus ecclesie fore, unio vero hec seu incorporacio non est absque speciali illustracione: hinc igitur credere 20 censetur veritati fidei catholice suaque fides infusa dicitur a spiritu sancto, tanquam lucens in eo non naturali, sed lumine superno seu divino gracie munere, quo velut in- tellectum captivans in obsequium Christi et semet ipsum abnegans humana racione aut proprio non confisus judicio intellectum subicit ecclesie doctrine, plus credens huic ob sue d reverenciam auctoritatis quam apparenciis quibusvis seu proprie aut alterius racio- 25 cinacioni. et propter hoc jam censetur indubie habere infusam fidem, dono ipsum illustrante spiritus sancti, ut teneat medium infallibile, per quod credenda est catholica fides. hoc autem est doctrina ecclesie, cui taliter credens firma adheret intencione, et hoc est lumen, de quo multi dicunt theologorum absque illo non posse haberie infusam fidem, que utique sicut acquisita perspicue agnoscitur ab eo, qui credit. teste quippe so Augustino 3, quamvis incognita sint ea, que per fidem creduntur, ipsa tamen fides "cer- tissima sciencia" cognoscitur a fideli credente, quoniam eam „unusquisque videt clare esse in corde suo, si est, aut non esse, si non est". nec enim ipsum latet, si propositum habet firmum credendi omnia, que ecclesia per suam doctrinam credenda tradit, aut si ista et non illa vel si hoc tempore, pote usque ad 10 annos, vel toto tempore vite sue. s5 profecto, quia perfectum est donum dei, fides infusa, que donum dei est, in homine esse non potest, si non perfecte credit, hoc est omnia, que tradit ecclesia, et, quamdiu vixe- rit, quod sic intendit agere. quocirca maximum testimonium est fidei sistentis in corde, auxilium quoque, ut "diabolo rugienti resistat fortis in fide" 4, si omni die mane seroque dicto symbolo profiteatur se in ea fide velle vivere et mori. et quia hoc propositum notum 40 est cuicumque illud habenti notumque sibi est, si illud habet vel non habet, hine fides ipsa credentem latere non potest. in quo certe a caritate distinguitur nemine sciente, utrum dignus sit divino amore, maxime cum juxta doctrinam apostoli 5 tradere possit corpus suum, ita ut ardeat, nulla sistente in eo caritate. nullum etenim ita notum est medium infallibile atque invariabile caritatis ipsius, ut de communi lege certitudinaliter 45 a) em. ; BWR juberet. b) ist in W korrigiert aus omnia ; R omnia. c) WR et. d) R sui. e) in B korr. aus ha- bere ; W habere. 1 Vgl. Gal. 1, 8. 2 Vgl. Titus 1, 2 und Hebr. 6, 18; auch Num. 23, 19. 3 5 Vgl. De trinitate lib. 13 cap. 1 (Migne 42, 1014). Vgl. 1. Petr. 5, 8 und 9. Vgl. 1. Cor. 13, 3.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 715 1441 Mürz 28 audivit a patre suo vel magistro vel quia ita sibi videtur aut quia scit racione probare: in omnibus hiis aut similibus causis quia nulla est certitudo, ut medium, per quod habet fidem, errare non possit, sed innititur variabili medio et adhuc illi innititur variabiliter et non omnino, profecto censetur habere fidem acquisitam humani ingenii exercicio, non 5 vero infusam spiritus sancti dono, siquidem parcialis est fides hujus, non universalis. non enim implicite credit omnia, que pater suus vel magister, sed que ab illis nota habuit. similis racio est de hiis, que scit racione probare aut sibi vera apparent, quia refertur ad actum, non ad potenciam vel habitum vel quod proprie dicitur aptitudinem. nec enim crediturum se profitetur omnia, que sciet racione probare, sed que tunc, ut sibi 1o videtur, probare scit. et rursus non inhereret a invariabiliter illi, quod credit, quia, si op- positum sciret racione probare vel sibi appareret verum, illud teneret pro fide; ad idem, si pater et magister contrarium dicerent credendum esse. qui vero credit per doctrinam ecclesie, tenet non partem sed totam catholicam fidem, credens explicite vel implicite, quidquid ecclesia hactenus credidit, credit actu et credet in futurum. credit item om- 15 nino b ac c invariabiliter, quia nec aliquo modo dispositus est oppositum credere, immo firmatus nunquam credere, eciamsi angelus de celo aliud evangelizaret 1, credens illa, que accepit per doctrinam ecclesie dixisse deum, qui „mentiri non potest“ 2. cum igitur illa credit, quia sic ecclesia credenda tradit, propterea quod jam vult unitus ecclesie fore, unio vero hec seu incorporacio non est absque speciali illustracione: hinc igitur credere 20 censetur veritati fidei catholice suaque fides infusa dicitur a spiritu sancto, tanquam lucens in eo non naturali, sed lumine superno seu divino gracie munere, quo velut in- tellectum captivans in obsequium Christi et semet ipsum abnegans humana racione aut proprio non confisus judicio intellectum subicit ecclesie doctrine, plus credens huic ob sue d reverenciam auctoritatis quam apparenciis quibusvis seu proprie aut alterius racio- 25 cinacioni. et propter hoc jam censetur indubie habere infusam fidem, dono ipsum illustrante spiritus sancti, ut teneat medium infallibile, per quod credenda est catholica fides. hoc autem est doctrina ecclesie, cui taliter credens firma adheret intencione, et hoc est lumen, de quo multi dicunt theologorum absque illo non posse haberie infusam fidem, que utique sicut acquisita perspicue agnoscitur ab eo, qui credit. teste quippe so Augustino 3, quamvis incognita sint ea, que per fidem creduntur, ipsa tamen fides "cer- tissima sciencia" cognoscitur a fideli credente, quoniam eam „unusquisque videt clare esse in corde suo, si est, aut non esse, si non est". nec enim ipsum latet, si propositum habet firmum credendi omnia, que ecclesia per suam doctrinam credenda tradit, aut si ista et non illa vel si hoc tempore, pote usque ad 10 annos, vel toto tempore vite sue. s5 profecto, quia perfectum est donum dei, fides infusa, que donum dei est, in homine esse non potest, si non perfecte credit, hoc est omnia, que tradit ecclesia, et, quamdiu vixe- rit, quod sic intendit agere. quocirca maximum testimonium est fidei sistentis in corde, auxilium quoque, ut "diabolo rugienti resistat fortis in fide" 4, si omni die mane seroque dicto symbolo profiteatur se in ea fide velle vivere et mori. et quia hoc propositum notum 40 est cuicumque illud habenti notumque sibi est, si illud habet vel non habet, hine fides ipsa credentem latere non potest. in quo certe a caritate distinguitur nemine sciente, utrum dignus sit divino amore, maxime cum juxta doctrinam apostoli 5 tradere possit corpus suum, ita ut ardeat, nulla sistente in eo caritate. nullum etenim ita notum est medium infallibile atque invariabile caritatis ipsius, ut de communi lege certitudinaliter 45 a) em. ; BWR juberet. b) ist in W korrigiert aus omnia ; R omnia. c) WR et. d) R sui. e) in B korr. aus ha- bere ; W habere. 1 Vgl. Gal. 1, 8. 2 Vgl. Titus 1, 2 und Hebr. 6, 18; auch Num. 23, 19. 3 5 Vgl. De trinitate lib. 13 cap. 1 (Migne 42, 1014). Vgl. 1. Petr. 5, 8 und 9. Vgl. 1. Cor. 13, 3.
Strana 716
716 quis agnoscat se habere caritatem sicut et fidem, raciocinacione hujus alio in loco ex- plicanda. satis est istic intelligere, quod fidei medium seu mensura infallibilis est doctrina ecclesie. cui si Christianus adheret actu adherereque semper intendit aut si adherere non vult, utrumque certissime cognoscit, si vult cor suum intueri. quod autem doctrina ecclesie mensura sit infallibilis fidei, precipua racio ista esse videtur. docente namque apostolo cum „fides sit ex auditu, auditus autem per verbum Christi“ 1, nemo proprie dicitur credere sibi sed alteri. „fides est enim credere, quod non vides."2 Christus autem dixit ecclesie, quod discipulis suis: „qui vos audit, me audit.“ 3 itaque voluit Christus, ut, quomodo se loquentem fidelis quicumque audire tenetur et credere, ita et credere tenetur, si ecclesiam loquentem 4. dixit preterea in oracione ad patrem 10 „verba, que dedisti michi, dedi eis, et ipsi acceperunt“ 5, item „sicut tu me misisti in mundum, et ego mitto eos“6, et rursus „si sermonem meum servaverint, et vestrum servabunt“ 7. tali igitur et tanta loquenti ecclesie auctoritate a deo concessa, ut, qui eam audit, Christum censeatur audire, hinc certe provenit, quod doctrina ecclesie medium sit infallibile, per quod tenetur catholica fides. [285] quod utique ex deductione hac 15 secunda ostendente radicem catholice fidei magis adhuc specifice manifestari potest. tota quippe fides in hac consistit brevissima racione: quidquid dixit deus, verum est et credendum ab omnibus suis fidelibus; sed ea, que continentur in scriptura sacra et ec- clesia affirmat, dixit deus; igitur illa sunt vera et per omnes fideles credenda. major certe racionis hujus per se nota est omnibus eciam alienis a fide catholica utentibus 20 racione non alium pro deo venerantibus quam eum, quem credunt summe justum, summe bonum, summe sapientem, summe veracem, mentiri nequeuntem. etenim si mendaci homini nemo libenter credit, profecto, cum deo suo, quem colit in omnibus, velit credere, mendacem esse illum minime arbitratur. hac igitur premissa ab omnibus indubie reputata pro vera, quod, quidquid dixit deus, verum est et credendum, tota vis fidei catholice 25 consistit in proposicione secunda, omnia contenta in sacro canone deum dixisse. quod ut verum esse a credatur, indigeret haudubie non tam unius viventis hominis singularis, sed duorum vel trium ad minus testimonio, qui non mendaces sed veraces omnino esse putentur, cum res certe sit magni ponderis ex illa pendente omni salute hominum. etenim „qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit, con- 30 dempnabitur" s. quod autem illiusmodi testimonium haberi nequeat, omni docto fideli volenti considerare manifestissimum est. nullus quippe vivencium eciam et mortuorum audivit deum omnia in canone sacro descripta loquentem. Adam namque audivit, que dicta sibi a deo, Noe vero non illa, sed ad se dicta; sic Abraham, sic Moyses, sic alii prophete, apostoli quoque a Christo vocati beati, quia videntes et audientes, que multi s5 prophete et reges audire et videre cupierunt et non viderunt nec audierunt 9. quod igitur omnia illa dixit deus ita, quod „non voluntate humana, sed spiritu sancto inspirati locuti sunt sancti dei homines" 10, cum noticia hec sit de mere contingentibus, que nulla possunt demonstrativa probari racione, sic item de preteritis, de quibus non est sciencia, sed memoria atque fides. nullus quoque hominum forte b eciam et angelorum illa omnia vidit 40 seu audivit, ut de illis queat testimonium perhibere, nec deus cotidie illa et omnibus Christi fidelibus loquitur, quia scriptura sacra teste 11 „semel loquitur deus et id secundo non repetit". palam igitur fit cunctis animadvertentibus, quod divinorum eloquiorum solus 5 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 a) ist in W korrigiert für est. b) R stellt um eciam forte. 1 2 Röm. 10, 17. Vgl. Augustins Sermo 43 (Migne 38, 254). Luc. 10, 16. Man ergänze audit. Joh. 17, 8. Joh. 17, 18. „ 10 11 Joh. 15, 20. Marc. 16, 16. Vgl. Luc. 10, 23-24. 2. Petr. 1, 21. Hiob 33, 14. 45 50
716 quis agnoscat se habere caritatem sicut et fidem, raciocinacione hujus alio in loco ex- plicanda. satis est istic intelligere, quod fidei medium seu mensura infallibilis est doctrina ecclesie. cui si Christianus adheret actu adherereque semper intendit aut si adherere non vult, utrumque certissime cognoscit, si vult cor suum intueri. quod autem doctrina ecclesie mensura sit infallibilis fidei, precipua racio ista esse videtur. docente namque apostolo cum „fides sit ex auditu, auditus autem per verbum Christi“ 1, nemo proprie dicitur credere sibi sed alteri. „fides est enim credere, quod non vides."2 Christus autem dixit ecclesie, quod discipulis suis: „qui vos audit, me audit.“ 3 itaque voluit Christus, ut, quomodo se loquentem fidelis quicumque audire tenetur et credere, ita et credere tenetur, si ecclesiam loquentem 4. dixit preterea in oracione ad patrem 10 „verba, que dedisti michi, dedi eis, et ipsi acceperunt“ 5, item „sicut tu me misisti in mundum, et ego mitto eos“6, et rursus „si sermonem meum servaverint, et vestrum servabunt“ 7. tali igitur et tanta loquenti ecclesie auctoritate a deo concessa, ut, qui eam audit, Christum censeatur audire, hinc certe provenit, quod doctrina ecclesie medium sit infallibile, per quod tenetur catholica fides. [285] quod utique ex deductione hac 15 secunda ostendente radicem catholice fidei magis adhuc specifice manifestari potest. tota quippe fides in hac consistit brevissima racione: quidquid dixit deus, verum est et credendum ab omnibus suis fidelibus; sed ea, que continentur in scriptura sacra et ec- clesia affirmat, dixit deus; igitur illa sunt vera et per omnes fideles credenda. major certe racionis hujus per se nota est omnibus eciam alienis a fide catholica utentibus 20 racione non alium pro deo venerantibus quam eum, quem credunt summe justum, summe bonum, summe sapientem, summe veracem, mentiri nequeuntem. etenim si mendaci homini nemo libenter credit, profecto, cum deo suo, quem colit in omnibus, velit credere, mendacem esse illum minime arbitratur. hac igitur premissa ab omnibus indubie reputata pro vera, quod, quidquid dixit deus, verum est et credendum, tota vis fidei catholice 25 consistit in proposicione secunda, omnia contenta in sacro canone deum dixisse. quod ut verum esse a credatur, indigeret haudubie non tam unius viventis hominis singularis, sed duorum vel trium ad minus testimonio, qui non mendaces sed veraces omnino esse putentur, cum res certe sit magni ponderis ex illa pendente omni salute hominum. etenim „qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit, con- 30 dempnabitur" s. quod autem illiusmodi testimonium haberi nequeat, omni docto fideli volenti considerare manifestissimum est. nullus quippe vivencium eciam et mortuorum audivit deum omnia in canone sacro descripta loquentem. Adam namque audivit, que dicta sibi a deo, Noe vero non illa, sed ad se dicta; sic Abraham, sic Moyses, sic alii prophete, apostoli quoque a Christo vocati beati, quia videntes et audientes, que multi s5 prophete et reges audire et videre cupierunt et non viderunt nec audierunt 9. quod igitur omnia illa dixit deus ita, quod „non voluntate humana, sed spiritu sancto inspirati locuti sunt sancti dei homines" 10, cum noticia hec sit de mere contingentibus, que nulla possunt demonstrativa probari racione, sic item de preteritis, de quibus non est sciencia, sed memoria atque fides. nullus quoque hominum forte b eciam et angelorum illa omnia vidit 40 seu audivit, ut de illis queat testimonium perhibere, nec deus cotidie illa et omnibus Christi fidelibus loquitur, quia scriptura sacra teste 11 „semel loquitur deus et id secundo non repetit". palam igitur fit cunctis animadvertentibus, quod divinorum eloquiorum solus 5 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 a) ist in W korrigiert für est. b) R stellt um eciam forte. 1 2 Röm. 10, 17. Vgl. Augustins Sermo 43 (Migne 38, 254). Luc. 10, 16. Man ergänze audit. Joh. 17, 8. Joh. 17, 18. „ 10 11 Joh. 15, 20. Marc. 16, 16. Vgl. Luc. 10, 23-24. 2. Petr. 1, 21. Hiob 33, 14. 45 50
Strana 717
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 717 unicus aut principalissimus testis est ecclesia fidelium in terra peregrinancium. ecclesia inquam, non quidem homo unus duo aut tres, in ore quorum eciam testimonium esset verum 1, sed populus fidelis, magna profecto multitudine ab inicio mundi percurrente a in hac peregrinacione, quia permanentem non habens, futuram inquirens civitatem 2. 5 „quomodo b igitur“, ut inquit apostolus 3, „credente ei, quem non audierunt?“ nullus autem audivit deum angelum sive quemcumque hominem loquentem omnia, que sunt fidei. si quis non credit ecclesie loquenti predicanti et attestanti contenta in sacra pagina divina esse eloquia, quia preter ecclesiam, populum utique fidelem, nullum habet, qui ferat testimonium ea, que sunt fidei, locutum fuisse deum, palam omnibus fit, quod, qui per 10 doctrinam ecclesie non credit, non dicitur catholicam habere fidem. nulli quippe credere censetur aut saltem fidedigno. etenim quia „fides est ex auditu" 4, cum non audierit loquentem deum, jam illi non dicetur credere, quia nichil d sibi locutus est. non credit preterea alteri, nullo audente? asserere omnia, que in scriptura continentur, deum sibi fuisse locutum. restat itaque, ut, quia fides ex auditu est nec alius affirmare potest om- 15 nia illa deum locutum fuisse nisi fidelis populus, ecclesia, sive congregacio fidelium, que ab inicio mundi semper fuit, quemadmodum ecclesia deo credit loquenti sibi per pro- phetas et amicos suos, sic igitur per verbum doctrinamque ecclesie, quam unusquisque fidelium audit audireque potest, credendum est veritatibus catholice fidei. etenim ecclesie sive populo huic „multiphariam multisque modis olim deus loquens in prophetis novissime 20 locutus est in filio suo" 5. in apostolis quoque locutus est et evangelistis de doctrina factisque Christi, quia ab inicio secum fuerunt, perhibentibus testimonium. quod vero ecclesia, populus fidelis, testis sit fidedignus, nunquam varius in dictis suis omni- que major excepcione, cuivis docto viro scienti canonem sacrum historiasque rerum gestarum post Christi ascensionem perspicue notum est. legit namque expresse id, quod 25 populus fidelis ante diluvium pro fide tenuit, id ipsum tenuisse populum, qui post di- luvium fuit durante adhuc tempore legis nature. succedens item populus tempore Moysi sive legis scripture id pro fide tenuit, quod populus fidelis tempore legis nature. et fidelis populus, qui post adventum Christi, etsi multa pre illis ", idem nichilominus credit, quod populus tempore legis nature, legis quoque scripture et gracie, qui eum pre- so cessit f. quamvis autem multa in dies augeantur credenda, deo ecclesiam suam absque revelacionibus et miraculis nusquam deserente, que tamen augentur, nullatenus repugnant prius creditis, sed illorum censentur declaraciones. quod profecto evidentissime agnos- cunt divinis intendentes eloquiis, quanto profundius, tanto cercius. quocirca intueri evi- dentissime per se ipsum quilibet potest, quam racioni dissenciat illorum assercio, qui s5 dicunt soli pape aut principaliter credendum esse, non vero ecclesie seu fideli populo, qui ab inicio mundi audivit deum loquentem hominibus per angelos vel homines nuncios suos quique testimoniis datis a deo, miraculis quoque factis magna precedenti probacione spirituum illorum, qui in dei nomine loquebantur, utrum ex deo essent 7, agnovit illos esse veros dei nuncios horumque semper fuit ac erit testis dignissimus et unicus; et quod 40 maximum, quia testis, populus videlicet fidelis, nunquam aberravit a fide, quemadmodum et multi summi pontifices, quorum nullus, sicuti est populus, dici potest testis unicus semper manens, quando constat, quod summi pontifices decedentibus g et succedentibus h aliis magna jam computati sunt numerositate. non vero sic fidelis populus. etenim 1441 Märe 28 45 a) em.; BWR percurrentis. b) em.; BWR quoniam. c) em.; BWR quomodo credent. d) W stelli um sibi nichil. e) em.: BWR audiente. f) W processit. g) ist in W korrigiert für decentibus. h) R add. et. 1 Vgl. Matth. 18, 16. Vgl. Hebr. 13, 14. Röm. 10, 14. Vgl. Röm. 10, 17. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Hebr. 1, 1-2. Man ergänze aus dem Folgenden credit. Vgl. 1. Joh. 4, 1. 91
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 717 unicus aut principalissimus testis est ecclesia fidelium in terra peregrinancium. ecclesia inquam, non quidem homo unus duo aut tres, in ore quorum eciam testimonium esset verum 1, sed populus fidelis, magna profecto multitudine ab inicio mundi percurrente a in hac peregrinacione, quia permanentem non habens, futuram inquirens civitatem 2. 5 „quomodo b igitur“, ut inquit apostolus 3, „credente ei, quem non audierunt?“ nullus autem audivit deum angelum sive quemcumque hominem loquentem omnia, que sunt fidei. si quis non credit ecclesie loquenti predicanti et attestanti contenta in sacra pagina divina esse eloquia, quia preter ecclesiam, populum utique fidelem, nullum habet, qui ferat testimonium ea, que sunt fidei, locutum fuisse deum, palam omnibus fit, quod, qui per 10 doctrinam ecclesie non credit, non dicitur catholicam habere fidem. nulli quippe credere censetur aut saltem fidedigno. etenim quia „fides est ex auditu" 4, cum non audierit loquentem deum, jam illi non dicetur credere, quia nichil d sibi locutus est. non credit preterea alteri, nullo audente? asserere omnia, que in scriptura continentur, deum sibi fuisse locutum. restat itaque, ut, quia fides ex auditu est nec alius affirmare potest om- 15 nia illa deum locutum fuisse nisi fidelis populus, ecclesia, sive congregacio fidelium, que ab inicio mundi semper fuit, quemadmodum ecclesia deo credit loquenti sibi per pro- phetas et amicos suos, sic igitur per verbum doctrinamque ecclesie, quam unusquisque fidelium audit audireque potest, credendum est veritatibus catholice fidei. etenim ecclesie sive populo huic „multiphariam multisque modis olim deus loquens in prophetis novissime 20 locutus est in filio suo" 5. in apostolis quoque locutus est et evangelistis de doctrina factisque Christi, quia ab inicio secum fuerunt, perhibentibus testimonium. quod vero ecclesia, populus fidelis, testis sit fidedignus, nunquam varius in dictis suis omni- que major excepcione, cuivis docto viro scienti canonem sacrum historiasque rerum gestarum post Christi ascensionem perspicue notum est. legit namque expresse id, quod 25 populus fidelis ante diluvium pro fide tenuit, id ipsum tenuisse populum, qui post di- luvium fuit durante adhuc tempore legis nature. succedens item populus tempore Moysi sive legis scripture id pro fide tenuit, quod populus fidelis tempore legis nature. et fidelis populus, qui post adventum Christi, etsi multa pre illis ", idem nichilominus credit, quod populus tempore legis nature, legis quoque scripture et gracie, qui eum pre- so cessit f. quamvis autem multa in dies augeantur credenda, deo ecclesiam suam absque revelacionibus et miraculis nusquam deserente, que tamen augentur, nullatenus repugnant prius creditis, sed illorum censentur declaraciones. quod profecto evidentissime agnos- cunt divinis intendentes eloquiis, quanto profundius, tanto cercius. quocirca intueri evi- dentissime per se ipsum quilibet potest, quam racioni dissenciat illorum assercio, qui s5 dicunt soli pape aut principaliter credendum esse, non vero ecclesie seu fideli populo, qui ab inicio mundi audivit deum loquentem hominibus per angelos vel homines nuncios suos quique testimoniis datis a deo, miraculis quoque factis magna precedenti probacione spirituum illorum, qui in dei nomine loquebantur, utrum ex deo essent 7, agnovit illos esse veros dei nuncios horumque semper fuit ac erit testis dignissimus et unicus; et quod 40 maximum, quia testis, populus videlicet fidelis, nunquam aberravit a fide, quemadmodum et multi summi pontifices, quorum nullus, sicuti est populus, dici potest testis unicus semper manens, quando constat, quod summi pontifices decedentibus g et succedentibus h aliis magna jam computati sunt numerositate. non vero sic fidelis populus. etenim 1441 Märe 28 45 a) em.; BWR percurrentis. b) em.; BWR quoniam. c) em.; BWR quomodo credent. d) W stelli um sibi nichil. e) em.: BWR audiente. f) W processit. g) ist in W korrigiert für decentibus. h) R add. et. 1 Vgl. Matth. 18, 16. Vgl. Hebr. 13, 14. Röm. 10, 14. Vgl. Röm. 10, 17. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Hebr. 1, 1-2. Man ergänze aus dem Folgenden credit. Vgl. 1. Joh. 4, 1. 91
Strana 718
718 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quamvis multis defunctis fidelibus alii successerunt, fidelis tamen populus tanquam unus alteri nunquam succedit, sed quomodo ab inicio mundi ita unus semper mansit manet atque manebit testis fidedignus testimonium perhibens divinis eloquiis. hanc profecto consideracionem summa racione fundatam habuisse intelligitur Augustinus profundissimus doctor contestatus in libro Contra epistolam fundamenti 1, quod evangelio non cre- deret, nisi ecclesia ammonuisset illi credendum esse affirmans illud doctrinam esse Christi. [28 ] est rursus animadvertendum pro tercia deductione, quod, sicut, quantum ad contenta in canone, illa dixisse deum ecclesie soli ut fidelissimo testimonio credendum est, ita et in aliis veritatibus, quas“ ex divinis eloquiis approbatas esse testatur seu in illis fundatas, ut, quomodo doctrina ecclesie est medium formale, quo ad- 10 heretur catholice fidei quantum ad libros canonis sacri veritatesque ex- presse contentas in verbis eorum, ita et quantum ad elicitas abinde veritates racione evidenti et necessaria seu probabili, quod emanant ex illarum sentencia atque sensu, ipsius etenim judicio est standum. itaque privilegii gracia sibi a deo concessi, quoniam profitente apostolo2 „columna ipsa est et fundamentum veritatis“, ecclesie 15 verissime competit, quod Jeremia teste 3 deo proprium est, „judicem et testem esse": testem, quia testimonium ferentem illa esse divina eloquia; judicem, quia diffinientem, qualem ipsa pronunciat illorum fore sensum et intelligenciam, talem utique esse. nemini quippe tanta cura sollicitudoque inest illibata custodire divina eloquia, quanta ecclesie, sponse dei, que ab ipso eloquia eadem accepit, quia testimonium omnibus aliis ferens 20 eum fuisse contestatum, „si quis illis apponeret, quod apponeret deus super eum plagas, et si quis diminueret, quod diminuet partem ejus de libro vite" 4. quocirca ejus interest, non pati verbis sponsi sui, quem super omnia diligit et veneratur, extortam aut violentam fieri exposicionem sensuique verborum illius alienam vel distrahentem intelligenciam ita, ut non minus invigilet ad examinacionem doctrinarum, que ex divinis sermonibus 25 eliciuntur, quam ab inicio mundi intendit ad probacionem librorum, in quibus divina eloquia continentur. accepit namque ab eo mandatum „vide, ne lumen, quod in te est, tenebre sint"5, quodque „attenderet a falsis prophetis" 6, caveret quoque a fermento et doctrina Phariseorum 7 docencium doctrinas et mandata non dei, sed hominum. avisata insuper fuit a magistro sponso suo, quod multi pseudoprophete insurgerent et multos so seducerent, „daturi signa magna et prodigia“s, ut eciam „facerent ignem de celo de- scendere in conspectu hominum“9. propter quod tempore legis gracie factum extitit per ecclesiam, quod per synagogam factum narratur tempore legis scripture. siquidem in veteri ac novo testamento legimus multos pseudo fuisse prophetas. adhuc eciam legimus nomina prophetarum multorum mencionemque fieri de libris quibusdam tunc existentibus, 35 qui tamen in sacro canone none habentur. quocirca intelligimus canoni sacro libros illos insertos non fuisse, quia populus fidelis pro tempore existens previa examinacione de- crevit aliis auctenticis et probatis scripturis non esse connumerandos d. hec profecto examinacio eciam in novo contigit testamento, asserente Luca 1°, quod „multi conati sunt ordinare narraciones, que in eo et ine aliis evangelistis complete sunt, rerum". etenim 40 sub Josephi, Bartholomei et aliorum quorundam apostolorum nominibus ', licet rarissime inveniantur, evangelia 11 scripta fuisse historiographi attestantur. sed quia ecclesia quatuor 5 144! Märs 28 a) BW que. b) em.; BUR est quia. c) ist in W über der Zeile nachgetragen. d) em.; BWR commemorandos. e) ist in W€nber der Zeile nachgetragen. f) om. BWR. 1 Vgl. S. 217 Anm. 6. 1. Tim. 3, 15. Jer. 29, 23. 4 Vgl. Apoc. 22, 18-19. Luc. 11, 35. Matth. 7, 15. 5 Vgl. Matth. 16, 6; 11; 12. Matth. 24, 24. Арос. 13, 13. Vgl. Luc. 1, 1. 11 Uber die apokryphen Evangelien des Newen Testamentes vgl. man Hofmann in der Realency- 50 10 45
718 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quamvis multis defunctis fidelibus alii successerunt, fidelis tamen populus tanquam unus alteri nunquam succedit, sed quomodo ab inicio mundi ita unus semper mansit manet atque manebit testis fidedignus testimonium perhibens divinis eloquiis. hanc profecto consideracionem summa racione fundatam habuisse intelligitur Augustinus profundissimus doctor contestatus in libro Contra epistolam fundamenti 1, quod evangelio non cre- deret, nisi ecclesia ammonuisset illi credendum esse affirmans illud doctrinam esse Christi. [28 ] est rursus animadvertendum pro tercia deductione, quod, sicut, quantum ad contenta in canone, illa dixisse deum ecclesie soli ut fidelissimo testimonio credendum est, ita et in aliis veritatibus, quas“ ex divinis eloquiis approbatas esse testatur seu in illis fundatas, ut, quomodo doctrina ecclesie est medium formale, quo ad- 10 heretur catholice fidei quantum ad libros canonis sacri veritatesque ex- presse contentas in verbis eorum, ita et quantum ad elicitas abinde veritates racione evidenti et necessaria seu probabili, quod emanant ex illarum sentencia atque sensu, ipsius etenim judicio est standum. itaque privilegii gracia sibi a deo concessi, quoniam profitente apostolo2 „columna ipsa est et fundamentum veritatis“, ecclesie 15 verissime competit, quod Jeremia teste 3 deo proprium est, „judicem et testem esse": testem, quia testimonium ferentem illa esse divina eloquia; judicem, quia diffinientem, qualem ipsa pronunciat illorum fore sensum et intelligenciam, talem utique esse. nemini quippe tanta cura sollicitudoque inest illibata custodire divina eloquia, quanta ecclesie, sponse dei, que ab ipso eloquia eadem accepit, quia testimonium omnibus aliis ferens 20 eum fuisse contestatum, „si quis illis apponeret, quod apponeret deus super eum plagas, et si quis diminueret, quod diminuet partem ejus de libro vite" 4. quocirca ejus interest, non pati verbis sponsi sui, quem super omnia diligit et veneratur, extortam aut violentam fieri exposicionem sensuique verborum illius alienam vel distrahentem intelligenciam ita, ut non minus invigilet ad examinacionem doctrinarum, que ex divinis sermonibus 25 eliciuntur, quam ab inicio mundi intendit ad probacionem librorum, in quibus divina eloquia continentur. accepit namque ab eo mandatum „vide, ne lumen, quod in te est, tenebre sint"5, quodque „attenderet a falsis prophetis" 6, caveret quoque a fermento et doctrina Phariseorum 7 docencium doctrinas et mandata non dei, sed hominum. avisata insuper fuit a magistro sponso suo, quod multi pseudoprophete insurgerent et multos so seducerent, „daturi signa magna et prodigia“s, ut eciam „facerent ignem de celo de- scendere in conspectu hominum“9. propter quod tempore legis gracie factum extitit per ecclesiam, quod per synagogam factum narratur tempore legis scripture. siquidem in veteri ac novo testamento legimus multos pseudo fuisse prophetas. adhuc eciam legimus nomina prophetarum multorum mencionemque fieri de libris quibusdam tunc existentibus, 35 qui tamen in sacro canone none habentur. quocirca intelligimus canoni sacro libros illos insertos non fuisse, quia populus fidelis pro tempore existens previa examinacione de- crevit aliis auctenticis et probatis scripturis non esse connumerandos d. hec profecto examinacio eciam in novo contigit testamento, asserente Luca 1°, quod „multi conati sunt ordinare narraciones, que in eo et ine aliis evangelistis complete sunt, rerum". etenim 40 sub Josephi, Bartholomei et aliorum quorundam apostolorum nominibus ', licet rarissime inveniantur, evangelia 11 scripta fuisse historiographi attestantur. sed quia ecclesia quatuor 5 144! Märs 28 a) BW que. b) em.; BUR est quia. c) ist in W über der Zeile nachgetragen. d) em.; BWR commemorandos. e) ist in W€nber der Zeile nachgetragen. f) om. BWR. 1 Vgl. S. 217 Anm. 6. 1. Tim. 3, 15. Jer. 29, 23. 4 Vgl. Apoc. 22, 18-19. Luc. 11, 35. Matth. 7, 15. 5 Vgl. Matth. 16, 6; 11; 12. Matth. 24, 24. Арос. 13, 13. Vgl. Luc. 1, 1. 11 Uber die apokryphen Evangelien des Newen Testamentes vgl. man Hofmann in der Realency- 50 10 45
Strana 719
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 719 1441 Mürs 28 dumtaxat recepit, non illa, sed ista habentur in veneracione, ecclesia nobis tradente ista solum quatuor credenda et legenda. unde qui attencius perscrutatur, certissime agnoscit ecclesiam a sua primeva origine quantum ad libros sacri canonis summo gradu auctori- tatis usam fuisse quadrupliciter: examinando, acceptando, precipiendo et exequendo. 5 siquidem ita de aliis libris novi testamenti contigit, sicut de evangeliis exemplificatum est. que examinacio tante fuit difficultatis, ut eciam post trecentos annos narrante Eu- sebio Cesariensi 1 de libro apocalipsis dubitacio fieret. Jheronimus quoque narrat ? librum Pastoris 3 inter alios canonis sacri; qui tamen non habetur. post vero tempora Augustini libro 2. De doctrina Christiana libros sacri canonis enumerantis 4 idem semper fuit est- 10 que numerus eorum. intelligimus preterea usam fuisse ecclesiam secundo gradu in acceptando illos, de quibus certitudinem habuit, quod non propria interpretacione aut voluntate humana, sed „spiritu sancto inspirati" in eisdem libris contenta „sancti dei homines fuere locuti“ 5, tercio a denique in mandando, ut libris hiis omnes credere tenerentur fideles. propter quod Arrius aliique heretici reputari Christiani cupientes, 15 quamvis multas distrahentes exposiciones facerent, libros tamen ipsos confitebantur 6 vera- que esse ut divina eloquia in illis scripta. mandato igitur ecclesie in id ipsum urgente, quomodo de se ipso Augustinus profitetur7, omnes Christiani firmissime credunt nullum errasse auctorem librorum sacri canonis, eciamsi sensum illius secundum verba ejus ap- prehendere nequeant. postremo autem ecclesia summa auctoritate usa fuit in exequendo, 20 reputans fideles illos esse, qui amplectuntur scripta librorum canonis sacri, et severitate puniens judiciali omnes eisdem pertinaciter repugnantes, utpote si quis affirmet evangelii librum non esse verum aut quamcumque partem ejus vel, postquam oculariter ostenditur scriptam ibidem esse aliquam veritatem, illam confiteri non vult aut negat impudenter, quomodo si affirmaret in luce meridiana quis propriam manum non videre, videre tamen 25 se affirmans maculas parvissimas unguium in manu aliena. talis namque proprie proter- vire diceretur. ex quibus perspicue intelligere licet, quod, si tam summo auctoritatis gradu ecclesia utitur quantum ad libros sacri canonis, quorum auctores nullatenus errasse firmissime credimus, profecto intelligimus non minori potestate eam uti debere ac posse circa doctrinas sanctorum et aliorum quorumcumque doctorum exponencium scripturas so veteris aut testamenti novi vel de materiis in eisdem contentis libros aliquos et opuscula componencium, cum et ipsi illas subjecerint correctioni ecclesie, eorum plurimis con- testantibus multa in illis contineri, que possunt justo judicio et nulla temeritate culpari, quodque illa non tenenda sint pro fide catholica, sed tanquam eisdem visa fuisse vera, redarguentibus eciam laudantes ipsos nusquam errasse in b scriptis suis. uti preterea 5 dicta auctoritate debet ecclesia attendens e, quod de epistolis Pauli Petrus predixit s, in eis „difficilia quedam esse intellectu, que indocti et instabiles depravant sicut et ceteras scripturas ad suam ipsorum perdicionem"; et rursum non solum propter conservacionem illarum, sed quia videmus per experienciam, maxima sistente difficultate, ut d sacre scrip- ture vera intelligencia habeatur, tot fere e ejus esse exposiciones, quot fuerunt expositores, 40 a) cm. ; BWR tercia. b) cm. ; BWR scriptorum suorum statl in scriptis suis. c) Rattendas. d) Wet. e) R vere. klopädie 1, 655-664 und Kaulen im Kirchenlexikon 1, 1068-1077. 1 Vgl. Eusebii Pamphili historia ecclesiastica Ruffino Aquilejensi interprete lib. 3 cap. 25 und 45 lib. 7 cap. 23 (in der Ausgabe von P. Th. Cac- ciari, Romae 1740, 1, 152 und 427-431). 2 Vgl. ebenda lib. 3 cap. 25 (a. a. O. 1, 152). 8 Uber den „Hirt“ des Hermas unterrichten Uhlhorn in der Realencyklopädie 7, 714-718 und 50 Funk im Kirchenlexikon 5, 1839-1844. “De doctrina Christiana lib. 2 cap. 8 (Migne 34, 41). 5 Vgl. 2. Petr. 1, 21. 6 Vgl. S. 694 Anm. 13. In dem Briefe „Jum pridem“ an Hieronymus (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 354; Migne 33, 277). 8 2. Petr. 3, 16. Segovia hat die Stelle mißt- verstanden. Petrus spricht nicht von dem Inhalt der Paulinischen Briefe, sondern von der Lehre Christi. 91*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 719 1441 Mürs 28 dumtaxat recepit, non illa, sed ista habentur in veneracione, ecclesia nobis tradente ista solum quatuor credenda et legenda. unde qui attencius perscrutatur, certissime agnoscit ecclesiam a sua primeva origine quantum ad libros sacri canonis summo gradu auctori- tatis usam fuisse quadrupliciter: examinando, acceptando, precipiendo et exequendo. 5 siquidem ita de aliis libris novi testamenti contigit, sicut de evangeliis exemplificatum est. que examinacio tante fuit difficultatis, ut eciam post trecentos annos narrante Eu- sebio Cesariensi 1 de libro apocalipsis dubitacio fieret. Jheronimus quoque narrat ? librum Pastoris 3 inter alios canonis sacri; qui tamen non habetur. post vero tempora Augustini libro 2. De doctrina Christiana libros sacri canonis enumerantis 4 idem semper fuit est- 10 que numerus eorum. intelligimus preterea usam fuisse ecclesiam secundo gradu in acceptando illos, de quibus certitudinem habuit, quod non propria interpretacione aut voluntate humana, sed „spiritu sancto inspirati" in eisdem libris contenta „sancti dei homines fuere locuti“ 5, tercio a denique in mandando, ut libris hiis omnes credere tenerentur fideles. propter quod Arrius aliique heretici reputari Christiani cupientes, 15 quamvis multas distrahentes exposiciones facerent, libros tamen ipsos confitebantur 6 vera- que esse ut divina eloquia in illis scripta. mandato igitur ecclesie in id ipsum urgente, quomodo de se ipso Augustinus profitetur7, omnes Christiani firmissime credunt nullum errasse auctorem librorum sacri canonis, eciamsi sensum illius secundum verba ejus ap- prehendere nequeant. postremo autem ecclesia summa auctoritate usa fuit in exequendo, 20 reputans fideles illos esse, qui amplectuntur scripta librorum canonis sacri, et severitate puniens judiciali omnes eisdem pertinaciter repugnantes, utpote si quis affirmet evangelii librum non esse verum aut quamcumque partem ejus vel, postquam oculariter ostenditur scriptam ibidem esse aliquam veritatem, illam confiteri non vult aut negat impudenter, quomodo si affirmaret in luce meridiana quis propriam manum non videre, videre tamen 25 se affirmans maculas parvissimas unguium in manu aliena. talis namque proprie proter- vire diceretur. ex quibus perspicue intelligere licet, quod, si tam summo auctoritatis gradu ecclesia utitur quantum ad libros sacri canonis, quorum auctores nullatenus errasse firmissime credimus, profecto intelligimus non minori potestate eam uti debere ac posse circa doctrinas sanctorum et aliorum quorumcumque doctorum exponencium scripturas so veteris aut testamenti novi vel de materiis in eisdem contentis libros aliquos et opuscula componencium, cum et ipsi illas subjecerint correctioni ecclesie, eorum plurimis con- testantibus multa in illis contineri, que possunt justo judicio et nulla temeritate culpari, quodque illa non tenenda sint pro fide catholica, sed tanquam eisdem visa fuisse vera, redarguentibus eciam laudantes ipsos nusquam errasse in b scriptis suis. uti preterea 5 dicta auctoritate debet ecclesia attendens e, quod de epistolis Pauli Petrus predixit s, in eis „difficilia quedam esse intellectu, que indocti et instabiles depravant sicut et ceteras scripturas ad suam ipsorum perdicionem"; et rursum non solum propter conservacionem illarum, sed quia videmus per experienciam, maxima sistente difficultate, ut d sacre scrip- ture vera intelligencia habeatur, tot fere e ejus esse exposiciones, quot fuerunt expositores, 40 a) cm. ; BWR tercia. b) cm. ; BWR scriptorum suorum statl in scriptis suis. c) Rattendas. d) Wet. e) R vere. klopädie 1, 655-664 und Kaulen im Kirchenlexikon 1, 1068-1077. 1 Vgl. Eusebii Pamphili historia ecclesiastica Ruffino Aquilejensi interprete lib. 3 cap. 25 und 45 lib. 7 cap. 23 (in der Ausgabe von P. Th. Cac- ciari, Romae 1740, 1, 152 und 427-431). 2 Vgl. ebenda lib. 3 cap. 25 (a. a. O. 1, 152). 8 Uber den „Hirt“ des Hermas unterrichten Uhlhorn in der Realencyklopädie 7, 714-718 und 50 Funk im Kirchenlexikon 5, 1839-1844. “De doctrina Christiana lib. 2 cap. 8 (Migne 34, 41). 5 Vgl. 2. Petr. 1, 21. 6 Vgl. S. 694 Anm. 13. In dem Briefe „Jum pridem“ an Hieronymus (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 354; Migne 33, 277). 8 2. Petr. 3, 16. Segovia hat die Stelle mißt- verstanden. Petrus spricht nicht von dem Inhalt der Paulinischen Briefe, sondern von der Lehre Christi. 91*
Strana 720
720 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quinimmo unum eundemque multas super eodem passu scripture sacre invicem aliquando dissonantes fecisse exposiciones. quod futurum esse divinus sermo predixit, Daniele testante 1 de ipsa scriptura, quod „transirent plurimi et multiplex a esset ejus sciencia". tanta igitur varietate sistente circa sensum sacre scripture nemo dubitare potest, quod b auctoritati ecclesie competit doctrinas examinarec omnium expositorum tam scripture 5 sacre quam aliorum, ut per ejus doctrinam fidelibus constet, quis tenendus sit tanquam verus sensus, ne doctrinis variis et peregrinis abducantur ut „gentes olim in vanitate sensus sui ambulantes“ 2. qua potestate usam semper fuisse legimus ecclesiam hereti- corum reprobacione et approbacione doctrinarum catholicarum, has concedente, illas legi prohibente d, non propterea quod omnia contenta in libris hereticorum heretica sint, 10 quinimmo pro magna et majori parte catholica, sed quia ex fine imponitur nomen operi et quia in ejusmodi libris hereticis catholica inducuntur, ut ex illis erroneum dogma probetur. in aliis vero eciamsi multa non vera contineantur, quia tamen non sunt ex intencione, sed inducuntur ad probandum vel exponendum catholicam veritatem, hinc ecclesia libros illos reprobat, in quibus principaliter intenditur ad probandum unam vel 15 plures hereses, approbat autem, in quibus principaliter intenditur ad probandum fidei catholice veritatem. et si ad ecclesiam examinare pertinet doctrinas scriptas in libris sanctorum, eciam antiquorum et quorumlibet aliorum doctorum, profecto et verbo factas publice atque in angulis predicaciones, disputaciones quoque et lectiones, in illis majori consideracione descriptis sentenciis quam in hiis prolatis sermonibus. sed et majori sistente 20 periculo re vera ad ecclesiam pertinet examinacio revelacionum, quas multi fideles habere se dicunt, quoniam „probandi sunt spiritus, utrum ex deo sint“ 3, sicut de Neemia legi- tur 4, quod examinacione facta intellexit Symajam non fuisse a deo missum, quin mercede conductum ab adversantibuse edificacioni murorum Jherusalem, ab eis accepto precio. non vero minus ad ecclesiam pertinet examinare eciam acuciori ventilabro mira- 25 cula asserta multorum, cum et in hiis propter laudis excessum inde proventurum, ut illa de se affirmet, animus humanus velud in preceps feratur. [28d ad ecclesiam igitur spectante examinacione librorum canonis sacri doctrinarumque desuper editarum, pro quarta deductione intelligendum est, quod non equali sed differenti modo agit utrumque. in illo quippe genere non quid sed quis fuerit locutus attendit, so in secundo autem non tam quis locutus sed quid dictum fuerit. etenim cum fides divinus sermo sit auditus a fideli et tota racio, quare creditur, est auctoritas dicentis, eo 1 ipso, quod ecclesia certitudinem habet illum sermonem esse divinum, nullatenus examinat, utrum verum sit, quod dicitur, sciens, quod deus aliud quam verum loqui non potest quodque „omnis scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum et erudiendum in 85 justicia, ut perfectuss sit homo dei et ad omne opus bonum instructus“ 5. in secundo vero genere non tam quis sed quid dictum fuerit attendit. nec enim ejusmodi doctrine in ecclesia publicantur, tanquam a deo revelate sed tanquam per homines humano pol- lentes ingenio et exercitacione scripturarum edoctos fuerint aperte ad intelligenciam di- vini sermonis. quantumcumque igitur eciam de sanctitate scriptoris constet, quia, dum 40 vixit, errare potuit, ad dictum ejus pocius quam ad dicentem ecclesia attendit, Cipriani 6 et h aliorum multorum sanctorum doctrinis in multis earum passibus repertis non veris, eciamsi miraculis resplenduerint in vita et post mortem. unde circa quorumcumque doctrinas post canonem novi testamenti editas, si in judicium deducantur, ecclesia id 1441 Mär: 28 a) R multipliciter. b) W qui. c) BWR add. tam. d) W perhibente. e) W adversitatibus. f) eo ipso folgt in 45 Reerst nach ecclesia. g) R profectus. h) om. BWR. 1 2 s Vgl. Daniel 12, 4. Epheser 4, 17. 1. Joh. 4, 1. Nehemia 6, 12. 5 Vgl. 2. Tim. 3, 16 und 17. Uber Cyprian vergleiche man die S. 673 Anm. 12 angeführte Literatur. 50
720 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quinimmo unum eundemque multas super eodem passu scripture sacre invicem aliquando dissonantes fecisse exposiciones. quod futurum esse divinus sermo predixit, Daniele testante 1 de ipsa scriptura, quod „transirent plurimi et multiplex a esset ejus sciencia". tanta igitur varietate sistente circa sensum sacre scripture nemo dubitare potest, quod b auctoritati ecclesie competit doctrinas examinarec omnium expositorum tam scripture 5 sacre quam aliorum, ut per ejus doctrinam fidelibus constet, quis tenendus sit tanquam verus sensus, ne doctrinis variis et peregrinis abducantur ut „gentes olim in vanitate sensus sui ambulantes“ 2. qua potestate usam semper fuisse legimus ecclesiam hereti- corum reprobacione et approbacione doctrinarum catholicarum, has concedente, illas legi prohibente d, non propterea quod omnia contenta in libris hereticorum heretica sint, 10 quinimmo pro magna et majori parte catholica, sed quia ex fine imponitur nomen operi et quia in ejusmodi libris hereticis catholica inducuntur, ut ex illis erroneum dogma probetur. in aliis vero eciamsi multa non vera contineantur, quia tamen non sunt ex intencione, sed inducuntur ad probandum vel exponendum catholicam veritatem, hinc ecclesia libros illos reprobat, in quibus principaliter intenditur ad probandum unam vel 15 plures hereses, approbat autem, in quibus principaliter intenditur ad probandum fidei catholice veritatem. et si ad ecclesiam examinare pertinet doctrinas scriptas in libris sanctorum, eciam antiquorum et quorumlibet aliorum doctorum, profecto et verbo factas publice atque in angulis predicaciones, disputaciones quoque et lectiones, in illis majori consideracione descriptis sentenciis quam in hiis prolatis sermonibus. sed et majori sistente 20 periculo re vera ad ecclesiam pertinet examinacio revelacionum, quas multi fideles habere se dicunt, quoniam „probandi sunt spiritus, utrum ex deo sint“ 3, sicut de Neemia legi- tur 4, quod examinacione facta intellexit Symajam non fuisse a deo missum, quin mercede conductum ab adversantibuse edificacioni murorum Jherusalem, ab eis accepto precio. non vero minus ad ecclesiam pertinet examinare eciam acuciori ventilabro mira- 25 cula asserta multorum, cum et in hiis propter laudis excessum inde proventurum, ut illa de se affirmet, animus humanus velud in preceps feratur. [28d ad ecclesiam igitur spectante examinacione librorum canonis sacri doctrinarumque desuper editarum, pro quarta deductione intelligendum est, quod non equali sed differenti modo agit utrumque. in illo quippe genere non quid sed quis fuerit locutus attendit, so in secundo autem non tam quis locutus sed quid dictum fuerit. etenim cum fides divinus sermo sit auditus a fideli et tota racio, quare creditur, est auctoritas dicentis, eo 1 ipso, quod ecclesia certitudinem habet illum sermonem esse divinum, nullatenus examinat, utrum verum sit, quod dicitur, sciens, quod deus aliud quam verum loqui non potest quodque „omnis scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum et erudiendum in 85 justicia, ut perfectuss sit homo dei et ad omne opus bonum instructus“ 5. in secundo vero genere non tam quis sed quid dictum fuerit attendit. nec enim ejusmodi doctrine in ecclesia publicantur, tanquam a deo revelate sed tanquam per homines humano pol- lentes ingenio et exercitacione scripturarum edoctos fuerint aperte ad intelligenciam di- vini sermonis. quantumcumque igitur eciam de sanctitate scriptoris constet, quia, dum 40 vixit, errare potuit, ad dictum ejus pocius quam ad dicentem ecclesia attendit, Cipriani 6 et h aliorum multorum sanctorum doctrinis in multis earum passibus repertis non veris, eciamsi miraculis resplenduerint in vita et post mortem. unde circa quorumcumque doctrinas post canonem novi testamenti editas, si in judicium deducantur, ecclesia id 1441 Mär: 28 a) R multipliciter. b) W qui. c) BWR add. tam. d) W perhibente. e) W adversitatibus. f) eo ipso folgt in 45 Reerst nach ecclesia. g) R profectus. h) om. BWR. 1 2 s Vgl. Daniel 12, 4. Epheser 4, 17. 1. Joh. 4, 1. Nehemia 6, 12. 5 Vgl. 2. Tim. 3, 16 und 17. Uber Cyprian vergleiche man die S. 673 Anm. 12 angeführte Literatur. 50
Strana 721
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 721 1441 März 28 attendit, quod in libris divine scripture minime locum habet, utrum verum sit aut falsum, catholicum sive erroneum, impium vel pium, scandalizans vel edificans. est preterea differencia in acceptando, quoniam illa acceptat tanquam de necessitate salutis credenda et velud de substancia sint catholice fidei, alia vero tanquam doctrinam con- 5 tineant utilem ad illorum intelligenciam. unde nec precipit ecclesia, ut omnes fideles de necessitate salutis doctrinis sanctorum, nisi jam suas ipsa per determinacionem specialem faceret, acquiescere teneantur. non enim sic leguntur, tanquam ita ex eis testimonium proferatur, ut contra sentire non liceat, sicubi forte aliter senserint, quam veritas postulat. itaque salva honorificencia talis quisque esse potest in scriptis aliorum, quales vult esse 10 intellectores suorum, ut non tam pium lectorem quam liberum desideret correctorem, maxime ubi profunda versatur veritatis questio. propter quod eciam quarto gradu auc- toritatis circa hujusmodi scripta doctorum ecclesia non utitur. nec enim judicat a fide esse devios aliter sencientes, quam illi tradiderunt. siquidem, ut Jheronimum et Augustinum legimus contrarie disceptasse 1, dum viverent, eciam magna redargucionis acrimonia 15 utentes, non minus profecto contigit de multis aliis. post obitum vero eorum eciam hodierno tempore quam plures doctrine eorum redarguuntur per doctores scolasticos in actibus publicis disputacionum et in scriptis. quod certe minime fieret, si ecclesia doctrinas sanctorum acceptasset sicut libros canonis sacri mandassetque velud de necessitate salutis illis credendum fore tanquam veritatibus catholice fidei, contraria pertinaciter sencientes 20 hereticos judicans. [29] sic igitur quatuor dictis deductionibus attencius consideratis cuilibet docto viro manifestissimum est, quod doctrina ecclesie catholice regula et mensura sit principalis et unica, ad quam primum, quinimmo ex toto attendere debeant Christiani, ut teneant veritates catholice fidei. quia igitur determinacio de fide ut de fide facta per ecclesiam illa proprie est doctrina ec- 25 clesie, cui non licet contraire nec dissentire, dato singulam duarum predictarum verita- tum, super quibus disceptabatur, esse proprie doctrinam ecclesie, ex premissis duabus veritatibus tercia sequitur evidentissima atque necessaria racione, quod veritatibus duabus predictis pertinaciter repugnans est censendus hereticus. [30] quod vero illarum secunda sit veritas catholice fidei, non minus clarissima atque necessaria racione constat. so nam quandocunque due veritates sic sunt invicem annexe, quod ad corrupcionem unius sequitur necessario corrupcio alterius, si una est veritas fidei, necessario et altera erit, communi dato exemplo in sacramento altaris. nam quamvis in consecracione hostie solum dicatur "hoc est corpus meum" 2 et in consecracione vini „hic est calix sanguinis mei" 3, quia tamen corpus illud, ad quod verba consecracionis se referunt, est corpus Christi 35 vivi, quod intelligi non potest, nisi invicem ibidem sint anima et sanguis, quicumque dicit sub specie panis vinum non contineri, necessario negare convincitur, quod ibi non sit Christi corpus. unde, quoniam ad corrupcionem secunde sequitur corrupcio veritatis prime, cum prima sit veritas catholice fidei, quod sub specie panis consecrati est corpus Christi, ita eciam secunda, que ex prima necessario sequitur, quod sub specie panis 40 eciam est sanguis Christi ; ita et in calice, quod sub specie vini consecrati continetur Christi corpus. quocirca plurime dicuntur esse veritates catholice fidei, quamvis expresse non contineantur in verbis scripture sacre, sed quoniam ex illis constant necessaria et evidentissima racione, quomodo fere se habent omnes ecclesie“ determinaciones. quod autem sic se habeant predicte due veritates, ita quod ex prima, videlicet generalem sy- 45 nodum habere inmediate potestatem a Christo, cui obedire tenetur eciam pontifex summus, secunda constat papam concilium legittime congregatum non posse auctentice dissolvere a) om. R. In ihren Briefen. Vgl. darüber die Andeu- tungen Zöcklers in der Realencyklopädie 8, 53. 3 Luc. 22, 19. Vgl. Luc. 22, 20.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 721 1441 März 28 attendit, quod in libris divine scripture minime locum habet, utrum verum sit aut falsum, catholicum sive erroneum, impium vel pium, scandalizans vel edificans. est preterea differencia in acceptando, quoniam illa acceptat tanquam de necessitate salutis credenda et velud de substancia sint catholice fidei, alia vero tanquam doctrinam con- 5 tineant utilem ad illorum intelligenciam. unde nec precipit ecclesia, ut omnes fideles de necessitate salutis doctrinis sanctorum, nisi jam suas ipsa per determinacionem specialem faceret, acquiescere teneantur. non enim sic leguntur, tanquam ita ex eis testimonium proferatur, ut contra sentire non liceat, sicubi forte aliter senserint, quam veritas postulat. itaque salva honorificencia talis quisque esse potest in scriptis aliorum, quales vult esse 10 intellectores suorum, ut non tam pium lectorem quam liberum desideret correctorem, maxime ubi profunda versatur veritatis questio. propter quod eciam quarto gradu auc- toritatis circa hujusmodi scripta doctorum ecclesia non utitur. nec enim judicat a fide esse devios aliter sencientes, quam illi tradiderunt. siquidem, ut Jheronimum et Augustinum legimus contrarie disceptasse 1, dum viverent, eciam magna redargucionis acrimonia 15 utentes, non minus profecto contigit de multis aliis. post obitum vero eorum eciam hodierno tempore quam plures doctrine eorum redarguuntur per doctores scolasticos in actibus publicis disputacionum et in scriptis. quod certe minime fieret, si ecclesia doctrinas sanctorum acceptasset sicut libros canonis sacri mandassetque velud de necessitate salutis illis credendum fore tanquam veritatibus catholice fidei, contraria pertinaciter sencientes 20 hereticos judicans. [29] sic igitur quatuor dictis deductionibus attencius consideratis cuilibet docto viro manifestissimum est, quod doctrina ecclesie catholice regula et mensura sit principalis et unica, ad quam primum, quinimmo ex toto attendere debeant Christiani, ut teneant veritates catholice fidei. quia igitur determinacio de fide ut de fide facta per ecclesiam illa proprie est doctrina ec- 25 clesie, cui non licet contraire nec dissentire, dato singulam duarum predictarum verita- tum, super quibus disceptabatur, esse proprie doctrinam ecclesie, ex premissis duabus veritatibus tercia sequitur evidentissima atque necessaria racione, quod veritatibus duabus predictis pertinaciter repugnans est censendus hereticus. [30] quod vero illarum secunda sit veritas catholice fidei, non minus clarissima atque necessaria racione constat. so nam quandocunque due veritates sic sunt invicem annexe, quod ad corrupcionem unius sequitur necessario corrupcio alterius, si una est veritas fidei, necessario et altera erit, communi dato exemplo in sacramento altaris. nam quamvis in consecracione hostie solum dicatur "hoc est corpus meum" 2 et in consecracione vini „hic est calix sanguinis mei" 3, quia tamen corpus illud, ad quod verba consecracionis se referunt, est corpus Christi 35 vivi, quod intelligi non potest, nisi invicem ibidem sint anima et sanguis, quicumque dicit sub specie panis vinum non contineri, necessario negare convincitur, quod ibi non sit Christi corpus. unde, quoniam ad corrupcionem secunde sequitur corrupcio veritatis prime, cum prima sit veritas catholice fidei, quod sub specie panis consecrati est corpus Christi, ita eciam secunda, que ex prima necessario sequitur, quod sub specie panis 40 eciam est sanguis Christi ; ita et in calice, quod sub specie vini consecrati continetur Christi corpus. quocirca plurime dicuntur esse veritates catholice fidei, quamvis expresse non contineantur in verbis scripture sacre, sed quoniam ex illis constant necessaria et evidentissima racione, quomodo fere se habent omnes ecclesie“ determinaciones. quod autem sic se habeant predicte due veritates, ita quod ex prima, videlicet generalem sy- 45 nodum habere inmediate potestatem a Christo, cui obedire tenetur eciam pontifex summus, secunda constat papam concilium legittime congregatum non posse auctentice dissolvere a) om. R. In ihren Briefen. Vgl. darüber die Andeu- tungen Zöcklers in der Realencyklopädie 8, 53. 3 Luc. 22, 19. Vgl. Luc. 22, 20.
Strana 722
722 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Márz 28 absque ejus consensu, deductum jam fuit in hodierna disputacione matutina 1 multiplici racione et precipue quia contradictionem includit; sic igitur, quoniam ad corrupcionem secunde corrupcio sequitur prime veritatis (nam si papa potest legittime dissolvere generale concilium, illi obedire non tenetur), dato quod prima a est veritas fidei, secunda quoque. [X. Parcella decima: probatur multiphariam determinacionem Constanciensis synodi de generalium auctoritate conciliorum veritatem esse catholice fidei.] [31] Totum b igitur pondus versatur circa primam veritatem, utrum illa dicenda sit veritas fidei. quo probato multiplici racione consequenter manifestabitur talem fuisse intencionem reputacionemque ecclesie ab inicio celebracionis generalium conciliorum, 10 concilii preterea Constanciensis illam facientis declaracionem, Basiliensis quoque ab inicio sui avisantis de hoc persepe ipsum olim Eugenium, priusquam faceret adhesionem. pre- supponitur autem, prout declaratum extitit tempore conclusionis dictarum veritatum, articulum seu veritatem fidei quadrupliciter dici, quoniam sunt articuli fidei veritates contente in symbolo apostolorum 2 et aliis simbolis, Niceno3 pote et Athanasii 4, 15 continuo in ecclesia decantatis, veritates quoque in sacro canone biblie contente, gradu vero tercio facte per ecclesiam determinaciones, et consequenti loco omnes veritates ille, que necessarie et evidenti racione eliciuntur ex predictis, quando illarum evidencia adeo nota est, quod declaratis terminis eciam minus docti facile judicare possunt, illud esse verum et quod ex illis necessario sequitur. sicut autem dictum est de quadruplici 20 veritate fidei, ita eciam intelligendum est de opposita heresi sive errore, ut erroneum dogma fidei orthodoxe contrarium quatuor dicatur modis: assercio contraria veri- tatibus contentis in symbolis ecclesie aut in canone scripture sacre vel determinacionibus fidei tanquam talibus per ecclesiam factis aut quamcumque dictarum trium veritatum corrumpens, licet non verborum tenore sed sensu. [32] ipsa igitur declaracio 25 concilii Constanciensis, de qua sermo est, quamvis non primo aut secundo gradu contineatur, quia sub eisdem verbis non habetur expresse in symbolis aut sacro canone, est tamen veritas fidei, tercio modo constans ecclesie determinacione, quarto vero permaxime quoniam ex ejus denegacione corrupcio sequitur multarum veritatum fidei in quocumque ex tribus premissis gradibus. hoc autem, videlicet quod declaracio ipsa ha- so benda sit tanquam veritas catholice fidei per ecclesiam determinata, patet geminata bis probacione: ex condicione rei, de qua loquitur; ex fundacione; ex effectu ac per reduc- tionem ad impossibile majus; et ex forma propria ejus. [32a] constat igitur primo ex materia ejus, quia est de re spirituali, videlicet de potestate concilii generalis, que haudubio non prophana sed spiritualis pocius dicitur et divina, multo certe amplius s5 pre potestate cujusvis episcopi, cum generale concilium multitudine constet epi- scoporum. est preterea de clavium potestate, quam minime dubium est ad veritatem fidei pertinere, videlicet discernendi et potenciam judicandid, hoc est ligandi et solvendi potestatem, qua dignos recipere et indignos excludere a regno debet ecclesiasticus judex. excludere namque a temporali regno civitate aut domo temporalis valet potestas. sed 40 quod exclusus a sacramentis ecclesie et participacione fidelium censeatur exclusus a divina gracia et communione omnium sanctorum, eciam angelorum, hoc certe non terrene aut corporalis sed celestis et divine est potestatis. est rursus veritas fidei, quia pertinet a) W primo. b) in BWR beginnt hier cap. 20 mit der Uberschrift Decima parcella exprimit probaciones quatuor, quod determinacio Constanciensis concilii de generalium nuctoritate conciliorum sit veritas precipuaque fidei 45 catholice, hoc constante ex materiu fundacione effectu reduccioneque ad impossibile majus et ex forma ejus, pro talique reputatam fuisse a tempore sue edicionis. c) om. W. d) W inducandi. 1 Vgl. oben art. 15a (S. 691). Vgl. Hahn a. a. O. S. 30-31. 3 Vgl. ebenda S. 162. Vgl. ebenda S. 174-177.
722 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Márz 28 absque ejus consensu, deductum jam fuit in hodierna disputacione matutina 1 multiplici racione et precipue quia contradictionem includit; sic igitur, quoniam ad corrupcionem secunde corrupcio sequitur prime veritatis (nam si papa potest legittime dissolvere generale concilium, illi obedire non tenetur), dato quod prima a est veritas fidei, secunda quoque. [X. Parcella decima: probatur multiphariam determinacionem Constanciensis synodi de generalium auctoritate conciliorum veritatem esse catholice fidei.] [31] Totum b igitur pondus versatur circa primam veritatem, utrum illa dicenda sit veritas fidei. quo probato multiplici racione consequenter manifestabitur talem fuisse intencionem reputacionemque ecclesie ab inicio celebracionis generalium conciliorum, 10 concilii preterea Constanciensis illam facientis declaracionem, Basiliensis quoque ab inicio sui avisantis de hoc persepe ipsum olim Eugenium, priusquam faceret adhesionem. pre- supponitur autem, prout declaratum extitit tempore conclusionis dictarum veritatum, articulum seu veritatem fidei quadrupliciter dici, quoniam sunt articuli fidei veritates contente in symbolo apostolorum 2 et aliis simbolis, Niceno3 pote et Athanasii 4, 15 continuo in ecclesia decantatis, veritates quoque in sacro canone biblie contente, gradu vero tercio facte per ecclesiam determinaciones, et consequenti loco omnes veritates ille, que necessarie et evidenti racione eliciuntur ex predictis, quando illarum evidencia adeo nota est, quod declaratis terminis eciam minus docti facile judicare possunt, illud esse verum et quod ex illis necessario sequitur. sicut autem dictum est de quadruplici 20 veritate fidei, ita eciam intelligendum est de opposita heresi sive errore, ut erroneum dogma fidei orthodoxe contrarium quatuor dicatur modis: assercio contraria veri- tatibus contentis in symbolis ecclesie aut in canone scripture sacre vel determinacionibus fidei tanquam talibus per ecclesiam factis aut quamcumque dictarum trium veritatum corrumpens, licet non verborum tenore sed sensu. [32] ipsa igitur declaracio 25 concilii Constanciensis, de qua sermo est, quamvis non primo aut secundo gradu contineatur, quia sub eisdem verbis non habetur expresse in symbolis aut sacro canone, est tamen veritas fidei, tercio modo constans ecclesie determinacione, quarto vero permaxime quoniam ex ejus denegacione corrupcio sequitur multarum veritatum fidei in quocumque ex tribus premissis gradibus. hoc autem, videlicet quod declaracio ipsa ha- so benda sit tanquam veritas catholice fidei per ecclesiam determinata, patet geminata bis probacione: ex condicione rei, de qua loquitur; ex fundacione; ex effectu ac per reduc- tionem ad impossibile majus; et ex forma propria ejus. [32a] constat igitur primo ex materia ejus, quia est de re spirituali, videlicet de potestate concilii generalis, que haudubio non prophana sed spiritualis pocius dicitur et divina, multo certe amplius s5 pre potestate cujusvis episcopi, cum generale concilium multitudine constet epi- scoporum. est preterea de clavium potestate, quam minime dubium est ad veritatem fidei pertinere, videlicet discernendi et potenciam judicandid, hoc est ligandi et solvendi potestatem, qua dignos recipere et indignos excludere a regno debet ecclesiasticus judex. excludere namque a temporali regno civitate aut domo temporalis valet potestas. sed 40 quod exclusus a sacramentis ecclesie et participacione fidelium censeatur exclusus a divina gracia et communione omnium sanctorum, eciam angelorum, hoc certe non terrene aut corporalis sed celestis et divine est potestatis. est rursus veritas fidei, quia pertinet a) W primo. b) in BWR beginnt hier cap. 20 mit der Uberschrift Decima parcella exprimit probaciones quatuor, quod determinacio Constanciensis concilii de generalium nuctoritate conciliorum sit veritas precipuaque fidei 45 catholice, hoc constante ex materiu fundacione effectu reduccioneque ad impossibile majus et ex forma ejus, pro talique reputatam fuisse a tempore sue edicionis. c) om. W. d) W inducandi. 1 Vgl. oben art. 15a (S. 691). Vgl. Hahn a. a. O. S. 30-31. 3 Vgl. ebenda S. 162. Vgl. ebenda S. 174-177.
Strana 723
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 723 1441 März 28 ad articulum fidei „Unam sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam" 1, ut, sicut veritas fidei est unicam non plures* posse esse ecclesias, ita unicum generale concilium illam representans. ceterum cum inficiari nequeat illam esse veritatem neque de illa, quo- niam ad eos minime pertinente, pertractetur per auctores cujusvis arcium liberalium, 5 philosophie quoque naturalis aut moralis nec medicine aut juris civilis, erit igitur per- tinens ad consideracionem dumtaxat intendencium noticie juris canonici aut ' sacre pagine, siquidem de illa in libris istarum duarum scienciarum fit persepe mencio. cujus vero illarum proprie sit de ea radicitus pertractare, evidentissime constat ex denominacione, cum una de positivo seu humano, altera vero diciturc esse de jure divino, in hujusmodi 10 scienciis adeptis gradus vocatis divini aut humani juris doctoribus, tanta utriusque juris sistente differencia, ut qui divini non humani et econtra, nisi in utroque graduati essent, dicantur doctores. quod certe provenit ex forma seu racione substanciali utriusque juris. etenim Augustino exponente De doctrina Christiana 2 positiva jura illa esse dicuntur in- stituta hominum, „que ideo valent inter homines, quia placuit inter eos, ut valerent“. 15 quando vero auctoribus illorum placet, ut non valeant, fiunt inania. „que vero non in- stituendo sed aut transacta temporibus aut divinitus instituta d investigando e homines ex- posuerunt“, illa, ut docet3, „non hominum instituta sunt extimanda". utrum autem jura canonica instituta hominum dicenda sint, quod ideo valeant, quia sic placuit valere, experienciam hujus demonstrant regule cancellarie, que fiunt a quovis summo pontifice, 20 suo dumtaxat, ut inquiunt, tempore valiture, eciamsi id non premitterent, successore non usuro illis nisi nova accedente ordinacione. et tamen regulis ejusmodi tam in litterarum expedicione quam execucione et provenientibus inde litigiis pocius statur, quam juri decreti voluminis Sexti et Clementinarum. veritas autem predicta cum non sit de hiis, que voluntate hominum constant (est namque de potestate, quam generalis synodus in- 25 mediate a Christo habet, quam concedere vel aufferre non potest humana voluntas seu potestas), hane igitur non ad positivum seu humanum, sed pertinere dicetur ad jus divinum. [325] et quoniam de Christi operacionibus scriptura sacra testimonium per- hibet, hinc sequitur alter probandi modus ex fundacione ejus, quia fundatur in doctrina evangelica octo passibus ejus superius 4 commemoratis, quatuor ex doctrina so apostolica et libro actionum apostolicarum testimonium perhibente ejusmodi auctoritatem concilii generalis Petrum persepe veneratum fuisse. cumque ex factis sanctorum intelli- gencia divinorum eloquiorum nobis perluceat, quod in illis fundata sit, testimonium eciam perhibent tempora sanctorum doctorum, quando frequentari cepere generalia concilia, Cipriani sancti et episcopi Ceciliani exemplis ab Augustino supra 5 commemoratis demon- s5 strantibus ultimam diffinicionem cujuslibet controversie residere non penes summum pontificem sed penes concilium generale. [32 ] quapropter 5 ordine tercio determina- cionem sepedictam esse fidei catholice veritatem probatur ex effectu ejus a posteriori per reductionem ad impossibile majus, ita ut non solum catholica sed quod architectonice est catholica veritas, velud ea immobili sistente cetere veritates fidei catholice firme per- 4o maneant, recipiant autem mutacionem ejus instabilitate. auctoritate namque generalis concilii facta est declaracio omnium veritatum fidei aut pro majori parte, quas ecclesia pro talibus tenet; nec expresse habentur in canone biblie, prout constat ex diffinicione Niceni 6 et aliorum conciliorum celebratorum apud Grecos, Latinos quoque, Lateranensis 7, 45 a) in Rnach esse. b) W ac. c) W dicatur. d) om. BWR. e) em. ; BWR investiganda. f) om. BWR. g) in B am Rande tercius ordo. 1 Vgl. S. 469 Anm. 1. De doctrina Christiana lib. 2 cap. 25 (Migne 34, 54). s Ebenda lib. 2 cap. 27 (Migne 34, 55). 50 4 Vgl. art. 12e (S. 688). 5 Vgl. S. 674. 6 Vgl. das S. 206 Anm. 8 erwähnte Symbolum Nicaenum. Das vierte, von Innocenz III. im November 1215 gehaltene Laterankonzil. Die beiden hierher
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 723 1441 März 28 ad articulum fidei „Unam sanctam catholicam et apostolicam ecclesiam" 1, ut, sicut veritas fidei est unicam non plures* posse esse ecclesias, ita unicum generale concilium illam representans. ceterum cum inficiari nequeat illam esse veritatem neque de illa, quo- niam ad eos minime pertinente, pertractetur per auctores cujusvis arcium liberalium, 5 philosophie quoque naturalis aut moralis nec medicine aut juris civilis, erit igitur per- tinens ad consideracionem dumtaxat intendencium noticie juris canonici aut ' sacre pagine, siquidem de illa in libris istarum duarum scienciarum fit persepe mencio. cujus vero illarum proprie sit de ea radicitus pertractare, evidentissime constat ex denominacione, cum una de positivo seu humano, altera vero diciturc esse de jure divino, in hujusmodi 10 scienciis adeptis gradus vocatis divini aut humani juris doctoribus, tanta utriusque juris sistente differencia, ut qui divini non humani et econtra, nisi in utroque graduati essent, dicantur doctores. quod certe provenit ex forma seu racione substanciali utriusque juris. etenim Augustino exponente De doctrina Christiana 2 positiva jura illa esse dicuntur in- stituta hominum, „que ideo valent inter homines, quia placuit inter eos, ut valerent“. 15 quando vero auctoribus illorum placet, ut non valeant, fiunt inania. „que vero non in- stituendo sed aut transacta temporibus aut divinitus instituta d investigando e homines ex- posuerunt“, illa, ut docet3, „non hominum instituta sunt extimanda". utrum autem jura canonica instituta hominum dicenda sint, quod ideo valeant, quia sic placuit valere, experienciam hujus demonstrant regule cancellarie, que fiunt a quovis summo pontifice, 20 suo dumtaxat, ut inquiunt, tempore valiture, eciamsi id non premitterent, successore non usuro illis nisi nova accedente ordinacione. et tamen regulis ejusmodi tam in litterarum expedicione quam execucione et provenientibus inde litigiis pocius statur, quam juri decreti voluminis Sexti et Clementinarum. veritas autem predicta cum non sit de hiis, que voluntate hominum constant (est namque de potestate, quam generalis synodus in- 25 mediate a Christo habet, quam concedere vel aufferre non potest humana voluntas seu potestas), hane igitur non ad positivum seu humanum, sed pertinere dicetur ad jus divinum. [325] et quoniam de Christi operacionibus scriptura sacra testimonium per- hibet, hinc sequitur alter probandi modus ex fundacione ejus, quia fundatur in doctrina evangelica octo passibus ejus superius 4 commemoratis, quatuor ex doctrina so apostolica et libro actionum apostolicarum testimonium perhibente ejusmodi auctoritatem concilii generalis Petrum persepe veneratum fuisse. cumque ex factis sanctorum intelli- gencia divinorum eloquiorum nobis perluceat, quod in illis fundata sit, testimonium eciam perhibent tempora sanctorum doctorum, quando frequentari cepere generalia concilia, Cipriani sancti et episcopi Ceciliani exemplis ab Augustino supra 5 commemoratis demon- s5 strantibus ultimam diffinicionem cujuslibet controversie residere non penes summum pontificem sed penes concilium generale. [32 ] quapropter 5 ordine tercio determina- cionem sepedictam esse fidei catholice veritatem probatur ex effectu ejus a posteriori per reductionem ad impossibile majus, ita ut non solum catholica sed quod architectonice est catholica veritas, velud ea immobili sistente cetere veritates fidei catholice firme per- 4o maneant, recipiant autem mutacionem ejus instabilitate. auctoritate namque generalis concilii facta est declaracio omnium veritatum fidei aut pro majori parte, quas ecclesia pro talibus tenet; nec expresse habentur in canone biblie, prout constat ex diffinicione Niceni 6 et aliorum conciliorum celebratorum apud Grecos, Latinos quoque, Lateranensis 7, 45 a) in Rnach esse. b) W ac. c) W dicatur. d) om. BWR. e) em. ; BWR investiganda. f) om. BWR. g) in B am Rande tercius ordo. 1 Vgl. S. 469 Anm. 1. De doctrina Christiana lib. 2 cap. 25 (Migne 34, 54). s Ebenda lib. 2 cap. 27 (Migne 34, 55). 50 4 Vgl. art. 12e (S. 688). 5 Vgl. S. 674. 6 Vgl. das S. 206 Anm. 8 erwähnte Symbolum Nicaenum. Das vierte, von Innocenz III. im November 1215 gehaltene Laterankonzil. Die beiden hierher
Strana 724
724 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 Lugdunensis 1, Viennensis 2 et Constanciensis 3. quod vero auctoritate alicujus determine- tur, que sint a veritates b catholice fidei, et veritas de dicta auctoritate non pertineat ad catholicam fidem, duo ista simul non se invicem complectuntur, secundo necessario in- ferente primum, quemadmodum, si per alicujus auctoritatem determinantur, que sint juris civilis, veritas de auctoritate ejus ad hoc ipsum jus pertinet, quinimmo est veritas princi- 5 palis, quia velut juris hujus forma et efficiens, cum ex ipsius dependeatc auctoritate vigor omnisque virtus illius. ita est de auctoritate regis quantum ad suas ordinaciones, populi eciam et communitatis d quantum ad jura municipalia, ita certe est de episcopali auctoritate quantum ad statuta synodica, metropolitana quoque, principali et patriarchali quantum ad sua. quod vero contra obici potest de pape auctoritate jus condente ca- 10 nonicum sed ad jus pertinente divinum, quoniam non ab hominibus sed est inmediate a deo, propositum non infirmat, sed corroborat, siquidem de illa pertractare ad jus canoni- cum pertinet, velut ex ejus voluntate quantum ad suas epistolas decretales pendeat, ad jus autem divinum, quia declarat papalem auctoritatem non hominum sed dei voluntate constare. propter quod, si veritas de auctoritate summi pontificis dicitur veritas juris 15 divini, quia de illa testimonium perhibentis, pociori igitur racione veritas de auctoritate concilii generalis multiplicacioribus testimoniis de illa in jure divino repertis. ceterum si veritas de auctoritate pape est divini juris, quia diffinire potest, que sit veritas catholice fidei, igitur et illae de auctoritate concilii generalis, cujus determinacio, non vero sic que pape est, tradicio est, pro qua omnes Christi fideles tenentur supercertari, siquidem 20 nullo dubitante doctorum fidelium in hiis, que fidei sunt, a pape judicio recursus ad concilium generale est! habendus. quomodo 5 igitur huic quantum ad ea, que sunt fidei, auctoritas suprema in terris competit, veritas de auctoritate ejus dicitur veritas catholice fidei ad jus divinum indubitatissime pertinens. pertinet rursus, quoniam auctoritate gene- ralis concilii facta est reprobacio heresum sive errorum contra fidem catholicam insur- 25 gencium. que operacio ita propria auctoritati est generalium conciliorum, ut ex illa de- nominacionem suscipiant, quomodo Gregorius illa commemorat in capitulo „Sicut sancti" di. 15. 4 et sicut in illis quinque ita et in aliis sequentibus principalis cura fuit ad re- probacionem errorum, adhuc eciam diebus nostris in concilio Constanciensi reprobatis 45 Johannis Wiclef Anglici et 30 Johannis Huß Bohemi erroneis h articulis 5. auctoritate so insuper generalium conciliorum tradita est doctrina de sacramentorum administracione, que dubium non est ad fidem catholicam pertinere, de observancia quoque divinorum preceptorum ac libertate consiliorum i evangelii. quod k vero omni dignum est conside- racione, quoniam synodali auctoritate facta est recepcio librorum sacri canonis, ex quibus fides catholica fundamendaliter pendet, reprobacioque doctrinarum illis contraveniencium s5 et approbacio illarum, que conferunt ad intelligendum. quod igitur auctoritate concilii generalis acceptacio sit facta librorum canonis sacri determinacioque veritatum fidei, que n) W sunt ; in B folgt unterpunktiert veritates, woztt am Rande bemerkt ist nota. b) W wiederholt veritates. c) W dependet. d) R comitatis. e) em.; BWR que. f) est habendus ist in BW am Rande nachgetragen, in B mit hellerer Tinte und von anderer, aber zeitgenössischer Hand. g) ist in W korrigiert aus quoniam. h) ist 40 in W korrigiert aus erronei; Rerronei. i) in B korrigiert aus conciliorum ; R conciliorum. k) in B am Runde nots. gehörigen Canones finden sich in c. 1 und 2 de summa trinitate et fide catholica X. I. I. Vgl. Hefele 5, 878-881. Das zweite Lyoner Konzil von 1274. Gemeint ist oben die erste der Lyoner Konstitutionen, die Gregor X. am 1. November 1274 veröffentlichte. Vgl. c. un. de summa trinitate et fide catholica I. 1 in VI; ferner Hefele 6, 145. 2 Das 15. allgemeine Konzil zu Vienne, das Clemens V. vom Oktober 1311 bis zum Mai 1312 hielt. Es handelt sich oben um das Dekret „Fidei catholice fundamento“, das man im c. un. de summa trinitate et fide catholica I. 1 in Clem. findet. Vgl. auch Hefele 6, 536 ff. 3Es handelt sich um das bekannte Dekret der 5. Session. Vgl. S. 211 Anm. 1. “ c. 2 D. 15. 5 Vgl. die 8. Session des Konstanzer Konzils vom 4. Mai 1415 und die 15. vom 6. Juli 1415 50 bei Mansi 27, 632-635 und 752-755. 45
724 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 Lugdunensis 1, Viennensis 2 et Constanciensis 3. quod vero auctoritate alicujus determine- tur, que sint a veritates b catholice fidei, et veritas de dicta auctoritate non pertineat ad catholicam fidem, duo ista simul non se invicem complectuntur, secundo necessario in- ferente primum, quemadmodum, si per alicujus auctoritatem determinantur, que sint juris civilis, veritas de auctoritate ejus ad hoc ipsum jus pertinet, quinimmo est veritas princi- 5 palis, quia velut juris hujus forma et efficiens, cum ex ipsius dependeatc auctoritate vigor omnisque virtus illius. ita est de auctoritate regis quantum ad suas ordinaciones, populi eciam et communitatis d quantum ad jura municipalia, ita certe est de episcopali auctoritate quantum ad statuta synodica, metropolitana quoque, principali et patriarchali quantum ad sua. quod vero contra obici potest de pape auctoritate jus condente ca- 10 nonicum sed ad jus pertinente divinum, quoniam non ab hominibus sed est inmediate a deo, propositum non infirmat, sed corroborat, siquidem de illa pertractare ad jus canoni- cum pertinet, velut ex ejus voluntate quantum ad suas epistolas decretales pendeat, ad jus autem divinum, quia declarat papalem auctoritatem non hominum sed dei voluntate constare. propter quod, si veritas de auctoritate summi pontificis dicitur veritas juris 15 divini, quia de illa testimonium perhibentis, pociori igitur racione veritas de auctoritate concilii generalis multiplicacioribus testimoniis de illa in jure divino repertis. ceterum si veritas de auctoritate pape est divini juris, quia diffinire potest, que sit veritas catholice fidei, igitur et illae de auctoritate concilii generalis, cujus determinacio, non vero sic que pape est, tradicio est, pro qua omnes Christi fideles tenentur supercertari, siquidem 20 nullo dubitante doctorum fidelium in hiis, que fidei sunt, a pape judicio recursus ad concilium generale est! habendus. quomodo 5 igitur huic quantum ad ea, que sunt fidei, auctoritas suprema in terris competit, veritas de auctoritate ejus dicitur veritas catholice fidei ad jus divinum indubitatissime pertinens. pertinet rursus, quoniam auctoritate gene- ralis concilii facta est reprobacio heresum sive errorum contra fidem catholicam insur- 25 gencium. que operacio ita propria auctoritati est generalium conciliorum, ut ex illa de- nominacionem suscipiant, quomodo Gregorius illa commemorat in capitulo „Sicut sancti" di. 15. 4 et sicut in illis quinque ita et in aliis sequentibus principalis cura fuit ad re- probacionem errorum, adhuc eciam diebus nostris in concilio Constanciensi reprobatis 45 Johannis Wiclef Anglici et 30 Johannis Huß Bohemi erroneis h articulis 5. auctoritate so insuper generalium conciliorum tradita est doctrina de sacramentorum administracione, que dubium non est ad fidem catholicam pertinere, de observancia quoque divinorum preceptorum ac libertate consiliorum i evangelii. quod k vero omni dignum est conside- racione, quoniam synodali auctoritate facta est recepcio librorum sacri canonis, ex quibus fides catholica fundamendaliter pendet, reprobacioque doctrinarum illis contraveniencium s5 et approbacio illarum, que conferunt ad intelligendum. quod igitur auctoritate concilii generalis acceptacio sit facta librorum canonis sacri determinacioque veritatum fidei, que n) W sunt ; in B folgt unterpunktiert veritates, woztt am Rande bemerkt ist nota. b) W wiederholt veritates. c) W dependet. d) R comitatis. e) em.; BWR que. f) est habendus ist in BW am Rande nachgetragen, in B mit hellerer Tinte und von anderer, aber zeitgenössischer Hand. g) ist in W korrigiert aus quoniam. h) ist 40 in W korrigiert aus erronei; Rerronei. i) in B korrigiert aus conciliorum ; R conciliorum. k) in B am Runde nots. gehörigen Canones finden sich in c. 1 und 2 de summa trinitate et fide catholica X. I. I. Vgl. Hefele 5, 878-881. Das zweite Lyoner Konzil von 1274. Gemeint ist oben die erste der Lyoner Konstitutionen, die Gregor X. am 1. November 1274 veröffentlichte. Vgl. c. un. de summa trinitate et fide catholica I. 1 in VI; ferner Hefele 6, 145. 2 Das 15. allgemeine Konzil zu Vienne, das Clemens V. vom Oktober 1311 bis zum Mai 1312 hielt. Es handelt sich oben um das Dekret „Fidei catholice fundamento“, das man im c. un. de summa trinitate et fide catholica I. 1 in Clem. findet. Vgl. auch Hefele 6, 536 ff. 3Es handelt sich um das bekannte Dekret der 5. Session. Vgl. S. 211 Anm. 1. “ c. 2 D. 15. 5 Vgl. die 8. Session des Konstanzer Konzils vom 4. Mai 1415 und die 15. vom 6. Juli 1415 50 bei Mansi 27, 632-635 und 752-755. 45
Strana 725
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 725 1441 März 28 ex illis consequuntur, reprobacio denique errorum illis contrariancium, doctrine quoque intimacio de suscepcione sacramentorum et observancia preceptorum divinorum, omnibus hiis ad jus divinum pertinentibus, et quod auctoritas ipsa minime ad jus divinum per- tineat, quis hec dicere potest nisi inficiari volens causam effectu prestanciorem esse? 5 siquidem omnis sentencia vigorem suscipit ex auctoritate judicis; cui si nulla competit auctoritas, sentencia ejus nedum subjecta est revocacioni, sed, quia nulla est, opus illa non habet. auctoritas quippe humana vigorem dare non potuit juri divino, ad quod in- dubie pertinent determinaciones de materia fidei facte auctoritate concilii generalis. ita- que si ejus determinaciones veritates sunt catholice, a forciori multo veritas de ejus 10 auctoritate non humani sed est juris divini. cumque ab invicem distent humanum jusque divinum, ut, quod ex hominibus est, per se ipsum dissolvatur, sit vero indissolubile, si ex deo: qui auctoritatem divini juris a concilio generali removet, ad hoc niti videtur, quatenus reputentur determinaciones catholice fidei, velut humane sint instituciones seu adinvenciones, ut, quomodo gentilium secte philosophorum, non firme permaneant sed 15 subjaceant a variabilitati. hanc enim ut propriissimam differenciam libro 18. De civitate dei 1 Augustinus b explicat esse fidei catholice ad gentilium sectas. siquidem narratis suarum differenciis doctrinarum 18. subjungit: „has et alias pene innumerabiles dissen- siones philosophorum quis unquam populus, quis senatus, que potestas vel dignitas publica impie civitatis dijudicandas“ et alias probandas ac recipiendas, alias d improbandas re- 20 pudiandasque curavit ac non passim sine ullo judicio confuseque habuit in gremio suo tot controversias hominum dissidencium non de agris vel domibus vel quacumque pecu- niaria racione, sed de hiis rebus, quibus aut misere vivitur aut beate? ubi etsi aliqua vera dicebantur, eadem licencia dicebantur et falsa, prorsus ut non frustra e talis civitas misticum vocabulum Babilonis acceperit‘, quod confusio interpretatur." hec ille. ut 25 vero in precedentibus 2 exponit, non ita contingit in religione Christiana, ubi certa deter- minata est veritas, que ut talis semper maneret, previdens sapiencia dei et virtus, Christus ascendens in celum collegium auctoritativum instituit ex apostolis prophetis evangelistis pastoribus et doctoribus illorumque successoribus constans, ut Christi fideles „non essent parvuli fluctuantes et circumferrentur omni vento doctrine in astucia ad circumven- so cionem erroris" 3 utque „jam non ambularent, sicut gentes ambulabant, in vanitate sui sensus, tenebris obscuratum habentes intellectum et alienati a via dei per ignoranciam, que in illis erat" 4. si igitur collegio huic, quod proprie dicitur generale concilium, nulla competit auctoritas aut, si ulla, non divina et indissolubilis, sed dicatur humana (in quem finem tendunt asserciones olim Eugenii), ultra hoc, quod injuria Christo irrogari videtur 35 collegium instituisse omni vacuum auctoritate, cum tamen hoc fecerit, quando ascendens in celum dedit dona hominibus prelocutus 5 „datam sibi in celo et in terra esse omnem potestatem": quid dicendum restat, nisi ut omnes determinaciones ecclesie legittime con- gregate infirme sint et instabiles, cum nullus effectus cause sue preponderet in virtute? nulla quippe sistente auctoritate ac § virtute concilii generalis, nullius roboris ac firmitatis 40 censende erunt ipsius diffiniciones. hujus tamen tribunalis institucio facta fuisse videtur a Christo et exempli racione et permansure fidei necessitate. ut namque fidelis populus in lege scripture pro suprema judicii auctoritate habuit congregacionem ex principibus 45 a) ist in W korrigiert aus subjacent. b) in B am Rande nota. c) ist in W korrigiert aus dimicandas. d) alias improbandas repudiandas ist in W am Rande nachgetragen. e) R frustralis statt frustra talis. f) em. ; BWR accepit. g) ist in W korrigiert für de. 1 De civitate dei lib. 18 cap. 41 (Corpus script. eccl. lat. 40, 333-334; Migne 41, 601). 2 Dies bezicht sich vermutlich auf cap. 37 und 38 (Corpus script. eccl. lat. 40, 327-329; Migne 50 41, 597-598). 3 Vgl. Epheser 4, 14. Epheser 4, 17-18. Matth. 28, 18. Deutsche Reichstags-Akten XV. 92
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 725 1441 März 28 ex illis consequuntur, reprobacio denique errorum illis contrariancium, doctrine quoque intimacio de suscepcione sacramentorum et observancia preceptorum divinorum, omnibus hiis ad jus divinum pertinentibus, et quod auctoritas ipsa minime ad jus divinum per- tineat, quis hec dicere potest nisi inficiari volens causam effectu prestanciorem esse? 5 siquidem omnis sentencia vigorem suscipit ex auctoritate judicis; cui si nulla competit auctoritas, sentencia ejus nedum subjecta est revocacioni, sed, quia nulla est, opus illa non habet. auctoritas quippe humana vigorem dare non potuit juri divino, ad quod in- dubie pertinent determinaciones de materia fidei facte auctoritate concilii generalis. ita- que si ejus determinaciones veritates sunt catholice, a forciori multo veritas de ejus 10 auctoritate non humani sed est juris divini. cumque ab invicem distent humanum jusque divinum, ut, quod ex hominibus est, per se ipsum dissolvatur, sit vero indissolubile, si ex deo: qui auctoritatem divini juris a concilio generali removet, ad hoc niti videtur, quatenus reputentur determinaciones catholice fidei, velut humane sint instituciones seu adinvenciones, ut, quomodo gentilium secte philosophorum, non firme permaneant sed 15 subjaceant a variabilitati. hanc enim ut propriissimam differenciam libro 18. De civitate dei 1 Augustinus b explicat esse fidei catholice ad gentilium sectas. siquidem narratis suarum differenciis doctrinarum 18. subjungit: „has et alias pene innumerabiles dissen- siones philosophorum quis unquam populus, quis senatus, que potestas vel dignitas publica impie civitatis dijudicandas“ et alias probandas ac recipiendas, alias d improbandas re- 20 pudiandasque curavit ac non passim sine ullo judicio confuseque habuit in gremio suo tot controversias hominum dissidencium non de agris vel domibus vel quacumque pecu- niaria racione, sed de hiis rebus, quibus aut misere vivitur aut beate? ubi etsi aliqua vera dicebantur, eadem licencia dicebantur et falsa, prorsus ut non frustra e talis civitas misticum vocabulum Babilonis acceperit‘, quod confusio interpretatur." hec ille. ut 25 vero in precedentibus 2 exponit, non ita contingit in religione Christiana, ubi certa deter- minata est veritas, que ut talis semper maneret, previdens sapiencia dei et virtus, Christus ascendens in celum collegium auctoritativum instituit ex apostolis prophetis evangelistis pastoribus et doctoribus illorumque successoribus constans, ut Christi fideles „non essent parvuli fluctuantes et circumferrentur omni vento doctrine in astucia ad circumven- so cionem erroris" 3 utque „jam non ambularent, sicut gentes ambulabant, in vanitate sui sensus, tenebris obscuratum habentes intellectum et alienati a via dei per ignoranciam, que in illis erat" 4. si igitur collegio huic, quod proprie dicitur generale concilium, nulla competit auctoritas aut, si ulla, non divina et indissolubilis, sed dicatur humana (in quem finem tendunt asserciones olim Eugenii), ultra hoc, quod injuria Christo irrogari videtur 35 collegium instituisse omni vacuum auctoritate, cum tamen hoc fecerit, quando ascendens in celum dedit dona hominibus prelocutus 5 „datam sibi in celo et in terra esse omnem potestatem": quid dicendum restat, nisi ut omnes determinaciones ecclesie legittime con- gregate infirme sint et instabiles, cum nullus effectus cause sue preponderet in virtute? nulla quippe sistente auctoritate ac § virtute concilii generalis, nullius roboris ac firmitatis 40 censende erunt ipsius diffiniciones. hujus tamen tribunalis institucio facta fuisse videtur a Christo et exempli racione et permansure fidei necessitate. ut namque fidelis populus in lege scripture pro suprema judicii auctoritate habuit congregacionem ex principibus 45 a) ist in W korrigiert aus subjacent. b) in B am Rande nota. c) ist in W korrigiert aus dimicandas. d) alias improbandas repudiandas ist in W am Rande nachgetragen. e) R frustralis statt frustra talis. f) em. ; BWR accepit. g) ist in W korrigiert für de. 1 De civitate dei lib. 18 cap. 41 (Corpus script. eccl. lat. 40, 333-334; Migne 41, 601). 2 Dies bezicht sich vermutlich auf cap. 37 und 38 (Corpus script. eccl. lat. 40, 327-329; Migne 50 41, 597-598). 3 Vgl. Epheser 4, 14. Epheser 4, 17-18. Matth. 28, 18. Deutsche Reichstags-Akten XV. 92
Strana 726
726 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. sacerdotum senioribus scribis et Phariseis constitutam 1, ad quam erat recursus super omni difficili et ambiguo, ita decuit in lege gracie, non jam ex illis personis, quoniam transacto sacerdocio legis eciam translacio fiebat, sed ex illis, quas Christus ore suo no- minavit ascendens in celum apostolos prophetas evangelistas pastores et doctores, divina profecto nominacione hac absque virtute minime intelligenda, quando in veteri testamento 5 nominatis illis dedit auctoritatem deus judicare judicii veritatem b, propter quod „sequenda erat sentencia corum nec declinandum ad dextram vel sinistram" 2, alio loco 3 reddita racione, quoniam ad verbum eorum omne negocium penderet. sed et propheta Ezechias 4 majus adhuc significat, dicens „sacerdotes docebunt populum meum“, „et cum fuerit controversia, stabunt in judiciis meis et judicabunt, leges meas et precepta mea 10 custodiente". si igitur tanta fuit illius d tribunalis auctoritas, ejusmodi potestatem de- fuisse minime decuit in lege gracie. tam vero rigida severitate stari voluit deus illius congregacionis judicio, ut e, qui superbiret, eum obedire nolentem dignum censuerit morte corporali 5. cujus loco in lege gracie non occidendum, sed reputari precepit ecclesiam non audientem tanquam ethnicum et publicanum “, ut, qui aliud saperet, anathema esset 7. 15 fuit preterea necessitas instituendi tribunalis hujus supremi in lege gracie, quia mira- culorum defectus secuturus erat in ejus progressu f. etenim quomodo in lege Moysi a principio tam in egressu populi ab Egipto quam in deserto annis 40 magna maximaque mirabilia sepissimeque a deo facta fuere, donec populus firmissime credidit legem illam non humanum, sed opus esse s divinum, credidit rursus standum esse judicio illius tribu- 20 nalis supremi ex sacerdotibus Levitici generis constituti, quare postmodum! mirabilia non ut primo frequentata fuerunt, sic eciam futurum erat tempore evangelii. nam cum apostolis et aliis discipulis Christi non ex auctoritate credere Judei vellent, assueti non piscatorum sed pontificum suorum, scribarum et seniorum stare judicio, necesse fuit miracula fieri per eos, ut illis Judei crederent legeque dimissa Moysi Christi evangelium 25 observarent. id autem amplius multo fuit necesse ad hoc, ut crederent gentiles non ha- bentes legem et prophetas de Christo, sicut apud Judeos erat de scripturis prophetarum, ac legis testimonium perhibentes. extimplo autem, cum visa operacione miraculorum crediderunt tam qui ex Judeis quam qui ex gentilibus, pro habenda certitudine dubiorum, que insurgebant, utique non pecierunt miracula vel novas a deo fieri revelaciones, sed so acquieverunt judicio tribunalis a Christo instituti, diffinicionem ejus habentes pro certissima veritate catholice fidei, quia firmissime credentes Christum assistere eorum judicio, quos instituit ad hoc opus ministerii, ut fideles sui „non fluctuarent tanquam i parvuli circum- ducendi omni vento doctrine"s, quomodo expresse legitur actum circa diffinicionem de non observandis legalibus factam per concilium Jerosolimitanum, ubi nullo petito aut s5 viso miraculo fideles cuneti id verum esse crediderunt, quod congregati in ipso concilio dixerunt „visum fuisse spiritui sancto et eis"9. hujus quippe judicii tanta est auctoritas, ut ejus diffinicioni non acquiescens, eciamsi miracula fierent, non crederet, doctrina evangelii contestante, „si Moysen k et prophetas non audiunt, nec, si quis ex mortuis re- surrexerit, credent“ 10. quocirca manifestissimum est intueri: qui tollit a generali concilio 40 auctoritatem, affirmans non ex deo sed ex hominibus (hoc est non alias, quam si 1 a 1441 März 28 a) R quam. b) veritatem — eorum ist in W am Rande nachgetragen. c) om. BWR. d) em. ; BWR illis. e) ist in W korrigiert für et. f) W processu. g) W esset. h) ist in W korrigiert ans postmodo. i) tanquam bis doctrine ist in Waam Rande nachgetragen. k) R Moysent. I) R add. papa. Hier ist woll in erster Linie an Act. apost. 4, 5 zu denken. Vgl. Deuteron. 17, 11. Vgl. Deuteron. 21, 5. Ezechiel 44, 23 und 24. Vgl. Deuteron. 17, 12. ũ 6 Vgl. Matth. 18, 17. Vgl. Gal. 1, 9 und den Schluft des S. 219 Anm. 2 angeführten Briefes Papst Gregors I. Kgl. Epheser 4, 14. Act. apost. 15, 28. Luc. 16, 31. 10 45 50
726 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. sacerdotum senioribus scribis et Phariseis constitutam 1, ad quam erat recursus super omni difficili et ambiguo, ita decuit in lege gracie, non jam ex illis personis, quoniam transacto sacerdocio legis eciam translacio fiebat, sed ex illis, quas Christus ore suo no- minavit ascendens in celum apostolos prophetas evangelistas pastores et doctores, divina profecto nominacione hac absque virtute minime intelligenda, quando in veteri testamento 5 nominatis illis dedit auctoritatem deus judicare judicii veritatem b, propter quod „sequenda erat sentencia corum nec declinandum ad dextram vel sinistram" 2, alio loco 3 reddita racione, quoniam ad verbum eorum omne negocium penderet. sed et propheta Ezechias 4 majus adhuc significat, dicens „sacerdotes docebunt populum meum“, „et cum fuerit controversia, stabunt in judiciis meis et judicabunt, leges meas et precepta mea 10 custodiente". si igitur tanta fuit illius d tribunalis auctoritas, ejusmodi potestatem de- fuisse minime decuit in lege gracie. tam vero rigida severitate stari voluit deus illius congregacionis judicio, ut e, qui superbiret, eum obedire nolentem dignum censuerit morte corporali 5. cujus loco in lege gracie non occidendum, sed reputari precepit ecclesiam non audientem tanquam ethnicum et publicanum “, ut, qui aliud saperet, anathema esset 7. 15 fuit preterea necessitas instituendi tribunalis hujus supremi in lege gracie, quia mira- culorum defectus secuturus erat in ejus progressu f. etenim quomodo in lege Moysi a principio tam in egressu populi ab Egipto quam in deserto annis 40 magna maximaque mirabilia sepissimeque a deo facta fuere, donec populus firmissime credidit legem illam non humanum, sed opus esse s divinum, credidit rursus standum esse judicio illius tribu- 20 nalis supremi ex sacerdotibus Levitici generis constituti, quare postmodum! mirabilia non ut primo frequentata fuerunt, sic eciam futurum erat tempore evangelii. nam cum apostolis et aliis discipulis Christi non ex auctoritate credere Judei vellent, assueti non piscatorum sed pontificum suorum, scribarum et seniorum stare judicio, necesse fuit miracula fieri per eos, ut illis Judei crederent legeque dimissa Moysi Christi evangelium 25 observarent. id autem amplius multo fuit necesse ad hoc, ut crederent gentiles non ha- bentes legem et prophetas de Christo, sicut apud Judeos erat de scripturis prophetarum, ac legis testimonium perhibentes. extimplo autem, cum visa operacione miraculorum crediderunt tam qui ex Judeis quam qui ex gentilibus, pro habenda certitudine dubiorum, que insurgebant, utique non pecierunt miracula vel novas a deo fieri revelaciones, sed so acquieverunt judicio tribunalis a Christo instituti, diffinicionem ejus habentes pro certissima veritate catholice fidei, quia firmissime credentes Christum assistere eorum judicio, quos instituit ad hoc opus ministerii, ut fideles sui „non fluctuarent tanquam i parvuli circum- ducendi omni vento doctrine"s, quomodo expresse legitur actum circa diffinicionem de non observandis legalibus factam per concilium Jerosolimitanum, ubi nullo petito aut s5 viso miraculo fideles cuneti id verum esse crediderunt, quod congregati in ipso concilio dixerunt „visum fuisse spiritui sancto et eis"9. hujus quippe judicii tanta est auctoritas, ut ejus diffinicioni non acquiescens, eciamsi miracula fierent, non crederet, doctrina evangelii contestante, „si Moysen k et prophetas non audiunt, nec, si quis ex mortuis re- surrexerit, credent“ 10. quocirca manifestissimum est intueri: qui tollit a generali concilio 40 auctoritatem, affirmans non ex deo sed ex hominibus (hoc est non alias, quam si 1 a 1441 März 28 a) R quam. b) veritatem — eorum ist in W am Rande nachgetragen. c) om. BWR. d) em. ; BWR illis. e) ist in W korrigiert für et. f) W processu. g) W esset. h) ist in W korrigiert ans postmodo. i) tanquam bis doctrine ist in Waam Rande nachgetragen. k) R Moysent. I) R add. papa. Hier ist woll in erster Linie an Act. apost. 4, 5 zu denken. Vgl. Deuteron. 17, 11. Vgl. Deuteron. 21, 5. Ezechiel 44, 23 und 24. Vgl. Deuteron. 17, 12. ũ 6 Vgl. Matth. 18, 17. Vgl. Gal. 1, 9 und den Schluft des S. 219 Anm. 2 angeführten Briefes Papst Gregors I. Kgl. Epheser 4, 14. Act. apost. 15, 28. Luc. 16, 31. 10 45 50
Strana 727
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 727 1441 März 28 papa committatur) illi competere aliquam potestatem ejusmodi, talia asserentem a lege Christiana tollere robur et firmitatem a deo illi concessam, ut fidei catholice veritas maneat semper integra. nec enim sicut primo miracula frequentaturus est deus, tanquam sui fideles de novo credituri sunt ei. nam qui non credunt evangelio, non sunt fideles 5 ejus. cum autem in illo dixerit de discipulis suis „si sermonem meum servaverint, et vestrum servabunt" 1 et „qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me spernit“2, non audientes novi testamenti ministros et per consequens Christum spernentes, quomodo digni erunt, ut miracula propter eos fiant, cum evangelio non credant? quia igitur miracula non se facienda offerunt, si credere nolunt judicio, quod Christus instituit, quid aliud est 10 negare tribunalis hujus supremi auctoritatem, quam fidem catholicam infirmare in- stabilemque et incertam reddere? generalis vero synodi non humanam sed divinam esse auctoritatem confiteri, est fidem catholicam firmam indubiam stabilemque semper manere velle. quali modo manere" eam voluerunt, qui ab inicio religionis Christiane extitere fideles, Niceni aliorumque conciliorum diffiniciones ut sancta quatuorb evangelia magna 15 cum veneracione suscipientes (intelligentes haudubie veritatem de auctoritate generalium conciliorum non humani sed esse juris divini), quinimmo ut fidei catholice principalem veritatem, cum ejusmodi tribunal supremum Christus instituerit ad sue fidei permanen- ciam firmamque ejus stabilitatem, non vero super arenam facile mobilem (hoc est hu- manam voluntatem arena omnibusque mobilibus mobiliorem), sed supra firmam petram, 20 se ipsum videlicet, qui professus est existere se in medio congregatorum in nomine suo 3. absurda vero est intelligencia, ut congregati sint in Christi nomine et ab alio quam ab ipso recipiant potestatem. quia igitur nemo fidelium negare audet Niceni concilii diffi- nicionem veritatem esse catholice fidei, aliorum quoque generalium conciliorum, a posteriori igitur, hoc est ab effectu, necesse est confiteri veritatem esse catholice fidei ad jusque 25 divinum necnon fidem catholicam pertinere veritatem de generalium auctoritate con- ciliorum, per quam alie fere omnes veritates catholice fidei determinate e sunt acceperunt- que vigorem. propter quod superius 4 affirmabatur eam non solum esse catholicam sed architectonice catholicam veritatem, quoniam ex ipsa et per ipsam alie denominacionem susceperunt veritates esse catholice fidei illaque firma manente ipse invariabiles permanent, so ea vero nutante cetere fierent instabiles. ille quippe ut regulatum et mensuratum, ipsa vero auctoritas illarum regula est et mensura. propter quod merito principalissimeque dicenda est veritas catholice fidei. [32d] quod d eciam ex ejus forma quarto pro- bacionis ordine constat, ut cunctis pateat eam esse veritatem fidei non solum ex materia ejusque fundacione, causalitate quoque, quoniam aliarum veritatum regula et mensura, 35 sed eciam ex e ejus propria forma, hoc est ex natura terminorum, ex quibus proposicio constat, veritatis hujus duodecim terminis seu clausulis ejusdem hoc idem significantibus. dicit namque „generalis synodus in spiritu sancto legittime congregata". nulla quippe aliarum sectarum confitente personam spiritus sancti proprie, propria est ejusmodi locucio catholice fidei. sequitur abinde „generale concilium faciens". etenim cum generale 40 concilium sit f in Christi nomine suorum congregacio discipulorum in eorum medio sistentis, verba hec dumtaxat pertinent catholice fidei. item ex sequentibus 8 terminis „ecclesiam catholicam militantem representans". nulla namque secta nisi Christiana religio hiis terminis militantis ecclesie utitur et triumphantis, catholice quoque, id est universalis. inter ceteras nempe cecitatis eorum non mediocris est causa, quod Judei 45 a) W stelll um eam manere. b) W stelll um evangelia quatuor. c) doterminate — catholice fidei ist in W auf dem uinteren Rande von fol. 195 b nachgetragen. d) in B ams Rande quartus ordo. e) cm.; BWR et. f) cm.; BWR fit. g) W persequentibus. Joh. 15, 20. Luc. 10, 16. 3 Vgl. Matth. 18, 20. Vgl. S. 723 Z. 38 und 39. 92 *
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 727 1441 März 28 papa committatur) illi competere aliquam potestatem ejusmodi, talia asserentem a lege Christiana tollere robur et firmitatem a deo illi concessam, ut fidei catholice veritas maneat semper integra. nec enim sicut primo miracula frequentaturus est deus, tanquam sui fideles de novo credituri sunt ei. nam qui non credunt evangelio, non sunt fideles 5 ejus. cum autem in illo dixerit de discipulis suis „si sermonem meum servaverint, et vestrum servabunt" 1 et „qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me spernit“2, non audientes novi testamenti ministros et per consequens Christum spernentes, quomodo digni erunt, ut miracula propter eos fiant, cum evangelio non credant? quia igitur miracula non se facienda offerunt, si credere nolunt judicio, quod Christus instituit, quid aliud est 10 negare tribunalis hujus supremi auctoritatem, quam fidem catholicam infirmare in- stabilemque et incertam reddere? generalis vero synodi non humanam sed divinam esse auctoritatem confiteri, est fidem catholicam firmam indubiam stabilemque semper manere velle. quali modo manere" eam voluerunt, qui ab inicio religionis Christiane extitere fideles, Niceni aliorumque conciliorum diffiniciones ut sancta quatuorb evangelia magna 15 cum veneracione suscipientes (intelligentes haudubie veritatem de auctoritate generalium conciliorum non humani sed esse juris divini), quinimmo ut fidei catholice principalem veritatem, cum ejusmodi tribunal supremum Christus instituerit ad sue fidei permanen- ciam firmamque ejus stabilitatem, non vero super arenam facile mobilem (hoc est hu- manam voluntatem arena omnibusque mobilibus mobiliorem), sed supra firmam petram, 20 se ipsum videlicet, qui professus est existere se in medio congregatorum in nomine suo 3. absurda vero est intelligencia, ut congregati sint in Christi nomine et ab alio quam ab ipso recipiant potestatem. quia igitur nemo fidelium negare audet Niceni concilii diffi- nicionem veritatem esse catholice fidei, aliorum quoque generalium conciliorum, a posteriori igitur, hoc est ab effectu, necesse est confiteri veritatem esse catholice fidei ad jusque 25 divinum necnon fidem catholicam pertinere veritatem de generalium auctoritate con- ciliorum, per quam alie fere omnes veritates catholice fidei determinate e sunt acceperunt- que vigorem. propter quod superius 4 affirmabatur eam non solum esse catholicam sed architectonice catholicam veritatem, quoniam ex ipsa et per ipsam alie denominacionem susceperunt veritates esse catholice fidei illaque firma manente ipse invariabiles permanent, so ea vero nutante cetere fierent instabiles. ille quippe ut regulatum et mensuratum, ipsa vero auctoritas illarum regula est et mensura. propter quod merito principalissimeque dicenda est veritas catholice fidei. [32d] quod d eciam ex ejus forma quarto pro- bacionis ordine constat, ut cunctis pateat eam esse veritatem fidei non solum ex materia ejusque fundacione, causalitate quoque, quoniam aliarum veritatum regula et mensura, 35 sed eciam ex e ejus propria forma, hoc est ex natura terminorum, ex quibus proposicio constat, veritatis hujus duodecim terminis seu clausulis ejusdem hoc idem significantibus. dicit namque „generalis synodus in spiritu sancto legittime congregata". nulla quippe aliarum sectarum confitente personam spiritus sancti proprie, propria est ejusmodi locucio catholice fidei. sequitur abinde „generale concilium faciens". etenim cum generale 40 concilium sit f in Christi nomine suorum congregacio discipulorum in eorum medio sistentis, verba hec dumtaxat pertinent catholice fidei. item ex sequentibus 8 terminis „ecclesiam catholicam militantem representans". nulla namque secta nisi Christiana religio hiis terminis militantis ecclesie utitur et triumphantis, catholice quoque, id est universalis. inter ceteras nempe cecitatis eorum non mediocris est causa, quod Judei 45 a) W stelll um eam manere. b) W stelll um evangelia quatuor. c) doterminate — catholice fidei ist in W auf dem uinteren Rande von fol. 195 b nachgetragen. d) in B ams Rande quartus ordo. e) cm.; BWR et. f) cm.; BWR fit. g) W persequentibus. Joh. 15, 20. Luc. 10, 16. 3 Vgl. Matth. 18, 20. Vgl. S. 723 Z. 38 und 39. 92 *
Strana 728
728 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. arbitrantur terram Jherusalem futuram dumtaxat habitacionem seminis Abrahe, quomodo illa promissa est, distinctam profecto certis limitibus, cumque illam non possideant, credere nolunt venisse Messiam. secta autem Machometi per totum discursum libri Al- choran attestatur parcialem semper futuram se contra alias duas. itaque catholica ec- clesia racione universalitatis illi competentis proprie terminus“ dumtaxat est Christiane 5 fidei. et hoc nomen possident asserciones proxime pertinentes ad eam, scilicet veritates catholice fidei appellate, nec minus proprie proprium est catholice fidei recte intellectum nomen ecclesie, cujus descripcio communiter assignatur, quod sit corpus Christi misticum, organicum ejus, fide animatum, in unitate spiritus sociatum, sive quod est universitas Christianorum bonorum et malorum orthodoxam fidem tenencium in sacramentis ecclesie 10 et unitate spiritus habencium societatem. dicitur autem „unitate spiritus" propter ex- pertam differenciam tempore, quo ecclesia scisma patitur, quoniam a se invicem divisi Christi fideles obediencie racione communionem habentes in articulis fidei, sacramentis quoque, deficiunt societatem non habentes in spiritu unitatis. ejusmodi autem descripciones, sicut earum tenore constat, ecclesie conveniunt, prout consideratur, post Christi adventum. 15 at vero apostolo 1 insinuante „fidelem esse deum, per quem vocati sumus in societatem filii ejus“, descripciones generaliter ecclesie competentes iste esse videntur: „ecclesia est spontanea societas universalisque racionabilium creaturarum, a deo inmediate instituta ad eterne b beateque vivendum sub herede universorum, filio suo, capite illius“, diffinicione hac ecclesie competente nedum militanti sed eciam triumphanti et nedum ex hominibus 20 sed eciam ex angelis constitute. prout vero militans fuit in celo quantum ad angelos seu in terris quantum ad homines peregrinatur, societas dicitur esse spontanea et uni- versalis racionabilium creaturarum instituta inmediate a deo sub ejus filio, capite illius, militans ad eternam beatitudinem e obtinendam. prout denique in celis regnat, societas spontanea est racionabilium creaturarum, que legittime sub Christo militavit et eterna sub 25 eo gaudet beatitudine, omnibus profecto descripcionibus hiis palam facientibus ecclesie nomen competere dumtaxat Christiane religioni tanquam proprium catholice fidei. constat denique, determinacionem ipsam de auctoritate generalium conciliorum veritatem esse catholice fidei, ex sequenti clausula „potestatem a Christo inmediate habet“ tacite re- spondente objectioni fiende, cum omnis potestas a deo sit, de regali aut quavis alia so temporali potestate, quoniam ejusmodi a Christo esse non dicitur inmediate. item id ipsum constat ex contigua clausula „cui quilibet, cujuscumque status vel dignitatis eciamsi papalis existat" et racione termini papalis (que sane dignitas proprie est in religione Christiana) et racione universalitatis obediencie ad auctoritatem ecclesie, ut d dictum est, pertinentis. quo eciam verbo superioritas concilii ad papam intelligitur. etenim obediencia s5 requirente differenciam extremorum, quia nullus sibi proprie sed alteri dicitur obedire, obediencia e igitur pape, quoniam ad se ipsum non se extendit, non ita proprie univer- salis dicitur sicut obediencia concilii generalis, cui quicumque fidelis, eciam papa, tene- tur 1 obedire. ex quo verbo eciam intentum sequitur, quoniam ponitur affirmacionis loco. licet namque observancia aut transgressio divinorum preceptorum, pote caste vel luxuriose 40 vivere, non sit materia pertinens ad judicium catholice fidei, assercio tamen desuper hiis, quod tenetur aut non tenetur, veritas est catholica aut heresis eidem opposita. patet insuper ex sequenti clausula „in hiis, que pertinent ad catholicam fidem". duo namque termini isti sunt, de quibus agitur, qui in determinacione ipsa expresse positi sunt. id ipsum quoque demonstrat sequens verbum „ad extirpacionem scismatis". etenim quoniam 45 1441 März 28 a) in B korrigiert aus termino ; R termino. b) ist in W korrigiert aus eternn. c) bentitudinem obtinendam ist in W am Rande nachgetragen. d) R wicderholt ut. e) obediencia — tenetur obedire ist in IV am Rande nach- getragen. I) R stelll um obedire tenetur. 1. Cor. 1, 9.
728 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. arbitrantur terram Jherusalem futuram dumtaxat habitacionem seminis Abrahe, quomodo illa promissa est, distinctam profecto certis limitibus, cumque illam non possideant, credere nolunt venisse Messiam. secta autem Machometi per totum discursum libri Al- choran attestatur parcialem semper futuram se contra alias duas. itaque catholica ec- clesia racione universalitatis illi competentis proprie terminus“ dumtaxat est Christiane 5 fidei. et hoc nomen possident asserciones proxime pertinentes ad eam, scilicet veritates catholice fidei appellate, nec minus proprie proprium est catholice fidei recte intellectum nomen ecclesie, cujus descripcio communiter assignatur, quod sit corpus Christi misticum, organicum ejus, fide animatum, in unitate spiritus sociatum, sive quod est universitas Christianorum bonorum et malorum orthodoxam fidem tenencium in sacramentis ecclesie 10 et unitate spiritus habencium societatem. dicitur autem „unitate spiritus" propter ex- pertam differenciam tempore, quo ecclesia scisma patitur, quoniam a se invicem divisi Christi fideles obediencie racione communionem habentes in articulis fidei, sacramentis quoque, deficiunt societatem non habentes in spiritu unitatis. ejusmodi autem descripciones, sicut earum tenore constat, ecclesie conveniunt, prout consideratur, post Christi adventum. 15 at vero apostolo 1 insinuante „fidelem esse deum, per quem vocati sumus in societatem filii ejus“, descripciones generaliter ecclesie competentes iste esse videntur: „ecclesia est spontanea societas universalisque racionabilium creaturarum, a deo inmediate instituta ad eterne b beateque vivendum sub herede universorum, filio suo, capite illius“, diffinicione hac ecclesie competente nedum militanti sed eciam triumphanti et nedum ex hominibus 20 sed eciam ex angelis constitute. prout vero militans fuit in celo quantum ad angelos seu in terris quantum ad homines peregrinatur, societas dicitur esse spontanea et uni- versalis racionabilium creaturarum instituta inmediate a deo sub ejus filio, capite illius, militans ad eternam beatitudinem e obtinendam. prout denique in celis regnat, societas spontanea est racionabilium creaturarum, que legittime sub Christo militavit et eterna sub 25 eo gaudet beatitudine, omnibus profecto descripcionibus hiis palam facientibus ecclesie nomen competere dumtaxat Christiane religioni tanquam proprium catholice fidei. constat denique, determinacionem ipsam de auctoritate generalium conciliorum veritatem esse catholice fidei, ex sequenti clausula „potestatem a Christo inmediate habet“ tacite re- spondente objectioni fiende, cum omnis potestas a deo sit, de regali aut quavis alia so temporali potestate, quoniam ejusmodi a Christo esse non dicitur inmediate. item id ipsum constat ex contigua clausula „cui quilibet, cujuscumque status vel dignitatis eciamsi papalis existat" et racione termini papalis (que sane dignitas proprie est in religione Christiana) et racione universalitatis obediencie ad auctoritatem ecclesie, ut d dictum est, pertinentis. quo eciam verbo superioritas concilii ad papam intelligitur. etenim obediencia s5 requirente differenciam extremorum, quia nullus sibi proprie sed alteri dicitur obedire, obediencia e igitur pape, quoniam ad se ipsum non se extendit, non ita proprie univer- salis dicitur sicut obediencia concilii generalis, cui quicumque fidelis, eciam papa, tene- tur 1 obedire. ex quo verbo eciam intentum sequitur, quoniam ponitur affirmacionis loco. licet namque observancia aut transgressio divinorum preceptorum, pote caste vel luxuriose 40 vivere, non sit materia pertinens ad judicium catholice fidei, assercio tamen desuper hiis, quod tenetur aut non tenetur, veritas est catholica aut heresis eidem opposita. patet insuper ex sequenti clausula „in hiis, que pertinent ad catholicam fidem". duo namque termini isti sunt, de quibus agitur, qui in determinacione ipsa expresse positi sunt. id ipsum quoque demonstrat sequens verbum „ad extirpacionem scismatis". etenim quoniam 45 1441 März 28 a) in B korrigiert aus termino ; R termino. b) ist in W korrigiert aus eternn. c) bentitudinem obtinendam ist in W am Rande nachgetragen. d) R wicderholt ut. e) obediencia — tenetur obedire ist in IV am Rande nach- getragen. I) R stelll um obedire tenetur. 1. Cor. 1, 9.
Strana 729
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 729 de principalibus articulis fidei est de unitate ecclesie formatum, utique scisma illi oppo- situm racione data, quia justificari non potest, fidei negocio repugnare censetur. ad- huc eciam constat ex clausula „et ad generalem reformacionem ecclesie in capite et in membris". nec minus aperte ex verbo „declarat" posito tam in primo quam in secundo 5 articulo, quia non dicit „ordinat et statuit" vel „precipit“, ut dici videatur de materia ad mores pertinente, sed „declarat". quo verbo ecclesia utitur, cum de assercione ca- tholica loquitur vel de errore sibi opposito. nec impedimento est, quia determinacio a inquit „obedire tenetur", non vero „acquiescere" seu „assentire" vel „aliud sapere" aut „dissentireb" seu „repugnare", terminis certe usitatis hiis communiter circa materiam io fidei. tempore quidem determinacionis hujus dubium in ecclesia principale erat non tam in hiis, que fidei, papam subjectum fore generali concilio, sed in hiis, que ad reformacionem. ideo, ut perfectius ' evidenciusque declararetur subjectum esse eum reformacioni faciende per concilium, posita est clausula „obedire tenetur“, amplioris utique significacionis, quoniam, si in pertinentibus ad mores tenetur obedire, forcius multo in hiis, que 15 fidei. ejusmodi autem raciones procedentes ex forma naturaque verborum, quibus prima determinacio constat, eadem sane demonstrant raciocinacione veritatem esse catho- lice fidei secundam ex istis dependentem, et quoniam multi terminorum in eadem descripti ad veritatem pertineant catholice fidei et quoniam expresse ad primam se refert, quam reputandam esse veritatem catholice fidei evidenter agnoscit intuens librum de gestis 20 Constanciensis synodi compositum per cardinalem sancti Marci 1 referentem, quod fuit primus articulus in sessione quarta declaratus, et non secundus, propterea quod cardi- nalis Florentinus 2 contradicebat dicens illum non esse verum de jure. sed assignatis deputatis per concilium cum eo desuper disputantibus per dies aliquot, tandem unanimiter omnibus consencientibus determinacio ipsa incluso articulo secundo promulgata extitit in 25 sessione altera 3, necessitate plane urgente magna. nam in principio ipsius Constanciensis concilii permaxime fuerant agitaciones, utrum papa Johannes XXIII. tunc personaliter in eo constitutus obedire teneretur mandatis concilii quantum ad cessionem papatus, non tam verbo quam scriptis habita desuper inter majores concilii disputacione profunda periculosa nec minus scriptis illis publicatis Sigismundo Romanorum regi ac nacionibus 30 et per eas ad noticiam pape deductis. siquidem cardinalis sancti Marci duas 1, Camera- censis 5 autem unam“ cedulas pro affirmativa parte porrexerunt, fautores autem Johannis ipsius quinque porrexerunt alias 7, impingentes in illis tribus contenta asserentibus fau- toriam scismatis et heresis crimen, itaque ut sedarentur adversarie opiniones d de materia auctoritatis generalium conciliorum, ecclesia in Constanciensi concilio legittime congregata 1441 März 28 35 a) determinacio inquit ist in W korrigiert aus determinacioni qui. b) R alind dissentire. c) R profectius. d) R opinionis. 1 Das Werk des Kardinals Fillastre enthielt nach Segovias Angabe die „gesta publica et se- creta concilii tam cum imperatore [Sigismundo] 40 et cardinalibus quam nacionibus et ambassiatoribus principum". Es ist identisch mit dem von Finke in seinen Forschungen und Quellen zur Geschichte des Konstanzer Konzils (Paderborn 1889) mit- geteilten „Tagebuche“ des Kardinals. Das von Segovia benutzte Exemplar stammte aus dem Be- sitz des Kardinals tit. s. Petri ad vincula Juan Cervantes (vgl. Segovia lib. 16 cap. 35, a. a. O. 3, 515). Die oben angefährte Stelle findet man bei Finke a. a. O. S. 171. Francesco Zabarella Kardinaldiakon tit. 88. Cosme et Damiani. 45 50 3 D. i. in der 5. Session. Vgl. S. 211 Anm. 1. 4 Die eine der beiden Cedulae des Kardinals Fillastre ist abgedruckt bei Mansi 27, 553-555, die andere bei v. d. Hardt, Magnum oecumenicum Constantiense concilium Tom. 2 (Francofurti et Lipsiae 1697) col. 222�223. Vgl. Hefele 7, 81-82 und Finke a. a. O. S. 165. 5 Pierre d'Ailly Kardinalpriester tit. s. Chryso- goni. Die Cedula ist bei Mansi 27, 559-560 mitgeteilt. Die 2., 3. und 5. dieser Cedulae findet man bei Mansi 27, 556-558.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 729 de principalibus articulis fidei est de unitate ecclesie formatum, utique scisma illi oppo- situm racione data, quia justificari non potest, fidei negocio repugnare censetur. ad- huc eciam constat ex clausula „et ad generalem reformacionem ecclesie in capite et in membris". nec minus aperte ex verbo „declarat" posito tam in primo quam in secundo 5 articulo, quia non dicit „ordinat et statuit" vel „precipit“, ut dici videatur de materia ad mores pertinente, sed „declarat". quo verbo ecclesia utitur, cum de assercione ca- tholica loquitur vel de errore sibi opposito. nec impedimento est, quia determinacio a inquit „obedire tenetur", non vero „acquiescere" seu „assentire" vel „aliud sapere" aut „dissentireb" seu „repugnare", terminis certe usitatis hiis communiter circa materiam io fidei. tempore quidem determinacionis hujus dubium in ecclesia principale erat non tam in hiis, que fidei, papam subjectum fore generali concilio, sed in hiis, que ad reformacionem. ideo, ut perfectius ' evidenciusque declararetur subjectum esse eum reformacioni faciende per concilium, posita est clausula „obedire tenetur“, amplioris utique significacionis, quoniam, si in pertinentibus ad mores tenetur obedire, forcius multo in hiis, que 15 fidei. ejusmodi autem raciones procedentes ex forma naturaque verborum, quibus prima determinacio constat, eadem sane demonstrant raciocinacione veritatem esse catho- lice fidei secundam ex istis dependentem, et quoniam multi terminorum in eadem descripti ad veritatem pertineant catholice fidei et quoniam expresse ad primam se refert, quam reputandam esse veritatem catholice fidei evidenter agnoscit intuens librum de gestis 20 Constanciensis synodi compositum per cardinalem sancti Marci 1 referentem, quod fuit primus articulus in sessione quarta declaratus, et non secundus, propterea quod cardi- nalis Florentinus 2 contradicebat dicens illum non esse verum de jure. sed assignatis deputatis per concilium cum eo desuper disputantibus per dies aliquot, tandem unanimiter omnibus consencientibus determinacio ipsa incluso articulo secundo promulgata extitit in 25 sessione altera 3, necessitate plane urgente magna. nam in principio ipsius Constanciensis concilii permaxime fuerant agitaciones, utrum papa Johannes XXIII. tunc personaliter in eo constitutus obedire teneretur mandatis concilii quantum ad cessionem papatus, non tam verbo quam scriptis habita desuper inter majores concilii disputacione profunda periculosa nec minus scriptis illis publicatis Sigismundo Romanorum regi ac nacionibus 30 et per eas ad noticiam pape deductis. siquidem cardinalis sancti Marci duas 1, Camera- censis 5 autem unam“ cedulas pro affirmativa parte porrexerunt, fautores autem Johannis ipsius quinque porrexerunt alias 7, impingentes in illis tribus contenta asserentibus fau- toriam scismatis et heresis crimen, itaque ut sedarentur adversarie opiniones d de materia auctoritatis generalium conciliorum, ecclesia in Constanciensi concilio legittime congregata 1441 März 28 35 a) determinacio inquit ist in W korrigiert aus determinacioni qui. b) R alind dissentire. c) R profectius. d) R opinionis. 1 Das Werk des Kardinals Fillastre enthielt nach Segovias Angabe die „gesta publica et se- creta concilii tam cum imperatore [Sigismundo] 40 et cardinalibus quam nacionibus et ambassiatoribus principum". Es ist identisch mit dem von Finke in seinen Forschungen und Quellen zur Geschichte des Konstanzer Konzils (Paderborn 1889) mit- geteilten „Tagebuche“ des Kardinals. Das von Segovia benutzte Exemplar stammte aus dem Be- sitz des Kardinals tit. s. Petri ad vincula Juan Cervantes (vgl. Segovia lib. 16 cap. 35, a. a. O. 3, 515). Die oben angefährte Stelle findet man bei Finke a. a. O. S. 171. Francesco Zabarella Kardinaldiakon tit. 88. Cosme et Damiani. 45 50 3 D. i. in der 5. Session. Vgl. S. 211 Anm. 1. 4 Die eine der beiden Cedulae des Kardinals Fillastre ist abgedruckt bei Mansi 27, 553-555, die andere bei v. d. Hardt, Magnum oecumenicum Constantiense concilium Tom. 2 (Francofurti et Lipsiae 1697) col. 222�223. Vgl. Hefele 7, 81-82 und Finke a. a. O. S. 165. 5 Pierre d'Ailly Kardinalpriester tit. s. Chryso- goni. Die Cedula ist bei Mansi 27, 559-560 mitgeteilt. Die 2., 3. und 5. dieser Cedulae findet man bei Mansi 27, 556-558.
Strana 730
730 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1415 Juli 21 cogente necessitate, ut jus diceret, fecit predictam determinacionem. quam habendam pro veritate catholice fidei manifestant scripta doctorum temporis illius, et specialiter Jo- hannis Gerson cancellarii Parisiensis, illuminatissimi tempore suo inter magistros sacre pagine, in 10. et 12. consideracione tractatus de ecclesiastica potestate ab eo editi 1, dicentis „benedictus deus, qui per hoc Constanciense concilium illustratum divine legis lumine liberavit ecclesiam suam a pestifera perniciosissimaque doctrina", que sic occu- paverat mentes plurimorum, litteralium magis quam litteratorum, ut oppositorum dogmatizator fuisset a de heretica pravitate vel notatus vel dampnatus. item in sermone per eum facto in eodem concilio 21. julii anno domini 1415 2 dicit „conscribendam fore in b eminentioribus locis vel sculpendam per omnes ecclesias dictam saluberrimam deter- 10 minacionem tanquam directionem fundamentalem et velut infallibilem regulam adversus monstruosum horrendumque offendiculum datum per multos de ecclesia in itinere man- datorum dei determinantes ex textibus juris graciose acceptis, non vero ad eternam regulam evangelicam, papam non esse subditum generali concilio nec posse judicari per ipsum, sed quod ab eo totum robur inmediate sumebat nec poterat sine eo casu quo- 15 cumque vel convocari vel stabiliri, quodque nemo dicere poterat pape „cur ita facis" 3, quoniam solutus erat legibus et supra jus. et ita de pluribus, per que blanda fallax et subdola € adulacio fovebat libidinem dominandi necnon in tirannidem ete ecclesie de- structionem papatum seu ejus usum convertebat.“ hec ille. insuper venerandam esse supra omnem potestatem in terris generalis concilii auctoritatem, fuit intencio Christi 20 fidelium non solum post factam dictam determinacionem Constanciensis concilii sed eciam a tempore apostolorum. constat autem preclare ex doctrina apostoli commemorata pluries et adhuc ex necessitate commemoranda in epistola ad Galathas 4 determinacionem concilii Jherosolimitani legalia Moysi non servanda fore ex necessitate appellantis veritatem evangelii „oppositaque evangelizantem, eciamsi angelum de celo, anathema esse“ 5. clau- 25 sula utique ista expressa ab apostolo, ut, qui aliud sapit, anathema sit, propterea quod ad fidem pertinet ' catholicam, poni solita est in determinacionibus conciliorum generalium, Graciano testante 30. di. et de consecratione di. 4.", ex testimonio quoque Augustini jam recitato 7 de Cipriano martire resistente g Stephano pape et de Ceciliano episcopo quantum ad sentenciam pape Melchiadis. hanc rursus fuisse intencionem sanctorum so summorum pontificum patet ex jam allegatis s testimoniis Gregorii et Innocencii, Gelasii et Urbani summorum pontificum profitencium determinaciones generalium conciliorum venerandas esse ut quatuor libros -sancti evangelii primamque sedem ac Romanam ec- clesiam illas exequi oportere premaxime. id ipsum quoque permonstratur adhuc evidencius ex superius? commemorata professione omnium summorum pontificum. quod vero talis 35 fuerit intencio Constanciensis concilii, patet ex premissa narracione tempore edite ipsius determinacionis et ex sessione 6. h 10 decernente Johannem papam XXIII. stare debere in uno ex locis per concilium sibi ordinatis, alias procedendum esse contra eum tanquam suspectum heretice pravitatis. item ex sessione 14. 11, ut quevis persona concilium ipsum 5 144! März 28 a) (m.; WR fuisse. b) em.; BW in edicioribus [in W korr. aus mediocribus]: R mediocribus. c) boi Gerson heist 40 es glosse statt juris. d) W subduln. e) bci Gerson heifst es eccleste destructricem stall et ecclesie destruc- tionem. f) BR pertinent. g) em.; BWR resistentis. h) em.; BWR 5. 1 Vgl. Joannis Gersonii Tractatus de potestate ecclesiastica et de origine juris et legum, consideratio decima (Opera omnia ed. L. E. Du Pin Tom. 2, editio secunda, Hagae Comitum 1728, col. 240). 2 Vgl. Joannis Gersonii Sermo habitus die 21. julii anno 1415 super processionibus faciendis pro viagio regis Romanorum ad Petrum de Luna (a. a. O. col. 275-276). Hiob 9, 12. Vgl. auch Prediger Salomo 8, 4. 4 Vgl. Gal. cаp. 2. 5 Vgl. Gal. 1, 8. 6 c. 1-15 D. 30 und c. 152 und 154-156 D. 4 de 45 consecratione. Vgl. S. 674. Vgl. S. 668, 676 und 678. Vgl. S. 676. Vgl. Mansi 27, 610. Vgl. Mansi 27, 742. 10 11 50
730 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1415 Juli 21 cogente necessitate, ut jus diceret, fecit predictam determinacionem. quam habendam pro veritate catholice fidei manifestant scripta doctorum temporis illius, et specialiter Jo- hannis Gerson cancellarii Parisiensis, illuminatissimi tempore suo inter magistros sacre pagine, in 10. et 12. consideracione tractatus de ecclesiastica potestate ab eo editi 1, dicentis „benedictus deus, qui per hoc Constanciense concilium illustratum divine legis lumine liberavit ecclesiam suam a pestifera perniciosissimaque doctrina", que sic occu- paverat mentes plurimorum, litteralium magis quam litteratorum, ut oppositorum dogmatizator fuisset a de heretica pravitate vel notatus vel dampnatus. item in sermone per eum facto in eodem concilio 21. julii anno domini 1415 2 dicit „conscribendam fore in b eminentioribus locis vel sculpendam per omnes ecclesias dictam saluberrimam deter- 10 minacionem tanquam directionem fundamentalem et velut infallibilem regulam adversus monstruosum horrendumque offendiculum datum per multos de ecclesia in itinere man- datorum dei determinantes ex textibus juris graciose acceptis, non vero ad eternam regulam evangelicam, papam non esse subditum generali concilio nec posse judicari per ipsum, sed quod ab eo totum robur inmediate sumebat nec poterat sine eo casu quo- 15 cumque vel convocari vel stabiliri, quodque nemo dicere poterat pape „cur ita facis" 3, quoniam solutus erat legibus et supra jus. et ita de pluribus, per que blanda fallax et subdola € adulacio fovebat libidinem dominandi necnon in tirannidem ete ecclesie de- structionem papatum seu ejus usum convertebat.“ hec ille. insuper venerandam esse supra omnem potestatem in terris generalis concilii auctoritatem, fuit intencio Christi 20 fidelium non solum post factam dictam determinacionem Constanciensis concilii sed eciam a tempore apostolorum. constat autem preclare ex doctrina apostoli commemorata pluries et adhuc ex necessitate commemoranda in epistola ad Galathas 4 determinacionem concilii Jherosolimitani legalia Moysi non servanda fore ex necessitate appellantis veritatem evangelii „oppositaque evangelizantem, eciamsi angelum de celo, anathema esse“ 5. clau- 25 sula utique ista expressa ab apostolo, ut, qui aliud sapit, anathema sit, propterea quod ad fidem pertinet ' catholicam, poni solita est in determinacionibus conciliorum generalium, Graciano testante 30. di. et de consecratione di. 4.", ex testimonio quoque Augustini jam recitato 7 de Cipriano martire resistente g Stephano pape et de Ceciliano episcopo quantum ad sentenciam pape Melchiadis. hanc rursus fuisse intencionem sanctorum so summorum pontificum patet ex jam allegatis s testimoniis Gregorii et Innocencii, Gelasii et Urbani summorum pontificum profitencium determinaciones generalium conciliorum venerandas esse ut quatuor libros -sancti evangelii primamque sedem ac Romanam ec- clesiam illas exequi oportere premaxime. id ipsum quoque permonstratur adhuc evidencius ex superius? commemorata professione omnium summorum pontificum. quod vero talis 35 fuerit intencio Constanciensis concilii, patet ex premissa narracione tempore edite ipsius determinacionis et ex sessione 6. h 10 decernente Johannem papam XXIII. stare debere in uno ex locis per concilium sibi ordinatis, alias procedendum esse contra eum tanquam suspectum heretice pravitatis. item ex sessione 14. 11, ut quevis persona concilium ipsum 5 144! März 28 a) (m.; WR fuisse. b) em.; BW in edicioribus [in W korr. aus mediocribus]: R mediocribus. c) boi Gerson heist 40 es glosse statt juris. d) W subduln. e) bci Gerson heifst es eccleste destructricem stall et ecclesie destruc- tionem. f) BR pertinent. g) em.; BWR resistentis. h) em.; BWR 5. 1 Vgl. Joannis Gersonii Tractatus de potestate ecclesiastica et de origine juris et legum, consideratio decima (Opera omnia ed. L. E. Du Pin Tom. 2, editio secunda, Hagae Comitum 1728, col. 240). 2 Vgl. Joannis Gersonii Sermo habitus die 21. julii anno 1415 super processionibus faciendis pro viagio regis Romanorum ad Petrum de Luna (a. a. O. col. 275-276). Hiob 9, 12. Vgl. auch Prediger Salomo 8, 4. 4 Vgl. Gal. cаp. 2. 5 Vgl. Gal. 1, 8. 6 c. 1-15 D. 30 und c. 152 und 154-156 D. 4 de 45 consecratione. Vgl. S. 674. Vgl. S. 668, 676 und 678. Vgl. S. 676. Vgl. Mansi 27, 610. Vgl. Mansi 27, 742. 10 11 50
Strana 731
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 731 1441 perturbans aut contra ejus machineta salutem et prosperitatem aut transgressa decreta ejus de electione futuri pontificis haberetur tanquam suspecta de heresi. et 1 nisi Bene- dictus papa vocatus XIII. requirendus ex parte ipsius concilii papatui cederet, quod declarabat eum fuisse et esse incorrigibilem et pertinacem hereticum et a fide catholica 5 devium. hanc preterea fuisse Constanciensis concilii intencionem notorie monstratur ex capitulis concordatis Narbone 2, juratis inibi per Sigismundum Romanorum regem et per ambassiatores synodales, parte quoque regum Hyspanie, et abinde vero magna cum solemnitate per omnes concilium ipsum celebrantes, repeticione facta in multis sessionibus. inter cetera autem dicta capitula continent 3, quod per ipsum concilium procederetur 10 contra Benedictum XIII. nolentem aut subterfugientem renunciare papatui pure et libere, prout de jure divino pariter et humano tenebaturb, aut eciam quomodolibet delin- quentem, prout de jure divino pariter et humano poterat et debebat procedere e. in quantum autem dicit posse concilium de jure divino etc., manifeste ostendit id ipsum ad veritatem fidei pertinere. sed cum adicit „potest et debet“, jam non solum notificat 15 potestatem concilio generali competere, sed quod de jure divino debet procedere contra papam delinquentem, nec id absque justissima racione. majorid namque necessitate, ut in prohemio colleccionis 4 expositum fuit, judex tenetur officium ministrare justicie, quam actor illud implorare, unde si evangelio mandante tenetur quis denunciare ecclesie peccatum incorrigibilis per eum fratris, certe ecclesia ad faciendum judicium merito ob- 20 ligatur. de predicta quoque intencione constat insuper ex bulla Martini pape V.5 ipso Constanciensi approbante concilio, expresse determinantis quodlibet concilium generale representare universalem ecclesiam et omne, quod approbat, in favorem fidei et ad salutem animarum ab omnibus Christi fidelibus approbandum et tenendum, et quod con- dempnat, pro tali credendum fore et asserendum. [33] quo vero ad secundam veritatem 25 papam legittime non posse dissolvere concilium absque ejus consensu, eciam ! ejusdem Constanciensis concilii fuisse intencionem, demonstrant g sessiones tres" continuo celebrate post recessum Johannis pape XXIII." determinantes non fuisse prop- terea dissolutum concilium sed mansisse in sua integritate et auctoritate8, officiales quoque Romane curie non esse obligatos obedire mandatis illius, ut concilium dimittentes so ad ipsum venirent?. itaque si determinacione concilii hujus constat papam non posse unum ex suis h officiariis a loco concilii abstrahere in lesionem ejus, quanto minus dis- solvere ipsum concilium. [34] concilii autem Basiliensis intencionem doctrinamque fuisse premissas duas determinaciones Constanciensis concilii veritates reputandas esse catholice fidei, testantur gesta ipsius a primo sue inchoacionis anno usque in dies istos 35 non vero hoc inserenda loco, sed dumtaxat, que principaliora sunt, commemoranda. id ipsum namque perspicue demonstrant instructiones 1° date Lausanensi episcopo et decano Trajectensi destinatis ad papam post notificatam primam dissolucionem, synodalis quoque responsio „Cogitanti" 11 mencionem expresse faciens de utraque veritate tanquam fidei in Märs 28 40 a) om. W. b) Rom. tenebatur — humano. c) em.; BR procoderet ; Wet procoderet. d) BW majorique. e) om. W. f) R jam. g) R demonstrantur. h) om. R. 1 Das Folgende ist der in der 14. Session ver- öffentlichten Aufforderung des Konzils an Bene- dikt XIII. zum Verzicht auf die päpstliche Würde entnommen. Vgl. Mansi 27, 746. 45 2 Mansi 27, 812-824. 8 Vgl. das dritte Kapitel bei Mansi 27, 814. 4 In lib. 17 cap. 1 findet sich keine Stelle, die der obigen entspricht. 5 Vgl. die S. 207 Anm. 1 erwähnte Bulle vom bo 22. Februar 1418. 6 Es sind die 3., 4. und 5. Session. 7 Am 20. März 1415. Vgl. Mansi 27, 577 und Hefele 7, 90-92. 8 Vgl. das Dekret der 3. Session bei Mansi 27, 580. 9 Vgl. die Dekrete der 4. und 5. Session bei Mansi 27, 585 und 590-591. 10 Diese Instruktion ist von Haller im Concilium Basiliense 2, 563-579 mitgeteilt. 11 Vgl. S. 677 Anm. 4.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 731 1441 perturbans aut contra ejus machineta salutem et prosperitatem aut transgressa decreta ejus de electione futuri pontificis haberetur tanquam suspecta de heresi. et 1 nisi Bene- dictus papa vocatus XIII. requirendus ex parte ipsius concilii papatui cederet, quod declarabat eum fuisse et esse incorrigibilem et pertinacem hereticum et a fide catholica 5 devium. hanc preterea fuisse Constanciensis concilii intencionem notorie monstratur ex capitulis concordatis Narbone 2, juratis inibi per Sigismundum Romanorum regem et per ambassiatores synodales, parte quoque regum Hyspanie, et abinde vero magna cum solemnitate per omnes concilium ipsum celebrantes, repeticione facta in multis sessionibus. inter cetera autem dicta capitula continent 3, quod per ipsum concilium procederetur 10 contra Benedictum XIII. nolentem aut subterfugientem renunciare papatui pure et libere, prout de jure divino pariter et humano tenebaturb, aut eciam quomodolibet delin- quentem, prout de jure divino pariter et humano poterat et debebat procedere e. in quantum autem dicit posse concilium de jure divino etc., manifeste ostendit id ipsum ad veritatem fidei pertinere. sed cum adicit „potest et debet“, jam non solum notificat 15 potestatem concilio generali competere, sed quod de jure divino debet procedere contra papam delinquentem, nec id absque justissima racione. majorid namque necessitate, ut in prohemio colleccionis 4 expositum fuit, judex tenetur officium ministrare justicie, quam actor illud implorare, unde si evangelio mandante tenetur quis denunciare ecclesie peccatum incorrigibilis per eum fratris, certe ecclesia ad faciendum judicium merito ob- 20 ligatur. de predicta quoque intencione constat insuper ex bulla Martini pape V.5 ipso Constanciensi approbante concilio, expresse determinantis quodlibet concilium generale representare universalem ecclesiam et omne, quod approbat, in favorem fidei et ad salutem animarum ab omnibus Christi fidelibus approbandum et tenendum, et quod con- dempnat, pro tali credendum fore et asserendum. [33] quo vero ad secundam veritatem 25 papam legittime non posse dissolvere concilium absque ejus consensu, eciam ! ejusdem Constanciensis concilii fuisse intencionem, demonstrant g sessiones tres" continuo celebrate post recessum Johannis pape XXIII." determinantes non fuisse prop- terea dissolutum concilium sed mansisse in sua integritate et auctoritate8, officiales quoque Romane curie non esse obligatos obedire mandatis illius, ut concilium dimittentes so ad ipsum venirent?. itaque si determinacione concilii hujus constat papam non posse unum ex suis h officiariis a loco concilii abstrahere in lesionem ejus, quanto minus dis- solvere ipsum concilium. [34] concilii autem Basiliensis intencionem doctrinamque fuisse premissas duas determinaciones Constanciensis concilii veritates reputandas esse catholice fidei, testantur gesta ipsius a primo sue inchoacionis anno usque in dies istos 35 non vero hoc inserenda loco, sed dumtaxat, que principaliora sunt, commemoranda. id ipsum namque perspicue demonstrant instructiones 1° date Lausanensi episcopo et decano Trajectensi destinatis ad papam post notificatam primam dissolucionem, synodalis quoque responsio „Cogitanti" 11 mencionem expresse faciens de utraque veritate tanquam fidei in Märs 28 40 a) om. W. b) Rom. tenebatur — humano. c) em.; BR procoderet ; Wet procoderet. d) BW majorique. e) om. W. f) R jam. g) R demonstrantur. h) om. R. 1 Das Folgende ist der in der 14. Session ver- öffentlichten Aufforderung des Konzils an Bene- dikt XIII. zum Verzicht auf die päpstliche Würde entnommen. Vgl. Mansi 27, 746. 45 2 Mansi 27, 812-824. 8 Vgl. das dritte Kapitel bei Mansi 27, 814. 4 In lib. 17 cap. 1 findet sich keine Stelle, die der obigen entspricht. 5 Vgl. die S. 207 Anm. 1 erwähnte Bulle vom bo 22. Februar 1418. 6 Es sind die 3., 4. und 5. Session. 7 Am 20. März 1415. Vgl. Mansi 27, 577 und Hefele 7, 90-92. 8 Vgl. das Dekret der 3. Session bei Mansi 27, 580. 9 Vgl. die Dekrete der 4. und 5. Session bei Mansi 27, 585 und 590-591. 10 Diese Instruktion ist von Haller im Concilium Basiliense 2, 563-579 mitgeteilt. 11 Vgl. S. 677 Anm. 4.
Strana 732
732 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 sex locis expresse. adhuc mencio expressissima fit de hoc in responsione incipiente „Speravit hactenus" 1 data terciis oratoribus pape expresse contestante articulum de dissolucione concilii fidem concernere, qui sine interitu salutis eterne negligi non posset; in sessione quoque 12.2, quod papam non potuisse dissolvere concilium Basiliense veritas est tam juris divini quam humani. [XI. Parcella undecima: de probacione quatuor 3 synodalium conclusionum heresim olim Eugenii manifestancium.] [35] Quid a vero desuper hiis eciam contestetur sancta Basiliensis synodus in ses- sione 14. 4, notificandum se offert in istis b 11. et 12. sequentibus particulis ejusmodi allegacionum de repugnancia olim Eugenii adversus dictas fidei veritates 10 pertinaciaque ejus judicati heretici ex synodalibus conclusionibus quinque. quarum, licet descriptis d illis supra tribus in locis 5, intelligencie et nexus gracia hic inseritur tenor. Tenor quinque conclusionum synodalium. Veritatibus duabus predictis repugnat prima hujus sacri concilii Basiliensis pretensa dissolucio seu translacio per Eugenium papam modernum de plenitudine potestatis apo- 15 stolice, ut asserit, attemptata. veritatibus duabus predictis repugnantes errores Euge- nius papa modernus post primam pretensam dissolucionem sive translacionem synodali e monitus ac jussus sentencia et in forma sibi oblata! judicialiter revocavit. veritatibus predictis repugnans sacri concilii Basiliensis pretensa dissolucio seu translacio per Euge- nium modernum citatum super facto reformacionis attemptata de plenitudine potestatis, 20 ut asserit, casu quo contra ipsum aut aliquem de suis presidentibus procederetur, inex- cusabilem in fide continet errorem. veritatibus duabus predictis repugnans hujus sacri concilii Basiliensis iterata dissolucio seu translacio pretensa ipsum modernum Eugenium dissolventem seu transferentem in revocatos errores probat iterum esse prolapsum. veri- tatibus duabus predictis repugnans iterata dissolucio seu translacio ac ipsius Eugenii 25 post ejus monicionem synodalem, ut ipsam dissolucionem seu translacionem pretensam, ut premittitur, factam revocaret, declaratamque contumaciam in eadem g longa perma- nencia apertaque rebellio et alterius congregacionis sub nomine concilii generalis vel ycu- menici erectio hoc sacro Basiliensi durante concilio sunt de ejusdem Eugenii pertinacia evidencia testimonia, que clamore accusatoris non indigent. [36] Quoniam h autem in hiis conclusionibus quinque et in tercia supra 6 exposita, a qua dependent, velut principalis terminus est „repugnare" in singula earum repetitus, premittitur, quod in canone sacro repugnancia dicta est quadrifarie. [36"] prima illius species est tollerancia seu resistencia quarumlibet molestiarum pro sustinenda vir- tute, in qua perseverare quis debet, beatis quippe a Christo predicatis, qui „persecucionem s5 paciuntur propter justiciam" 7. Paulus vero ad virtutem hanc fideles hortatus inquit: „recogitate eum, qui talem a peccatoribus adversus semet ipsum sustinuit contradictionem, ut non i fatigemini animis vestris deficientes; nondum enim usque ad sanguinem resti- tistis, adversus peccatum repugnantes.“s hujusmodi repugnancie virtus an fuerit in olim 30 r.) in BWR beginnt hier cap. 21 mil der Uberschrift Undecima parcella exponit synodales conclusiones quatuor 40 notificantes olim Eugenium suos errores prime dissolucionis judicialiter revocasse et, quis secunda continet inoxcusabilem errorem in fide, per illam in revocatos errores iterum esse prolapsum. b) em.; BUR ista. c). em.; BWR sequenti. d) em.; BWR descriptus. e) em.; BWR synodaliter. 1) Wablata. g) em.; BWR eodem. h) BWR haben hier kein Alinea. i) om. R. Vgl. S. 677 Anm. 8. Vgl. S. 706 Anm. 9. Die fünfte Konklusion wird von Segovia erst in der nächsten Parcella behandelt. “ Im Dekret „Terminum sexaginta dierum“ (vgl. S. 644 Anm. 9). 1 2 5 In lib. 14 cap. 22 (a. a. O. 3, 240) und 45 an den zwei auf S. 475 Anm. 1 erwähnten Stellen. In art. 28. Matth. 5, 10. Hebr. 12, 3-4. 50
732 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 sex locis expresse. adhuc mencio expressissima fit de hoc in responsione incipiente „Speravit hactenus" 1 data terciis oratoribus pape expresse contestante articulum de dissolucione concilii fidem concernere, qui sine interitu salutis eterne negligi non posset; in sessione quoque 12.2, quod papam non potuisse dissolvere concilium Basiliense veritas est tam juris divini quam humani. [XI. Parcella undecima: de probacione quatuor 3 synodalium conclusionum heresim olim Eugenii manifestancium.] [35] Quid a vero desuper hiis eciam contestetur sancta Basiliensis synodus in ses- sione 14. 4, notificandum se offert in istis b 11. et 12. sequentibus particulis ejusmodi allegacionum de repugnancia olim Eugenii adversus dictas fidei veritates 10 pertinaciaque ejus judicati heretici ex synodalibus conclusionibus quinque. quarum, licet descriptis d illis supra tribus in locis 5, intelligencie et nexus gracia hic inseritur tenor. Tenor quinque conclusionum synodalium. Veritatibus duabus predictis repugnat prima hujus sacri concilii Basiliensis pretensa dissolucio seu translacio per Eugenium papam modernum de plenitudine potestatis apo- 15 stolice, ut asserit, attemptata. veritatibus duabus predictis repugnantes errores Euge- nius papa modernus post primam pretensam dissolucionem sive translacionem synodali e monitus ac jussus sentencia et in forma sibi oblata! judicialiter revocavit. veritatibus predictis repugnans sacri concilii Basiliensis pretensa dissolucio seu translacio per Euge- nium modernum citatum super facto reformacionis attemptata de plenitudine potestatis, 20 ut asserit, casu quo contra ipsum aut aliquem de suis presidentibus procederetur, inex- cusabilem in fide continet errorem. veritatibus duabus predictis repugnans hujus sacri concilii Basiliensis iterata dissolucio seu translacio pretensa ipsum modernum Eugenium dissolventem seu transferentem in revocatos errores probat iterum esse prolapsum. veri- tatibus duabus predictis repugnans iterata dissolucio seu translacio ac ipsius Eugenii 25 post ejus monicionem synodalem, ut ipsam dissolucionem seu translacionem pretensam, ut premittitur, factam revocaret, declaratamque contumaciam in eadem g longa perma- nencia apertaque rebellio et alterius congregacionis sub nomine concilii generalis vel ycu- menici erectio hoc sacro Basiliensi durante concilio sunt de ejusdem Eugenii pertinacia evidencia testimonia, que clamore accusatoris non indigent. [36] Quoniam h autem in hiis conclusionibus quinque et in tercia supra 6 exposita, a qua dependent, velut principalis terminus est „repugnare" in singula earum repetitus, premittitur, quod in canone sacro repugnancia dicta est quadrifarie. [36"] prima illius species est tollerancia seu resistencia quarumlibet molestiarum pro sustinenda vir- tute, in qua perseverare quis debet, beatis quippe a Christo predicatis, qui „persecucionem s5 paciuntur propter justiciam" 7. Paulus vero ad virtutem hanc fideles hortatus inquit: „recogitate eum, qui talem a peccatoribus adversus semet ipsum sustinuit contradictionem, ut non i fatigemini animis vestris deficientes; nondum enim usque ad sanguinem resti- tistis, adversus peccatum repugnantes.“s hujusmodi repugnancie virtus an fuerit in olim 30 r.) in BWR beginnt hier cap. 21 mil der Uberschrift Undecima parcella exponit synodales conclusiones quatuor 40 notificantes olim Eugenium suos errores prime dissolucionis judicialiter revocasse et, quis secunda continet inoxcusabilem errorem in fide, per illam in revocatos errores iterum esse prolapsum. b) em.; BUR ista. c). em.; BWR sequenti. d) em.; BWR descriptus. e) em.; BWR synodaliter. 1) Wablata. g) em.; BWR eodem. h) BWR haben hier kein Alinea. i) om. R. Vgl. S. 677 Anm. 8. Vgl. S. 706 Anm. 9. Die fünfte Konklusion wird von Segovia erst in der nächsten Parcella behandelt. “ Im Dekret „Terminum sexaginta dierum“ (vgl. S. 644 Anm. 9). 1 2 5 In lib. 14 cap. 22 (a. a. O. 3, 240) und 45 an den zwei auf S. 475 Anm. 1 erwähnten Stellen. In art. 28. Matth. 5, 10. Hebr. 12, 3-4. 50
Strana 733
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 733 Eugenio dissolvente concilium Basiliense, ne procederetur contra eum super criminibus, de quibus notorie erat diffamatus, aut in patribus, qui, ut manutenerent ecclesie auctori- tatem, Basilee permanserunt famem et pestilenciam sustinentes, spoliati suis beneficiis datique per ipsum olim Eugenium in predam et brachio seculari, silencio preter- 5 eundo a. [365] species secunda repugnancie b est per inobedienciam, quando e injuncta quis non adimplet, sed imponens d culpam supra alterum aut se justificans dicit meliora fecisse, quomodo Saul, qui mandatum acceperat, ut omnem animam viventem regni Amalech occideret, excusans vero se de nonadimplecione precepti dicebat populum peper- cisse melioribus ovibus et armentis, ut deo immolarentur 1. [36 ] tercia hinc major 10 est repugnancia, nedum non adimplens superioris intentum, sed per contrariam legem illi resistens, Paulo testante „video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis [36 d] ultima vero repugnancia majoris est culpe, quando quis simulat agere mee“ 2. in favorem alterius et tamen obsistit, dicens contra agnitam veritatem, sicut Job de tribus suis dicebat3 amicis, qui venerant, ut consolarentur eum, sed despicientes eum 15 tanquam flagellatum a deo propter sua demerita, ut suam posicionem sustinerent, ignota crimina eidem imponebant illumque in disputacione superare non valentes multa dice- bant contra veritatem agnitam occulta cordium suorum, qui audiebat testante deo „non fuisse locutos rectum, sicut Job servum suum“ 4. propter quod Job dixit eis: „quo- modo consolamini me frustra, cum responsa vestra repugnare ostensa sint veri- 20 tati?“5 [37] premittitur item, quod fides impugnatur seu contravenitur veritati fidei non solum verbis inordinate prolatis erroneum habentibus sensum, sed eciam factis et operibus, presertim annexam habentibus assercionem contrariam fidei catholice, ut determinat Bonifacius octavus „contra Christianos, qui ad ritum trans- ierunt vel redierunt Judeorum"“, qui eo ipso non tam ex verbis quam ex opere ope- 25 rato censentur heretici; item „de illo, qui post abjuracionem receptat deducit associat visitat aut dona mittit" 7. inter alias quoque hereses ab Ysidoro recitatas 8 sex enume- rantur tanquam in facto solum existentes, generali eciam posita clausula de multis, facto dumtaxat enarrato, vel quod nudis pedibus ambulant vel cum hominibus non mandu- cant. multe quoque recitantur? per Gracianum reprobate a Gangrensie concilio 10. et so per Nicolaum papam diffinitur 11, „qui Romane ecclesie privilegium aufert, quod procul dubio in heresim labitur". diebus preterea nostris practicatum est plus quam sepius procedi velut contra hereticos adversus communicantes populum sub utraque specie, item contra custodientes scienter in favorem errorum libros hereticales. exemplum vero acco- modum est in primo summorum pontificum Petro i, cui velut contravenienti veritati s5 evangelii, hoc est determinacioni synodi Jerosolimitane 12, Paulus restitit in faciem 13, non propterea quod s contrarium verbo aut scriptis dogmatizaret, sed dumtaxat ex quali- tate facti. etenim quia, cum primo ederet cum gentilibus, timens eos, qui ex circum- cisione erant, subtrahebat et segregabat se ab eis, edens cum Judeis tanquam legalia 1441 März 28 40 a) sic. b) W repugnancia. c) ist in W am Rande nachgetragen. d) W impones. e) em.; BWR Grangeusi. f) R Potri. g) om. R. Vgl. 1. Kön. 15, 2-15. Röm. 7, 23. Vgl. Hiob cap. 4 ff. Hiob 42, 7 und 8. Hiob 21, 34. Vgl. c. 13 de haereticis V. 2 in VI. Vgl. c. 8 § 2 de haereticis V. 2 in VI. Dieses Dekretale rührt übrigens nicht von Bonifaz VIII., sondern von Alexander IV. her. 50 8 Etymologiae lib. 8 cap. 4-5 (Migne 82, 297-305). o Vgl. c. 1-15 D. 30. Deutsche Reichstags-Akten XV. 6 45 10 Uber die Synode von Gangra, die im dritten Viertel des 4. Jahrhunderts gehalten wurde, ver- gleiche man Hefele 1, 777 ff. 11 Der Ausspruch rührt nicht von Papst Niko- laus II. her, sondern findet sich in dem Briefe „Privilegium Romane ecclesie" des Petrus Damiani an den Kardinal Hildebrand (Mansi 19, 888; vgl. Decretum c. 1 D. 22). 12 Vgl. Act. apost. cap. 15. 13 Vgl. Gal. 2, 11ff. 1 93
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 733 Eugenio dissolvente concilium Basiliense, ne procederetur contra eum super criminibus, de quibus notorie erat diffamatus, aut in patribus, qui, ut manutenerent ecclesie auctori- tatem, Basilee permanserunt famem et pestilenciam sustinentes, spoliati suis beneficiis datique per ipsum olim Eugenium in predam et brachio seculari, silencio preter- 5 eundo a. [365] species secunda repugnancie b est per inobedienciam, quando e injuncta quis non adimplet, sed imponens d culpam supra alterum aut se justificans dicit meliora fecisse, quomodo Saul, qui mandatum acceperat, ut omnem animam viventem regni Amalech occideret, excusans vero se de nonadimplecione precepti dicebat populum peper- cisse melioribus ovibus et armentis, ut deo immolarentur 1. [36 ] tercia hinc major 10 est repugnancia, nedum non adimplens superioris intentum, sed per contrariam legem illi resistens, Paulo testante „video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis [36 d] ultima vero repugnancia majoris est culpe, quando quis simulat agere mee“ 2. in favorem alterius et tamen obsistit, dicens contra agnitam veritatem, sicut Job de tribus suis dicebat3 amicis, qui venerant, ut consolarentur eum, sed despicientes eum 15 tanquam flagellatum a deo propter sua demerita, ut suam posicionem sustinerent, ignota crimina eidem imponebant illumque in disputacione superare non valentes multa dice- bant contra veritatem agnitam occulta cordium suorum, qui audiebat testante deo „non fuisse locutos rectum, sicut Job servum suum“ 4. propter quod Job dixit eis: „quo- modo consolamini me frustra, cum responsa vestra repugnare ostensa sint veri- 20 tati?“5 [37] premittitur item, quod fides impugnatur seu contravenitur veritati fidei non solum verbis inordinate prolatis erroneum habentibus sensum, sed eciam factis et operibus, presertim annexam habentibus assercionem contrariam fidei catholice, ut determinat Bonifacius octavus „contra Christianos, qui ad ritum trans- ierunt vel redierunt Judeorum"“, qui eo ipso non tam ex verbis quam ex opere ope- 25 rato censentur heretici; item „de illo, qui post abjuracionem receptat deducit associat visitat aut dona mittit" 7. inter alias quoque hereses ab Ysidoro recitatas 8 sex enume- rantur tanquam in facto solum existentes, generali eciam posita clausula de multis, facto dumtaxat enarrato, vel quod nudis pedibus ambulant vel cum hominibus non mandu- cant. multe quoque recitantur? per Gracianum reprobate a Gangrensie concilio 10. et so per Nicolaum papam diffinitur 11, „qui Romane ecclesie privilegium aufert, quod procul dubio in heresim labitur". diebus preterea nostris practicatum est plus quam sepius procedi velut contra hereticos adversus communicantes populum sub utraque specie, item contra custodientes scienter in favorem errorum libros hereticales. exemplum vero acco- modum est in primo summorum pontificum Petro i, cui velut contravenienti veritati s5 evangelii, hoc est determinacioni synodi Jerosolimitane 12, Paulus restitit in faciem 13, non propterea quod s contrarium verbo aut scriptis dogmatizaret, sed dumtaxat ex quali- tate facti. etenim quia, cum primo ederet cum gentilibus, timens eos, qui ex circum- cisione erant, subtrahebat et segregabat se ab eis, edens cum Judeis tanquam legalia 1441 März 28 40 a) sic. b) W repugnancia. c) ist in W am Rande nachgetragen. d) W impones. e) em.; BWR Grangeusi. f) R Potri. g) om. R. Vgl. 1. Kön. 15, 2-15. Röm. 7, 23. Vgl. Hiob cap. 4 ff. Hiob 42, 7 und 8. Hiob 21, 34. Vgl. c. 13 de haereticis V. 2 in VI. Vgl. c. 8 § 2 de haereticis V. 2 in VI. Dieses Dekretale rührt übrigens nicht von Bonifaz VIII., sondern von Alexander IV. her. 50 8 Etymologiae lib. 8 cap. 4-5 (Migne 82, 297-305). o Vgl. c. 1-15 D. 30. Deutsche Reichstags-Akten XV. 6 45 10 Uber die Synode von Gangra, die im dritten Viertel des 4. Jahrhunderts gehalten wurde, ver- gleiche man Hefele 1, 777 ff. 11 Der Ausspruch rührt nicht von Papst Niko- laus II. her, sondern findet sich in dem Briefe „Privilegium Romane ecclesie" des Petrus Damiani an den Kardinal Hildebrand (Mansi 19, 888; vgl. Decretum c. 1 D. 22). 12 Vgl. Act. apost. cap. 15. 13 Vgl. Gal. 2, 11ff. 1 93
Strana 734
Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 734 servans legis Mosayce, itaque facto suo, quoniam actiones prelati fiunt subditis exem- plares, cogebat gentiles judaizare, siquidem factum ejus tacitam includebat assercionem, Christianos omnes actiones ejus velut supremi rectoris imitari debere, Christo contestante 1 „discipulos suos lucem esse mundi" et hortante 2 „sic lucere lucem suam coram homi- nibus, ut viderent opera bona eorum et glorificarent patrem nostrum, qui in celis 5 est". [38] propter quod manifestissimum est id, quod tercio presupponitur, quod in religione Christiana pre cunctis aliis acciones summi pontificis annexam inclu- dere videntur assercionem ad fidem pertinentem, permaxime si bulla sua roborate fuerint et totam ecclesiam concernentes, utpote a cum aliquid facit et con- sequenter insinuat fiendum precipitque illud sub penis et censuris aut in vigorem pre- 10 stiti juramenti (siquidem in exordio consimilium litterarum ejus multa premittuntur, velut contenta in eis ad bonum pertineant commune b tocius rei publice Christiane, quale bonum est catholica fides), insuper et quia natura precepti nisi in eo, quod purum malum est, facit racionem debiti, censure quoque ecclesiastice obediencie ac juramenti. clausula item ultima plurimum arguit assercionem, quando subjungitur „nulli ergo om- 15 nino hominum etc.“ itaque in ejusmodi litteris non nudum factum pape describitur, sed multipharia vestitum raciocinacione affirmante illud esse justum sicque fieri ab eo debuisse, similique racione eciam circa factum, quod aliis injungit. ut namque predictum est 3, licet implecio divinorum preceptorum aut transgressio ad judicium fidei de se non pertineat, assercio tamen, sic aut non sic debere fieri, certum est pertinere, sicut „dare 20 ad usuram non est peccatum" est hereticum. igitur papa factum suum insinuans omnibus per litteras auctenticas suas velut subscripcione firmatas propria, quia bulla roboratas, nominis sui, precipiens cunctis fidelibus se illi conformare et affirmans contravenientes omnipotentis dei incurrere indignacionem, quia doctor est primus infra generalem synodum omnium Christianorum, hinc non solum facere aut precipere sed eciam, quod c id justum 25 ac debitum sit, docere censetur. et propterea facta seu precepta ejus suis roborata lit- teris nedum tacitam sed quasi expressam habent assercionem annexam ad fidei racionem pertinentem, quando factum ejus omnes concernit fideles. [39] unde premittitur quarto, quod ejusmodi condicionis fuerunt bulle tres de prima attemptata per ipsum Eugenium dissolucione concilii Basiliensis, prout ex inserto tenore 4 constat earum. [40] Ejusmodi d autem velut pro terminorum significacione perceptis, per ea utique manifeste probatur et perspicue apparet prima conclusio, quod prima dissolucio Basiliensis concilii repugnat dictis duabus veritatibus fidei tribus certe modis repugnancie ultimis (nec enim de primo agitur). [40"] quod manifeste patet comme- moranti exposita Eugenioe tunc pape per Johannem Pulchripatris synodalem oratorem 5. s5 etenim nedum non fecit debitum suum pro subvencione concilii, ad quam tenebatur, sed ipsum concilium dissolvit, cui obedire tenebatur, justificata inobediencia sua, quod fecisset proptor majus bonum, unionem vero Grecorum Bononie pertractandam, et quoniam per- sonaliter in concilio residere volebat. repugnavit item per legem contrariam. nam cum 1431 Sept. 19 littere emanassent a concilio sub data 19. die septembris ‘ et 10. decembris anno 31 7, 40 Dez. 10 30 1441 März 28 a) om. ; BWR pote ut. b) em. ; BWR communi. c) Westelll um id quod. d) BWR haben kein Alinea. e) em.; BWR Engenii. Matth. 5, 14. Matth. 5, 16. 8 Vgl. art. 36b. " Es sind die beiden Bullen „Quoniam alto“ und „Postquam divina clemencia" vom 12. No- vember 1431 und die Bulle „Quoniam alto" vom 18. Dezember 1431, die Segovia in lib. 2 cap. 3 (a. a. O. 2, 67-75) mitteilt. Vgl. auch RTA. 10, 146 Anm. 5 und 6 und 147 Anm. 3. 5 Uber Beaupère's Sendung nach Rom ist RTA. 10, 145-146 zu vergleichen, auch Valois, Le pape et le concile 1, 118-119. 6 Vgl. RTA. 10, 188 Anm. 1. Vom 10. Dezember 1431 datierte Schreiben des Konzils sind uns nicht bekannt geworden. 45 50
Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 734 servans legis Mosayce, itaque facto suo, quoniam actiones prelati fiunt subditis exem- plares, cogebat gentiles judaizare, siquidem factum ejus tacitam includebat assercionem, Christianos omnes actiones ejus velut supremi rectoris imitari debere, Christo contestante 1 „discipulos suos lucem esse mundi" et hortante 2 „sic lucere lucem suam coram homi- nibus, ut viderent opera bona eorum et glorificarent patrem nostrum, qui in celis 5 est". [38] propter quod manifestissimum est id, quod tercio presupponitur, quod in religione Christiana pre cunctis aliis acciones summi pontificis annexam inclu- dere videntur assercionem ad fidem pertinentem, permaxime si bulla sua roborate fuerint et totam ecclesiam concernentes, utpote a cum aliquid facit et con- sequenter insinuat fiendum precipitque illud sub penis et censuris aut in vigorem pre- 10 stiti juramenti (siquidem in exordio consimilium litterarum ejus multa premittuntur, velut contenta in eis ad bonum pertineant commune b tocius rei publice Christiane, quale bonum est catholica fides), insuper et quia natura precepti nisi in eo, quod purum malum est, facit racionem debiti, censure quoque ecclesiastice obediencie ac juramenti. clausula item ultima plurimum arguit assercionem, quando subjungitur „nulli ergo om- 15 nino hominum etc.“ itaque in ejusmodi litteris non nudum factum pape describitur, sed multipharia vestitum raciocinacione affirmante illud esse justum sicque fieri ab eo debuisse, similique racione eciam circa factum, quod aliis injungit. ut namque predictum est 3, licet implecio divinorum preceptorum aut transgressio ad judicium fidei de se non pertineat, assercio tamen, sic aut non sic debere fieri, certum est pertinere, sicut „dare 20 ad usuram non est peccatum" est hereticum. igitur papa factum suum insinuans omnibus per litteras auctenticas suas velut subscripcione firmatas propria, quia bulla roboratas, nominis sui, precipiens cunctis fidelibus se illi conformare et affirmans contravenientes omnipotentis dei incurrere indignacionem, quia doctor est primus infra generalem synodum omnium Christianorum, hinc non solum facere aut precipere sed eciam, quod c id justum 25 ac debitum sit, docere censetur. et propterea facta seu precepta ejus suis roborata lit- teris nedum tacitam sed quasi expressam habent assercionem annexam ad fidei racionem pertinentem, quando factum ejus omnes concernit fideles. [39] unde premittitur quarto, quod ejusmodi condicionis fuerunt bulle tres de prima attemptata per ipsum Eugenium dissolucione concilii Basiliensis, prout ex inserto tenore 4 constat earum. [40] Ejusmodi d autem velut pro terminorum significacione perceptis, per ea utique manifeste probatur et perspicue apparet prima conclusio, quod prima dissolucio Basiliensis concilii repugnat dictis duabus veritatibus fidei tribus certe modis repugnancie ultimis (nec enim de primo agitur). [40"] quod manifeste patet comme- moranti exposita Eugenioe tunc pape per Johannem Pulchripatris synodalem oratorem 5. s5 etenim nedum non fecit debitum suum pro subvencione concilii, ad quam tenebatur, sed ipsum concilium dissolvit, cui obedire tenebatur, justificata inobediencia sua, quod fecisset proptor majus bonum, unionem vero Grecorum Bononie pertractandam, et quoniam per- sonaliter in concilio residere volebat. repugnavit item per legem contrariam. nam cum 1431 Sept. 19 littere emanassent a concilio sub data 19. die septembris ‘ et 10. decembris anno 31 7, 40 Dez. 10 30 1441 März 28 a) om. ; BWR pote ut. b) em. ; BWR communi. c) Westelll um id quod. d) BWR haben kein Alinea. e) em.; BWR Engenii. Matth. 5, 14. Matth. 5, 16. 8 Vgl. art. 36b. " Es sind die beiden Bullen „Quoniam alto“ und „Postquam divina clemencia" vom 12. No- vember 1431 und die Bulle „Quoniam alto" vom 18. Dezember 1431, die Segovia in lib. 2 cap. 3 (a. a. O. 2, 67-75) mitteilt. Vgl. auch RTA. 10, 146 Anm. 5 und 6 und 147 Anm. 3. 5 Uber Beaupère's Sendung nach Rom ist RTA. 10, 145-146 zu vergleichen, auch Valois, Le pape et le concile 1, 118-119. 6 Vgl. RTA. 10, 188 Anm. 1. Vom 10. Dezember 1431 datierte Schreiben des Konzils sind uns nicht bekannt geworden. 45 50
Strana 735
F. Verhandlungen und Beschlüsso nr. 334.355. 735 1441 März 28 1432 Febr. II ut prelati venirent, per litteras sue dissolucionis 1 sub excommunicacionis et aliis penis expressis mandabat eos personaliter venire ad civitatem Bononiensem. in aliis vero litteris sub data 3. idus februarii pontificatus sui anno primo destinatis ad principes et prelatos 2 expressius repugnavit, affirmans dissolucionem fecisse justis ex causis illamque 5 justam et necessariam esse et tanquam ex ostensa sibi dei voluntate factam, expressis- sime autem litteris ejus destinatis ad archiepiscopum Cesaraugustanum 3, in litteris pre- terea de ejus mandato 8. die marcii affixis publice Rome in januis sancti Petri 4, aliis insuper litteris 5 de ejus mandato affixis per decem dies ante finem termini assignati in a sessione octava ' curialibus, ut, si non adhereret, ab ejus curia recederent. in quibus 10 precipiebatur sub penis excommunicacionis suspensionis et interdicti eo ipso ac priva- cionis omnium beneficiorum et officiorum et inhabilitacionis, ne a dicta curia se absen- tarent. [405] quo vero ad doctrinam contrariam repugnancia expressa reperitur in instructionibus7 datis oratoribus suis dictas litteras retractionis a Basilea et accessus ad Bononiam b necnon et dissolucionem publicantibus in religione Christiana “ circumquaque, 15 expresse in eis contento pro placito suo papam dissolvere posse concilium generale; in litteris s preterea decima die marcii anno 33 concilio presentatis per Johannem de Mela prothonotarium et collegas suos attestantibus „incongruum et sanctorum patrum ortho- doxorum Christianorum moribus alienum esse, ut quis mortalium de voluntate pape dis- posicione seu judicio audeat quomodolibet disceptare". de repugnancia adhuc per con- 2o trariam legem et doctrinam adversantem dictis veritatibus fidei plus quam evidenter patet per duas litteras? ejus Rome publicatas et deinde revocatas per eum mandante concilio de verbo ad verbum in litteris adhesionis sue 1°, affirmantes nullam concilio in- esse auctoritatem gestaque per illud perperam facta esse statuta et ordinata illaque irri- tantes et annullantes, declarantes item d fideles quoscumque non teneri ad servandum 25 concilio ea eciam, ad que se obligaverant vinculo juramenti promissionis aut pacti et convencionis, quodque non ad extirpacionem heresum reformacionem et pacem sed ad e contraria intenderet. suntque alie in eisdem litteris repugnancie multe de se pa- tentes. [40 ] at vero quoniam hiis aliisque objectis suis non obstantibus in dies magis synodales processus aggravabantur contra eum, facta prima pretensa adhesione 11 per so litteras suas eciam sub nomine concilii generalis precipiebatf patribus, ut sui presidentes reciperentur 12. sed responso dato, quod nullam adhuc fecisset adhesionem, diversis adin- 1433) März 8 1433 März 10 a) om. R. b) R Romanam. c) ist in Wam Rande nachgetragen. d) Widem. e) Wa. f) R preciebat. 1 In den beiden Bullen „Quoniam alto“. Vgl. S. 734 Anm. 4. 35 2 Vgl. RTA. 10, 297 Anm. 2. 3 Mit diesem Brief ist ein vom 26. August 1432 datierter gemeint, den Segovia lib. 3 cap. 4 (a. a. O. 2, 155-156) mitteilt. 4 Dieses päpstliche Schreiben wird wohl iden- 40 tisch sein mit der „bulla defensionis officiariorum Romane curie et aliorum, qui in Romana curia pro suorum negociorum expedicione constituti erant, contra impetrantes eorum beneficia etc.“, von der Segovia in lib. 4 cap. 17 (a. a. O. 2, 334 Z. 35 ff.) 45 spricht. 5 Es handelt sich um ein päpstliches Mandat vom 27. bezw. 28. Februar 1433, das wir schon in RTA. 10, 668 Anm. 4 erwähnt haben. 6 Vgl. das Dekret „Cum jam dudum“ der 50 8. Session vom 18. Dezember 1432 (gedr. Mansi 29, 43�45 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 288-290). 7 Segovia teilt die Instruktion in lib. 3 cap. 4 (a. a. O. 2, 156-160) mit. 8 Es ist die Bulle „Sedis apostolice circum- specta clemencia“ vom 18. Januar 1433 (gedr. Mansi 30, 510-511 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 338-340). Vgl. RTA. 10, 629-630. Die Bullen „Inscrutabilis" und „In archano nostre mentis" vom 29. Juli und 13. September 1433 (gedr. Mansi 29, 79-81 bezw. 81-82 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 566 bis 567 bezw. 567-568). Vgl. RTA. 11, 15-16. 10 In der Bulle „Dudum sacrum generale Basi- liense concilium" vom 15. Dezember 1433 (vgl. S. 440 Anm. 2). 11 Vom 14. Februar 1433. Vgl. RTA. 10 nr. 386. 12 Hier ist wohl die Bulle „Posteaquam sta- tuimus“ vom 10. Mai 1433 gemeint (gedr. Mansi 30, 541-543). Vgl. RTA. 11, 8 Anm. 7. 93*
F. Verhandlungen und Beschlüsso nr. 334.355. 735 1441 März 28 1432 Febr. II ut prelati venirent, per litteras sue dissolucionis 1 sub excommunicacionis et aliis penis expressis mandabat eos personaliter venire ad civitatem Bononiensem. in aliis vero litteris sub data 3. idus februarii pontificatus sui anno primo destinatis ad principes et prelatos 2 expressius repugnavit, affirmans dissolucionem fecisse justis ex causis illamque 5 justam et necessariam esse et tanquam ex ostensa sibi dei voluntate factam, expressis- sime autem litteris ejus destinatis ad archiepiscopum Cesaraugustanum 3, in litteris pre- terea de ejus mandato 8. die marcii affixis publice Rome in januis sancti Petri 4, aliis insuper litteris 5 de ejus mandato affixis per decem dies ante finem termini assignati in a sessione octava ' curialibus, ut, si non adhereret, ab ejus curia recederent. in quibus 10 precipiebatur sub penis excommunicacionis suspensionis et interdicti eo ipso ac priva- cionis omnium beneficiorum et officiorum et inhabilitacionis, ne a dicta curia se absen- tarent. [405] quo vero ad doctrinam contrariam repugnancia expressa reperitur in instructionibus7 datis oratoribus suis dictas litteras retractionis a Basilea et accessus ad Bononiam b necnon et dissolucionem publicantibus in religione Christiana “ circumquaque, 15 expresse in eis contento pro placito suo papam dissolvere posse concilium generale; in litteris s preterea decima die marcii anno 33 concilio presentatis per Johannem de Mela prothonotarium et collegas suos attestantibus „incongruum et sanctorum patrum ortho- doxorum Christianorum moribus alienum esse, ut quis mortalium de voluntate pape dis- posicione seu judicio audeat quomodolibet disceptare". de repugnancia adhuc per con- 2o trariam legem et doctrinam adversantem dictis veritatibus fidei plus quam evidenter patet per duas litteras? ejus Rome publicatas et deinde revocatas per eum mandante concilio de verbo ad verbum in litteris adhesionis sue 1°, affirmantes nullam concilio in- esse auctoritatem gestaque per illud perperam facta esse statuta et ordinata illaque irri- tantes et annullantes, declarantes item d fideles quoscumque non teneri ad servandum 25 concilio ea eciam, ad que se obligaverant vinculo juramenti promissionis aut pacti et convencionis, quodque non ad extirpacionem heresum reformacionem et pacem sed ad e contraria intenderet. suntque alie in eisdem litteris repugnancie multe de se pa- tentes. [40 ] at vero quoniam hiis aliisque objectis suis non obstantibus in dies magis synodales processus aggravabantur contra eum, facta prima pretensa adhesione 11 per so litteras suas eciam sub nomine concilii generalis precipiebatf patribus, ut sui presidentes reciperentur 12. sed responso dato, quod nullam adhuc fecisset adhesionem, diversis adin- 1433) März 8 1433 März 10 a) om. R. b) R Romanam. c) ist in Wam Rande nachgetragen. d) Widem. e) Wa. f) R preciebat. 1 In den beiden Bullen „Quoniam alto“. Vgl. S. 734 Anm. 4. 35 2 Vgl. RTA. 10, 297 Anm. 2. 3 Mit diesem Brief ist ein vom 26. August 1432 datierter gemeint, den Segovia lib. 3 cap. 4 (a. a. O. 2, 155-156) mitteilt. 4 Dieses päpstliche Schreiben wird wohl iden- 40 tisch sein mit der „bulla defensionis officiariorum Romane curie et aliorum, qui in Romana curia pro suorum negociorum expedicione constituti erant, contra impetrantes eorum beneficia etc.“, von der Segovia in lib. 4 cap. 17 (a. a. O. 2, 334 Z. 35 ff.) 45 spricht. 5 Es handelt sich um ein päpstliches Mandat vom 27. bezw. 28. Februar 1433, das wir schon in RTA. 10, 668 Anm. 4 erwähnt haben. 6 Vgl. das Dekret „Cum jam dudum“ der 50 8. Session vom 18. Dezember 1432 (gedr. Mansi 29, 43�45 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 288-290). 7 Segovia teilt die Instruktion in lib. 3 cap. 4 (a. a. O. 2, 156-160) mit. 8 Es ist die Bulle „Sedis apostolice circum- specta clemencia“ vom 18. Januar 1433 (gedr. Mansi 30, 510-511 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 338-340). Vgl. RTA. 10, 629-630. Die Bullen „Inscrutabilis" und „In archano nostre mentis" vom 29. Juli und 13. September 1433 (gedr. Mansi 29, 79-81 bezw. 81-82 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 566 bis 567 bezw. 567-568). Vgl. RTA. 11, 15-16. 10 In der Bulle „Dudum sacrum generale Basi- liense concilium" vom 15. Dezember 1433 (vgl. S. 440 Anm. 2). 11 Vom 14. Februar 1433. Vgl. RTA. 10 nr. 386. 12 Hier ist wohl die Bulle „Posteaquam sta- tuimus“ vom 10. Mai 1433 gemeint (gedr. Mansi 30, 541-543). Vgl. RTA. 11, 8 Anm. 7. 93*
Strana 736
736 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ventis formis manifestare voluit, quod adhesisset, prout patet in bulla „Deus novit" sub März 28 ejus nomine publicata 1, in litteris? denique ejus quantum ad hoc eadem fere verba continentibus magno cum favore coram Sigismundo imperatore presentatis per oratores suos octobrio mense anno 33 3, in quibus dicebat „volumus et contentamur Basiliense concilium a tempore inchoacionis sue continuatum fuisse et esse etc.“ patet autem evi- 5 dentissime ex narratis 4 temporis illius, quo synodales fiebant processus, quociens per dictas aliasque litteras plures ac per oratores suos instanciam fecit, velut digna essent, ut revocarentur, decreta concilii, magnis certe allegatis justificacionibus, tanquam sua dissolucio justa fuisset et necessaria. [40d] quam a vero multiplex contineret ipsa gra- vissimum crimen, responsio „Cogitanti" 5 ostendit, et presertim quod erat velud peccatum 10 in spiritum sanctum. cumque omne peccatum voluntarium sit et iniquitas, affirmare justam et necessariam esse dissolucionem illam, manifestissima repugnancia est veritatis. quam repugnanciam dicebat se facere, sicut amici Job, velut in consolacionem epi- scoporum, ne ad concilium Basiliense venirent, quod tunc instabat tempore hiemis, et pro ipsorum comoditate, ne fatigarentur bis veniendo ad utrumque concilium, Basiliense 15 scilicet et Bononiense, indempnitateque, ne subirent periculum venientes ad Basiliense concilium inter duces Burgundie et Austrie circumquaque Basileam guerra sistente 6. littere vero omnes hic commemorate, principales presertim ac de dissolucione, quod annexam contineant assercionem dictis repugnantem veritatibus, cuilibet intuenti clare patet, cum sint de re multipliciter et intrinsecus concernente b totum statum universalis 20 ecclesie et magna“ facte cum deliberacione, non semel tantum sed bis et tercio, cum subsoripcione quoque pape et preter duos omnium cardinalium, adhuc in generali publi- cate consistorio, et quoniam dicit se illa facere de plenitudine apostolice potestatis, affirmans 7, quod comprehendit id fore necessarium, mandatque compleri suam volun- tatem prelatis omnibus Christiane religionis in virtute sancte obediencie et prestiti per 25 eos juramenti ac sub excommunicacionis et aliis penis juris. cum vero in aliis litteris postea desuper datis s primum suum semper confirmet et exequatur propositum, multi- plicatis allegacionibus contestatus ac docens id ipsum justum fore, inde igitur comme- morata veritas prime synodalis conclusionis evidenter constat, quod veritatibus sepedictis, papam teneri obedire concilio generali illudque sine ejus consensu dissolvere legittime so non posse, repugnat prima sacri Basiliensis concilii pretensa dissolucio per Eugenium papam de plenitudine apostolice potestatis attemptata. [41) Secundad autem in ordine synod alis conclusio est, quod veritatibus predictis repugnantes errores Eugenius papa modernus post primam pretensam dissolucionem synodali monitus ac jussus sentencia et in forma sibi oblata judicialiter 35 revocavit. [42] conclusione vero ista quatuor complexa particulas et presupponente dissolucionem predictam errores continere plures supradictis veritatibus repug- nantes, intelligendum est, [42"] quod error culpabilis in scriptura sacra dicitur qua- 1433 Okt. a) IF quoniam statl quam vero. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) em.; BWR magne. d) BWR haben kein Alinca. 40 1 Am 13. September 1433 (gedr. Mansi 29, 82 bis 89 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 568-574). Vgl. Valois, Le pape et le con- cile 1, 252ff. Vgl. die S. 216 Anm. 3 erwähnte Bulle „Du- dum sacrum generale Basiliense concilium“ vom 1. August 1433 und dazu RTA. 11, 15-16. 3 Am 14. Oktober 1433. Vgl. Segovia lib. 6 cap. 7 (a. a. O. 2, 468-469) und Conc. Basiliense 2, 503-504. Man vergleiche darüber Segovia lib. 6 cap. 9ff. (a. a. O. 2, 472 ff.), auch Conc. Basiliense 2, 505ff. 5 Vgl. S. 677 Anm. 4. 6 Vgl. die S. 734 Anm. 4 erwähnte Bulle vom 18. Dezember 1431. Vgl. ebenda. 8 Hier ist wohl an die in art. 39 erwähnten päpstlichen Schreiben vom 11. Februar 1432 zu denken. 45 50
736 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ventis formis manifestare voluit, quod adhesisset, prout patet in bulla „Deus novit" sub März 28 ejus nomine publicata 1, in litteris? denique ejus quantum ad hoc eadem fere verba continentibus magno cum favore coram Sigismundo imperatore presentatis per oratores suos octobrio mense anno 33 3, in quibus dicebat „volumus et contentamur Basiliense concilium a tempore inchoacionis sue continuatum fuisse et esse etc.“ patet autem evi- 5 dentissime ex narratis 4 temporis illius, quo synodales fiebant processus, quociens per dictas aliasque litteras plures ac per oratores suos instanciam fecit, velut digna essent, ut revocarentur, decreta concilii, magnis certe allegatis justificacionibus, tanquam sua dissolucio justa fuisset et necessaria. [40d] quam a vero multiplex contineret ipsa gra- vissimum crimen, responsio „Cogitanti" 5 ostendit, et presertim quod erat velud peccatum 10 in spiritum sanctum. cumque omne peccatum voluntarium sit et iniquitas, affirmare justam et necessariam esse dissolucionem illam, manifestissima repugnancia est veritatis. quam repugnanciam dicebat se facere, sicut amici Job, velut in consolacionem epi- scoporum, ne ad concilium Basiliense venirent, quod tunc instabat tempore hiemis, et pro ipsorum comoditate, ne fatigarentur bis veniendo ad utrumque concilium, Basiliense 15 scilicet et Bononiense, indempnitateque, ne subirent periculum venientes ad Basiliense concilium inter duces Burgundie et Austrie circumquaque Basileam guerra sistente 6. littere vero omnes hic commemorate, principales presertim ac de dissolucione, quod annexam contineant assercionem dictis repugnantem veritatibus, cuilibet intuenti clare patet, cum sint de re multipliciter et intrinsecus concernente b totum statum universalis 20 ecclesie et magna“ facte cum deliberacione, non semel tantum sed bis et tercio, cum subsoripcione quoque pape et preter duos omnium cardinalium, adhuc in generali publi- cate consistorio, et quoniam dicit se illa facere de plenitudine apostolice potestatis, affirmans 7, quod comprehendit id fore necessarium, mandatque compleri suam volun- tatem prelatis omnibus Christiane religionis in virtute sancte obediencie et prestiti per 25 eos juramenti ac sub excommunicacionis et aliis penis juris. cum vero in aliis litteris postea desuper datis s primum suum semper confirmet et exequatur propositum, multi- plicatis allegacionibus contestatus ac docens id ipsum justum fore, inde igitur comme- morata veritas prime synodalis conclusionis evidenter constat, quod veritatibus sepedictis, papam teneri obedire concilio generali illudque sine ejus consensu dissolvere legittime so non posse, repugnat prima sacri Basiliensis concilii pretensa dissolucio per Eugenium papam de plenitudine apostolice potestatis attemptata. [41) Secundad autem in ordine synod alis conclusio est, quod veritatibus predictis repugnantes errores Eugenius papa modernus post primam pretensam dissolucionem synodali monitus ac jussus sentencia et in forma sibi oblata judicialiter 35 revocavit. [42] conclusione vero ista quatuor complexa particulas et presupponente dissolucionem predictam errores continere plures supradictis veritatibus repug- nantes, intelligendum est, [42"] quod error culpabilis in scriptura sacra dicitur qua- 1433 Okt. a) IF quoniam statl quam vero. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) em.; BWR magne. d) BWR haben kein Alinca. 40 1 Am 13. September 1433 (gedr. Mansi 29, 82 bis 89 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 568-574). Vgl. Valois, Le pape et le con- cile 1, 252ff. Vgl. die S. 216 Anm. 3 erwähnte Bulle „Du- dum sacrum generale Basiliense concilium“ vom 1. August 1433 und dazu RTA. 11, 15-16. 3 Am 14. Oktober 1433. Vgl. Segovia lib. 6 cap. 7 (a. a. O. 2, 468-469) und Conc. Basiliense 2, 503-504. Man vergleiche darüber Segovia lib. 6 cap. 9ff. (a. a. O. 2, 472 ff.), auch Conc. Basiliense 2, 505ff. 5 Vgl. S. 677 Anm. 4. 6 Vgl. die S. 734 Anm. 4 erwähnte Bulle vom 18. Dezember 1431. Vgl. ebenda. 8 Hier ist wohl an die in art. 39 erwähnten päpstlichen Schreiben vom 11. Februar 1432 zu denken. 45 50
Strana 737
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 737 drupliciter. primo peccatum omne sive ignorancia infirmitate aut malicia commissum 1, 1441 März 28 Ysaia inquiente „omnes nos quasi oves erravimus, unusquisque in viam suam declinavit" 2 error vero alius est peccatum ex falsa procedens estimacione, prout dampnati confitentur dicentes „nos insensati vitam illorum estimabamus insaniam et finem a illorum sine honore", „ergo erravimus a via veritatis et justicie lumen non luxit nobis“3. error denique tercius viros concernit doctos minus b attendentes sensum intrinsecum virtutem- que scripture, cujus studio vacant, propter quod in plures labuntur ac se firmant errores, arbitrantes insolubilia esse objecta, que nesciunt solvere, quomodo contigit Saduceis 4 re- putantibus impossibile resurrectionem, propterea quod oportebat tunce mulierem unam 10 plurium simul esse virorum, quorum successive fuerat in hoc mundo uxor. sed Christus solvit negando suppositum, quia in resurrectione non nubent nec nubentur. nupcie quidem ordinate sunt ad propagacionem filiorum perfectod autem numero electorum, quia cessabit causa multiplicacionis, oportet et nupcias cessare, quomodo nec sunt inter angelos, quia, quotquot erant futuri, fuerunt simul creati. error vero illorum Christo testante 15 procedebat ex nesciencia scripturarum, quia non intrinsecus attendebant ad illarum sen- sum. etenim de scriptura per eum contra ipsos allegata, sicut de illa contra Phariseos, videlicet „non legistis, qui fecit hominem ab inicio etc."5, communis quidem apud ipsos Judeos, ut verisimiliter creditur verbaque Christi eciam id ostendunt, erat noticia. dicun- tur tamen nescire, quia non erant attendentes profunde sensum ejus atque virtutem dei. 2o si namque scire leges humano editas ingenio non est verba illorum tenere e, sed earum vim atque potestatem, de divina scriptura utique id potissime verum est, que divinus est sermo. quippe ut viderent se illam nescire scripturam, fecit eis Christus insolubile ar- gumentum. affirmante namque ipsa deum esse deum Abraham Ysaac et Jacob, aper- tissima racionis evidencia eos docente, quod ejusmodi actualis respectus utrumque pre- 25 supponit extremum, poterant eciam absque ullo docente magistro per se ipsos intelligere, quod igitur tempore, quo verba ista dicta fuere, utique et erat deus et f erant illi, quorum deus erat deus. cum vero jam fuissent mortui, si homo nichil habet jumento amplius, ut, quomodo corpus desinit omnino esse, sic et anima esse desineret, tunc igitur deus diceretur esse deus nichil. quod omnis mens humana dicere abhorret, illud non attribuens so eciam hominis vanitati, ut ejus, quod nichilum est, dominus esse dicatur. propter quod conclusit ex dicta scriptura intelligendum esse, quod illi viverent, quia deus „non est deus mortuorum sed vivencium" 6. error igitur ejusmodi procedit non tam ex ignorancia quam ex non adhibita, ut veritas habeatur, perfecta diligencia ex scripture consideracione. postremus vero error priores transcendit, quando non solum doctor aut quivis prepositus s5 erat, sed alios in errorem suum trahere conatur, apostolo exemplificante 7 de resistentibus veritati, quod sunt „errantes et in errorem mittentes". [42'] premissis autem modis quatuor videtur notari posse errores ipslus olim Eugenii in dissolucione contentos prima ejusque prosecucione. si namque ipsa juxta exposicionem commemoratam fuit multiplex peccatum, merito vocatur error. sed et modo secundo. experimento quippe agnovit ipse 40 olim Eugenius de patribus Basilee congregatis aliam, quam ipse faciebat, apud ecclesiam haberi reputacionem. siquidem imponebats eis „non ad reformacionem sed deformacio- nem, non ad unitatem sed scissuram ecclesie, non ad hereses tollendas sed ad nutriendas, non ad pacem fidelium sed discordiam" opera eorum spectare, cum tamen jam constaret 45 a) em.; BWR vitam. b) ist in W korrigiert für nimis. c) ist in W am Rande nachgetragen. d) R profecto. e) ist in W korrigiert ans tenore. f) et — erat dous ist in W am Rande nachgetragen. 50 2 8 4 5 1 Man ergänze aus dem Vorhergehenden dicitur. Jes. 53, 6. Weisheit 5, 4 und 6. Vgl. Luc. 20, 27ff. Matth. 19, 4. Matth. 22, 32. 2. Tim. 3, 13. Vgl. die S. 735 Anm. 9 angefülrte Bulle „In- scrutabilis" vom 29. Juli 1433.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 737 drupliciter. primo peccatum omne sive ignorancia infirmitate aut malicia commissum 1, 1441 März 28 Ysaia inquiente „omnes nos quasi oves erravimus, unusquisque in viam suam declinavit" 2 error vero alius est peccatum ex falsa procedens estimacione, prout dampnati confitentur dicentes „nos insensati vitam illorum estimabamus insaniam et finem a illorum sine honore", „ergo erravimus a via veritatis et justicie lumen non luxit nobis“3. error denique tercius viros concernit doctos minus b attendentes sensum intrinsecum virtutem- que scripture, cujus studio vacant, propter quod in plures labuntur ac se firmant errores, arbitrantes insolubilia esse objecta, que nesciunt solvere, quomodo contigit Saduceis 4 re- putantibus impossibile resurrectionem, propterea quod oportebat tunce mulierem unam 10 plurium simul esse virorum, quorum successive fuerat in hoc mundo uxor. sed Christus solvit negando suppositum, quia in resurrectione non nubent nec nubentur. nupcie quidem ordinate sunt ad propagacionem filiorum perfectod autem numero electorum, quia cessabit causa multiplicacionis, oportet et nupcias cessare, quomodo nec sunt inter angelos, quia, quotquot erant futuri, fuerunt simul creati. error vero illorum Christo testante 15 procedebat ex nesciencia scripturarum, quia non intrinsecus attendebant ad illarum sen- sum. etenim de scriptura per eum contra ipsos allegata, sicut de illa contra Phariseos, videlicet „non legistis, qui fecit hominem ab inicio etc."5, communis quidem apud ipsos Judeos, ut verisimiliter creditur verbaque Christi eciam id ostendunt, erat noticia. dicun- tur tamen nescire, quia non erant attendentes profunde sensum ejus atque virtutem dei. 2o si namque scire leges humano editas ingenio non est verba illorum tenere e, sed earum vim atque potestatem, de divina scriptura utique id potissime verum est, que divinus est sermo. quippe ut viderent se illam nescire scripturam, fecit eis Christus insolubile ar- gumentum. affirmante namque ipsa deum esse deum Abraham Ysaac et Jacob, aper- tissima racionis evidencia eos docente, quod ejusmodi actualis respectus utrumque pre- 25 supponit extremum, poterant eciam absque ullo docente magistro per se ipsos intelligere, quod igitur tempore, quo verba ista dicta fuere, utique et erat deus et f erant illi, quorum deus erat deus. cum vero jam fuissent mortui, si homo nichil habet jumento amplius, ut, quomodo corpus desinit omnino esse, sic et anima esse desineret, tunc igitur deus diceretur esse deus nichil. quod omnis mens humana dicere abhorret, illud non attribuens so eciam hominis vanitati, ut ejus, quod nichilum est, dominus esse dicatur. propter quod conclusit ex dicta scriptura intelligendum esse, quod illi viverent, quia deus „non est deus mortuorum sed vivencium" 6. error igitur ejusmodi procedit non tam ex ignorancia quam ex non adhibita, ut veritas habeatur, perfecta diligencia ex scripture consideracione. postremus vero error priores transcendit, quando non solum doctor aut quivis prepositus s5 erat, sed alios in errorem suum trahere conatur, apostolo exemplificante 7 de resistentibus veritati, quod sunt „errantes et in errorem mittentes". [42'] premissis autem modis quatuor videtur notari posse errores ipslus olim Eugenii in dissolucione contentos prima ejusque prosecucione. si namque ipsa juxta exposicionem commemoratam fuit multiplex peccatum, merito vocatur error. sed et modo secundo. experimento quippe agnovit ipse 40 olim Eugenius de patribus Basilee congregatis aliam, quam ipse faciebat, apud ecclesiam haberi reputacionem. siquidem imponebats eis „non ad reformacionem sed deformacio- nem, non ad unitatem sed scissuram ecclesie, non ad hereses tollendas sed ad nutriendas, non ad pacem fidelium sed discordiam" opera eorum spectare, cum tamen jam constaret 45 a) em.; BWR vitam. b) ist in W korrigiert für nimis. c) ist in W am Rande nachgetragen. d) R profecto. e) ist in W korrigiert ans tenore. f) et — erat dous ist in W am Rande nachgetragen. 50 2 8 4 5 1 Man ergänze aus dem Vorhergehenden dicitur. Jes. 53, 6. Weisheit 5, 4 und 6. Vgl. Luc. 20, 27ff. Matth. 19, 4. Matth. 22, 32. 2. Tim. 3, 13. Vgl. die S. 735 Anm. 9 angefülrte Bulle „In- scrutabilis" vom 29. Juli 1433.
Strana 738
738 ante suam adhesionem per opera sancte synodi inter multos principes et communitates Germanie procuratam esse pacem et continuo procurari diligenciamque fieri, quatenus et in Francia 1, heresim quoque armatam“ Bohemorum per humilem vocacionem 2 eorum ad concilium fere omnimode superatam 3, ac quod de omnibus nacionibus tocius Christiani- tatis omnes quasi prelati erant incorporati concilio, reges quoque et principes (tribus 5 exceptis), et quod omnes Christi fideles magna cum instancia requirebant per concilium reformacionem fieri ecclesie. [42 ] adhuc et tercio modo videntur processisse errores ipsius olim Eugenii ex non profunda consideracione per multos fortassis ex consultoribus ejus habita circa veritatem scripture sacre et auctoritatem ecclesie universalis legittime congregate. ut namque ex testimonio Johannis Gerson relatum extitit 4, ante tempora 10 concilii Constanciensis tam extrema erat consideracio de auctoritate pape, quod solutus esset legibus et supra jus et nemo ei dicere posset „cur ita facis“5, quia nec eciam generali concilio foret subditus. proveniebat autem fortassis ejusmodi superexcedens estimacio, quoniam in extravagante Bonifacii octavi diffinitur“ „omnem humanam crea- turam Romano pontifici subjectam esse de necessitate salutis" et sub hiis verbis reputa- 15 batur includi eciam generale concilium. sed Constanciensis synodus intelligenciam sanam aperuit, universali ecclesie generali concilio et summo pontifici, quod suum erat, distri- buens summa certe laudatissimaque justicie equitate. etenim cum inter articulos Jo- hannis Wicleff condempnatos 41. sit, quod „non est de necessitate salutis credere Ro- manam ecclesiam esse supremam inter alias ecclesias“, declarans, quomodo intelligendum 20 sit, sancta Constanciensis synodus inquit: „error, si per Romanam ecclesiam intelligitur universalis ecclesia aut concilium generale aut pro quanto negaret primatum summi pontificis supra alias ecclesias particulares." 7 itaque ex b ejusmodi Constanciensi diffi- nicione illi Bonifacii octavi aliisque ecclesie summorum pontificum aut sanctorum doctrinis comparata constat Romanum pontificem constitutum esse primatumque c et auctoritatem 25 habere super cunctos Christi fideles eorumque quantumlibet magnas et excellenti, dum- modo humana, auctoritate fulgentes congregaciones, ecclesias quoque, eciamsid illarum singula Ytalica Gallicana Germanie sit vel Hispaniarum, dummodo congregacio illa aut ecclesia non sit concilii generalis. etenim hec habens inmediate potestatem a Christo, in cujus nomine fit, congregacio quidem legittima est et Romane et aliarum ecclesiarum, 30 ex Romana venire ad illud debentibus papa et cardinalibus primum locum in ipsa ecclesia legittime congregata, sicut quando congregata non est, obtenturise, ex orientali vero aliisque nominatis quatuor patriarchis primatibus archiepiscopis episcopis et aliis ad gene- ralia concilia vocari consuetis. quocirca generali synodo tanquam universali sive generali congregacione tocius Christiane religionis reputata, aliis autem reputatis ut particularibus, 35 hujus respectu predicta diffinicio Constanciensis concilii ut justus judex summo pontifici super alias ecclesias particulares primatum tribuit, non vero super generalem synodum, cui eciam papa obedire tenetur, propterea quod apostolo testes „omnis anima potestatibus sublimioribus subdita esse debet". subditum igitur generali synodo esse, dedignari non Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März. 25 a) isl in W korrigiert für ornatam. b) om. W. c) ist in W korrigiert aus privatumque. d) R si. e) in B korri- 40 giert aus obtenturus ; R obtenturus. 1 Vgl. Segovia lib. 3 cap. 17 (a. a. O. 2, 186 bis 188) und Conc. Basiliense Bd. 2 passim. 2 Am 15. Oktober 1431. Vgl. Hefele 7, 440 und RTA. 10, 217 Anm. 1. 3 Uber die Verhandlungen des Konzils mit den Hussiten vergleiche man Segovia lib. 4 cap. 9ff. (a. a. O. 2, 298 ff.); Conc. Basiliense 2, 305 ff.; Hefele 7, 465 ff.; RTA. 10, 554 ff. 4 Vgl. art. 32d (S. 730 Z. 16 und 17). 5Hiob 9, 12. Vgl. auch Prediger Salomo 8, 4. o In der Bulle „Unam sanctam“ vom 18. No- vember 1302. Vgl. c. un. de majoritate et obedientia I. 8 in Extrav. comm. 7 Vgl. das in der 8. Session vom 4. Mai 1415 veröffentlichte Verdammungsurteil über die 45 Ar- tikel Wiclefs bei Mansi 27, 632-635. Röm. 13, 1. 45 50
738 ante suam adhesionem per opera sancte synodi inter multos principes et communitates Germanie procuratam esse pacem et continuo procurari diligenciamque fieri, quatenus et in Francia 1, heresim quoque armatam“ Bohemorum per humilem vocacionem 2 eorum ad concilium fere omnimode superatam 3, ac quod de omnibus nacionibus tocius Christiani- tatis omnes quasi prelati erant incorporati concilio, reges quoque et principes (tribus 5 exceptis), et quod omnes Christi fideles magna cum instancia requirebant per concilium reformacionem fieri ecclesie. [42 ] adhuc et tercio modo videntur processisse errores ipsius olim Eugenii ex non profunda consideracione per multos fortassis ex consultoribus ejus habita circa veritatem scripture sacre et auctoritatem ecclesie universalis legittime congregate. ut namque ex testimonio Johannis Gerson relatum extitit 4, ante tempora 10 concilii Constanciensis tam extrema erat consideracio de auctoritate pape, quod solutus esset legibus et supra jus et nemo ei dicere posset „cur ita facis“5, quia nec eciam generali concilio foret subditus. proveniebat autem fortassis ejusmodi superexcedens estimacio, quoniam in extravagante Bonifacii octavi diffinitur“ „omnem humanam crea- turam Romano pontifici subjectam esse de necessitate salutis" et sub hiis verbis reputa- 15 batur includi eciam generale concilium. sed Constanciensis synodus intelligenciam sanam aperuit, universali ecclesie generali concilio et summo pontifici, quod suum erat, distri- buens summa certe laudatissimaque justicie equitate. etenim cum inter articulos Jo- hannis Wicleff condempnatos 41. sit, quod „non est de necessitate salutis credere Ro- manam ecclesiam esse supremam inter alias ecclesias“, declarans, quomodo intelligendum 20 sit, sancta Constanciensis synodus inquit: „error, si per Romanam ecclesiam intelligitur universalis ecclesia aut concilium generale aut pro quanto negaret primatum summi pontificis supra alias ecclesias particulares." 7 itaque ex b ejusmodi Constanciensi diffi- nicione illi Bonifacii octavi aliisque ecclesie summorum pontificum aut sanctorum doctrinis comparata constat Romanum pontificem constitutum esse primatumque c et auctoritatem 25 habere super cunctos Christi fideles eorumque quantumlibet magnas et excellenti, dum- modo humana, auctoritate fulgentes congregaciones, ecclesias quoque, eciamsid illarum singula Ytalica Gallicana Germanie sit vel Hispaniarum, dummodo congregacio illa aut ecclesia non sit concilii generalis. etenim hec habens inmediate potestatem a Christo, in cujus nomine fit, congregacio quidem legittima est et Romane et aliarum ecclesiarum, 30 ex Romana venire ad illud debentibus papa et cardinalibus primum locum in ipsa ecclesia legittime congregata, sicut quando congregata non est, obtenturise, ex orientali vero aliisque nominatis quatuor patriarchis primatibus archiepiscopis episcopis et aliis ad gene- ralia concilia vocari consuetis. quocirca generali synodo tanquam universali sive generali congregacione tocius Christiane religionis reputata, aliis autem reputatis ut particularibus, 35 hujus respectu predicta diffinicio Constanciensis concilii ut justus judex summo pontifici super alias ecclesias particulares primatum tribuit, non vero super generalem synodum, cui eciam papa obedire tenetur, propterea quod apostolo testes „omnis anima potestatibus sublimioribus subdita esse debet". subditum igitur generali synodo esse, dedignari non Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März. 25 a) isl in W korrigiert für ornatam. b) om. W. c) ist in W korrigiert aus privatumque. d) R si. e) in B korri- 40 giert aus obtenturus ; R obtenturus. 1 Vgl. Segovia lib. 3 cap. 17 (a. a. O. 2, 186 bis 188) und Conc. Basiliense Bd. 2 passim. 2 Am 15. Oktober 1431. Vgl. Hefele 7, 440 und RTA. 10, 217 Anm. 1. 3 Uber die Verhandlungen des Konzils mit den Hussiten vergleiche man Segovia lib. 4 cap. 9ff. (a. a. O. 2, 298 ff.); Conc. Basiliense 2, 305 ff.; Hefele 7, 465 ff.; RTA. 10, 554 ff. 4 Vgl. art. 32d (S. 730 Z. 16 und 17). 5Hiob 9, 12. Vgl. auch Prediger Salomo 8, 4. o In der Bulle „Unam sanctam“ vom 18. No- vember 1302. Vgl. c. un. de majoritate et obedientia I. 8 in Extrav. comm. 7 Vgl. das in der 8. Session vom 4. Mai 1415 veröffentlichte Verdammungsurteil über die 45 Ar- tikel Wiclefs bei Mansi 27, 632-635. Röm. 13, 1. 45 50
Strana 739
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 739 decet pontificem summum cunctis prepositum fidelibus. quid enim si unus a subsit omnibus presidens et, qui omnes antecellit, antecellatur ab uno? hec etenim radix peccati in primo fuit angelo. cum videret se omnibus preesse, siquidem constitutus a deo erat „principium viarum dei" 1, dedignatus est subici homini Christo dei et virginis filio, „cujus pedibus omnia" preter se ipsum „subicit deus" 2. qua vero racione constet papam obedire debere concilio generali, demonstrant velut in sole meridiano decreta, synodales epistole, Juliani quoque presidentis responsiones disputacionesque ejus, vota insuper patrum et oratorum proposiciones et allegaciones multorum ex patribus intexte ab inicio hujus operis, quomodo in corpore humano et in singulis membris vitales spiritus. non vero 10 de ejusmodi determinacionibus quoque noviter factis per Constanciense concilium, quando celebrari cepit Basiliensis synodus, apud omnes noticia erat, sed memoratis documentis veteribus nondum per ecclesiam autentice declaratis et presertim attento, quod in textibus et glosis juris canonici per doctores illius pro et contra fundabantur opiniones, opinionem illam favorabilius extollentem pape jurisdictionem, qui volebant eidem esse grati, for- 15 tassis insinuabant, velud esset determinacio fidei catholice, vetera quidem aspicientes et minime nova. ex evangelio 3 tamen constat „omnem scribam doctum in regno celorum similem esse debere patrifamilias, qui profert de thesauro nova et vetera", primum denominatis certe novis tanquam illis prelatis generis ejusdem habita comparacione. quod minime attendentes Judei in sua permanserunt cecitate, legem Moysi evangelio prefe- 20 rentes 4. circa vero theologicas seu catholicas inquisiciones ad nova dogmata generis ejusdem precipue attendendum esse, exemplo nobis est Clemens papa V., qui concilio approbante Viennensi inquit „nos attendentes generalem efficaciam mortis Christi, que per baptisma applicatur pariter omnibus baptizatis, opinionem, que dicit tam parvulis quam adultis conferri in baptismo informantem graciam et virtutes, tanquam probabiliorem 25 et dictis sanctorum ac b doctorum modernorum theologie magis consonam et concordem sacro approbante concilio dicimus eligendam“ 5. de hujusmodi autem inter nova et ve- tera documenta comparacione alio restat dicendum loco. sed id nunc dicitur, quod multi eorum, qui de hac differencia tam gravissima inter papam et concilium generale loquuntur et ad opiniones juristarum premaxime attenderunt, non tam diucius forte so vacarunt divini juris studio, minus aspicientes ad doctrinam scripture sacre in multis ejus passibus ostendentem papam et fidelem quemlibet ecclesiam, ne velut „ethnicus et publicanus“6 censeatur, audire debere neque illi resistere aut preesse velle. quod autem illa suggesta fuerint Eugenio, manifeste apparet ex bulla „Deus novit"7 expresse in juribus positivis se fundante ad illaque se referente persepe et, quasi ignorarent illa, s5 arguente Basilee congregatos. patet eciam ex pluribus litteris ejus directis concilio et contestantibus neminem fidelium debere disceptare de voluntate pape s, supra cujus dis- posicionem Christus voluit edificia ponere ecclesie, de multisque similibus conformiter affirmantibus ad glosas quasdam juris canonici, ut nemo dicere possit aut debeat pape „cur ita facis" 9. unde --- c, hoc scriptura sacra tribuente deo in quatuor passibus 40 omnipotencie sue racione, cum „sermo ejus potestate plenus sit“ 1°. "dixit enim et facta sunt, mandavit et creata sunt." 11 quod certe longius abest potestati pape, sed proxime adest officio ejus, qui creatus pocius est, ut ministret, quam ut ei ministretur, quod a se 5 1441 März 28 a) BW uni. b) R et. c) in BWR ist zwar hier keine Lücke, es scheint aber doch, als ob zwrischen unde und hoc ein Satzteil ausgefallen sei. Hiob 40, 14. 1. Cor. 15, 26. Matth. 13, 52. Vgl. 2. Cor. 3, 13 ff. c. 1 de summa trinitate et fide catholica I. 1 50 in Clem. 1 3 4 5 45 6 8 9 10 11 Matth. 18, 17. Vgl. S. 736 Z. 1. Vgl. oben art. 40b. Hiob 9, 12. Prediger Salomo 8, 4. Ps. 32, 9 und 148, 5.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 739 decet pontificem summum cunctis prepositum fidelibus. quid enim si unus a subsit omnibus presidens et, qui omnes antecellit, antecellatur ab uno? hec etenim radix peccati in primo fuit angelo. cum videret se omnibus preesse, siquidem constitutus a deo erat „principium viarum dei" 1, dedignatus est subici homini Christo dei et virginis filio, „cujus pedibus omnia" preter se ipsum „subicit deus" 2. qua vero racione constet papam obedire debere concilio generali, demonstrant velut in sole meridiano decreta, synodales epistole, Juliani quoque presidentis responsiones disputacionesque ejus, vota insuper patrum et oratorum proposiciones et allegaciones multorum ex patribus intexte ab inicio hujus operis, quomodo in corpore humano et in singulis membris vitales spiritus. non vero 10 de ejusmodi determinacionibus quoque noviter factis per Constanciense concilium, quando celebrari cepit Basiliensis synodus, apud omnes noticia erat, sed memoratis documentis veteribus nondum per ecclesiam autentice declaratis et presertim attento, quod in textibus et glosis juris canonici per doctores illius pro et contra fundabantur opiniones, opinionem illam favorabilius extollentem pape jurisdictionem, qui volebant eidem esse grati, for- 15 tassis insinuabant, velud esset determinacio fidei catholice, vetera quidem aspicientes et minime nova. ex evangelio 3 tamen constat „omnem scribam doctum in regno celorum similem esse debere patrifamilias, qui profert de thesauro nova et vetera", primum denominatis certe novis tanquam illis prelatis generis ejusdem habita comparacione. quod minime attendentes Judei in sua permanserunt cecitate, legem Moysi evangelio prefe- 20 rentes 4. circa vero theologicas seu catholicas inquisiciones ad nova dogmata generis ejusdem precipue attendendum esse, exemplo nobis est Clemens papa V., qui concilio approbante Viennensi inquit „nos attendentes generalem efficaciam mortis Christi, que per baptisma applicatur pariter omnibus baptizatis, opinionem, que dicit tam parvulis quam adultis conferri in baptismo informantem graciam et virtutes, tanquam probabiliorem 25 et dictis sanctorum ac b doctorum modernorum theologie magis consonam et concordem sacro approbante concilio dicimus eligendam“ 5. de hujusmodi autem inter nova et ve- tera documenta comparacione alio restat dicendum loco. sed id nunc dicitur, quod multi eorum, qui de hac differencia tam gravissima inter papam et concilium generale loquuntur et ad opiniones juristarum premaxime attenderunt, non tam diucius forte so vacarunt divini juris studio, minus aspicientes ad doctrinam scripture sacre in multis ejus passibus ostendentem papam et fidelem quemlibet ecclesiam, ne velut „ethnicus et publicanus“6 censeatur, audire debere neque illi resistere aut preesse velle. quod autem illa suggesta fuerint Eugenio, manifeste apparet ex bulla „Deus novit"7 expresse in juribus positivis se fundante ad illaque se referente persepe et, quasi ignorarent illa, s5 arguente Basilee congregatos. patet eciam ex pluribus litteris ejus directis concilio et contestantibus neminem fidelium debere disceptare de voluntate pape s, supra cujus dis- posicionem Christus voluit edificia ponere ecclesie, de multisque similibus conformiter affirmantibus ad glosas quasdam juris canonici, ut nemo dicere possit aut debeat pape „cur ita facis" 9. unde --- c, hoc scriptura sacra tribuente deo in quatuor passibus 40 omnipotencie sue racione, cum „sermo ejus potestate plenus sit“ 1°. "dixit enim et facta sunt, mandavit et creata sunt." 11 quod certe longius abest potestati pape, sed proxime adest officio ejus, qui creatus pocius est, ut ministret, quam ut ei ministretur, quod a se 5 1441 März 28 a) BW uni. b) R et. c) in BWR ist zwar hier keine Lücke, es scheint aber doch, als ob zwrischen unde und hoc ein Satzteil ausgefallen sei. Hiob 40, 14. 1. Cor. 15, 26. Matth. 13, 52. Vgl. 2. Cor. 3, 13 ff. c. 1 de summa trinitate et fide catholica I. 1 50 in Clem. 1 3 4 5 45 6 8 9 10 11 Matth. 18, 17. Vgl. S. 736 Z. 1. Vgl. oben art. 40b. Hiob 9, 12. Prediger Salomo 8, 4. Ps. 32, 9 und 148, 5.
Strana 740
740 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 non abiciat correctionem et disciplinam ecclesie, cujus filius est et discipulus, et propterea, quia pars ejus et membrum, ut ordinacioni ejus non resistens curacionem suscipiat. si namque „oculus non potest dicere manui „opera tua non indigeo" et iterum caput pe- dibus „non estis michi necessarii“" 1, quomodo papa, qui caput ministeriale est ecclesie, dicere illi potest „opera tua non egeo“, cum ipsa sit Christi corpus vitam influens huic 5 capiti omnibusque aliis ejus membris, quemadmodum filiis mater? si namque Eva mater dicitur cunctorum vivencium, sana utique fide et ecclesia mater dicenda est cunctorum Christianorum. sed imponitur ei silencium, ut, cum fuerit in tota sua virtute resplendens congregata in synodo generali, dicere filio suo primo nequeat „cur ita facis". [42"] quarto denique modo in ipsa prima dissolucione prosecucioneque ejus 10 eciam errores contigisse, patet manifeste ex litteris nunciisque papalibus destinatis per orbem, ut preterita auctoritate ecclesie, quam Basiliense concilium prosequebatur, pape adhererent proposito obedire nolenti concilio. [43] errores itaque ipsius olim Eugenii, prout ex dictis apparet, quantum ad primam dissolucionem vel erant notantes simpliciter factum erroris ejus, videlicet dissolucionem ipsam, vel ultra hec adicientes et imponentes 15 Basiliensi concilio multa non vera vel superaddentes asserciones ex dicto errore, tanquam supra auctoritatem concilii generalis pape sit auctoritas, procedentes vel postremo in id ipsum multipharia raciocinacione, ut illis adhererent, Christi fidelibus suadentes. [44] ter- mino igitur hoc declarato principali, particula prima conclusionis hujus secunde, Euge- nium fuisse monitum ac synodali sentencia jussum, ut revocaret errores contentos in 20 prima dissolucione dictis duabus veritatibus fidei repugnantes, exposicione minime indiget, faciente in hoc satis sola recitacione. siquidem hoc palam constat ex 3. 2, 8. 3, 12. 4 et 14. 5 sessionibus sancte Basiliensis synodi papam requirentibus, eidem quoque precipien- tibus, ut concilio adhereret adherensque id, quod predicabat concilium, crederet, quem- admodum legimus in libro actionum apostolicarum ex Atheniensibus viros quosdam Paulo 25 adhesisse veritati ab eo predicate credentes 6. secundam vero particulam notissimam reddit sessio 16. de adhesione pape intitulata 7, terciam autem differencia temporis revo- cacione facta8 post dissolucionem duobus annis secutis. quarta denique notorie constat ex 14. et 16. sessionibus, prima insinuante formam oblatam ex parte concilii, altera vero notificante adimplecionem illius per litteras pape de verbo ad verbum, prout jussum ex- so titerat, profitentis. [45] at vero conclusione ista tacite denotante per alias formas satisfacere voluisse Eugenium papam requisicioni synodali, que fuerint ille, patet primo ex narracione proposicionis a facte per quatuor oratores suos? destinatos prima vice ad a) em.; BWR responsionis. 1 1. Cor. 12, 21. 2 Vgl. das Dekret „Olim sacrum Constanciense concilium“ der 3. Session vom 29. April 1432 (gedr. Mansi 29, 23�27 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 180-183). Vgl. auch RTA. 10, 304 Anm. 4. 8 Vgl. das S. 735 Anm. 6 angeführte Dekret „Cum jam dudum“. 4 Vgl. S. 706 Anm. 10. 5 Vgl. S. 644 Anm. 9. 6 Vgl. Act. apost. 17, 15 ff. Vgl. das Dekret „Litteris sanctissimi" der 16. Session vom 5. Februar 1434 (gedr. Mansi 29, 78-89 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 564-574). Vgl. auch S. 707 Anm. 4 und art. 40c (S. 735). 8 Am 15. Dezember 1433. Vgl. S. 440 Anm. 2. 9 Diese vier päpstlichen Gesandten waren die 35 Erzbischöfe Johannes von Tarent und Andreas von Colossä, Bischof Bertrand von Maguelone und der Uditore Antonio di S. Vito. Sie waren am 14. August 1432 nach Basel gekommen (vgl. RTA. 10, 309 Anm. 4). Sie entledigten sich ihrer Auf- 40 träge am 21. und 23. August (nicht am 22. und 26. August, wie Hefele angibt), und zwar an jenem Tage der Erzbischof von Colossä in der Rede „Maximam mihi dicendi fiduciam“ (gedr. Mansi 29, 468-481), an diesem der Erzbischof von Tarent in 45 der Rede „Humanissimam et sanctissimam“ (gedr. Mansi 29, 482-492). Segovia teilt die beiden Reden nicht mit, sondern verweist lib. 3 cap. 31 (a. a. O. 2, 226) auf die Antwort des Konzils „Cogi- tanti“ vom 3. September 1432 (vgl. oben S. 677 50 Anm. 4), in der der Tenor der Reden enthalten
740 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 non abiciat correctionem et disciplinam ecclesie, cujus filius est et discipulus, et propterea, quia pars ejus et membrum, ut ordinacioni ejus non resistens curacionem suscipiat. si namque „oculus non potest dicere manui „opera tua non indigeo" et iterum caput pe- dibus „non estis michi necessarii“" 1, quomodo papa, qui caput ministeriale est ecclesie, dicere illi potest „opera tua non egeo“, cum ipsa sit Christi corpus vitam influens huic 5 capiti omnibusque aliis ejus membris, quemadmodum filiis mater? si namque Eva mater dicitur cunctorum vivencium, sana utique fide et ecclesia mater dicenda est cunctorum Christianorum. sed imponitur ei silencium, ut, cum fuerit in tota sua virtute resplendens congregata in synodo generali, dicere filio suo primo nequeat „cur ita facis". [42"] quarto denique modo in ipsa prima dissolucione prosecucioneque ejus 10 eciam errores contigisse, patet manifeste ex litteris nunciisque papalibus destinatis per orbem, ut preterita auctoritate ecclesie, quam Basiliense concilium prosequebatur, pape adhererent proposito obedire nolenti concilio. [43] errores itaque ipsius olim Eugenii, prout ex dictis apparet, quantum ad primam dissolucionem vel erant notantes simpliciter factum erroris ejus, videlicet dissolucionem ipsam, vel ultra hec adicientes et imponentes 15 Basiliensi concilio multa non vera vel superaddentes asserciones ex dicto errore, tanquam supra auctoritatem concilii generalis pape sit auctoritas, procedentes vel postremo in id ipsum multipharia raciocinacione, ut illis adhererent, Christi fidelibus suadentes. [44] ter- mino igitur hoc declarato principali, particula prima conclusionis hujus secunde, Euge- nium fuisse monitum ac synodali sentencia jussum, ut revocaret errores contentos in 20 prima dissolucione dictis duabus veritatibus fidei repugnantes, exposicione minime indiget, faciente in hoc satis sola recitacione. siquidem hoc palam constat ex 3. 2, 8. 3, 12. 4 et 14. 5 sessionibus sancte Basiliensis synodi papam requirentibus, eidem quoque precipien- tibus, ut concilio adhereret adherensque id, quod predicabat concilium, crederet, quem- admodum legimus in libro actionum apostolicarum ex Atheniensibus viros quosdam Paulo 25 adhesisse veritati ab eo predicate credentes 6. secundam vero particulam notissimam reddit sessio 16. de adhesione pape intitulata 7, terciam autem differencia temporis revo- cacione facta8 post dissolucionem duobus annis secutis. quarta denique notorie constat ex 14. et 16. sessionibus, prima insinuante formam oblatam ex parte concilii, altera vero notificante adimplecionem illius per litteras pape de verbo ad verbum, prout jussum ex- so titerat, profitentis. [45] at vero conclusione ista tacite denotante per alias formas satisfacere voluisse Eugenium papam requisicioni synodali, que fuerint ille, patet primo ex narracione proposicionis a facte per quatuor oratores suos? destinatos prima vice ad a) em.; BWR responsionis. 1 1. Cor. 12, 21. 2 Vgl. das Dekret „Olim sacrum Constanciense concilium“ der 3. Session vom 29. April 1432 (gedr. Mansi 29, 23�27 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 180-183). Vgl. auch RTA. 10, 304 Anm. 4. 8 Vgl. das S. 735 Anm. 6 angeführte Dekret „Cum jam dudum“. 4 Vgl. S. 706 Anm. 10. 5 Vgl. S. 644 Anm. 9. 6 Vgl. Act. apost. 17, 15 ff. Vgl. das Dekret „Litteris sanctissimi" der 16. Session vom 5. Februar 1434 (gedr. Mansi 29, 78-89 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 564-574). Vgl. auch S. 707 Anm. 4 und art. 40c (S. 735). 8 Am 15. Dezember 1433. Vgl. S. 440 Anm. 2. 9 Diese vier päpstlichen Gesandten waren die 35 Erzbischöfe Johannes von Tarent und Andreas von Colossä, Bischof Bertrand von Maguelone und der Uditore Antonio di S. Vito. Sie waren am 14. August 1432 nach Basel gekommen (vgl. RTA. 10, 309 Anm. 4). Sie entledigten sich ihrer Auf- 40 träge am 21. und 23. August (nicht am 22. und 26. August, wie Hefele angibt), und zwar an jenem Tage der Erzbischof von Colossä in der Rede „Maximam mihi dicendi fiduciam“ (gedr. Mansi 29, 468-481), an diesem der Erzbischof von Tarent in 45 der Rede „Humanissimam et sanctissimam“ (gedr. Mansi 29, 482-492). Segovia teilt die beiden Reden nicht mit, sondern verweist lib. 3 cap. 31 (a. a. O. 2, 226) auf die Antwort des Konzils „Cogi- tanti“ vom 3. September 1432 (vgl. oben S. 677 50 Anm. 4), in der der Tenor der Reden enthalten
Strana 741
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 741 1441 concilium, non ut emendarent, sed errata defenderent, increpaturi patres, quod mox sue pretense non paruissent dissolucioni, ex litteris quoque ejus per Ebredunensem archiepi- scopum Romanorum regi destinatis 1. ad secundam item requisicionem sessionis 8. 2 alios destinavit oratores 3 varias secum facultates, immo verius difficultates ac involuciones 5 afferentes. sed et ipse tempore medio in suo generali consistorio litteras dedit pretense adhesionis 4 cujusdam minime acceptate, synodali responsione a incipiente „Speravit hac- tenus“5 palam faciente illam non esse vere adhesionis formam. ad terciam ‘ denique tanquam pro satisfactione instancia maxima facta est Romanorum imperatoris ex parte, ut a processu supersederetur usque ad 30 dies 7, quo termino sperabatur eum in con- 10 cilio, prout fecits, personaliter compariturum. coram quo et deputatis concilii presentata est forma altera pretense adhesionis sue2, per quam non satisfecisse synodali processui ostensum extitit publica disputacione 1°. et quantumb distaret proposito ejus, prout requirebatur, concilio adherere velle, si ab eo emanassent, plus quam aperte monstrant littere incipientes "Deus novit" 11, exclamante illarum in eis auctore nominato prius esse, 15 ut non solum pontificatum vel partem ejus sed animam ab eo tollerent c, quam faceret ab eo requisitam declaracionem 12. sed tandem assenciente Romanorum imperatore ambassia- toribusque principum ac eciam communitatis Venetorum in concilio constitutis concepta est et in publica decretata sessione 13 clausulis forcioribus roborata forma sue adhesionis faciende, habens in se tria ex illis quatuor, que fieri consueverunt per delatos in judicio 20 fidei, quando ecclesia illos admittit, assercionem utique veritatis, super qua agebatur. siquidem expresse quatuor confessus est 14, super quibus processus pendebat: primo per suam pretensam dissolucionem seu translacionem a Basilea in Bononiam sanctam synodum Basiliensem dissolutam seu translatam non fuisse, ab inicio vero suo legittime semper fuisse ac esse d continuatam prosecucionemque habuisse et habere debere suamque disso- 25 lucionem, quam irritam et inanem declaravit, non obstare, se quoque adherere concilio, quando professus est, quod ipsum pure simpliciter et cum effectu ac omni devocione et favore prosequeretur et intendebat prosequi. secundo autem loco revocavit bullas suas duas 15, in quibus contrarium dicebatur, et alias quascumque et, quid per eum aut suo nomine in prejudicium aut derogacionem concilii Basiliensis seue contra ejus auctori- so tatem factum et attemptatum seu fuerat assertum, cassans et revocans irritans et an- nullans talesque fuisse et esse declarans, prefatas quoque litteras incipientes „Deus novit" März 28 a) R responsio. b) em. ; BWE quam. c) em.; BWR tolli. d) om. BWR. e) W sed. ist. Man vergleiche auch Conc. Basiliense 2, 198 ff., Hefele 7, 484ff. und Valois a. a. O. 1, 178ff. 351 Am 26. Juni 1432. Vgl. RTA. 10 nr. 269. Vgl. S. 735 Anm. 6. Bf. Christoforus von Cervia, die Abte Ludwig von S. Giustina in Padua und Niccolò Tudeschi von S. Maria de Moniacis in der Diözese Monreale, 40 und der Protonotar Juan de Mella. Sie waren am 5. März 1433 nach Basel gekommen. Vgl. RTA. 10, 628ff. und Valois 1, 219ff. 4 Vgl. S. 735 Anm. 11. 5 Vom 16. Juni 1433. Vgl. S. 677 Anm. 8. Vgl. S. 706 Anm. 10. 45 6 Vgl. Segovia lib. 5 cap. 30 (a. a. O. 2, 440 bis 442); Conc. Basiliense 2, 477 ff.; RTA. 11, 13-14 und ebenda nrr. 23-28. Sigmund war am 11. Oktober 1433 nach Basel 50 gekommen. Vgl. RTA. 11, 6-7; auch Conc. Basi- liense 2, 501 Z. 9 ff. und 5, 64 Z. 14ff. Deutsche Reichstags-Akten XV. 9 Vgl. S. 736 Anm. 2. 10 Vgl. darüber die S. 736 Anm. 4 angeführten Stellen und RTA. 11, 20 ff. 11 Vgl. S. 736 Anm. 1. 12 Das Zitat ist ungenau. Eugen sagt in der Bulle „Deus novit": absit igitur a nobis, absit, ut talem declaracionem faciamus et quod talia gesta comprobemus. prius est enim, ut non solum ponti- ficatum vel partem ejus sed animam tollant, quam fidem catholicam nobis auferant. 13 In der 14. Session vom 7. November 1433. Vgl. S. 644 Anm. 9 und RTA. 11, 20-22. 14 Zum folgenden vergleiche man außer dem eben erwähnten Dekret der 14. Session auch die S. 735 Anm. 10 angeführte Bulle Eugens IV. vom 15. De- zember 1433. 15 Vgl. S. 735 Anm. 9. 94
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 741 1441 concilium, non ut emendarent, sed errata defenderent, increpaturi patres, quod mox sue pretense non paruissent dissolucioni, ex litteris quoque ejus per Ebredunensem archiepi- scopum Romanorum regi destinatis 1. ad secundam item requisicionem sessionis 8. 2 alios destinavit oratores 3 varias secum facultates, immo verius difficultates ac involuciones 5 afferentes. sed et ipse tempore medio in suo generali consistorio litteras dedit pretense adhesionis 4 cujusdam minime acceptate, synodali responsione a incipiente „Speravit hac- tenus“5 palam faciente illam non esse vere adhesionis formam. ad terciam ‘ denique tanquam pro satisfactione instancia maxima facta est Romanorum imperatoris ex parte, ut a processu supersederetur usque ad 30 dies 7, quo termino sperabatur eum in con- 10 cilio, prout fecits, personaliter compariturum. coram quo et deputatis concilii presentata est forma altera pretense adhesionis sue2, per quam non satisfecisse synodali processui ostensum extitit publica disputacione 1°. et quantumb distaret proposito ejus, prout requirebatur, concilio adherere velle, si ab eo emanassent, plus quam aperte monstrant littere incipientes "Deus novit" 11, exclamante illarum in eis auctore nominato prius esse, 15 ut non solum pontificatum vel partem ejus sed animam ab eo tollerent c, quam faceret ab eo requisitam declaracionem 12. sed tandem assenciente Romanorum imperatore ambassia- toribusque principum ac eciam communitatis Venetorum in concilio constitutis concepta est et in publica decretata sessione 13 clausulis forcioribus roborata forma sue adhesionis faciende, habens in se tria ex illis quatuor, que fieri consueverunt per delatos in judicio 20 fidei, quando ecclesia illos admittit, assercionem utique veritatis, super qua agebatur. siquidem expresse quatuor confessus est 14, super quibus processus pendebat: primo per suam pretensam dissolucionem seu translacionem a Basilea in Bononiam sanctam synodum Basiliensem dissolutam seu translatam non fuisse, ab inicio vero suo legittime semper fuisse ac esse d continuatam prosecucionemque habuisse et habere debere suamque disso- 25 lucionem, quam irritam et inanem declaravit, non obstare, se quoque adherere concilio, quando professus est, quod ipsum pure simpliciter et cum effectu ac omni devocione et favore prosequeretur et intendebat prosequi. secundo autem loco revocavit bullas suas duas 15, in quibus contrarium dicebatur, et alias quascumque et, quid per eum aut suo nomine in prejudicium aut derogacionem concilii Basiliensis seue contra ejus auctori- so tatem factum et attemptatum seu fuerat assertum, cassans et revocans irritans et an- nullans talesque fuisse et esse declarans, prefatas quoque litteras incipientes „Deus novit" März 28 a) R responsio. b) em. ; BWE quam. c) em.; BWR tolli. d) om. BWR. e) W sed. ist. Man vergleiche auch Conc. Basiliense 2, 198 ff., Hefele 7, 484ff. und Valois a. a. O. 1, 178ff. 351 Am 26. Juni 1432. Vgl. RTA. 10 nr. 269. Vgl. S. 735 Anm. 6. Bf. Christoforus von Cervia, die Abte Ludwig von S. Giustina in Padua und Niccolò Tudeschi von S. Maria de Moniacis in der Diözese Monreale, 40 und der Protonotar Juan de Mella. Sie waren am 5. März 1433 nach Basel gekommen. Vgl. RTA. 10, 628ff. und Valois 1, 219ff. 4 Vgl. S. 735 Anm. 11. 5 Vom 16. Juni 1433. Vgl. S. 677 Anm. 8. Vgl. S. 706 Anm. 10. 45 6 Vgl. Segovia lib. 5 cap. 30 (a. a. O. 2, 440 bis 442); Conc. Basiliense 2, 477 ff.; RTA. 11, 13-14 und ebenda nrr. 23-28. Sigmund war am 11. Oktober 1433 nach Basel 50 gekommen. Vgl. RTA. 11, 6-7; auch Conc. Basi- liense 2, 501 Z. 9 ff. und 5, 64 Z. 14ff. Deutsche Reichstags-Akten XV. 9 Vgl. S. 736 Anm. 2. 10 Vgl. darüber die S. 736 Anm. 4 angeführten Stellen und RTA. 11, 20 ff. 11 Vgl. S. 736 Anm. 1. 12 Das Zitat ist ungenau. Eugen sagt in der Bulle „Deus novit": absit igitur a nobis, absit, ut talem declaracionem faciamus et quod talia gesta comprobemus. prius est enim, ut non solum ponti- ficatum vel partem ejus sed animam tollant, quam fidem catholicam nobis auferant. 13 In der 14. Session vom 7. November 1433. Vgl. S. 644 Anm. 9 und RTA. 11, 20-22. 14 Zum folgenden vergleiche man außer dem eben erwähnten Dekret der 14. Session auch die S. 735 Anm. 10 angeführte Bulle Eugens IV. vom 15. De- zember 1433. 15 Vgl. S. 735 Anm. 9. 94
Strana 742
742 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1434 Juli quam plures asserciones auctoritati generalium conciliorum contrarias continentes, prout ex ipsarum tenore patet et specificata fuere in magna disputacione magni Juliani de magna a ecclesie auctoritate facta 1 coram magno Sigismundo Romanorum imperatore, ista 2 aliisque duabus b de verbo ad verbum insertis. revocavit preterea quoscumque pro- cessus factos contra supposita concilii et adherencium eidem necnon omnia gesta et facta in prejudicium eorundem, eis non legittime citatis nec legittime defensis, super quo standum esset judicio concilii ipsius. tercio autem pollicitus est desistere realiter et cum effectu a novitatibus et gravaminibus seu prejudiciis inferendis ipsi concilio vel suppositis ejus et adherentibus. quartum vero non videtur intervenisse, videlicet impo- sicio e alicujus penitencieà, quam implere deberet concilii mandato, prout reis in ju- 10 dicio fidei consuevit imponi, siquidem Sigismundo imperatore interveniente et pro ipso Eugenio supplicante eciam per deputaciones agebatur° modo pacis in ecclesia com- ponende et non severitate prosequendi rigoris. sed nec imposicio penitencie est de sub- stancia judicii fidei, quoniam, quemadmodum, postquam imposita est penitencia, judicis arbitrio remitti potest, ita et non imponi. nec enim Bohemis imposita fuit, quando rece- 15 perunt ecclesie unitatem et pacem semet ipsos subicientes judicio concilii. revocavit itaque errores in prima dissolucione commissos non in ea, qua voluit f, sed in forma oblata sibi judicialiter concilii auctoritate, forma ipsa aliisque multis in processu con- tentis, prout constat ex commemoratis sessionibus et epistolis, specialiter „Cogitanti“ 3 et „Speravit" 4, ostendentibus manifeste, quod principaliter processus ille fiebat super 20 materia fidei. quod haudubie nec minus intendebatur ex parte ipsius Eugenii, expresse id demonstrantibus oratorum suorum proposicionibus coram concilio factis, litteris quoque ejus exhibitis et facultatibus 5 oratoribus remittere et abolere posse patribus in concilio congregatis omnia crimina, eciamsi essent errores aut hereses. sed et post adhesionem per litteras suas 6 concilio mense julii 7 anno 34 presentatas metipse, tanquam de judicio 25 fidei actum fuisset, dicit cessisse concilio decreto ejus annuens et professus. quod eciam verbum revocacionis significat, inter ipsam protestacionemque ea sistente differencia, ut hec condicionaliter et de futuris, illa vero pure fiat et de preteritis, utraque fieri con- sueta in materia fidei. fuit namque per ipsum Eugenium facta revocacio 8 pure et sim- pliciter, requisitum ad hec per judicem suum et facta coram eo, de litteris suis conti- 30 nentibus doctrinam adversantem dictis veritatibus fidei et ultra hec de contentis in aliis litteris et de omni eo, quod per eum ac suo nomine assertum fuisset contra auctoritatem et in prejudicium concilii Basiliensis. revocare autem quemquam omnes suas asserciones veritatibus fidei repugnantes, manifestum est ad judicium super causa fidei pertinere. [46] Veritate 5 igitur secunde h synodalis conclusionis, ut premittitur, exposita tercia s5 sequitur conclusio: veritatibus predictis repugnans hujus sacri concilii Basiliensis pretensa i dissolucio seu translacio per Eugenium modernum citatum super facto re- formacionis attemptata de plenitudine potestatis, ut asserit, casu quo contra ipsum aut aliquem de suis presidentibus procederetur, inexcusabilem in fide continet erro- 5 1441 März 28 a) W magni. b) R duobus. c) em. ; BWR imposicionem. d) ist in B am Rande nachgetragen. e) B add. de. 40 f) W volunt. g) BWR haben kein Alinea. h) ist in W korrigiert für sancte. i) om. W. 1 Am 16. Oktober 1433. Segovia berichtet über die Disputation in lib. 6 cap. 10-17 (a. a. O. 2, 475�496); cap. 14 enthält die oben angezogenen Ausführungen Cesarinis über die Bulle „Deus novit". Vgl. auch S. 679 Anm. 6. Man erwartet istis gemäß S. 741 Z. 31. Dem Redner schwebt bulla vor. Vgl. S. 677 Anm. 4. Vgl. S. 677 Anm. 8. 5 Vgl. die Bulle „Ad insinuandum“ vom 1. Ja- nuar 1434 (gedr. Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 633-634). 6 Vgl. die S. 707 Anm. 2 erwähnte Bulle 45 „Existimaret forsitan" vom 23. Juni 1434. Am 23. Juli. Vgl. Conc. Basiliense 3, 154 Z. 12-15 und 5, 96 Z. 30 bis 97 Z. 4. 8 In der S. 735 Anm. 10 erwähnten Bulle. 50
742 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1434 Juli quam plures asserciones auctoritati generalium conciliorum contrarias continentes, prout ex ipsarum tenore patet et specificata fuere in magna disputacione magni Juliani de magna a ecclesie auctoritate facta 1 coram magno Sigismundo Romanorum imperatore, ista 2 aliisque duabus b de verbo ad verbum insertis. revocavit preterea quoscumque pro- cessus factos contra supposita concilii et adherencium eidem necnon omnia gesta et facta in prejudicium eorundem, eis non legittime citatis nec legittime defensis, super quo standum esset judicio concilii ipsius. tercio autem pollicitus est desistere realiter et cum effectu a novitatibus et gravaminibus seu prejudiciis inferendis ipsi concilio vel suppositis ejus et adherentibus. quartum vero non videtur intervenisse, videlicet impo- sicio e alicujus penitencieà, quam implere deberet concilii mandato, prout reis in ju- 10 dicio fidei consuevit imponi, siquidem Sigismundo imperatore interveniente et pro ipso Eugenio supplicante eciam per deputaciones agebatur° modo pacis in ecclesia com- ponende et non severitate prosequendi rigoris. sed nec imposicio penitencie est de sub- stancia judicii fidei, quoniam, quemadmodum, postquam imposita est penitencia, judicis arbitrio remitti potest, ita et non imponi. nec enim Bohemis imposita fuit, quando rece- 15 perunt ecclesie unitatem et pacem semet ipsos subicientes judicio concilii. revocavit itaque errores in prima dissolucione commissos non in ea, qua voluit f, sed in forma oblata sibi judicialiter concilii auctoritate, forma ipsa aliisque multis in processu con- tentis, prout constat ex commemoratis sessionibus et epistolis, specialiter „Cogitanti“ 3 et „Speravit" 4, ostendentibus manifeste, quod principaliter processus ille fiebat super 20 materia fidei. quod haudubie nec minus intendebatur ex parte ipsius Eugenii, expresse id demonstrantibus oratorum suorum proposicionibus coram concilio factis, litteris quoque ejus exhibitis et facultatibus 5 oratoribus remittere et abolere posse patribus in concilio congregatis omnia crimina, eciamsi essent errores aut hereses. sed et post adhesionem per litteras suas 6 concilio mense julii 7 anno 34 presentatas metipse, tanquam de judicio 25 fidei actum fuisset, dicit cessisse concilio decreto ejus annuens et professus. quod eciam verbum revocacionis significat, inter ipsam protestacionemque ea sistente differencia, ut hec condicionaliter et de futuris, illa vero pure fiat et de preteritis, utraque fieri con- sueta in materia fidei. fuit namque per ipsum Eugenium facta revocacio 8 pure et sim- pliciter, requisitum ad hec per judicem suum et facta coram eo, de litteris suis conti- 30 nentibus doctrinam adversantem dictis veritatibus fidei et ultra hec de contentis in aliis litteris et de omni eo, quod per eum ac suo nomine assertum fuisset contra auctoritatem et in prejudicium concilii Basiliensis. revocare autem quemquam omnes suas asserciones veritatibus fidei repugnantes, manifestum est ad judicium super causa fidei pertinere. [46] Veritate 5 igitur secunde h synodalis conclusionis, ut premittitur, exposita tercia s5 sequitur conclusio: veritatibus predictis repugnans hujus sacri concilii Basiliensis pretensa i dissolucio seu translacio per Eugenium modernum citatum super facto re- formacionis attemptata de plenitudine potestatis, ut asserit, casu quo contra ipsum aut aliquem de suis presidentibus procederetur, inexcusabilem in fide continet erro- 5 1441 März 28 a) W magni. b) R duobus. c) em. ; BWR imposicionem. d) ist in B am Rande nachgetragen. e) B add. de. 40 f) W volunt. g) BWR haben kein Alinea. h) ist in W korrigiert für sancte. i) om. W. 1 Am 16. Oktober 1433. Segovia berichtet über die Disputation in lib. 6 cap. 10-17 (a. a. O. 2, 475�496); cap. 14 enthält die oben angezogenen Ausführungen Cesarinis über die Bulle „Deus novit". Vgl. auch S. 679 Anm. 6. Man erwartet istis gemäß S. 741 Z. 31. Dem Redner schwebt bulla vor. Vgl. S. 677 Anm. 4. Vgl. S. 677 Anm. 8. 5 Vgl. die Bulle „Ad insinuandum“ vom 1. Ja- nuar 1434 (gedr. Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 633-634). 6 Vgl. die S. 707 Anm. 2 erwähnte Bulle 45 „Existimaret forsitan" vom 23. Juni 1434. Am 23. Juli. Vgl. Conc. Basiliense 3, 154 Z. 12-15 und 5, 96 Z. 30 bis 97 Z. 4. 8 In der S. 735 Anm. 10 erwähnten Bulle. 50
Strana 743
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 743 rem. hoc autem videtur constare racione majoris noticie, exempli perniciosi magis, con- fessione quoque ipsius Eugenii et primi excrescencia erroris. [46"] evangelica namque et apostolica doctrina manifeste affirmant inexcusabile dici peccatum, quod post plene habitam noticiam committitur, salvatore profitente de Judeis: „si non venissem et locutus 5 eis non fuissem, peccatum non haberent; nunc autem excusacionem non habent de pec- cato suo.“ 1 alio item loco: „ille servus, qui agnovit voluntatem domini sui et non fecit secundum voluntatem ejus, plagis vapulabit multis; qui autem non cognovit et fecit digna plagis, vapulabit paucis; omni autem, cui multum datum est, multum queretur ab eo, et cui commendaverunt multum, plus petent ab eo."2 apostolus quoque de philosophis 10 testatur 3 eos inexcusabiles esse, qui, cum cognovissent deum, non sicut deum glorificave- runt. hereticum preterea post primam et secundam correctionem monet 4 vitandum esse, quia subversus " est et deliquit, proprio judicio condempnatus. [46b] certum est autem primam dissolucionem a secunda distare, tanquam primo et postea minus et magis esse cognitam veritatem. nam quamvis secunda predictarum veritatum ex prima, sicut ex- 15 positum fuit5, necessaria et evidenti racione dependeat, non tamen per Constanciense concilium, sicut et prima, expresse in eisdem terminis fuerat determinata. quia tamen post dissolucionem primam non semel sed bis tercio et sepe declarata fuerat, ut patet ex sessionibus 2. 6, 3. 7, 8. s, 11.2, 12. 1°, epistolis quoque incipientibus „Zelus domus dei" 11, „Cogitanti" 12 et „Speravit" 13, ex responsionibus denique suis datis oratoribus dis- 20 putacionibusque habitis cum ipsis 14, ita ut noticia ejus non solum tunc pape Eugenio sed in Christiana religione constaret, post tam habundantem igitur noticiam veritatis hujus pro veritate catholice fidei in ecclesia jam reputate, quod secundo absque ejus consensu dissolvere temptavit concilium Basiliense, quia prima dissolucio continebat errorem fidei revocabilem, utique et secunda inexcusabilem. [46 ] racione deinde 25 exempli perniciosi magis. dictante namque determinacione concilii Constanciensis 15, quod papa obedire tenetur concilio generali in d pertinentibus ad fidem et reformacionem ecclesie, quod papa Eugenius in eisdem litteris 15 confessus, Basiliense concilium generale e esse et ad dicta opera congregatum, auctoritative et imperiose dicat 17 se dissolvere illud, quod est interimere judicem suum, cui obedire tenetur, quam sit res perniciosi exempli, s0 exiguo sermone explicari non potest. auctoritative inquam, quia dicit id facere de pleni- tudine apostolice potestatis, censuris fulminatis ecclesiasticis interdicti excommunicacionis privacionis et inhabilitacionis adversus quoscumque, eciam cardinales patriarchas etc.; imperiose denique, quoniam precipit, ut in eo concilio post tempus ab eo prefixum nulli exerceantur actus conciliares, prefigitque terminum 30 dierum, infra quem negocia fidei 35 pertractari valeant cum Bohemis. attenta quocirca repetita per eum assercione, quod id legittime fecerit, evidenter constat dissolucionem ipsam inexcusabilem in fide errorem continere. [46 d] tercio preterea constat ex notoria sua confessione. notissimum quidem est, post suam f primam dissolucionem Eugenium adhesisse 18. aut ergo adhesio illa fuit, 1441 Márz 28 40 a) W submersus. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) W denique. d) W impertinentibus statt in pertinen- tibus. e) R stelll um esse generale. f) W stellt um primam suam. 45 Joh. 15, 22. Luc. 12, 47-48. Vgl. Röm. 1, 20-21. Vgl. Titus 3, 10-11. Vgl. art. 30 (S. 721). Vgl. S. 215 Anm. 5. Vgl. S. 740 Anm. 2. Vgl. S. 735 Anm. 6. Vgl. S. 444 Anm. 3. 50 10 Vgl. S. 706 Anm. 10. 11 Vgl. S. 705 Anm. 5. 12 Vgl. S. 677 Anm. 4. 13 Vgl. S. 677 Anm. 8. 14 Vgl. z. B. die S. 742 Anm. 1 erwähnte Dis- putation. 15 Vgl. das S. 211 Anm. 1 angeführte Dekret der 5. Session. 16 D. i. die S. 735 Anm. 10 erwähnte Bulle. 17 In der S. 231 Anm. 3 angeführten Bulle vom 18. September 1437. 18 Vgl. die S. 735 Anm. 10 und 11 angeführten Bullen. 94*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 743 rem. hoc autem videtur constare racione majoris noticie, exempli perniciosi magis, con- fessione quoque ipsius Eugenii et primi excrescencia erroris. [46"] evangelica namque et apostolica doctrina manifeste affirmant inexcusabile dici peccatum, quod post plene habitam noticiam committitur, salvatore profitente de Judeis: „si non venissem et locutus 5 eis non fuissem, peccatum non haberent; nunc autem excusacionem non habent de pec- cato suo.“ 1 alio item loco: „ille servus, qui agnovit voluntatem domini sui et non fecit secundum voluntatem ejus, plagis vapulabit multis; qui autem non cognovit et fecit digna plagis, vapulabit paucis; omni autem, cui multum datum est, multum queretur ab eo, et cui commendaverunt multum, plus petent ab eo."2 apostolus quoque de philosophis 10 testatur 3 eos inexcusabiles esse, qui, cum cognovissent deum, non sicut deum glorificave- runt. hereticum preterea post primam et secundam correctionem monet 4 vitandum esse, quia subversus " est et deliquit, proprio judicio condempnatus. [46b] certum est autem primam dissolucionem a secunda distare, tanquam primo et postea minus et magis esse cognitam veritatem. nam quamvis secunda predictarum veritatum ex prima, sicut ex- 15 positum fuit5, necessaria et evidenti racione dependeat, non tamen per Constanciense concilium, sicut et prima, expresse in eisdem terminis fuerat determinata. quia tamen post dissolucionem primam non semel sed bis tercio et sepe declarata fuerat, ut patet ex sessionibus 2. 6, 3. 7, 8. s, 11.2, 12. 1°, epistolis quoque incipientibus „Zelus domus dei" 11, „Cogitanti" 12 et „Speravit" 13, ex responsionibus denique suis datis oratoribus dis- 20 putacionibusque habitis cum ipsis 14, ita ut noticia ejus non solum tunc pape Eugenio sed in Christiana religione constaret, post tam habundantem igitur noticiam veritatis hujus pro veritate catholice fidei in ecclesia jam reputate, quod secundo absque ejus consensu dissolvere temptavit concilium Basiliense, quia prima dissolucio continebat errorem fidei revocabilem, utique et secunda inexcusabilem. [46 ] racione deinde 25 exempli perniciosi magis. dictante namque determinacione concilii Constanciensis 15, quod papa obedire tenetur concilio generali in d pertinentibus ad fidem et reformacionem ecclesie, quod papa Eugenius in eisdem litteris 15 confessus, Basiliense concilium generale e esse et ad dicta opera congregatum, auctoritative et imperiose dicat 17 se dissolvere illud, quod est interimere judicem suum, cui obedire tenetur, quam sit res perniciosi exempli, s0 exiguo sermone explicari non potest. auctoritative inquam, quia dicit id facere de pleni- tudine apostolice potestatis, censuris fulminatis ecclesiasticis interdicti excommunicacionis privacionis et inhabilitacionis adversus quoscumque, eciam cardinales patriarchas etc.; imperiose denique, quoniam precipit, ut in eo concilio post tempus ab eo prefixum nulli exerceantur actus conciliares, prefigitque terminum 30 dierum, infra quem negocia fidei 35 pertractari valeant cum Bohemis. attenta quocirca repetita per eum assercione, quod id legittime fecerit, evidenter constat dissolucionem ipsam inexcusabilem in fide errorem continere. [46 d] tercio preterea constat ex notoria sua confessione. notissimum quidem est, post suam f primam dissolucionem Eugenium adhesisse 18. aut ergo adhesio illa fuit, 1441 Márz 28 40 a) W submersus. b) ist in W am Rande nachgetragen. c) W denique. d) W impertinentibus statt in pertinen- tibus. e) R stelll um esse generale. f) W stellt um primam suam. 45 Joh. 15, 22. Luc. 12, 47-48. Vgl. Röm. 1, 20-21. Vgl. Titus 3, 10-11. Vgl. art. 30 (S. 721). Vgl. S. 215 Anm. 5. Vgl. S. 740 Anm. 2. Vgl. S. 735 Anm. 6. Vgl. S. 444 Anm. 3. 50 10 Vgl. S. 706 Anm. 10. 11 Vgl. S. 705 Anm. 5. 12 Vgl. S. 677 Anm. 4. 13 Vgl. S. 677 Anm. 8. 14 Vgl. z. B. die S. 742 Anm. 1 erwähnte Dis- putation. 15 Vgl. das S. 211 Anm. 1 angeführte Dekret der 5. Session. 16 D. i. die S. 735 Anm. 10 erwähnte Bulle. 17 In der S. 231 Anm. 3 angeführten Bulle vom 18. September 1437. 18 Vgl. die S. 735 Anm. 10 und 11 angeführten Bullen. 94*
Strana 744
744 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quia concilium adhesit illi, vel quia ille concilio. non utique primum. nam concilium, quamvis sepe requisitum, ut revocaret decreta et alia, que dicebantur a gesta in prejudicium apostolice sedis, nunquam id fecit, sed ipse Eugenius revocavit litteras suas et alia que- cumque per eum aut nomine suo facta et asserta in prejudicium concilii suppositorum adherenciumque eidem et in derogacionem auctoritatis eorum. quiab igitur concilio ad- hesit revocatis erroribus, prout illi jussum fuit, in sua dissolucione contentis, aut illa adhesio vera fuit ejus parte prout verbo ita et corde confitentis veritatem, quam con- cilium affirmabat et universa ecclesia cum eo, et tunc, quia recidivavit, que prius revo- caverat affirmans, jam igitur inexcusabilis est error ejus (etenim quia „novissimus est pejor priore" 1); si autem dicatur, quamvis sermone dixerit, ut processum evaderet, non tamen corde adhesit, responsio profecto ista omni indigna est audicione, non mediocrem causam prestans, ut fideles Christiani vix aut nunquam credant litteris pape, quando ad litteras bulla plumbea roboratas suoque et cardinalium subscriptas nominibus, datas ge- nerali concilio consulente quinimmo toto interveniente conatu Romanorum imperatore et ambasiatoribus principum, post illarum multa cum laude ejus factam publicacionem ad 15 plures annos respondeat° non esse verum, quod in illis continebatur non ambiguis certe sed claris verbis. et rursus quis audire volet, quamvis revocaverit, tamen quod semper credidit se ipsum fovere veritatem, concilium autem et omnes sibi adherentes errorem? siquidem dicere consequens est, cum omnes Christi fideles tunc crediderint concilium manutenere veritatem, videntes Eugenium revocasse errores illi repugnantes, quod igitur 20 tota erravit ecclesia et ipse solus veritatem tenebat. at vero quia hoc nec ipse vel alius quicumque dicturus est, ecclesie dei errorem impositurus, necesse igitur est fateri adhe- sionem illam tunc ideo veram fuisse, quia veritatem confessus est, quam manutenebat concilium, revocatis per eum suis erroribus. cum igitur in sua dissolucione secunda iidem errores et alii eciam graviores contineantur, sid illa continebat errorem in fide, 25 quem revocari oportuit, igitur secunda continet errorem fidei inexcusabilem, velut reedi- ficans injuste, que prius juste destruxit, quomodo Petrum, qui cibis Judaicis utebatur et una cum concilio Jerosolimitano consenserat, quinimmo id fieri docuerat, legalia Moysi servanda non esse per gentiles, Paulus redarguit dicens „si ea, que destruxi, iterum reedifico, me ipsum prevaricatorem constituo" 2. et tamen Petrus nedum fuerat so monitus, ut contrarium dicte veritati reputaret errorem, quomodo Eugenius monitus fuerat' ac jussus sentencia synodali. propter quod palam fit, si deliquit velut subversus et proprio judicio condempnatus, qui per quatuor publicas sessiones 4, ut revocaret disso- lucionem illam primam errores in fide continentem, fuerat tam notorie et instantissime monitus. [46e] continet insuper dissolucio secunda errorem fidei inexcusabilem, quoniam 35 errorem, in quem reincidit, excusare nititur per errores multos fidei inexcusabiles magis, sicut Adam, ut excusaret esum ligni vetiti, allegavit causam mulierem sibi dedisse 5, sed in sentencia audivit illum esse errorem inexcusabilem, plus quam prohibentis dei audire voluisse mulieris vocem suadentis, siquidem fecerat sciens, quia teste apostolo 6 non seductus ut mulier, ita de Saule contigit peccatum excusante suum; Samuele namque 40 propheta testante7 pre sacrificio obediencia est melior. id ipsum quoque legitur de multis aliis per graviores errores sua peccata excusantibus e. excusat autem Eugenius secundam dissolucionem dicens ordinacionem synodalem de electione locorum 8 pro con- cilio ex justis et racionabilibus causis gratam habere non potuisse, sed auctore deo illi 10 144) Márs 28 a) cm. ; BWR dicebant. b) cm. ; BWR si pro quia. c) em. ; BWE si respondeat. d) W sed. e) R excusantes. 45 3 4 Matth. 27, 64. Gal. 2, 18. Vgl. die S. 457 Anm. 2 erwähnten Dekrete. Vgl. art. 44. 5 6 8 Vgl. Gen. cap. 3. Vgl. 1. Tim. 2, 14. 1. Kön. 15, 22. Vgl. S. 697 Anm. 1.
744 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quia concilium adhesit illi, vel quia ille concilio. non utique primum. nam concilium, quamvis sepe requisitum, ut revocaret decreta et alia, que dicebantur a gesta in prejudicium apostolice sedis, nunquam id fecit, sed ipse Eugenius revocavit litteras suas et alia que- cumque per eum aut nomine suo facta et asserta in prejudicium concilii suppositorum adherenciumque eidem et in derogacionem auctoritatis eorum. quiab igitur concilio ad- hesit revocatis erroribus, prout illi jussum fuit, in sua dissolucione contentis, aut illa adhesio vera fuit ejus parte prout verbo ita et corde confitentis veritatem, quam con- cilium affirmabat et universa ecclesia cum eo, et tunc, quia recidivavit, que prius revo- caverat affirmans, jam igitur inexcusabilis est error ejus (etenim quia „novissimus est pejor priore" 1); si autem dicatur, quamvis sermone dixerit, ut processum evaderet, non tamen corde adhesit, responsio profecto ista omni indigna est audicione, non mediocrem causam prestans, ut fideles Christiani vix aut nunquam credant litteris pape, quando ad litteras bulla plumbea roboratas suoque et cardinalium subscriptas nominibus, datas ge- nerali concilio consulente quinimmo toto interveniente conatu Romanorum imperatore et ambasiatoribus principum, post illarum multa cum laude ejus factam publicacionem ad 15 plures annos respondeat° non esse verum, quod in illis continebatur non ambiguis certe sed claris verbis. et rursus quis audire volet, quamvis revocaverit, tamen quod semper credidit se ipsum fovere veritatem, concilium autem et omnes sibi adherentes errorem? siquidem dicere consequens est, cum omnes Christi fideles tunc crediderint concilium manutenere veritatem, videntes Eugenium revocasse errores illi repugnantes, quod igitur 20 tota erravit ecclesia et ipse solus veritatem tenebat. at vero quia hoc nec ipse vel alius quicumque dicturus est, ecclesie dei errorem impositurus, necesse igitur est fateri adhe- sionem illam tunc ideo veram fuisse, quia veritatem confessus est, quam manutenebat concilium, revocatis per eum suis erroribus. cum igitur in sua dissolucione secunda iidem errores et alii eciam graviores contineantur, sid illa continebat errorem in fide, 25 quem revocari oportuit, igitur secunda continet errorem fidei inexcusabilem, velut reedi- ficans injuste, que prius juste destruxit, quomodo Petrum, qui cibis Judaicis utebatur et una cum concilio Jerosolimitano consenserat, quinimmo id fieri docuerat, legalia Moysi servanda non esse per gentiles, Paulus redarguit dicens „si ea, que destruxi, iterum reedifico, me ipsum prevaricatorem constituo" 2. et tamen Petrus nedum fuerat so monitus, ut contrarium dicte veritati reputaret errorem, quomodo Eugenius monitus fuerat' ac jussus sentencia synodali. propter quod palam fit, si deliquit velut subversus et proprio judicio condempnatus, qui per quatuor publicas sessiones 4, ut revocaret disso- lucionem illam primam errores in fide continentem, fuerat tam notorie et instantissime monitus. [46e] continet insuper dissolucio secunda errorem fidei inexcusabilem, quoniam 35 errorem, in quem reincidit, excusare nititur per errores multos fidei inexcusabiles magis, sicut Adam, ut excusaret esum ligni vetiti, allegavit causam mulierem sibi dedisse 5, sed in sentencia audivit illum esse errorem inexcusabilem, plus quam prohibentis dei audire voluisse mulieris vocem suadentis, siquidem fecerat sciens, quia teste apostolo 6 non seductus ut mulier, ita de Saule contigit peccatum excusante suum; Samuele namque 40 propheta testante7 pre sacrificio obediencia est melior. id ipsum quoque legitur de multis aliis per graviores errores sua peccata excusantibus e. excusat autem Eugenius secundam dissolucionem dicens ordinacionem synodalem de electione locorum 8 pro con- cilio ex justis et racionabilibus causis gratam habere non potuisse, sed auctore deo illi 10 144) Márs 28 a) cm. ; BWR dicebant. b) cm. ; BWR si pro quia. c) em. ; BWE si respondeat. d) W sed. e) R excusantes. 45 3 4 Matth. 27, 64. Gal. 2, 18. Vgl. die S. 457 Anm. 2 erwähnten Dekrete. Vgl. art. 44. 5 6 8 Vgl. Gen. cap. 3. Vgl. 1. Tim. 2, 14. 1. Kön. 15, 22. Vgl. S. 697 Anm. 1.
Strana 745
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 745 1441 obviasse. permittente quippe, sed nunquam auctore deo quis obviat precepto seu ordi- nacioni, quam adimplere tenetur. quia igitur dictante veritate catholice fidei summus pontifex obedire tenetur ordinacioni concilii generalis, haudubio inexcusabilis error fidei est affirmare, quod illi obviavit deo auctore. ut enim Crisostomus 1 inquit, „nescit divina 5 justicia patrocinium dare criminibus, ut imponatur auctorem esse deum peccati, quod ipse prohibuit", dicit preterea conclusionem parcialem legatorum suorum circa loci electionem 2 fuisse canonicam et legittimam illamque approbasse in suo generali consistorio. premissa autem superius 3 raciocinacione apparuit, quam sit inexcusabilis error iste, con- trarium expresse divino naturalique jure dictante. affirmat denique concilium dissolvisse 10 seu transtulisse justis racionabilibus necessariis a et urgentibus causis specificatis ab eo, ne justicia de se fieret notorie multis criminibus diffamato, vocato ad purgacionem seu faciendam excusacionem, item ne procederetur contra presidentem suum super crimine falsi ab eo jam confesso 1. cum igitur dissolucio ipsa multiplex gravissimumque fuerit peccatum, dicere illam fecisse juste et legittime, ut justicia non fieret, evidenter apparet, 15 quam sit inexcusabilis error fidei fecisse peccatum juste, ut justicia locum non haberet. nullum equidem peccatum justificabile est, eciamsi boni respectu fieri dicatur, quia non interest, quo animo fiat, quod fecisse viciosum est, cum non sit vicio adunandab virtus. et que peccata esse constat, quis dicet causis bonis facienda esse vel peccata non esse vel, quod est absurdius, justa peccata esse, nisi qui res humanas moresque et leges 20 conatur subvertere, ut dicatur recte posse fieri nec impune tantum verum eciam gloriose, ut in eo non timeatur supplicium, sed speretur et premium? notissima quippe est apostolica sentencia dampnacionem justam esse in dicentes „faciamus mala, ut eveniant bona“ 5. quid igitur de faciente malum, ut non eveniat bonum? continet demum in- excusabilem errorem fidei, quoniam, ut censeretur valida sua dissolucio secunda, voluit 25 derogatum esse quibuscumque declaracionibus eciam in materia fidei per generalia con- cilia factis obstantibus illi, velut justum sit derogari veritati fidei, ut dissolucio ipsa, que multiplex erat peccatum, justificetur. primam namque dissolucionem dicebat se fecisse propter bonum, quia propter Grecorum unionem Bononie pertractandam. quia tamen continebat errorem fidei, oportuit revocari. quam igitur inexcusabilem errorem fidei so continet secunda ex injusta causa facta et cum derogacione veritatum catholice fidei! hoc enim voluisse, apparet evidenter ex prima bissessione Ferrariensi 6 expresse de sessione 8. Basiliensis concilii mencionem faciente, secunda quoque illam primam approbante 7. insuper cum sciret ambassiatores regni Bohemie in concilio pariter constitutos dispu- tacionibusque d super materia fidei cum ipsis concilium intendere, asserits, quod absque 35 maxima dei offensa non poterat amplius tollerare, ut concilium celebraretur, eciam super ipsa materia fidei cum illis pertractando conciliariter, sed per 30 dies dumtaxat in ipsa civitate Basiliensi cum eis poterat pertractari. et quod gravat non exigue, quia dicit" omnibus sane mentis id ipsum constare sive eos non ignorare. [46/] quia igitur se- cunda dissolucio facta est post habitam noticiam veritatis pleniorem estque supra primam 40 exempli perniciosi, obviat rursus confessioni publice ipsius Eugenii de sua adhesione, includit eciam primos per eum revocatos errores graviores alios superadiciens disso- März 28 a) om. W. b) Wadjuvanda. c) W fuisse. d) W om. que. 1 Die Stelle findet sich nicht wörtlich, aber dem Sinne nach in der Schrift De fato et providentia, 45 oratio III (Migne, Patrologia Graeca 50, 759); vgl. auch die Oratio adhortatoria ad Stagirium ascetam a daemonio vexatum lib. 1 cap. 5 (ebenda 47, 435-436). 2 Vgl. S. 231 Anm. 2. Vgl. artt. 17-21 (S. 698-704). 3 50 “ Vgl. S. 690 Z. 9 ff.; auch Wolkan, Der Brief- wechsel des Eneas Silvius Piccolomini II (Wien 1912) S. 196-198. 5 Vgl. Röm. 3, 8. 6 Vgl. S. 693 Anm. 4. Vgl. S. 221 Anm. 5. In der S. 231 Anm. 3 erwähnten Bulle. Vgl. ebenda. 9
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 745 1441 obviasse. permittente quippe, sed nunquam auctore deo quis obviat precepto seu ordi- nacioni, quam adimplere tenetur. quia igitur dictante veritate catholice fidei summus pontifex obedire tenetur ordinacioni concilii generalis, haudubio inexcusabilis error fidei est affirmare, quod illi obviavit deo auctore. ut enim Crisostomus 1 inquit, „nescit divina 5 justicia patrocinium dare criminibus, ut imponatur auctorem esse deum peccati, quod ipse prohibuit", dicit preterea conclusionem parcialem legatorum suorum circa loci electionem 2 fuisse canonicam et legittimam illamque approbasse in suo generali consistorio. premissa autem superius 3 raciocinacione apparuit, quam sit inexcusabilis error iste, con- trarium expresse divino naturalique jure dictante. affirmat denique concilium dissolvisse 10 seu transtulisse justis racionabilibus necessariis a et urgentibus causis specificatis ab eo, ne justicia de se fieret notorie multis criminibus diffamato, vocato ad purgacionem seu faciendam excusacionem, item ne procederetur contra presidentem suum super crimine falsi ab eo jam confesso 1. cum igitur dissolucio ipsa multiplex gravissimumque fuerit peccatum, dicere illam fecisse juste et legittime, ut justicia non fieret, evidenter apparet, 15 quam sit inexcusabilis error fidei fecisse peccatum juste, ut justicia locum non haberet. nullum equidem peccatum justificabile est, eciamsi boni respectu fieri dicatur, quia non interest, quo animo fiat, quod fecisse viciosum est, cum non sit vicio adunandab virtus. et que peccata esse constat, quis dicet causis bonis facienda esse vel peccata non esse vel, quod est absurdius, justa peccata esse, nisi qui res humanas moresque et leges 20 conatur subvertere, ut dicatur recte posse fieri nec impune tantum verum eciam gloriose, ut in eo non timeatur supplicium, sed speretur et premium? notissima quippe est apostolica sentencia dampnacionem justam esse in dicentes „faciamus mala, ut eveniant bona“ 5. quid igitur de faciente malum, ut non eveniat bonum? continet demum in- excusabilem errorem fidei, quoniam, ut censeretur valida sua dissolucio secunda, voluit 25 derogatum esse quibuscumque declaracionibus eciam in materia fidei per generalia con- cilia factis obstantibus illi, velut justum sit derogari veritati fidei, ut dissolucio ipsa, que multiplex erat peccatum, justificetur. primam namque dissolucionem dicebat se fecisse propter bonum, quia propter Grecorum unionem Bononie pertractandam. quia tamen continebat errorem fidei, oportuit revocari. quam igitur inexcusabilem errorem fidei so continet secunda ex injusta causa facta et cum derogacione veritatum catholice fidei! hoc enim voluisse, apparet evidenter ex prima bissessione Ferrariensi 6 expresse de sessione 8. Basiliensis concilii mencionem faciente, secunda quoque illam primam approbante 7. insuper cum sciret ambassiatores regni Bohemie in concilio pariter constitutos dispu- tacionibusque d super materia fidei cum ipsis concilium intendere, asserits, quod absque 35 maxima dei offensa non poterat amplius tollerare, ut concilium celebraretur, eciam super ipsa materia fidei cum illis pertractando conciliariter, sed per 30 dies dumtaxat in ipsa civitate Basiliensi cum eis poterat pertractari. et quod gravat non exigue, quia dicit" omnibus sane mentis id ipsum constare sive eos non ignorare. [46/] quia igitur se- cunda dissolucio facta est post habitam noticiam veritatis pleniorem estque supra primam 40 exempli perniciosi, obviat rursus confessioni publice ipsius Eugenii de sua adhesione, includit eciam primos per eum revocatos errores graviores alios superadiciens disso- März 28 a) om. W. b) Wadjuvanda. c) W fuisse. d) W om. que. 1 Die Stelle findet sich nicht wörtlich, aber dem Sinne nach in der Schrift De fato et providentia, 45 oratio III (Migne, Patrologia Graeca 50, 759); vgl. auch die Oratio adhortatoria ad Stagirium ascetam a daemonio vexatum lib. 1 cap. 5 (ebenda 47, 435-436). 2 Vgl. S. 231 Anm. 2. Vgl. artt. 17-21 (S. 698-704). 3 50 “ Vgl. S. 690 Z. 9 ff.; auch Wolkan, Der Brief- wechsel des Eneas Silvius Piccolomini II (Wien 1912) S. 196-198. 5 Vgl. Röm. 3, 8. 6 Vgl. S. 693 Anm. 4. Vgl. S. 221 Anm. 5. In der S. 231 Anm. 3 erwähnten Bulle. Vgl. ebenda. 9
Strana 746
746 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 lucionemque ipsam multipharie justificat ex injustis causis, manifeste jam apparere potest, quod, prout notat tercia synodalis conclusio, inexcusabilem continet fidei errorem. [47] Quartaa autem synodalis conclusio est: veritatibus duabus predictis repugnans hujus sacri concilii b Basiliensis iterata dissolucio seu translacio pretensa ipsum modernum Eugenium dissolventem seu transferentem in revocatos errores probat iterum esse prolapsum. conclusio ista duo presupponit, unum affirmat et alterum infert. [47a] presupponit, quod prima notificavit conclusio, dissolucionem primo attemptatam plures in se continere errores et, quod secunda monstravit, Eugenium illos revocasse. [475] quod autem affirmat, dissolucionem secundam repugnare duabus sepedictis veritatibus, diffinientibus videlicet, quod papa obedire tenetur concilio generali 10 et quod absque suo consensu dissolvere illud auctoritative non potest, manifeste sola facti narracione repugnanciam hujusmodi apertissime ostendente, quando id plus quam evi- dentissime constat: quod Basiliense concilium commemoratis multis criminibus, de quibus erat notorie diffamatus, citavit 1 Eugenium, ut infra 60 e dies per se vel alium in concilio compareret ad allegandum pro sui excusacione aut defensione, quecumque vellet; quod 15 Eugenius infra dictos 60 d dies in generali consistorio fecit translacionem concilii a Basilea in Ferrariam 2, si contra eum in aliquo procederetur aut aliquem cardinalium vel presi- dencium suorum; quod habita de hoc noticia concilium notificans eidem non recte sentire de auctoritate ecclesie, commemorans revocacionem factam prime dissolucionis, mandavit3 Eugenio dissolucionem secundam infra quatuor menses revocare debere; quod infra dictos 20 quatuor menses Eugenius destinavit semel et pluries litteras 4 ad principes et prelatos Christiane religionis dictam dissolucionem intimantes et vocantes ad suum conventiculum Ferrariense utque suos oratores et alios subditos retraherente a concilio Basiliensi, fecit- que declaracionem 5 purificatas fuisse condiciones contentas in litteris sue dissolucionis, actu erigens et celebrari faciens conventiculum Ferrariense, permanente Basiliensi concilio. 25 omnia hec notorie constant ex 26. et 29. sessionibus, dissolucionis et aliarum tenore litte- rarum Eugenii primeque bissessionis Ferrariensis 6, locis jam superius designatis ?. [47 ] ex quibus perspicue constat quarta particula f conclusionis hujus illativa, ipsam dissolucionem secundam predictis duabus fidei veritatibus repugnare primo utique secundo et tercio in- juste repugnancie generibus in prima conclusione comimemoratis 8. etenim quando vocatus so ad concilium venire noluit, sed illud dissolvit, manifesta est repugnancia ejus per in- obedienciam et contravencionem multipharie culpam patribus concilii Basiliensis im- ponentis et se ipsum justificantis extreme ita, ut dixerit?, quod deo auctore obviavit synodali ordinacioni, cui obedire tenebatur, quodque sine maxima dei offensa celebracionem concilii amplius dissimulare non poterat, quod tamen in eisdem litteris confitebatur fuisse s5 manereque congregatum ad extirpacionem heresum pacemque in Christiano populo pro- curandam et reformacionem ecclesie. manifesta quoque est repugnancia ejus per legem contrariam, non unam tantum sed plures, graviores quidem quam tempore dissolucionis prime, repugnanciam hanc expresse continentibus litteris dissolucionis mandantibus car- dinalibus patriarchis archiepiscopis etc. transferre se ad Ferrariensem congregacionem 40 utque Basilee non exercerentur amplius actus conciliares. demonstrant rursus mencionate littere vocacionis et retractionis per eum ubilibet destinate 1°. postrema vero repugnancia 5 a) BWR haben kein Alinea. b) om. BWR. c) R 40. d) R 40. e) em.; BWR retraheret. 1) W parcella. 1 In der 26. Session vom 31. Juli 1437. Vgl. S. 105 Anm. 3. Am 18. September 1437. Vgl. S. 231, Anm. 3. 3 In dem Dekret „Compaciens“ der 29. Session vom 12. Oktober 1437. Vgl. S. 457 Anm. 2. Am 31. Dezember 1437. Vgl. RTA. 13 nr. 112 und Segovia lib. 12 cap. 46 (a. a. O. 2, 1144). Vgl. S. 690 Anm. 4. Vgl. S. 693 Anm. 4. Vgl. oben Z. 14ff. Vgl. artt 36�36d (S. 732-733). In der schon erwähnten Bulle vom 18. Sep- tember 1437. Vgl. auch art. 46 e. 10 Vgl. Anm. 4. 45 50
746 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 lucionemque ipsam multipharie justificat ex injustis causis, manifeste jam apparere potest, quod, prout notat tercia synodalis conclusio, inexcusabilem continet fidei errorem. [47] Quartaa autem synodalis conclusio est: veritatibus duabus predictis repugnans hujus sacri concilii b Basiliensis iterata dissolucio seu translacio pretensa ipsum modernum Eugenium dissolventem seu transferentem in revocatos errores probat iterum esse prolapsum. conclusio ista duo presupponit, unum affirmat et alterum infert. [47a] presupponit, quod prima notificavit conclusio, dissolucionem primo attemptatam plures in se continere errores et, quod secunda monstravit, Eugenium illos revocasse. [475] quod autem affirmat, dissolucionem secundam repugnare duabus sepedictis veritatibus, diffinientibus videlicet, quod papa obedire tenetur concilio generali 10 et quod absque suo consensu dissolvere illud auctoritative non potest, manifeste sola facti narracione repugnanciam hujusmodi apertissime ostendente, quando id plus quam evi- dentissime constat: quod Basiliense concilium commemoratis multis criminibus, de quibus erat notorie diffamatus, citavit 1 Eugenium, ut infra 60 e dies per se vel alium in concilio compareret ad allegandum pro sui excusacione aut defensione, quecumque vellet; quod 15 Eugenius infra dictos 60 d dies in generali consistorio fecit translacionem concilii a Basilea in Ferrariam 2, si contra eum in aliquo procederetur aut aliquem cardinalium vel presi- dencium suorum; quod habita de hoc noticia concilium notificans eidem non recte sentire de auctoritate ecclesie, commemorans revocacionem factam prime dissolucionis, mandavit3 Eugenio dissolucionem secundam infra quatuor menses revocare debere; quod infra dictos 20 quatuor menses Eugenius destinavit semel et pluries litteras 4 ad principes et prelatos Christiane religionis dictam dissolucionem intimantes et vocantes ad suum conventiculum Ferrariense utque suos oratores et alios subditos retraherente a concilio Basiliensi, fecit- que declaracionem 5 purificatas fuisse condiciones contentas in litteris sue dissolucionis, actu erigens et celebrari faciens conventiculum Ferrariense, permanente Basiliensi concilio. 25 omnia hec notorie constant ex 26. et 29. sessionibus, dissolucionis et aliarum tenore litte- rarum Eugenii primeque bissessionis Ferrariensis 6, locis jam superius designatis ?. [47 ] ex quibus perspicue constat quarta particula f conclusionis hujus illativa, ipsam dissolucionem secundam predictis duabus fidei veritatibus repugnare primo utique secundo et tercio in- juste repugnancie generibus in prima conclusione comimemoratis 8. etenim quando vocatus so ad concilium venire noluit, sed illud dissolvit, manifesta est repugnancia ejus per in- obedienciam et contravencionem multipharie culpam patribus concilii Basiliensis im- ponentis et se ipsum justificantis extreme ita, ut dixerit?, quod deo auctore obviavit synodali ordinacioni, cui obedire tenebatur, quodque sine maxima dei offensa celebracionem concilii amplius dissimulare non poterat, quod tamen in eisdem litteris confitebatur fuisse s5 manereque congregatum ad extirpacionem heresum pacemque in Christiano populo pro- curandam et reformacionem ecclesie. manifesta quoque est repugnancia ejus per legem contrariam, non unam tantum sed plures, graviores quidem quam tempore dissolucionis prime, repugnanciam hanc expresse continentibus litteris dissolucionis mandantibus car- dinalibus patriarchis archiepiscopis etc. transferre se ad Ferrariensem congregacionem 40 utque Basilee non exercerentur amplius actus conciliares. demonstrant rursus mencionate littere vocacionis et retractionis per eum ubilibet destinate 1°. postrema vero repugnancia 5 a) BWR haben kein Alinea. b) om. BWR. c) R 40. d) R 40. e) em.; BWR retraheret. 1) W parcella. 1 In der 26. Session vom 31. Juli 1437. Vgl. S. 105 Anm. 3. Am 18. September 1437. Vgl. S. 231, Anm. 3. 3 In dem Dekret „Compaciens“ der 29. Session vom 12. Oktober 1437. Vgl. S. 457 Anm. 2. Am 31. Dezember 1437. Vgl. RTA. 13 nr. 112 und Segovia lib. 12 cap. 46 (a. a. O. 2, 1144). Vgl. S. 690 Anm. 4. Vgl. S. 693 Anm. 4. Vgl. oben Z. 14ff. Vgl. artt 36�36d (S. 732-733). In der schon erwähnten Bulle vom 18. Sep- tember 1437. Vgl. auch art. 46 e. 10 Vgl. Anm. 4. 45 50
Strana 747
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 747 per asserciones multiplices dictis veritatibus fidei ac eciam aliis multis scripture sacre repugnantes constat per exposita in conclusione tercia 1. et quidem si in prima dissolucione dictis fidei veritatibus contravenit, negando nomen dignitatem auctoritatem et potestatem concilii Basiliensis, affirmando decreta ejus irrita esse et inania, revocando eciam per se 5 et annullando, precipiendo quoque in virtute obediencie, quod ei placuit, patribus ipsis conciliariter congregatis, evidentissimum utique est, quod per secundam dissolucionem apercius contravenit nedum tacite sed expresse per multas asserciones contentas in primis aliisque litteris ejus dictis fidei veritatibus apertissime repugnantes. non minus vero id constat ex prima bissessione Ferrariensi 2 in multis passibus ejus, secunda quoque illam 10 approbante 3. atqui patet ex litteris pro execucione hujus destinatis ad prelatos et prin- cipes, qualem extimacionem de sancta Basiliensi synodo haberet, significantibus, quande in illis eam vocat „iniquorum a perfidam synagogam"4, in litteris vero regi Francie directis 5 „conventiculum", „scelerum omnium et scandalorum sentinam reprobatam et sentenciis apostolicis dampnatam", in litteris quoque ad ducem Britannie " decreta de 15 reformacione ecclesie per eum acceptata affirmans „corruptelas esse omni humano et divino juri adversas". 1441 Márz 28 [XII. Parcella duodecima: ad manifestacionem conclusionis quinte exponuntur duodecim modi pertinacie.] [48] Veritate b dictarum quatuor conclusionum exposita ostendente, per primam et 20 secundam dissoluciones ab eo factas Eugenium aperte repugnasse dictisc duabus veri- tatibus fidei per Constanciense et Basiliense concilia declaratis, ex quibus constitit eum non recte, immo d erronee sapere circa catholicam fidem, cum autem fuerit condempnatus tanquam hereticus et ad completam racionem heresis non satis est errare in intellectu, sed quod assit pertinacia in voluntate, de pertinacia ejus, sicut et materia gravior, ita et 25 exponenda plenius, quinta sequitur synodalis conclusio: veritatibus duabus pre- dictis repugnans iterata dissolucio seu translacio et ipsius Eugenii post ejus monicionem synodalem, ut ipsam dissolucionem seu translacionem pretensam, ut premittitur, factam revocaret, declaratamque contumaciam in eademe longa permanencia apertaque sua re- bellio et alterius congregacionis sub nomine concilii generalis in vim dicte pretense 3o dissolucionis seu translacionis erectio hoc sacro Basiliensi durante concilio sunt de ejus- dem Eugenii pertinacia evidencia testimonia, que clamore accusatoris non indigent. ad manifestacionem autem conclusionis hujus declarandum se offert: quid pertinacia dicatur; quot sunt modi ejus; deque attribucione! illorum erroribus olim Eugenii; et quomodo complectantur per quatuor testimonia in conclusione ista comme- s5 morata. [49] pertinax interpretante Ysidoro 7 dicitur impudenter tenens quasi im- pertinens. juriste autem quidam dicunt, unde id habeatur ex divino jure, pretereuntes, quod sit durus, constans, incorrigibilis vel obstinatus. atqui significacio nominis eujus- 40 a) W in quorum. b) in BWR beginnt hier cap. 22 mit der Uberschrift Duodecima et ultima parcella racione declarata pertinacie enumerat 12 modos illius et quomodo comprehenduntur in quatuor specificatis per con- cilium clamore accusatoris non indigentibus; exposita vero concludens de obediencia requirit, Arelatensi car- dinali superaddente [vgl. nr. 357 art. 12]. c) ist in W am Rande nachgetragen. d) W sed. e) BR eodem, 1) Warbitracione. 45 1 Vgl. S. 742-746. 2 Vgl. S. 693 Anm. 4. 3 Vgl. S. 221 Anm. 5. 4 So in einem Breve an Mf. Wilhelm von Hach- berg vom 19. Februar 1438 (gedr. RTA. 13 nr. 118). 5 In dem Schreiben „Consolati sumus“ vom 31. Mai 1439 (gedr. Raynald, Annales ecclesiastici 50 ad annum 1439 cap. 24; vgl. die Inhaltsangabe bei Segovia lib. 15 cap. 16, a. a. O. 3, 330, und dazu Conc. Basiliense 6, 566 Z. 25-27). 8 In einem Schreiben vom 25. Mai 1439. Vgl. die Inhattsangabe bei Segovia lib. 15 cap. 16 (a. a. O. 3, 329-330), ferner Conc. Basiliense 6, 566 Z. 25-27. Vgl. Etymologiarum lib. 10 unter „pertinax“ (Migne, Patrologia Latina 82, 390).
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 747 per asserciones multiplices dictis veritatibus fidei ac eciam aliis multis scripture sacre repugnantes constat per exposita in conclusione tercia 1. et quidem si in prima dissolucione dictis fidei veritatibus contravenit, negando nomen dignitatem auctoritatem et potestatem concilii Basiliensis, affirmando decreta ejus irrita esse et inania, revocando eciam per se 5 et annullando, precipiendo quoque in virtute obediencie, quod ei placuit, patribus ipsis conciliariter congregatis, evidentissimum utique est, quod per secundam dissolucionem apercius contravenit nedum tacite sed expresse per multas asserciones contentas in primis aliisque litteris ejus dictis fidei veritatibus apertissime repugnantes. non minus vero id constat ex prima bissessione Ferrariensi 2 in multis passibus ejus, secunda quoque illam 10 approbante 3. atqui patet ex litteris pro execucione hujus destinatis ad prelatos et prin- cipes, qualem extimacionem de sancta Basiliensi synodo haberet, significantibus, quande in illis eam vocat „iniquorum a perfidam synagogam"4, in litteris vero regi Francie directis 5 „conventiculum", „scelerum omnium et scandalorum sentinam reprobatam et sentenciis apostolicis dampnatam", in litteris quoque ad ducem Britannie " decreta de 15 reformacione ecclesie per eum acceptata affirmans „corruptelas esse omni humano et divino juri adversas". 1441 Márz 28 [XII. Parcella duodecima: ad manifestacionem conclusionis quinte exponuntur duodecim modi pertinacie.] [48] Veritate b dictarum quatuor conclusionum exposita ostendente, per primam et 20 secundam dissoluciones ab eo factas Eugenium aperte repugnasse dictisc duabus veri- tatibus fidei per Constanciense et Basiliense concilia declaratis, ex quibus constitit eum non recte, immo d erronee sapere circa catholicam fidem, cum autem fuerit condempnatus tanquam hereticus et ad completam racionem heresis non satis est errare in intellectu, sed quod assit pertinacia in voluntate, de pertinacia ejus, sicut et materia gravior, ita et 25 exponenda plenius, quinta sequitur synodalis conclusio: veritatibus duabus pre- dictis repugnans iterata dissolucio seu translacio et ipsius Eugenii post ejus monicionem synodalem, ut ipsam dissolucionem seu translacionem pretensam, ut premittitur, factam revocaret, declaratamque contumaciam in eademe longa permanencia apertaque sua re- bellio et alterius congregacionis sub nomine concilii generalis in vim dicte pretense 3o dissolucionis seu translacionis erectio hoc sacro Basiliensi durante concilio sunt de ejus- dem Eugenii pertinacia evidencia testimonia, que clamore accusatoris non indigent. ad manifestacionem autem conclusionis hujus declarandum se offert: quid pertinacia dicatur; quot sunt modi ejus; deque attribucione! illorum erroribus olim Eugenii; et quomodo complectantur per quatuor testimonia in conclusione ista comme- s5 morata. [49] pertinax interpretante Ysidoro 7 dicitur impudenter tenens quasi im- pertinens. juriste autem quidam dicunt, unde id habeatur ex divino jure, pretereuntes, quod sit durus, constans, incorrigibilis vel obstinatus. atqui significacio nominis eujus- 40 a) W in quorum. b) in BWR beginnt hier cap. 22 mit der Uberschrift Duodecima et ultima parcella racione declarata pertinacie enumerat 12 modos illius et quomodo comprehenduntur in quatuor specificatis per con- cilium clamore accusatoris non indigentibus; exposita vero concludens de obediencia requirit, Arelatensi car- dinali superaddente [vgl. nr. 357 art. 12]. c) ist in W am Rande nachgetragen. d) W sed. e) BR eodem, 1) Warbitracione. 45 1 Vgl. S. 742-746. 2 Vgl. S. 693 Anm. 4. 3 Vgl. S. 221 Anm. 5. 4 So in einem Breve an Mf. Wilhelm von Hach- berg vom 19. Februar 1438 (gedr. RTA. 13 nr. 118). 5 In dem Schreiben „Consolati sumus“ vom 31. Mai 1439 (gedr. Raynald, Annales ecclesiastici 50 ad annum 1439 cap. 24; vgl. die Inhaltsangabe bei Segovia lib. 15 cap. 16, a. a. O. 3, 330, und dazu Conc. Basiliense 6, 566 Z. 25-27). 8 In einem Schreiben vom 25. Mai 1439. Vgl. die Inhattsangabe bei Segovia lib. 15 cap. 16 (a. a. O. 3, 329-330), ferner Conc. Basiliense 6, 566 Z. 25-27. Vgl. Etymologiarum lib. 10 unter „pertinax“ (Migne, Patrologia Latina 82, 390).
Strana 748
748 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quam quoniam ex primo vel digniore auctore habere videtur principaliter auctoritatem, materia vero, ad quam trahitur nomen pertinax, materia est fidei, cujus fundamentum est sermo divinus, propterea maxime attendendum est, quomodo in scriptura sacra hoc nomen accipiatur. pertinax quippe idem est, quod a pertenax, id est valde tenax (e mutata in i decoris gracia, quomodo in aliis vocabulis fit persepe). tenax autem similiaque nomina, ut verax, mendax, incrementum firmati habitus denotancia, quia dicitur firme tenens sicut terra aliqua, quia firmiter seu dure adheret, tenax vocatur, addito „per“, quod „valde" significat. pertinax igitur dicetur valde dure et firmiter tenens. et quoniam, ut dicit Ysidorus, pertinax est tenens impudenter (quod nomen non virtuti sed vicio attribuitur), intelligendum est hoc eidem competere racione objecti, pertinace distante 10 per hoc a perseverante. nam sicut perseverans firmus et invariabilis permanet in virtute, quam debet tenere, evangelicam inspiciens doctrinam „qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit" 1, sic pertinax firmus et invariabilis permanet in errore, quem tenetur dimittere, imitatus in hoc diabolum primi auctorem erroris, qui mendax fuit ab inicio et pater mendacii, in quo permanet semper, teste Johanne evangelista 2. quoniam ab inicio 15 diabolus peccat, itaque valde firmiter peccatum tenet, quoniam nunquam ab eo desistit, sed ab inicio continue in peccato manet, quocirca pertinacissimus dici potest. quia vero imitanturb eum, qui sunt ex parte ejus, hinc igitur, qui valdec firmus manet in errore suo, pertinax dicitur. primusque notificator rei hujus, priusquam auctores aliarum florerent scienciarum, divinus est sermo. siquidem in scriptura sacra hic terminus invenitur, ubi 20 Jacob patriarcha de Symeon et Levi filiis suis dixit „maledictus furor eorum, quia per- tinax, et indignacio, quia dura“ 3. fuerunt d namque valde firmiter retinentes furorem, quando flecti non potuerant, eciamsi illi, adversus quos se ulcisci volebant, fecerunt, quod pecierant, ut conjungerentur populo dei, carnem sui prepucii circumcidentes, malueruntque ulcionem capere quam tam ingentem multitudinem agregatam esse divino 25 cultui seque terram illam habitare in pace et quiete. alio rursus loco, quamvis non sub eodem vocabulo, idem significatur, quando scriptura 1 vocat contumacem et protervum filium audire contempnentem monita patris et matris necnon et imperium, eciame ab eis cohercitus. Paulus 5 autem manifestius describit, vocans talem subversum, tanquam delinquat proprio judicio condempnatus, qui post primam et secundam correpcionem ad- so huc valde firmiter et tenaciter permanet in suo errore. hujus vero racionem reddens alibi testatur hunc „inflatum sensu carnis sue, non tenentem caput, ex quo totum corpus per nexum et conjunctionem subministratur et constructum crescit in augmentum dei" siquidem tam inflatus est sensu proprii judicii, ut in animo ejus sistente illa inflacione f, quam non vult deponere, nullus aditus pateat s cuivis doctrine seu informacioni. secun- 35 dum igitur testimonia hec, ut quis pertinax dicatur, precedere debet instructio benigna et salutaris, quomodo pater et mater consueverunt filium instruere et monere i, preceptum quoque, ut ab errore desinat. et quia dicit „cohercitus", significat eciam correctionem duram. ex parte vero illius eciam requiritur, quod audire contempnat tanquam inflatus proprio sensu. quando igitur plena doctrina quis informatus est de veritate, non tam 40 imperiose et auctoritative, sed doctrinaliter et cum modestia (sic enim Paulus docet7 corripiendos esse eos k, qui1 veritati resistunt, ac eciam ipse exemplo fuit, cum ait Corintheis „non quia dominamur fidei vestrem“s, aliique rursus apostoli corripuerunt 5 1441 Märe 26 a) I qui. b) BW imitatur. c) W vade. d) Wet fuerunt. e) om. R. f) Rinflacionem. g) Rpatrat. h) om. W. i) W movere, k) om. W. 1) Rom. qui — exemplo fuit. m) W nostre. 45 Matth. 10, 22; 24, 13. Vgl. Joh. 8, 44. Gen. 49, 7. Deuteron. 21, 18 und 20. 5 6 Titus 3, 10-11. Сol. 2, 18-19. 2. Tim. 2, 25. 2. Cor. 1, 23.
748 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. quam quoniam ex primo vel digniore auctore habere videtur principaliter auctoritatem, materia vero, ad quam trahitur nomen pertinax, materia est fidei, cujus fundamentum est sermo divinus, propterea maxime attendendum est, quomodo in scriptura sacra hoc nomen accipiatur. pertinax quippe idem est, quod a pertenax, id est valde tenax (e mutata in i decoris gracia, quomodo in aliis vocabulis fit persepe). tenax autem similiaque nomina, ut verax, mendax, incrementum firmati habitus denotancia, quia dicitur firme tenens sicut terra aliqua, quia firmiter seu dure adheret, tenax vocatur, addito „per“, quod „valde" significat. pertinax igitur dicetur valde dure et firmiter tenens. et quoniam, ut dicit Ysidorus, pertinax est tenens impudenter (quod nomen non virtuti sed vicio attribuitur), intelligendum est hoc eidem competere racione objecti, pertinace distante 10 per hoc a perseverante. nam sicut perseverans firmus et invariabilis permanet in virtute, quam debet tenere, evangelicam inspiciens doctrinam „qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit" 1, sic pertinax firmus et invariabilis permanet in errore, quem tenetur dimittere, imitatus in hoc diabolum primi auctorem erroris, qui mendax fuit ab inicio et pater mendacii, in quo permanet semper, teste Johanne evangelista 2. quoniam ab inicio 15 diabolus peccat, itaque valde firmiter peccatum tenet, quoniam nunquam ab eo desistit, sed ab inicio continue in peccato manet, quocirca pertinacissimus dici potest. quia vero imitanturb eum, qui sunt ex parte ejus, hinc igitur, qui valdec firmus manet in errore suo, pertinax dicitur. primusque notificator rei hujus, priusquam auctores aliarum florerent scienciarum, divinus est sermo. siquidem in scriptura sacra hic terminus invenitur, ubi 20 Jacob patriarcha de Symeon et Levi filiis suis dixit „maledictus furor eorum, quia per- tinax, et indignacio, quia dura“ 3. fuerunt d namque valde firmiter retinentes furorem, quando flecti non potuerant, eciamsi illi, adversus quos se ulcisci volebant, fecerunt, quod pecierant, ut conjungerentur populo dei, carnem sui prepucii circumcidentes, malueruntque ulcionem capere quam tam ingentem multitudinem agregatam esse divino 25 cultui seque terram illam habitare in pace et quiete. alio rursus loco, quamvis non sub eodem vocabulo, idem significatur, quando scriptura 1 vocat contumacem et protervum filium audire contempnentem monita patris et matris necnon et imperium, eciame ab eis cohercitus. Paulus 5 autem manifestius describit, vocans talem subversum, tanquam delinquat proprio judicio condempnatus, qui post primam et secundam correpcionem ad- so huc valde firmiter et tenaciter permanet in suo errore. hujus vero racionem reddens alibi testatur hunc „inflatum sensu carnis sue, non tenentem caput, ex quo totum corpus per nexum et conjunctionem subministratur et constructum crescit in augmentum dei" siquidem tam inflatus est sensu proprii judicii, ut in animo ejus sistente illa inflacione f, quam non vult deponere, nullus aditus pateat s cuivis doctrine seu informacioni. secun- 35 dum igitur testimonia hec, ut quis pertinax dicatur, precedere debet instructio benigna et salutaris, quomodo pater et mater consueverunt filium instruere et monere i, preceptum quoque, ut ab errore desinat. et quia dicit „cohercitus", significat eciam correctionem duram. ex parte vero illius eciam requiritur, quod audire contempnat tanquam inflatus proprio sensu. quando igitur plena doctrina quis informatus est de veritate, non tam 40 imperiose et auctoritative, sed doctrinaliter et cum modestia (sic enim Paulus docet7 corripiendos esse eos k, qui1 veritati resistunt, ac eciam ipse exemplo fuit, cum ait Corintheis „non quia dominamur fidei vestrem“s, aliique rursus apostoli corripuerunt 5 1441 Märe 26 a) I qui. b) BW imitatur. c) W vade. d) Wet fuerunt. e) om. R. f) Rinflacionem. g) Rpatrat. h) om. W. i) W movere, k) om. W. 1) Rom. qui — exemplo fuit. m) W nostre. 45 Matth. 10, 22; 24, 13. Vgl. Joh. 8, 44. Gen. 49, 7. Deuteron. 21, 18 und 20. 5 6 Titus 3, 10-11. Сol. 2, 18-19. 2. Tim. 2, 25. 2. Cor. 1, 23.
Strana 749
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 749 1441 März 28 aberrantes, ut patet in eorum epistolis multipharia plenis raciocinacione, itaque „non ut dominantes in clero, sed forma facti gregis ex animo" 1): si igitur ostensa eidem palam et apertissime veritate eciam ab illis, quos ipse eligit pro habenda informacione, vel per ostensionem ad oculum scripture sacre aut determinacionis ecclesie suo errori in terminis 5 contradicentis vel raciocinacione evidentissima, quam eciam illiterati et simplices declarata significacione terminorum aperte percipiunt, facto denique precepto auctoritate judicii, ad quod pertinet hujusmodi corrigere delinquentes, si adhuc protervit a tumidus, firmans se amplius in proposito suo, talis haudubio pertinax dicitur, volens pocius credere sibi soli aut uni vel duobus, a quibus errorem accepit, quam ecclesie plenissime eum informanti 10 de veritate et precipienti, ut singularis esse non velit ab aliis catholicis, quod est scienter hereticum esse velle, sicut de itinerantibus per regionem sibi ignotam plus suo proprio judicio quam incolis terre illius volentibus credere quantum ad rectitudinem itineris (scienter quippe errant, quando, ostensa sibi unanimiter ab omnibus viab recta, illa con- tempta et sibi eligentes ignotam habent dumtaxat voluntatem pro racione, quia sic 15 volunt c facere). lepra namque tunc laborat proprii judicii, quo quis plus arbitratur cre- dendum sibi soli quam omnibus aliis, non quia racione id ostendit, sed quia vult om- nino et absque ulla racione sicut deo, qui „mentiri non potest“ 2, sibi credi. que uti- que lepra, quoniam nimis intrinsecus adheret medullis cordis, adeo hebetat et excecat intellectum, ut minime advertere attendereque possit aliorum dictis, sed proprie voluntati, 20 quomodo Augustinus in epistolis suis persepe de Donatistis exemplificat d, quod e, quando erant manifestissima superati racione, pro f ultimo responso dicebant „quod volumus, sanctum est“ 3. propter quod in libro contra Manicheos Graciano id commemorante 4 dicit: „qui in ecclesia Christi morbidum aliquid pravumque sapiunt, si correcti, ut sanum rectumque aliquid sapiant, resistunt contumaciter suaque pestifera dogmata emendare 25 nolunt, sed defensare persistunt, heretici sunt." tales utique eciam viso miraculo a proprio judicio desistere nolunt, sicut legitur de hereticis tempore beati Dominici 5 experienciaque sepissime demonstravit in persecutoribus martirum visis quam plurimis miraculis. quando etenim quis opinionem suam manutenere vult, non quia ex dictis sacre scripture vel determinacione ecclesie aut racione dicat eam constare nec affirmat eam habuisse mira- so culo aut divina revelacione, sed quia ita ipse vult tenere pro veritate in eaque fide vult mori, manifestissimum est, quod talis vult tenere proprio judicio heresim, non autem veritatem fidei ex doctrina ecclesie, que regula et g mensura est, ut quis adhereat veri- tatibus catholice fidei. ut enim. Ysidorus 6 inquit, „inde heresis Greca voce dicta est ex interpretacione electionis, quia quisque arbitrio suo ad instituenda sive suscipienda que- 35 libet ipse sibi eligit. nobis vero nichil ex nostro arbitrio inducere licet, sed nec eligere, quod aliqui de arbitrio suo induxerunt. apostolos dei habemus auctores, qui nec ipsi quidquam ex suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt, sed acceptam h a Christo discipli- nam i fideliter nacionibus affirmaverunt. itaque, eciamsi angelus de celis k aliter evan- gelizaverit, anathema vocabitur". hec ille. [50] premissa hec de racione termini 40 „pertinacia", quod significat excessivam tenacitatem voluntatis absque ulla racione, adhuc amplius innotescunt notificatis 12 modis illius, qui proprie testimonia dicuntur seu judicia proprii sensus nolentis se conformare ecclesie judicio seu aliorum Christiano- a) W potervit. b) W una. c) W voluit. d) Wexemplificant. e) em.; BWR ut. f) em.; BWR quod pro. g) om. W. h) om. BWR. i) ist in W korrigiert für discipulorum. k) R celo. 45 1 1. Petr. 5, 3. 2 Vgl. Titus 1, 2 und Hebr. 6, 18. 9 In den Briefen Augustins findet sich nirgends eine Außerung, die der oben angeführten entspräche. Man vergleiche aber die Enarratio in psalmum 50 145 cap. 9 (Migne 37, 1890). Deutsche Reichstags-Akten XV. 4 Die Stelle findet sich nicht im liber contra Manichaeos, sondern in De civitate dei lib. 18 cap. 51 (Corpus script. eccl. lat. 40, 351-352; Migne 41, 613). 5 Vgl. Acta Sanctorum mensis augusti Tom. 1 рag. 572. 6 Etymologiae lib. 8 cap. 3 (Migne 82, 296). 95
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 749 1441 März 28 aberrantes, ut patet in eorum epistolis multipharia plenis raciocinacione, itaque „non ut dominantes in clero, sed forma facti gregis ex animo" 1): si igitur ostensa eidem palam et apertissime veritate eciam ab illis, quos ipse eligit pro habenda informacione, vel per ostensionem ad oculum scripture sacre aut determinacionis ecclesie suo errori in terminis 5 contradicentis vel raciocinacione evidentissima, quam eciam illiterati et simplices declarata significacione terminorum aperte percipiunt, facto denique precepto auctoritate judicii, ad quod pertinet hujusmodi corrigere delinquentes, si adhuc protervit a tumidus, firmans se amplius in proposito suo, talis haudubio pertinax dicitur, volens pocius credere sibi soli aut uni vel duobus, a quibus errorem accepit, quam ecclesie plenissime eum informanti 10 de veritate et precipienti, ut singularis esse non velit ab aliis catholicis, quod est scienter hereticum esse velle, sicut de itinerantibus per regionem sibi ignotam plus suo proprio judicio quam incolis terre illius volentibus credere quantum ad rectitudinem itineris (scienter quippe errant, quando, ostensa sibi unanimiter ab omnibus viab recta, illa con- tempta et sibi eligentes ignotam habent dumtaxat voluntatem pro racione, quia sic 15 volunt c facere). lepra namque tunc laborat proprii judicii, quo quis plus arbitratur cre- dendum sibi soli quam omnibus aliis, non quia racione id ostendit, sed quia vult om- nino et absque ulla racione sicut deo, qui „mentiri non potest“ 2, sibi credi. que uti- que lepra, quoniam nimis intrinsecus adheret medullis cordis, adeo hebetat et excecat intellectum, ut minime advertere attendereque possit aliorum dictis, sed proprie voluntati, 20 quomodo Augustinus in epistolis suis persepe de Donatistis exemplificat d, quod e, quando erant manifestissima superati racione, pro f ultimo responso dicebant „quod volumus, sanctum est“ 3. propter quod in libro contra Manicheos Graciano id commemorante 4 dicit: „qui in ecclesia Christi morbidum aliquid pravumque sapiunt, si correcti, ut sanum rectumque aliquid sapiant, resistunt contumaciter suaque pestifera dogmata emendare 25 nolunt, sed defensare persistunt, heretici sunt." tales utique eciam viso miraculo a proprio judicio desistere nolunt, sicut legitur de hereticis tempore beati Dominici 5 experienciaque sepissime demonstravit in persecutoribus martirum visis quam plurimis miraculis. quando etenim quis opinionem suam manutenere vult, non quia ex dictis sacre scripture vel determinacione ecclesie aut racione dicat eam constare nec affirmat eam habuisse mira- so culo aut divina revelacione, sed quia ita ipse vult tenere pro veritate in eaque fide vult mori, manifestissimum est, quod talis vult tenere proprio judicio heresim, non autem veritatem fidei ex doctrina ecclesie, que regula et g mensura est, ut quis adhereat veri- tatibus catholice fidei. ut enim. Ysidorus 6 inquit, „inde heresis Greca voce dicta est ex interpretacione electionis, quia quisque arbitrio suo ad instituenda sive suscipienda que- 35 libet ipse sibi eligit. nobis vero nichil ex nostro arbitrio inducere licet, sed nec eligere, quod aliqui de arbitrio suo induxerunt. apostolos dei habemus auctores, qui nec ipsi quidquam ex suo arbitrio, quod inducerent, elegerunt, sed acceptam h a Christo discipli- nam i fideliter nacionibus affirmaverunt. itaque, eciamsi angelus de celis k aliter evan- gelizaverit, anathema vocabitur". hec ille. [50] premissa hec de racione termini 40 „pertinacia", quod significat excessivam tenacitatem voluntatis absque ulla racione, adhuc amplius innotescunt notificatis 12 modis illius, qui proprie testimonia dicuntur seu judicia proprii sensus nolentis se conformare ecclesie judicio seu aliorum Christiano- a) W potervit. b) W una. c) W voluit. d) Wexemplificant. e) em.; BWR ut. f) em.; BWR quod pro. g) om. W. h) om. BWR. i) ist in W korrigiert für discipulorum. k) R celo. 45 1 1. Petr. 5, 3. 2 Vgl. Titus 1, 2 und Hebr. 6, 18. 9 In den Briefen Augustins findet sich nirgends eine Außerung, die der oben angeführten entspräche. Man vergleiche aber die Enarratio in psalmum 50 145 cap. 9 (Migne 37, 1890). Deutsche Reichstags-Akten XV. 4 Die Stelle findet sich nicht im liber contra Manichaeos, sondern in De civitate dei lib. 18 cap. 51 (Corpus script. eccl. lat. 40, 351-352; Migne 41, 613). 5 Vgl. Acta Sanctorum mensis augusti Tom. 1 рag. 572. 6 Etymologiae lib. 8 cap. 3 (Migne 82, 296). 95
Strana 750
750 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 rum. [50 "] primus " autem et principalis modus b est, si quis fidem Christianam non esse veram dicit aut falsam dubiamve sive incertam. etenim cum fidei catholice omnes adhereant Christiani per doctrinam ecclesie habentis auctoritatem ex fide, ut, qui ecclesiam audierit, censeatur filius, audire vero nolens reputetur „ethnicus et publi- canus" 1, eo ipso, quod aliquis fidem catholicam affirmat esse non veram sed falsam aut 5 dubiam, nullatenus intendit acquiescere judicio ecclesie, que a fide catholica habet auc- toritatem docendi omnes fideles. unde semet ipsum judicat habendum tanquam ethnicum et publicanum ab aliis cunctis fidelibus. et quoniam sola fides Christiana divine veritati innititur, quicumque sectam Sarracenorum aut Judeorum profiteturd, eo ipso, quia errans et pertinax est, diffiniente Bonifacio papa VIII. 2 hereticus est censendus. [505] alter 10 pertinacie modus ex primo isto sequitur, si affirmet quis ecclesiam catholicam in pertinentibus ad fidem vel ad salutem fidelium errasse unquam errare aut e errare posse. idem namque est, quod affirmare fidem catholicam aliquando fuisse vel esse posse falsam dubiam aut incertam. etenim si ecclesia aliquando erravit, jam ergo tunc verum fuit dicere fidem, quam tenebat ecclesia, non fuisse veram. quod impossibile 15 est intelligi. nam quemadmodum illud, quod scitur, falsum esse non potest, quia nichil scitur nisi verum, ita nec id falsum esse potest, quod catholice creditur. fidei namque, que prime, hoc est divine, veritati innititur, falsum nequit subesse. ex hoc enim testi- monia dei, quoniam incompatibilia sunt errori, fallere utique aut falli deo nequeunte, credibilia facta sunt nimis, quando certissimum est ex ore dei sermonem falsum egredi 20 non posse. dato igitur, quod aliquis sponte affirmet ecclesiam errasse in fide ecclesie, vita haudubio ex fide dependente, quia juxta doctrinam apostoli et prophete „justus ex fide vivit" 3, jam igitur verum esset dicere, quod ecclesia aliquando mortua sit quodque fides catholica desiit, cum illa nisi in ecclesia catholica reperiri nequeat. ex quo im- possibilia multa et absurdissima fatenda sunt consequenter: quod ecclesia aliquando non 25 fuit catholica, sed erronea, non fidelis, sed t infidelis, non sancta, sed peccatrix, non viva, sed mortua, et per consequens quod desiit esse sponsa Christi, que esse non potest, nisi viva et fidelis. hoc autem est contra divinum testimonium, cum s de ecclesia dicit „sponsabo, te michi in sempiternum in fide justicia et judicio misericordia et miseracioni- bus“ 4. et si aliquando sponsa Christi non fuit, jam ergo neque mater, quia sicut et so sponsa propter defectum fidei, ita desiit esse mater filiorum dei, desiit adhuc esse pater deus, quia nullorum est pater, nisi quorum ecclesia est mater, in nulla alia secta aut congregacione hominum quam in ecclesia data a deo potestate filios dei fieri. ipsa quippe est legittima ejus conjunx, magno secundum apostolum 5 inter Christum et ecclesiam sistente conjugii sacramento, in quo „Christus ipse caput“, ecclesia vero dicitur ejus s5 „corpus compactum et connexum per omnem juncturam"6 vinculo fidei et caritatis. fide itaque in ecclesia non sistente jam ecclesia corpus acephalum et Christus caput sine corpore diceretur. in ecclesia denique nulla sistente fide et caritate, quia sancta dici non posset, dicere consequens est nullos fuisse aut esse tunc justos et fideles. „si namque radix sancta, et rami sancti.“ 7 unde ecclesia sancta non sistente pro eo tempore verum 40 esset dicere Christianos omnes gracia carere, absque tamen eorum demeritis, quia reti- nentes eandem fidem et caritatem, quam primo habebant, credentes articulos fidei et servantes precepta dei; sed cum viverent in fide ecclesie, pereunte fide in ipsa matre, a) ns W ist hier am Rande bemerkt Nota; die folgenden Artikel 49a-49m sind in BW am Rande mil den Ziffern 1-12 (in B teils arabisch teils römisch, in W nur arabisch) numeriert. b) W modis. c) em.; BWR habenti. 45 d) W confitetur. e) R om. aut errare. f) Wet. g) om. W. 1 Matth. 18, 17. 2 Wahrscheinlich ist c. 13 de haereticis V. 2 in VI. gemeint. Röm. 1, 17. Vgl. Hosea 2, 19. Vgl. Epheser 5, 32. Epheser 4, 15-16. Röm. 11, 16. 50
750 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 rum. [50 "] primus " autem et principalis modus b est, si quis fidem Christianam non esse veram dicit aut falsam dubiamve sive incertam. etenim cum fidei catholice omnes adhereant Christiani per doctrinam ecclesie habentis auctoritatem ex fide, ut, qui ecclesiam audierit, censeatur filius, audire vero nolens reputetur „ethnicus et publi- canus" 1, eo ipso, quod aliquis fidem catholicam affirmat esse non veram sed falsam aut 5 dubiam, nullatenus intendit acquiescere judicio ecclesie, que a fide catholica habet auc- toritatem docendi omnes fideles. unde semet ipsum judicat habendum tanquam ethnicum et publicanum ab aliis cunctis fidelibus. et quoniam sola fides Christiana divine veritati innititur, quicumque sectam Sarracenorum aut Judeorum profiteturd, eo ipso, quia errans et pertinax est, diffiniente Bonifacio papa VIII. 2 hereticus est censendus. [505] alter 10 pertinacie modus ex primo isto sequitur, si affirmet quis ecclesiam catholicam in pertinentibus ad fidem vel ad salutem fidelium errasse unquam errare aut e errare posse. idem namque est, quod affirmare fidem catholicam aliquando fuisse vel esse posse falsam dubiam aut incertam. etenim si ecclesia aliquando erravit, jam ergo tunc verum fuit dicere fidem, quam tenebat ecclesia, non fuisse veram. quod impossibile 15 est intelligi. nam quemadmodum illud, quod scitur, falsum esse non potest, quia nichil scitur nisi verum, ita nec id falsum esse potest, quod catholice creditur. fidei namque, que prime, hoc est divine, veritati innititur, falsum nequit subesse. ex hoc enim testi- monia dei, quoniam incompatibilia sunt errori, fallere utique aut falli deo nequeunte, credibilia facta sunt nimis, quando certissimum est ex ore dei sermonem falsum egredi 20 non posse. dato igitur, quod aliquis sponte affirmet ecclesiam errasse in fide ecclesie, vita haudubio ex fide dependente, quia juxta doctrinam apostoli et prophete „justus ex fide vivit" 3, jam igitur verum esset dicere, quod ecclesia aliquando mortua sit quodque fides catholica desiit, cum illa nisi in ecclesia catholica reperiri nequeat. ex quo im- possibilia multa et absurdissima fatenda sunt consequenter: quod ecclesia aliquando non 25 fuit catholica, sed erronea, non fidelis, sed t infidelis, non sancta, sed peccatrix, non viva, sed mortua, et per consequens quod desiit esse sponsa Christi, que esse non potest, nisi viva et fidelis. hoc autem est contra divinum testimonium, cum s de ecclesia dicit „sponsabo, te michi in sempiternum in fide justicia et judicio misericordia et miseracioni- bus“ 4. et si aliquando sponsa Christi non fuit, jam ergo neque mater, quia sicut et so sponsa propter defectum fidei, ita desiit esse mater filiorum dei, desiit adhuc esse pater deus, quia nullorum est pater, nisi quorum ecclesia est mater, in nulla alia secta aut congregacione hominum quam in ecclesia data a deo potestate filios dei fieri. ipsa quippe est legittima ejus conjunx, magno secundum apostolum 5 inter Christum et ecclesiam sistente conjugii sacramento, in quo „Christus ipse caput“, ecclesia vero dicitur ejus s5 „corpus compactum et connexum per omnem juncturam"6 vinculo fidei et caritatis. fide itaque in ecclesia non sistente jam ecclesia corpus acephalum et Christus caput sine corpore diceretur. in ecclesia denique nulla sistente fide et caritate, quia sancta dici non posset, dicere consequens est nullos fuisse aut esse tunc justos et fideles. „si namque radix sancta, et rami sancti.“ 7 unde ecclesia sancta non sistente pro eo tempore verum 40 esset dicere Christianos omnes gracia carere, absque tamen eorum demeritis, quia reti- nentes eandem fidem et caritatem, quam primo habebant, credentes articulos fidei et servantes precepta dei; sed cum viverent in fide ecclesie, pereunte fide in ipsa matre, a) ns W ist hier am Rande bemerkt Nota; die folgenden Artikel 49a-49m sind in BW am Rande mil den Ziffern 1-12 (in B teils arabisch teils römisch, in W nur arabisch) numeriert. b) W modis. c) em.; BWR habenti. 45 d) W confitetur. e) R om. aut errare. f) Wet. g) om. W. 1 Matth. 18, 17. 2 Wahrscheinlich ist c. 13 de haereticis V. 2 in VI. gemeint. Röm. 1, 17. Vgl. Hosea 2, 19. Vgl. Epheser 5, 32. Epheser 4, 15-16. Röm. 11, 16. 50
Strana 751
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 751 periret in filiis consequenter. adhuc predicte assercionis a absurditas ostenditur inter- rogacione, siquidem hunc affirmans errorem interrogandus est, ut tempus designet, quo ecclesia semel aberravit in fide, locum eciam aliasque facti circumstancias, circa quem preterea articulum, et si unus tantum vel plures fuerint, cumque affirmet in preteritum 5 errasse, sed non in presenti, ut explicet, quamdiu in errore perstitit et si per divinam revelacionem vel instructionem humanam informata de veritate reassumpsit fidem postea ecclesia catholica quantumque tempus jam effluxit, postquam fidem resumpsit, et quo nomine appellabatur illo in tempore, quo b in errore fuisse dicit (nec enim catholica appellaretur, si erronea vel heretica erat), in quo rursus judicio summi pontificis aut 10 generalis concilii aut cujusvis congregacionis alterius seu principis declaratum extitit dragmam fidei, quam ecclesia amiserat, invenisse 1. non licet in re tam absurdissima alios proferre sermones, quanto magis discutitur, absurditatem ejus et impossibilitatem lucidius explicantes. sed id apertissime constat assercionem hujusmodi evangelio contra- dicere expresse exaudita Christi oracione, ut fides ecclesie numquam deficeret 2, ejus quo- 15 que professione, „cum discipulis suis futurum se esse omnibus diebus usque ad consum- macionem seculi" 3 quodque „cum eis maneret in eternum spiritus veritatis" 4 „omnem veritatem docturus eos" 5, „suggesturus eciam, quecumque eis Christus dixerat“ 6. regni quippe Christi, quia „regnum est omnium seculorum" 7, angelo Marie nunciante 8 „non erit unquam finis“, palamque omnibus constat in evangelio" vocari ecclesiam et „Christi 20 regnum" et „regnum celorum". dicta insuper assercio temeraria repugnat expresse ar- ticulo fidei „Unam sanctam ecclesiam catholicam“ 1°. etenim cum non sit dies hora vel momentum, in quo non liceat Christi fidelibus simbolum fidei profiteri, quod eciam licuit ab inicio Christiane religionis, si pro aliquo tempore ecclesia erravit circa fidem vel de presenti errat aut in futurum errare potest, jam ergo pro tempore sui erroris non licuit 25 aut liceret confiteri eam unam sanctam catholicam et apostolicam. adhuc, quoniam sanctitas non solum requirit fidei veritatem sed eciam inexistenciam divine gracie, notorie constat, cum ecclesia semper sancta permaneat, quod non solum in fide sed in hiis, que ad salutem fidelium vel ad bonos mores spectant, errare non potest. iste tamen pertinacie modus secundus, quamvis tot contineat absurditates, a primo distat gradu uno, quoniam 3o pertinacia hec aliquid presupponit, per quod ad veritatem aberrans possit induci. con- fitetur enim ecclesiam et fidem catholicam et non semper sed aliquando errare potuisse; primus autem utrumque negat. nam eo ipso, quod dicit fidem catholicam non esse veram, censetur simul negare ecclesiam et fidem. quocirca illum primum modum nullus expresse affirmat reputari volens catholicus, hunc autem quam plures consideracionis re vera de- s5 fectu minime attendentes, quam includit multimodam contradictionem. oratores quippe regni Bohemie, se ipsos regnumque ipsum plus quam affirmantes catholicos esse, quod ecclesia errasset circa communionem eucharistie, affirmarunt, sed auditis quibusdam premissarum racionum tacuerunt, ut narracione 11 constat novembris anni 37. [50 ] tercius denique modus pertinacie est, quando confessus ecclesiam et fidem catholicam negat 4o veram esse assercionem illam, quam scit in ecclesia teneri pro catho- lica veritate, et quod tanquam talis ubique publice docetur et predicatur, ut si negaret 1437 1441 März.28 Nov. a) Wasserciones. b) W qui. c) em.; BWR dicunt. 45 4 5 6 Anspielung auf Luc. 15, 8-9. Vgl. Luc. 22, 32. Vgl. Matth. 28, 20. Vgl. Joh. 14, 16-17. Vgl. Joh. 16, 13. Vgl. Joh. 14, 26. Ps. 144, 13. 8 Vgl. Luc. 1, 33. o An vielen Stellen des Matthäus- und des Marcusevangeliums. 10 Vgl. S. 469 Anm. 1. 11 Vgl. Segovia lib. 12 cap. 16-26 (a. a. O. 2, 1061-1081). 95*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 751 periret in filiis consequenter. adhuc predicte assercionis a absurditas ostenditur inter- rogacione, siquidem hunc affirmans errorem interrogandus est, ut tempus designet, quo ecclesia semel aberravit in fide, locum eciam aliasque facti circumstancias, circa quem preterea articulum, et si unus tantum vel plures fuerint, cumque affirmet in preteritum 5 errasse, sed non in presenti, ut explicet, quamdiu in errore perstitit et si per divinam revelacionem vel instructionem humanam informata de veritate reassumpsit fidem postea ecclesia catholica quantumque tempus jam effluxit, postquam fidem resumpsit, et quo nomine appellabatur illo in tempore, quo b in errore fuisse dicit (nec enim catholica appellaretur, si erronea vel heretica erat), in quo rursus judicio summi pontificis aut 10 generalis concilii aut cujusvis congregacionis alterius seu principis declaratum extitit dragmam fidei, quam ecclesia amiserat, invenisse 1. non licet in re tam absurdissima alios proferre sermones, quanto magis discutitur, absurditatem ejus et impossibilitatem lucidius explicantes. sed id apertissime constat assercionem hujusmodi evangelio contra- dicere expresse exaudita Christi oracione, ut fides ecclesie numquam deficeret 2, ejus quo- 15 que professione, „cum discipulis suis futurum se esse omnibus diebus usque ad consum- macionem seculi" 3 quodque „cum eis maneret in eternum spiritus veritatis" 4 „omnem veritatem docturus eos" 5, „suggesturus eciam, quecumque eis Christus dixerat“ 6. regni quippe Christi, quia „regnum est omnium seculorum" 7, angelo Marie nunciante 8 „non erit unquam finis“, palamque omnibus constat in evangelio" vocari ecclesiam et „Christi 20 regnum" et „regnum celorum". dicta insuper assercio temeraria repugnat expresse ar- ticulo fidei „Unam sanctam ecclesiam catholicam“ 1°. etenim cum non sit dies hora vel momentum, in quo non liceat Christi fidelibus simbolum fidei profiteri, quod eciam licuit ab inicio Christiane religionis, si pro aliquo tempore ecclesia erravit circa fidem vel de presenti errat aut in futurum errare potest, jam ergo pro tempore sui erroris non licuit 25 aut liceret confiteri eam unam sanctam catholicam et apostolicam. adhuc, quoniam sanctitas non solum requirit fidei veritatem sed eciam inexistenciam divine gracie, notorie constat, cum ecclesia semper sancta permaneat, quod non solum in fide sed in hiis, que ad salutem fidelium vel ad bonos mores spectant, errare non potest. iste tamen pertinacie modus secundus, quamvis tot contineat absurditates, a primo distat gradu uno, quoniam 3o pertinacia hec aliquid presupponit, per quod ad veritatem aberrans possit induci. con- fitetur enim ecclesiam et fidem catholicam et non semper sed aliquando errare potuisse; primus autem utrumque negat. nam eo ipso, quod dicit fidem catholicam non esse veram, censetur simul negare ecclesiam et fidem. quocirca illum primum modum nullus expresse affirmat reputari volens catholicus, hunc autem quam plures consideracionis re vera de- s5 fectu minime attendentes, quam includit multimodam contradictionem. oratores quippe regni Bohemie, se ipsos regnumque ipsum plus quam affirmantes catholicos esse, quod ecclesia errasset circa communionem eucharistie, affirmarunt, sed auditis quibusdam premissarum racionum tacuerunt, ut narracione 11 constat novembris anni 37. [50 ] tercius denique modus pertinacie est, quando confessus ecclesiam et fidem catholicam negat 4o veram esse assercionem illam, quam scit in ecclesia teneri pro catho- lica veritate, et quod tanquam talis ubique publice docetur et predicatur, ut si negaret 1437 1441 März.28 Nov. a) Wasserciones. b) W qui. c) em.; BWR dicunt. 45 4 5 6 Anspielung auf Luc. 15, 8-9. Vgl. Luc. 22, 32. Vgl. Matth. 28, 20. Vgl. Joh. 14, 16-17. Vgl. Joh. 16, 13. Vgl. Joh. 14, 26. Ps. 144, 13. 8 Vgl. Luc. 1, 33. o An vielen Stellen des Matthäus- und des Marcusevangeliums. 10 Vgl. S. 469 Anm. 1. 11 Vgl. Segovia lib. 12 cap. 16-26 (a. a. O. 2, 1061-1081). 95*
Strana 752
752 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 Christum natum ex virgine vel in cruce passum aut resurrexisse. scienter namque per- tinax dicitur, cum eidem constet ejusmodi assercionem apud omnes Christi fideles haberi pro catholica veritate. nec excusat eum, si protestatur se velle stare judicio ecclesie, quando eidem notorie constat contrarium esse, sicut non a excusaretur, qui in die passionis Christi loco sermonis ad populum raciones, ut Judei vel Sarraceni faciunt, allegaret deum 5 nunquam fuisse incarnatum nec mortuum pro nobis, responsione data, qualem posset, testimoniis evangelistarum illud affirmantibus non esse credendum, et sic per totum con- textum sermonis diceret ita sibi videri, in fine tamen, quod subiceret dicta sua judicio ecclesie. si namque ejusmodi protestaciones ecclesia admitteret, quid aliud esset quam fidem catholicam reddere omnino dubiam et incertam? etenim sicut in incertis, non vero 10 certis locus est conjecture, sic et protestacioni. frustra namque submittit se judicio ec- clesie, cui evidentissime constat de veritate, quam ipsab predicat. [50d] quartus per- tinacie modus, si quis negat veritatem, quam scit in sacro canone contineri. qui certe a priori deficit, propterea quod non omnes veritates sacri canonis publice et continuo, quemadmodum articuli fidei, predicantur aut omnibus constant fidelibus. sed 15 ideo habet racionem pertinacie, quia, cum omnes veritates canonis sacri divina sint elo- quia, eadem racione omnes habent infallibilitatem, deo mentiri nequeunte 1. et quoniam, qui aliquid diminuit de verbis scripture sacre, diminuet eum deus de libro vite 2, unde, quamdiu remanet in hoc proposito, negans quam scit esse divinam veritatem, se ipsum omnino alienat a fide, ut ad eam reduci non posset. in hoc autem pertinacie modo, 20 gradu tamen majori, constituereturc negans librum aliquem sacri canonis, quomodo Manichei 3 fecere. [50e] alius pertinacie modus, si quis preeminens temporali potestate preceptis comminacionibus aut penis compulit fideles, negare quamcumque catholicam veritatem sive eam d abjurare, quoniam, quantum in se est, coartat ipsos adherere heresi contrarie irrevocabiliter. nec videtur ignorancia excusare, docente 25 Augustino in libro de mendacio 4, quod temerarie jurat, quisquis juramento asserit, quod perspicue verum non deprehendit. quanto magis, qui alios falsum cogit jurare. [50] per- tinax item ille dicitur, qui abjurat veritatem ------ e heretica est, se velle in perpetuum servare manutenere et defendere, siquidem talis firmat se invariabiliter contra catholicam veritatem. [50 ] ille rursus pertinax est, qui errorem contrarium so catholice veritati solemniter diffinit et tradit Christianis credendum tanquam catholicam veritatem. sentencia quippe diffinitiva testimonio existente, quod studiose visis et diligenter inspectis meritis cause tocius id, quod per sentenciam promulgat, judex firmiter credit esse justum et verum, censetur sue diffinicioni invariabiliter ad- herere. [50"] octavus pertinacie modus est, si quis protestatur solemniter verbis 35 aut factis assercionem hereticalem suam se nunquam revocaturum, eadem sistente racione, que in priori, sed non tanto firmitatis gradu, quo sentencia protestacioni prefertur. [50 ] alter modus est, si quis plene de veritate informatus et correctus legittime debita auctoritate heresim suam ! non vult revocare. quem modum pertinacie exprimit Augustinus in doctrina proxime commemorata contra Mani- 40 a) W nec. b) Wipse. c) W constituentur. d) om. W. e) in BWR ist hier zwar keine Lücke, aber der Zu- sammenhang zeigt, daf ein Satzteil ausgefallen ist; man vergleiche art. 519. f) Wadd. se. 1 Vgl. Titus 1, 2 und Hebr. 6, 18. 2 Vgl. Apоc. 22, 19. 3 Uber Mani und seine Lehre handelt ausführ- lich Keßler in der Realencyklopädie 12, 193-228; vgl. auch Feßler im Kirchenlexikon 8, 604-614. 4 Die Stelle findet sich so, wie oben angegeben, nicht im Liber de mendacio, sondern im Sermo 180 cap. 2 (Migne 38, 973; vgl. Decretum c. 3 C. 22 q. 2). Man vergleiche auch Augustins Aus- führungen in den Abhandlungen De mendacio 45 cap. 3 und 4 und Ad Consentium contra men- dacium cap. 5 und 6 und cap. 19 am Schlußt (Corpus script. eccl. lat. 41, 414-419; 479-487; 524; Migne 40, 488-491; 523-527; 545-546).
752 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 Christum natum ex virgine vel in cruce passum aut resurrexisse. scienter namque per- tinax dicitur, cum eidem constet ejusmodi assercionem apud omnes Christi fideles haberi pro catholica veritate. nec excusat eum, si protestatur se velle stare judicio ecclesie, quando eidem notorie constat contrarium esse, sicut non a excusaretur, qui in die passionis Christi loco sermonis ad populum raciones, ut Judei vel Sarraceni faciunt, allegaret deum 5 nunquam fuisse incarnatum nec mortuum pro nobis, responsione data, qualem posset, testimoniis evangelistarum illud affirmantibus non esse credendum, et sic per totum con- textum sermonis diceret ita sibi videri, in fine tamen, quod subiceret dicta sua judicio ecclesie. si namque ejusmodi protestaciones ecclesia admitteret, quid aliud esset quam fidem catholicam reddere omnino dubiam et incertam? etenim sicut in incertis, non vero 10 certis locus est conjecture, sic et protestacioni. frustra namque submittit se judicio ec- clesie, cui evidentissime constat de veritate, quam ipsab predicat. [50d] quartus per- tinacie modus, si quis negat veritatem, quam scit in sacro canone contineri. qui certe a priori deficit, propterea quod non omnes veritates sacri canonis publice et continuo, quemadmodum articuli fidei, predicantur aut omnibus constant fidelibus. sed 15 ideo habet racionem pertinacie, quia, cum omnes veritates canonis sacri divina sint elo- quia, eadem racione omnes habent infallibilitatem, deo mentiri nequeunte 1. et quoniam, qui aliquid diminuit de verbis scripture sacre, diminuet eum deus de libro vite 2, unde, quamdiu remanet in hoc proposito, negans quam scit esse divinam veritatem, se ipsum omnino alienat a fide, ut ad eam reduci non posset. in hoc autem pertinacie modo, 20 gradu tamen majori, constituereturc negans librum aliquem sacri canonis, quomodo Manichei 3 fecere. [50e] alius pertinacie modus, si quis preeminens temporali potestate preceptis comminacionibus aut penis compulit fideles, negare quamcumque catholicam veritatem sive eam d abjurare, quoniam, quantum in se est, coartat ipsos adherere heresi contrarie irrevocabiliter. nec videtur ignorancia excusare, docente 25 Augustino in libro de mendacio 4, quod temerarie jurat, quisquis juramento asserit, quod perspicue verum non deprehendit. quanto magis, qui alios falsum cogit jurare. [50] per- tinax item ille dicitur, qui abjurat veritatem ------ e heretica est, se velle in perpetuum servare manutenere et defendere, siquidem talis firmat se invariabiliter contra catholicam veritatem. [50 ] ille rursus pertinax est, qui errorem contrarium so catholice veritati solemniter diffinit et tradit Christianis credendum tanquam catholicam veritatem. sentencia quippe diffinitiva testimonio existente, quod studiose visis et diligenter inspectis meritis cause tocius id, quod per sentenciam promulgat, judex firmiter credit esse justum et verum, censetur sue diffinicioni invariabiliter ad- herere. [50"] octavus pertinacie modus est, si quis protestatur solemniter verbis 35 aut factis assercionem hereticalem suam se nunquam revocaturum, eadem sistente racione, que in priori, sed non tanto firmitatis gradu, quo sentencia protestacioni prefertur. [50 ] alter modus est, si quis plene de veritate informatus et correctus legittime debita auctoritate heresim suam ! non vult revocare. quem modum pertinacie exprimit Augustinus in doctrina proxime commemorata contra Mani- 40 a) W nec. b) Wipse. c) W constituentur. d) om. W. e) in BWR ist hier zwar keine Lücke, aber der Zu- sammenhang zeigt, daf ein Satzteil ausgefallen ist; man vergleiche art. 519. f) Wadd. se. 1 Vgl. Titus 1, 2 und Hebr. 6, 18. 2 Vgl. Apоc. 22, 19. 3 Uber Mani und seine Lehre handelt ausführ- lich Keßler in der Realencyklopädie 12, 193-228; vgl. auch Feßler im Kirchenlexikon 8, 604-614. 4 Die Stelle findet sich so, wie oben angegeben, nicht im Liber de mendacio, sondern im Sermo 180 cap. 2 (Migne 38, 973; vgl. Decretum c. 3 C. 22 q. 2). Man vergleiche auch Augustins Aus- führungen in den Abhandlungen De mendacio 45 cap. 3 und 4 und Ad Consentium contra men- dacium cap. 5 und 6 und cap. 19 am Schlußt (Corpus script. eccl. lat. 41, 414-419; 479-487; 524; Migne 40, 488-491; 523-527; 545-546).
Strana 753
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 753 1505] pertinax insuper censetur, si quis persequatur a et molestet maxime cheos 1. eo respectu vel si impedit veritatem catholicam defendentes et inpugnantes hereticam pravitatem. siquidem tales persequentes censentur veritati resistere ac per hoc „mente corrupti esse et reprobi circa fidem, quemadmodum Jannes b et Mambres Moysi 5 resistentes" 2. etenim si non recipientes predicatores evangelii pre Sodomitis dampnacio- nem merentur 3, quanto magis predicatores veritatis evangelice persequentes. tales quippe sentenciam suam perversam pertinaci animositate defendunt neque querunt tanta sollici- tudine veritatem, corrigi parati, cum illam invenerint. [50"] sicut nec ille, qui 11. gradu pertinax est, quando in prosecucione aut defensione heretice pravitatis cotidie novos 10 fingit errores et sicuti primum eos defendere nititur. [50m] postremus pertinacie modus esse dicitur, si errans contra fidem subicere se recusat correctioni et emendacioni illorum, ad quorum spectat officium ejusmodi aberrantes corrigere, aut quando dampnabiliter rennuit informari, premaxime si scandalum sit de ejus dogmati- zacione et verisimiliter tolleretur, si informacioni acquiescere vellet. [51] in omnibus 15 fered istis pertinacie modis, ut unum vel plures incurrisse quis dicatur, intelligi debet, si pre erat de heresi publice diffamatus, quia censetur in confirmacionem vel augmentum sui facere erroris. quocirca ad pertinacie gradum non mediocrem spectat, si taliter diffamatus pro suo posse impediat supremum judicium, ne de suis vel aliorum cognoscat erroribus. censetur namque omnino supprimere catholicam veritatem, secus de inferiori 20 esset judicio, superiori remanente, per quod reduci posset, quemadmodum sacerdotes et Pharisei toto posse suo impediree voluerunt apostolorum predicacionem precipiendo pre- cipientes illis, ne in Christi nomine predicarent, et, quos potuerunt, tradentes carceribus 4, ut, quam Christus predixerat, „mensuram implerent patrum suorum", „prophetas qui occiderunt et lapidarunt missos ad eos“ 5. unde cum Paulus et Barnabas Antiochie 25 constituti vidissent Judeos contumaci animo contradicere verbo dei, tanquam circa eos jam non profecturi, constanter dixerunt, quoniam sef indignos judicassent vite eterne, quod convertebantur s ad gentes s. itaque maximum indicium pertinacie est impedimento esse, ne veritas declaretur. applicacionem predictorum modorum pertinacie synodali processui contra olim Eugenium facto facere potest memorie habens so facti narracionem assercionesque contentas in litteris ejus. [51"] siquidem incipiendo ab ultimo, quod impedimentum prestiterit, ne de erroribus ejus cognosceretur per generalem synodum, legittimum profecto judicem ejus et omnium Christianorum, patet manifeste ex litteris secunde dissolucionis sue? propterea dissolventis concilium, ne contra eum proce- deretur, citacione 8 tamen inter alias, quare ad judicium vocaretur, fidei causam exprimente. 35 ne vero de erroribus aliorum per concilium agnosci posset, prima adhuc ejus dissolucio in consistorio publice secundo facta expresse notat?, dicens ideo dissolvere concilium, quia Bohemi fuissent invitati Basileam ad disputandum super articulis, quorum ex causa ecclesiam persequebantur. quod vero materia hec pure ad fidem pertineret i et qualis erat extimacio, si papa tunc Martinus V. celebrari non faceret concilium Basiliense, 40 demonstrant septem conclusiones 1° affixe Rome in valvis palacii apostolici et aliis publicis locis, prout fuit commemoratum in principio horum narracionis gestorum 11. secunda 1441 Märs 28 a) R persequebatur. b) em.; BWR James. c) W postremo. d) W stellt um istis fere. e) BW impediri. f) R si. g) W convertabantur. h) em. ; BWR judicium. i) R pertinerent. 45 1 2 3 Vgl. S. 749 Z. 22-25. Vgl. 2. Tim. 3, 8. Vgl. Matth. 10, 15. Vgl. Act. apost. 4, 18 und 5, 18. Vgl. Matth. 23, 32 und 37. Vgl. Act. apost. 13, 45-46. Vgl. S. 231 Anm. 3. Vgl. S. 105 Anm. 3. 9 Vgl. die S. 734 Anm. 4 angeführte Bulle vom 18. Dezember 1431. 10 Vgl. RTA. 10, 133. 11 Vgl. Segovia lib. 1 cap. 3 (a. a. O. 2, 4-5). 7
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 753 1505] pertinax insuper censetur, si quis persequatur a et molestet maxime cheos 1. eo respectu vel si impedit veritatem catholicam defendentes et inpugnantes hereticam pravitatem. siquidem tales persequentes censentur veritati resistere ac per hoc „mente corrupti esse et reprobi circa fidem, quemadmodum Jannes b et Mambres Moysi 5 resistentes" 2. etenim si non recipientes predicatores evangelii pre Sodomitis dampnacio- nem merentur 3, quanto magis predicatores veritatis evangelice persequentes. tales quippe sentenciam suam perversam pertinaci animositate defendunt neque querunt tanta sollici- tudine veritatem, corrigi parati, cum illam invenerint. [50"] sicut nec ille, qui 11. gradu pertinax est, quando in prosecucione aut defensione heretice pravitatis cotidie novos 10 fingit errores et sicuti primum eos defendere nititur. [50m] postremus pertinacie modus esse dicitur, si errans contra fidem subicere se recusat correctioni et emendacioni illorum, ad quorum spectat officium ejusmodi aberrantes corrigere, aut quando dampnabiliter rennuit informari, premaxime si scandalum sit de ejus dogmati- zacione et verisimiliter tolleretur, si informacioni acquiescere vellet. [51] in omnibus 15 fered istis pertinacie modis, ut unum vel plures incurrisse quis dicatur, intelligi debet, si pre erat de heresi publice diffamatus, quia censetur in confirmacionem vel augmentum sui facere erroris. quocirca ad pertinacie gradum non mediocrem spectat, si taliter diffamatus pro suo posse impediat supremum judicium, ne de suis vel aliorum cognoscat erroribus. censetur namque omnino supprimere catholicam veritatem, secus de inferiori 20 esset judicio, superiori remanente, per quod reduci posset, quemadmodum sacerdotes et Pharisei toto posse suo impediree voluerunt apostolorum predicacionem precipiendo pre- cipientes illis, ne in Christi nomine predicarent, et, quos potuerunt, tradentes carceribus 4, ut, quam Christus predixerat, „mensuram implerent patrum suorum", „prophetas qui occiderunt et lapidarunt missos ad eos“ 5. unde cum Paulus et Barnabas Antiochie 25 constituti vidissent Judeos contumaci animo contradicere verbo dei, tanquam circa eos jam non profecturi, constanter dixerunt, quoniam sef indignos judicassent vite eterne, quod convertebantur s ad gentes s. itaque maximum indicium pertinacie est impedimento esse, ne veritas declaretur. applicacionem predictorum modorum pertinacie synodali processui contra olim Eugenium facto facere potest memorie habens so facti narracionem assercionesque contentas in litteris ejus. [51"] siquidem incipiendo ab ultimo, quod impedimentum prestiterit, ne de erroribus ejus cognosceretur per generalem synodum, legittimum profecto judicem ejus et omnium Christianorum, patet manifeste ex litteris secunde dissolucionis sue? propterea dissolventis concilium, ne contra eum proce- deretur, citacione 8 tamen inter alias, quare ad judicium vocaretur, fidei causam exprimente. 35 ne vero de erroribus aliorum per concilium agnosci posset, prima adhuc ejus dissolucio in consistorio publice secundo facta expresse notat?, dicens ideo dissolvere concilium, quia Bohemi fuissent invitati Basileam ad disputandum super articulis, quorum ex causa ecclesiam persequebantur. quod vero materia hec pure ad fidem pertineret i et qualis erat extimacio, si papa tunc Martinus V. celebrari non faceret concilium Basiliense, 40 demonstrant septem conclusiones 1° affixe Rome in valvis palacii apostolici et aliis publicis locis, prout fuit commemoratum in principio horum narracionis gestorum 11. secunda 1441 Märs 28 a) R persequebatur. b) em.; BWR James. c) W postremo. d) W stellt um istis fere. e) BW impediri. f) R si. g) W convertabantur. h) em. ; BWR judicium. i) R pertinerent. 45 1 2 3 Vgl. S. 749 Z. 22-25. Vgl. 2. Tim. 3, 8. Vgl. Matth. 10, 15. Vgl. Act. apost. 4, 18 und 5, 18. Vgl. Matth. 23, 32 und 37. Vgl. Act. apost. 13, 45-46. Vgl. S. 231 Anm. 3. Vgl. S. 105 Anm. 3. 9 Vgl. die S. 734 Anm. 4 angeführte Bulle vom 18. Dezember 1431. 10 Vgl. RTA. 10, 133. 11 Vgl. Segovia lib. 1 cap. 3 (a. a. O. 2, 4-5). 7
Strana 754
754 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 preterea dissolucio non mediocre prestabat impedimentum, quando cum oratoribus regni Bohemie actu disputacione pendente super articulis fidei eo ipso dicebat se concilium dissolvere, 30 solum diebus designatis ad tractandum cum illis. itaque et recusavit sub- mittere se correctioni judicis supremi, quantum potuit, dans impedimentum, ne eciam cognosceret de erroribus aliorum. [515] quod vero supra errores contentos in litteris 5 dissolucionis alios superaddiderit a ut illos defendens, patet ex commemoratis. [51 ] nec minus, si persecutus estb et molestavit patres Basilee permanentes pro manutenenda veritate fidei determinata per Constanciensem synodum de generalium auctoritate con- ciliorum. [51d] nonus preterea modus pertinacie palam fieri potest intuentibus 29. et 31. sessiones Basiliensis concilii 1, quando solenniter monitus et requisitus noluit infra 10 quatuor menses juxta contenta in sessione 11. 2 revocare suam dissolucionem secundam erroresque in ea contentos, avisatus expresse, quod non recte sentiret de ecclesie auc- toritate, quinimmo premisso termino durante in suo proposito amplius se firmavit, faciens declaracionem 3 purificatas fuisse condiciones et mittens per totum orbem litteras 4 de- super notificatorias mandansque erigi Ferrariense conventiculum et celebrari faciens illud. 15 doctrina vero Augustini5 notissima est: qui in ecclesia Christi morbidum pravumque sapiens correctus, ut sanum rectumque sapiat, resistit contumaciter, sua pestifera et morti- fera dogmata emendare nolens, quod hereticus sive pertinax est censendus. [51e] quod vero protestatus fuerit nunquam revocaturum errores suos, si bullam „Deus novit" 6 confessus extiterat, palam omnibus fiebat. sed considerari potest, utrum verbali pro- 20 testacioni parificate sint littere ejus de dissolucione et declaracione date in generali con- sistorio cum subscripcione sua et omnium cardinalium, approbantibus, ut inquit, omnibus prelatis et aliis Romane curie, notificacio quoque et alia multa facto et operibus con- sistencia, attenta clausula in fine litterarum „nulli ergo omnino hominum etc.““, et quo- niam fixe affirmat id legittime fecisse quodque ad declaracionem tenebatur ex officii 25 debito pastoralis. [51'] in secunda quoque bissessione" profitetur dissolucionem secun- dam racionabilem esse ac necessariam necnon ex justissimis et necessariis causis. quo- circa palam septimus innotescit pertinacie modus, litteris ipsis dissolucionis declaracionis et bissessionis matura, ut inquit, deliberacione emanatis et juxta intentum suum plus quam sentencie diffinitive solemniter promulgate vim habentibus, cuid contraire nemini 30 licuisset, ipsis tamen litteris continentibus errores multos predictis veritatibus fidei re- pugnantes. [51s] sextus item" pertinacie modus sub verbo abjuracionis in ejus litteris, sicut de protestacione dictum est, non reperitur fortassis. sed utrum vim abjuracionis obtineant, que predicta sunt, considerari potest (in antiquis etenim conciliis velut con- tinentes omne robur animi eorum subscripciones episcoporum accommodabantur et, si, 35 quod diffiniebatur, erroneum erat, velut tales annotabantur), attento quod in predictis litteris aé eciam in secunda bissessione Ferrariensi profitetur, quod sine dei offensa non poterat amplius dissimulare? celebracionem concilii Basiliensis nec tollerare decreta et ordinaciones ejus absque gravi offensa domini nostri Jesu Christi quodque, si non re- sisteret, latum preberet delinquentibus sinum erroresque approbare videretur. [51h] quod 40 autem compulerit preceptis comminacionibus et penis negare catholicam veritatem, ex directo fortassis non tam publice patet. sed quod patres Basilee permanentes ad defen- sionem predictarum duarum veritatum catholice fidei compulerit, ut ab hujusmodi defen- a) WR superaddidit. b) om. R. c) om. W. d) BWR add. assentire. e) W idem, korrigiert aus item. 1) WV dissimilare. 45 4 Vgl. S. 457 Anm. 2 und S. 237 Anm. 2. Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. S. 690 Anm. 4. Vgl. S. 746 Anm. 4. 5 6 Vgl. S. 749 Z. 22-25. Vgl. S. 736 Anm. 1. Vgl. S. 221 Anm. 5.
754 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 preterea dissolucio non mediocre prestabat impedimentum, quando cum oratoribus regni Bohemie actu disputacione pendente super articulis fidei eo ipso dicebat se concilium dissolvere, 30 solum diebus designatis ad tractandum cum illis. itaque et recusavit sub- mittere se correctioni judicis supremi, quantum potuit, dans impedimentum, ne eciam cognosceret de erroribus aliorum. [515] quod vero supra errores contentos in litteris 5 dissolucionis alios superaddiderit a ut illos defendens, patet ex commemoratis. [51 ] nec minus, si persecutus estb et molestavit patres Basilee permanentes pro manutenenda veritate fidei determinata per Constanciensem synodum de generalium auctoritate con- ciliorum. [51d] nonus preterea modus pertinacie palam fieri potest intuentibus 29. et 31. sessiones Basiliensis concilii 1, quando solenniter monitus et requisitus noluit infra 10 quatuor menses juxta contenta in sessione 11. 2 revocare suam dissolucionem secundam erroresque in ea contentos, avisatus expresse, quod non recte sentiret de ecclesie auc- toritate, quinimmo premisso termino durante in suo proposito amplius se firmavit, faciens declaracionem 3 purificatas fuisse condiciones et mittens per totum orbem litteras 4 de- super notificatorias mandansque erigi Ferrariense conventiculum et celebrari faciens illud. 15 doctrina vero Augustini5 notissima est: qui in ecclesia Christi morbidum pravumque sapiens correctus, ut sanum rectumque sapiat, resistit contumaciter, sua pestifera et morti- fera dogmata emendare nolens, quod hereticus sive pertinax est censendus. [51e] quod vero protestatus fuerit nunquam revocaturum errores suos, si bullam „Deus novit" 6 confessus extiterat, palam omnibus fiebat. sed considerari potest, utrum verbali pro- 20 testacioni parificate sint littere ejus de dissolucione et declaracione date in generali con- sistorio cum subscripcione sua et omnium cardinalium, approbantibus, ut inquit, omnibus prelatis et aliis Romane curie, notificacio quoque et alia multa facto et operibus con- sistencia, attenta clausula in fine litterarum „nulli ergo omnino hominum etc.““, et quo- niam fixe affirmat id legittime fecisse quodque ad declaracionem tenebatur ex officii 25 debito pastoralis. [51'] in secunda quoque bissessione" profitetur dissolucionem secun- dam racionabilem esse ac necessariam necnon ex justissimis et necessariis causis. quo- circa palam septimus innotescit pertinacie modus, litteris ipsis dissolucionis declaracionis et bissessionis matura, ut inquit, deliberacione emanatis et juxta intentum suum plus quam sentencie diffinitive solemniter promulgate vim habentibus, cuid contraire nemini 30 licuisset, ipsis tamen litteris continentibus errores multos predictis veritatibus fidei re- pugnantes. [51s] sextus item" pertinacie modus sub verbo abjuracionis in ejus litteris, sicut de protestacione dictum est, non reperitur fortassis. sed utrum vim abjuracionis obtineant, que predicta sunt, considerari potest (in antiquis etenim conciliis velut con- tinentes omne robur animi eorum subscripciones episcoporum accommodabantur et, si, 35 quod diffiniebatur, erroneum erat, velut tales annotabantur), attento quod in predictis litteris aé eciam in secunda bissessione Ferrariensi profitetur, quod sine dei offensa non poterat amplius dissimulare? celebracionem concilii Basiliensis nec tollerare decreta et ordinaciones ejus absque gravi offensa domini nostri Jesu Christi quodque, si non re- sisteret, latum preberet delinquentibus sinum erroresque approbare videretur. [51h] quod 40 autem compulerit preceptis comminacionibus et penis negare catholicam veritatem, ex directo fortassis non tam publice patet. sed quod patres Basilee permanentes ad defen- sionem predictarum duarum veritatum catholice fidei compulerit, ut ab hujusmodi defen- a) WR superaddidit. b) om. R. c) om. W. d) BWR add. assentire. e) W idem, korrigiert aus item. 1) WV dissimilare. 45 4 Vgl. S. 457 Anm. 2 und S. 237 Anm. 2. Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. S. 690 Anm. 4. Vgl. S. 746 Anm. 4. 5 6 Vgl. S. 749 Z. 22-25. Vgl. S. 736 Anm. 1. Vgl. S. 221 Anm. 5.
Strana 755
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 755 sione desisterent approbaturi suam congregacionem Ferrariensem, demonstrant satis pene et censure contente in litteris dissolucionis. [51'] de quarto rursus pertinacie modo, quod sub eisdem terminis et expresse negaverit veritatem aliquam contentam in libris sacri canonis, non dicitur, sed quod illa fuit permaxima differencia tempore Arriane 5 persecucionis propter confessionem veritatis catholice fidei, patri filium omousyon a, hoc est consubstancialem sive ejusdem substancie, fore 1. etenim quoniam termini isti in toto canone sacro non reperiebantur, fideles veritatem ipsam confitentes, velud apponerent verbis scripture sacre maximam, a negantibus dictam veritatem tollerarunt persecuciones. adversus quos tamen prevaluerunt, tanquam negantes hoc diminuerentb de verbis scrip- 10 ture sacre, propterea quod, licet non in terminis, in sentencia tamen veritas illa patri filium esse consubstancialem in sacra scriptura contineretur dicente „ego et pater unum sumus" 2. et ita fuit de quam plurimis aliis determinacionibus per ecclesiam factis. si igitur dicta veritas, papam teneri obedire generali concilio, veritas est catholice fidei in quam pluribus passibus fundata divine scripture, perspicuum est intueri, si negans illam e 15 pertinaciter negat veritatem aliquam in canone sacro contentam. [515] utrum denique locum habeat tercius pertinacie modus, quod negaverit veram esse assercionem illam, quam sciebat in ecclesia teneri pro catholica veritate et tanquam tali publice notificata, commemorandum est id, quod notissime omnibus constat, videlicet quoniam, ut Eugenius eciam professus est 3, ex prima dissolucione sua graves in ecclesia dissensiones secute 20 extiterant, graviores in dies future ipso illam prosequente, et quod eidem Basiliensi re- sistente concilio in universam Christianam religionem ambassiatoribus utrimque destinatis per litteras synodalesque epistolas et decreta proposicionesque ipsorum oratorum in toto orbe notificatum extitit veritatem, quam manutenebat concilium, veritatem esse catholice fidei in divinis fundatam scripturis; item quod post duos annos resistencie sue adhesit 4 25 concilio, revocacione facta litterarum et omnium suarum assercionum gestorumque in derogacionem auctoritatis et prejudicium concilii, quodque post dictam adhesionem ipso et alio quocumque minime repugnante quantum ad sepedictas veritates catholice fidei ecclesia catholica in pace conquievit, utque susciperet robur dicta determinacio de auc- toritate generalium conciliorum, quod unanimi omnium consensu innovata fuit in sessione so 18.5 Basiliensis concilii presidente legato sedis apostolice et consedentibus cardinalibus patriarchis primatibus archiepiscopis episcopis abbatibus tam copioso 6, ut vix alteri sessioni hujus concilii tantus affuerit numerus. et rursus constat, tam sessionem istam quam alias 24 usque ad diem sue citacionis7 innotuisse publice ac solemniter toti ec- clesie catholice nec minus Eugenio pape, omnibus fere illis aut majori parte de ipso s5 facientibus mencionem et factis ac publicatis uno vel pluribus presidentibus suis legatis. quapropter tam prima quam secunda veritatibus, de quibus sermo est, in predictis sessio- nibus epistolis et aliis gestis synodalibus frequentissime repetitis, quod Eugenius scivit publicatas fuisse illas et reputari pro catholicis veritatibus, attentis impugnacione suaque resistencia quodque de ejus statu principaliter agebatur, gesta temporis illius accuracius 40 demonstrant. ignoranciam d quippe facti proprii notorie in ecclesia publicati et divini juris presertim summo pontifici nemo tribuere audet, dignitatis sue precessione con- siderata, ut, qui primam obtinet inter Christianos sedem, majorem pre ceteris habere debeat noticiam catholice fidei, id eciam suo requirente officio, qui inter singulos primus doctor et magister est omnium Christianorum, ne obiciatur eidem, quod Nicodemo 1441 März 28 45 a) W omonsyon. b) WR diminnerint. c) Willum. d) R ignorancia. Vgl. S. 694 Anm. 13. Joh. 10, 30. In der S. 735 Anm. 10 erwähnten Bulle vom 15. Dezember 1433. 1 4 Vgl. ebenda. Vgl. S. 662 Anm. 3. Man ergänze aus dem Folgenden numero. Vgl. S. 746 Anm. 1.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 755 sione desisterent approbaturi suam congregacionem Ferrariensem, demonstrant satis pene et censure contente in litteris dissolucionis. [51'] de quarto rursus pertinacie modo, quod sub eisdem terminis et expresse negaverit veritatem aliquam contentam in libris sacri canonis, non dicitur, sed quod illa fuit permaxima differencia tempore Arriane 5 persecucionis propter confessionem veritatis catholice fidei, patri filium omousyon a, hoc est consubstancialem sive ejusdem substancie, fore 1. etenim quoniam termini isti in toto canone sacro non reperiebantur, fideles veritatem ipsam confitentes, velud apponerent verbis scripture sacre maximam, a negantibus dictam veritatem tollerarunt persecuciones. adversus quos tamen prevaluerunt, tanquam negantes hoc diminuerentb de verbis scrip- 10 ture sacre, propterea quod, licet non in terminis, in sentencia tamen veritas illa patri filium esse consubstancialem in sacra scriptura contineretur dicente „ego et pater unum sumus" 2. et ita fuit de quam plurimis aliis determinacionibus per ecclesiam factis. si igitur dicta veritas, papam teneri obedire generali concilio, veritas est catholice fidei in quam pluribus passibus fundata divine scripture, perspicuum est intueri, si negans illam e 15 pertinaciter negat veritatem aliquam in canone sacro contentam. [515] utrum denique locum habeat tercius pertinacie modus, quod negaverit veram esse assercionem illam, quam sciebat in ecclesia teneri pro catholica veritate et tanquam tali publice notificata, commemorandum est id, quod notissime omnibus constat, videlicet quoniam, ut Eugenius eciam professus est 3, ex prima dissolucione sua graves in ecclesia dissensiones secute 20 extiterant, graviores in dies future ipso illam prosequente, et quod eidem Basiliensi re- sistente concilio in universam Christianam religionem ambassiatoribus utrimque destinatis per litteras synodalesque epistolas et decreta proposicionesque ipsorum oratorum in toto orbe notificatum extitit veritatem, quam manutenebat concilium, veritatem esse catholice fidei in divinis fundatam scripturis; item quod post duos annos resistencie sue adhesit 4 25 concilio, revocacione facta litterarum et omnium suarum assercionum gestorumque in derogacionem auctoritatis et prejudicium concilii, quodque post dictam adhesionem ipso et alio quocumque minime repugnante quantum ad sepedictas veritates catholice fidei ecclesia catholica in pace conquievit, utque susciperet robur dicta determinacio de auc- toritate generalium conciliorum, quod unanimi omnium consensu innovata fuit in sessione so 18.5 Basiliensis concilii presidente legato sedis apostolice et consedentibus cardinalibus patriarchis primatibus archiepiscopis episcopis abbatibus tam copioso 6, ut vix alteri sessioni hujus concilii tantus affuerit numerus. et rursus constat, tam sessionem istam quam alias 24 usque ad diem sue citacionis7 innotuisse publice ac solemniter toti ec- clesie catholice nec minus Eugenio pape, omnibus fere illis aut majori parte de ipso s5 facientibus mencionem et factis ac publicatis uno vel pluribus presidentibus suis legatis. quapropter tam prima quam secunda veritatibus, de quibus sermo est, in predictis sessio- nibus epistolis et aliis gestis synodalibus frequentissime repetitis, quod Eugenius scivit publicatas fuisse illas et reputari pro catholicis veritatibus, attentis impugnacione suaque resistencia quodque de ejus statu principaliter agebatur, gesta temporis illius accuracius 40 demonstrant. ignoranciam d quippe facti proprii notorie in ecclesia publicati et divini juris presertim summo pontifici nemo tribuere audet, dignitatis sue precessione con- siderata, ut, qui primam obtinet inter Christianos sedem, majorem pre ceteris habere debeat noticiam catholice fidei, id eciam suo requirente officio, qui inter singulos primus doctor et magister est omnium Christianorum, ne obiciatur eidem, quod Nicodemo 1441 März 28 45 a) W omonsyon. b) WR diminnerint. c) Willum. d) R ignorancia. Vgl. S. 694 Anm. 13. Joh. 10, 30. In der S. 735 Anm. 10 erwähnten Bulle vom 15. Dezember 1433. 1 4 Vgl. ebenda. Vgl. S. 662 Anm. 3. Man ergänze aus dem Folgenden numero. Vgl. S. 746 Anm. 1.
Strana 756
756 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Christus dicebat, "tu es magister in Israhel et hec ignoras?“ 1 hoc ipsum preterea suadet auctoritas ejus, ad quem dubia legis Christiane declarare pertinet auctoritative. sed et cum sit Christi vicarius, longe ab eo exulat ignoranciam allegare de lege aut fide Christiana audire gaudenti, quod omnia jura divina et humana censetur habere in scrinio sui pectoris. ne igitur eum a contingat reprehensio Saduceorum, quod „scripturas nesci- rent et virtutem dei" 2, cum nullius veritatis catholice fidei nesciencia pontifici summo attribuenda sit, videtur, quod scivit dictas veritates catholice fidei et pro talibus publi- catas esse in Christiana religione. quod autem illas negaverit animo fixo, superiora in- sinuarunt. [51] secundus insuper modus pertinacie quod in eo fuerit affirmante ec- clesiam errare, sub hiis terminis in scripturis ejus fortasse non reperiretur. sed utrum 10 ex factis ejus eliciatur vel per indirectum ex suis eliciatur scriptis, considerandum est ecclesiam dupliciter sumi: vel pro universitate omnium et singulorum fidelium, quali modo post Christi ascensionem nunquam uno convenit loco b dubia fidei declarans vel de mori- bus faciens statuta, aut secundo prout dicitur congregacio legittima catholicorum, hujus distinctionis probacione alio manifestanda loco ex divinis eloquiis doctrinisque sanctorum 15 et evidentissima racione. consideratur eciam, quod ad ecclesiam, prout est congregacio legittima Christianorum, pertinet omnes fideles docere et statuere, que ad eorum pertinent salutem, et quod ejus doctrine ac preceptis omnes Christiani acquiescere obligantur sal- vatore precipiente „omnia, quecumque dixerint vobis, servate et facite“ 3. quocirca si generalis synodus diffiniat veritatem catholice fidei et nemine reclamante tanquam talis 20 suscepta sit in religione Christiana, quoniam generalis synodus vere est ecclesia legittime congregata, manifestum esse potest cuilibet intuenti, quod affirmare, declaracionem hujus- modi veram non esse, est c dicere ecclesiam errare. quod obprobrium, quin et gravis- simum crimen, ne unquam matri sue obici posset, quod legittime congregata erravit in sua diffinicione, quam plurimi fidelium maximas tolleraverunt persecuciones ab inicio 25 celebracionis generalium conciliorum, nunquam assentire volentes hereticis impugnantibus symbola aut alias determinaciones in generalibus conciliis factas, factis autem aut verbo per Eugenium dictas veritates fidei multipliciter fuisse negatas, notificatum extitit in commemoratis superius. [51m] primus denique pertinacie modus, ut affirmet fidem Christianam falsam esse dubiam vel incertam, difficile aut nunquam in suis scriptis auc- s0 tenticis sub eisdem verbis reperiri posset d. sed quod maxima dubietas ex illis in fide catholica oriatur, attendi potest. omnes quippe veritates catholice fidei quoniam sunt equalis necessitatis quantum ad robur et firmitatem veritatis earume, dum f quelibet earum sermo dicitur divinus, qui fallere nequit aut falli, quicumque alteram earum negat, minime censetur habere catholicam fidem. ex eo namque, quod ab una pertinaciter dis- 35 cordat, non censetur tenere fidem ex doctrina ecclesie aut credere, quidquid ecclesia credit. et quoniam per negacionem res efficitur dubia, jam ec ipso dubium ponit in catholica fide, tanquam falsa sit dubia vel incerta. prout autem exordium collectionis hujus 4 exposuit, quanto majoris 5 dignitatis est negans, tanto majus periculum Christiana subit religio. ceterum quoniam pretendit, ut mortalium nemo de ejus voluntate dispo- 40 sicione seu judicio audeat quomodolibet disceptare 5, cum omnis homo mendax sit, si non de divino sed de suoh spiritu loquitur: prohibens, ne de suo judicio quis disceptare audeat, eciam ecclesia legittime congregata, quid aliud intendit, nisi ut sibi credatur omnino, sive cum de i suo sive cum de divino spiritu loquitur, scriptura autem jubente 5 1441 März 28 a) in B korrigiert aus cum ; WR cum. b) om. BWR. c) om. BWR. d) W possit. e) ist in W korrigiert aus 45 earundem. f) ist in Wam Rande nachgetragen. g) W magis. h) W spiritu sancto statt suo spiritu. i) W deo stati de suo. 2 Joh. 3, 10. Vgl. Matth. 22, 29. Matth. 23, 3. Vgl. Segovia lib. 17 cap. 1 (a. a. O. 3, 539 ff.). Vgl. art. 40b. 50
756 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. Christus dicebat, "tu es magister in Israhel et hec ignoras?“ 1 hoc ipsum preterea suadet auctoritas ejus, ad quem dubia legis Christiane declarare pertinet auctoritative. sed et cum sit Christi vicarius, longe ab eo exulat ignoranciam allegare de lege aut fide Christiana audire gaudenti, quod omnia jura divina et humana censetur habere in scrinio sui pectoris. ne igitur eum a contingat reprehensio Saduceorum, quod „scripturas nesci- rent et virtutem dei" 2, cum nullius veritatis catholice fidei nesciencia pontifici summo attribuenda sit, videtur, quod scivit dictas veritates catholice fidei et pro talibus publi- catas esse in Christiana religione. quod autem illas negaverit animo fixo, superiora in- sinuarunt. [51] secundus insuper modus pertinacie quod in eo fuerit affirmante ec- clesiam errare, sub hiis terminis in scripturis ejus fortasse non reperiretur. sed utrum 10 ex factis ejus eliciatur vel per indirectum ex suis eliciatur scriptis, considerandum est ecclesiam dupliciter sumi: vel pro universitate omnium et singulorum fidelium, quali modo post Christi ascensionem nunquam uno convenit loco b dubia fidei declarans vel de mori- bus faciens statuta, aut secundo prout dicitur congregacio legittima catholicorum, hujus distinctionis probacione alio manifestanda loco ex divinis eloquiis doctrinisque sanctorum 15 et evidentissima racione. consideratur eciam, quod ad ecclesiam, prout est congregacio legittima Christianorum, pertinet omnes fideles docere et statuere, que ad eorum pertinent salutem, et quod ejus doctrine ac preceptis omnes Christiani acquiescere obligantur sal- vatore precipiente „omnia, quecumque dixerint vobis, servate et facite“ 3. quocirca si generalis synodus diffiniat veritatem catholice fidei et nemine reclamante tanquam talis 20 suscepta sit in religione Christiana, quoniam generalis synodus vere est ecclesia legittime congregata, manifestum esse potest cuilibet intuenti, quod affirmare, declaracionem hujus- modi veram non esse, est c dicere ecclesiam errare. quod obprobrium, quin et gravis- simum crimen, ne unquam matri sue obici posset, quod legittime congregata erravit in sua diffinicione, quam plurimi fidelium maximas tolleraverunt persecuciones ab inicio 25 celebracionis generalium conciliorum, nunquam assentire volentes hereticis impugnantibus symbola aut alias determinaciones in generalibus conciliis factas, factis autem aut verbo per Eugenium dictas veritates fidei multipliciter fuisse negatas, notificatum extitit in commemoratis superius. [51m] primus denique pertinacie modus, ut affirmet fidem Christianam falsam esse dubiam vel incertam, difficile aut nunquam in suis scriptis auc- s0 tenticis sub eisdem verbis reperiri posset d. sed quod maxima dubietas ex illis in fide catholica oriatur, attendi potest. omnes quippe veritates catholice fidei quoniam sunt equalis necessitatis quantum ad robur et firmitatem veritatis earume, dum f quelibet earum sermo dicitur divinus, qui fallere nequit aut falli, quicumque alteram earum negat, minime censetur habere catholicam fidem. ex eo namque, quod ab una pertinaciter dis- 35 cordat, non censetur tenere fidem ex doctrina ecclesie aut credere, quidquid ecclesia credit. et quoniam per negacionem res efficitur dubia, jam ec ipso dubium ponit in catholica fide, tanquam falsa sit dubia vel incerta. prout autem exordium collectionis hujus 4 exposuit, quanto majoris 5 dignitatis est negans, tanto majus periculum Christiana subit religio. ceterum quoniam pretendit, ut mortalium nemo de ejus voluntate dispo- 40 sicione seu judicio audeat quomodolibet disceptare 5, cum omnis homo mendax sit, si non de divino sed de suoh spiritu loquitur: prohibens, ne de suo judicio quis disceptare audeat, eciam ecclesia legittime congregata, quid aliud intendit, nisi ut sibi credatur omnino, sive cum de i suo sive cum de divino spiritu loquitur, scriptura autem jubente 5 1441 März 28 a) in B korrigiert aus cum ; WR cum. b) om. BWR. c) om. BWR. d) W possit. e) ist in W korrigiert aus 45 earundem. f) ist in Wam Rande nachgetragen. g) W magis. h) W spiritu sancto statt suo spiritu. i) W deo stati de suo. 2 Joh. 3, 10. Vgl. Matth. 22, 29. Matth. 23, 3. Vgl. Segovia lib. 17 cap. 1 (a. a. O. 3, 539 ff.). Vgl. art. 40b. 50
Strana 757
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 757 „nolite credere omni spiritui, sed probate spiritus, si ex deo sunt a“ 1? que autem jussit probari spiritus, eciam dedit noticiam cognoscendorum inter alia, sane ut, qui aliud quam ecclesia evangelizaverit, eciamsi angelus de celo, anathema sit 2. ipse autem Eugenius notorie aliud predicat, quam diffinivit b ecclesia in Constanciensi concilioe legittime con- 5 gregata, vultque sibi credi absque ulla examinacione. quid igitur aliud est, quam reddere fidem catholicam dubiam vel incertam, ut uni soli credere teneatur tota Christiana religio absque examinacione ulla, si, quod loquitur, est de suo aut divino spiritu? deinde cum in religione Christiana pro determinacione dubitacionum catholice fidei consueverit pocius determinacioni concilii generalis stare d, eciamsi predicantes veritatem miracula facerent 10 (quomodo contigit Paulo et Barnabe, qui ex Antiochia statuto fidelium ascenderunt super dubio fidei pro determinacione habenda ad concilium Jerosolimitanum 3), cum Eugenius non faciens miracula in scripturis suis subiciat sibi generale concilium, ut pre illo sibi credatur, ponere totam fidem in uno peccabili homine nonne est ipsam reddere dubiam et incertam ? ceterum cum symbola aliasque principales veritates catholice fidei Christiani 15 habeant a conciliis generalibus, firmiter credentes, quod determinatum ibi fuit, simul spiritui sancto et patribus fuisse visum 4, si admittitur veram non fuisse determinacionem unius concilii generalis, sicut de Constanciensi Eugenius videtur asserere, quia relinquitur humano judicio, ute, quod placuit sibi, dicat visum fuisse spiritui sancto, aliud autem minime: nonne hoc est affirmare incertam dubiamque fidem ecclesie catholice? adhuc 20 eciam Eugenius videtur effecisse fidem dubiam vel incertam erectione Ferrariensis con- gregacionis sub nomine generalis concilii. illa namque omnium Christianorum est fidelis! credulitas, Christum esse in medio concilii generalis, quia congregatorum in no- mine suo. cum igitur Christiana religio firmiter crederet, Christum esse in medio Ba- siliensis concilii, ipse vero profitetur, quod in medio Ferrariensis congregacionis, quid 25 restat, nisi, quoniam dicitur „ecce hic est Christus aut illic" 5, ut sequatur, quod Christus ammonuit, „nolite credere"6? sicut enim duobus servire dominis 7, ita duabus con- gregacionibus sub nomine concilii generalis contraria diffinientibus nemo credere potest potestne igitur assignari major fidei incertitudo, quam ut nullus Christianus, quod sub nomine ecclesie diffinitur, credere possit aut teneatur? contraria siquidem precipientibus so papa et generali concilio, quia communis credulitas omnium Christianorum est, in hiis, que fidei sunt, papam subjectum esse generali concilio, dici non posset „nolite credere" sed cum fidelis quicumque, eciamsi papalis dignitatis, obedire teneatur generali concilio, duabus sistentibus congregacionibus sub nomine concilii generalis, cum dicatur „ecce hic est Christus, ecce illic est", nutare videtur tota catholica fides. sed et data assercione 35 Eugenii peramplius nutare videtur, quando redigit totam substanciam catholice fidei ad singularitatem unius persone, hoc est sui ipsius, nolentis, ut de voluntate ejus disceptare quis audeat. etenim ipse stare non vult judicio ejus, quam erexit, congregacionis sub nomine generalis concilii, eciamsi fateatur, quod Christus est in medio ejus, ut, quod pro- fide catholica tradit credendum, non ab alio audire sed a se ipso inducere videatur. 40 Ysidorus, ut proximo allegatum est s, dicebat neminem arbitrio suo debere fidem sibi suscipere, ut aliis traderet, quoniam fidem, quam tenemus, ecclesia ab apostolis et apostoli a Christo susceperunt. sed et Christus attestatur, quod non a semet ipso, sed doctrinam, quam dedit, habuit a patre suo, professus „mea doctrina non est mea, sed ejus, qui 1441 März 28 a) W sint. b) W diffiniat. c) W synodo. d) om. BWR. e) W vel. I) W fidelitas. 45 1 1. Joh. 4, 1. 2 Vgl. Gal. 1, 8. 3 Vgl. Act. apost. 15, 2. Vgl. Act. apost. 15, 28. A 5 6 Matth. 24, 23. Vgl. ebenda. Vgl. Matth. 6, 24 und Luc. 16, 13. Vgl. S. 749 Z. 33 ff. Deutsche Reichstags-Akten XV. 96
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 757 „nolite credere omni spiritui, sed probate spiritus, si ex deo sunt a“ 1? que autem jussit probari spiritus, eciam dedit noticiam cognoscendorum inter alia, sane ut, qui aliud quam ecclesia evangelizaverit, eciamsi angelus de celo, anathema sit 2. ipse autem Eugenius notorie aliud predicat, quam diffinivit b ecclesia in Constanciensi concilioe legittime con- 5 gregata, vultque sibi credi absque ulla examinacione. quid igitur aliud est, quam reddere fidem catholicam dubiam vel incertam, ut uni soli credere teneatur tota Christiana religio absque examinacione ulla, si, quod loquitur, est de suo aut divino spiritu? deinde cum in religione Christiana pro determinacione dubitacionum catholice fidei consueverit pocius determinacioni concilii generalis stare d, eciamsi predicantes veritatem miracula facerent 10 (quomodo contigit Paulo et Barnabe, qui ex Antiochia statuto fidelium ascenderunt super dubio fidei pro determinacione habenda ad concilium Jerosolimitanum 3), cum Eugenius non faciens miracula in scripturis suis subiciat sibi generale concilium, ut pre illo sibi credatur, ponere totam fidem in uno peccabili homine nonne est ipsam reddere dubiam et incertam ? ceterum cum symbola aliasque principales veritates catholice fidei Christiani 15 habeant a conciliis generalibus, firmiter credentes, quod determinatum ibi fuit, simul spiritui sancto et patribus fuisse visum 4, si admittitur veram non fuisse determinacionem unius concilii generalis, sicut de Constanciensi Eugenius videtur asserere, quia relinquitur humano judicio, ute, quod placuit sibi, dicat visum fuisse spiritui sancto, aliud autem minime: nonne hoc est affirmare incertam dubiamque fidem ecclesie catholice? adhuc 20 eciam Eugenius videtur effecisse fidem dubiam vel incertam erectione Ferrariensis con- gregacionis sub nomine generalis concilii. illa namque omnium Christianorum est fidelis! credulitas, Christum esse in medio concilii generalis, quia congregatorum in no- mine suo. cum igitur Christiana religio firmiter crederet, Christum esse in medio Ba- siliensis concilii, ipse vero profitetur, quod in medio Ferrariensis congregacionis, quid 25 restat, nisi, quoniam dicitur „ecce hic est Christus aut illic" 5, ut sequatur, quod Christus ammonuit, „nolite credere"6? sicut enim duobus servire dominis 7, ita duabus con- gregacionibus sub nomine concilii generalis contraria diffinientibus nemo credere potest potestne igitur assignari major fidei incertitudo, quam ut nullus Christianus, quod sub nomine ecclesie diffinitur, credere possit aut teneatur? contraria siquidem precipientibus so papa et generali concilio, quia communis credulitas omnium Christianorum est, in hiis, que fidei sunt, papam subjectum esse generali concilio, dici non posset „nolite credere" sed cum fidelis quicumque, eciamsi papalis dignitatis, obedire teneatur generali concilio, duabus sistentibus congregacionibus sub nomine concilii generalis, cum dicatur „ecce hic est Christus, ecce illic est", nutare videtur tota catholica fides. sed et data assercione 35 Eugenii peramplius nutare videtur, quando redigit totam substanciam catholice fidei ad singularitatem unius persone, hoc est sui ipsius, nolentis, ut de voluntate ejus disceptare quis audeat. etenim ipse stare non vult judicio ejus, quam erexit, congregacionis sub nomine generalis concilii, eciamsi fateatur, quod Christus est in medio ejus, ut, quod pro- fide catholica tradit credendum, non ab alio audire sed a se ipso inducere videatur. 40 Ysidorus, ut proximo allegatum est s, dicebat neminem arbitrio suo debere fidem sibi suscipere, ut aliis traderet, quoniam fidem, quam tenemus, ecclesia ab apostolis et apostoli a Christo susceperunt. sed et Christus attestatur, quod non a semet ipso, sed doctrinam, quam dedit, habuit a patre suo, professus „mea doctrina non est mea, sed ejus, qui 1441 März 28 a) W sint. b) W diffiniat. c) W synodo. d) om. BWR. e) W vel. I) W fidelitas. 45 1 1. Joh. 4, 1. 2 Vgl. Gal. 1, 8. 3 Vgl. Act. apost. 15, 2. Vgl. Act. apost. 15, 28. A 5 6 Matth. 24, 23. Vgl. ebenda. Vgl. Matth. 6, 24 und Luc. 16, 13. Vgl. S. 749 Z. 33 ff. Deutsche Reichstags-Akten XV. 96
Strana 758
758 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 misit me" 1, et alibi „sermonem, quem audistis, non est meus, sed ejus, qui misit me, patris" 2, et rursus „qui a semet ipso loquitur, gloriam propriam querit“ 3, et iterum „non possum a me ipso facere quidquam, sed, sicut audio, judico" 4. unde, etsi Christus, ut ei crederetur, aliunde habere voluit multiplex testimonium, qui asserit, ut nullus de suo judicio disceptare debeat, notissimum est cuilibet intuenti, quantum catholicam fidem 5 infirmat et facit incertam. [52] explicatis pertinacie racione ejusque modis 12 et quo- modo applicari possint erroribus olim Eugenii, quomodo reducantur ad quatuor testi- monia, que sancta synodus notoria reputat, ut non indigeant clamore accusatoris, com- pendii gracia judicio lectoris relinquitur. singulum namque ex dictis quatuor testimoniis tam plenum esse contumacia videtur, ut omnes fere vel magnam eorum partem contineat. 10 distribucione autem in genere facta inspici potest, si testimonium primum continere vide- tur septimum et duodecimum modos, secundum autem tercium et nonum, tercium deni- que quintum et octavum, quartum autem primum et secundum, qui graviores sunt per- tinacie modi. alii vero quatuor, videlicet quartus sextus decimus et undecimus, videntur esse communes ad singulum ex dictis quatuor testimoniis applicabiles. [53] in hiis 15 autem pertinacie modis 12 mencio facta non est de illo gravissimo pertinacie genere annotato in libello „Moyses" 5, per quem sentencialiter diffinicione solemni condempnare voluit predictas veritates tres catholice fidei, in eodem libello eciam alios preter annotatos publicans errores dictis veritatibus repugnantes. ejusmodi namque con- dempnacione trimestrio sequente deposicionem ejus 6, de illis in judicio synodali ante 20 sentenciam non constitit. locus autem desuper a dicendi et b quomodo errores ejus evan- gelio fidei doctrine sanctorum et racioni obviant deo auxiliante spectat ad tractatum secundum? post ejusmodi insertum disputacionem. [54] pro nunc autem sufficiat ex- posuisse, quod tot modis pertinacie tanteque gravitatis et periculi circa errores annotatos ipsius olim Eugenii dictis veritatibus catholice fidei expresse repugnantes vel omnibus 25 aut maxima parte eorum judicium synodale circumstantibus palam omnibus fieri potest judicium sue deposicionis fuisse legittimum, quo declaratus fuit non solum hereticus sed pertinax et incorrigibilis. siquidem pertinacie modi supra expositi omnes aut pro majori parte perspicue attestari videntur de incorrigibilitate ejus, quando non solum comparere noluit coram legittimo judice, sed constituit se judicem judicis sui, con- so cilii generalis, excommunicando interdicendo et privando illud celebrantes, precipiens quoque auctoritative ab actibus conciliaribus omnino fore cessandum ac, prout com- memoratum extitit, judicem suum interimens concilii dissolucione. [55] Premissis “ pro majori aut saltem maxima parte quamvis seriose minus d de materia fidei synodalem concernentibus processum, quo olim ipse Eugenius condempnatus s5 fuit tanquam hereticus, expositis per ipsum Johannem cardinalem sancti Calixti, qui synodalem epistolam sub bulla concilii predictas veritates tres et conclusiones quinque continentem 8 ad manus tenebat et ex ipsa aliquando conclusiones perlegit, conclusione- que facta ex quatuor proposicionibus in particula octava descriptis 9 dicebat, quod omnes habentes noticiam de veritate justicie synodalis sub pena mortalis peccati illi acquiescere 40 tenebantur, astantes in ea congregacione solemniter requirens, ut concilio obedirent, materia ipsa permaxime concernente statum fidei et ecclesie. si que autem ipsis foret a) W add. et. b) om. W. c) BWR haben kein Alinea. d) W nimis. Joh. 7, 16. Joh. 14, 24. Joh. 7, 18. Joh. 5, 30. 5 Veröffentlicht in der 6. Session des Floren- tiner Konzils vom 4. September 1439. Vgl. S. 201 Anm. 5. Am 25. Juni 1439. Vgl. S. 227 Anm. 7. Dieser Traktat folgt in Segovias Chronik in 45 lib. 17 cap. 31-60 (a. a. O. 3, 749-941). 8 Es ist die S. 475 Anm. 1 erwähnte Bulle des Konzils vom 2. Juli 1439. 9 Vgl. art. 23 (S. 704). Oder sind die artt. 28a bis 28d der neunten Parcella (S. 714-721) gemeint? 50
758 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 März 28 misit me" 1, et alibi „sermonem, quem audistis, non est meus, sed ejus, qui misit me, patris" 2, et rursus „qui a semet ipso loquitur, gloriam propriam querit“ 3, et iterum „non possum a me ipso facere quidquam, sed, sicut audio, judico" 4. unde, etsi Christus, ut ei crederetur, aliunde habere voluit multiplex testimonium, qui asserit, ut nullus de suo judicio disceptare debeat, notissimum est cuilibet intuenti, quantum catholicam fidem 5 infirmat et facit incertam. [52] explicatis pertinacie racione ejusque modis 12 et quo- modo applicari possint erroribus olim Eugenii, quomodo reducantur ad quatuor testi- monia, que sancta synodus notoria reputat, ut non indigeant clamore accusatoris, com- pendii gracia judicio lectoris relinquitur. singulum namque ex dictis quatuor testimoniis tam plenum esse contumacia videtur, ut omnes fere vel magnam eorum partem contineat. 10 distribucione autem in genere facta inspici potest, si testimonium primum continere vide- tur septimum et duodecimum modos, secundum autem tercium et nonum, tercium deni- que quintum et octavum, quartum autem primum et secundum, qui graviores sunt per- tinacie modi. alii vero quatuor, videlicet quartus sextus decimus et undecimus, videntur esse communes ad singulum ex dictis quatuor testimoniis applicabiles. [53] in hiis 15 autem pertinacie modis 12 mencio facta non est de illo gravissimo pertinacie genere annotato in libello „Moyses" 5, per quem sentencialiter diffinicione solemni condempnare voluit predictas veritates tres catholice fidei, in eodem libello eciam alios preter annotatos publicans errores dictis veritatibus repugnantes. ejusmodi namque con- dempnacione trimestrio sequente deposicionem ejus 6, de illis in judicio synodali ante 20 sentenciam non constitit. locus autem desuper a dicendi et b quomodo errores ejus evan- gelio fidei doctrine sanctorum et racioni obviant deo auxiliante spectat ad tractatum secundum? post ejusmodi insertum disputacionem. [54] pro nunc autem sufficiat ex- posuisse, quod tot modis pertinacie tanteque gravitatis et periculi circa errores annotatos ipsius olim Eugenii dictis veritatibus catholice fidei expresse repugnantes vel omnibus 25 aut maxima parte eorum judicium synodale circumstantibus palam omnibus fieri potest judicium sue deposicionis fuisse legittimum, quo declaratus fuit non solum hereticus sed pertinax et incorrigibilis. siquidem pertinacie modi supra expositi omnes aut pro majori parte perspicue attestari videntur de incorrigibilitate ejus, quando non solum comparere noluit coram legittimo judice, sed constituit se judicem judicis sui, con- so cilii generalis, excommunicando interdicendo et privando illud celebrantes, precipiens quoque auctoritative ab actibus conciliaribus omnino fore cessandum ac, prout com- memoratum extitit, judicem suum interimens concilii dissolucione. [55] Premissis “ pro majori aut saltem maxima parte quamvis seriose minus d de materia fidei synodalem concernentibus processum, quo olim ipse Eugenius condempnatus s5 fuit tanquam hereticus, expositis per ipsum Johannem cardinalem sancti Calixti, qui synodalem epistolam sub bulla concilii predictas veritates tres et conclusiones quinque continentem 8 ad manus tenebat et ex ipsa aliquando conclusiones perlegit, conclusione- que facta ex quatuor proposicionibus in particula octava descriptis 9 dicebat, quod omnes habentes noticiam de veritate justicie synodalis sub pena mortalis peccati illi acquiescere 40 tenebantur, astantes in ea congregacione solemniter requirens, ut concilio obedirent, materia ipsa permaxime concernente statum fidei et ecclesie. si que autem ipsis foret a) W add. et. b) om. W. c) BWR haben kein Alinea. d) W nimis. Joh. 7, 16. Joh. 14, 24. Joh. 7, 18. Joh. 5, 30. 5 Veröffentlicht in der 6. Session des Floren- tiner Konzils vom 4. September 1439. Vgl. S. 201 Anm. 5. Am 25. Juni 1439. Vgl. S. 227 Anm. 7. Dieser Traktat folgt in Segovias Chronik in 45 lib. 17 cap. 31-60 (a. a. O. 3, 749-941). 8 Es ist die S. 475 Anm. 1 erwähnte Bulle des Konzils vom 2. Juli 1439. 9 Vgl. art. 23 (S. 704). Oder sind die artt. 28a bis 28d der neunten Parcella (S. 714-721) gemeint? 50
Strana 759
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 759 144! dubitacio, quod eam exponerent, quoniam legati et oratores concilii de ea, que in ipsis erat, fide parati essent reddere omnibus poscentibus racionem. si vero aperire rennuerent, quod deus ab eis requireret racionem a notificatis eisdem justicie ecclesie et veritati fidei conformare se nolentibus neque reddere causam, quare non acquiescerent. essent namque 5 parati, et adversariis et aliis quibuscumque satisfacere semper in publico vel alias quo- modocumque de quibusvis dubiis justiciam concernentibus synodalem, siquidem juste egisset sancta synodus tam in deposicione olim Eugenii quam in electione Felicis, ideo- que non timerent in lucem producere gesta per ipsam. commemorabat denique eis timorem divini judicii, non recipienda in illo eorum excusacione, si agnita veritate et 10 periculo imminente alias ipsam in terram prosterni paterentur, illi non obedientes seu illam recognoscere nolentes. etenim considerare poterant, ne ipsorum defectus ad robo- randam justiciam fieret inexcusabilis, sicut illorum error, „qui, cum deum cognovissent, non sicut deum glorificaverunt" 1. quanta vero esset merces publice confitencium agnitam veritatem, ex evangelio constabat salvatore profitente 2 confessurum se coram deo et angelis 15 ejus, qui eum suamque fidei veritatem coram hominibus confiterentur. März 28 20 350. Aufzeichnung des Johannes von Segovia über die Replik des päpstlichen Gesandten Johannes von Carvajal auf dem Mainzer Kongreß swährend der vierten Audienz]: der Gesandte verlangt die Aufhebung der Neutralität und die Rückkehr zur Obö- dienz Eugens IV., rechtfertigt die Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara und weist den gegen Eugen IV. erhobenen Vorwurf der Simonie zurück; er verwahrt sich gegen die Haltung der königlichen Gesandten ihm und seinen Kollegen gegen- über; er fordert die Austreibung des Baseler Konzils und des Gegenpapstes. [1441 März 29 3 Mainz.] Märs 29] 11441 25 30 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 40 fol. 166b-167a (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 23) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 205b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vat. lat. 4181 fol. 175b (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 190 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 150b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 687-689 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368. [1] Eodem igitur loco 4 coram in dieta congregatis, Arelatensi quoque et preter car- dinales aliis oratoribus concilii presentibus, prout a notariis aliisque relatum extitit, primus nuncius olim Eugenii Johannes de Carvajal proposuit: [2] obediendum esse illi per electores aliosque Germanie principes, animorum suspensione deposita, allegans legem esse divinitatis, infima per media ad suprema reduci. militans vero ecclesia quod similitudine 40 constaret triumphantis caputque esset ministeriale illius ipse Eugenius, Sigismundusque Romanorum imperator protestatus fuisset 5 eum tenere in caput, similiter et electores imperii 6. nec terreri deberent ex concilii nomine, quod heri tociens fuisset laudatum, quia Mars 28 nomen celebre esset. sed non omne concilium esset concilium, sicut nec omnes apostoli apostoli7, licet aliquando fuisset legittimum, sed sicut Lucifer, qui scisma fecit; et 35 45 a) om. BWR. b) W Carnajal. 1 2 3 4 Röm. 1, 21. Vgl. Matth. 10, 32 und Luc. 12, 8. Das Datum ergibt sich aus nr. 357 art. 13. Vgl. nr. 357 art. 9. 5 6 Vgl. RTA. 10 nr. 449 art. 6 und nr. 461. Vgl. RTA. 13 nr. 130. Wohl Anspielung auf 1. Cor. 12, 29? 96*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 759 144! dubitacio, quod eam exponerent, quoniam legati et oratores concilii de ea, que in ipsis erat, fide parati essent reddere omnibus poscentibus racionem. si vero aperire rennuerent, quod deus ab eis requireret racionem a notificatis eisdem justicie ecclesie et veritati fidei conformare se nolentibus neque reddere causam, quare non acquiescerent. essent namque 5 parati, et adversariis et aliis quibuscumque satisfacere semper in publico vel alias quo- modocumque de quibusvis dubiis justiciam concernentibus synodalem, siquidem juste egisset sancta synodus tam in deposicione olim Eugenii quam in electione Felicis, ideo- que non timerent in lucem producere gesta per ipsam. commemorabat denique eis timorem divini judicii, non recipienda in illo eorum excusacione, si agnita veritate et 10 periculo imminente alias ipsam in terram prosterni paterentur, illi non obedientes seu illam recognoscere nolentes. etenim considerare poterant, ne ipsorum defectus ad robo- randam justiciam fieret inexcusabilis, sicut illorum error, „qui, cum deum cognovissent, non sicut deum glorificaverunt" 1. quanta vero esset merces publice confitencium agnitam veritatem, ex evangelio constabat salvatore profitente 2 confessurum se coram deo et angelis 15 ejus, qui eum suamque fidei veritatem coram hominibus confiterentur. März 28 20 350. Aufzeichnung des Johannes von Segovia über die Replik des päpstlichen Gesandten Johannes von Carvajal auf dem Mainzer Kongreß swährend der vierten Audienz]: der Gesandte verlangt die Aufhebung der Neutralität und die Rückkehr zur Obö- dienz Eugens IV., rechtfertigt die Verlegung des Baseler Konzils nach Ferrara und weist den gegen Eugen IV. erhobenen Vorwurf der Simonie zurück; er verwahrt sich gegen die Haltung der königlichen Gesandten ihm und seinen Kollegen gegen- über; er fordert die Austreibung des Baseler Konzils und des Gegenpapstes. [1441 März 29 3 Mainz.] Märs 29] 11441 25 30 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 40 fol. 166b-167a (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 23) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 205b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vat. lat. 4181 fol. 175b (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 190 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 150b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 687-689 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368. [1] Eodem igitur loco 4 coram in dieta congregatis, Arelatensi quoque et preter car- dinales aliis oratoribus concilii presentibus, prout a notariis aliisque relatum extitit, primus nuncius olim Eugenii Johannes de Carvajal proposuit: [2] obediendum esse illi per electores aliosque Germanie principes, animorum suspensione deposita, allegans legem esse divinitatis, infima per media ad suprema reduci. militans vero ecclesia quod similitudine 40 constaret triumphantis caputque esset ministeriale illius ipse Eugenius, Sigismundusque Romanorum imperator protestatus fuisset 5 eum tenere in caput, similiter et electores imperii 6. nec terreri deberent ex concilii nomine, quod heri tociens fuisset laudatum, quia Mars 28 nomen celebre esset. sed non omne concilium esset concilium, sicut nec omnes apostoli apostoli7, licet aliquando fuisset legittimum, sed sicut Lucifer, qui scisma fecit; et 35 45 a) om. BWR. b) W Carnajal. 1 2 3 4 Röm. 1, 21. Vgl. Matth. 10, 32 und Luc. 12, 8. Das Datum ergibt sich aus nr. 357 art. 13. Vgl. nr. 357 art. 9. 5 6 Vgl. RTA. 10 nr. 449 art. 6 und nr. 461. Vgl. RTA. 13 nr. 130. Wohl Anspielung auf 1. Cor. 12, 29? 96*
Strana 760
760 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 Márz 29) Christus avisaverat 1, quod multi venirent in pellibus ovium. nec timere a deberent eorum sophistica argumenta aut decipi in sublimitate verborum, ut vellent in neutralitate vivere et sine capite ambulare. [3] dicere 2 autem, quod Eugenius non potuit transferre con- cilium Basiliense, blasphemia esset, immo solus papa contradicente tota ecclesia ordinare posset disputacionem cum Grecis, quia soli Petro dictum fuisset „duc in altum rethe“ 3, ideoque talia dicentes ceci essent et cecorum duces; quinimmo potuisset ex potestate sua et ordinacione concilii. neque oportebat allegari 4, quoniam factum contra constitu- cionem concilii 5, ideo scisma esset. nam et tunc in facientibus erat cardinalis sancti Angeli, homo indeviabilis et inflexibilis, quem sequebatur cardinalis sancti Petri. sed isti dixerant fieri scisma, quando Grecorum unio impediretur. quodque patrum concilii major 10 pars secuta fuisset caput, et ita secundum Ostiensem 6, quando plures capiti adherent, censetur pars major. item quod translacionem fecisset non solum sua sed auctoritate concilii Constanciensis in capitulo „Frequens"7 disponentis de mutacione loci cum con- sensu cardinalium. et cum jam loca essent nominata, potuisset ergo transferre ad locum, ubi comodius fieri potuerat, sicut in Ferraria, non autem per cacumina moncium ad illa 15 [4] allegabat item principem unum dixisse, tria Basileam Avinionem et Sabaudiam b 8. quod, si multitudo patrum Basilee remanencium condempnaret suum sanctissimum patrem, tunc ibi non esset spiritus sanctus, sed spiritus Sathane. quodque, ut ditarent se ipsos, imposuerant onus super ecclesias (per hoc intellecto, quia decimam imposuisset? con- cilium ad prosecucionem unionis Grecorum). irrisorie autem alloquebatur dicens „digna 20 privacionis causa, quia elegit locum unionic Grecorum accomodum“, repetens, quod in altera proposicione 10, quod Basiliensis congregacio ancilla esset. nam „qui facit peccatum, servus est peccati" 11, nullumque peccatum scismate gravius. nulla igitur esset congregacio, que talem pepererat filium et detexerat pudenda patris, quem affirmabat esse doctorem militantis ecclesie omnibus in eum respicientibus tanquam ad solem, quoniam secundum 25 Jeronimum 12 non ad lacus vacuos sed recurrendum ad eum esset, quia successor pis- catoris, et abiciendos 13, qui mercancias facerent. ipse autem Johannes Veneciis stetisset 5 mensibus, et, quia orator Eugenii 14, merito talia dicerentur ei (videlicet de duodecim a) W timeri. b) W Sabandiam. c) W unionis. Matth. 7, 15. Vgl. nr. 349 artt. 13-16 (S. 689-698). Vgl. Luc. 5, 4. 4 Vgl. nr. 349 art. 15° (S. 692 ff.). 5 Vgl. das S. 217 Anm. 3 angeführte Dekret der achten Session des Baseler Konzils. 6 Wahrscheinlich ist die Glosse zu c. 6 de elec- tione et electi potestate X. I. 6 gemeint. Vgl. Lectura sive apparatus domini Hostiensis super quinque libris decretalium ſed. Georgius Ubelin, Argentine] 1512 fol. 37b-39a. 7 Vgl. S. 442 Anm. 1. 8 Vgl. das S. 697 Anm. 1 erwähnte Dekret des Baseler Konzils. 9 Vgl. das S. 371 Anm. 4 erwähnte Dekret vom 14. April 1436. 10 Am 27. März. Vgl. nr. 346 art. 1. 11 Joh. 8, 34. 17 Wir vermögen das Zitat in der oben mit- geteilten Form bei Hieronymus nicht nachzuweisen. Dem Sinne nach ergibt es sich aus dem Briefe „Quoniam vetusto" an Papst Damasus cap. 1 und 2 (Corpus script. eccl. lat. 54, 62-64; Migne 22, 355-356). 8 13 Das Folgende wird kaum aus Hieronymus 30 entlehnt sein, sondern geht wohl auf Matth. 21, 12 zurück. 14 Das war vom November 1439 an gewesen. Am 29. Oktober 1439 wies der Kämmerer Fran- ciscus presb. card. tit. s. Clementis den Thesaurar 35 Daniel episc. Concordiensis an, durch den päpst- lichen Kubikular Franciscus de Padua zahlen zu lassen Johanni de Carvajal palacii apostolici cau- sarum auditori 50 florenos auri de camera als Reise- kosten nach Venedig cum septem equis pro factis 40 serenissimi domini nostri pape; dat. Florencie die 29. octobris 1439 pontificatus sanctissimi domini nostri Eugenii quarti anno 9 (Rom Staats-A. Te- soro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 2a cop. chart. coaeva). Die päpstliche Kammer zahlte diesen 45 Betrag am nächsten Tage aus laut dem folgenden Eintrag im Ausgabenregister : Dicta die [scil. Okt. 30] prefatus dominus Daniel episcopus thesaurarius --- dedit et solvit venerabili viro domino Johanni de Carvajal auditori rote pro suis expensis in eundo 50 Venecias pro factis sanctissimi domini nostri florenos similes quinquaginta (Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 404 fol. 80 a not. chart. coaeva). 1 2
760 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 Márz 29) Christus avisaverat 1, quod multi venirent in pellibus ovium. nec timere a deberent eorum sophistica argumenta aut decipi in sublimitate verborum, ut vellent in neutralitate vivere et sine capite ambulare. [3] dicere 2 autem, quod Eugenius non potuit transferre con- cilium Basiliense, blasphemia esset, immo solus papa contradicente tota ecclesia ordinare posset disputacionem cum Grecis, quia soli Petro dictum fuisset „duc in altum rethe“ 3, ideoque talia dicentes ceci essent et cecorum duces; quinimmo potuisset ex potestate sua et ordinacione concilii. neque oportebat allegari 4, quoniam factum contra constitu- cionem concilii 5, ideo scisma esset. nam et tunc in facientibus erat cardinalis sancti Angeli, homo indeviabilis et inflexibilis, quem sequebatur cardinalis sancti Petri. sed isti dixerant fieri scisma, quando Grecorum unio impediretur. quodque patrum concilii major 10 pars secuta fuisset caput, et ita secundum Ostiensem 6, quando plures capiti adherent, censetur pars major. item quod translacionem fecisset non solum sua sed auctoritate concilii Constanciensis in capitulo „Frequens"7 disponentis de mutacione loci cum con- sensu cardinalium. et cum jam loca essent nominata, potuisset ergo transferre ad locum, ubi comodius fieri potuerat, sicut in Ferraria, non autem per cacumina moncium ad illa 15 [4] allegabat item principem unum dixisse, tria Basileam Avinionem et Sabaudiam b 8. quod, si multitudo patrum Basilee remanencium condempnaret suum sanctissimum patrem, tunc ibi non esset spiritus sanctus, sed spiritus Sathane. quodque, ut ditarent se ipsos, imposuerant onus super ecclesias (per hoc intellecto, quia decimam imposuisset? con- cilium ad prosecucionem unionis Grecorum). irrisorie autem alloquebatur dicens „digna 20 privacionis causa, quia elegit locum unionic Grecorum accomodum“, repetens, quod in altera proposicione 10, quod Basiliensis congregacio ancilla esset. nam „qui facit peccatum, servus est peccati" 11, nullumque peccatum scismate gravius. nulla igitur esset congregacio, que talem pepererat filium et detexerat pudenda patris, quem affirmabat esse doctorem militantis ecclesie omnibus in eum respicientibus tanquam ad solem, quoniam secundum 25 Jeronimum 12 non ad lacus vacuos sed recurrendum ad eum esset, quia successor pis- catoris, et abiciendos 13, qui mercancias facerent. ipse autem Johannes Veneciis stetisset 5 mensibus, et, quia orator Eugenii 14, merito talia dicerentur ei (videlicet de duodecim a) W timeri. b) W Sabandiam. c) W unionis. Matth. 7, 15. Vgl. nr. 349 artt. 13-16 (S. 689-698). Vgl. Luc. 5, 4. 4 Vgl. nr. 349 art. 15° (S. 692 ff.). 5 Vgl. das S. 217 Anm. 3 angeführte Dekret der achten Session des Baseler Konzils. 6 Wahrscheinlich ist die Glosse zu c. 6 de elec- tione et electi potestate X. I. 6 gemeint. Vgl. Lectura sive apparatus domini Hostiensis super quinque libris decretalium ſed. Georgius Ubelin, Argentine] 1512 fol. 37b-39a. 7 Vgl. S. 442 Anm. 1. 8 Vgl. das S. 697 Anm. 1 erwähnte Dekret des Baseler Konzils. 9 Vgl. das S. 371 Anm. 4 erwähnte Dekret vom 14. April 1436. 10 Am 27. März. Vgl. nr. 346 art. 1. 11 Joh. 8, 34. 17 Wir vermögen das Zitat in der oben mit- geteilten Form bei Hieronymus nicht nachzuweisen. Dem Sinne nach ergibt es sich aus dem Briefe „Quoniam vetusto" an Papst Damasus cap. 1 und 2 (Corpus script. eccl. lat. 54, 62-64; Migne 22, 355-356). 8 13 Das Folgende wird kaum aus Hieronymus 30 entlehnt sein, sondern geht wohl auf Matth. 21, 12 zurück. 14 Das war vom November 1439 an gewesen. Am 29. Oktober 1439 wies der Kämmerer Fran- ciscus presb. card. tit. s. Clementis den Thesaurar 35 Daniel episc. Concordiensis an, durch den päpst- lichen Kubikular Franciscus de Padua zahlen zu lassen Johanni de Carvajal palacii apostolici cau- sarum auditori 50 florenos auri de camera als Reise- kosten nach Venedig cum septem equis pro factis 40 serenissimi domini nostri pape; dat. Florencie die 29. octobris 1439 pontificatus sanctissimi domini nostri Eugenii quarti anno 9 (Rom Staats-A. Te- soro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 2a cop. chart. coaeva). Die päpstliche Kammer zahlte diesen 45 Betrag am nächsten Tage aus laut dem folgenden Eintrag im Ausgabenregister : Dicta die [scil. Okt. 30] prefatus dominus Daniel episcopus thesaurarius --- dedit et solvit venerabili viro domino Johanni de Carvajal auditori rote pro suis expensis in eundo 50 Venecias pro factis sanctissimi domini nostri florenos similes quinquaginta (Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 404 fol. 80 a not. chart. coaeva). 1 2
Strana 761
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 761 11441 milibus equorum promissis, prout in prima proposicione 1, ut Eugenius cederet a); sed responsum datum fuisset non sufficere verbo, sed cum lapidibus persequi, qui talia trac- tarent, allegando „vade b retro, Sathana" 2. siquidem tales erant ipse et alii nuncii Eu- genii, quibus talia debebant communicari, non autem qui per questas indulgen- 5 ciarum. [5] ad objecta vero de simonia 3 dicebat, quod testes essent innocencie sue, qui presentes in ea erant congregacione et promoti fuerant per eum (non enim con- fiterentur se provisos simoniace), et quod Basilienses a semet ipsis arguerent, quales ipsi erant, alios efficere volentes. [6] ad oratores vero regis Romanorum verbum dirigens aliquando innuebat, ne secum et collegis luderent quasi de ecclesia ludentes. [7] con- 10 clusit autem eiciendam esse ancillam et filium ejus 4, remittens ad collegam suum Ni- colaum de Cusa, ut diceret alia. Märs 29] 15 351. Aufzeichnung des Johannes von Segovia über die Replik des päpstlichen Gesandten Nikolaus von Cusa auf dem Mainzer Kongreß [während der vierten Audienz]: der Gesandte wendet sich insbesondere gegen Segovias Behauptung, daß dem Konzil mehr zu glauben sei als dem Papst und den Kardinälen; er behauptet, daß die Konzilien irren können und daß zur Gültigkeit der Konzilsbeschlüsse die Zustimmung des Papstes erforderlich sei; er gibt zu, daß der Papst suspendiert werden könne, wenn er die Kirche verwüsten wolle; er rechtfertigt die zweite Auflösung des Baseler Konzils und die Vorgänge bei den Verhandlungen mit den Griechen in Konstan- tinopel; u. a. m. [1441 März 295 Mainz.] 11441 März 29) 20 25 30 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 40 fol. 167 ab (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 23) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 205b-206b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 175b-176b (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod 11 fol. 190b-191b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 150b-151b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scrip- tores 3, 689-692 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368. Qui c6 exordiens dicebat: [I] non fuisse sibi mandatum, ut in contencionem venirent cum Basiliensibus dampnatissimis viris, ne verteretur in questionem, quod ma- 35 ture diffinitum erat, et sic d esset transitus in infinitum. sed forte id actum esset, ut aperirentur oculi ceci nati 7, quod dominus proponens 8 hesterno die voluisset defendere Mirz 28 papam suum et concilium per veritates fidei, que falsitates essent et fatuitates (sed veritas esset, quod tanta presumpcio execracio et inhumanitas vindicande essent sicut adversus peccantes in veritatem divinam), quode denique blasphemias emisisset, gloriando de sua 40 humilitate? et sua cappa, quia cardinalis. qui ideo dimiserat habitum, ut posset bene blasphemare in evangelium Christi. qui tamen dudum esset hereticus et scismaticus de- claratus 1°. qui neque sentenciam neque ordinem in dicendo tenuit. sed sua resolucio, a) ist in W anscheinend von einer anaeren Hand korrigieri aus crederet. b) R vada. c) in W ist hier von einem Zeitgenossen am Rande bemerkt Cusa. d) W sicut. e) BR quot. 45 1 Vgl. nr. 346 art. 6. Marcus 8, 33. 3 Vgl. nr. 349 art. 23e (S. 708 Z. 20ff.). * Vgl. Gal. 4, 30. Das Datum ergibt sich aus nr. 350 art. 7 und 50 nr. 357 art. 13. 6 D. i. Cusa. Vgl. nr. 350 art. 7. Anspielung auf Ev. Joh. cap. 9. D. i. Segovia. Vgl. nr. 349 art. 26 ff. (S. 713 ff.). 9 Vgl. S. 649 Z. 45 ff. Wohl auf Grund der S. 480 Anm. 8 erwähnten päpstlichen Bulle vom 23. Märs 1440. 10
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 761 11441 milibus equorum promissis, prout in prima proposicione 1, ut Eugenius cederet a); sed responsum datum fuisset non sufficere verbo, sed cum lapidibus persequi, qui talia trac- tarent, allegando „vade b retro, Sathana" 2. siquidem tales erant ipse et alii nuncii Eu- genii, quibus talia debebant communicari, non autem qui per questas indulgen- 5 ciarum. [5] ad objecta vero de simonia 3 dicebat, quod testes essent innocencie sue, qui presentes in ea erant congregacione et promoti fuerant per eum (non enim con- fiterentur se provisos simoniace), et quod Basilienses a semet ipsis arguerent, quales ipsi erant, alios efficere volentes. [6] ad oratores vero regis Romanorum verbum dirigens aliquando innuebat, ne secum et collegis luderent quasi de ecclesia ludentes. [7] con- 10 clusit autem eiciendam esse ancillam et filium ejus 4, remittens ad collegam suum Ni- colaum de Cusa, ut diceret alia. Märs 29] 15 351. Aufzeichnung des Johannes von Segovia über die Replik des päpstlichen Gesandten Nikolaus von Cusa auf dem Mainzer Kongreß [während der vierten Audienz]: der Gesandte wendet sich insbesondere gegen Segovias Behauptung, daß dem Konzil mehr zu glauben sei als dem Papst und den Kardinälen; er behauptet, daß die Konzilien irren können und daß zur Gültigkeit der Konzilsbeschlüsse die Zustimmung des Papstes erforderlich sei; er gibt zu, daß der Papst suspendiert werden könne, wenn er die Kirche verwüsten wolle; er rechtfertigt die zweite Auflösung des Baseler Konzils und die Vorgänge bei den Verhandlungen mit den Griechen in Konstan- tinopel; u. a. m. [1441 März 295 Mainz.] 11441 März 29) 20 25 30 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 40 fol. 167 ab (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 23) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 205b-206b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 175b-176b (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod 11 fol. 190b-191b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 150b-151b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Monumenta conciliorum generalium saec. 15: Concilium Basileense, Scrip- tores 3, 689-692 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368. Qui c6 exordiens dicebat: [I] non fuisse sibi mandatum, ut in contencionem venirent cum Basiliensibus dampnatissimis viris, ne verteretur in questionem, quod ma- 35 ture diffinitum erat, et sic d esset transitus in infinitum. sed forte id actum esset, ut aperirentur oculi ceci nati 7, quod dominus proponens 8 hesterno die voluisset defendere Mirz 28 papam suum et concilium per veritates fidei, que falsitates essent et fatuitates (sed veritas esset, quod tanta presumpcio execracio et inhumanitas vindicande essent sicut adversus peccantes in veritatem divinam), quode denique blasphemias emisisset, gloriando de sua 40 humilitate? et sua cappa, quia cardinalis. qui ideo dimiserat habitum, ut posset bene blasphemare in evangelium Christi. qui tamen dudum esset hereticus et scismaticus de- claratus 1°. qui neque sentenciam neque ordinem in dicendo tenuit. sed sua resolucio, a) ist in W anscheinend von einer anaeren Hand korrigieri aus crederet. b) R vada. c) in W ist hier von einem Zeitgenossen am Rande bemerkt Cusa. d) W sicut. e) BR quot. 45 1 Vgl. nr. 346 art. 6. Marcus 8, 33. 3 Vgl. nr. 349 art. 23e (S. 708 Z. 20ff.). * Vgl. Gal. 4, 30. Das Datum ergibt sich aus nr. 350 art. 7 und 50 nr. 357 art. 13. 6 D. i. Cusa. Vgl. nr. 350 art. 7. Anspielung auf Ev. Joh. cap. 9. D. i. Segovia. Vgl. nr. 349 art. 26 ff. (S. 713 ff.). 9 Vgl. S. 649 Z. 45 ff. Wohl auf Grund der S. 480 Anm. 8 erwähnten päpstlichen Bulle vom 23. Märs 1440. 10
Strana 762
762 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [144I März. 29] neque capitulo nec summo pontifici credendum cum cardinalibus, sed concilio 1, quasi ibi sit quedam infallibilitas, que non sit apud papam et cardinales, quod ista esset una mala doctrina et perfidia unius magni heretici talia supponere. et tamen haberetur in principio concilii N. 2 et accione octava apostolicam sedem ita a Christo fundatam, ut in diffinicionibus fidei etc., et a quod finaliter b in fide semper obtinuit illa sedes, et sanctus Jeronimus diceret 3 „bec est fides, papa beatissime, etc.“ allegavit item epistolam Athana- sii 4, quod ad partem ponantur papa et cardinales steturque dictis eorum, et tamen Ba- silienses non solum deponerent papam, sed vellent, quod totus orbis eis adhereat, invec- tive „si concilium non potest errare, quare ergo non posuit conclusionem suam in una congregacione, que non separaret se a sede apostolica" notando Basilienses. [2] item, 10 quia proponens dixerat5 pertinaciam notari in protestacione per eum emissa, quod vole- bat se tenere cum apostolica sede et ycumenica synodo. [3] quo vero ad protestacio- nem principum Francfordie« factam 6, quod non esset „probabile dubium" de concilio Basiliensi, quia statim in eadem fuerat nominatum, et ita in pluribus dietis, dicebat se tangere nolle; sed quia erexerant aliud caput, jam non esset „probabile dubium". [4] se- 15 cundam vero partem 7 volebat modicum tribulare, videlicet concilia errare posse, eciamsi legittima ab inicio, quoniam d habere poterant malum finem. neque unquam scisma foret, ubie papa esset cum suis collateralibus, allegato canone „ita dominus" 19. 1 di. s ad probandum vero Novacianum fuisse scismaticum? quod non fuerat allegatus nisi unus textus. [5] item quod tanta esset auctoritas generalium conciliorum, ut nefas esset 20 dicere Basilee remanentes esse concilium, et quoniam, prout in 19. sessione 1°, requirebatur in ycumenica synodo presencia pape et patriarcharum nec erat necessarium ad reduc- cionem Grecorum fieri synodum, quia sine concilio potuisset eos reducere, sed ex con- tractu. [6] item quod, dum Basilee esset, non audiverat aliquem, qui non desideraret reductionem Grecorum in votis suis. [7] nec esset ita, ut dixerat 11, de nonexistencia 25 regum in congregacione sua, quoniam ibi esset Dignensis episcopus orator cum litteris regis Francie. reges item Castelle et Portugalie, dux item Burgundie haberent ibidem suos ambasiatores. imperator vero et alii de nacione Germanica satis consentirent, et quia missa fuissent eis decreta de reductione Grecorum 12 et grate accepta. [8] utrum vero necessarius foret consensus majoris partis provinciarum ecclesie 13: quod reciperent so vigorem concilia ex consensu, ubi una via uno spiritu patres loquuntur. sedes vero 5 a) hier ist in W€von dem eben erwähnten Zeitgenossen an den Rand geschrieben nota. b) B sentencialiter. c) R Franckfordie. d) W quam. e) W ibi. f)R 11. 1 Vgl. nr. 349 artt. 2d.4 (S. 659-670), auch artt. 11-116 (S. 681-685). 2 Wir vermuten, daß es sich um das achte all- gemeine Konzil von Konstantinopel handelt, ob- wohl in dessen Akten eine der oben angeführten genau entsprechende Stelle nicht zu finden ist. Das oben Gesagte läßt sich allenfalls folgern aus dem sogenannten Libellus satisfactionis, der in der ersten Sitzung des Konzils am 5. Oktober 869 ver- lesen wurde (Mansi 16, 27-28; vgl. Hefele 4, 390), und aus dem Protokoll der achten Sitzung vom 5. Nov. 869 (Mansi 16, 134-143, besonders 140-141). 3Die Stelle wird wohl der dem Hieronymus zu- geschriebenen Epistola seu explanatio symboli ad Damasum nicht direkt entlehnt sein, sondern dem Decretum c. 14 C. 24 q. 1. 4 Aus Segovias Andeutungen läft sich nicht mit Sicherheit feststellen, welcher Brief des Atha- nasius gemeint ist. Vielleicht ist an den allerdings unechten Brief „Vestro sancto suggerimus aposto- latui" zu denken, den Athanasius und die Agyp- 35 tischen Bischöfe an Papst Felix II. richteten (Migne, Patrologia Graeca 28, 1473-1478). 5 Vgl. nr. 349 art. 51e. 6 Vgl. RTA. 13 nr. 130. 7 Vgl. nr. 349 artt. 3-8 (S. 662-680) und 40 S. 558-559. 8 c. 7 D. 19. 9 Uber den Römischen Presbyter Novatian und das Novatianische Schisma vergleiche man Harnack in der Realencyklopädie 14, 223�242 und Hefele 45 im Kirchenlexikon 9, 542-550. 10 Im Vertrag des Konzils mit den Griechen, der in dem S. 458 Anm. I erwähnten Dekret enthalten ist. 11 Vermutlich in der dritten Parcella. Vgl. S. 678 Z. 18 ff. 12 Vgl. S. 675 Anm. 10. 13 Vgl. nr. 349 art. 7 (S. 677-679). 50
762 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [144I März. 29] neque capitulo nec summo pontifici credendum cum cardinalibus, sed concilio 1, quasi ibi sit quedam infallibilitas, que non sit apud papam et cardinales, quod ista esset una mala doctrina et perfidia unius magni heretici talia supponere. et tamen haberetur in principio concilii N. 2 et accione octava apostolicam sedem ita a Christo fundatam, ut in diffinicionibus fidei etc., et a quod finaliter b in fide semper obtinuit illa sedes, et sanctus Jeronimus diceret 3 „bec est fides, papa beatissime, etc.“ allegavit item epistolam Athana- sii 4, quod ad partem ponantur papa et cardinales steturque dictis eorum, et tamen Ba- silienses non solum deponerent papam, sed vellent, quod totus orbis eis adhereat, invec- tive „si concilium non potest errare, quare ergo non posuit conclusionem suam in una congregacione, que non separaret se a sede apostolica" notando Basilienses. [2] item, 10 quia proponens dixerat5 pertinaciam notari in protestacione per eum emissa, quod vole- bat se tenere cum apostolica sede et ycumenica synodo. [3] quo vero ad protestacio- nem principum Francfordie« factam 6, quod non esset „probabile dubium" de concilio Basiliensi, quia statim in eadem fuerat nominatum, et ita in pluribus dietis, dicebat se tangere nolle; sed quia erexerant aliud caput, jam non esset „probabile dubium". [4] se- 15 cundam vero partem 7 volebat modicum tribulare, videlicet concilia errare posse, eciamsi legittima ab inicio, quoniam d habere poterant malum finem. neque unquam scisma foret, ubie papa esset cum suis collateralibus, allegato canone „ita dominus" 19. 1 di. s ad probandum vero Novacianum fuisse scismaticum? quod non fuerat allegatus nisi unus textus. [5] item quod tanta esset auctoritas generalium conciliorum, ut nefas esset 20 dicere Basilee remanentes esse concilium, et quoniam, prout in 19. sessione 1°, requirebatur in ycumenica synodo presencia pape et patriarcharum nec erat necessarium ad reduc- cionem Grecorum fieri synodum, quia sine concilio potuisset eos reducere, sed ex con- tractu. [6] item quod, dum Basilee esset, non audiverat aliquem, qui non desideraret reductionem Grecorum in votis suis. [7] nec esset ita, ut dixerat 11, de nonexistencia 25 regum in congregacione sua, quoniam ibi esset Dignensis episcopus orator cum litteris regis Francie. reges item Castelle et Portugalie, dux item Burgundie haberent ibidem suos ambasiatores. imperator vero et alii de nacione Germanica satis consentirent, et quia missa fuissent eis decreta de reductione Grecorum 12 et grate accepta. [8] utrum vero necessarius foret consensus majoris partis provinciarum ecclesie 13: quod reciperent so vigorem concilia ex consensu, ubi una via uno spiritu patres loquuntur. sedes vero 5 a) hier ist in W€von dem eben erwähnten Zeitgenossen an den Rand geschrieben nota. b) B sentencialiter. c) R Franckfordie. d) W quam. e) W ibi. f)R 11. 1 Vgl. nr. 349 artt. 2d.4 (S. 659-670), auch artt. 11-116 (S. 681-685). 2 Wir vermuten, daß es sich um das achte all- gemeine Konzil von Konstantinopel handelt, ob- wohl in dessen Akten eine der oben angeführten genau entsprechende Stelle nicht zu finden ist. Das oben Gesagte läßt sich allenfalls folgern aus dem sogenannten Libellus satisfactionis, der in der ersten Sitzung des Konzils am 5. Oktober 869 ver- lesen wurde (Mansi 16, 27-28; vgl. Hefele 4, 390), und aus dem Protokoll der achten Sitzung vom 5. Nov. 869 (Mansi 16, 134-143, besonders 140-141). 3Die Stelle wird wohl der dem Hieronymus zu- geschriebenen Epistola seu explanatio symboli ad Damasum nicht direkt entlehnt sein, sondern dem Decretum c. 14 C. 24 q. 1. 4 Aus Segovias Andeutungen läft sich nicht mit Sicherheit feststellen, welcher Brief des Atha- nasius gemeint ist. Vielleicht ist an den allerdings unechten Brief „Vestro sancto suggerimus aposto- latui" zu denken, den Athanasius und die Agyp- 35 tischen Bischöfe an Papst Felix II. richteten (Migne, Patrologia Graeca 28, 1473-1478). 5 Vgl. nr. 349 art. 51e. 6 Vgl. RTA. 13 nr. 130. 7 Vgl. nr. 349 artt. 3-8 (S. 662-680) und 40 S. 558-559. 8 c. 7 D. 19. 9 Uber den Römischen Presbyter Novatian und das Novatianische Schisma vergleiche man Harnack in der Realencyklopädie 14, 223�242 und Hefele 45 im Kirchenlexikon 9, 542-550. 10 Im Vertrag des Konzils mit den Griechen, der in dem S. 458 Anm. I erwähnten Dekret enthalten ist. 11 Vermutlich in der dritten Parcella. Vgl. S. 678 Z. 18 ff. 12 Vgl. S. 675 Anm. 10. 13 Vgl. nr. 349 art. 7 (S. 677-679). 50
Strana 763
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 763 1144I apostolica haberet hoc privilegium in conciliis, quod, ubi non ipsa consentit, non valet, ubi consentit, valet. concludebat igitur: necessarius est consensus suus. non vero diceret, quod nunquam prevaluit aliqua congregacio. contra etenim, si papa vellet ecclesiam destruere, suspendi posset. [9 quod autem allegabatur 1 de majori parte, aliquando 5 sic fuerat, quod episcopi et majores fuissent pro parte legatorum, sed Arelatensis cum suis econtra; immo unus scutifer et, quando 30 pro una et 30 erant pro altera, si su- perveniret unus familiaris, prevalebat. et sancti Calixti sic dixisset cardinali Arelatensi „videte, cum quibus remanetis ad regimen ecclesie". resolvens autem dicebat, quod, ubi sunt episcopi et doctores, major pars cum racione debet vincere, sed ubi inferiores contra 10 eos, majori numero non est standum. itaque cum minori parte saniori racioni a standum est nec dicere, quod unus papa aut princeps non habeat majorem auctoritatem in voto suo quam familiaris unus. [10] post hec multa cum aggravacione dicebat, ut, quia concilium non poterat ex processu primo condempnare Eugenium, quod dominus heri Mars 28 proponens apportaverat de Maguncia ad Basileam illas, quas dixit, veritates et con- 15 clusiones 2, prout sibi de hoc scripserat archiepiscopus Mediolanensis. (sed horum narracio gestorum 3 patefecit illas marcio mense anno 39 a Basilea in Magunciam destinatas.) prosequebatur autem Nicolaus ipse, quod primum et secundum monitoria 26. et 29. ses- sionum 4 mencionem de fide non facerent, sed Basilienses fecissent fidem novam et veri- tates, que in theologia non haberentur, et Constanciensis synodus, quando fecerat dictam 20 determinacionem 5, dixerat, quod ad consequendum facilius securius uberius et liberius unionem et reformacionem ecclesie 6, quoniam omnia congrua essent ad faciendam b uni- tatem in ecclesia dei. nec Martinus papa quintus has veritates intellexisset, quando Juliano legato commisit7 intendere in Basiliensi concilio ad honorem suum, et in man- dato primo 8 nichil dicebatur de reformacione in capite, sed per suum presidentem con- 25 cludendum cum consilio concilii; quod predictum mandatum recepit Eugenius°. [II] item papa adhesionem fecisset 10, quoniam cause dissolucionis prime 11 non erant vere et quoniam orirentur scandala etc. exclamans autem dicebat: quando dissolucionem secundam fecit 12, fecitne contra fidem, cum eam fecerit tam sua quam concilii auctoritate? et ibi nichil esset pertinacie, quia fecit eo modo, quo debuit facere. dicere autem, quod papa non so habuit potestatem in edificacionem ecclesie, hereticum esset. an forte hereticus est, qui non servaret omnia decreta concilii Basiliensis? et Romanus pontifex potestatem haberet epikeizandi in omnibus statutis et ad edificacionem semper haberet potestatem ligandi et obligandi episcopos venire ad concilium, non e converso. et in 19. sessione 13 dicebatur, quod propter locum non dimittendum esset tantum bonum, sicut erat unio Greco- s5 rum. [12] item quod concilium est convocacio, quia papa convocat prelatos ad se, et, quando dat eis licenciam, absolvit eos, remotoque c ejus consensu non est amplius concilium. et vocatur pocius absolucio quam dissolucio. exclamavitque rursus: facitne papa contra fidem, si mandat tibi, quod vadas ad domum tuam? [13] item utrum decem aut viginti possunt facere concilium et non respicerent ad contradictionem ec- 40 clesie diffuse per mundum necnon principum et aliorum. [14] super translacione vero 1439 Märs März. 29/ a) em. ; BWR racione. b) W faciendum. c) W remoteque. 1 2 3 4 5 6 Vgl. nr. 349 artt. 17-21 (S. 698-704). Vgl. nr. 349 artt. 26 und 35. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 22 (a. a. O. 3, 240-241). Vgl. S. 105 Anm. 3 und S. 457 Anm. 2. Vgl. die S. 713-714 angeführten Dogmen. Man ergänze fecisset. In der Bulle „Dum onus" vom 1. Februar 1431 (gedr. Mansi 29, 11-12 und Mon. conc. gen. 50 sacc. 15, Conc. Basil. SS. 2, 53-55). Vgl. RTA. 10, 133. 45 8 D. i. in der eben genannten Bulle „Dum onus" vom 1. Februar 1431. In der Bulle „Certificati“ vom 31. Mai 1431. Vgl. RTA. 10, 137 Anm. 3. 10 Vgl. S. 440 Anm. 2. 11 Vgl. die S. 734 Anm. 4 genannten Bullen. 12 Vgl. S. 231 Anm. 3. Vgl. S. 458 Anm. 1. 13
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 763 1144I apostolica haberet hoc privilegium in conciliis, quod, ubi non ipsa consentit, non valet, ubi consentit, valet. concludebat igitur: necessarius est consensus suus. non vero diceret, quod nunquam prevaluit aliqua congregacio. contra etenim, si papa vellet ecclesiam destruere, suspendi posset. [9 quod autem allegabatur 1 de majori parte, aliquando 5 sic fuerat, quod episcopi et majores fuissent pro parte legatorum, sed Arelatensis cum suis econtra; immo unus scutifer et, quando 30 pro una et 30 erant pro altera, si su- perveniret unus familiaris, prevalebat. et sancti Calixti sic dixisset cardinali Arelatensi „videte, cum quibus remanetis ad regimen ecclesie". resolvens autem dicebat, quod, ubi sunt episcopi et doctores, major pars cum racione debet vincere, sed ubi inferiores contra 10 eos, majori numero non est standum. itaque cum minori parte saniori racioni a standum est nec dicere, quod unus papa aut princeps non habeat majorem auctoritatem in voto suo quam familiaris unus. [10] post hec multa cum aggravacione dicebat, ut, quia concilium non poterat ex processu primo condempnare Eugenium, quod dominus heri Mars 28 proponens apportaverat de Maguncia ad Basileam illas, quas dixit, veritates et con- 15 clusiones 2, prout sibi de hoc scripserat archiepiscopus Mediolanensis. (sed horum narracio gestorum 3 patefecit illas marcio mense anno 39 a Basilea in Magunciam destinatas.) prosequebatur autem Nicolaus ipse, quod primum et secundum monitoria 26. et 29. ses- sionum 4 mencionem de fide non facerent, sed Basilienses fecissent fidem novam et veri- tates, que in theologia non haberentur, et Constanciensis synodus, quando fecerat dictam 20 determinacionem 5, dixerat, quod ad consequendum facilius securius uberius et liberius unionem et reformacionem ecclesie 6, quoniam omnia congrua essent ad faciendam b uni- tatem in ecclesia dei. nec Martinus papa quintus has veritates intellexisset, quando Juliano legato commisit7 intendere in Basiliensi concilio ad honorem suum, et in man- dato primo 8 nichil dicebatur de reformacione in capite, sed per suum presidentem con- 25 cludendum cum consilio concilii; quod predictum mandatum recepit Eugenius°. [II] item papa adhesionem fecisset 10, quoniam cause dissolucionis prime 11 non erant vere et quoniam orirentur scandala etc. exclamans autem dicebat: quando dissolucionem secundam fecit 12, fecitne contra fidem, cum eam fecerit tam sua quam concilii auctoritate? et ibi nichil esset pertinacie, quia fecit eo modo, quo debuit facere. dicere autem, quod papa non so habuit potestatem in edificacionem ecclesie, hereticum esset. an forte hereticus est, qui non servaret omnia decreta concilii Basiliensis? et Romanus pontifex potestatem haberet epikeizandi in omnibus statutis et ad edificacionem semper haberet potestatem ligandi et obligandi episcopos venire ad concilium, non e converso. et in 19. sessione 13 dicebatur, quod propter locum non dimittendum esset tantum bonum, sicut erat unio Greco- s5 rum. [12] item quod concilium est convocacio, quia papa convocat prelatos ad se, et, quando dat eis licenciam, absolvit eos, remotoque c ejus consensu non est amplius concilium. et vocatur pocius absolucio quam dissolucio. exclamavitque rursus: facitne papa contra fidem, si mandat tibi, quod vadas ad domum tuam? [13] item utrum decem aut viginti possunt facere concilium et non respicerent ad contradictionem ec- 40 clesie diffuse per mundum necnon principum et aliorum. [14] super translacione vero 1439 Märs März. 29/ a) em. ; BWR racione. b) W faciendum. c) W remoteque. 1 2 3 4 5 6 Vgl. nr. 349 artt. 17-21 (S. 698-704). Vgl. nr. 349 artt. 26 und 35. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 22 (a. a. O. 3, 240-241). Vgl. S. 105 Anm. 3 und S. 457 Anm. 2. Vgl. die S. 713-714 angeführten Dogmen. Man ergänze fecisset. In der Bulle „Dum onus" vom 1. Februar 1431 (gedr. Mansi 29, 11-12 und Mon. conc. gen. 50 sacc. 15, Conc. Basil. SS. 2, 53-55). Vgl. RTA. 10, 133. 45 8 D. i. in der eben genannten Bulle „Dum onus" vom 1. Februar 1431. In der Bulle „Certificati“ vom 31. Mai 1431. Vgl. RTA. 10, 137 Anm. 3. 10 Vgl. S. 440 Anm. 2. 11 Vgl. die S. 734 Anm. 4 genannten Bullen. 12 Vgl. S. 231 Anm. 3. Vgl. S. 458 Anm. 1. 13
Strana 764
764 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [1441 März 29. in Ferrariam: quod duodecim vie oblate fuissent pro concordia, sed placuerat, ut pro- cederetur ad electionem factam decretandam a quam novam faciendam, et in cedula con- cordie ad plumbandum litteras 1 quod ibi diceretur „sine prejudicio cujuscunque". et ipse Nicolaus loquens, quando transierat in Greciam ex mandato domini sancti Petri 2, quod non transieratb cum burllis, quia tot burlle etc. essent. et verbum hoc replicavit pluries. [15] quantum ad factum Tarentini 3, non venisset ad defendendum eum, sed quode potuisset facere, quod fecit, licet non erat expediens sic fecisse, quodque omnes non parve d condicionis fuissent in concordia de unione concilii cum papa, licet aliqui propter Avinionem et non reductionem noluissente. et quod in sessione 19. jam fuerat ordinatum in accessu Grecorum transferri concilium; nec potuissent imponere sibi legem 10 de duarum parcium consensu habendo in deputacionibus et congregacione. [16] item quod concilia congregarentur propter certas causas et papa reciperet, que vellet, sicut Leo de Calcedonensi 4 illa, que fidei, alia non. [17] quantum ad gesta in Grecia, de Mürz28 quibus heri fuerat facta mencio 5, dixit ordinatum fuisse de capienda pecunia Johannis de Ragusio ideoque fugisset in Peram. de sagittacione domus ejus dicebat, quod prope 15 illam locus erat, ubi ludus ad balistam fiebat, et quod volebat emere in Constantinopoli unum monasterium pro duobus milibus. [18] item quod Basilee erant penitenciarii, qui consecrabant sacerdotes, criminosi taliter, quod abhominabile erat in Ger- mania. [19] sermonem autem dirigens ad congregatos dicebat, ut non permitterent se decipi 6, quia acceptaverant7 decreta de causis et collacione beneficiorum 8, ergo sus- 20 pensionis 3, quia illa essent mel et hoc venenum. et quod decreta Basilee fiebant, non ut ibi, sed alibi servarentur; nam per Felicem factus erat episcopus unus absque elec- tione 1°. neque vidisset sapientes homines judicare ipsam deposicionem nisi scandalosam. et iterum exclamabat: „fides periisset, nisi Felix esset papa. ubi sunt concilia, que fecerunt scisma? nam secundum Augustinum 11 non potest esse ’ causa necessitans ƒ 25 ecclesiam ad scisma.“ [20] item quod non esset contencio pape Eugenii contra con- cilium, sed contra dominum Arelatensem et suosh satellites. et deposicio fuisset facta per paucos episcopos, licet multi litterati allegarentur. examen vero cujusque episcopi primo fieret per concilium provinciale, non autem apud apostolicam sedem, et quod non est sanum dicere: ibi est concilium, ergo papa non debet judicari per epi- so scopos. [21] item quod concilium non posset facere per commissarium, quod per car- dinales, quia non posset facere aliquem supra papam; et tamen, qui possunt nominare alios ad conclave, possunt supra papam (hoc autem astantes intellexerunt dixisse contra 5 a) W decretandamque statt decretandam quam. b) Wtransiret. c) om. W. d) R prave. e) em.; BWR voluissent. f) om. R. g) ist in W vom Schreiber korrigiert aus necessitatis. h) W suo. 35 1 Vgl. S. 696 Anm. 2. 2 Cusa hatte die Ausreise von Basel am 20. Mai 1437 angetreten. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 (a. a. O. 2, 976), auch die S. 697 Anm. 3 an- geführte Literatur, ferner Zhishman a. a. O. S. 175-176 und Hefele a. a. O. 7, 648-649. s Vgl. die S. 690 Anm. 2 und S. 745 Anm. 4 angeführte Literatur. 4 Vgl. die Briefe Leos I. „Omnem quidem fra- ternitatem“ an das Konzil von Chalcedon und „Multa mihi“ an Kaiser Marcian vom 21. März 453 (Mansi 6, 225�234; Jaffé nrr. 490 und 491), auch Hefele 1, 48. 5 Vgl. nr. 349 art. 16 (S. 697). 6 Diese Bemerkung Cusas war vermutlich durch Segovias Ausführungen in art. 25 seiner Rede (nr. 349) veranlaßt. Vgl. S. 711 Z. 36 ff. 7 In dem Mainzer Instrumentum acceptationis vom 26. März 1439. Vgl. S. 443 Anm. 9. 8 Es sind die Dekrete „Ecclesiastice sollici- tudinis" und „Placuit divine pietati" der 31. Ses- sion vom 24. Januar 1438. Vgl. S. 457 Anm. 1 40 und S. 456 Anm. 12. ° Vgl. S. 237 Anm. 2. 10 Dies bezieht sich vermutlich auf die Ernen- nung des Pfalzgrafen Ruprecht zum Bischof von Straßburg. Vgl. darüber Conc. Basiliense 7,230-234. 45 11 Die Stelle ist in der oben angegebenen Form bei Augustin nicht nachweisbar. Man vergleiche jedoch seine Schriften Contra epistolam Parme- niani lib. 2 cap. 11 § 25 und De baptismo contra Donatistas lib. 5 cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 50 51, 76 und 262; Migne, Patrologia latina 43, 69 und 177).
764 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [1441 März 29. in Ferrariam: quod duodecim vie oblate fuissent pro concordia, sed placuerat, ut pro- cederetur ad electionem factam decretandam a quam novam faciendam, et in cedula con- cordie ad plumbandum litteras 1 quod ibi diceretur „sine prejudicio cujuscunque". et ipse Nicolaus loquens, quando transierat in Greciam ex mandato domini sancti Petri 2, quod non transieratb cum burllis, quia tot burlle etc. essent. et verbum hoc replicavit pluries. [15] quantum ad factum Tarentini 3, non venisset ad defendendum eum, sed quode potuisset facere, quod fecit, licet non erat expediens sic fecisse, quodque omnes non parve d condicionis fuissent in concordia de unione concilii cum papa, licet aliqui propter Avinionem et non reductionem noluissente. et quod in sessione 19. jam fuerat ordinatum in accessu Grecorum transferri concilium; nec potuissent imponere sibi legem 10 de duarum parcium consensu habendo in deputacionibus et congregacione. [16] item quod concilia congregarentur propter certas causas et papa reciperet, que vellet, sicut Leo de Calcedonensi 4 illa, que fidei, alia non. [17] quantum ad gesta in Grecia, de Mürz28 quibus heri fuerat facta mencio 5, dixit ordinatum fuisse de capienda pecunia Johannis de Ragusio ideoque fugisset in Peram. de sagittacione domus ejus dicebat, quod prope 15 illam locus erat, ubi ludus ad balistam fiebat, et quod volebat emere in Constantinopoli unum monasterium pro duobus milibus. [18] item quod Basilee erant penitenciarii, qui consecrabant sacerdotes, criminosi taliter, quod abhominabile erat in Ger- mania. [19] sermonem autem dirigens ad congregatos dicebat, ut non permitterent se decipi 6, quia acceptaverant7 decreta de causis et collacione beneficiorum 8, ergo sus- 20 pensionis 3, quia illa essent mel et hoc venenum. et quod decreta Basilee fiebant, non ut ibi, sed alibi servarentur; nam per Felicem factus erat episcopus unus absque elec- tione 1°. neque vidisset sapientes homines judicare ipsam deposicionem nisi scandalosam. et iterum exclamabat: „fides periisset, nisi Felix esset papa. ubi sunt concilia, que fecerunt scisma? nam secundum Augustinum 11 non potest esse ’ causa necessitans ƒ 25 ecclesiam ad scisma.“ [20] item quod non esset contencio pape Eugenii contra con- cilium, sed contra dominum Arelatensem et suosh satellites. et deposicio fuisset facta per paucos episcopos, licet multi litterati allegarentur. examen vero cujusque episcopi primo fieret per concilium provinciale, non autem apud apostolicam sedem, et quod non est sanum dicere: ibi est concilium, ergo papa non debet judicari per epi- so scopos. [21] item quod concilium non posset facere per commissarium, quod per car- dinales, quia non posset facere aliquem supra papam; et tamen, qui possunt nominare alios ad conclave, possunt supra papam (hoc autem astantes intellexerunt dixisse contra 5 a) W decretandamque statt decretandam quam. b) Wtransiret. c) om. W. d) R prave. e) em.; BWR voluissent. f) om. R. g) ist in W vom Schreiber korrigiert aus necessitatis. h) W suo. 35 1 Vgl. S. 696 Anm. 2. 2 Cusa hatte die Ausreise von Basel am 20. Mai 1437 angetreten. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 (a. a. O. 2, 976), auch die S. 697 Anm. 3 an- geführte Literatur, ferner Zhishman a. a. O. S. 175-176 und Hefele a. a. O. 7, 648-649. s Vgl. die S. 690 Anm. 2 und S. 745 Anm. 4 angeführte Literatur. 4 Vgl. die Briefe Leos I. „Omnem quidem fra- ternitatem“ an das Konzil von Chalcedon und „Multa mihi“ an Kaiser Marcian vom 21. März 453 (Mansi 6, 225�234; Jaffé nrr. 490 und 491), auch Hefele 1, 48. 5 Vgl. nr. 349 art. 16 (S. 697). 6 Diese Bemerkung Cusas war vermutlich durch Segovias Ausführungen in art. 25 seiner Rede (nr. 349) veranlaßt. Vgl. S. 711 Z. 36 ff. 7 In dem Mainzer Instrumentum acceptationis vom 26. März 1439. Vgl. S. 443 Anm. 9. 8 Es sind die Dekrete „Ecclesiastice sollici- tudinis" und „Placuit divine pietati" der 31. Ses- sion vom 24. Januar 1438. Vgl. S. 457 Anm. 1 40 und S. 456 Anm. 12. ° Vgl. S. 237 Anm. 2. 10 Dies bezieht sich vermutlich auf die Ernen- nung des Pfalzgrafen Ruprecht zum Bischof von Straßburg. Vgl. darüber Conc. Basiliense 7,230-234. 45 11 Die Stelle ist in der oben angegebenen Form bei Augustin nicht nachweisbar. Man vergleiche jedoch seine Schriften Contra epistolam Parme- niani lib. 2 cap. 11 § 25 und De baptismo contra Donatistas lib. 5 cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 50 51, 76 und 262; Migne, Patrologia latina 43, 69 und 177).
Strana 765
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 765 proponentem heri, qui fuerat unus ex tribus datis ad nominandum alios 1). [22] irri- sorie autem alloquens dicebat "quid apportarunt oratores concilii de Francia2?“ et cum exprobracione de sophistis affirmans, quod ipse non dubitaret de obediencia regis Ro- manorum ad papam Eugenium, a cujus obediencia ut recederent, inverecunde peciisset 3. 5 et tamen scirent hujusmodi requestam ab omnibus principibus spretam. [23] in fine autem dixit, quod in liberaria Maguntina bis haberetur (de papa loquendo) „decrevit sy- nodus ipsum non posse judicari“, et quod fatua esset allegacio, ubi dicitur „a nemine judicandus", intelligi de particularibus, non de conciliis. et quod Basilienses exivissent ab eis, qui tenebant cum Eugenio, sed de ecclesia non essent. März29] [1441 10 352. Antwort des Nikolaus von Cusa auf verschiedene Fragen des königlichen Gesandten 11441 zt. Thomas [Ebendorfer] von Haselbach: betr. die Dekrete über den Ort des ökumenischen Marz 80 und Konzils für die Griechenunion und betr. die damit zusammenhängende Verlegung und April 5] Auflösung des Baseler Konzils. [1441 zwischen März 30 und April 5 Mainz 4.) 15 Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 392b-396b cop. chart. saec. 15 mit der Über- schrift Responsio Nicolai de Cusa Thome de Haselbach. Peciit paternitas vestra, venerande magister Thoma sacre theologie professor, orator serenissimi domini nostri Romanorum regis, informari de a certis hic per ordinem sub- scriptis in forma, ut misistis: an ' pretextu parvi decreti 5 concilium Basiliense videatur legitime translatum, et quid dicendum, quod presidentes ipsum non approbarunt, dum 20 legendum erat in publico 6, ut dicitur; item ex quo dominus Eugenius ipsum dicitur cassasse ?; item quia translacionem istam in secunda dissolucione 8 pocius in plenitudine potestatis quam in decreto videtur fundasse. hec sunt verba vestra. [1] Cum supportacione dico quoad primum virtute decreti, quod adversarii dicunt parvum decretum, ycumenicum concilium Ferrarie rite constitutum, per cujus consti- 25 tucionem concilium Basiliense est e dissolutum, cum in una ecclesia non possint esse duo concilia universalia, ut habet eciam allegata 8. sessio Basiliensis? per adversarios. nam concilium Basiliense in decreto convencionali d illius sessionis 10 consensit concilium ycu- menicum, si in Basileam Greci consentire nollent, celebrari debere in locis et regionibus in eodem decreto nominatis, judicans propter locum non essee negocium tantum dese- so rendum, reservavitque sibi concilium potestatem locum eligendi ex ibi nominatis atque portum accomodum nominandi, ad quem Greci duci deberent. processum est igitur, ut venerabilis pater magister Johannes Polomar‘ auditor casum posuit, quem cum istis mitto 11. ex quo constat presidentes et dominum nostrum consensisse etc. unde, quia constat ex casu electionem de Avinione, eciamsi prius valida fuisset, sicut tamen non 35 creditur, per ordinacionem concordantem concilii post lapsum termini 12 irritam et cassam fuisse nec constat de aliqua alia electione quam de illa, quam fecerunt presidentes a) em.; Vorl. decretis statt de certis. b) Vorl. hat hier Alinea. c) est dissolutum fehlt in der Vorlage. d) em.; Vorl. convencionarli. e) em.; Vorl. esset. f) sm.; Vorl. Polmar. 1 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 3 (a. a. O. 3, 406-407), 40 Conc. Basiliense 6, 630 Z. 26 ff., und das S. 711 Anm. 1 angeführte Dekret „Nuper in decreto". Uber diese Gesandtschaft vergleiche man Se- govia lib. 16 cap. 17 und 32ff. (a. a. O. 3, 465 und 504 ff.), auch Du Fresne de Beaucourt, Histoire 45 de Charles VII. 3, 372 ff. und Valois, Le pape et le concile 2, 225 ff. 3 D. i. Segovia. Vgl. nr. 349 artt. 25 und 55. 4 Diese Datierung ergibt sich von selbst aus dem auf S. 566 und S. 575 Gesagten. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Vgl. S. 231 Anm. 2. 6 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 9 (a. a. O. 2, 965-966). Vgl. S. 697 Z. 10 ff. Vgl. S. 231 Anm. 3. 9 Vgl. S. 217 Anm. 3. 10 Nicht im Dekret der 8. Session, sondern in dem S. 458 Anm. 1 erwähnten Dekret der 19. Session. 11 Dies ist wahrscheinlich Palomars „Historia de initio dissidiorum inter concilium et papam“ (Mansi 31, 197.206). 12 Vgl. nr. 354 art. 169. 8 97
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 765 proponentem heri, qui fuerat unus ex tribus datis ad nominandum alios 1). [22] irri- sorie autem alloquens dicebat "quid apportarunt oratores concilii de Francia2?“ et cum exprobracione de sophistis affirmans, quod ipse non dubitaret de obediencia regis Ro- manorum ad papam Eugenium, a cujus obediencia ut recederent, inverecunde peciisset 3. 5 et tamen scirent hujusmodi requestam ab omnibus principibus spretam. [23] in fine autem dixit, quod in liberaria Maguntina bis haberetur (de papa loquendo) „decrevit sy- nodus ipsum non posse judicari“, et quod fatua esset allegacio, ubi dicitur „a nemine judicandus", intelligi de particularibus, non de conciliis. et quod Basilienses exivissent ab eis, qui tenebant cum Eugenio, sed de ecclesia non essent. März29] [1441 10 352. Antwort des Nikolaus von Cusa auf verschiedene Fragen des königlichen Gesandten 11441 zt. Thomas [Ebendorfer] von Haselbach: betr. die Dekrete über den Ort des ökumenischen Marz 80 und Konzils für die Griechenunion und betr. die damit zusammenhängende Verlegung und April 5] Auflösung des Baseler Konzils. [1441 zwischen März 30 und April 5 Mainz 4.) 15 Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 392b-396b cop. chart. saec. 15 mit der Über- schrift Responsio Nicolai de Cusa Thome de Haselbach. Peciit paternitas vestra, venerande magister Thoma sacre theologie professor, orator serenissimi domini nostri Romanorum regis, informari de a certis hic per ordinem sub- scriptis in forma, ut misistis: an ' pretextu parvi decreti 5 concilium Basiliense videatur legitime translatum, et quid dicendum, quod presidentes ipsum non approbarunt, dum 20 legendum erat in publico 6, ut dicitur; item ex quo dominus Eugenius ipsum dicitur cassasse ?; item quia translacionem istam in secunda dissolucione 8 pocius in plenitudine potestatis quam in decreto videtur fundasse. hec sunt verba vestra. [1] Cum supportacione dico quoad primum virtute decreti, quod adversarii dicunt parvum decretum, ycumenicum concilium Ferrarie rite constitutum, per cujus consti- 25 tucionem concilium Basiliense est e dissolutum, cum in una ecclesia non possint esse duo concilia universalia, ut habet eciam allegata 8. sessio Basiliensis? per adversarios. nam concilium Basiliense in decreto convencionali d illius sessionis 10 consensit concilium ycu- menicum, si in Basileam Greci consentire nollent, celebrari debere in locis et regionibus in eodem decreto nominatis, judicans propter locum non essee negocium tantum dese- so rendum, reservavitque sibi concilium potestatem locum eligendi ex ibi nominatis atque portum accomodum nominandi, ad quem Greci duci deberent. processum est igitur, ut venerabilis pater magister Johannes Polomar‘ auditor casum posuit, quem cum istis mitto 11. ex quo constat presidentes et dominum nostrum consensisse etc. unde, quia constat ex casu electionem de Avinione, eciamsi prius valida fuisset, sicut tamen non 35 creditur, per ordinacionem concordantem concilii post lapsum termini 12 irritam et cassam fuisse nec constat de aliqua alia electione quam de illa, quam fecerunt presidentes a) em.; Vorl. decretis statt de certis. b) Vorl. hat hier Alinea. c) est dissolutum fehlt in der Vorlage. d) em.; Vorl. convencionarli. e) em.; Vorl. esset. f) sm.; Vorl. Polmar. 1 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 3 (a. a. O. 3, 406-407), 40 Conc. Basiliense 6, 630 Z. 26 ff., und das S. 711 Anm. 1 angeführte Dekret „Nuper in decreto". Uber diese Gesandtschaft vergleiche man Se- govia lib. 16 cap. 17 und 32ff. (a. a. O. 3, 465 und 504 ff.), auch Du Fresne de Beaucourt, Histoire 45 de Charles VII. 3, 372 ff. und Valois, Le pape et le concile 2, 225 ff. 3 D. i. Segovia. Vgl. nr. 349 artt. 25 und 55. 4 Diese Datierung ergibt sich von selbst aus dem auf S. 566 und S. 575 Gesagten. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Vgl. S. 231 Anm. 2. 6 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 9 (a. a. O. 2, 965-966). Vgl. S. 697 Z. 10 ff. Vgl. S. 231 Anm. 3. 9 Vgl. S. 217 Anm. 3. 10 Nicht im Dekret der 8. Session, sondern in dem S. 458 Anm. 1 erwähnten Dekret der 19. Session. 11 Dies ist wahrscheinlich Palomars „Historia de initio dissidiorum inter concilium et papam“ (Mansi 31, 197.206). 12 Vgl. nr. 354 art. 169. 8 97
Strana 766
766 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 apostolici cum adherentibus, igitur nichil habet dubii illa loci electio facta per illud de- Ew. Märs 30 cretum presidentium a. [1"] eciam ubi adversarii dicunt, quod concilium potuit recedere und ab illa ordinacione, et dominus auditor ostendit parte presidentium non consenciente non April 5) potuisse, sicut eciam dominus Ludovicus de Roma pie memorie 1 ad hoc probandum allegavit solempniter, ibi, ut omnis scrupulus tollatur a mente vestra, sciatis, quod, si potuisset concilium tollere aut recedere ab illa ordinacione, tamen non recessit aut in- mutavit ante electionem dominorum presidentium et eis adherencium, sed stante casu, quo cassata fuit prima electio Avinionensis per lapsum termini secundum ordinacionem concilii, ante aliam provisionem concilii contra prius ordinata et concordata electio facta est, ut in casu habetur. quare illud argumentum de „posse", cum non reperiatur ad 10 „esse" deductum ante electionem presidentium et adherencium, quo tempore libere b et valide elegerunt, nichil obstat, ut cuilibet clare constare poterit. [2] Item illa duo, que de presidentibus, scilicet quod non approbarunt, et de cas- sacione domini nostri Eugenii dicta sunt dominacioni vestre, aliena sunt a veritate. primum constat ex casu et decreto 2, quod dat presidentibus potestatem exequendi et 15 mittendi etc.; qui me miserunt 3. secundum constat ex bulla approbatoria et confirma- toria 4 domini nostri pridie lecta publice et ex bulla translacionis concilii ad Ferrariam 5. et si forte ipsi adversarii dicunt, quod papa nec ad Florenciam vel Utinum sed Ferra- riam transtulit, que non reperitur nominata in decreto illo, dicitur, quod in decreto ad- ditum reperitur „vel alium locum in decreto comprehensum gratum domino nostro ac 20 Grecis, qui prius paraverit necessaria" 6; modo Ferraria comprehendebatur in decreto sub illa clausula decreti 19. sessionis? „vel alius locus in Ytalia". quare Ferraria fuit eciam locus electus et receptus a papa et Grecis etc. [3] Item quoad hoc, quod papa videtur se in plenitudine potestatis fundare, dico, quod papa fecit in translacione concilii ad Ferrariam 8 duplicem translacionem, unam 25 propter vitare scisma post monitorium", et illa fuit condicionalis, si non desisterent; et quia prius pro Grecorum adventu confirmaverat 1° decretum electionis presidentium et post confirmacionem emanavit monitorium, propterea, quia hoc decretum presidentium confirmavit et non Avinionem, hinc e fecit ante adventum Grecorum translacionem con- cilii condicionalem, si non revocarent monitorium scandalosum, et ex plenitudine po- s0 testatis propter vitare scisma et ne Grecorum negocium sic turbaretur. transtulit con- cilium eciam ante adventum Grecorum in casu, quo non desisterent a processu, et in hoc non est usus decreto illo presidentium, quod adversarii „parvum decretum" dicunt, sed plenitudine potestatis ex causis racionabilibus predictis. sed ycumenicam synodum non tantum fundat in plenitudine potestatis sed et in decreto predicto, ut hec ex bulla trans- 35 lacionis videri poterunt. 5 a) em.; Vorl. presidentum, und so auch nachher. b) em.; Vorl. libero statt libere et. c) em.; Vorl. hic. 1 Lodovico Pontano, der bekannte Rechtsgelehrte, war am 11. Juli 1439 in Basel an der Pest ge- storben. Vgl. Aeneae Sylvii Commentariorum histo- ricorum libri tres de concilio Basileensi (Franco- furti et Lipsiae 1791) pag. 140 und Wackernagel, Geschichte der Stadt Basel 1, 523. 2 Dies bezieht sich auf das S. 231 Anm. 2 an- geführte Dekret der Minorität des Konzils vom 7. Mai 1437, in dem allerdings den Präsidenten nur die potestas exequendi, aber keine potestas mittendi erteilt wird. Cusa gehörte zu den Gesandten, die dem Papst das eben erwähnte Dekret nach Bologna überbrachten. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 (a. a. O. 2, 976). 4 Es ist die Bulle „Salvatoris et dei nostri“ vom 30. Mai 1437 (gedr. Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCXLI-CCCXLV; vgl. Hefele 7, 648). 5 Vgl. die S. 231 Anm. 3 und S. 690 Anm. 4 erwähnten Bullen vom 18. September und 30. De- zember 1437. 6 Das Zitat stimmt nicht wörtlich mit der ent- sprechenden Stelle im Dekret der Minorität überein. 45 Vgl. S. 458 Anm. 1. D. i. in der Bulle vom 18. September 1437. Vgl. S. 231 Anm. 3. 9 Vgl. S. 105 Anm. 3. 10 Vgl. Anm. 4. 40 50
766 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 apostolici cum adherentibus, igitur nichil habet dubii illa loci electio facta per illud de- Ew. Märs 30 cretum presidentium a. [1"] eciam ubi adversarii dicunt, quod concilium potuit recedere und ab illa ordinacione, et dominus auditor ostendit parte presidentium non consenciente non April 5) potuisse, sicut eciam dominus Ludovicus de Roma pie memorie 1 ad hoc probandum allegavit solempniter, ibi, ut omnis scrupulus tollatur a mente vestra, sciatis, quod, si potuisset concilium tollere aut recedere ab illa ordinacione, tamen non recessit aut in- mutavit ante electionem dominorum presidentium et eis adherencium, sed stante casu, quo cassata fuit prima electio Avinionensis per lapsum termini secundum ordinacionem concilii, ante aliam provisionem concilii contra prius ordinata et concordata electio facta est, ut in casu habetur. quare illud argumentum de „posse", cum non reperiatur ad 10 „esse" deductum ante electionem presidentium et adherencium, quo tempore libere b et valide elegerunt, nichil obstat, ut cuilibet clare constare poterit. [2] Item illa duo, que de presidentibus, scilicet quod non approbarunt, et de cas- sacione domini nostri Eugenii dicta sunt dominacioni vestre, aliena sunt a veritate. primum constat ex casu et decreto 2, quod dat presidentibus potestatem exequendi et 15 mittendi etc.; qui me miserunt 3. secundum constat ex bulla approbatoria et confirma- toria 4 domini nostri pridie lecta publice et ex bulla translacionis concilii ad Ferrariam 5. et si forte ipsi adversarii dicunt, quod papa nec ad Florenciam vel Utinum sed Ferra- riam transtulit, que non reperitur nominata in decreto illo, dicitur, quod in decreto ad- ditum reperitur „vel alium locum in decreto comprehensum gratum domino nostro ac 20 Grecis, qui prius paraverit necessaria" 6; modo Ferraria comprehendebatur in decreto sub illa clausula decreti 19. sessionis? „vel alius locus in Ytalia". quare Ferraria fuit eciam locus electus et receptus a papa et Grecis etc. [3] Item quoad hoc, quod papa videtur se in plenitudine potestatis fundare, dico, quod papa fecit in translacione concilii ad Ferrariam 8 duplicem translacionem, unam 25 propter vitare scisma post monitorium", et illa fuit condicionalis, si non desisterent; et quia prius pro Grecorum adventu confirmaverat 1° decretum electionis presidentium et post confirmacionem emanavit monitorium, propterea, quia hoc decretum presidentium confirmavit et non Avinionem, hinc e fecit ante adventum Grecorum translacionem con- cilii condicionalem, si non revocarent monitorium scandalosum, et ex plenitudine po- s0 testatis propter vitare scisma et ne Grecorum negocium sic turbaretur. transtulit con- cilium eciam ante adventum Grecorum in casu, quo non desisterent a processu, et in hoc non est usus decreto illo presidentium, quod adversarii „parvum decretum" dicunt, sed plenitudine potestatis ex causis racionabilibus predictis. sed ycumenicam synodum non tantum fundat in plenitudine potestatis sed et in decreto predicto, ut hec ex bulla trans- 35 lacionis videri poterunt. 5 a) em.; Vorl. presidentum, und so auch nachher. b) em.; Vorl. libero statt libere et. c) em.; Vorl. hic. 1 Lodovico Pontano, der bekannte Rechtsgelehrte, war am 11. Juli 1439 in Basel an der Pest ge- storben. Vgl. Aeneae Sylvii Commentariorum histo- ricorum libri tres de concilio Basileensi (Franco- furti et Lipsiae 1791) pag. 140 und Wackernagel, Geschichte der Stadt Basel 1, 523. 2 Dies bezieht sich auf das S. 231 Anm. 2 an- geführte Dekret der Minorität des Konzils vom 7. Mai 1437, in dem allerdings den Präsidenten nur die potestas exequendi, aber keine potestas mittendi erteilt wird. Cusa gehörte zu den Gesandten, die dem Papst das eben erwähnte Dekret nach Bologna überbrachten. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 (a. a. O. 2, 976). 4 Es ist die Bulle „Salvatoris et dei nostri“ vom 30. Mai 1437 (gedr. Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCXLI-CCCXLV; vgl. Hefele 7, 648). 5 Vgl. die S. 231 Anm. 3 und S. 690 Anm. 4 erwähnten Bullen vom 18. September und 30. De- zember 1437. 6 Das Zitat stimmt nicht wörtlich mit der ent- sprechenden Stelle im Dekret der Minorität überein. 45 Vgl. S. 458 Anm. 1. D. i. in der Bulle vom 18. September 1437. Vgl. S. 231 Anm. 3. 9 Vgl. S. 105 Anm. 3. 10 Vgl. Anm. 4. 40 50
Strana 767
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 767 [4] Queritis consequenter, quomodo justificari possit dissolucio stante tenore decreti 11441 21. convencionalis 1 cum Grecis in hoc puncto, quod post adventum Grecorum ad portum Marz 30 Latinum eis per concilium designatum debeat ipsum concilium per mensem durare Ba- und silee; et hoc ipsum dicitur continere parvum decretum. dico ut prius: translacio ante 5 adventum Grecorum condicionalis post confirmacionem decreti illius, quod adversarii „parvum" dicunt, fundatur in plenitudine potestatis, ut predixi. et verum est, quod Greci timebant, quod concilium ante eorum adventum dissolveretur et quod tunc non posset eis de promissis satisfieri per concilium. quare extorquebant illam obligacionem de non recedendo a Basilea etc., quam eciam, ut ponitis, illud decretum presidentium observari 10 voluit. sed postquam papa per confirmacionem decreti illius presidentium et missionem ad Greciam recepit in se onus illa promissa per concilium expediendi, cessat causa et obligacio. immo, ut possit Grecis promissa servare de ycumenica synodo et non im- pediretur per frivolos processus Basiliensium, artabatur ante tempus translacionem facere de potestatis plenitudine. unde, etsi illa translacio eciam fuisset irrita ante Grecorum ad- 15 ventum, non impedit, quando concilium ycumenicum per confirmacionem decreti presi- dentium prius ante translacionem suam et monitorium Basiliensium factum rite et canonice per Grecorum adventum fuerit restitutum. ad quod secundum“ decretum con- vencionale 19. sessionis illi de Basilea infra mensem, postquam sciverunt Grecos in ultimo portu esse, venire obligabantur. [5] Subjungitis: „item scitis, que allegantur impedimenta prestita per diversos nuncios domini Eugenii et in Avinione Basilee et Constantinopoli 2, ne Greci venirent Basileam extra Ytaliam, ad finem ut in Ytalia eciam decreta Constanciensis concilii in dubium verterentur, ut a Paduano 3 olim percepi.“ ad hoc dico, quod non probabitur sanctissimum dominum nostrum quoad Grecos impedimentum fecisse, ne Avinionem 25 venirent, quia, ut nuper 4 dixi, de mandato sanctitatis sue et dominorum presidentium obtulimus 5 Grecis, ut venirent, si vellent, Avinionem cum galeis Avinionensium, et hujus copiam mandati“ ostendi. sed ne Grecorum negocium destrueretur, qui Avinionem nolebant venire, et ne Avinionenses deciperentur, avisati sunt Avinionenses, ne impedi- mentum prestarent in re impossibili. neque tamen, ut predixi, impedimentum per do- 30 minum nostrum prestitum doceri poterit neque presumi debet, postquam in ultimo Grecis volentibus assensum prebuisset, ut premittitur. eciam hec allegacio est frivola, quia Avi- nionenses eciam prius ante numeracionem pecunie petiverunt 7 decretacionem loci et de- cime atque portus et fuit denegata b. deinde conventum est in concilio 8, ut predicitur. 20 April 5] a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. denegatus. 35 1 Vgl. S. 458 Anm. 1. 2 Man vergleiche Zhishman a. a. O. S. 73ff.; Haller im Concilium Basiliense 1, 128 ff.; Zlocisti a. a O. S. 8ff.; auch die Ausführungen Segovias und Ebendorfers in unseren nrr. 349 und 354 und 40 besonders die grofte Rede des Erzbischofs von Palermo auf dem Frankfurter Reichstage, von der wir voraussichtlich in unserem 16. Bande eine neue, kritische Ausgabe bieten werden. s Bischof Petrus von Padua, einer der päpst- 45 lichen Konzilspräsidenten (vgl. RTA. 11, 194-195). Er war bis zum 21. Mai 1436 in Basel (vgl. Se- govia lib. 10 cap. 8, a. a. O. 2, 885). " Wohl in einer der beiden Reden vom 27. und 29. März. Vgl. nrr. 345, 346 und 351. 50 5 Vgl. die S. 764 Anm. 2 zitierte Literatur. 6 Das Mandat ist nicht mehr vorhanden. Bruch- stücke sind in dem S. 645 Anm. 8 erwähnten Traktat des Johannes von Torquemada enthalten. Vgl. Mansi 31, 123-124. Das war durch die beiden Avignonesischen Gesandten Dr. legum Jacobus Guilhoti de Aure- lianis und Johannes Trolhini geschehen. Vgl. das Schreiben Avignons an das Konzil vom 3. Oktober 1436 (Conc. Basiliense 5, 177-180) und die Voll- macht des Konzils für den Abt Johannes von Bonneval und den Propst von Forcalquier Rai- mund Taloni vom 23. Dezember 1436 (Segovia lib. 10 cap. 26, a. a. O. 2, 924), sowie den Ver- trag beider mit Avignon vom 28. Januar 1437 (ebenda 2, 930-931). 8 Mit diesem Beschluß wird der in nr. 354 art. 169 erwähnte vom 23. Februar 1437 gemeint sein. 97*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 767 [4] Queritis consequenter, quomodo justificari possit dissolucio stante tenore decreti 11441 21. convencionalis 1 cum Grecis in hoc puncto, quod post adventum Grecorum ad portum Marz 30 Latinum eis per concilium designatum debeat ipsum concilium per mensem durare Ba- und silee; et hoc ipsum dicitur continere parvum decretum. dico ut prius: translacio ante 5 adventum Grecorum condicionalis post confirmacionem decreti illius, quod adversarii „parvum" dicunt, fundatur in plenitudine potestatis, ut predixi. et verum est, quod Greci timebant, quod concilium ante eorum adventum dissolveretur et quod tunc non posset eis de promissis satisfieri per concilium. quare extorquebant illam obligacionem de non recedendo a Basilea etc., quam eciam, ut ponitis, illud decretum presidentium observari 10 voluit. sed postquam papa per confirmacionem decreti illius presidentium et missionem ad Greciam recepit in se onus illa promissa per concilium expediendi, cessat causa et obligacio. immo, ut possit Grecis promissa servare de ycumenica synodo et non im- pediretur per frivolos processus Basiliensium, artabatur ante tempus translacionem facere de potestatis plenitudine. unde, etsi illa translacio eciam fuisset irrita ante Grecorum ad- 15 ventum, non impedit, quando concilium ycumenicum per confirmacionem decreti presi- dentium prius ante translacionem suam et monitorium Basiliensium factum rite et canonice per Grecorum adventum fuerit restitutum. ad quod secundum“ decretum con- vencionale 19. sessionis illi de Basilea infra mensem, postquam sciverunt Grecos in ultimo portu esse, venire obligabantur. [5] Subjungitis: „item scitis, que allegantur impedimenta prestita per diversos nuncios domini Eugenii et in Avinione Basilee et Constantinopoli 2, ne Greci venirent Basileam extra Ytaliam, ad finem ut in Ytalia eciam decreta Constanciensis concilii in dubium verterentur, ut a Paduano 3 olim percepi.“ ad hoc dico, quod non probabitur sanctissimum dominum nostrum quoad Grecos impedimentum fecisse, ne Avinionem 25 venirent, quia, ut nuper 4 dixi, de mandato sanctitatis sue et dominorum presidentium obtulimus 5 Grecis, ut venirent, si vellent, Avinionem cum galeis Avinionensium, et hujus copiam mandati“ ostendi. sed ne Grecorum negocium destrueretur, qui Avinionem nolebant venire, et ne Avinionenses deciperentur, avisati sunt Avinionenses, ne impedi- mentum prestarent in re impossibili. neque tamen, ut predixi, impedimentum per do- 30 minum nostrum prestitum doceri poterit neque presumi debet, postquam in ultimo Grecis volentibus assensum prebuisset, ut premittitur. eciam hec allegacio est frivola, quia Avi- nionenses eciam prius ante numeracionem pecunie petiverunt 7 decretacionem loci et de- cime atque portus et fuit denegata b. deinde conventum est in concilio 8, ut predicitur. 20 April 5] a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. denegatus. 35 1 Vgl. S. 458 Anm. 1. 2 Man vergleiche Zhishman a. a. O. S. 73ff.; Haller im Concilium Basiliense 1, 128 ff.; Zlocisti a. a O. S. 8ff.; auch die Ausführungen Segovias und Ebendorfers in unseren nrr. 349 und 354 und 40 besonders die grofte Rede des Erzbischofs von Palermo auf dem Frankfurter Reichstage, von der wir voraussichtlich in unserem 16. Bande eine neue, kritische Ausgabe bieten werden. s Bischof Petrus von Padua, einer der päpst- 45 lichen Konzilspräsidenten (vgl. RTA. 11, 194-195). Er war bis zum 21. Mai 1436 in Basel (vgl. Se- govia lib. 10 cap. 8, a. a. O. 2, 885). " Wohl in einer der beiden Reden vom 27. und 29. März. Vgl. nrr. 345, 346 und 351. 50 5 Vgl. die S. 764 Anm. 2 zitierte Literatur. 6 Das Mandat ist nicht mehr vorhanden. Bruch- stücke sind in dem S. 645 Anm. 8 erwähnten Traktat des Johannes von Torquemada enthalten. Vgl. Mansi 31, 123-124. Das war durch die beiden Avignonesischen Gesandten Dr. legum Jacobus Guilhoti de Aure- lianis und Johannes Trolhini geschehen. Vgl. das Schreiben Avignons an das Konzil vom 3. Oktober 1436 (Conc. Basiliense 5, 177-180) und die Voll- macht des Konzils für den Abt Johannes von Bonneval und den Propst von Forcalquier Rai- mund Taloni vom 23. Dezember 1436 (Segovia lib. 10 cap. 26, a. a. O. 2, 924), sowie den Ver- trag beider mit Avignon vom 28. Januar 1437 (ebenda 2, 930-931). 8 Mit diesem Beschluß wird der in nr. 354 art. 169 erwähnte vom 23. Februar 1437 gemeint sein. 97*
Strana 768
768 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 post lapsum termini iterum petiverunt 1 illas decretaciones ante solucionem, que prius 210. Märsso fuerunt denegate. ex quo constat etc. deinde non erat in negocio electionis loci con- und tencio domini nostri et concilii, sed patrum concilii inter se. quare, si qualitercumque April 5] eciam hoc impedimentum intervenit, cedula concordie non minus locum habere debet impedimento non obstante. unde, quamvis Avinionenses, qui promiserunt illam pecuniam 5 ita per eos oblatam a solvere, licet postea peterent decretacionem premissam, se forte vellent a non-solucione excusare propter impedimentum prestitum pro suo honore, tamen, quia cum ipsis non fuit contractus factus, sed inter patres concilii, ideo nichil ad pro- positum. et si placuerit dominacioni vestre videre allegaciones domini Ludovici de Roma et aliorum, ostendam. sed credo, quod non erit necessarium, quia clarissima sunt 10 ista. [5a] item b ubi additis „ad finem etc." 2, dico, quod dominus consensit alio tem- pore, dum dieta tempore domini Alberti regis esset Nuremberge 3, quod concilium Ferrarie inchoatum transferreretur ad Alamaniam ad Wiennam Pataviam Augustam Tri- dentum vel Constanciam. ex quo patet, quod illa non fuit intencio domini nostri. de domino Paduano dico, quod si concitatus forte aliquando consimilia illis dixit, tamen non 15 ex commissione domini nostri. [6] Queritis consequenter, quomodo intelligendum sit „si tota ecclesia in materia fidei esset ab una parte et papa in alia sentencia, papa sequendus est", cum tamen „spiritus probandi sunt etc." 4 et falsa fides eciam ex dogmate prelati ceci simul et cecum ducit in foveam 5. dico, quod hucusque doctores tam theologi quam juriste tenue- 20 runt in declaracione novi articuli sentenciam Romani pontificis, qui dicitur princeps in episcopatu, fidei necessariam (24. q. 1 „quociens" 6, ubi textus; et ibi de hoc alii plures textus et glose 7). idem dicitur“ quoad diffinicionem fidei. et reperitur, quod in omni dubio fidei apostolica sedes prior diffinivit et postea " hanc diffinicionem ad concilium misit cum potestate se exponendi, si illa fides immutaretur. et fuit racio patrum, quia 25 Christus rogavit pro fide Petri s. que oracio tante est efficacie, ut nullus pontificum in sede seu in judicio decreverit hucusque aliud quam id, quod catholicum est, tenendum, licet ipse eciam aberraverit aliquando. quare tenent omnes doctores, quod in cathedra Petri sit doctrina veritatis fidei e. quod sanctus Jeronimus exponit 24. q. 1 „quoniam f vetus" 9, cathedram cupiens pro successore, Petri ex cathedra decernens aut docens (7. 5 s0 q. 1 „factus est“ 10; 93. di. „qui cathedram" 11). et hinc dicit glosa 24. q. 1 „quodcum- que “ 12, quod deus ecclesiam h errare non permittit. et fuit consideracio sanctissima docto- rum hoc ex ewangelica veritate asserencium, ne fidelium ecclesia non rite censeatur fundata super firmam petram. unde si commissa est ecclesia uni summo pastori Petro et ejus successori et si fidelibus committitur, ut audiant pastorem et faciant, que dicunt s5 pastores, et ei obediunt, tunc i non debuerunt fideles obligari ad impossibile. „et si in a) em.; Vorl. oblatum. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) em.; Vorl. dicit. d) em.; Forl. per. e) em.; Vorl. fide. f) em.; Vorl. quando. g) em.; Vorl. 27. h) em.; Vorl. eum. i) in der Vorlage folgt hier noch ein undeutlich geschriebenes Wort, entweder si oder scilicet. 1Am 1. April 1437. Vgl. darüber den Bericht, den die Konzilsgesandten nach Avignon und Kon- stantinopel dem Konzil Anfang Februar 1438 er- statteten (Conc. Basiliense 5, 287). 2 Vgl. oben den Anfang von art. 5. 5 Auf dem Reichstage, der für den 16. Oktober 1438 nach Nürnberg berufen worden war. An ihm hatte Nikolaus von Cusa als Gesandter Papst Eugens teilgenommen. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 2 (a. a. O. 3, 174) und RTA. 13 nrr. 386-388 und 395. 4 Vgl. 1. Joh. 4, 1. 5 Vgl. Matth. 15, 14 und Luc. 6, 39. o c. 12 C. 24 q. 1. Vgl. Decretum Gratiani cum glossis Joannis Theutonici et Bartholomaci Brixiensis (Venetiis 1525) fol. 435bff. 8 Vgl. Luc. 22, 32. 9 c. 25 С. 24 q. 1. 10 c. 5 С. 7 q. 1. 11 c. 3 D. 93. 12 c. 6 C. 24 q. 1. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 435a. 40 45 50
768 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 post lapsum termini iterum petiverunt 1 illas decretaciones ante solucionem, que prius 210. Märsso fuerunt denegate. ex quo constat etc. deinde non erat in negocio electionis loci con- und tencio domini nostri et concilii, sed patrum concilii inter se. quare, si qualitercumque April 5] eciam hoc impedimentum intervenit, cedula concordie non minus locum habere debet impedimento non obstante. unde, quamvis Avinionenses, qui promiserunt illam pecuniam 5 ita per eos oblatam a solvere, licet postea peterent decretacionem premissam, se forte vellent a non-solucione excusare propter impedimentum prestitum pro suo honore, tamen, quia cum ipsis non fuit contractus factus, sed inter patres concilii, ideo nichil ad pro- positum. et si placuerit dominacioni vestre videre allegaciones domini Ludovici de Roma et aliorum, ostendam. sed credo, quod non erit necessarium, quia clarissima sunt 10 ista. [5a] item b ubi additis „ad finem etc." 2, dico, quod dominus consensit alio tem- pore, dum dieta tempore domini Alberti regis esset Nuremberge 3, quod concilium Ferrarie inchoatum transferreretur ad Alamaniam ad Wiennam Pataviam Augustam Tri- dentum vel Constanciam. ex quo patet, quod illa non fuit intencio domini nostri. de domino Paduano dico, quod si concitatus forte aliquando consimilia illis dixit, tamen non 15 ex commissione domini nostri. [6] Queritis consequenter, quomodo intelligendum sit „si tota ecclesia in materia fidei esset ab una parte et papa in alia sentencia, papa sequendus est", cum tamen „spiritus probandi sunt etc." 4 et falsa fides eciam ex dogmate prelati ceci simul et cecum ducit in foveam 5. dico, quod hucusque doctores tam theologi quam juriste tenue- 20 runt in declaracione novi articuli sentenciam Romani pontificis, qui dicitur princeps in episcopatu, fidei necessariam (24. q. 1 „quociens" 6, ubi textus; et ibi de hoc alii plures textus et glose 7). idem dicitur“ quoad diffinicionem fidei. et reperitur, quod in omni dubio fidei apostolica sedes prior diffinivit et postea " hanc diffinicionem ad concilium misit cum potestate se exponendi, si illa fides immutaretur. et fuit racio patrum, quia 25 Christus rogavit pro fide Petri s. que oracio tante est efficacie, ut nullus pontificum in sede seu in judicio decreverit hucusque aliud quam id, quod catholicum est, tenendum, licet ipse eciam aberraverit aliquando. quare tenent omnes doctores, quod in cathedra Petri sit doctrina veritatis fidei e. quod sanctus Jeronimus exponit 24. q. 1 „quoniam f vetus" 9, cathedram cupiens pro successore, Petri ex cathedra decernens aut docens (7. 5 s0 q. 1 „factus est“ 10; 93. di. „qui cathedram" 11). et hinc dicit glosa 24. q. 1 „quodcum- que “ 12, quod deus ecclesiam h errare non permittit. et fuit consideracio sanctissima docto- rum hoc ex ewangelica veritate asserencium, ne fidelium ecclesia non rite censeatur fundata super firmam petram. unde si commissa est ecclesia uni summo pastori Petro et ejus successori et si fidelibus committitur, ut audiant pastorem et faciant, que dicunt s5 pastores, et ei obediunt, tunc i non debuerunt fideles obligari ad impossibile. „et si in a) em.; Vorl. oblatum. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) em.; Vorl. dicit. d) em.; Forl. per. e) em.; Vorl. fide. f) em.; Vorl. quando. g) em.; Vorl. 27. h) em.; Vorl. eum. i) in der Vorlage folgt hier noch ein undeutlich geschriebenes Wort, entweder si oder scilicet. 1Am 1. April 1437. Vgl. darüber den Bericht, den die Konzilsgesandten nach Avignon und Kon- stantinopel dem Konzil Anfang Februar 1438 er- statteten (Conc. Basiliense 5, 287). 2 Vgl. oben den Anfang von art. 5. 5 Auf dem Reichstage, der für den 16. Oktober 1438 nach Nürnberg berufen worden war. An ihm hatte Nikolaus von Cusa als Gesandter Papst Eugens teilgenommen. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 2 (a. a. O. 3, 174) und RTA. 13 nrr. 386-388 und 395. 4 Vgl. 1. Joh. 4, 1. 5 Vgl. Matth. 15, 14 und Luc. 6, 39. o c. 12 C. 24 q. 1. Vgl. Decretum Gratiani cum glossis Joannis Theutonici et Bartholomaci Brixiensis (Venetiis 1525) fol. 435bff. 8 Vgl. Luc. 22, 32. 9 c. 25 С. 24 q. 1. 10 c. 5 С. 7 q. 1. 11 c. 3 D. 93. 12 c. 6 C. 24 q. 1. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 435a. 40 45 50
Strana 769
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 769 11441 E1. März 30 und April 5] ecclesia certa spes fidelibus a esse debuit“, ut dicit Augustinus 1, „necessarium est dicere, quod summus prelatus et pastor non possit seducere fideles in doctrina, nam si posset seducere, nulla esset firmitas fidei neque certitudo, an in fide esset ecclesia. quare, etsi eciam hoc possibile foret, quod uno tempore aliqua doctrina emanaret ab illa sede, que 5 alio tempore non reperiretur catholica, adhuc illa doctrina salvaret pro tempore eos, quibus commissum est facere et obedire, sieut videntes formam baptismi secundum aliqua tempora catholicam et salutarem fuisse, puto „baptiso te in nomine Christi vel trinitatis". que tamen alio tempore non est salutaris." ita dicit sanctus Augustinus. de sancto Ci- priano 2 ----- b 80 c episcopis in concilio, qui doctrinam habuerunt, hereticos non 10 baptisare. ob quam tamen opinionem non fuerunt nec ipsi nec subditi heretici, licet postea post hoc hec assercio sit heresis declarata. quare puto, quod non sit recedendum a sentencia sanctorum patrum, scilicet quod ecclesia sine papa diffinire non debeat in fide, cum per abstinenciam diffinicionis non fit d periculum salutis, cum in diffinicione, in qua pontifex non consenciet, fit periculum, quia, cum quisque errare possit, et non omnis 15 simul potest veritas ita in pontifice salvari sicut in aliis et est e pocius pro pontifice presumendum, pro quo Christus oravit etc. sed ubi papa hoc casu contradicente tota ecclesia decernere vellet aliquid, dico, quod, ex quo ecclesia hoc non recepit, neminem obligat hoc decretum (4. di. „in istis"3 cum sequenti), sicut nec e converso in materia fidei, si papa catholico et fideli existente ecclesia decerneret eo non consenciente, ut in 20 allegato c. „quociens" 4 juncta glosa cum similibus. sic reperimus aliqua apud apostolicam sedem aliquando teneri, que alibi non ita observabantur, ut in sentencia de sacramentis hereticorum, ubi 1 aliter tenuit Stephanus papa 5 et successores sui quam ecclesia Cartha- ginensis, nec fuit propterea aliquis ex ecclesia Carthaginensi hereticus, quousque universa ecclesia doctrinam apostolice sedis recepit. unde, quamvis hoc ita sit, tamen, ut nuper 6 25 allegavi, non reperitur Romanam 5 ecclesiam secutam unquam fuisse doctrinam et obser- vanciam in fide aliarum h ecclesiarum, sed e converso alie ecclesie orbis illius doctrinam, quam eciam, si aliquamdiu resisterent, tamen finaliter semper receperunt, ut legitur in 8. Constantinopolitano concilio universali i 7. ex quo presumere debemus illum summum pastorem non fieri cecum, quia non est doctrina illius sedis hominis sed Christi, ut ait so Augustinus contra Donatistas s, et non est periculum in non recipiendo ejus doctrinam, quam non videmus ab ecclesia receptam. quapropter, quamvis id, quod ecclesia ita faceret in materia fidei dissenciente catholico pontifice, non debeat censeri de necessitate salutis, catholica fides tamen, quia potest consuetudo ecclesie dici, puto cum nichil periculi sit Romani pontificis sentenciam tunc non acceptare, quando universa ecclesia eam non 35 acceptaret, quod tunc ecclesie consuetudo pocius amplecti posset secundum c. „legimus“ 93. di." non tamen credo casum hunc evenire posse umquam, quod in materia fidei ecclesia una sit divisa. nam unitas ecclesie ex grege et pastore unitur 1°. unitas autem divisionem non patitur. quare puto casum illum numquam inesse dabilem, sicut nec 40 a) em.; Vorl. fideles. b) in der Vorlage ist hier zwar keinc Lücke, aber der Zusammenhang läfst erkennen, daf ein groferer Satzteil ausgefallen ist. c) em.; Vorl. 280. d) em.; Vorl. sit. e) fehll in der Vorlage. f) zum Folgenden ist am Rande bemerkt ecce bene. g) em.; Vorl. humanam. h) en.; Vorl. alias ecclesias. i) Vorl. wiederholl concilio. 45 Das Zitat erwies sich als unauffindbar. Vgl. die S. 673 Anm. 12 angeführte Literatur. c. 3 D. 4. 4 Vgl. S. 768 Anm. 6 und 7. b Vgl. die S. 673 Anm. 12 angeführte Literatur. s Vermutlich in der Rede vom 27. März. Vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 3. Man wird hier in erster Linie an den S. 762 50 Anm. 2 erwähnten Libellus satisfactionis zu denken haben. Ferner vergleiche man den zweiten der Canones, die in der zehnten Sitzung des Konzils am 28. Februar 870 angenommen wurden (Mansi 16, 160-161 und 399). 8 Wir vermögen die Stelle in der oben angegebenen Form bei Augustin nicht nachzuweisen. Vielleicht stützt sich Cusa auf De baptismo contra Dona- tistas lib. 6 cap. 2 § 3 (Corpus script. eccl. lat. 51, 300; Migne 43, 199). 9 c. 24 D. 93. 10 Vgl. art. 7.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 769 11441 E1. März 30 und April 5] ecclesia certa spes fidelibus a esse debuit“, ut dicit Augustinus 1, „necessarium est dicere, quod summus prelatus et pastor non possit seducere fideles in doctrina, nam si posset seducere, nulla esset firmitas fidei neque certitudo, an in fide esset ecclesia. quare, etsi eciam hoc possibile foret, quod uno tempore aliqua doctrina emanaret ab illa sede, que 5 alio tempore non reperiretur catholica, adhuc illa doctrina salvaret pro tempore eos, quibus commissum est facere et obedire, sieut videntes formam baptismi secundum aliqua tempora catholicam et salutarem fuisse, puto „baptiso te in nomine Christi vel trinitatis". que tamen alio tempore non est salutaris." ita dicit sanctus Augustinus. de sancto Ci- priano 2 ----- b 80 c episcopis in concilio, qui doctrinam habuerunt, hereticos non 10 baptisare. ob quam tamen opinionem non fuerunt nec ipsi nec subditi heretici, licet postea post hoc hec assercio sit heresis declarata. quare puto, quod non sit recedendum a sentencia sanctorum patrum, scilicet quod ecclesia sine papa diffinire non debeat in fide, cum per abstinenciam diffinicionis non fit d periculum salutis, cum in diffinicione, in qua pontifex non consenciet, fit periculum, quia, cum quisque errare possit, et non omnis 15 simul potest veritas ita in pontifice salvari sicut in aliis et est e pocius pro pontifice presumendum, pro quo Christus oravit etc. sed ubi papa hoc casu contradicente tota ecclesia decernere vellet aliquid, dico, quod, ex quo ecclesia hoc non recepit, neminem obligat hoc decretum (4. di. „in istis"3 cum sequenti), sicut nec e converso in materia fidei, si papa catholico et fideli existente ecclesia decerneret eo non consenciente, ut in 20 allegato c. „quociens" 4 juncta glosa cum similibus. sic reperimus aliqua apud apostolicam sedem aliquando teneri, que alibi non ita observabantur, ut in sentencia de sacramentis hereticorum, ubi 1 aliter tenuit Stephanus papa 5 et successores sui quam ecclesia Cartha- ginensis, nec fuit propterea aliquis ex ecclesia Carthaginensi hereticus, quousque universa ecclesia doctrinam apostolice sedis recepit. unde, quamvis hoc ita sit, tamen, ut nuper 6 25 allegavi, non reperitur Romanam 5 ecclesiam secutam unquam fuisse doctrinam et obser- vanciam in fide aliarum h ecclesiarum, sed e converso alie ecclesie orbis illius doctrinam, quam eciam, si aliquamdiu resisterent, tamen finaliter semper receperunt, ut legitur in 8. Constantinopolitano concilio universali i 7. ex quo presumere debemus illum summum pastorem non fieri cecum, quia non est doctrina illius sedis hominis sed Christi, ut ait so Augustinus contra Donatistas s, et non est periculum in non recipiendo ejus doctrinam, quam non videmus ab ecclesia receptam. quapropter, quamvis id, quod ecclesia ita faceret in materia fidei dissenciente catholico pontifice, non debeat censeri de necessitate salutis, catholica fides tamen, quia potest consuetudo ecclesie dici, puto cum nichil periculi sit Romani pontificis sentenciam tunc non acceptare, quando universa ecclesia eam non 35 acceptaret, quod tunc ecclesie consuetudo pocius amplecti posset secundum c. „legimus“ 93. di." non tamen credo casum hunc evenire posse umquam, quod in materia fidei ecclesia una sit divisa. nam unitas ecclesie ex grege et pastore unitur 1°. unitas autem divisionem non patitur. quare puto casum illum numquam inesse dabilem, sicut nec 40 a) em.; Vorl. fideles. b) in der Vorlage ist hier zwar keinc Lücke, aber der Zusammenhang läfst erkennen, daf ein groferer Satzteil ausgefallen ist. c) em.; Vorl. 280. d) em.; Vorl. sit. e) fehll in der Vorlage. f) zum Folgenden ist am Rande bemerkt ecce bene. g) em.; Vorl. humanam. h) en.; Vorl. alias ecclesias. i) Vorl. wiederholl concilio. 45 Das Zitat erwies sich als unauffindbar. Vgl. die S. 673 Anm. 12 angeführte Literatur. c. 3 D. 4. 4 Vgl. S. 768 Anm. 6 und 7. b Vgl. die S. 673 Anm. 12 angeführte Literatur. s Vermutlich in der Rede vom 27. März. Vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 3. Man wird hier in erster Linie an den S. 762 50 Anm. 2 erwähnten Libellus satisfactionis zu denken haben. Ferner vergleiche man den zweiten der Canones, die in der zehnten Sitzung des Konzils am 28. Februar 870 angenommen wurden (Mansi 16, 160-161 und 399). 8 Wir vermögen die Stelle in der oben angegebenen Form bei Augustin nicht nachzuweisen. Vielleicht stützt sich Cusa auf De baptismo contra Dona- tistas lib. 6 cap. 2 § 3 (Corpus script. eccl. lat. 51, 300; Migne 43, 199). 9 c. 24 D. 93. 10 Vgl. art. 7.
Strana 770
770 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 datus est hucusque. numquam enim reperitur pertinacia fuisse in pontifice quoad doc- EW. Mir: 30 trinam fidei, quando se papa aliis conformaret, neque pertinacia in ecclesia reperta aut und reperibilis est, quando vera ecclesia semper in comunione veri capitis remaneat, eciamsi April 5) multitudo discesserit, ut dicit sanctus Ciprianus in epistola ad Florencium et ad Pup- pianum 1 et alii doctores etc. [7] Item queritis, quomodo papa non possit esse scismaticus, cum possit absolute parti se dividenti adherere. respondeo: reperitur 1. a q. 7. „quociens"2, quod volens de scismate reverti ad ecclesiam debet jurare se velle tenere unitatem ecclesie et co- munionem Romani pontificis. hoc non potest habere locum in papa. unde, ut ait sanctus Jeronimus, scisma est discessio ab episcopo et ecclesia (24. q. 3 „inter heresim b et scis- 10 ma" 3). et est hoc faciliter intelligibile, quia, scisma si est discessio ab ecclesia, tunc, cum ecclesia sit una ex unitate gregis et pastoris (et sic in episcopo 1. q. 7. „si c quis“ 4), statim constat non posse facere scisma nisi subditum. et ideo, si superior, videtur se a subditis separare. hoc tamen non est verum, si est catholicus; sed pocius subditi se separant ab eo. nam cum alii fideles maneant cum eo, tunc manifestum est unam ec- 15 clesiam ibi esse, ubi reperiuntur fideles cum pastore fideli uniti, quamvis eciam illi pauci sint, ut dicit sanctus Ciprianus loco preallegato 5. quare alii, eciamsi multi fuerint, se ab ecclesia separarunt. unde non video papam facere posse scisma, quamdiu fuerit catho- licus, et non potest parti se dividenti adherere, cum non sit pars dividens, que capiti catholice adheret. [8] Subjungitis: „item, ut intellexi, si jam papa mille congregasset episcopos pro certis ecclesie, in istis eciam pendentibus possetd mandatum suum revocando eos licite dissolvere, ane isti possunt juste sistere et ecclesie necessitatibus eciam invito papa providere et similiter de aliis occurrentibus necessitatibus manifestis ecclesie se intro- mittere?“ respondeo, quod dissolvere concilium non est aliud quam absolvere vel tollere 25 mandatum, per quod astringuntur episcopi aut subditi per viam obediencie convenire et remanere, quousque licencientur. unde, si est causa talis, propter quam convenerunt episcopi, que ex sui natura finem absque sentencia Romani pontificis accipere nequit, ut est fidei vel deposicionis episcopi etc., credo illos nichil posse neque in aliis, que uni- versalem statum ecclesie concernerent, ubi universalis ecclesie episcopus sive ecclesie so antistes, ut universa fatetur ecclesia in oracione parasceves 6 pro papa, deesset, sicut de suffraganeis absque metropolitano dicitur quoad universam provinciam in c. „nullus primas" 9. q. 3 7. sed sibi et suis ecclesiis providere possent (ut ibidem), licet ad eorum statuta absentes non obligarentur. unde, quamvis videatur secundum casum dabilem hoc durum, quod illi non possent se de spectantibus ad apostolicam sedem et universalem ecclesie 35 statum intromittere, propter periculum tamen periculosissimum foret dicere contrarium, scilicet quod subditi hoc possent facere, quia rebellio inobediencia scisma et infinita mala ex hoc facilius sequerentur, quando ex causa, quam ipsi necessitatis judicarent, in con- cilio multi aut pauci existentes dissolucione non obstante facere illa possent, ut bene conspici potest. quare dici oportet tantum illos posse tunc post absolucionem et sub- 40 lacionem mandati, quantum potuissent, si simul ante mandatum convenissent, quia! qui- libet episcopus sue diocesi et synodus provincialis provincie et nacionalis synodus nacioni absque eciam convocacione Romani pontificis necessitatibus occurrentibus providere potest. 20 a) em.; Vorl. 53. b) heresim et fehll in der Forlage. c) so ist vermutlich zu lesen; die Vorlage hat debes statt si quis. d) em.; Vorl. possit. e) em.; Vort. vel an. f) em.; Vorl. et quia. 45 Vgl. Corpus script. eccl. lat. 3, 733; Migne 4, 406. с. 9 С. 1 q. 7. С. 26 C. 24 q. 3. с. 22 С. 1 q. 7. 5Vgl. oben Z. 4. sVgl. das Sacramentarium Gregorianum pag. 57-58 (bei Muratori, Liturgia Romana vetus Tom 2, Venetiis 1748). с. 7 С. 9 q. 3. 50
770 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 datus est hucusque. numquam enim reperitur pertinacia fuisse in pontifice quoad doc- EW. Mir: 30 trinam fidei, quando se papa aliis conformaret, neque pertinacia in ecclesia reperta aut und reperibilis est, quando vera ecclesia semper in comunione veri capitis remaneat, eciamsi April 5) multitudo discesserit, ut dicit sanctus Ciprianus in epistola ad Florencium et ad Pup- pianum 1 et alii doctores etc. [7] Item queritis, quomodo papa non possit esse scismaticus, cum possit absolute parti se dividenti adherere. respondeo: reperitur 1. a q. 7. „quociens"2, quod volens de scismate reverti ad ecclesiam debet jurare se velle tenere unitatem ecclesie et co- munionem Romani pontificis. hoc non potest habere locum in papa. unde, ut ait sanctus Jeronimus, scisma est discessio ab episcopo et ecclesia (24. q. 3 „inter heresim b et scis- 10 ma" 3). et est hoc faciliter intelligibile, quia, scisma si est discessio ab ecclesia, tunc, cum ecclesia sit una ex unitate gregis et pastoris (et sic in episcopo 1. q. 7. „si c quis“ 4), statim constat non posse facere scisma nisi subditum. et ideo, si superior, videtur se a subditis separare. hoc tamen non est verum, si est catholicus; sed pocius subditi se separant ab eo. nam cum alii fideles maneant cum eo, tunc manifestum est unam ec- 15 clesiam ibi esse, ubi reperiuntur fideles cum pastore fideli uniti, quamvis eciam illi pauci sint, ut dicit sanctus Ciprianus loco preallegato 5. quare alii, eciamsi multi fuerint, se ab ecclesia separarunt. unde non video papam facere posse scisma, quamdiu fuerit catho- licus, et non potest parti se dividenti adherere, cum non sit pars dividens, que capiti catholice adheret. [8] Subjungitis: „item, ut intellexi, si jam papa mille congregasset episcopos pro certis ecclesie, in istis eciam pendentibus possetd mandatum suum revocando eos licite dissolvere, ane isti possunt juste sistere et ecclesie necessitatibus eciam invito papa providere et similiter de aliis occurrentibus necessitatibus manifestis ecclesie se intro- mittere?“ respondeo, quod dissolvere concilium non est aliud quam absolvere vel tollere 25 mandatum, per quod astringuntur episcopi aut subditi per viam obediencie convenire et remanere, quousque licencientur. unde, si est causa talis, propter quam convenerunt episcopi, que ex sui natura finem absque sentencia Romani pontificis accipere nequit, ut est fidei vel deposicionis episcopi etc., credo illos nichil posse neque in aliis, que uni- versalem statum ecclesie concernerent, ubi universalis ecclesie episcopus sive ecclesie so antistes, ut universa fatetur ecclesia in oracione parasceves 6 pro papa, deesset, sicut de suffraganeis absque metropolitano dicitur quoad universam provinciam in c. „nullus primas" 9. q. 3 7. sed sibi et suis ecclesiis providere possent (ut ibidem), licet ad eorum statuta absentes non obligarentur. unde, quamvis videatur secundum casum dabilem hoc durum, quod illi non possent se de spectantibus ad apostolicam sedem et universalem ecclesie 35 statum intromittere, propter periculum tamen periculosissimum foret dicere contrarium, scilicet quod subditi hoc possent facere, quia rebellio inobediencia scisma et infinita mala ex hoc facilius sequerentur, quando ex causa, quam ipsi necessitatis judicarent, in con- cilio multi aut pauci existentes dissolucione non obstante facere illa possent, ut bene conspici potest. quare dici oportet tantum illos posse tunc post absolucionem et sub- 40 lacionem mandati, quantum potuissent, si simul ante mandatum convenissent, quia! qui- libet episcopus sue diocesi et synodus provincialis provincie et nacionalis synodus nacioni absque eciam convocacione Romani pontificis necessitatibus occurrentibus providere potest. 20 a) em.; Vorl. 53. b) heresim et fehll in der Forlage. c) so ist vermutlich zu lesen; die Vorlage hat debes statt si quis. d) em.; Vorl. possit. e) em.; Vort. vel an. f) em.; Vorl. et quia. 45 Vgl. Corpus script. eccl. lat. 3, 733; Migne 4, 406. с. 9 С. 1 q. 7. С. 26 C. 24 q. 3. с. 22 С. 1 q. 7. 5Vgl. oben Z. 4. sVgl. das Sacramentarium Gregorianum pag. 57-58 (bei Muratori, Liturgia Romana vetus Tom 2, Venetiis 1748). с. 7 С. 9 q. 3. 50
Strana 771
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 771 et ubi providere non posset, puta in reservatis apostolice sedi, nullum sibi periculum 11441 21. imminere potest, ut superius dixi. hinc ista via palpabiliter racionabilis justa et laudanda März 30 conspicitur. und April 5] [9] Queritis, quomodo premissa stent cum decreto „Frequens"1 et aliis duobus 5 capitulis de potestate generalium conciliorum Constancie editis 2, precipue tamen illud a me intellectum 3, quod sine consensu pape non possit esse concilium. dico, quod capitulum „Frequens" non loquitur nisi de tempore, quando concilia ordinaria salva prevencione Romani pontificis celebrari debebant. in quo capitulo intervenit consensus tocius ecclesie pape et omnium. et stat optime illud capitulum cum premissis. sed alia capitula, que 10 dicunt, quod omnes, eciam papalis dignitatis, tenentur obedire concilio in hiis, que ad fidem et 2 ad reformacionem ecclesie in capite et membris spectant b, et ad ea pertinenti- bus: quoad fidem semel diffinitam non habet dubium, quia papa tenetur omni diffinicioni fidei semel in concilio facte obedire. nam ut premissum est 4, ad diffinicionem fidei Ro- mani pontificis fidelis consensus intervenire debet eciam in concilio. quare illa diffinicio 15 amplius est absque dubio, quia concilium universam militantem ecclesiam representans, scilicet caput et membra, per omnium consensum illam e fecit. quoad reformacionem in capite et membris eciam verum est de concilio universam militantem ecclesiam represen- tante, hoc est in quo reperitur consensus ecclesie in capite et membris. si igitur tale fuerit concilium, quis dubitat eciam papam obedire debere diffinicioni, in quam ipse vel 20 suus predecessor ac universa ecclesia consensit? hoc est dicere, quod ipse non debet aliquid contra bene sic diffinita presumere, sed obedire ac sequi debet in edificacionem ecclesie illa decreta. ubi autem non servirent secundum personam causam locum et tempus edificacioni ecclesie, papa princeps est et commissionem a Christo habet, que in edificando limitari nequit. quare epikeia tunc uti potest absque prejudicio decreti (1. q. 25 7. „necessaria" 5 et c. „quod pro remedio"6 etc.). [9a] quando d additis „precipue tamen etc.", dico, quod ad celebracionem concilii universalis consensum et auctoritatem Romani pontificis necessarium esse jure divino et humano sancitum est, eciame ubi de ipso tanquam de suspecto de heresi judicari deberet (in glosa „hinc eciam" 17. di. 7). sed an in omnibus, que ibi in concilio congregato agitantur, ejus consensus sit necessarius, so dico, quod non possum reperire, quod in hiis, que ad utilitatem ecclesie pertinent', et ad ea, que specialiter illi sedi semper fuerunt reservata, non requiratur ejus consensus, quia non est minoris potestatis in concilio quam extra concilium. et ut ex practica omnium conciliorum preteritorum legitur, nullum tale sine ejus consensu umquam re- peritur attemptatum, et si attemptatum, tamen firmum non censebatur ante ejus con- 35 firmacionem et subscripcionem, ut dicit c. „Ysodorus g“ s, 19. di. h „si Romanorum" 9, 96. di. „bene quidem" 1°. quare dicere, quod episcopi in concilio possint in materia re- formacionis legem cohercivam aut penalem edere in papam eo se non submittente vel consenciente, non possum videre verum esse, quia talesi non possunt dici concilium universale universalem militantem ecclesiam representans, quando deest consensus summi 40 pontificis. si igitur nec episcopi in concilio secluso papa sunt majoris potestatis quam ante nec papa minoris quam ante, sed simul unum concilium, quod omnia potest in concordia et consensu, tunc clarum est id, quod dico. si dicitur episcopos plus potestatis 45 2) fehll in der Vorlage. b) stoht in der Vorlage nach pertinentibus. c) sm.; Vorl. illum. d) die Vorlage hat hier Alinea. e) die Lesart ist unsicher. f) fehlt in der Vorlage. g) sic. h) Vorl. wiederholt 19 di. i) in der Vor- lage folgt quando. 50 1 Vgl. S. 442 Anm. 1. Vgl. nr. 349 art. 26 (S. 713-714). Vgl. nr. 346 art. 3, auch nr. 345 art. 1. Vgl. art. 6. с. 6 С. 1 q. 7. 10 С. 7 С. 1 q. 7. c. 6 D. 17. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 21b. s Vgl. c. 4 D. 16. c. 1 D. 19. с. 1 D. 96.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 771 et ubi providere non posset, puta in reservatis apostolice sedi, nullum sibi periculum 11441 21. imminere potest, ut superius dixi. hinc ista via palpabiliter racionabilis justa et laudanda März 30 conspicitur. und April 5] [9] Queritis, quomodo premissa stent cum decreto „Frequens"1 et aliis duobus 5 capitulis de potestate generalium conciliorum Constancie editis 2, precipue tamen illud a me intellectum 3, quod sine consensu pape non possit esse concilium. dico, quod capitulum „Frequens" non loquitur nisi de tempore, quando concilia ordinaria salva prevencione Romani pontificis celebrari debebant. in quo capitulo intervenit consensus tocius ecclesie pape et omnium. et stat optime illud capitulum cum premissis. sed alia capitula, que 10 dicunt, quod omnes, eciam papalis dignitatis, tenentur obedire concilio in hiis, que ad fidem et 2 ad reformacionem ecclesie in capite et membris spectant b, et ad ea pertinenti- bus: quoad fidem semel diffinitam non habet dubium, quia papa tenetur omni diffinicioni fidei semel in concilio facte obedire. nam ut premissum est 4, ad diffinicionem fidei Ro- mani pontificis fidelis consensus intervenire debet eciam in concilio. quare illa diffinicio 15 amplius est absque dubio, quia concilium universam militantem ecclesiam representans, scilicet caput et membra, per omnium consensum illam e fecit. quoad reformacionem in capite et membris eciam verum est de concilio universam militantem ecclesiam represen- tante, hoc est in quo reperitur consensus ecclesie in capite et membris. si igitur tale fuerit concilium, quis dubitat eciam papam obedire debere diffinicioni, in quam ipse vel 20 suus predecessor ac universa ecclesia consensit? hoc est dicere, quod ipse non debet aliquid contra bene sic diffinita presumere, sed obedire ac sequi debet in edificacionem ecclesie illa decreta. ubi autem non servirent secundum personam causam locum et tempus edificacioni ecclesie, papa princeps est et commissionem a Christo habet, que in edificando limitari nequit. quare epikeia tunc uti potest absque prejudicio decreti (1. q. 25 7. „necessaria" 5 et c. „quod pro remedio"6 etc.). [9a] quando d additis „precipue tamen etc.", dico, quod ad celebracionem concilii universalis consensum et auctoritatem Romani pontificis necessarium esse jure divino et humano sancitum est, eciame ubi de ipso tanquam de suspecto de heresi judicari deberet (in glosa „hinc eciam" 17. di. 7). sed an in omnibus, que ibi in concilio congregato agitantur, ejus consensus sit necessarius, so dico, quod non possum reperire, quod in hiis, que ad utilitatem ecclesie pertinent', et ad ea, que specialiter illi sedi semper fuerunt reservata, non requiratur ejus consensus, quia non est minoris potestatis in concilio quam extra concilium. et ut ex practica omnium conciliorum preteritorum legitur, nullum tale sine ejus consensu umquam re- peritur attemptatum, et si attemptatum, tamen firmum non censebatur ante ejus con- 35 firmacionem et subscripcionem, ut dicit c. „Ysodorus g“ s, 19. di. h „si Romanorum" 9, 96. di. „bene quidem" 1°. quare dicere, quod episcopi in concilio possint in materia re- formacionis legem cohercivam aut penalem edere in papam eo se non submittente vel consenciente, non possum videre verum esse, quia talesi non possunt dici concilium universale universalem militantem ecclesiam representans, quando deest consensus summi 40 pontificis. si igitur nec episcopi in concilio secluso papa sunt majoris potestatis quam ante nec papa minoris quam ante, sed simul unum concilium, quod omnia potest in concordia et consensu, tunc clarum est id, quod dico. si dicitur episcopos plus potestatis 45 2) fehll in der Vorlage. b) stoht in der Vorlage nach pertinentibus. c) sm.; Vorl. illum. d) die Vorlage hat hier Alinea. e) die Lesart ist unsicher. f) fehlt in der Vorlage. g) sic. h) Vorl. wiederholt 19 di. i) in der Vor- lage folgt quando. 50 1 Vgl. S. 442 Anm. 1. Vgl. nr. 349 art. 26 (S. 713-714). Vgl. nr. 346 art. 3, auch nr. 345 art. 1. Vgl. art. 6. с. 6 С. 1 q. 7. 10 С. 7 С. 1 q. 7. c. 6 D. 17. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 21b. s Vgl. c. 4 D. 16. c. 1 D. 19. с. 1 D. 96.
Strana 772
772 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 habere, nescio, unde illa eveniat nisi ex unitate cum capite. quare, sicut episcopi in zi. Märzso concilio judicarent inconveniens solum Romanum pontificem reformacionem membrorum and ipsis inconsultis et non consencientibus facere, ita e converso inconveniencius videtur April 5) episcopos de capite et de hiis, que ad caput spectant, posse ordinare. et quamvis videa- tur illis, qui ponunt per casum papam pessimum velle ecclesiam dei destruere, hoc in- 5 conveniens, quod episcopi non possunt sine ejus consensu se de ad caput spectantibus intromittere, tamen majus sequeretur inconveniens, si diceretur eos illa posse, quia eodem modo sequeretur, quod possent se eciam sine pape consensu congregare et de illis propter pape maliciam intromittere, et congregatis scisma faciendi et rebellandi occasio daretur. que omnia periculosiora sunt quam pape deformacio, que ecclesiam destruere nequit. 10 nam propter maliciam presidentis nulla est dabilis necessitas ad scisma faciendum, ut ait Augustinus 1, cum contra deformacionem capitis absque hoc, quod caput tangatur, evitandi scismatis causa ecclesie sibi possunt providere. constat igitur jam, quod verius et eligibilius, quando malus pontifex ecclesie obesse nequit, ut hoc consulcius sit asserere, quod pocius malus pontifex tolleretur quam quod occasio detur propter malum ecclesiam 15 dividendi et bono non obediendi. credo tamen" hiis dubiis, que sunt questiones ec- clesiam non edificantes, pocius decisionem dandam non esse quam dandam, quia nemo est, qui non credat, si papa nollet ecclesie necessitatibus providere et ubi periculum de- structionis ecclesie foret, ecclesiam posse sibi providere. et eciam nemo dubitat, si epi- scopi aliqui congregati attemptarent aliqua contra unitatem et bonum publicum religionis 20 Christiane sive in fide sive in moribus, quin pontifex possit resistere et impedire. sed quando ex istis universalibus racionibus debemus legem trahere ad casum particularem, difficultates occurrunt, ex quibus videmus expedire decisionem non fieri, ut ecclesia melius subsistat. nam pro bono ecclesie est, quod omnes fideles in timore vivant et presumpcio non animetur. hincinde ita ista dixerim, licet non omnia pro nostro casu videantur 25 necessaria, paratus semper in omnibus juxta posse complacere etc. 1141 353. Denkschrift nicht gen. Gesandten des Baseler Konzils für nicht gen. auf dem ſzw. Mainzer Reichstage anwesende Erzbischöfe: die Gesandten stellen aus den Dekreten April I wd 5] des Konstanzer und des Baseler Konzils und aus anderen Aktenstücken die Gründe zusammen, aus denen Eugen IV. das Baseler Konzil nicht ohne dessen Zustimmung so aus eigener Machtvollkommenheit auflösen konnte; sie weisen durch eingehende Erörte- rung der Vorgänge bei und nach den Verhandlungen über den Ort der Zusammen- kunft mit den Griechen nach, daß das Baseler Konzil auch nicht mit seiner Zu- stimmung verlegt oder aufgelöst worden sei; sie erklären, daß das Konzil in die Verlegung nach Ferrara nicht willigen durfte, weil es dadurch die Autorität der all- 35 gemeinen Konzilien vernichtet hätte, ferner daß es nicht aufgelöst sei, sondern noch in Basel bestehe, und daß mithin die Suspension und Absetzung Eugens IV. und die Wahl Felix' V. durch ein rechtmässiges allgemeines Konzil erfolgt seien, dem jeder Gläubige zu gehorchen habe. 1441 [zwischen April 1 und 52] Mainz. F aus Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 250a-269a cop. chart. coaeva. M coll. Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 347 a-376 a cop. chart. saec. 15. Die Abschrift ist ziemlich mangelhaft; offenkundige Schreibfehler sind in unseren Varianten nicht erwähnt. 40 a) in der Vorlage folgt quod. 1 Die Stelle ist im Wortlaut nicht nachweisbar. Anscheinend stützt sich Cusa auf De baptismo contra Donatistas lib. 5 cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 51, 262�263; Migne 43, 177). 2 Vgl. S. 569-570. 45
772 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441 habere, nescio, unde illa eveniat nisi ex unitate cum capite. quare, sicut episcopi in zi. Märzso concilio judicarent inconveniens solum Romanum pontificem reformacionem membrorum and ipsis inconsultis et non consencientibus facere, ita e converso inconveniencius videtur April 5) episcopos de capite et de hiis, que ad caput spectant, posse ordinare. et quamvis videa- tur illis, qui ponunt per casum papam pessimum velle ecclesiam dei destruere, hoc in- 5 conveniens, quod episcopi non possunt sine ejus consensu se de ad caput spectantibus intromittere, tamen majus sequeretur inconveniens, si diceretur eos illa posse, quia eodem modo sequeretur, quod possent se eciam sine pape consensu congregare et de illis propter pape maliciam intromittere, et congregatis scisma faciendi et rebellandi occasio daretur. que omnia periculosiora sunt quam pape deformacio, que ecclesiam destruere nequit. 10 nam propter maliciam presidentis nulla est dabilis necessitas ad scisma faciendum, ut ait Augustinus 1, cum contra deformacionem capitis absque hoc, quod caput tangatur, evitandi scismatis causa ecclesie sibi possunt providere. constat igitur jam, quod verius et eligibilius, quando malus pontifex ecclesie obesse nequit, ut hoc consulcius sit asserere, quod pocius malus pontifex tolleretur quam quod occasio detur propter malum ecclesiam 15 dividendi et bono non obediendi. credo tamen" hiis dubiis, que sunt questiones ec- clesiam non edificantes, pocius decisionem dandam non esse quam dandam, quia nemo est, qui non credat, si papa nollet ecclesie necessitatibus providere et ubi periculum de- structionis ecclesie foret, ecclesiam posse sibi providere. et eciam nemo dubitat, si epi- scopi aliqui congregati attemptarent aliqua contra unitatem et bonum publicum religionis 20 Christiane sive in fide sive in moribus, quin pontifex possit resistere et impedire. sed quando ex istis universalibus racionibus debemus legem trahere ad casum particularem, difficultates occurrunt, ex quibus videmus expedire decisionem non fieri, ut ecclesia melius subsistat. nam pro bono ecclesie est, quod omnes fideles in timore vivant et presumpcio non animetur. hincinde ita ista dixerim, licet non omnia pro nostro casu videantur 25 necessaria, paratus semper in omnibus juxta posse complacere etc. 1141 353. Denkschrift nicht gen. Gesandten des Baseler Konzils für nicht gen. auf dem ſzw. Mainzer Reichstage anwesende Erzbischöfe: die Gesandten stellen aus den Dekreten April I wd 5] des Konstanzer und des Baseler Konzils und aus anderen Aktenstücken die Gründe zusammen, aus denen Eugen IV. das Baseler Konzil nicht ohne dessen Zustimmung so aus eigener Machtvollkommenheit auflösen konnte; sie weisen durch eingehende Erörte- rung der Vorgänge bei und nach den Verhandlungen über den Ort der Zusammen- kunft mit den Griechen nach, daß das Baseler Konzil auch nicht mit seiner Zu- stimmung verlegt oder aufgelöst worden sei; sie erklären, daß das Konzil in die Verlegung nach Ferrara nicht willigen durfte, weil es dadurch die Autorität der all- 35 gemeinen Konzilien vernichtet hätte, ferner daß es nicht aufgelöst sei, sondern noch in Basel bestehe, und daß mithin die Suspension und Absetzung Eugens IV. und die Wahl Felix' V. durch ein rechtmässiges allgemeines Konzil erfolgt seien, dem jeder Gläubige zu gehorchen habe. 1441 [zwischen April 1 und 52] Mainz. F aus Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 250a-269a cop. chart. coaeva. M coll. Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 347 a-376 a cop. chart. saec. 15. Die Abschrift ist ziemlich mangelhaft; offenkundige Schreibfehler sind in unseren Varianten nicht erwähnt. 40 a) in der Vorlage folgt quod. 1 Die Stelle ist im Wortlaut nicht nachweisbar. Anscheinend stützt sich Cusa auf De baptismo contra Donatistas lib. 5 cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 51, 262�263; Migne 43, 177). 2 Vgl. S. 569-570. 45
Strana 773
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 773 10 15 20 R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 140 a 157a cop. chart. saec. 15 mit der 1441 Uberschrift Scriptum dominorum cardinalium concilii Basiliensis, quod relinquerunt [sic] [zwo. April 1 certis archiepiscopis in dieta Moguntina anno domini 1441 circa quasimodogeniti [April 23]. und 5] Diese Uberschrift und die andern Uberschriften, Randbemerkungen und Korrekturen, die wir in den Varianten erwähnen, rühren nicht vom Schreiber, sondern von einem Zeit- genossen her, der auch auf die Ränder von fol. 151b, 152a und 156b Auszüge aus Chrysostomus und anderen Kirchenvätern geschrieben hat. Die Abschrift weist viele Mängel auf; wir haben nur einige wesentliche Abweichungen in unsere Varianten aufgenommen. coll. ebenda cod. Reginae 1020 fol. 162a-177a cop. chart. coaeva mit der rubrizierten Uberschrift Incipiunt probaciones, quod concilium Basiliense non sit translatum nec dis- solutum, facte in Maguncia ab ambasiatoribus concilii Basiliensis. Diese Abschrift und die Abschrift R stehen einander sehr nahe, sind aber wnabhängig von einander. Jene ist von einem Zeitgenossen mit der uns unbekannten Vorlage beider verglichen und nach ihr hier und da verbessert worden. Offenkundige Schreibfehler sind in unseren Varianten nicht erwähnt. L coll. München Staatsbibl. cod. lat. 6606 fol. 369 a-385b cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Hic incipit tractatus continens in se duo puncta, videlficet] utrum sacrum Basiliense concilium sua auctoritate olim Eugenii translat[um sit], editus in dieta Magun- tina per ambasiatores sacri Basiliensis concfilii anno] 41 in mense majfi]. Die einge- klammerten Worte und Silben dieser Uberschrift sind von uns ergänzt; sie sind beim Beschneiden der Ränder der Handschrift weggeschnitten. Die Abschrift weist zahl- lose Schreibfehler auf, die in den Varianten mitzuteilen keinen Zweck gehabt hätte V [1] Ad ostendendum evidenter, quod sacrum generale concilium Basiliense univer- 25 salem ecclesiam representans non sit translatum vel dissolutum, ponitur primo talis dis- tinctio: quia aut esset dissolutum per dominum olim Eugenium de plenitudine potestatis sine consensu ipsius concilii vel esset dissolutum de consensu ejus. et primo ponuntur raciones probantes, quod nullo modo est dissolutum vel translatum juxta primum modum, deinde quod nec juxta secundum modum. 30 I. Primab pars: quod papa de plenitudine sue potestatis dissolvere non potest concilium sine ejus consensu. [2] Quantum ad primum supponitur declaracio facta per ecclesiam in sacro concilio Constanciensi 1 de auctoritate conciliorum generalium, qua dicitur e, "quod concilium generale universalem ecclesiam representans potestatem a Christo inmediate s5 habet, cui quilibet, cujuscunque status et dignitatis, eciamsi papalis, obedire tenetur in hiis, que pertinent ad fidem d extirpacionem scismatis et generalem reformacionem ecclesie in capite et in menbris“, et insuper "quod, si quis cujuscunque dignitatis, eciamsi papalis, mandatis statutis sive ordinacionibus et preceptis cujuscunque concilii legitime congre- gati in predictis et pertinentibus ad ea contumaciter obedire contempserit, condigne e 40 penitencie subiciatur et debite puniatur, eciam‘ ad alia juris remedia, si opus fuerit, recurrendo g“. [2"] ex premissa autem declaracione manifestum est, quod concilium generale universalem ecclesiam representans (non solum Constanciense sed eciam quod- libet aliud legitime congregatum) habet jurisdicionem in predictis et pertinentibus ad ea eciam respectu summi pontificis sibi inmediate a Christo datam et quod ipse summus 45 pontifex tenetur concilio obedire, ita quod, si contumaciter obedire contempserit, potest condigne penitencie subici, ad alia eciam juris remedia procedendo, ut supra. igitur summus pontifex non habet precipere auctoritative concilio, ut ab extirpacione heresum et reformacione ecclesie in capite et in membris desistat, nec ipsum ad hoc compellere i, cum in illis concilio obedire teneatur. nam si posset compellere auctoritative concilium 50 a) RV ponentur. b) FMVL haben keine Uberschrift. c) R add. etc. d) M add. et. e) VL om. condigne — eciam. f) om. F: Restelll um ad alia eciam. g) R add. etc. h) FMRVL haben hier Alinea. i) R add. auctoritative. In der 4. und 5. Session vom 30. März bezw. 6. April 1415. Vgl. S. 662 Anm. 1. Deutsche Reichstags-Akten XV. 98
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 773 10 15 20 R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 140 a 157a cop. chart. saec. 15 mit der 1441 Uberschrift Scriptum dominorum cardinalium concilii Basiliensis, quod relinquerunt [sic] [zwo. April 1 certis archiepiscopis in dieta Moguntina anno domini 1441 circa quasimodogeniti [April 23]. und 5] Diese Uberschrift und die andern Uberschriften, Randbemerkungen und Korrekturen, die wir in den Varianten erwähnen, rühren nicht vom Schreiber, sondern von einem Zeit- genossen her, der auch auf die Ränder von fol. 151b, 152a und 156b Auszüge aus Chrysostomus und anderen Kirchenvätern geschrieben hat. Die Abschrift weist viele Mängel auf; wir haben nur einige wesentliche Abweichungen in unsere Varianten aufgenommen. coll. ebenda cod. Reginae 1020 fol. 162a-177a cop. chart. coaeva mit der rubrizierten Uberschrift Incipiunt probaciones, quod concilium Basiliense non sit translatum nec dis- solutum, facte in Maguncia ab ambasiatoribus concilii Basiliensis. Diese Abschrift und die Abschrift R stehen einander sehr nahe, sind aber wnabhängig von einander. Jene ist von einem Zeitgenossen mit der uns unbekannten Vorlage beider verglichen und nach ihr hier und da verbessert worden. Offenkundige Schreibfehler sind in unseren Varianten nicht erwähnt. L coll. München Staatsbibl. cod. lat. 6606 fol. 369 a-385b cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Hic incipit tractatus continens in se duo puncta, videlficet] utrum sacrum Basiliense concilium sua auctoritate olim Eugenii translat[um sit], editus in dieta Magun- tina per ambasiatores sacri Basiliensis concfilii anno] 41 in mense majfi]. Die einge- klammerten Worte und Silben dieser Uberschrift sind von uns ergänzt; sie sind beim Beschneiden der Ränder der Handschrift weggeschnitten. Die Abschrift weist zahl- lose Schreibfehler auf, die in den Varianten mitzuteilen keinen Zweck gehabt hätte V [1] Ad ostendendum evidenter, quod sacrum generale concilium Basiliense univer- 25 salem ecclesiam representans non sit translatum vel dissolutum, ponitur primo talis dis- tinctio: quia aut esset dissolutum per dominum olim Eugenium de plenitudine potestatis sine consensu ipsius concilii vel esset dissolutum de consensu ejus. et primo ponuntur raciones probantes, quod nullo modo est dissolutum vel translatum juxta primum modum, deinde quod nec juxta secundum modum. 30 I. Primab pars: quod papa de plenitudine sue potestatis dissolvere non potest concilium sine ejus consensu. [2] Quantum ad primum supponitur declaracio facta per ecclesiam in sacro concilio Constanciensi 1 de auctoritate conciliorum generalium, qua dicitur e, "quod concilium generale universalem ecclesiam representans potestatem a Christo inmediate s5 habet, cui quilibet, cujuscunque status et dignitatis, eciamsi papalis, obedire tenetur in hiis, que pertinent ad fidem d extirpacionem scismatis et generalem reformacionem ecclesie in capite et in menbris“, et insuper "quod, si quis cujuscunque dignitatis, eciamsi papalis, mandatis statutis sive ordinacionibus et preceptis cujuscunque concilii legitime congre- gati in predictis et pertinentibus ad ea contumaciter obedire contempserit, condigne e 40 penitencie subiciatur et debite puniatur, eciam‘ ad alia juris remedia, si opus fuerit, recurrendo g“. [2"] ex premissa autem declaracione manifestum est, quod concilium generale universalem ecclesiam representans (non solum Constanciense sed eciam quod- libet aliud legitime congregatum) habet jurisdicionem in predictis et pertinentibus ad ea eciam respectu summi pontificis sibi inmediate a Christo datam et quod ipse summus 45 pontifex tenetur concilio obedire, ita quod, si contumaciter obedire contempserit, potest condigne penitencie subici, ad alia eciam juris remedia procedendo, ut supra. igitur summus pontifex non habet precipere auctoritative concilio, ut ab extirpacione heresum et reformacione ecclesie in capite et in membris desistat, nec ipsum ad hoc compellere i, cum in illis concilio obedire teneatur. nam si posset compellere auctoritative concilium 50 a) RV ponentur. b) FMVL haben keine Uberschrift. c) R add. etc. d) M add. et. e) VL om. condigne — eciam. f) om. F: Restelll um ad alia eciam. g) R add. etc. h) FMRVL haben hier Alinea. i) R add. auctoritative. In der 4. und 5. Session vom 30. März bezw. 6. April 1415. Vgl. S. 662 Anm. 1. Deutsche Reichstags-Akten XV. 98
Strana 774
774 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ad desistendum ab illis et quod concilium in illis haberet obedire precepto suo, clarum ſzw. Aprit 1 est, quod ipse summus pontifex non teneretur in illis concilio obedire. nec possunt stare und 5/ istaa contraria simul, quod uni et eidem teneatur obedire et non teneatur obedire ac possit in contrarium precipere respectu eorundem. [25] exb quo clarissime sequitur, quod ipse summus pontifex concilium congregatum pro extirpacione heresum vel pro 5 reformacione ecclesie in capite et in membris vel extirpacione scismatis non potest auctori- tative dissolvere sine consensu ipsius, quia, cum concilium per talem dissolucionem prohi- beatur a procedendo ulterius in predictis et quibuscunque aliis, sic teneretur obedire pape in tali dissolucione, tunc haberet cessare ab illis, quocienscunque pape placeret, nec haberet jurisdicionem in papam respectu predictorum, sed magis econtrad papa haberet 10 jurisdicionem in concilium e. [2e] item f nullum jus, nulla racio capit, quod quis sit judex alicujus et tamen ille, cujus est judex, possit ei precipere auctoritative, ut a ju- dicio desistat et ulterius non procedat vel eciam quod ad aliud tempus judicium differat vel in alium locum transmutet. cum ergo concilium sit judex, cui papa in predictis obedire tenetur, clarum est, quod papa non potest auctoritative ordinare, quod concilium 15 in predictis a judicando ordinando statuendo precipiendo vel procedendo desistat, et per consequens non potest ipsum auctoritative dissolvere sine ejus consensu, quia per talem dissolucionem concilium, ut dictum est, compelleretur cessare ab omnibus illis 8. [2d] item h si papa contumaciter obedire contempserit statutis preceptis et ordinacionibus concilii in predictis et pertinentibus ad ea, potest condigne penitencie subici et debite puniri. igitur 20 concilium potest procedere ad cohercendum et puniendum papam contumaciter obedire contempnentem. si autem papa posset mandare auctoritative, quod concilium dissolveretur sine consensu ejus, tune, quociens concilium vellet procedere ad subiciendum papam con- digne penitencie, posset papa ipsum concilium dissolvere. et hec manifeste repug- nant i. [24] item k postquam concilium subjecit papam condigne penitencie, adhuc 1 25 potest ad alia juris remedia procedere, ut dicit prefata declaracio. igitur papa non potest ipsum impedire, quominus ad illa procedat. unde clarissimum est, quod non potest ipsum invitum dissolverem [3] Sic eciam dudum ante octo annos fuit demonstratum in responsione data 1 per concilium oratoribus domini olim Eugenii. que quidem responsio incipit „Cogi- so tanti". ubi sic " dicitur 2: „cum papa teneatur obedire statutis ordinacionibus et pre- ceptis cujuscunque concilii in hiis, que pertinent ad fidem scisma et reformacionem ecclesie in capite et in membris, et, si non obedierit°, puniri potest, constat in hiis ca- sibus ipsum fore inferiorem concilio et concilium majus eo, cum possit reformare statuere mandare et punire. inferior autem legem superioris tollere non potest nec ipsum suum s5 superiorem extingwere vel anichilare; alioquin implicaret evidentem contradictionem: tenetur obedire et non tenetur, quia potest dissolvere." hec habentur in prefata respon- sione. [3a] ex p quibus apparet, quod determinacioni facte per ecclesiam in concilio Constanciensi supradicte3 evidenter repugnat, quod papa concilium generale universalem ecclesiam representans possit dissolvere vel transferre auctoritative sine consensu ipsius, 40 et quod 4 concilium Constanciense determinando unam veritatem determinavit et aliam, que ex ea manifeste et evidenter sequitur, sicut, si scriptura sacra determinat, quod Abraham sit pater Ysaac, sequitur q, quod eciam illud habetur determinatum per eam, a) R illa. b) FMRYL haben hier Alinea. c) FMR se. d) RVL o converso. e) R add. etc. f) FMRVL haben hier Alinea. g) R add. etc. h) FMRVL haben hier Alinea. i) R add. efc. k) FMRYL haben hier Alinea. 1) om. 45 FM. m) R add. etc. n) om. R. o) FM obediret. p) FMRVL haben hier Alinea. q) M stellt um sequitur eciam, quod. Am 3. September 1432. Vgl. S. 677 Anm. 4. 2 Vgl. Mansi 29, 258 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 251. 3 Vgl. art. 2. 4 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 art. 16d.
774 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ad desistendum ab illis et quod concilium in illis haberet obedire precepto suo, clarum ſzw. Aprit 1 est, quod ipse summus pontifex non teneretur in illis concilio obedire. nec possunt stare und 5/ istaa contraria simul, quod uni et eidem teneatur obedire et non teneatur obedire ac possit in contrarium precipere respectu eorundem. [25] exb quo clarissime sequitur, quod ipse summus pontifex concilium congregatum pro extirpacione heresum vel pro 5 reformacione ecclesie in capite et in membris vel extirpacione scismatis non potest auctori- tative dissolvere sine consensu ipsius, quia, cum concilium per talem dissolucionem prohi- beatur a procedendo ulterius in predictis et quibuscunque aliis, sic teneretur obedire pape in tali dissolucione, tunc haberet cessare ab illis, quocienscunque pape placeret, nec haberet jurisdicionem in papam respectu predictorum, sed magis econtrad papa haberet 10 jurisdicionem in concilium e. [2e] item f nullum jus, nulla racio capit, quod quis sit judex alicujus et tamen ille, cujus est judex, possit ei precipere auctoritative, ut a ju- dicio desistat et ulterius non procedat vel eciam quod ad aliud tempus judicium differat vel in alium locum transmutet. cum ergo concilium sit judex, cui papa in predictis obedire tenetur, clarum est, quod papa non potest auctoritative ordinare, quod concilium 15 in predictis a judicando ordinando statuendo precipiendo vel procedendo desistat, et per consequens non potest ipsum auctoritative dissolvere sine ejus consensu, quia per talem dissolucionem concilium, ut dictum est, compelleretur cessare ab omnibus illis 8. [2d] item h si papa contumaciter obedire contempserit statutis preceptis et ordinacionibus concilii in predictis et pertinentibus ad ea, potest condigne penitencie subici et debite puniri. igitur 20 concilium potest procedere ad cohercendum et puniendum papam contumaciter obedire contempnentem. si autem papa posset mandare auctoritative, quod concilium dissolveretur sine consensu ejus, tune, quociens concilium vellet procedere ad subiciendum papam con- digne penitencie, posset papa ipsum concilium dissolvere. et hec manifeste repug- nant i. [24] item k postquam concilium subjecit papam condigne penitencie, adhuc 1 25 potest ad alia juris remedia procedere, ut dicit prefata declaracio. igitur papa non potest ipsum impedire, quominus ad illa procedat. unde clarissimum est, quod non potest ipsum invitum dissolverem [3] Sic eciam dudum ante octo annos fuit demonstratum in responsione data 1 per concilium oratoribus domini olim Eugenii. que quidem responsio incipit „Cogi- so tanti". ubi sic " dicitur 2: „cum papa teneatur obedire statutis ordinacionibus et pre- ceptis cujuscunque concilii in hiis, que pertinent ad fidem scisma et reformacionem ecclesie in capite et in membris, et, si non obedierit°, puniri potest, constat in hiis ca- sibus ipsum fore inferiorem concilio et concilium majus eo, cum possit reformare statuere mandare et punire. inferior autem legem superioris tollere non potest nec ipsum suum s5 superiorem extingwere vel anichilare; alioquin implicaret evidentem contradictionem: tenetur obedire et non tenetur, quia potest dissolvere." hec habentur in prefata respon- sione. [3a] ex p quibus apparet, quod determinacioni facte per ecclesiam in concilio Constanciensi supradicte3 evidenter repugnat, quod papa concilium generale universalem ecclesiam representans possit dissolvere vel transferre auctoritative sine consensu ipsius, 40 et quod 4 concilium Constanciense determinando unam veritatem determinavit et aliam, que ex ea manifeste et evidenter sequitur, sicut, si scriptura sacra determinat, quod Abraham sit pater Ysaac, sequitur q, quod eciam illud habetur determinatum per eam, a) R illa. b) FMRYL haben hier Alinea. c) FMR se. d) RVL o converso. e) R add. etc. f) FMRVL haben hier Alinea. g) R add. etc. h) FMRVL haben hier Alinea. i) R add. efc. k) FMRYL haben hier Alinea. 1) om. 45 FM. m) R add. etc. n) om. R. o) FM obediret. p) FMRVL haben hier Alinea. q) M stellt um sequitur eciam, quod. Am 3. September 1432. Vgl. S. 677 Anm. 4. 2 Vgl. Mansi 29, 258 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 251. 3 Vgl. art. 2. 4 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 art. 16d.
Strana 775
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 775 1441 [Ew. April1 und 5) quod Ysaac est filius Abrahe, licet non expresse diceret. dum ergo determinat concilium Constanciense, quod papa in predictis a tenetur obedire concilio habenti inmediate potestatem a Christo, manifeste determinat, quod respectu eorundem non habet ipse papa auctori- tative precipere concilio et ipsum compellere, ut a talibus desistat se dissolvendo vel 5 transferendo b. [4] Quod autem hec intellexerit et docuerit ecclesia eciam ante c dictam declara- cionem de auctoritate generalium conciliorum factam per concilium Constanciense, patet manifeste ex alio decreto ejusdem concilii publicato in sessione secunda 1, que inmediate precessit illam, in qua primo 2 facta est dicta declaracio. cum enim papa 10 Johannes XXIII. recessisset 3 de loco dicti concilii et fecisset mandatum, mittens d 4 Constanciam, poni in valvis ecclesie, quod omnes officiarii Romane curie familiares sui et sedis apostolice cujuscunque dignitatis abinde recederent et irent ad ipsum in Sca- fusiam e, concilium decretavit in publica sessione 5 declarandof, quod per recessum dicti pape 5 Johannis de loco Constancie vel eciam per recessum aliorum quorumcunque non 15 esset dissolutum ipsum concilium, immo quod remanebat in sua integritate et auctoritate, eciamsi que ordinaciones in contrarium facte essent vel fierent in futurum h. [4a] ecce manifestum testimonium, quomodo eciam ante k dictam declaracionem ecclesia intellexit I, quod papa non posset dissolvere generale concilium absque ejus consensum; item " quod celebracio concilii eciam" actu congregati non dependet ex auctoritate pape, sed quod 2o auctoritas hec permanet in remanentibus, eciamsi papa cum multitudine prelatorum inde recesserint p. non enim dimiserat q presidentes loco sui Johannes papa, quando inde re- cessit; immo recesserant cum eo novem cardinales et multi prelati r. [45] item s ex dicto decreto patet, quod quecunque ordinacio facta per papam super dissolucione con- cilii sine ejus consensu illa est inanis. nec unquam legitur aliquod concilium dissolutum 25 per papam contra ejus consensum. unde patet, quod ista est veritas, cujus noticia eciam ab antiquo fuit in ecclesia t. [5] Et " iterum in decreto tercie 6 sessionis concilii Constanciensis" fuit diffinitum eciam ante processum inchoatum contraw Johannem 1, „quod dominus Jo- hannes XXIII. Romanam curiam et officia publica illius seu illorum officiarios de civi- so tate Constanciensi ad alium locum non mutaret aut transferret seu personas y dictorum officiariorum ad sequendum eum directe vel indirecte cogeret sine licencia et auctoritate ipsius concilii z, et hoc quoad illos officiarios et illa officia, per quorum absenciam con- cilium verisimiliter dissolveretur vel lederetur; et"a si contra fecisset vel faceret in fu- turum aut aliquos processus seu mandata contra dictos vel alios quoscunque illi sacro s5 concilio adherentes et censuras ecclesiasticas aut alias penas, ut ipsum sequerentur, ful- minasset aut fulminaret seubb fulminaveritcc, esset totum irritum et inane nec eisdem processibus censuris et penisdd tamquam irritis et inanibus quomodolibet obediendum 40 45 a) Mistis. b) R add. etc. c) FM auctoritative. d) ont. FM; in F ist uber Raum freigelassen. o) RL Scafusam ; V Scafusan. f) R hat zum Folgenden am Rande ein nota. g) V stelll um Johannis pape. h) R add. etc. i) FMRVL haben hier Alinea. k) FM ant. 1) F intelexit. m) R add. otc. n) FMRVL haben hier Alinea. o) om. RVL. p) sic. q) V add. gentes. r) R add. etc. s) FMRVL haben hier Alinea. t) R add. etc. u) FM lassen die Worte et iterum in decreto weg und haben kein Alinea. v) FM add. in quo. w) L add. papam; R contra dictum Johannem papam XXIII, quod ipse papa Johannes stalt contra — Johannes XXIII. x) V add. papam; VL om. quod dominus Johannes. y) VL personarum. z) RVL sinodi. an) R hat hier Alinea. bb) RVL om. sen fulminaverit. oc) em.; F fulminarentur; M fulminaretur. dd) FM pena. 50 1 Nicht in der zweiten, sondern in der dritten Session vom 25. März 1415. Vgl. Mansi 27, 580. 2 D. i. in der 4. Session vom 30. März 1415. Vgl. Mansi 27, 585. In der Nacht vom 20. zum 21. März 1415. Vgl. Mansi 27, 577; Finke, Forschungen und Quellen zur Geschichte des Konstanzer Konzils S. 169; Hefele 7, 90�92; Valoi La France et le grand schisme d'occident 4, 285. Am 23. März 1415. Vgl. Mansi 27, 578 5 In der dritten Session. Vgl. Anm. 1. 6 Nicht in der dritten, sondern in der in Anm. 2 erwähnten vierten Session. 98*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 775 1441 [Ew. April1 und 5) quod Ysaac est filius Abrahe, licet non expresse diceret. dum ergo determinat concilium Constanciense, quod papa in predictis a tenetur obedire concilio habenti inmediate potestatem a Christo, manifeste determinat, quod respectu eorundem non habet ipse papa auctori- tative precipere concilio et ipsum compellere, ut a talibus desistat se dissolvendo vel 5 transferendo b. [4] Quod autem hec intellexerit et docuerit ecclesia eciam ante c dictam declara- cionem de auctoritate generalium conciliorum factam per concilium Constanciense, patet manifeste ex alio decreto ejusdem concilii publicato in sessione secunda 1, que inmediate precessit illam, in qua primo 2 facta est dicta declaracio. cum enim papa 10 Johannes XXIII. recessisset 3 de loco dicti concilii et fecisset mandatum, mittens d 4 Constanciam, poni in valvis ecclesie, quod omnes officiarii Romane curie familiares sui et sedis apostolice cujuscunque dignitatis abinde recederent et irent ad ipsum in Sca- fusiam e, concilium decretavit in publica sessione 5 declarandof, quod per recessum dicti pape 5 Johannis de loco Constancie vel eciam per recessum aliorum quorumcunque non 15 esset dissolutum ipsum concilium, immo quod remanebat in sua integritate et auctoritate, eciamsi que ordinaciones in contrarium facte essent vel fierent in futurum h. [4a] ecce manifestum testimonium, quomodo eciam ante k dictam declaracionem ecclesia intellexit I, quod papa non posset dissolvere generale concilium absque ejus consensum; item " quod celebracio concilii eciam" actu congregati non dependet ex auctoritate pape, sed quod 2o auctoritas hec permanet in remanentibus, eciamsi papa cum multitudine prelatorum inde recesserint p. non enim dimiserat q presidentes loco sui Johannes papa, quando inde re- cessit; immo recesserant cum eo novem cardinales et multi prelati r. [45] item s ex dicto decreto patet, quod quecunque ordinacio facta per papam super dissolucione con- cilii sine ejus consensu illa est inanis. nec unquam legitur aliquod concilium dissolutum 25 per papam contra ejus consensum. unde patet, quod ista est veritas, cujus noticia eciam ab antiquo fuit in ecclesia t. [5] Et " iterum in decreto tercie 6 sessionis concilii Constanciensis" fuit diffinitum eciam ante processum inchoatum contraw Johannem 1, „quod dominus Jo- hannes XXIII. Romanam curiam et officia publica illius seu illorum officiarios de civi- so tate Constanciensi ad alium locum non mutaret aut transferret seu personas y dictorum officiariorum ad sequendum eum directe vel indirecte cogeret sine licencia et auctoritate ipsius concilii z, et hoc quoad illos officiarios et illa officia, per quorum absenciam con- cilium verisimiliter dissolveretur vel lederetur; et"a si contra fecisset vel faceret in fu- turum aut aliquos processus seu mandata contra dictos vel alios quoscunque illi sacro s5 concilio adherentes et censuras ecclesiasticas aut alias penas, ut ipsum sequerentur, ful- minasset aut fulminaret seubb fulminaveritcc, esset totum irritum et inane nec eisdem processibus censuris et penisdd tamquam irritis et inanibus quomodolibet obediendum 40 45 a) Mistis. b) R add. etc. c) FM auctoritative. d) ont. FM; in F ist uber Raum freigelassen. o) RL Scafusam ; V Scafusan. f) R hat zum Folgenden am Rande ein nota. g) V stelll um Johannis pape. h) R add. etc. i) FMRVL haben hier Alinea. k) FM ant. 1) F intelexit. m) R add. otc. n) FMRVL haben hier Alinea. o) om. RVL. p) sic. q) V add. gentes. r) R add. etc. s) FMRVL haben hier Alinea. t) R add. etc. u) FM lassen die Worte et iterum in decreto weg und haben kein Alinea. v) FM add. in quo. w) L add. papam; R contra dictum Johannem papam XXIII, quod ipse papa Johannes stalt contra — Johannes XXIII. x) V add. papam; VL om. quod dominus Johannes. y) VL personarum. z) RVL sinodi. an) R hat hier Alinea. bb) RVL om. sen fulminaverit. oc) em.; F fulminarentur; M fulminaretur. dd) FM pena. 50 1 Nicht in der zweiten, sondern in der dritten Session vom 25. März 1415. Vgl. Mansi 27, 580. 2 D. i. in der 4. Session vom 30. März 1415. Vgl. Mansi 27, 585. In der Nacht vom 20. zum 21. März 1415. Vgl. Mansi 27, 577; Finke, Forschungen und Quellen zur Geschichte des Konstanzer Konzils S. 169; Hefele 7, 90�92; Valoi La France et le grand schisme d'occident 4, 285. Am 23. März 1415. Vgl. Mansi 27, 578 5 In der dritten Session. Vgl. Anm. 1. 6 Nicht in der dritten, sondern in der in Anm. 2 erwähnten vierten Session. 98*
Strana 776
776 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 fore“. [5a] ecce à quomodo concilium Constanciense senciebat, quod ipso ita ordinante [zw. Aprit 1 papa non posset privare concilium aliquibus suis suppositis, per quorum absenciam con- und 5] cilium b verisimiliter dissolveretur vel lederetur. ergo multoe minus papa potest ipsum concilium renitens et dissenciens dissolvere d et ipsum anullare atque compellere concilium, ut in tali dissolucione sibi obediat e. [6] Item conformiter ad hanc doctrinam dudum facta est declaracio in secunda sessione1 concilii Basiliensis in qua dicitur, "quod ipsa synodus Basiliensis decernit? et declarat «, quod ipsa pro heresum extirpacione et morum generali refor- macione ecclesie in capite et in membris ac pace inter Christianos procuranda in spiritu sancto legitime congregata per nullum quavis auctoritate, eciamsi papali dignitate pre- 10 fulgeat, dissolvi aut ad alium locum transferri seu ad aliud tempus prorogari debuit aut potuit debet aut potest debebit aut poterit in futurum absque ejusdem synodi Basiliensis deliberacione et consensuh". item i diffinit ordinat et decernit ibidem sancta synodus, „quod nulla persona, cujuscunque status dignitatis seu condicionis fuerit, in eadem sy- nodo actu existens aut in futurum! eidem incorporata seu incorporanda, a tempore 15 arrepti itineris ad ipsum concilium veniendo sine fraude et dolo continuati ad recedendum ab eodem a quoquam quavis auctoritate, eciamsi papali dignitate prefulgeat, directe vel indirecte in lesionem et perturbacionem dicte sancte synodi requiri monerim compelli citari evocari ad alium locum, eciam Romanam curiam, valeat seu, ne ad eandem syno- dum veniat", possit aut debeat quomodolibet impediri. si autem a quoquam quavis 20 auctoritate, eciamsi papali dignitate prefulgeat, ut premittitur, in contrarium attemptatum fuerit seu attemptaretur in futurum aut processus penales vel mandata, eciam censuras ecclesiasticas vel translaciones prelatorum invitorum vel privaciones aut inhabilitaciones eorundem seu aliorum beneficiatorum quorumcunque aliasve quascunque penas continentes, ut ab eadem sancta synodo recedant vel non accedant ad eandem vel eidem non ad� 25 hereant, fulminati fuerint fulminentur aut fulminarentur in futurum, totum sit irritum et inane, nec eisdem processibus censuris et penis tamquam irritis et inanibus quomodolibet obediendum fore, predictosque processus et censuras cum omnibus inde secutis et secu- turis, quatenus de facto processissent aut procederent in futurum, cassat irritat et annullat et ° pro cassis irritis et» nullis habendos decernit q diffinit ordinat et decla- so [6"] secundums igitur† hanc declaracionem determinantem et diffinientem, ratr.“ quod papa concilium pro predictis congregatum dissolvere non possit et quod processus censure et u hujusmodi nulli sint, cui v dubium esse potest, quod concilium in casu talis dissolucionis non tenetur pape obedire, sed magis e conversow? [7] Item in quarta sessione 2 ejusdem concilii dicitur, quod ipsa sacrosancta s5 synodus decernit ordinat statuit et declarat, "quod quicunque et singuli cardinales patri- arche archiepiscopi episcopi abbates prelati reges principes duces marchiones comites barones nobiles vicarii ecclesie Romane vassalli communitates Romane curie officiales summi pontificis familiares sive alii, cujuscunque condicionis existant sive quibuscunque nominibus censeantur, propter juramenta promissiones vel quascunque alias obligaciones 40 prefato summo pontifici seu alteri ad hoc ejus mandato deputato seu quibusvis aliis quomodolibet super quacunque re vel causa et sub quacunque verborum forma prestita a) RVL haben hier Alinea. b) RVL stellen um verisimiliter concilium. c) L nichilominus statt multo minus. d) om. VL. e) R add. etc. f) in R korr. aus decrevit; L decrevit. g) in R korr. aus declaravit. h) R add. etc. i) FMRVL haben Alinea. k) VL stellen um condicionis sen dignitatis. I) RL futuro. m) FMRL 45 moveri. n) om. R. o) VL ac. p) RVL atque. q) L decrevit. r) R add. etc. s) RL haben hier Alinca. t) V stelll um hanc igitur. u) R om. et hujusmodi. v) VL cur. w) R add. etc. Im Dekret „Ad laudem dei“. Vgl. S. 215 Anm. 5. Im Dekret „Attendens". Vgl. S. 644 Anm. 5.
776 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 fore“. [5a] ecce à quomodo concilium Constanciense senciebat, quod ipso ita ordinante [zw. Aprit 1 papa non posset privare concilium aliquibus suis suppositis, per quorum absenciam con- und 5] cilium b verisimiliter dissolveretur vel lederetur. ergo multoe minus papa potest ipsum concilium renitens et dissenciens dissolvere d et ipsum anullare atque compellere concilium, ut in tali dissolucione sibi obediat e. [6] Item conformiter ad hanc doctrinam dudum facta est declaracio in secunda sessione1 concilii Basiliensis in qua dicitur, "quod ipsa synodus Basiliensis decernit? et declarat «, quod ipsa pro heresum extirpacione et morum generali refor- macione ecclesie in capite et in membris ac pace inter Christianos procuranda in spiritu sancto legitime congregata per nullum quavis auctoritate, eciamsi papali dignitate pre- 10 fulgeat, dissolvi aut ad alium locum transferri seu ad aliud tempus prorogari debuit aut potuit debet aut potest debebit aut poterit in futurum absque ejusdem synodi Basiliensis deliberacione et consensuh". item i diffinit ordinat et decernit ibidem sancta synodus, „quod nulla persona, cujuscunque status dignitatis seu condicionis fuerit, in eadem sy- nodo actu existens aut in futurum! eidem incorporata seu incorporanda, a tempore 15 arrepti itineris ad ipsum concilium veniendo sine fraude et dolo continuati ad recedendum ab eodem a quoquam quavis auctoritate, eciamsi papali dignitate prefulgeat, directe vel indirecte in lesionem et perturbacionem dicte sancte synodi requiri monerim compelli citari evocari ad alium locum, eciam Romanam curiam, valeat seu, ne ad eandem syno- dum veniat", possit aut debeat quomodolibet impediri. si autem a quoquam quavis 20 auctoritate, eciamsi papali dignitate prefulgeat, ut premittitur, in contrarium attemptatum fuerit seu attemptaretur in futurum aut processus penales vel mandata, eciam censuras ecclesiasticas vel translaciones prelatorum invitorum vel privaciones aut inhabilitaciones eorundem seu aliorum beneficiatorum quorumcunque aliasve quascunque penas continentes, ut ab eadem sancta synodo recedant vel non accedant ad eandem vel eidem non ad� 25 hereant, fulminati fuerint fulminentur aut fulminarentur in futurum, totum sit irritum et inane, nec eisdem processibus censuris et penis tamquam irritis et inanibus quomodolibet obediendum fore, predictosque processus et censuras cum omnibus inde secutis et secu- turis, quatenus de facto processissent aut procederent in futurum, cassat irritat et annullat et ° pro cassis irritis et» nullis habendos decernit q diffinit ordinat et decla- so [6"] secundums igitur† hanc declaracionem determinantem et diffinientem, ratr.“ quod papa concilium pro predictis congregatum dissolvere non possit et quod processus censure et u hujusmodi nulli sint, cui v dubium esse potest, quod concilium in casu talis dissolucionis non tenetur pape obedire, sed magis e conversow? [7] Item in quarta sessione 2 ejusdem concilii dicitur, quod ipsa sacrosancta s5 synodus decernit ordinat statuit et declarat, "quod quicunque et singuli cardinales patri- arche archiepiscopi episcopi abbates prelati reges principes duces marchiones comites barones nobiles vicarii ecclesie Romane vassalli communitates Romane curie officiales summi pontificis familiares sive alii, cujuscunque condicionis existant sive quibuscunque nominibus censeantur, propter juramenta promissiones vel quascunque alias obligaciones 40 prefato summo pontifici seu alteri ad hoc ejus mandato deputato seu quibusvis aliis quomodolibet super quacunque re vel causa et sub quacunque verborum forma prestita a) RVL haben hier Alinea. b) RVL stellen um verisimiliter concilium. c) L nichilominus statt multo minus. d) om. VL. e) R add. etc. f) in R korr. aus decrevit; L decrevit. g) in R korr. aus declaravit. h) R add. etc. i) FMRVL haben Alinea. k) VL stellen um condicionis sen dignitatis. I) RL futuro. m) FMRL 45 moveri. n) om. R. o) VL ac. p) RVL atque. q) L decrevit. r) R add. etc. s) RL haben hier Alinca. t) V stelll um hanc igitur. u) R om. et hujusmodi. v) VL cur. w) R add. etc. Im Dekret „Ad laudem dei“. Vgl. S. 215 Anm. 5. Im Dekret „Attendens". Vgl. S. 644 Anm. 5.
Strana 777
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 777 144! ſ2i. April 1 und 5] vel prestanda nullatenus astringantur aut se impeditos a veniendo ad hoc sacrum con- cilium occasione dictorum juramentorum promissionum vel aliarum obligacionum pre- tendere possint aut poterunt in futurum, quominus absque perjurii et infamie nota ad ipsam synodum teneantur accedere, qui de jure aut consuetudine sunt astricti, ceteri 5 vero, qui vocati et requisiti fuerint, et omnium predictorum procuratores obedire et ad- herere ipsi concilio et libere accedere possint et teneantur et eidem licite interesse a“. ibique b interim “ adiciturd cassacio processuum censurarum sentenciarum, eciam perjurii, et aliarum penarum. [7a] sie igitur ecclesiastici viri eciam juramento vel alia qua- cunque obligacione astricti summo pontifici non teneantur obedire in tali facto disso- no lucionis, sed pocius ad synodum venire astringantur, manifestum est, quod concilium in tali casu non tenetur obedire pape, sed magis e converso. [8] Item in undecima sessione ejusdem concilii in decreto, quod incipit „Quoniam frequens" 1, ipsa sancta synodus statuit et decrevit i, „quod, si Romanus pontifex ipsum concilium quoquo modo de facto impedire mutare prorogare dissolvere 15 operam dederit et infra quatuor menses cum reali satisfactione non resipuerit, extunc ipse Romanus pontifex a papali administracione sit ipso facto suspensus; que quidem papalis administracio ad sacrum concilium ipso jure devolvatur. quod si penam pre- dictam per duos menses post dictos quatuor animo sustinuerit s indurato, contra ipsum Romanum pontificem usque ad privacionem inclusive per concilium generale procedatur“. 20 statuit quoque in eodem decreto h sancta synodus, "quod non obstante quacunque, eciam Romani pontificis, prohibicione omnibus, cujuscunque status et condicionis existant, eciamsi sint Romane ecclesie cardinales, liberum sit ad concilia generalia proficisci, quodque ipse Romanus pontifex ad ipsa concilia generalia accedere volentibus et presertim dictis cardinalibus licenciam, si i petierint, impertiri teneatur". et insuper declarat ibidem 25 sancta synodus, „quod concilium actu congregatum dissolvi aut de loco ad locum mu- tari sine ipsius concilii expresso consensu per Romanum pontificem nullatenus possit, cassatque irritat k annullat, si quid forsitan contra hec! vel eciam in derogacionem aut impedimentum ipsius concilii generalis personarumque etm prelatorum ac suppositorum ejusdem per privacionem translacionem censurasque ecclesiasticas vel aliter quomodolibet so in futurum contigerit n attemptario" [9] Item hanc eandem doctrinam dudum tradidit ipsum sacrum concilium Basiliense tam in supradicta responsione synodali, que incipit „Cogitanti" 2, ubi per raciones divini et humani juris hoc probatur plenissime, quam in alia responsione incipiente „Speravit" data oratoribus ipsius domini olim Eugenii 16. kalendas julii anno p do- 35 mini 1400 tricesimo tercio 3. ubi late exponitur, quomodo q concilium nullo modo debebat pati, quod pretensa dissolucio prima vice attemptata per ipsum dominum olim Eugenium haberet locum. et ibidem ponuntur hec verba: „quibus remediis uti poterimus, ut statutis hic promulgandis non contraveniat, si ipsum concilium, per quod statuta fiunt, irritari paciamur? malumus r mori quam tanto errori per ignaviam cedere." et infra: „hic 40 articulus, de quo disceptamus, fidem concernit, qui sine interitu salutis negligi non potest. si dominus Eugenius ecclesiam sanctam non audierits, quam hoc concilium representat, oportebit tandem haberi sicut ethnicum et publicanum. si ecclesiam amplius offendere non vult, recognoscere neccessarie t habet, hoc verum fuisse et esse concilium ipsumque 1433 Iuni 16 45 a) R add. etc. b) R om, ibique — penarum. c) V iterum; om. L. d) VL addicitur. e) RVL haben hier Alinca. f) RL decernit. g) V sustineant. h) R add. ipsa. i) om. R. k) R add. et. 1) RVI. hoc. m) R ac. n) M contingeret; R contigit; L contingerit. o) R add. etc. p) M om. anno domini. q) FM quoniam. 1) FMVL maluimus. s) FM audiret. t) L necesse. 1 Vom 27. April 1433. Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. art. 3. 2 3 Vgl. S. 677 Anm. 8.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 777 144! ſ2i. April 1 und 5] vel prestanda nullatenus astringantur aut se impeditos a veniendo ad hoc sacrum con- cilium occasione dictorum juramentorum promissionum vel aliarum obligacionum pre- tendere possint aut poterunt in futurum, quominus absque perjurii et infamie nota ad ipsam synodum teneantur accedere, qui de jure aut consuetudine sunt astricti, ceteri 5 vero, qui vocati et requisiti fuerint, et omnium predictorum procuratores obedire et ad- herere ipsi concilio et libere accedere possint et teneantur et eidem licite interesse a“. ibique b interim “ adiciturd cassacio processuum censurarum sentenciarum, eciam perjurii, et aliarum penarum. [7a] sie igitur ecclesiastici viri eciam juramento vel alia qua- cunque obligacione astricti summo pontifici non teneantur obedire in tali facto disso- no lucionis, sed pocius ad synodum venire astringantur, manifestum est, quod concilium in tali casu non tenetur obedire pape, sed magis e converso. [8] Item in undecima sessione ejusdem concilii in decreto, quod incipit „Quoniam frequens" 1, ipsa sancta synodus statuit et decrevit i, „quod, si Romanus pontifex ipsum concilium quoquo modo de facto impedire mutare prorogare dissolvere 15 operam dederit et infra quatuor menses cum reali satisfactione non resipuerit, extunc ipse Romanus pontifex a papali administracione sit ipso facto suspensus; que quidem papalis administracio ad sacrum concilium ipso jure devolvatur. quod si penam pre- dictam per duos menses post dictos quatuor animo sustinuerit s indurato, contra ipsum Romanum pontificem usque ad privacionem inclusive per concilium generale procedatur“. 20 statuit quoque in eodem decreto h sancta synodus, "quod non obstante quacunque, eciam Romani pontificis, prohibicione omnibus, cujuscunque status et condicionis existant, eciamsi sint Romane ecclesie cardinales, liberum sit ad concilia generalia proficisci, quodque ipse Romanus pontifex ad ipsa concilia generalia accedere volentibus et presertim dictis cardinalibus licenciam, si i petierint, impertiri teneatur". et insuper declarat ibidem 25 sancta synodus, „quod concilium actu congregatum dissolvi aut de loco ad locum mu- tari sine ipsius concilii expresso consensu per Romanum pontificem nullatenus possit, cassatque irritat k annullat, si quid forsitan contra hec! vel eciam in derogacionem aut impedimentum ipsius concilii generalis personarumque etm prelatorum ac suppositorum ejusdem per privacionem translacionem censurasque ecclesiasticas vel aliter quomodolibet so in futurum contigerit n attemptario" [9] Item hanc eandem doctrinam dudum tradidit ipsum sacrum concilium Basiliense tam in supradicta responsione synodali, que incipit „Cogitanti" 2, ubi per raciones divini et humani juris hoc probatur plenissime, quam in alia responsione incipiente „Speravit" data oratoribus ipsius domini olim Eugenii 16. kalendas julii anno p do- 35 mini 1400 tricesimo tercio 3. ubi late exponitur, quomodo q concilium nullo modo debebat pati, quod pretensa dissolucio prima vice attemptata per ipsum dominum olim Eugenium haberet locum. et ibidem ponuntur hec verba: „quibus remediis uti poterimus, ut statutis hic promulgandis non contraveniat, si ipsum concilium, per quod statuta fiunt, irritari paciamur? malumus r mori quam tanto errori per ignaviam cedere." et infra: „hic 40 articulus, de quo disceptamus, fidem concernit, qui sine interitu salutis negligi non potest. si dominus Eugenius ecclesiam sanctam non audierits, quam hoc concilium representat, oportebit tandem haberi sicut ethnicum et publicanum. si ecclesiam amplius offendere non vult, recognoscere neccessarie t habet, hoc verum fuisse et esse concilium ipsumque 1433 Iuni 16 45 a) R add. etc. b) R om, ibique — penarum. c) V iterum; om. L. d) VL addicitur. e) RVL haben hier Alinca. f) RL decernit. g) V sustineant. h) R add. ipsa. i) om. R. k) R add. et. 1) RVI. hoc. m) R ac. n) M contingeret; R contigit; L contingerit. o) R add. etc. p) M om. anno domini. q) FM quoniam. 1) FMVL maluimus. s) FM audiret. t) L necesse. 1 Vom 27. April 1433. Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. art. 3. 2 3 Vgl. S. 677 Anm. 8.
Strana 778
778 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 dissolvere nequivisse a.“ [9a] ex b quo eciam apparet non esse verum, quod ab ali- [zw. Apriti quibus dicitur, quod paulo ante sentenciam novissime latam 1 contra dominum olim und 5) Eugenium numquam actum fuerat de hac re tamquam de facto fidei, cum in predicta responsione expresse dictum fuerat suis oratoribus, quod hic articulus, de quo erat dis- ceptacio tunc ante septem annos inter concilium et papam, qui erat super potestate dissolvendi concilium, concernebat fidem. [10] Et e prius in prefata responsione „Cogitanti“ 2 fuerat dictum, quod „hereticus est, si quis decreto concilii Constanciensis supraposito 3 contumaciter contra- dicat d". item e ibidem dictum estf, quod, „si hereticus est, qui Romane ecclesie prima- tum 5 aufert, quanto major ille erit hereticus, qui eam ecclesiam, in qua Romana 10 continetur et preest, super omnes ecclesias et omnes homines potestatem habere negat“. [10"] hec in prefata responsione habentur. et sic apparet, quod h repugnare illi decreto concilii Constanciensisi tunc manifestabatur ad materiam fidei pertinere. in quo decreto evidenter continetur, ut dictum est 4, quod papa non potest auctoritative compellere concilium ad desistendum a reformacione et extirpacione heresum k. [11] Item 1 in decreto duodecime sessionis 5 ejusdem concilii fuit monitus, ut prefatam dissolucionem per eum attemptatam penitus revocaret et ipsum concilium a tempore sue inchoacionis legitime continuatum fuisse et esse declararet. quod si non adimpleret cum effectu infra 60 m dies, suspensionem ab administracione papali incurreret ipso facto procedereturque ad ulteriora usque ad sentenciam finalem inclusive. in quo 20 eciam decreto commemoratur, quomodo ipse" olim Eugenius „oratores suos ad concilium transmiserat, non ut emendarent, sed errata defenderent patresque in concilio existentes increparent, quod mox dissolucioni sue non paruissent. quibus oratoribus per responsiones ipsius sacri concilii veritas tam juris divini et humani, quod sine consensu concilii dis- solvere nequiverat, quam facti, quod cause pretense dissolucionis vere non fuerant, ex- 25 titit" luce clarius patefacta". [12] Item in decreto 14. sessionis 6 fuit sibi p indicta certa forma, secundum quam haberet 1 predictam pretensam dissolucionem revocare, ita quod, si hoc non faceret infra nonaginta dies, pene in decreto antedicti monitorii contente eo ipso inflicte essent et esse intelligerentur r. [13] Ex quibus omnibus satis apparet, quomodo evidenter fuit declaratum per sacrum concilium, quod in tali actu dissolucionis non tenebatur obedire concilium summo pontificis, sed magis summus pontifex in revocacione talis dissolucionis concilio obedire tenebatur. fueruntque hec facta in concilio Basiliensi illot tempore, quo dominus tunc cardinalis sancti Angeli sancte sedis apostolice legatus et alii sex cardinales, Bononiensis, 35 Placentinus, sancti Petri, sancti Eustachii u, Rothomagensis, Firmanus, necnon ambasia- tores imperatoris, regis Francorum y, Arragonum w, electorum, ducum Burgundie, Sabaudie, Mediolani et aliorum principum, universitatum Parisiensis Coloniensis Wiennensis 1 et aliarum pluresque alii famosi doctores erant in ipso y concilio. inter quos erat z eciam tunc dominus Nicolaus de Cusa virtuose in predictis laborans. nec iste res sunt de novo 40 5 15 30 a) FM nequivisset ; R add. etc. b) FMRVL haben hier Alinea. c) FMRYL hoben kein Alinea. d) R add. etc. e) RVL haben hier Alinea. f) R add. in eadem responsione „Cogitanti". g) FM privatum. h) om. FMR. i) R add. quod. k) R add. etc. 1) FM add. quod. m) FM quadraginta. n) R tempore olim Eugenii stait ipse olim Eugenius. o) FMRVL add. ut. p) Ripsi olim Eugenio. q) R deberet, stelll um pretensam pre- dictam, r) R add. etc. s) FM pontifice. t) V eo. u) L Eustacii. v) RV Francie, W) R Arroganum ; V 45 Arrogonum. x) R Winnensis. y) om L. Z) RVL stellen um eciam tunc erat. D. i. die sentencia deposicionis vom 25. Juni 1439. Vgl. S. 227 Anm. 7. 2 Vgl. art. 3. 3 Vgl. S. 773 Anm. 1. Vgl. art. 2a. 5 Im Dekret „Sancta catholica ecclesia". Vgl. S. 706 Anm. 10. 6 Im Dekret „Terminum sexaginta dierum". Vgl. S. 644 Anm. 9. 50
778 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 dissolvere nequivisse a.“ [9a] ex b quo eciam apparet non esse verum, quod ab ali- [zw. Apriti quibus dicitur, quod paulo ante sentenciam novissime latam 1 contra dominum olim und 5) Eugenium numquam actum fuerat de hac re tamquam de facto fidei, cum in predicta responsione expresse dictum fuerat suis oratoribus, quod hic articulus, de quo erat dis- ceptacio tunc ante septem annos inter concilium et papam, qui erat super potestate dissolvendi concilium, concernebat fidem. [10] Et e prius in prefata responsione „Cogitanti“ 2 fuerat dictum, quod „hereticus est, si quis decreto concilii Constanciensis supraposito 3 contumaciter contra- dicat d". item e ibidem dictum estf, quod, „si hereticus est, qui Romane ecclesie prima- tum 5 aufert, quanto major ille erit hereticus, qui eam ecclesiam, in qua Romana 10 continetur et preest, super omnes ecclesias et omnes homines potestatem habere negat“. [10"] hec in prefata responsione habentur. et sic apparet, quod h repugnare illi decreto concilii Constanciensisi tunc manifestabatur ad materiam fidei pertinere. in quo decreto evidenter continetur, ut dictum est 4, quod papa non potest auctoritative compellere concilium ad desistendum a reformacione et extirpacione heresum k. [11] Item 1 in decreto duodecime sessionis 5 ejusdem concilii fuit monitus, ut prefatam dissolucionem per eum attemptatam penitus revocaret et ipsum concilium a tempore sue inchoacionis legitime continuatum fuisse et esse declararet. quod si non adimpleret cum effectu infra 60 m dies, suspensionem ab administracione papali incurreret ipso facto procedereturque ad ulteriora usque ad sentenciam finalem inclusive. in quo 20 eciam decreto commemoratur, quomodo ipse" olim Eugenius „oratores suos ad concilium transmiserat, non ut emendarent, sed errata defenderent patresque in concilio existentes increparent, quod mox dissolucioni sue non paruissent. quibus oratoribus per responsiones ipsius sacri concilii veritas tam juris divini et humani, quod sine consensu concilii dis- solvere nequiverat, quam facti, quod cause pretense dissolucionis vere non fuerant, ex- 25 titit" luce clarius patefacta". [12] Item in decreto 14. sessionis 6 fuit sibi p indicta certa forma, secundum quam haberet 1 predictam pretensam dissolucionem revocare, ita quod, si hoc non faceret infra nonaginta dies, pene in decreto antedicti monitorii contente eo ipso inflicte essent et esse intelligerentur r. [13] Ex quibus omnibus satis apparet, quomodo evidenter fuit declaratum per sacrum concilium, quod in tali actu dissolucionis non tenebatur obedire concilium summo pontificis, sed magis summus pontifex in revocacione talis dissolucionis concilio obedire tenebatur. fueruntque hec facta in concilio Basiliensi illot tempore, quo dominus tunc cardinalis sancti Angeli sancte sedis apostolice legatus et alii sex cardinales, Bononiensis, 35 Placentinus, sancti Petri, sancti Eustachii u, Rothomagensis, Firmanus, necnon ambasia- tores imperatoris, regis Francorum y, Arragonum w, electorum, ducum Burgundie, Sabaudie, Mediolani et aliorum principum, universitatum Parisiensis Coloniensis Wiennensis 1 et aliarum pluresque alii famosi doctores erant in ipso y concilio. inter quos erat z eciam tunc dominus Nicolaus de Cusa virtuose in predictis laborans. nec iste res sunt de novo 40 5 15 30 a) FM nequivisset ; R add. etc. b) FMRVL haben hier Alinea. c) FMRYL hoben kein Alinea. d) R add. etc. e) RVL haben hier Alinea. f) R add. in eadem responsione „Cogitanti". g) FM privatum. h) om. FMR. i) R add. quod. k) R add. etc. 1) FM add. quod. m) FM quadraginta. n) R tempore olim Eugenii stait ipse olim Eugenius. o) FMRVL add. ut. p) Ripsi olim Eugenio. q) R deberet, stelll um pretensam pre- dictam, r) R add. etc. s) FM pontifice. t) V eo. u) L Eustacii. v) RV Francie, W) R Arroganum ; V 45 Arrogonum. x) R Winnensis. y) om L. Z) RVL stellen um eciam tunc erat. D. i. die sentencia deposicionis vom 25. Juni 1439. Vgl. S. 227 Anm. 7. 2 Vgl. art. 3. 3 Vgl. S. 773 Anm. 1. Vgl. art. 2a. 5 Im Dekret „Sancta catholica ecclesia". Vgl. S. 706 Anm. 10. 6 Im Dekret „Terminum sexaginta dierum". Vgl. S. 644 Anm. 9. 50
Strana 779
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 779 introducte per illos patres, qui jam actu sunt in concilio Basiliensi. qui solum in hoc se exhibent defensores doctrine ecclesiastice, ut ipsi et omnes fideles tenentur“. [14] Et b ipsemet summus pontifex illo tempore predicto concilium in hac doctrina perseverans approbavit eique adhesit ac dissolucionem per eum factam 5 nullam irritam et inaneme declaravit ipsumque concilium illa non obstante legitime continuatum fuisse ac eciam revocavit, quitquid per ipsum aut suo nomine as- sertum erat contra auctoritatem concilii Basiliensis, aliaque plura in confirmacionem auctoritatis ipsius " concilii professus est et declaravit, proute patet ex tenore bulle sue adhesionis, quef talis est: [Es folgt die Bulle „Dudum sacrum generale Basiliense 10 concilium“ 1 bis zu den Worten realiter et cum effectu desistemus€; dann heißt es weiter:] hec in predicta adhesione habentur. et advertendum, quod in predictis litteris in palacio apostolico promulgatis, quarum una incipiebat „In archano"2 et alia incipie- bat „Inscrutabilis", et eciam in illis, que incipiebant „Deus novit", plura dicebantur contra auctoritatem sacri Basiliensis h et aliorum conciliorum generalium, ut patet in 15 spicientibus eas. que omnia ibidem revocata fuerunt i. [15] Manifestum est igitur, quod summus pontifex non potest concilium congregatum pro extirpacione heresum aut reformacione ecclesie in capite et in membris aut extirpacione k scismatis dissolvere aut transferre sine consensu ipsius. nec in hoc suffragatur, quod dicunt1, quod ex causa potestm nam ad cognoscendum, an causa 2o sit sufficiens vel non pro tali dissolucione vel translacione fienda, non est standum ju- dicio pape contra judicium concilii, sicut patet ex supradictis et eciam practica superiori tempore observata per ecclesiam ostendit. nam ipse olim Eugenius in ipsa" prima dis- solucione 3 allegabat, quod pro facto Grecorum necessarium erat tunc celebrari ° con- cilium Bononie infra annum cum dimidio, et propter hoc cum aliis causis dissolvebat 25 concilium Basiliense et scribebat per bullas suas, quod talem dissolucionem ex bonis et justis causis fecerat. et nichilominus non stetit ecclesia judicio suo sed judicio concilii et concilium mandavit sibi sub penis, ut dictum est 4, ut p illam dissolucionem revocaret sub certa forma. quod et fecit q. nam 1 etsi permittereturs, quod in causa dissolvendi concilium papa haberet judicare contra judicium concilii, ipse 5 faciliter posset dissolvere so concilium, quando ageret de reformacione ipsius vel correctione in fide aut moribus vel eciam extirpacione scismatis, dicendo, quod haberet agere in alio loco cum Grecis vel Armenis vel Turcis vel Tartaris, aut aliam causam allegando. unde concilium con- siderans practicas, quas tenebat ipse olim Eugenius pro evitando reformacionem et sup- primendo auctoritatem conciliorum sub colore Grecorum, judicavit non esse expediens, s5 quod se transferret ad locum, quem ipse volebat. arbitrabatur enim concilium ex hoc magnam ruinam ecclesie nostre catholice inminere, et eciam in alio loco quam in Ferraria poterat laborari ad unionem Grecorum; in quo pariter fuisset conservata conciliorum auctoritas et reformacio ecclesie debitum habuisset progressum. singulariter autem illud nullatenus dissimulare aut permittere potuit, quod ipse olim Eugenius auctoritative, licet 40 nulliter, et de facto transtulit concilium ad Ferrariam exnunc protunc casu, quo pro- cederetur aut fieret aliqua novitas contra ipsum et cardinales sancte Romane ecclesie et presidentes suos, qui in concilio fuerant, aut contra aliquem ipsorum, ut magis infra dicetur. 141! ſzw. AprilI und 5/ 45 a) R add. etc. b) FM haben kein Alinea. c) FM inanam. d) M ipsum. e) Rut. f) Vqui. g) FMVL desistimus. h) M add. concilii. i) R add. etc. k) F extirpacionem. 1) L dicitur. m) FM potestatis. n) RVL illa. o) R celebrare. p) RVL quod. q) R add. etc. r) FMRVL haben hier Alinea. s) R permitterentur. 1 Vom 15. Dezember 1433. Vgl. S. 440 Anm. 2, auch RTA. 11, 14-16 und 20-21. 2 Diese und die folgenden beiden Bullen sind schon oben S. 735 Anm. 9 und S. 736 Anm. 1 50 erwähnt. Am 12. November bezw. 18. Dezember 1431. Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146-147. 4 Vgl. art. 11. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 art. 161.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 779 introducte per illos patres, qui jam actu sunt in concilio Basiliensi. qui solum in hoc se exhibent defensores doctrine ecclesiastice, ut ipsi et omnes fideles tenentur“. [14] Et b ipsemet summus pontifex illo tempore predicto concilium in hac doctrina perseverans approbavit eique adhesit ac dissolucionem per eum factam 5 nullam irritam et inaneme declaravit ipsumque concilium illa non obstante legitime continuatum fuisse ac eciam revocavit, quitquid per ipsum aut suo nomine as- sertum erat contra auctoritatem concilii Basiliensis, aliaque plura in confirmacionem auctoritatis ipsius " concilii professus est et declaravit, proute patet ex tenore bulle sue adhesionis, quef talis est: [Es folgt die Bulle „Dudum sacrum generale Basiliense 10 concilium“ 1 bis zu den Worten realiter et cum effectu desistemus€; dann heißt es weiter:] hec in predicta adhesione habentur. et advertendum, quod in predictis litteris in palacio apostolico promulgatis, quarum una incipiebat „In archano"2 et alia incipie- bat „Inscrutabilis", et eciam in illis, que incipiebant „Deus novit", plura dicebantur contra auctoritatem sacri Basiliensis h et aliorum conciliorum generalium, ut patet in 15 spicientibus eas. que omnia ibidem revocata fuerunt i. [15] Manifestum est igitur, quod summus pontifex non potest concilium congregatum pro extirpacione heresum aut reformacione ecclesie in capite et in membris aut extirpacione k scismatis dissolvere aut transferre sine consensu ipsius. nec in hoc suffragatur, quod dicunt1, quod ex causa potestm nam ad cognoscendum, an causa 2o sit sufficiens vel non pro tali dissolucione vel translacione fienda, non est standum ju- dicio pape contra judicium concilii, sicut patet ex supradictis et eciam practica superiori tempore observata per ecclesiam ostendit. nam ipse olim Eugenius in ipsa" prima dis- solucione 3 allegabat, quod pro facto Grecorum necessarium erat tunc celebrari ° con- cilium Bononie infra annum cum dimidio, et propter hoc cum aliis causis dissolvebat 25 concilium Basiliense et scribebat per bullas suas, quod talem dissolucionem ex bonis et justis causis fecerat. et nichilominus non stetit ecclesia judicio suo sed judicio concilii et concilium mandavit sibi sub penis, ut dictum est 4, ut p illam dissolucionem revocaret sub certa forma. quod et fecit q. nam 1 etsi permittereturs, quod in causa dissolvendi concilium papa haberet judicare contra judicium concilii, ipse 5 faciliter posset dissolvere so concilium, quando ageret de reformacione ipsius vel correctione in fide aut moribus vel eciam extirpacione scismatis, dicendo, quod haberet agere in alio loco cum Grecis vel Armenis vel Turcis vel Tartaris, aut aliam causam allegando. unde concilium con- siderans practicas, quas tenebat ipse olim Eugenius pro evitando reformacionem et sup- primendo auctoritatem conciliorum sub colore Grecorum, judicavit non esse expediens, s5 quod se transferret ad locum, quem ipse volebat. arbitrabatur enim concilium ex hoc magnam ruinam ecclesie nostre catholice inminere, et eciam in alio loco quam in Ferraria poterat laborari ad unionem Grecorum; in quo pariter fuisset conservata conciliorum auctoritas et reformacio ecclesie debitum habuisset progressum. singulariter autem illud nullatenus dissimulare aut permittere potuit, quod ipse olim Eugenius auctoritative, licet 40 nulliter, et de facto transtulit concilium ad Ferrariam exnunc protunc casu, quo pro- cederetur aut fieret aliqua novitas contra ipsum et cardinales sancte Romane ecclesie et presidentes suos, qui in concilio fuerant, aut contra aliquem ipsorum, ut magis infra dicetur. 141! ſzw. AprilI und 5/ 45 a) R add. etc. b) FM haben kein Alinea. c) FM inanam. d) M ipsum. e) Rut. f) Vqui. g) FMVL desistimus. h) M add. concilii. i) R add. etc. k) F extirpacionem. 1) L dicitur. m) FM potestatis. n) RVL illa. o) R celebrare. p) RVL quod. q) R add. etc. r) FMRVL haben hier Alinea. s) R permitterentur. 1 Vom 15. Dezember 1433. Vgl. S. 440 Anm. 2, auch RTA. 11, 14-16 und 20-21. 2 Diese und die folgenden beiden Bullen sind schon oben S. 735 Anm. 9 und S. 736 Anm. 1 50 erwähnt. Am 12. November bezw. 18. Dezember 1431. Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146-147. 4 Vgl. art. 11. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 art. 161.
Strana 780
780 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1437 Febr. 28 1441 [16] Sed a satis est quoad presentem articulum predicta premisisse ad ostendendum, ſzw. April1 quod ipse olim Eugenius non potuit dissolvere aut transferre concilium de plenitudine und 5] potestatis sine consensu ipsius, pretermissis ad presens allegacionibus plurium auctorita- tum et jurium, que in hoc allegari possent et que in diversis responsionibus synodalibus lacius deducuntur b. [17] Restat nunc ostendere, quod ipsum Basiliense concilium nullo modo de consensu ejus est translatum vel dissolutum. II. Secunda pars principalis: quod Basiliense concilium de ejus consensu non est trans- latum vel dissolutum. [18] In d hac secunda parte ostendendum est, quod concilium nullo modo est dis- 10 solutum nec translatum de suo consensu quodque nec ea, que allegantur per adversarios de quadam cedula, quam appellant convencionalem, nec conclusio parcialis facta per legatos apostolicos et quosdam sibi faventes neque alia possunt valere ad ostendendum concilium esse translatum vel dissolutum de suo consensu. hoc autem deducitur notorie e: primo ! ex hiis, que intervenerunt s tempore ordinacionis dicte h cedule, in qua se fundant 15 adversantes; secundo ex hiis, que contigerunt tempore, quo legati olim Eugenii cum paucis sibi faventibus dixerunt faciendam esse electionem de Florencia Utino etc.; tercio ex hiis, que postea subsecuta sunt et facta fuerunti per concilium, eciam ipsis legatis pape cum suis faventibus consencientibus; quarto ex hiis, que postea facta sunt per ip- sum olim k Eugenium l. [IIa. Deductio ex hiis, que intervenerunt tempore ordinacionis cujusdam cedule, in qua se fundant adversantes.] [19] Quantum 1 ad primum notorie est falsum, quod adversarii dicunt esse principale fundamentum suum, videlicet quod cedula, quam alle- gant pro se, fuit convencionalis, per quam concilium disposuit et conclusit 23. 25 februarii anno 1400 tricesimo septimo 2, quod infra triginta dies a tempore recessus quatuor oratorum suorumm Avinionenses contentarent capitaneum galearum de triginta milibus et octingentis florenis et residuum pecuniarum usque ad summam 70 milium n traderent realiter in pecunia numerata quodque infra duodecim dies sequentes prefati oratores et Avinionenses tenerentur certificare concilium de predicta satisfactione; alio-30 quin extunc concilium posset et teneretur alium locum eligere et sibi ac universali ec- clesie aliunde providere. [19"] si enim fuit ibi° aliqua pactio aut contractus, aut fuisset concilii cum se ipso3 (et hoc dici non potest, quia neccessaria est differencia realis seu personalis inter contrahentes) aut fuisset hujusmodi contractus inter concilium 20 a) FMRVL haben kein Alinea. b) R add. etc. c) FMVL haben keine Uberschrift. d) RVL jam in. e) R add. etc. 35 f) in FMRV hat dieser und jeder der folgenden drei Artikel eigenes Alinea. g) R evenerunt korr. ans inter- venerunt. h) R add. sue. i) Ffuerint; MR fuerant. k) om. L. I) V add. etc. m) RV add. cives. n) om. RL. O) R vera korr. für ibi. 1 Die Hauptpunkte der folgenden Darlegungen finden sich knapp zusammengefaßt in den von uns benutzten Florentiner und Mailänder Hand- schriften, und zwar unter dem Titel: Breve com- pendium contra partialem conclusionem presidencium blim Eugenii et paucorum sibi faventium, que ab aliquibus dicitur parvum decretum. et primo quod illi pauci hoc facere non potuerunt; secundo quod, si factum per eos aliquam apparentiam habuisset, fuit tamen postea evacuatum et annullatum. (Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 216a�217b cop. chart. coaeva; Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 311b-314b cop. chart. saec. 15, von 40 derselben Hand geschrieben wie unsere Vorlage M.) Doch handelt es sich dabei nicht um einen Aus- zug aus der oben mitgeteilten Denkschrift, sondern um ihre Quelle. — Uber das Verhältnis der artt. 19 bis 23e zu nr. 354 artt. 169 und 16h vergleiche 45 man S. 569-570. 2 Vgl. S. 695 Anm. 4. Vgl. hierzu nr. 352 art. 5 am Schluß.
780 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1437 Febr. 28 1441 [16] Sed a satis est quoad presentem articulum predicta premisisse ad ostendendum, ſzw. April1 quod ipse olim Eugenius non potuit dissolvere aut transferre concilium de plenitudine und 5] potestatis sine consensu ipsius, pretermissis ad presens allegacionibus plurium auctorita- tum et jurium, que in hoc allegari possent et que in diversis responsionibus synodalibus lacius deducuntur b. [17] Restat nunc ostendere, quod ipsum Basiliense concilium nullo modo de consensu ejus est translatum vel dissolutum. II. Secunda pars principalis: quod Basiliense concilium de ejus consensu non est trans- latum vel dissolutum. [18] In d hac secunda parte ostendendum est, quod concilium nullo modo est dis- 10 solutum nec translatum de suo consensu quodque nec ea, que allegantur per adversarios de quadam cedula, quam appellant convencionalem, nec conclusio parcialis facta per legatos apostolicos et quosdam sibi faventes neque alia possunt valere ad ostendendum concilium esse translatum vel dissolutum de suo consensu. hoc autem deducitur notorie e: primo ! ex hiis, que intervenerunt s tempore ordinacionis dicte h cedule, in qua se fundant 15 adversantes; secundo ex hiis, que contigerunt tempore, quo legati olim Eugenii cum paucis sibi faventibus dixerunt faciendam esse electionem de Florencia Utino etc.; tercio ex hiis, que postea subsecuta sunt et facta fuerunti per concilium, eciam ipsis legatis pape cum suis faventibus consencientibus; quarto ex hiis, que postea facta sunt per ip- sum olim k Eugenium l. [IIa. Deductio ex hiis, que intervenerunt tempore ordinacionis cujusdam cedule, in qua se fundant adversantes.] [19] Quantum 1 ad primum notorie est falsum, quod adversarii dicunt esse principale fundamentum suum, videlicet quod cedula, quam alle- gant pro se, fuit convencionalis, per quam concilium disposuit et conclusit 23. 25 februarii anno 1400 tricesimo septimo 2, quod infra triginta dies a tempore recessus quatuor oratorum suorumm Avinionenses contentarent capitaneum galearum de triginta milibus et octingentis florenis et residuum pecuniarum usque ad summam 70 milium n traderent realiter in pecunia numerata quodque infra duodecim dies sequentes prefati oratores et Avinionenses tenerentur certificare concilium de predicta satisfactione; alio-30 quin extunc concilium posset et teneretur alium locum eligere et sibi ac universali ec- clesie aliunde providere. [19"] si enim fuit ibi° aliqua pactio aut contractus, aut fuisset concilii cum se ipso3 (et hoc dici non potest, quia neccessaria est differencia realis seu personalis inter contrahentes) aut fuisset hujusmodi contractus inter concilium 20 a) FMRVL haben kein Alinea. b) R add. etc. c) FMVL haben keine Uberschrift. d) RVL jam in. e) R add. etc. 35 f) in FMRV hat dieser und jeder der folgenden drei Artikel eigenes Alinea. g) R evenerunt korr. ans inter- venerunt. h) R add. sue. i) Ffuerint; MR fuerant. k) om. L. I) V add. etc. m) RV add. cives. n) om. RL. O) R vera korr. für ibi. 1 Die Hauptpunkte der folgenden Darlegungen finden sich knapp zusammengefaßt in den von uns benutzten Florentiner und Mailänder Hand- schriften, und zwar unter dem Titel: Breve com- pendium contra partialem conclusionem presidencium blim Eugenii et paucorum sibi faventium, que ab aliquibus dicitur parvum decretum. et primo quod illi pauci hoc facere non potuerunt; secundo quod, si factum per eos aliquam apparentiam habuisset, fuit tamen postea evacuatum et annullatum. (Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 216a�217b cop. chart. coaeva; Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 311b-314b cop. chart. saec. 15, von 40 derselben Hand geschrieben wie unsere Vorlage M.) Doch handelt es sich dabei nicht um einen Aus- zug aus der oben mitgeteilten Denkschrift, sondern um ihre Quelle. — Uber das Verhältnis der artt. 19 bis 23e zu nr. 354 artt. 169 und 16h vergleiche 45 man S. 569-570. 2 Vgl. S. 695 Anm. 4. Vgl. hierzu nr. 352 art. 5 am Schluß.
Strana 781
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 781 1441 ſzw. April und 5] et alium vel alios, qui non essent concilium seu de corpore ejus (utpote inter Grecos, de quorum unione agebatur a per concilium) vel inter concilium et Avinionenses, de quorum actu disponebat dicta cedula (sed constat, quod non, quia ibi neutrum horum nominatur, sed solum dicitur, quod concilium sic conclusitb). aute dicetur, quod inter 5 patres concilii ad invicem fuit ista conventio, eo quod primo inter eos fuissent dis- ceptaciones et per hoc reducti fuerunt ad concordiam. et hoc stare non potest, quia eodem modo posset dici fere de quocunque decreto synodali. vix enim aut numquam contingit d, quod, cum ponitur aliqua materia in deliberacione, statim concordante omnes persone concilii. sed antequam conveniant in eandem sentenciam eciam in materiis fidei, 10 nonnunquam sunt inter ipsos graves disceptaciones. unde symbulum Nicenum et arti- culi fidei et alia declarata in generalibus conciliis, similiter et quecunque fere synodalia decreta deberent s ea racione dici cedule convencionales h. [190] item! in eadem cedula non exprimitur, quod primo k fuissent differencie inter distinctas partes in concilio, utpote1 inter naciones Germanie et Ytalie aut Francie et Hyspanie, sed synodus dicit 15 sic in predicta cedula „pro felici expedicione dominorum ambasiatorum in Greciam iturorum visa sunt dominis deputatis in materia Grecorum infrascripta, primo quod do- mini ambasiatores etc.“, ita quod nulla ibi mencio fitm de aliqua differencia, que n primo esset inter patres, quasi essent due partes diverse. omnes enim reputant se ejusdem con- cilii" membra nec aliquis vult reputari, quasi non sit de corpore concilii aut quod sit 20 adversarius aliorum, ut sic inter partes dicatur esse adversaria contencio p. si 1 vero diceretur r, quod, licet non specificetur, tamen primo erat contencio inter concilium et legatos pape facientes partem determinatam s a concilio (quod tamen non ita se habebat), adhuct isto modo u intelligendo multo minus potest dici, quod fuerit actus convencio- nalis aut per modum contractus. in hujusmodi enim requiritur utriusque partis assensus. 25 quo vero ad dictam cedulam, dissenserunt expresse et protestati sunt in contrarium le- gati pape 1. [19e] unde v evidentissime patet esse falsum illorum fundamentum, quod dicta cedula censenda sit convencionalis. fuit enim illa conclusio concilii intra se nec erat aliqua persona distincta a concilio, cum qua faceret convencionem aliquam. tamen oportuisset illum, cum quo concilium convenisset, esse personam distinctam ab ipso con- so cilio, cum de natura convencionis sit, quod fiat inter partes diversas et distinctas, ut premissum est. unde solum illa verba „posset et teneretur“ importabant simplicem voluntatem et ordinacionem concilii, quam inmutare et revocare poterat et ab ea recedere, si ei videretur, sicut de hoc jura faciliter possunt allegariw. [20] Secundo X ruity eorum fundamentum, quia non attendunt ad obli- 35 gacionem per dominos abbatem Bonevallis et Raymundum Taloni z factam ex parte concilii civibus Avinionensibus. qui abbas et Raymundus missi fuerant a concilio cum potestate dandi caucionem ipsis Avinionensibus et juxta tenorem potestatis eis date 2 fecerunt obligacionem et pactum 3 cum illis de Avinione, quod haberent decretacionem electionis locorum Basilee Avinionis et Sabaudie et imposicionis decime, antequam ex- 40 bursarent illam summam 70 milium aa florenorum, ac eciam ypothecaverunt eis peccunias ex indulgenciis et decimis provenientes. et hec facta fuerunt per eos ante conclusionem 45 a) om. R. b) R add. etc. c) R hat Alinea. d) F contigit. e) RVL concordent. f) Meos. g) VL debent. h) R add. otc. i) FMRL haben hier Alinea. k) om. L. 1) FM utpute. m) FM sit. n) em.; FMRVL quod. o) L om. concilii — corpore. p) R add. etc. q) FMRY haben hier Alinea. r) R dicatur. s) VL differentem. t) R et hoc. u) VL add. sic. v) FM haben hier Alinea. w) R add. etc. x) L hat kein Alinea, y) FM fuit; V ruit korr. für fuit. z) M Taliani. aa) em.; FMRYL milin. 1 Vgl Segovia lib. 10 cap. 25 und 31 (a. a. O. 2, 921-923 und 935-937). 2 Die vom 23. Dezember 1436 datierte Vollmacht 50 ist von Segovia lib. 10 cap. 26 (a. a. O. 2, 924) mitgeteilt. Am 28. Januar 1437. Vgl. Segovia lib. 10 сар. 28 (а. a. O. 2, 930-931). Deutsche Reichstags-Akten XV. 99
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 781 1441 ſzw. April und 5] et alium vel alios, qui non essent concilium seu de corpore ejus (utpote inter Grecos, de quorum unione agebatur a per concilium) vel inter concilium et Avinionenses, de quorum actu disponebat dicta cedula (sed constat, quod non, quia ibi neutrum horum nominatur, sed solum dicitur, quod concilium sic conclusitb). aute dicetur, quod inter 5 patres concilii ad invicem fuit ista conventio, eo quod primo inter eos fuissent dis- ceptaciones et per hoc reducti fuerunt ad concordiam. et hoc stare non potest, quia eodem modo posset dici fere de quocunque decreto synodali. vix enim aut numquam contingit d, quod, cum ponitur aliqua materia in deliberacione, statim concordante omnes persone concilii. sed antequam conveniant in eandem sentenciam eciam in materiis fidei, 10 nonnunquam sunt inter ipsos graves disceptaciones. unde symbulum Nicenum et arti- culi fidei et alia declarata in generalibus conciliis, similiter et quecunque fere synodalia decreta deberent s ea racione dici cedule convencionales h. [190] item! in eadem cedula non exprimitur, quod primo k fuissent differencie inter distinctas partes in concilio, utpote1 inter naciones Germanie et Ytalie aut Francie et Hyspanie, sed synodus dicit 15 sic in predicta cedula „pro felici expedicione dominorum ambasiatorum in Greciam iturorum visa sunt dominis deputatis in materia Grecorum infrascripta, primo quod do- mini ambasiatores etc.“, ita quod nulla ibi mencio fitm de aliqua differencia, que n primo esset inter patres, quasi essent due partes diverse. omnes enim reputant se ejusdem con- cilii" membra nec aliquis vult reputari, quasi non sit de corpore concilii aut quod sit 20 adversarius aliorum, ut sic inter partes dicatur esse adversaria contencio p. si 1 vero diceretur r, quod, licet non specificetur, tamen primo erat contencio inter concilium et legatos pape facientes partem determinatam s a concilio (quod tamen non ita se habebat), adhuct isto modo u intelligendo multo minus potest dici, quod fuerit actus convencio- nalis aut per modum contractus. in hujusmodi enim requiritur utriusque partis assensus. 25 quo vero ad dictam cedulam, dissenserunt expresse et protestati sunt in contrarium le- gati pape 1. [19e] unde v evidentissime patet esse falsum illorum fundamentum, quod dicta cedula censenda sit convencionalis. fuit enim illa conclusio concilii intra se nec erat aliqua persona distincta a concilio, cum qua faceret convencionem aliquam. tamen oportuisset illum, cum quo concilium convenisset, esse personam distinctam ab ipso con- so cilio, cum de natura convencionis sit, quod fiat inter partes diversas et distinctas, ut premissum est. unde solum illa verba „posset et teneretur“ importabant simplicem voluntatem et ordinacionem concilii, quam inmutare et revocare poterat et ab ea recedere, si ei videretur, sicut de hoc jura faciliter possunt allegariw. [20] Secundo X ruity eorum fundamentum, quia non attendunt ad obli- 35 gacionem per dominos abbatem Bonevallis et Raymundum Taloni z factam ex parte concilii civibus Avinionensibus. qui abbas et Raymundus missi fuerant a concilio cum potestate dandi caucionem ipsis Avinionensibus et juxta tenorem potestatis eis date 2 fecerunt obligacionem et pactum 3 cum illis de Avinione, quod haberent decretacionem electionis locorum Basilee Avinionis et Sabaudie et imposicionis decime, antequam ex- 40 bursarent illam summam 70 milium aa florenorum, ac eciam ypothecaverunt eis peccunias ex indulgenciis et decimis provenientes. et hec facta fuerunt per eos ante conclusionem 45 a) om. R. b) R add. etc. c) R hat Alinea. d) F contigit. e) RVL concordent. f) Meos. g) VL debent. h) R add. otc. i) FMRL haben hier Alinea. k) om. L. 1) FM utpute. m) FM sit. n) em.; FMRVL quod. o) L om. concilii — corpore. p) R add. etc. q) FMRY haben hier Alinea. r) R dicatur. s) VL differentem. t) R et hoc. u) VL add. sic. v) FM haben hier Alinea. w) R add. etc. x) L hat kein Alinea, y) FM fuit; V ruit korr. für fuit. z) M Taliani. aa) em.; FMRYL milin. 1 Vgl Segovia lib. 10 cap. 25 und 31 (a. a. O. 2, 921-923 und 935-937). 2 Die vom 23. Dezember 1436 datierte Vollmacht 50 ist von Segovia lib. 10 cap. 26 (a. a. O. 2, 924) mitgeteilt. Am 28. Januar 1437. Vgl. Segovia lib. 10 сар. 28 (а. a. O. 2, 930-931). Deutsche Reichstags-Akten XV. 99
Strana 782
782 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1411 predicte cedule. sed concilium non habebat adhuc noticiam de hiis, quando predictam lEm. April1 cedulam conclusit. que si cognovisset, nullatenus predictam cedulam conclusisset. unde und 5] manifestum est, quod concilium non debuit sive non potuit aut saltem numquam sue intencionis fuit venire contra dictam obligacionem factam suo nomine, et sic cessabat effectus principalis dicte cedule, videlicet quod primo tradere deberent“ peccuniam et postea fieri haberet b decretacio c. obligacio namque facta nomine suo habebat contrarium et oportebat concilium servare obligacionem factam nomine suo d. [21] Tercio e invalidum est fundamentum eorum. nam posito quod dicta obligacio non precessisset et cedula fuisset convencionalis (quod non erat), nichilominus obligacio in ipsa contenta intelligenda erat „legitimo impedimento cessante ac sine 10 dolo et fraude". sic enim in convencione inita inter concilium et Grecos in decima nona sessione 1 dicitur „et quod predicta omnia et f singula intelligi debent bona fide sine dolo et fraude et absque impedimento legittimo et manifesto". constat autem no- torie, quod ipsis Avinionensibus hoc tempore intermedio supervenit impedimentum legi- timum et manifestum. siquidem hiis diebus infra terminum in dicta cedula prefixum 15 venerunt 2 ad s Avinionem missi ab olim Eugenio h archiepiscopus Cretensis et Jacobus de Racaneto k clericus camere apostolice, qui ex parte illius iteratis vicibus prohibuerunt eisdem civibus et, prout potuerunt, insteterunt!, ut nullatenus mutuarent concilio dictam summam 70 milium ducatorum. et cum ipse olim Eugenius esset dominus civitatis, manifeste patet de impedimento legittimom. item " tempore, quo accesserunt dicti oratores 20 concilii in Avinionem, contigit dominum cardinalem de Fuxo ° legatum et gubernatorem civitatis cum aliis principibus P ejusdem civitatis esse apud dominum regem Francie, qui tunc erat in Lingua Occitana 8. itaque 1 non fuit eis utile tempus totum in cedula contentum, ut in decem vel minus diebus, qui restabant eis s, possent ' providere ad tam magnam ex- bursacionem. preterea si in ea re intervenerit dolus aut fraus, non est ad presens dicere ". 25 [22] Quarto v ruit fundamentum adversancium quoad hoc, quod dicunt non fuisse satisfactum per Avinionenses in tempore. equidem cum ultimus oratorum 3 recesserit de concilio ultima februarii, littere 4 ipsorum quatuor oratorum, videlicet epi- scoporum Lubicensis Parmensisw Visensis et Lausanensis 1, certificantes y de satisfactione Aprit 11 applicuerunt Basileam undecima aprilis 5 sero, et hoc erat infra illos duodecim dies, so infra quos dictum erat, quod ambasiatores concilii et Avinionenses tenerentur certificare April 12 concilium 6. et sequenti die fuerunt publicate in congregacione generaliz. item alie littere ? ipsorum oratorum plenius specificantes factum fuerunt publicate in bb concilio April 1s quarta decima die ejusdem. nec postea inter patres movebatur questio super differencia 11487) Febr. 28 5 a) R debebat. b) om. FM; V deberet; in L stand suerst deberet, der Schreiber durchstrich es dann und schrieb 35 daneben haberet. c) FMR decretacionem. d) R add. etc. e) L hat kein Alinea. f) L om. et singula. g) RVL in. h) FM udd. et. i) R Crotensis. k) Meher Lacaneto. 1) RL institerunt. m) R add. etc- n) R hat Alinea. o) R Fixo. p) L principalibus. q) M Accitata ; A Oxicana. r) RLita quod. s) om. R. t) R possint. u) R etc. v) L hat kein Alinea. W) R Parinensis. x) R Lamsannensis. y) R certificancium. z) R add. etc. aa) RL haben Alinea. bb) om. FM. 40 1 Vgl. S. 458 Anm. 1. 2 Vgl. darüber Conc. Basiliense 1, 154 ff. und 446 ff. und 5, 285ff., auch Segovia lib. 11 cap. 5 (a. a. O. 2, 957); ferner Zhishman, Die Unions- verhandlungen zwischen der Orientalischen und Römischen Kirche S. 156 ff., Zlocisti a. a. O. S. 13 ff., und unsere nr. 354 art. 16h. s Dies war der Bischof von Viseu. Die drei anderen oben genannten Gesandten waren schon am 25. Februar aufgebrochen. Vgl. Segovia lib. 10 cаp. 32 (a. a. O. 2, 937), auch Conc. Basiliense 5, 277. 4 Der Brief war vom 5. April 1437 datiert. Vgl. Conc. Basiliense 5, 215. 5Dieses Datum nennt auch Enea Silvio in einem Briefe an Piero da Noceto vom 21. Mai 1437 (gedr. Mansi 31, 220�229 und Wolkan a. a. O. 45 I, 2 S. 58-76). Es ist also nicht richtig, wenn Haller (Conc. Basiliense 1, 156) behauptet, die Nachricht von der Auszahlung des Geldes sei erst am 14. April nach Basel gekommen. 6 Vgl. art. 19. Dieser vom 6. April 1437 datierte Brief der Konzilsgesandten ist abgedruckt bei Cecconi a. a. O. 50
782 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1411 predicte cedule. sed concilium non habebat adhuc noticiam de hiis, quando predictam lEm. April1 cedulam conclusit. que si cognovisset, nullatenus predictam cedulam conclusisset. unde und 5] manifestum est, quod concilium non debuit sive non potuit aut saltem numquam sue intencionis fuit venire contra dictam obligacionem factam suo nomine, et sic cessabat effectus principalis dicte cedule, videlicet quod primo tradere deberent“ peccuniam et postea fieri haberet b decretacio c. obligacio namque facta nomine suo habebat contrarium et oportebat concilium servare obligacionem factam nomine suo d. [21] Tercio e invalidum est fundamentum eorum. nam posito quod dicta obligacio non precessisset et cedula fuisset convencionalis (quod non erat), nichilominus obligacio in ipsa contenta intelligenda erat „legitimo impedimento cessante ac sine 10 dolo et fraude". sic enim in convencione inita inter concilium et Grecos in decima nona sessione 1 dicitur „et quod predicta omnia et f singula intelligi debent bona fide sine dolo et fraude et absque impedimento legittimo et manifesto". constat autem no- torie, quod ipsis Avinionensibus hoc tempore intermedio supervenit impedimentum legi- timum et manifestum. siquidem hiis diebus infra terminum in dicta cedula prefixum 15 venerunt 2 ad s Avinionem missi ab olim Eugenio h archiepiscopus Cretensis et Jacobus de Racaneto k clericus camere apostolice, qui ex parte illius iteratis vicibus prohibuerunt eisdem civibus et, prout potuerunt, insteterunt!, ut nullatenus mutuarent concilio dictam summam 70 milium ducatorum. et cum ipse olim Eugenius esset dominus civitatis, manifeste patet de impedimento legittimom. item " tempore, quo accesserunt dicti oratores 20 concilii in Avinionem, contigit dominum cardinalem de Fuxo ° legatum et gubernatorem civitatis cum aliis principibus P ejusdem civitatis esse apud dominum regem Francie, qui tunc erat in Lingua Occitana 8. itaque 1 non fuit eis utile tempus totum in cedula contentum, ut in decem vel minus diebus, qui restabant eis s, possent ' providere ad tam magnam ex- bursacionem. preterea si in ea re intervenerit dolus aut fraus, non est ad presens dicere ". 25 [22] Quarto v ruit fundamentum adversancium quoad hoc, quod dicunt non fuisse satisfactum per Avinionenses in tempore. equidem cum ultimus oratorum 3 recesserit de concilio ultima februarii, littere 4 ipsorum quatuor oratorum, videlicet epi- scoporum Lubicensis Parmensisw Visensis et Lausanensis 1, certificantes y de satisfactione Aprit 11 applicuerunt Basileam undecima aprilis 5 sero, et hoc erat infra illos duodecim dies, so infra quos dictum erat, quod ambasiatores concilii et Avinionenses tenerentur certificare April 12 concilium 6. et sequenti die fuerunt publicate in congregacione generaliz. item alie littere ? ipsorum oratorum plenius specificantes factum fuerunt publicate in bb concilio April 1s quarta decima die ejusdem. nec postea inter patres movebatur questio super differencia 11487) Febr. 28 5 a) R debebat. b) om. FM; V deberet; in L stand suerst deberet, der Schreiber durchstrich es dann und schrieb 35 daneben haberet. c) FMR decretacionem. d) R add. etc. e) L hat kein Alinea. f) L om. et singula. g) RVL in. h) FM udd. et. i) R Crotensis. k) Meher Lacaneto. 1) RL institerunt. m) R add. etc- n) R hat Alinea. o) R Fixo. p) L principalibus. q) M Accitata ; A Oxicana. r) RLita quod. s) om. R. t) R possint. u) R etc. v) L hat kein Alinea. W) R Parinensis. x) R Lamsannensis. y) R certificancium. z) R add. etc. aa) RL haben Alinea. bb) om. FM. 40 1 Vgl. S. 458 Anm. 1. 2 Vgl. darüber Conc. Basiliense 1, 154 ff. und 446 ff. und 5, 285ff., auch Segovia lib. 11 cap. 5 (a. a. O. 2, 957); ferner Zhishman, Die Unions- verhandlungen zwischen der Orientalischen und Römischen Kirche S. 156 ff., Zlocisti a. a. O. S. 13 ff., und unsere nr. 354 art. 16h. s Dies war der Bischof von Viseu. Die drei anderen oben genannten Gesandten waren schon am 25. Februar aufgebrochen. Vgl. Segovia lib. 10 cаp. 32 (a. a. O. 2, 937), auch Conc. Basiliense 5, 277. 4 Der Brief war vom 5. April 1437 datiert. Vgl. Conc. Basiliense 5, 215. 5Dieses Datum nennt auch Enea Silvio in einem Briefe an Piero da Noceto vom 21. Mai 1437 (gedr. Mansi 31, 220�229 und Wolkan a. a. O. 45 I, 2 S. 58-76). Es ist also nicht richtig, wenn Haller (Conc. Basiliense 1, 156) behauptet, die Nachricht von der Auszahlung des Geldes sei erst am 14. April nach Basel gekommen. 6 Vgl. art. 19. Dieser vom 6. April 1437 datierte Brief der Konzilsgesandten ist abgedruckt bei Cecconi a. a. O. 50
Strana 783
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 783 temporum, sed solum utrum per hoc, quod littera oratorum dicebat, quod de residua summa fecerunt eos cautos et securos, censeretur satisfactum esse dicte cedule per cives Avinionenses. [22"] quod a autem satisfecerunt sufficienter b intencioni concilii, eciamsi non tradiderint realiter in peccunia numerata dictam summam ad manus ipsorum ora- 5 torum, apparet ex sequentibus c. et d primo quia juxta obligacionem factam eisdem nomine concilii ipsi nichil tradere tenebantur, nisi primo haberent ipsam decretacionem locorum ac imposicionis decime, que per eos petebatur a concilio pro legittima caucione tante summe mutuande, videlicet 70000 ducatorum, et tamen ipsi absque obtentu alicujus ex istis contentarunt e capitaneum de triginta milibus et octingentis ducatis et de residua 10 summa securos et cautos fecerunt oratores concilii, sic quod certificacio de hoc venit ad concilium in termino contento in cedula modo supradicto f. item s secundo quia tem- pore accessus ipsorum oratorum concilii principales gubernatores non erant in civitate presentes 1 et sic non videbatur eis tempus currereh. item i tercio quia impedimenta 2 fuerant eis prestita et prohibicio facta ex parte olim Eugenii pape k, ne traderent con- 15 cilio dictam summam, qui pro tunc erat dominus eorum. quod apud omnes et maxime intelligentes debet censeri legittimum et sufficiens impedimentum. item 1 quarto quia, cum jam ypothecata fuissent eis omnia emolumenta predicta et ipsi contentassent capi- taneum de tam grandi summa triginta milium et octingentorumm, qui capitaneus fuerat deputatus ad ducendum galeas per totum concilium, cui eciam reverendissimus dominus" 20 cardinalis sancte Sabine tradiderat manu propria in generali congregacione 3 baculum et vexillum capitaneatus, et ipsum eciam concilium pacta et convenciones cum eo fecerat 4, jam res non erat integra, ut procederetur ad electionem aliam, itaque racionabiliter concilium judicavit eos satisfecisse predicte ordinacioni sufficienter° quoad intencionem concilii, hoc est enim, quod principaliter requirebat concilium se certum fore ac securum 25 de habenda ab eis summa predicta 70 milium ducatorum p. nam et hac securitate ha- bita 1 non restabat nisi per concilium, quin haberet peccunias, quando vellet. ex quo amplius non stabat per Avinionenses r, quin peccunia expediretur habita decretacione locorum et decimarum. quam decretacionem concilium poterat expedire, quandocunque volebat. ad quam eciam erat obligatum per pacta facta ab ambasiatoribus suis, ut so dictum est 5. et sic jam non imputari habebat ipsis Avinionensibus retardacio ex- pedicionis peccuniarum. et s hanc certitudinem et securitatem dederuntt sufficienter. ipsi quoque oratores concilii, quibus erat commissum, perhibuerunt u testimonium, quod de residuo eos securos et cautos fecerunt v 6. [23] Id w eciam unum circa hoc venit in publico manifestandum, quod non ex- 35 pediebat, immo erat ruptura negocii ipsius unionis, de qua agebatur, si per con- cilium processum fuisset ad aliam electionem. [23a] primo propter diffi- cultatem in concordando. experiencia namque monstravit, quot angustias passum erat concilium in faciendo prius x ipsam electionem locorum et quante difficultates ingeste 1441 [Ew. April1 und 5) 40 a) FMRV haben hier Alinea. b) om. R. c) Mesequenti; R add. etc. d) R hat Alinea. e) FMRV contentarent. f) R add. etc. g) FMR haben Alinea. h) R add. etc. i) FMRV haben Alinea. k) om. RL. I) FMR haben Alinea. m) RV octingentis. n) om. MR. o) FM add. et. p) RVL florenorum. q) om. R. r) L Avinionem. s) R add. per. t) FM dederint. u) FM prohiberunt; VL prohibuerunt. v) R fecerint. w) VL haben kein Alinea. x) V primo. I, 2 pag. CCCIII-CCCVII. Vgl. auch Segovia 45 lib. 11 cap. 5 (a. a. O. 2, 956-957). Vgl. art. 21 und nr. 354 art. 16 h. Vgl. ebenda. Am 19. November 1436. Vgl. Conc. Basiliense 4, 337 Z. 27-31 und Segovia lib. 10 cap. 22 50 (a. a. O. 2, 916). 4 Der Inhalt des Vertrages findet sich bei Se- govia lib. 10 cap. 22 (a. a. O. 2, 916). Vgl. auch Conc. Basiliense 4, 329 Z. 26ff., 331 Z. 32ff., 337 Z. 1ff. und Zhishman a. a. O. S. 139. 5 Vgl. art. 20. 6 In den S. 782 Anm. 4 und Anm. 7 er- wähnten Briefen vom 5. und 6. April 1437. 99*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 783 temporum, sed solum utrum per hoc, quod littera oratorum dicebat, quod de residua summa fecerunt eos cautos et securos, censeretur satisfactum esse dicte cedule per cives Avinionenses. [22"] quod a autem satisfecerunt sufficienter b intencioni concilii, eciamsi non tradiderint realiter in peccunia numerata dictam summam ad manus ipsorum ora- 5 torum, apparet ex sequentibus c. et d primo quia juxta obligacionem factam eisdem nomine concilii ipsi nichil tradere tenebantur, nisi primo haberent ipsam decretacionem locorum ac imposicionis decime, que per eos petebatur a concilio pro legittima caucione tante summe mutuande, videlicet 70000 ducatorum, et tamen ipsi absque obtentu alicujus ex istis contentarunt e capitaneum de triginta milibus et octingentis ducatis et de residua 10 summa securos et cautos fecerunt oratores concilii, sic quod certificacio de hoc venit ad concilium in termino contento in cedula modo supradicto f. item s secundo quia tem- pore accessus ipsorum oratorum concilii principales gubernatores non erant in civitate presentes 1 et sic non videbatur eis tempus currereh. item i tercio quia impedimenta 2 fuerant eis prestita et prohibicio facta ex parte olim Eugenii pape k, ne traderent con- 15 cilio dictam summam, qui pro tunc erat dominus eorum. quod apud omnes et maxime intelligentes debet censeri legittimum et sufficiens impedimentum. item 1 quarto quia, cum jam ypothecata fuissent eis omnia emolumenta predicta et ipsi contentassent capi- taneum de tam grandi summa triginta milium et octingentorumm, qui capitaneus fuerat deputatus ad ducendum galeas per totum concilium, cui eciam reverendissimus dominus" 20 cardinalis sancte Sabine tradiderat manu propria in generali congregacione 3 baculum et vexillum capitaneatus, et ipsum eciam concilium pacta et convenciones cum eo fecerat 4, jam res non erat integra, ut procederetur ad electionem aliam, itaque racionabiliter concilium judicavit eos satisfecisse predicte ordinacioni sufficienter° quoad intencionem concilii, hoc est enim, quod principaliter requirebat concilium se certum fore ac securum 25 de habenda ab eis summa predicta 70 milium ducatorum p. nam et hac securitate ha- bita 1 non restabat nisi per concilium, quin haberet peccunias, quando vellet. ex quo amplius non stabat per Avinionenses r, quin peccunia expediretur habita decretacione locorum et decimarum. quam decretacionem concilium poterat expedire, quandocunque volebat. ad quam eciam erat obligatum per pacta facta ab ambasiatoribus suis, ut so dictum est 5. et sic jam non imputari habebat ipsis Avinionensibus retardacio ex- pedicionis peccuniarum. et s hanc certitudinem et securitatem dederuntt sufficienter. ipsi quoque oratores concilii, quibus erat commissum, perhibuerunt u testimonium, quod de residuo eos securos et cautos fecerunt v 6. [23] Id w eciam unum circa hoc venit in publico manifestandum, quod non ex- 35 pediebat, immo erat ruptura negocii ipsius unionis, de qua agebatur, si per con- cilium processum fuisset ad aliam electionem. [23a] primo propter diffi- cultatem in concordando. experiencia namque monstravit, quot angustias passum erat concilium in faciendo prius x ipsam electionem locorum et quante difficultates ingeste 1441 [Ew. April1 und 5) 40 a) FMRV haben hier Alinea. b) om. R. c) Mesequenti; R add. etc. d) R hat Alinea. e) FMRV contentarent. f) R add. etc. g) FMR haben Alinea. h) R add. etc. i) FMRV haben Alinea. k) om. RL. I) FMR haben Alinea. m) RV octingentis. n) om. MR. o) FM add. et. p) RVL florenorum. q) om. R. r) L Avinionem. s) R add. per. t) FM dederint. u) FM prohiberunt; VL prohibuerunt. v) R fecerint. w) VL haben kein Alinea. x) V primo. I, 2 pag. CCCIII-CCCVII. Vgl. auch Segovia 45 lib. 11 cap. 5 (a. a. O. 2, 956-957). Vgl. art. 21 und nr. 354 art. 16 h. Vgl. ebenda. Am 19. November 1436. Vgl. Conc. Basiliense 4, 337 Z. 27-31 und Segovia lib. 10 cap. 22 50 (a. a. O. 2, 916). 4 Der Inhalt des Vertrages findet sich bei Se- govia lib. 10 cap. 22 (a. a. O. 2, 916). Vgl. auch Conc. Basiliense 4, 329 Z. 26ff., 331 Z. 32ff., 337 Z. 1ff. und Zhishman a. a. O. S. 139. 5 Vgl. art. 20. 6 In den S. 782 Anm. 4 und Anm. 7 er- wähnten Briefen vom 5. und 6. April 1437. 99*
Strana 784
784 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! fuerant circa loca Ytalie. de quibus cum non haberetur securitas quoad habendum pec- [zw. Apra 1 cunias et alia necessaria preterquam de Florencia et Utino, licet non plene, ac terris und 5] ducis Mediolani, heca dominaciones ita invicem sibi adversabantur, quod dux Medio- lanensis b protestabatur 1 non patie fieri transitum per terras suas aut suorum amicorum et confederatorum et revocabat omnes salvos conductus, si iretur Florenciam pro concilio. 5 unde non d poterat eligi Florencia tamquam locus tutus pro concilio, adversus quem tot comminacionum impedimenta fiebant. [235] similiter erat presumendum, quod faceret de Utino ine patria Fori Juli 1 sub dominio Veneciarum. [23 ] tercio s eciam quia expertum fuerat in diebus nostris, quomodo astucia Romanorum pontificum tam facile dissolverentur concilia in Ytalia absque hoc, quod in eis fieret reformacio, ad quam con- 10 gregata fuerunth, ut manifeste legitur de Pisano Romano Papiensi et Senensi 12. unde inclite memorie Sigismundus avisaverat concilium, quod non transferret se nec nominaret locum in Ytalia, quia hoc esset concilium dissolvere, prout patet in cedula presentata 1436 nomine suo per k Georgium1 Fiscel oratorem ipsius 28. septembris annom tricesimo Sept. 26 sexto 3. item " expresse hoc dictum est postea per episcopum ° Argensem ambasiatorem 15 11437) suum in congregacione generali 14. junii 4 et per litteras suas presentatas in congregacione Juni 14 Juli 17 17. julii 5, et specialiter quod Florencia non esset locus pro concilio et quod esset sibi inimica 6. multaque similia et graviora opponebantur contra electionem loci, si in Ytalia deberet fieri p. [23d] item q concilium fecerat 1 tractatum 7 cum capitaneo de parandis galeis et ipse jam dicebatur quasi in totum parasse fueratque contentus nomine concilii 20 in triginta milibus ducatorums et octingentis et, prout dictum est 8, erant ypothecata civibus Avinionensibus emolumenta proveniencia ex indulgenciis et imposicione decime. jam ergo, cum res non erat integra, concilium non poterat honeste procedere ad aliam electionem t. [23e] item u si temptasset aliam electionem facere, transisset multum de tempore et multo tardius galee potuissent applicare Constantinopolim. unde ex hiis mani- 25 feste patet, quod concilium procedere non habebat ad aliam electionem v. [24] Item" nec potest ad intencionem adversancium valere, quod dicitur Johannem Dissipatum Grecum fuisse protestatum" contra electionem factam de Basilea Avinione et Sabaudia: [24"] primo quia ipse Dissipatus non poterat protestari ad- versus decretum, in quod ipsi Greci expresse * consenserant et in quo expresse Sa- so baudia nominabatur. eciam ipse dicebat, quod ipsi punctualiterz vellent stare in illo decreto nec ab eo quovis modo recedere. nec eciam ad hoc ostendit mandatum aliquod a) RVL hee. b) L Mediolani. c) R patefleri statt pati fieri. d) om. R. e) om. R. f) L Julii. g) FMR haben hier Alinca. h) R fuerant. i) R Semensi oder Soniensi. k) VI. add. dominum. I) R Gregorium. m) R lune. n) FM idem; R hat hier Alinea. o) R id paucum ipsum statt episcopum; VL dominum Paulum episcopum. 35 p) R add. etc. q) FMR haben hier Alinea. r) om. L. s) RV ducatis. t) R add. etc. u) FMRV haben hier Alinea. v) R add. etc. w) V hat kein Alinea. x) V add. non. y) R consensserunt. z) R presencialiter; VL punctaliter. 1 In einem Schreiben vom 8. Juni 1437 (gedr. Martène et Durand, Amplissima collectio etc. 8, 938-939; Mansi 30, 1216-1217; Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCLII-CCCLIV). Vgl. Segovia lib. 11 cаp. 14 (a. a. O. 2, 977-978). 2 Uber diese vier Konzilien vergleiche man Hefele 6, 992-1042 und 7, 17-18 und 389-409; Valois, La France et le grand schisme d'occident 4, 3 bis 217 und Le pape et le concile 1, 3-80. 8 Die Cedula ist in RTA. 12 nr. 16 mitgeteilt. Durch diese Bemerkung erfahren die Nach- richten, die in RTA. 12 nrr. 143ff. über die Ge- sandtschaft des Bischofs von Ardjisch mitgeteilt sind, eine erwünschte Bereicherung. 5 Dieser vom 5. Juli 1437 datierte Brief ist in RTA. 12 nr. 144 abgedruckt. 6 Auf diesen Punkt hatte Sigmund das Konzil durch den oben genannten Bischof von Ardjisch aufmerksam machen lassen. Vgl. Segovia lib. 11 cар. 14 (a. a. O. 2, 978-979), auch nr. 354 art. 16h am Schluß. Vgl. art. 22a. Vgl. ebenda. 9 Am 15. Februar 1437. Vgl. S. 645 Anm. 2; ferner die „Historia dissidiorum concilii Basi- leensis“ des Erzbischofs Niccolò Tudeschi von 50 Palermo (Mansi 31, 209), auch Zhishman a. a. O. S. 152-153. 40 45
784 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! fuerant circa loca Ytalie. de quibus cum non haberetur securitas quoad habendum pec- [zw. Apra 1 cunias et alia necessaria preterquam de Florencia et Utino, licet non plene, ac terris und 5] ducis Mediolani, heca dominaciones ita invicem sibi adversabantur, quod dux Medio- lanensis b protestabatur 1 non patie fieri transitum per terras suas aut suorum amicorum et confederatorum et revocabat omnes salvos conductus, si iretur Florenciam pro concilio. 5 unde non d poterat eligi Florencia tamquam locus tutus pro concilio, adversus quem tot comminacionum impedimenta fiebant. [235] similiter erat presumendum, quod faceret de Utino ine patria Fori Juli 1 sub dominio Veneciarum. [23 ] tercio s eciam quia expertum fuerat in diebus nostris, quomodo astucia Romanorum pontificum tam facile dissolverentur concilia in Ytalia absque hoc, quod in eis fieret reformacio, ad quam con- 10 gregata fuerunth, ut manifeste legitur de Pisano Romano Papiensi et Senensi 12. unde inclite memorie Sigismundus avisaverat concilium, quod non transferret se nec nominaret locum in Ytalia, quia hoc esset concilium dissolvere, prout patet in cedula presentata 1436 nomine suo per k Georgium1 Fiscel oratorem ipsius 28. septembris annom tricesimo Sept. 26 sexto 3. item " expresse hoc dictum est postea per episcopum ° Argensem ambasiatorem 15 11437) suum in congregacione generali 14. junii 4 et per litteras suas presentatas in congregacione Juni 14 Juli 17 17. julii 5, et specialiter quod Florencia non esset locus pro concilio et quod esset sibi inimica 6. multaque similia et graviora opponebantur contra electionem loci, si in Ytalia deberet fieri p. [23d] item q concilium fecerat 1 tractatum 7 cum capitaneo de parandis galeis et ipse jam dicebatur quasi in totum parasse fueratque contentus nomine concilii 20 in triginta milibus ducatorums et octingentis et, prout dictum est 8, erant ypothecata civibus Avinionensibus emolumenta proveniencia ex indulgenciis et imposicione decime. jam ergo, cum res non erat integra, concilium non poterat honeste procedere ad aliam electionem t. [23e] item u si temptasset aliam electionem facere, transisset multum de tempore et multo tardius galee potuissent applicare Constantinopolim. unde ex hiis mani- 25 feste patet, quod concilium procedere non habebat ad aliam electionem v. [24] Item" nec potest ad intencionem adversancium valere, quod dicitur Johannem Dissipatum Grecum fuisse protestatum" contra electionem factam de Basilea Avinione et Sabaudia: [24"] primo quia ipse Dissipatus non poterat protestari ad- versus decretum, in quod ipsi Greci expresse * consenserant et in quo expresse Sa- so baudia nominabatur. eciam ipse dicebat, quod ipsi punctualiterz vellent stare in illo decreto nec ab eo quovis modo recedere. nec eciam ad hoc ostendit mandatum aliquod a) RVL hee. b) L Mediolani. c) R patefleri statt pati fieri. d) om. R. e) om. R. f) L Julii. g) FMR haben hier Alinca. h) R fuerant. i) R Semensi oder Soniensi. k) VI. add. dominum. I) R Gregorium. m) R lune. n) FM idem; R hat hier Alinea. o) R id paucum ipsum statt episcopum; VL dominum Paulum episcopum. 35 p) R add. etc. q) FMR haben hier Alinea. r) om. L. s) RV ducatis. t) R add. etc. u) FMRV haben hier Alinea. v) R add. etc. w) V hat kein Alinea. x) V add. non. y) R consensserunt. z) R presencialiter; VL punctaliter. 1 In einem Schreiben vom 8. Juni 1437 (gedr. Martène et Durand, Amplissima collectio etc. 8, 938-939; Mansi 30, 1216-1217; Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCLII-CCCLIV). Vgl. Segovia lib. 11 cаp. 14 (a. a. O. 2, 977-978). 2 Uber diese vier Konzilien vergleiche man Hefele 6, 992-1042 und 7, 17-18 und 389-409; Valois, La France et le grand schisme d'occident 4, 3 bis 217 und Le pape et le concile 1, 3-80. 8 Die Cedula ist in RTA. 12 nr. 16 mitgeteilt. Durch diese Bemerkung erfahren die Nach- richten, die in RTA. 12 nrr. 143ff. über die Ge- sandtschaft des Bischofs von Ardjisch mitgeteilt sind, eine erwünschte Bereicherung. 5 Dieser vom 5. Juli 1437 datierte Brief ist in RTA. 12 nr. 144 abgedruckt. 6 Auf diesen Punkt hatte Sigmund das Konzil durch den oben genannten Bischof von Ardjisch aufmerksam machen lassen. Vgl. Segovia lib. 11 cар. 14 (a. a. O. 2, 978-979), auch nr. 354 art. 16h am Schluß. Vgl. art. 22a. Vgl. ebenda. 9 Am 15. Februar 1437. Vgl. S. 645 Anm. 2; ferner die „Historia dissidiorum concilii Basi- leensis“ des Erzbischofs Niccolò Tudeschi von 50 Palermo (Mansi 31, 209), auch Zhishman a. a. O. S. 152-153. 40 45
Strana 785
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 785 1441 [zw. April and 5] ex parte imperatoris Grecorum; immo, quando venit, primo a exhibuit unam litteram credencie ! et explicando credenciam suam in congregacione generali nichil dixit de illa materia, quia eciam nichil poterat scire de hujusmodi electione, quando ex Constantinopoli recessit. sed postquam fuerat Basilee per aliquos dies, illam protestacionem 2 exibuit b 5 in latino eloquio, non quidem compositam per eum, qui vix lingwam latinam explicare parum sciebat, sed per aliquem doctum" juristam. ad quam fuit e responsum in con- gregacione f 3 tam per dominum cardinalem Arelatensem quam per procuratorem fiscalem, sicut conveniens erat, et declaratum, quomodo concilium fecerat nominacionem locorum juxta decretum concordatum. et s post hoc supradicti 4 quatuor episcopi ituri 10 Avinionem et in Greciam ex deliberacione tocius concilii pro executione ejusdem elec- tionis recepta benedictione ab archiepiscopo Bituricensi h solemniter missam celebrante in concilio iverunt i Avinionem k. [245] contra 1 hoc eciam, quod dicebat prefatus Jo- hannes Dissipatus Grecos non esse venturos per mare Siculum, manifeste facit, quod, quando audiverunt Grecim in Constantinopoli, galeas parari in Janua, fecerunt magnum gaudium 5, et iterum cum cercius audierunt n eas parari in portu Pisano, ad quos portus venire habebant per mare Siculum, per quod mare Januenses Cathalani° et alii assidue vadunt nec de hoc faciunt difficultatem. [24c] quod eciam dicebat Dissipatus Grecos per Sabaudiam intellexisse patriam ultra montes in Ytalia, manifestum est contrarium, quia dicebatur in decreto 6 „extra Ytaliam Wienna Buda Sabaudia". et ita in hoc non 20 erat standum verbis ipsius Dissipati. [25] Item nec potest valere illud, quod allegatur ex adverso dicendo, quod, cum in dicta cedula 7 caveatur, quod post lapsum 42 dierum concilium posset et teneretur ad aliam electionem procedere, quod ergo eo ipso expiravit electio prima per con- cilium facta de Basilea Avinione et Sabaudia. illa s enim electio non diceretur 25 cassari nisi per actum contrarium, eciamsi concilium disposuisset facere aliam electionem, quemadmodum, si quis facit testamentum et disponit ? de volendo facere aliud, licet illud jam diu facere inciperet, non censetur! primum esse cassatum, donec fecisset aliud. clausula namque ipsius cedule, quod concilium „possit et teneatur procedere ad electio- nem alterius loci", non habet vim annullacionis vel nullitatis electionis primo r facte, so eciamsi tempus preterirets. [25a] itemt prout sunt jura vulgaria, nemo potest sibi imponere u legem, a qua non possit recedere ac de suo actu aliter disponere, quam primo ordinaverit v. esto enim, quod quis jurasset non vendere librum, si postea vendatw teneret vendicio, quia non posset sibi ipsi legem imponere. unde cum dicta cedula nullatenus fuerit convencionalis, sed quoddam avisamentum vel ordinacio concilii, liberum 15 35 a) om. RVL. b) sic. c) R quoniam. d) FM dictum. e) R fuerat. f) VL add. generali. g) R hat hier Alinca. h) R Bituriensi. i) FVL add. In. k) R add. etc. 1) RVL haben hier Alinea. m) om. R. n) R audierint. o) R Catholani. p) RVL disponeret. q) VL censeretur. r) R prins. s) R add. etc. t) FMRV haben hier Alinea. u) R ponere. v) RVL ordinavit. w) RVL venderet. 1 Mit diesem Brief ist das vom 16. November 40 1436 datierte Beglaubigungsschreiben des Grie- chischen Kaisers für Dissipatus gemeint, von dem sich gleichzeitige Abschriften in Paris Archives nationales K 1711 fol. 96b und in Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 5080 fol. 193b finden. Vgl. auch Se- 45 govia lib. 10 cap. 29 (a. a. O. 2, 932). 2 Vgl. art. 24. 3 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 30 (a. a. O. 2, 934 bis 935). Segovia nennt aber statt des Kardinals von Arles und des Fiskalprokurators den Promotor 50 Johannes Spaserii und den Erzbischof von Lyon. Vielleicht liegt oben eine Verwechslung mit der Generalkongregation vom 12. April 1437 vor, in der der Kardinal von Arles auf erneute Propo- sitionen des Dissipatus und seines Kollegen Manuel Tarchaniotes antwortete (vgl. Segovia lib. 11 cap. 4, a. a. O. 2, 955). 4 Vgl. art. 22. 5 Davon spricht auch Segovia lib. 10 cap. 29 (a. a. O. 2, 933 Z. 3-4). 6 Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. art. 19. 8 Das Folgende und der Inhalt der artt. 25a bis 25c steht fast wörtlich auch in den artt. 16k und 16m unserer nr. 354.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 785 1441 [zw. April and 5] ex parte imperatoris Grecorum; immo, quando venit, primo a exhibuit unam litteram credencie ! et explicando credenciam suam in congregacione generali nichil dixit de illa materia, quia eciam nichil poterat scire de hujusmodi electione, quando ex Constantinopoli recessit. sed postquam fuerat Basilee per aliquos dies, illam protestacionem 2 exibuit b 5 in latino eloquio, non quidem compositam per eum, qui vix lingwam latinam explicare parum sciebat, sed per aliquem doctum" juristam. ad quam fuit e responsum in con- gregacione f 3 tam per dominum cardinalem Arelatensem quam per procuratorem fiscalem, sicut conveniens erat, et declaratum, quomodo concilium fecerat nominacionem locorum juxta decretum concordatum. et s post hoc supradicti 4 quatuor episcopi ituri 10 Avinionem et in Greciam ex deliberacione tocius concilii pro executione ejusdem elec- tionis recepta benedictione ab archiepiscopo Bituricensi h solemniter missam celebrante in concilio iverunt i Avinionem k. [245] contra 1 hoc eciam, quod dicebat prefatus Jo- hannes Dissipatus Grecos non esse venturos per mare Siculum, manifeste facit, quod, quando audiverunt Grecim in Constantinopoli, galeas parari in Janua, fecerunt magnum gaudium 5, et iterum cum cercius audierunt n eas parari in portu Pisano, ad quos portus venire habebant per mare Siculum, per quod mare Januenses Cathalani° et alii assidue vadunt nec de hoc faciunt difficultatem. [24c] quod eciam dicebat Dissipatus Grecos per Sabaudiam intellexisse patriam ultra montes in Ytalia, manifestum est contrarium, quia dicebatur in decreto 6 „extra Ytaliam Wienna Buda Sabaudia". et ita in hoc non 20 erat standum verbis ipsius Dissipati. [25] Item nec potest valere illud, quod allegatur ex adverso dicendo, quod, cum in dicta cedula 7 caveatur, quod post lapsum 42 dierum concilium posset et teneretur ad aliam electionem procedere, quod ergo eo ipso expiravit electio prima per con- cilium facta de Basilea Avinione et Sabaudia. illa s enim electio non diceretur 25 cassari nisi per actum contrarium, eciamsi concilium disposuisset facere aliam electionem, quemadmodum, si quis facit testamentum et disponit ? de volendo facere aliud, licet illud jam diu facere inciperet, non censetur! primum esse cassatum, donec fecisset aliud. clausula namque ipsius cedule, quod concilium „possit et teneatur procedere ad electio- nem alterius loci", non habet vim annullacionis vel nullitatis electionis primo r facte, so eciamsi tempus preterirets. [25a] itemt prout sunt jura vulgaria, nemo potest sibi imponere u legem, a qua non possit recedere ac de suo actu aliter disponere, quam primo ordinaverit v. esto enim, quod quis jurasset non vendere librum, si postea vendatw teneret vendicio, quia non posset sibi ipsi legem imponere. unde cum dicta cedula nullatenus fuerit convencionalis, sed quoddam avisamentum vel ordinacio concilii, liberum 15 35 a) om. RVL. b) sic. c) R quoniam. d) FM dictum. e) R fuerat. f) VL add. generali. g) R hat hier Alinca. h) R Bituriensi. i) FVL add. In. k) R add. etc. 1) RVL haben hier Alinea. m) om. R. n) R audierint. o) R Catholani. p) RVL disponeret. q) VL censeretur. r) R prins. s) R add. etc. t) FMRV haben hier Alinea. u) R ponere. v) RVL ordinavit. w) RVL venderet. 1 Mit diesem Brief ist das vom 16. November 40 1436 datierte Beglaubigungsschreiben des Grie- chischen Kaisers für Dissipatus gemeint, von dem sich gleichzeitige Abschriften in Paris Archives nationales K 1711 fol. 96b und in Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 5080 fol. 193b finden. Vgl. auch Se- 45 govia lib. 10 cap. 29 (a. a. O. 2, 932). 2 Vgl. art. 24. 3 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 30 (a. a. O. 2, 934 bis 935). Segovia nennt aber statt des Kardinals von Arles und des Fiskalprokurators den Promotor 50 Johannes Spaserii und den Erzbischof von Lyon. Vielleicht liegt oben eine Verwechslung mit der Generalkongregation vom 12. April 1437 vor, in der der Kardinal von Arles auf erneute Propo- sitionen des Dissipatus und seines Kollegen Manuel Tarchaniotes antwortete (vgl. Segovia lib. 11 cap. 4, a. a. O. 2, 955). 4 Vgl. art. 22. 5 Davon spricht auch Segovia lib. 10 cap. 29 (a. a. O. 2, 933 Z. 3-4). 6 Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. art. 19. 8 Das Folgende und der Inhalt der artt. 25a bis 25c steht fast wörtlich auch in den artt. 16k und 16m unserer nr. 354.
Strana 786
786 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 erat ipsi concilio juxta circumstancias occurrentes vel aliam electionem facere vel in [zto. April1 prima manere. et ex eo, quod aliam non fecit, censetur prima manere, cum concilium und 5) non processerit ad actum contrarium, sed perstiterit in primo. [25'] nec censetur a concilium fuisse negligens, ut sic dicatur devoluta potestas eligendi ad pauciores. non enim imputari potest concilio negligencia circa factum electionis; immo diligenter de- 5 liberavit concilium, quid in hoc esset agendum, et habita matura deliberacione omnibus circumstanciis consideratis conclusit persistere in prima electione, quam fecerat de Basilea Avinione et Sabaudia. et b in hoc revocavit tacite illam ordinacionem et conclusionem suam prius factam de procedendo ad aliam electionem, si aliquam vim habere videretur, sicut revocare poterat, ut supra 1 dictum est, judicavitque magis expedire rei publice et 10 bono ecclesie, ut persisteretc in prima electioned quam ad aliam electionem novam e procederet, attentis circumstanciis rerum. nec in hoc poterat minor pars resistere prefe- rendo judicium suum judicio majorisf partis in duplo. [25 ] item 5 nec in isto casu habet locum devolucio, quia devolucio non fit ad minorem partem nisi in casibus ex- pressis in jure. hoc autem non reperieturh in casu nostro i. [IIb. Deductio? ex hiis, que contigerunt tempore, quo legati olim Eugenii cum paucis sibi faventibus dixerunt faciendam esse electionem de Florencia, Utino etc.] [26] Secundo et principaliter deducitur intentum, videlicet quod concilium non fuit dissolutum ex suo k proprio consensu, ex hiis, que contigerunt tempore, quo legati tunc pape dixerunt se 1 fecisse electionem de Florenciam Utino " etc. [27] Primo ° 3 quia, cum fuerit statutum synodaliter in decreto undecime sessionis incipiente „Quoniam frequens" 4, ut Basileense concilium per neminem, eciamsi papalis fuisset dignitatis, dissolvi aut de loco ad locum mutari posset nisi de expresso consensu duarum parcium cujuslibet deputacionis votis singulorum scrutatis in ipsis deputacionibus ac eciam deinceps facta scrutacione votorum in congregacione generali et duabus parti- 25 bus P ipsius congregacionis concurrentibus, manifestum est, quod numquam in elec- tionem" Florencie aut r Utini, quam procurabant dicti legati, consenserunt due partes cujuslibet deputacionis, immo neque s tercia pars. et in aliqua depu- tacione 5, ubi erant 80 patres, solum unus legit formam illius pretense decretacionis con- clusionis parcialis, deliberavit t super ea et dixit se nomine ipsius deputacionis concludere. so nec habet sanioritas allegari in minori parte, quando numerus in duplo excedit, prout de hoc faciliter " jura possunt allegari v. [28] Item " secundo quia non fuerunt scrutata vota singulorum in gene- rali congregacione, prout requirebatur. unde cum absque predicta forma concilium eciam per papam dissolvi aut transferri non poterat, multo minus ergo per dictos legatos 35 cum suis paucis faventibus, resistente eis multitudine patrum plus quam in quinque aut sex partibus. [28a] nec x obstat id, quod dicitur ex adverso, quod illud decretum un- decime sessionis fuit revocatum in 19. y 6, quando pactum est initum cum Grecis, ubi concilium consensit in translacionem sui post adventum Grecorum infra mensem. mani- festum est enimaa, quod illa decima nona sessio non contradicit undecime 40 15 20 a) FM add. fuisse. b) in R ist zum Folgenden am Rande bemerkt Nota. Abrahum jussus imolare Ysaac, cum jam extenderet gladium, ab angelo retinebatur et retrahebatur. c) om. RVL. d) RVL add. maneret. e) om. RVL. f) FM minoris. g) FMR haben hier Alinea. h) V reperitur. i) R add. etc. k) in R nach consensu; in VI. nach proprio. 1) om. M. m) R Florencio. n) V Utini. o) VL haben kein Alinea. p) om. R. q) FMVL eleccione. r) R ut. s) R nec. t) RVL deliberavitque. u) VL. facilius. v) R add. etc. w) V hat kein 45 Alinea. x) FMR haben hier Alinea. y) RVL add. sessione. z) om. FM. na) RVL autem. 4 Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. artt. 25 und 25“. 5 In der Deputatio pacis. Vgl. Segovia lib. 11 Vgl. S. 780 Z. 16-17. 8 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 cap. 6 (a. a. O. 2, 960 Z. 12 ff.). 6 art. 16°. Vgl. S. 458 Anm. 1. 1 50
786 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 erat ipsi concilio juxta circumstancias occurrentes vel aliam electionem facere vel in [zto. April1 prima manere. et ex eo, quod aliam non fecit, censetur prima manere, cum concilium und 5) non processerit ad actum contrarium, sed perstiterit in primo. [25'] nec censetur a concilium fuisse negligens, ut sic dicatur devoluta potestas eligendi ad pauciores. non enim imputari potest concilio negligencia circa factum electionis; immo diligenter de- 5 liberavit concilium, quid in hoc esset agendum, et habita matura deliberacione omnibus circumstanciis consideratis conclusit persistere in prima electione, quam fecerat de Basilea Avinione et Sabaudia. et b in hoc revocavit tacite illam ordinacionem et conclusionem suam prius factam de procedendo ad aliam electionem, si aliquam vim habere videretur, sicut revocare poterat, ut supra 1 dictum est, judicavitque magis expedire rei publice et 10 bono ecclesie, ut persisteretc in prima electioned quam ad aliam electionem novam e procederet, attentis circumstanciis rerum. nec in hoc poterat minor pars resistere prefe- rendo judicium suum judicio majorisf partis in duplo. [25 ] item 5 nec in isto casu habet locum devolucio, quia devolucio non fit ad minorem partem nisi in casibus ex- pressis in jure. hoc autem non reperieturh in casu nostro i. [IIb. Deductio? ex hiis, que contigerunt tempore, quo legati olim Eugenii cum paucis sibi faventibus dixerunt faciendam esse electionem de Florencia, Utino etc.] [26] Secundo et principaliter deducitur intentum, videlicet quod concilium non fuit dissolutum ex suo k proprio consensu, ex hiis, que contigerunt tempore, quo legati tunc pape dixerunt se 1 fecisse electionem de Florenciam Utino " etc. [27] Primo ° 3 quia, cum fuerit statutum synodaliter in decreto undecime sessionis incipiente „Quoniam frequens" 4, ut Basileense concilium per neminem, eciamsi papalis fuisset dignitatis, dissolvi aut de loco ad locum mutari posset nisi de expresso consensu duarum parcium cujuslibet deputacionis votis singulorum scrutatis in ipsis deputacionibus ac eciam deinceps facta scrutacione votorum in congregacione generali et duabus parti- 25 bus P ipsius congregacionis concurrentibus, manifestum est, quod numquam in elec- tionem" Florencie aut r Utini, quam procurabant dicti legati, consenserunt due partes cujuslibet deputacionis, immo neque s tercia pars. et in aliqua depu- tacione 5, ubi erant 80 patres, solum unus legit formam illius pretense decretacionis con- clusionis parcialis, deliberavit t super ea et dixit se nomine ipsius deputacionis concludere. so nec habet sanioritas allegari in minori parte, quando numerus in duplo excedit, prout de hoc faciliter " jura possunt allegari v. [28] Item " secundo quia non fuerunt scrutata vota singulorum in gene- rali congregacione, prout requirebatur. unde cum absque predicta forma concilium eciam per papam dissolvi aut transferri non poterat, multo minus ergo per dictos legatos 35 cum suis paucis faventibus, resistente eis multitudine patrum plus quam in quinque aut sex partibus. [28a] nec x obstat id, quod dicitur ex adverso, quod illud decretum un- decime sessionis fuit revocatum in 19. y 6, quando pactum est initum cum Grecis, ubi concilium consensit in translacionem sui post adventum Grecorum infra mensem. mani- festum est enimaa, quod illa decima nona sessio non contradicit undecime 40 15 20 a) FM add. fuisse. b) in R ist zum Folgenden am Rande bemerkt Nota. Abrahum jussus imolare Ysaac, cum jam extenderet gladium, ab angelo retinebatur et retrahebatur. c) om. RVL. d) RVL add. maneret. e) om. RVL. f) FM minoris. g) FMR haben hier Alinea. h) V reperitur. i) R add. etc. k) in R nach consensu; in VI. nach proprio. 1) om. M. m) R Florencio. n) V Utini. o) VL haben kein Alinea. p) om. R. q) FMVL eleccione. r) R ut. s) R nec. t) RVL deliberavitque. u) VL. facilius. v) R add. etc. w) V hat kein 45 Alinea. x) FMR haben hier Alinea. y) RVL add. sessione. z) om. FM. na) RVL autem. 4 Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. artt. 25 und 25“. 5 In der Deputatio pacis. Vgl. Segovia lib. 11 Vgl. S. 780 Z. 16-17. 8 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 cap. 6 (a. a. O. 2, 960 Z. 12 ff.). 6 art. 16°. Vgl. S. 458 Anm. 1. 1 50
Strana 787
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 787 144! ſzw. Aprilz und 57 predicte, ut censeatur per eam revocari. nam eciam a neccesse est intelligi, quod ante translacionem concilii in adventu Grecorum oportebat nominare aliquem locum specifice, quia sic erat compactatum, ut per oratores concilii ituros in galeis nominaretur locus Grecis, quem concilium acceptaverat pro celebranda synodo ycomenica b. eciam alias 5 patres nescirent, ad quem ex septem locis aut patriis nominatis per Grecos se deberent transferre. et in c illa electione specifica loci, sine qua non poterat fieri translacio, restabat adhuc et fieri habebat illa scrutacio votorum contenta in predicto decreto „Quoniam [28b] item e si" illud decretum „Quoniam g frequens" poterat revocari frequens" d per aliam conclusionem concilii, ut adversarii dicunt, quod fuerat per omnes concorditer 10 conclusum et in h sessione publica sollemniter decretatum, licet eciam in eo poneretur, quod concilium non posset alio i modo dissolvi vel transferri quam illo, qui ibidem deter- minatus fuit, quanto magis predicta simplex conclusio facta contradicentibus presiden- tibus apostolicis, in qua fundant totum factum suum predicti adversarii, potuit per aliam conclusionem revocari k. [29] Item 1 tercio attendendum est, quod in illa conclusione parciali1, quam dixerunt decretum, non reperitur, quod fecerunt aliquam electionemm de dictis locis Florencia Utino etc. dicunt enim sic: „cum autem tempus ista exe- quendi n in foribus instet, cupiens hec sancta synodus suis penitus pollicitacionibus satisfacere et tam pium negocium, quo hoc tempore salubrius excogitari nequit, totis 20 viribus ad optatum finem perducere, ad hanc in suis deputacionibus et deinde in generali congregacione conclusionem devenit, ut videlicet civitas Florentina° aut Utinum in patria Fori Julii ponenda in manu concilii seu quicunque alius locus tutus ? in decreto com- prehensus summo pontifici et Grecis acommodus pro ycumenico concilio eligatur, ille videlicet de predictis, qui cicius paraverit et expedierit galeas peccunias et alia neces- [29"] ex q ista r clausula manifeste patet, 25 saria, datis eciam securitatibus necessariis." quod per illam parcialem conclusionem nullus locus censetur electus, sed dicit, quod eligatur in futurum, et sic non potest dici, quod concilium umquam elegerit Florenciam aut Utinum etc.s, utt sic censeatur obligatum ad se transferendum in talem locum tempore accessus Grecorum. et si tunc, quando dixerunt se facere dictam parcialem so conclusionem, numquam aliquis dictorum locorum fuit per eos electus, manifestum" est, quod eciam nec postea fuit electus, quia nullam aliam electionem dicti legati cum paucis faventibus suis dicunt se fecisse neque existentes Basilee neque Bononie neque alio quo- cunque loco v mundiw. [30] Item x 2 quarto y posito, quod ad dictos legatos cum suis adherentibus devoluta 35 esset potestas eligendi locum, ut dicunt, in negligencia concilii (quod tamen nullam com- parenciam 2 habet, ut ostensum est), illi adhuc non potuerunt se nominare sanctam synodum nec oratores sui mittendi ad Constantinopolim 3 dicendi erant ora- tores concilii. contractus autem, de quo fit mencio in 19. sessione, erat inter concilium et Grecos, non autem inter Grecos et legatos pape cum suis paucis adherentibus. sym- 40 bulum namque Niceni concilii 4 non dicitur esse aa illabb doctrina, quam decem et septem episcopi 5 dissencientes a multitudine patrumcc asseruerunt esse veram, sed pocius illa 15 45 a) RVL et. b) FMycumenico. c) L in illam electionem. d) R add. etc. e) RL haben hier Alinea. f) om. L. g) R om. Quoniam frequens. h) om. V. i) R aliter statt alio modo. k) R add. etc. 1) V hat kein Alinea. m) R conclusionem. n) R exequendum. o) R Florencia. p) FMR totus. q) FMRYL haben hier Alinea. r) Rilla. s) om. R. t) R nisi ut. u) R om. manifestum — electus. v) Radd. etc. w) R add. etc. x) om. VL. y) V hat hier Alinea. z) R aparenciam; V apparenciam. aa) L add. in. bb) M ulla. ec) L om. patrum bis multitudine. Vgl. S. 231 Anm. 2. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 50 art. 167. Die Gesandten waren Bf. Petrus von Digne, Bf. Antonius von Oporto und Nikolaus von Cusa. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 15 (a. a. O. 2, 981). 4 Vgl. S. 206 Anm. 8. 5 Vgl. S. 207 Z. 25ff.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 787 144! ſzw. Aprilz und 57 predicte, ut censeatur per eam revocari. nam eciam a neccesse est intelligi, quod ante translacionem concilii in adventu Grecorum oportebat nominare aliquem locum specifice, quia sic erat compactatum, ut per oratores concilii ituros in galeis nominaretur locus Grecis, quem concilium acceptaverat pro celebranda synodo ycomenica b. eciam alias 5 patres nescirent, ad quem ex septem locis aut patriis nominatis per Grecos se deberent transferre. et in c illa electione specifica loci, sine qua non poterat fieri translacio, restabat adhuc et fieri habebat illa scrutacio votorum contenta in predicto decreto „Quoniam [28b] item e si" illud decretum „Quoniam g frequens" poterat revocari frequens" d per aliam conclusionem concilii, ut adversarii dicunt, quod fuerat per omnes concorditer 10 conclusum et in h sessione publica sollemniter decretatum, licet eciam in eo poneretur, quod concilium non posset alio i modo dissolvi vel transferri quam illo, qui ibidem deter- minatus fuit, quanto magis predicta simplex conclusio facta contradicentibus presiden- tibus apostolicis, in qua fundant totum factum suum predicti adversarii, potuit per aliam conclusionem revocari k. [29] Item 1 tercio attendendum est, quod in illa conclusione parciali1, quam dixerunt decretum, non reperitur, quod fecerunt aliquam electionemm de dictis locis Florencia Utino etc. dicunt enim sic: „cum autem tempus ista exe- quendi n in foribus instet, cupiens hec sancta synodus suis penitus pollicitacionibus satisfacere et tam pium negocium, quo hoc tempore salubrius excogitari nequit, totis 20 viribus ad optatum finem perducere, ad hanc in suis deputacionibus et deinde in generali congregacione conclusionem devenit, ut videlicet civitas Florentina° aut Utinum in patria Fori Julii ponenda in manu concilii seu quicunque alius locus tutus ? in decreto com- prehensus summo pontifici et Grecis acommodus pro ycumenico concilio eligatur, ille videlicet de predictis, qui cicius paraverit et expedierit galeas peccunias et alia neces- [29"] ex q ista r clausula manifeste patet, 25 saria, datis eciam securitatibus necessariis." quod per illam parcialem conclusionem nullus locus censetur electus, sed dicit, quod eligatur in futurum, et sic non potest dici, quod concilium umquam elegerit Florenciam aut Utinum etc.s, utt sic censeatur obligatum ad se transferendum in talem locum tempore accessus Grecorum. et si tunc, quando dixerunt se facere dictam parcialem so conclusionem, numquam aliquis dictorum locorum fuit per eos electus, manifestum" est, quod eciam nec postea fuit electus, quia nullam aliam electionem dicti legati cum paucis faventibus suis dicunt se fecisse neque existentes Basilee neque Bononie neque alio quo- cunque loco v mundiw. [30] Item x 2 quarto y posito, quod ad dictos legatos cum suis adherentibus devoluta 35 esset potestas eligendi locum, ut dicunt, in negligencia concilii (quod tamen nullam com- parenciam 2 habet, ut ostensum est), illi adhuc non potuerunt se nominare sanctam synodum nec oratores sui mittendi ad Constantinopolim 3 dicendi erant ora- tores concilii. contractus autem, de quo fit mencio in 19. sessione, erat inter concilium et Grecos, non autem inter Grecos et legatos pape cum suis paucis adherentibus. sym- 40 bulum namque Niceni concilii 4 non dicitur esse aa illabb doctrina, quam decem et septem episcopi 5 dissencientes a multitudine patrumcc asseruerunt esse veram, sed pocius illa 15 45 a) RVL et. b) FMycumenico. c) L in illam electionem. d) R add. etc. e) RL haben hier Alinea. f) om. L. g) R om. Quoniam frequens. h) om. V. i) R aliter statt alio modo. k) R add. etc. 1) V hat kein Alinea. m) R conclusionem. n) R exequendum. o) R Florencia. p) FMR totus. q) FMRYL haben hier Alinea. r) Rilla. s) om. R. t) R nisi ut. u) R om. manifestum — electus. v) Radd. etc. w) R add. etc. x) om. VL. y) V hat hier Alinea. z) R aparenciam; V apparenciam. aa) L add. in. bb) M ulla. ec) L om. patrum bis multitudine. Vgl. S. 231 Anm. 2. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 50 art. 167. Die Gesandten waren Bf. Petrus von Digne, Bf. Antonius von Oporto und Nikolaus von Cusa. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 15 (a. a. O. 2, 981). 4 Vgl. S. 206 Anm. 8. 5 Vgl. S. 207 Z. 25ff.
Strana 788
788 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 diffinicio, que facta est a majori multitudine patrum, similiter contigit de articulis ſzw. April1 declaratis in primo Ephesino concilio 1, quorum contrarios 2 fecit Nestorius a cum suis ud 5) paucis adherentibus, et ita de diffinicionibus aliorum generalium conciliorum, a quibus per nonnullos facta est dissensio. unde si hec janua apperiretur, quod b in generalibus conciliis pauci dissencientes a multitudine patrum possent“ appellare se synodum gene- 5 ralem, numquam quasi d in futurum in ecclesia dei posset aliquid esse certum firmum et stabile in hiis, que pertinent ad fidem et mores, facileque e possent quam plurima scandala contingere, utpotef quod pauci contradicente majori parte concilii eciam in duplo et amplius legerent cedulam 5 unam de deposicione summi pontificis, privacione vel translacione imperii, similiter et regum vel principum aut prelatorum vel ordinum h, 10 et ita de infinitis aliis periculosis actionibus. et quod maxime animadvertendum est: nusquam i legitur ab inicio celebracionis generalium conciliorum, quod pauci dissencientes a tota multitudine patrum ausi fuerint se nominare sanctam synodum generalem aut quod eorum conclusio parcialis fuerit acceptata k tamquam synodalis sentencia. contra hec1 namque jamm ab antiquo fuit facta declaracio in Niceno concilio 3. ubi sic diffi- 15 nitum est: „sane si communi n sensu racionabiliter probato secundum ecclesiasticam re- gulam duo vel tres animositate ducti per contencionem contradicant, obtineat plurimorum sentencia sacerdotum °.“ item ? in Toletano q4: „cum vero in qualibet sancta synodo quid agitur aut pacifice inter pontifices quippiam diffinitur, si pauciores per nescienciam r vel contencionem forte dissenciant, aut commoniti plurimorum cedant sentenciis aut cum 20 dedecore confusionis abscedants aut excommunicacienis annue t sentenciam" luant.“ unde cum dicti legati cum suis paucis v adherentibus non w possent se nominare concilium, resistente eis majori multitudine patrum in duplo, manifestum est, quod ipsi non potue- runt facere aliam electionem, sicut pretendunt. cedula 5 enim dicebat, quod concilium posset et teneretur, non autem quod legati pape, qui in eam non consenserunt 6, cum 25 suis paucis adherentibus. immo cum ipsi dicte cedule repugnaverint, iniquum censetur, ut ex ea juvare se velint x. [31] Itaque y omnibus volentibus animadvertere liquide patet, quod concilium Ba- siliense nunquam fuit dissolutum de proprio consensu, attentis hiis, que contigerunt tem- pore, quo dicti legati cum paucis faventibus conati sunt procedere ad illam, quam z so pretendunt, electionem de Florencia Utino etc. [IIc. Deductio? ex hiis, que postea subsecuta sunt et facta fuerunt per concilium, eciam ipsis legatis pape cum suis faventibus consencientibus.] [32] Tercio ordine probatur intentum principale ex hiis, que postea subsecuta sunt et facta fuerunt per concilium, eciam in id aa expresse consencientibus dictis legatis pape s5 cum adherentibus bb suis. a) FM Nostorius. b) R et. c) V possint; L possunt. d) R om. quasi in futurum. e) R et facile. f) FM ut- pute. g) VL stellen um unam cedulam. h) hier wird extinctione zu ergänzen sein; vgl. nr. 354 art. 16q. i) V nunquam. k) FM attemptata. 1) V hoc. m) om. R. n) R consensu racionabili statt communi sensu racionabiliter. o) R add, etc. p) R hat hier Alinea. q) F Coletano; R Tholotano; L Tolentano concilio. 40 r) VL resistenciam. s) M accedant; R ascendant. t) R anime. u) om. R. v) VL stellen um adherentibus paucis. w) om. R. x) FM volint; R add. etc. y) FMVL haben kein Alinca; VL beginnen cum itaque. z) om. M. aa) VL hiis. bb) R stelll um suis adherentibus; add. etc. 1 Das dritte ökumenische Konzil zu Ephesus im Jahre 431. Vgl. Hefele 2,178-245, auch Streber im Kirchenlexikon 4, 670-674, besonders aber Loofs in der Realencyklopädie 13, 745-747. 2 Die sogen. Gegenanathematismen. Vgl. Hefele 2, 173-175 und die in Anm. 1 genannte Literatur. s Vgl. den Schluß des 6. Kanons des Konzils von Nicäa bei Mansi 2, 895 und bei Hefele 1, 389. 4 Vgl. den 11. Kanon des im Dezember 653 ge- haltenen achten Konzils von Toledo (gedr. Mansi 45 10, 1220 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 826) und Hefele 3, 99. 5 Vgl. art. 19. 6 Vgl. die sogenannte „Cedula inassensus lega- torum" bei Segovia lib. 10 cap. 31 (a. a. O. 2, 937). 50 Vgl. S. 780 Z. 18-19.
788 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 diffinicio, que facta est a majori multitudine patrum, similiter contigit de articulis ſzw. April1 declaratis in primo Ephesino concilio 1, quorum contrarios 2 fecit Nestorius a cum suis ud 5) paucis adherentibus, et ita de diffinicionibus aliorum generalium conciliorum, a quibus per nonnullos facta est dissensio. unde si hec janua apperiretur, quod b in generalibus conciliis pauci dissencientes a multitudine patrum possent“ appellare se synodum gene- 5 ralem, numquam quasi d in futurum in ecclesia dei posset aliquid esse certum firmum et stabile in hiis, que pertinent ad fidem et mores, facileque e possent quam plurima scandala contingere, utpotef quod pauci contradicente majori parte concilii eciam in duplo et amplius legerent cedulam 5 unam de deposicione summi pontificis, privacione vel translacione imperii, similiter et regum vel principum aut prelatorum vel ordinum h, 10 et ita de infinitis aliis periculosis actionibus. et quod maxime animadvertendum est: nusquam i legitur ab inicio celebracionis generalium conciliorum, quod pauci dissencientes a tota multitudine patrum ausi fuerint se nominare sanctam synodum generalem aut quod eorum conclusio parcialis fuerit acceptata k tamquam synodalis sentencia. contra hec1 namque jamm ab antiquo fuit facta declaracio in Niceno concilio 3. ubi sic diffi- 15 nitum est: „sane si communi n sensu racionabiliter probato secundum ecclesiasticam re- gulam duo vel tres animositate ducti per contencionem contradicant, obtineat plurimorum sentencia sacerdotum °.“ item ? in Toletano q4: „cum vero in qualibet sancta synodo quid agitur aut pacifice inter pontifices quippiam diffinitur, si pauciores per nescienciam r vel contencionem forte dissenciant, aut commoniti plurimorum cedant sentenciis aut cum 20 dedecore confusionis abscedants aut excommunicacienis annue t sentenciam" luant.“ unde cum dicti legati cum suis paucis v adherentibus non w possent se nominare concilium, resistente eis majori multitudine patrum in duplo, manifestum est, quod ipsi non potue- runt facere aliam electionem, sicut pretendunt. cedula 5 enim dicebat, quod concilium posset et teneretur, non autem quod legati pape, qui in eam non consenserunt 6, cum 25 suis paucis adherentibus. immo cum ipsi dicte cedule repugnaverint, iniquum censetur, ut ex ea juvare se velint x. [31] Itaque y omnibus volentibus animadvertere liquide patet, quod concilium Ba- siliense nunquam fuit dissolutum de proprio consensu, attentis hiis, que contigerunt tem- pore, quo dicti legati cum paucis faventibus conati sunt procedere ad illam, quam z so pretendunt, electionem de Florencia Utino etc. [IIc. Deductio? ex hiis, que postea subsecuta sunt et facta fuerunt per concilium, eciam ipsis legatis pape cum suis faventibus consencientibus.] [32] Tercio ordine probatur intentum principale ex hiis, que postea subsecuta sunt et facta fuerunt per concilium, eciam in id aa expresse consencientibus dictis legatis pape s5 cum adherentibus bb suis. a) FM Nostorius. b) R et. c) V possint; L possunt. d) R om. quasi in futurum. e) R et facile. f) FM ut- pute. g) VL stellen um unam cedulam. h) hier wird extinctione zu ergänzen sein; vgl. nr. 354 art. 16q. i) V nunquam. k) FM attemptata. 1) V hoc. m) om. R. n) R consensu racionabili statt communi sensu racionabiliter. o) R add, etc. p) R hat hier Alinea. q) F Coletano; R Tholotano; L Tolentano concilio. 40 r) VL resistenciam. s) M accedant; R ascendant. t) R anime. u) om. R. v) VL stellen um adherentibus paucis. w) om. R. x) FM volint; R add. etc. y) FMVL haben kein Alinca; VL beginnen cum itaque. z) om. M. aa) VL hiis. bb) R stelll um suis adherentibus; add. etc. 1 Das dritte ökumenische Konzil zu Ephesus im Jahre 431. Vgl. Hefele 2,178-245, auch Streber im Kirchenlexikon 4, 670-674, besonders aber Loofs in der Realencyklopädie 13, 745-747. 2 Die sogen. Gegenanathematismen. Vgl. Hefele 2, 173-175 und die in Anm. 1 genannte Literatur. s Vgl. den Schluß des 6. Kanons des Konzils von Nicäa bei Mansi 2, 895 und bei Hefele 1, 389. 4 Vgl. den 11. Kanon des im Dezember 653 ge- haltenen achten Konzils von Toledo (gedr. Mansi 45 10, 1220 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 826) und Hefele 3, 99. 5 Vgl. art. 19. 6 Vgl. die sogenannte „Cedula inassensus lega- torum" bei Segovia lib. 10 cap. 31 (a. a. O. 2, 937). 50 Vgl. S. 780 Z. 18-19.
Strana 789
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 789 [33] Primo a quiab, cum sacrum concilium vellet plumbare 1 suum synodale de- 1441 ſzw. cretum 2 de electione Basilee Avinionis c et Sabaudie nec clavigeri per concilium de- April 1 putati ad hoc possent habere bullam, quia erat in manibus legati tunc pape, qui cum und 5] aliis collegis et sibi adherentibus instabant, quod sua conclusio sola bullaretur tamquam 5 decretum aut simul cum alio, nichilominus ipsi consenserunt expresse, quod tres domini, videlicet cardinalis sancti Petri primus legatorum apostolicorum, archiepiscopus Panor- mitanus ambasiator regis Arragonum d et e episcopus Burgensis ambasiator regis Castelle haberent plenam potestatem super bullacione litterarum, de quibus agebatur, et earum destinacione. qui quidem bullaverunt 3 dumtaxat synodale decretum de elec- 10 tione trium locorum et parcialem conclusionem presidencium et sibi favencium rejecerunt, prout ipsimet in generali congregacione decima septima die junii confessi sunt, synodalia- que decreta facta a duplo majori parte super prefata electione et imposicione decime ac alias litteras dirigendas super hiis in Avinionem et f Constantinopolim per ipsos bullatas miserunt prefati tres domini per dominos Rudolphum s de h Rudesshen i, cantorem k 15 Wormaciensem, et archidiaconum Metensem 4. [33a] ex 1 quo manifeste apparetm quod ipsi presidentes et sui faventes per actum contrarium destiterunt a prima parciali conclusione sua. bulla namque est testimonium synodalis consensus. et cum impossibile sit uno et eodem tempore in duo n contraria consentire concilium, eo ipso, quod omnium communio consensu apposita est vera bulla concilii predicto synodali decreto, mani- 20 festum est testimonium, quod in eo solo consensit sancta synodus, non autem in illo, quod ipsi contrariebatur. itaque judicandum est dumtaxat p fuisse synodale decretum, illud videlicet, in quo omnes consenserunt apponi verum testimonium synodalis consensus, hoc est sigillum seu bulla " sacri concilii r. [33] evidentissimums est† namque u, quod inter predictum synodale decretum et illam parcialem conclusionem legatorum pape erant 25 multe contrarietates. in illo enim solum nominantur loca Basilea Avinio et Sabaudia, in ista autem Florencia v Utinum étc. item" ibi disponitur electio x facta de presenti, in hac autem dicitur, quod eligatur in futurum. item y in illo datur facultas oratoribus con- cilii, quod nominent Grecis portum dictis tribus locis propinquiorem et apciorem, in ista autem nominatur portus Venecia Ravena aut z Ariminum, quem ex hiis Greci mallent so eligereaa. itembb in illo decima jam ce imposita per concilium et conclusa decretatur et statuitur, quod exigatur et persolvatur; in ista autem dicitur, quod decima neque decre- taretur neque exigeretur dd 5. [33 ] suntee eciam alie multe contrarietates et contra- dictiones, de quibus dicere supersedetur ad presens. sufficit autem intelligere, quod, ex quo dicti legati cum suis adherentibus consenserunt expresse illud esse validum, quod 35 fieret per prefatosff tres dominos, et per consequens consenserunt dictam electionem locorum Basilee Avinionis5s et Sabaudie confirmarihh et consignari vera i bulla sacri concilii tamquam synodale decretum et suam parcialem conclusionem a bullacionekk reici nec umquam in hoc contradixerunt, eo ipso censentur destitisse a sua parciali conclusione. 11437) Juni 17 40 45 a) VL haben kein Alinea. b) om. L; R add. ut premissum est. c) R Avinionensis. d) RArraganum. e) om. VL. f) RVL add. in. g) L Rodulphum. h) om. R. i) R Rudesheym; V Rodersheim; L Redersheim. k) sic; zu em. canonicum? 1) FMRY haben hier Alinea. m) RL patet. n) R add. decreta. o) om. R. p) VL add. illud. q) L bullam. r) R add. etc. s) FMRL huben hier Alinea. t) RYL stellen um namque est. u) M nunque. V) M Florentina, W) Rhal hier Alinea. X) Rom. electio facta. y) R hat hier Alinea. z) R et. aa) R add. etc. bb) R hat hier Alinea, ec) om R. dd) em.; FMRV eligeretur; R add. etc. ee) R hat hier Alinea. if) FM prevatos. gg) F Avinionensis. hh) FM confirmare. ii) om. M. kk) V bullatore. 1 Vgl. über diese Angelegenheit Segovia lib. 11 cар. 11 und 12 (a.. a. O. 2, 972-975). Vgl. S. 697 Anm. 1. Am 15. Mai 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 50 (a. a. O. 2, 974). Vgl. nr. 354 art. 16q am Schluß. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Diese Behauptung ist in der obigen Form un- zutreffend. Das Dekret der Minorität sagt: item ne clerus gravaretur incassum, decima nec decre- taretur nec exigeretur, usque quo Greci ad unum de predictis applicuerint portum. 100
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 789 [33] Primo a quiab, cum sacrum concilium vellet plumbare 1 suum synodale de- 1441 ſzw. cretum 2 de electione Basilee Avinionis c et Sabaudie nec clavigeri per concilium de- April 1 putati ad hoc possent habere bullam, quia erat in manibus legati tunc pape, qui cum und 5] aliis collegis et sibi adherentibus instabant, quod sua conclusio sola bullaretur tamquam 5 decretum aut simul cum alio, nichilominus ipsi consenserunt expresse, quod tres domini, videlicet cardinalis sancti Petri primus legatorum apostolicorum, archiepiscopus Panor- mitanus ambasiator regis Arragonum d et e episcopus Burgensis ambasiator regis Castelle haberent plenam potestatem super bullacione litterarum, de quibus agebatur, et earum destinacione. qui quidem bullaverunt 3 dumtaxat synodale decretum de elec- 10 tione trium locorum et parcialem conclusionem presidencium et sibi favencium rejecerunt, prout ipsimet in generali congregacione decima septima die junii confessi sunt, synodalia- que decreta facta a duplo majori parte super prefata electione et imposicione decime ac alias litteras dirigendas super hiis in Avinionem et f Constantinopolim per ipsos bullatas miserunt prefati tres domini per dominos Rudolphum s de h Rudesshen i, cantorem k 15 Wormaciensem, et archidiaconum Metensem 4. [33a] ex 1 quo manifeste apparetm quod ipsi presidentes et sui faventes per actum contrarium destiterunt a prima parciali conclusione sua. bulla namque est testimonium synodalis consensus. et cum impossibile sit uno et eodem tempore in duo n contraria consentire concilium, eo ipso, quod omnium communio consensu apposita est vera bulla concilii predicto synodali decreto, mani- 20 festum est testimonium, quod in eo solo consensit sancta synodus, non autem in illo, quod ipsi contrariebatur. itaque judicandum est dumtaxat p fuisse synodale decretum, illud videlicet, in quo omnes consenserunt apponi verum testimonium synodalis consensus, hoc est sigillum seu bulla " sacri concilii r. [33] evidentissimums est† namque u, quod inter predictum synodale decretum et illam parcialem conclusionem legatorum pape erant 25 multe contrarietates. in illo enim solum nominantur loca Basilea Avinio et Sabaudia, in ista autem Florencia v Utinum étc. item" ibi disponitur electio x facta de presenti, in hac autem dicitur, quod eligatur in futurum. item y in illo datur facultas oratoribus con- cilii, quod nominent Grecis portum dictis tribus locis propinquiorem et apciorem, in ista autem nominatur portus Venecia Ravena aut z Ariminum, quem ex hiis Greci mallent so eligereaa. itembb in illo decima jam ce imposita per concilium et conclusa decretatur et statuitur, quod exigatur et persolvatur; in ista autem dicitur, quod decima neque decre- taretur neque exigeretur dd 5. [33 ] suntee eciam alie multe contrarietates et contra- dictiones, de quibus dicere supersedetur ad presens. sufficit autem intelligere, quod, ex quo dicti legati cum suis adherentibus consenserunt expresse illud esse validum, quod 35 fieret per prefatosff tres dominos, et per consequens consenserunt dictam electionem locorum Basilee Avinionis5s et Sabaudie confirmarihh et consignari vera i bulla sacri concilii tamquam synodale decretum et suam parcialem conclusionem a bullacionekk reici nec umquam in hoc contradixerunt, eo ipso censentur destitisse a sua parciali conclusione. 11437) Juni 17 40 45 a) VL haben kein Alinea. b) om. L; R add. ut premissum est. c) R Avinionensis. d) RArraganum. e) om. VL. f) RVL add. in. g) L Rodulphum. h) om. R. i) R Rudesheym; V Rodersheim; L Redersheim. k) sic; zu em. canonicum? 1) FMRY haben hier Alinea. m) RL patet. n) R add. decreta. o) om. R. p) VL add. illud. q) L bullam. r) R add. etc. s) FMRL huben hier Alinea. t) RYL stellen um namque est. u) M nunque. V) M Florentina, W) Rhal hier Alinea. X) Rom. electio facta. y) R hat hier Alinea. z) R et. aa) R add. etc. bb) R hat hier Alinea, ec) om R. dd) em.; FMRV eligeretur; R add. etc. ee) R hat hier Alinea. if) FM prevatos. gg) F Avinionensis. hh) FM confirmare. ii) om. M. kk) V bullatore. 1 Vgl. über diese Angelegenheit Segovia lib. 11 cар. 11 und 12 (a.. a. O. 2, 972-975). Vgl. S. 697 Anm. 1. Am 15. Mai 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 50 (a. a. O. 2, 974). Vgl. nr. 354 art. 16q am Schluß. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Diese Behauptung ist in der obigen Form un- zutreffend. Das Dekret der Minorität sagt: item ne clerus gravaretur incassum, decima nec decre- taretur nec exigeretur, usque quo Greci ad unum de predictis applicuerint portum. 100
Strana 790
790 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441 1441 unde manifeste et evidenter convincuntur confiteri, quod sua parcialis conclusio numquam ſzw. April1 fuit synodale decretum, quoniam, ut premissum est 1, due ordinaciones sibi invicem und 5/ contradicentes non possunt simul fieri ab uno et eodem concilio uno et eodem tempore. blasphemum " enim et erroneum est, quod spiritus sanctus, qui loquitur per ora patrum in generali concilio, loquatur diversas sentencias contrarias super eadem re uno et eodem 5 tempore. quinimmo dato hoc per possibile aut impossibile, quod deus, qui mentiri non potest 2, non dictaret sentencias synodales, intelligendo totum esse humanum, quitquid agitur in concilio, evidentissimum est, quod uno et eodem tempore concilium non posset duas contrarias sentencias ' proferre, itaquec si quis vigor fuisset primo in sua parciali conclusione, hic intelligitur evacuatus fuisse per ipsorum expressum consensum, quod 10 electio factad a multitudine patrum bullaretur tamquam verum synodale decretum et quod sua parcialis conclusio reiceretur e. [34] Item hoc patet ex eadem racione per alium consensum suum, videlicet quia consenserunt, quod dictum decretum synodale perf oratores sub nomine con- cilii mitteretur ad Avinionem et traderetur execucioni. fuit enim commissum 3 15 nunciis concilii, quos prefati domini nomine concilii miserunt in Avinionem, ut deberent dicere civibus Avinionensibus, quod, licet occasione ordinacionis concilii facte eo tempore, quo dicti quatuor oratores 4 missi fuerunt ad eos pro recipiendo dictam summam, non modica contencio fuits orta in concilio, tamen post multas et varias agitaciones sacrum concilium deliberavit destinare bullas per eos postulatas, quas eisdem presentarent, et 20 quod receptis i peccuniis sollicitarent oratores concilii, qui erant in Avinione, darentque i omnem operam possibilem cum capitaneo, ut confestim ab Avinione recederent et facerent viagium in Greciam juxta alias per sacrum concilium deliberata, cum itaque dicti legati cum suis paucis adherentibus in hujusmodi destinacionem k decretorum synodalium ad Avinionem expresse consenserint1 nec umquam contradixerintm, manifestum est, quod 25 per hujusmodi consensum evacuata" fuit° illa sua conclusio parcialis, que dicebat de contraria execucione in missione galearum ex Florencia vel p Utino " sub nomine con- cilii etc.r [34"] exs hiis autem manifesta est responsio ad illam excusacionem 5, quam adversarii concilii auditi sunt allegare, videlicet quod, licet predicti legati cum suis paucis adherentibus' consenserunt u in dictos commissarios, quod haberent plenam po-3o testatem super bullacione dictarum litterarum et earum destinacione, in eadem tamen commissione synodali subjungitur hec clausula: „ita quod per hoc, quod ipsi v facient, nullum prejudicium alicui generetur" 6. ex hoc ergo dicunt, quod per dictam bullacionem et destinacionem nullum prejudicium eis factum extitit quantum ad suam parcialem con- clusionem w. [345] responsio * est in aperto, si namque ad rei veritatem attenderent, 35 fortassis 7 non multum deviarent a vero in hoc, quod dicunt per hoc non eis esse factum prejudicium, quia, cum fit id, quod justum est fieri, nullus debet pretendere in eo sibi prejudicium generari. justicia enim et equitas nulli sunt prejudicialia. justum autem et equum fuit bullam, que est in testimonium synodalis consensus, apponi illi ordinacioni, a) M blaphemum ; R blasphema ; I blasphemia. b) RVL stellen um proferre sentencias. c) R add. quod. d) om. R. 40 e) R add. etc. f) VL om. per oratores. g) VL fuerit. h) RVL acceptis. i) L om. darentque — Avinione. k) em.; FMRVL destinacione. 1) FMR consenserunt; L conservit. m) R contradixerunt. n) F evacuta. o) R est. p) VL et. q) L add. etc. r) om. R. s) FMRL haben hier Alinea. t) om. FMR. u) VL consen- serint. v) om. EM. w)R add. etc. x) FMR haben hier Alinea. y) M fortase ; R add. in hoc. Vgl. S. 789 Z. 18. 2 Vgl. Titus 1, 2 und Hebr. 6, 18. 3 Vgl. die Instruktion für die Konzilsgesandten, den Archidiakon Wilhelm Huyn von Metz und den Auditor Rudolf von Rüdesheim, vom 14. Mai 1437 bei Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 975 bis 976). 1 4 Vgr. art. 22. 5 Mit dem Folgenden und zu den artt. 34b und 34c sind die artt. 16r und 16s von nr. 354 zu vergleichen. 6 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 974). 45
790 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441 1441 unde manifeste et evidenter convincuntur confiteri, quod sua parcialis conclusio numquam ſzw. April1 fuit synodale decretum, quoniam, ut premissum est 1, due ordinaciones sibi invicem und 5/ contradicentes non possunt simul fieri ab uno et eodem concilio uno et eodem tempore. blasphemum " enim et erroneum est, quod spiritus sanctus, qui loquitur per ora patrum in generali concilio, loquatur diversas sentencias contrarias super eadem re uno et eodem 5 tempore. quinimmo dato hoc per possibile aut impossibile, quod deus, qui mentiri non potest 2, non dictaret sentencias synodales, intelligendo totum esse humanum, quitquid agitur in concilio, evidentissimum est, quod uno et eodem tempore concilium non posset duas contrarias sentencias ' proferre, itaquec si quis vigor fuisset primo in sua parciali conclusione, hic intelligitur evacuatus fuisse per ipsorum expressum consensum, quod 10 electio factad a multitudine patrum bullaretur tamquam verum synodale decretum et quod sua parcialis conclusio reiceretur e. [34] Item hoc patet ex eadem racione per alium consensum suum, videlicet quia consenserunt, quod dictum decretum synodale perf oratores sub nomine con- cilii mitteretur ad Avinionem et traderetur execucioni. fuit enim commissum 3 15 nunciis concilii, quos prefati domini nomine concilii miserunt in Avinionem, ut deberent dicere civibus Avinionensibus, quod, licet occasione ordinacionis concilii facte eo tempore, quo dicti quatuor oratores 4 missi fuerunt ad eos pro recipiendo dictam summam, non modica contencio fuits orta in concilio, tamen post multas et varias agitaciones sacrum concilium deliberavit destinare bullas per eos postulatas, quas eisdem presentarent, et 20 quod receptis i peccuniis sollicitarent oratores concilii, qui erant in Avinione, darentque i omnem operam possibilem cum capitaneo, ut confestim ab Avinione recederent et facerent viagium in Greciam juxta alias per sacrum concilium deliberata, cum itaque dicti legati cum suis paucis adherentibus in hujusmodi destinacionem k decretorum synodalium ad Avinionem expresse consenserint1 nec umquam contradixerintm, manifestum est, quod 25 per hujusmodi consensum evacuata" fuit° illa sua conclusio parcialis, que dicebat de contraria execucione in missione galearum ex Florencia vel p Utino " sub nomine con- cilii etc.r [34"] exs hiis autem manifesta est responsio ad illam excusacionem 5, quam adversarii concilii auditi sunt allegare, videlicet quod, licet predicti legati cum suis paucis adherentibus' consenserunt u in dictos commissarios, quod haberent plenam po-3o testatem super bullacione dictarum litterarum et earum destinacione, in eadem tamen commissione synodali subjungitur hec clausula: „ita quod per hoc, quod ipsi v facient, nullum prejudicium alicui generetur" 6. ex hoc ergo dicunt, quod per dictam bullacionem et destinacionem nullum prejudicium eis factum extitit quantum ad suam parcialem con- clusionem w. [345] responsio * est in aperto, si namque ad rei veritatem attenderent, 35 fortassis 7 non multum deviarent a vero in hoc, quod dicunt per hoc non eis esse factum prejudicium, quia, cum fit id, quod justum est fieri, nullus debet pretendere in eo sibi prejudicium generari. justicia enim et equitas nulli sunt prejudicialia. justum autem et equum fuit bullam, que est in testimonium synodalis consensus, apponi illi ordinacioni, a) M blaphemum ; R blasphema ; I blasphemia. b) RVL stellen um proferre sentencias. c) R add. quod. d) om. R. 40 e) R add. etc. f) VL om. per oratores. g) VL fuerit. h) RVL acceptis. i) L om. darentque — Avinione. k) em.; FMRVL destinacione. 1) FMR consenserunt; L conservit. m) R contradixerunt. n) F evacuta. o) R est. p) VL et. q) L add. etc. r) om. R. s) FMRL haben hier Alinea. t) om. FMR. u) VL consen- serint. v) om. EM. w)R add. etc. x) FMR haben hier Alinea. y) M fortase ; R add. in hoc. Vgl. S. 789 Z. 18. 2 Vgl. Titus 1, 2 und Hebr. 6, 18. 3 Vgl. die Instruktion für die Konzilsgesandten, den Archidiakon Wilhelm Huyn von Metz und den Auditor Rudolf von Rüdesheim, vom 14. Mai 1437 bei Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 975 bis 976). 1 4 Vgr. art. 22. 5 Mit dem Folgenden und zu den artt. 34b und 34c sind die artt. 16r und 16s von nr. 354 zu vergleichen. 6 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 974). 45
Strana 791
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 791 in quam“ consensit multitudo patrum concilii, non autem illi parciali conclusioni, quam dixerunt se facere pauci a tota multitudine dissencientes, item quod illa ordinacic sy- nodalis execucioni traderetur, non autem illa, que ab hac dissenciebat. unde cum ipsi numquam ausi fuerint b dicere ipsos dominosc commissarios, in quos consenserunt ex- 5 presse, fecisse, quod erat iniquum, sed pocius id, quod justum erat, merito igitur possent dicere, quod per dictam plumbacionem et destinacionem ipsis non fuit prejudicium ali- quod generatum. item cum ibi non ageretur de re alicujus persone vel aliquarum, sed de d re conciliari, dum tam illi de majori parte quam illi de minori dicerent se facere concilium et per omnes concorditer esset! predictis tribus dominis tributa potestas, ut 10 illud, quod fieret per eos, esset validum, non possunt postea causari quecunque persone, quod ex actu ipsorum trium dominorum fuerit eis aliquod prejudicium genera- tum s. [34 ] si h autem idem i dicant k, id esse prejudicium, quod, licet sit justum et equum, sit ! tamenm contra ipsorum voluntatem, eciam isto modo accipiendo prejudicium non possunt juvare se ex dictan clausula, quam allegant. cum enim duo aut plures 15 compromittunt aut consenciunt in judicem super re aliqua indivisibili, que utrique participari non potest, si illa per eos, quibus expedicio rei committitur, adjudicetur et tribuatur? uni ex illis 1, ex quo expresse consensit in judicium illorum nec umquam post habitam noticiam de re judicata contradixit, manifestum est, quod de cetero, si per se illam occupare velit, injuste et inique agit, eciamsi in illa commissione esset posita zo similis clausula, quod nulli prejudicium generaretur. hoc enim posset intelligi quantum ad id, quod rei indivisibili judicate 1 non esset incompatibile, sed non quantum ad id, quod precise uni ex illis potest competere. constat autem, ut premissum est 1, quod super eadem re non potuit esse nisi unum synodale decretum nec ipsius debuerunt esse contrarie execuciones. cum ergo ipsi expresse consenserunt in id, quod fieret per dictos 25 commissarios, et ipsi dicta parciali conclusione rejecta judicarunt, quod electio facta a multitudine patrum firmaretur vera bulla sacri concilii tamquam synodale decretum et quod traderetur execucioni non eo modo, quo ipsi, sed in ea forma, qua sacrums con- cilium prius ordinaverat, manifestum est igitur, quod dicta clausula nullo modot illis de minori parte suffragaturu quantum ad hoc opus, quod erat indivisibile neque poterat so esse commune sacro concilio et ipsis, quamdiu erant in intencione contraria v. alioquin inanis et delusorius erat eorum" consensus, quo voluerunt dictos dominos habere plenam potestatem super bullacione dictarum litterarum et destinacione earum, attenta maxime clausula, que inmediate ponitur in dicta cedula commissionis synodalis. cum enim dicitur „ita * quod per hoc, quod y isti domini facient, nullum prejudicium alicui generetur“, s5 inmediate subjungitur „et per hoc sit pax et tranquillitas inter patres de z concilio cessentque omnes agitaciones et molestaciones et cum bona aa pace et tranquillitate proce- datur ad alia negocia in hoc sacro concilio pertractandabb et ista ultima clausula sit ita firma, quod non possit violari vel inmutari ce" 2. ex dd ista clausula evidentissime patet, quod de intencione sacri concilii fuit, ut per bullacionem et destinacionem predictarum 40 litterarum, super quibus dabatur plena potestas ipsis dominis deputatis, cessare deberent omnes agitaciones et molestaciones super re, de qua primo erat questio inter patres de concilio, quodque inter eos esset de cetero bona pax et tranquillitas ad negocia con- cilii pertractandaee. si autem non obstantibus predictis bullacione et" destinacione ipsi legati cum suis adherentibus poterant aut debebant prosequi suam parcialem conclu- 1441 ſzw. April 1 und 5] 45 a) V qua. b) R fuerunt. c) om. L. d) om. L. o) om. R. 1) Messe. g) R add. etc. h) FMR haben hier Alineq. i) om. RVL. k) R dicunt. 1) L fit. m) om. R. n) Lista. 0) Ruterque. -p) FMR tribuitur. q) R eis. r) VL judicare. s) om. V. t) om. L. u) FM add. quam. v) FM add. eisdem. w) RVL ipsorum. x) om. L. y) om. R. z) R in; VL add. sacro. aa) R stellt um pace bona. bb) M perpetranda. cc) M mutari ; R add. etc. dd) FMV haben Alinsa. ee) M perpetranda. ff) R ac. 50 1 Vgl. artt. 33" und 330. 2 Vgl. die S. 790 Anm. 6 angeführte Stelle. 100*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 791 in quam“ consensit multitudo patrum concilii, non autem illi parciali conclusioni, quam dixerunt se facere pauci a tota multitudine dissencientes, item quod illa ordinacic sy- nodalis execucioni traderetur, non autem illa, que ab hac dissenciebat. unde cum ipsi numquam ausi fuerint b dicere ipsos dominosc commissarios, in quos consenserunt ex- 5 presse, fecisse, quod erat iniquum, sed pocius id, quod justum erat, merito igitur possent dicere, quod per dictam plumbacionem et destinacionem ipsis non fuit prejudicium ali- quod generatum. item cum ibi non ageretur de re alicujus persone vel aliquarum, sed de d re conciliari, dum tam illi de majori parte quam illi de minori dicerent se facere concilium et per omnes concorditer esset! predictis tribus dominis tributa potestas, ut 10 illud, quod fieret per eos, esset validum, non possunt postea causari quecunque persone, quod ex actu ipsorum trium dominorum fuerit eis aliquod prejudicium genera- tum s. [34 ] si h autem idem i dicant k, id esse prejudicium, quod, licet sit justum et equum, sit ! tamenm contra ipsorum voluntatem, eciam isto modo accipiendo prejudicium non possunt juvare se ex dictan clausula, quam allegant. cum enim duo aut plures 15 compromittunt aut consenciunt in judicem super re aliqua indivisibili, que utrique participari non potest, si illa per eos, quibus expedicio rei committitur, adjudicetur et tribuatur? uni ex illis 1, ex quo expresse consensit in judicium illorum nec umquam post habitam noticiam de re judicata contradixit, manifestum est, quod de cetero, si per se illam occupare velit, injuste et inique agit, eciamsi in illa commissione esset posita zo similis clausula, quod nulli prejudicium generaretur. hoc enim posset intelligi quantum ad id, quod rei indivisibili judicate 1 non esset incompatibile, sed non quantum ad id, quod precise uni ex illis potest competere. constat autem, ut premissum est 1, quod super eadem re non potuit esse nisi unum synodale decretum nec ipsius debuerunt esse contrarie execuciones. cum ergo ipsi expresse consenserunt in id, quod fieret per dictos 25 commissarios, et ipsi dicta parciali conclusione rejecta judicarunt, quod electio facta a multitudine patrum firmaretur vera bulla sacri concilii tamquam synodale decretum et quod traderetur execucioni non eo modo, quo ipsi, sed in ea forma, qua sacrums con- cilium prius ordinaverat, manifestum est igitur, quod dicta clausula nullo modot illis de minori parte suffragaturu quantum ad hoc opus, quod erat indivisibile neque poterat so esse commune sacro concilio et ipsis, quamdiu erant in intencione contraria v. alioquin inanis et delusorius erat eorum" consensus, quo voluerunt dictos dominos habere plenam potestatem super bullacione dictarum litterarum et destinacione earum, attenta maxime clausula, que inmediate ponitur in dicta cedula commissionis synodalis. cum enim dicitur „ita * quod per hoc, quod y isti domini facient, nullum prejudicium alicui generetur“, s5 inmediate subjungitur „et per hoc sit pax et tranquillitas inter patres de z concilio cessentque omnes agitaciones et molestaciones et cum bona aa pace et tranquillitate proce- datur ad alia negocia in hoc sacro concilio pertractandabb et ista ultima clausula sit ita firma, quod non possit violari vel inmutari ce" 2. ex dd ista clausula evidentissime patet, quod de intencione sacri concilii fuit, ut per bullacionem et destinacionem predictarum 40 litterarum, super quibus dabatur plena potestas ipsis dominis deputatis, cessare deberent omnes agitaciones et molestaciones super re, de qua primo erat questio inter patres de concilio, quodque inter eos esset de cetero bona pax et tranquillitas ad negocia con- cilii pertractandaee. si autem non obstantibus predictis bullacione et" destinacione ipsi legati cum suis adherentibus poterant aut debebant prosequi suam parcialem conclu- 1441 ſzw. April 1 und 5] 45 a) V qua. b) R fuerunt. c) om. L. d) om. L. o) om. R. 1) Messe. g) R add. etc. h) FMR haben hier Alineq. i) om. RVL. k) R dicunt. 1) L fit. m) om. R. n) Lista. 0) Ruterque. -p) FMR tribuitur. q) R eis. r) VL judicare. s) om. V. t) om. L. u) FM add. quam. v) FM add. eisdem. w) RVL ipsorum. x) om. L. y) om. R. z) R in; VL add. sacro. aa) R stellt um pace bona. bb) M perpetranda. cc) M mutari ; R add. etc. dd) FMV haben Alinsa. ee) M perpetranda. ff) R ac. 50 1 Vgl. artt. 33" und 330. 2 Vgl. die S. 790 Anm. 6 angeführte Stelle. 100*
Strana 792
792 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1437] Juni 17 1441 sionem, affirmando eam fore synodale decretum, et debebant facere execucionem, que ſzie. April1 erant contraria diete destinacioni, manifestum est, quod hiis stantibus numquam fuisset und 5] pax et tranquillitas inter patres de concilio neque cessassent, immo continue a in majus excrescerent agitaciones et molestaciones et sic cum bona pace et tranquillitate non procederetur ad negocia in sacro concilio pertractanda b. [34d] nec “ eciam d juvat ipsos adversantes clausula, quam dicunt contineri ine instructionibus suis 1, videlicet quod, si galee ex Nicia cum oratoribus, qui erant in Avinione, prevenirent eos in Constantino- polim vel concurrerent, quod permitterent eos agere cum Grecis et in nullo eos im- pedirent. constat namque, ut ipsi dicunt, quod hujusmodi instructiones fuerunt sibi date per legatos 2 tunc pape existimantes, quod Florencia, quam ipsi nominaverant, deberet 10 parare galeas. sed cum postea ipse olim Eugenius recepta dicta parciali conclusione suorum legatorum paravit galeas in Veneciis, ipse, qui dicebatur facere expensas, dedit instructiones, quas voluit. et manifeste patet, quod ejus intencionis numquam fuit, quod Greci permitterentur venire in Avinionem. expresse eciam, quantum potuit, jam diucius impediverat hanc materiam, et ipsemet dicit in bulla sue pretense secunde dissolucionis 3: „illa 1 nominacio loci Avinionensis per concilium facta nullo pacto fuit sibi admittenda, et quod, nisi auctore domino obviasset illi, actum erat de pace ecclesie et de illa opta- tissima unione g". sic h igitur, licet dicant se habuisse instructiones ex parte dictorum legatorum, nichilominus, quia constat de contraria intencione ipsius olim Eugenii, qui erat auctor principalis, dicta clausula instructionum non multum pertinet ad propositum, 20 sed pocius, que dicta sunt, stant in suo vigore, videlicet quod predicti legati cum paucis faventibus suis consenserunt unicum fuisse synodale decretum et illud debere i tradi execucioni, non autem suam parcialem conclusionem k. [35] Preterea et tercio patet hoc idem ex consensu eorum in generali congregacione die 17. mensis junii. cum 4 enim 1 bulla sacri concilii clamdestine fuisset posita ad con- 25 clusionem suam parcialem de electione futura Florencie Utini etc., expresse consen- serunt, quod auctoritate sacrim concilii contra quoscunque falsarios litte- rarum et bulle sacri concilii presertim in facto electionis " locorum pro futuro ycumenico concilio procederetur 5. et hujus commissionis vigore unus ex dictis legatis archiepiscopus Tarentinus", qui in facto dicte plumbacionis culpabilis reperiebatur, fuit so per commissarios sacri concilii in domo sua arrestatus 6, et duo alii, scilicet Bartholomeus P de Batisferris" secretarius alterius legatorum domini Juliani cardinalis sancte Sabine et alius familiaris ejusdem nomine Alexander7, aufugerunt. sed deinceps ipse Alexander fuit aprehensuss et longo tempore captivatus, usque quo concilium fecit sibi miseri- 5 15 a) R continuo. b) M perpetranda; R add. etc. c) FMRY haben hier Alinea. d) R enim. e) om. R. f) R quia 35 illa; VL quod illa. g) R add. etc. h) FMRL haben hier Alinea. i) FM deberet; R deberi. k) R add. etc. 1) Rradd, ut dictum est. m) om. R. n) Madd. Grecorum. o) R Tarentinensis. p) R Bertholdus. q) L Batiferris. 1 Die Instruktion selbst ist nicht überliefert. Der oben angezogene Passus findet sich im Wort- laut in dem S. 645 Anm. 8 angeführten Traktat des Johannes von Torquemada. Vgl. Mansi 31, 123, auch Segovia lib. 11 cap. 16 (a. a. O. 2, 982 Z. 26 ff.) und Zhishman a. a. O. S. 175-176. 2 Aus dieser Angabe wird man folgern dürfen, daßt die oben erwähnte Instruktion vom 17. Mai 1437 datiert war, demselben Tage, an dem die Le- gaten bezw. die Minorität des Konzils ihre Ge- sandten (die Bischöfe von Digne und Oporto und Nikolaus von Cusa) beim Griechischen Kaiser be- glaubigten. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 15 (a. a. O. 2, 981). 3 Vgl. S. 231 Anm. 3. 4 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 40 art. 16 s. 5 Vgl. das „Avisamentum super falsa plum- bacione“ vom 17. Juni 1437 bei Segovia lib. 11 сар. 16 (а. a. O. 2, 981-982). 6 Am 20. Juni 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 19 45 (a. a. O. 2, 987) und zum Folgenden auch Wolkan, Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini Bd. II (Wien 1912) S. 196-198. Segovia lib. 11 cap. 15 (a. a. O. 2, 979) be- zeichnet ihn als Kursor des Konzils. s Er wurde in Straßburg verhaftet und nach Basel ausgeliefert. 50
792 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1437] Juni 17 1441 sionem, affirmando eam fore synodale decretum, et debebant facere execucionem, que ſzie. April1 erant contraria diete destinacioni, manifestum est, quod hiis stantibus numquam fuisset und 5] pax et tranquillitas inter patres de concilio neque cessassent, immo continue a in majus excrescerent agitaciones et molestaciones et sic cum bona pace et tranquillitate non procederetur ad negocia in sacro concilio pertractanda b. [34d] nec “ eciam d juvat ipsos adversantes clausula, quam dicunt contineri ine instructionibus suis 1, videlicet quod, si galee ex Nicia cum oratoribus, qui erant in Avinione, prevenirent eos in Constantino- polim vel concurrerent, quod permitterent eos agere cum Grecis et in nullo eos im- pedirent. constat namque, ut ipsi dicunt, quod hujusmodi instructiones fuerunt sibi date per legatos 2 tunc pape existimantes, quod Florencia, quam ipsi nominaverant, deberet 10 parare galeas. sed cum postea ipse olim Eugenius recepta dicta parciali conclusione suorum legatorum paravit galeas in Veneciis, ipse, qui dicebatur facere expensas, dedit instructiones, quas voluit. et manifeste patet, quod ejus intencionis numquam fuit, quod Greci permitterentur venire in Avinionem. expresse eciam, quantum potuit, jam diucius impediverat hanc materiam, et ipsemet dicit in bulla sue pretense secunde dissolucionis 3: „illa 1 nominacio loci Avinionensis per concilium facta nullo pacto fuit sibi admittenda, et quod, nisi auctore domino obviasset illi, actum erat de pace ecclesie et de illa opta- tissima unione g". sic h igitur, licet dicant se habuisse instructiones ex parte dictorum legatorum, nichilominus, quia constat de contraria intencione ipsius olim Eugenii, qui erat auctor principalis, dicta clausula instructionum non multum pertinet ad propositum, 20 sed pocius, que dicta sunt, stant in suo vigore, videlicet quod predicti legati cum paucis faventibus suis consenserunt unicum fuisse synodale decretum et illud debere i tradi execucioni, non autem suam parcialem conclusionem k. [35] Preterea et tercio patet hoc idem ex consensu eorum in generali congregacione die 17. mensis junii. cum 4 enim 1 bulla sacri concilii clamdestine fuisset posita ad con- 25 clusionem suam parcialem de electione futura Florencie Utini etc., expresse consen- serunt, quod auctoritate sacrim concilii contra quoscunque falsarios litte- rarum et bulle sacri concilii presertim in facto electionis " locorum pro futuro ycumenico concilio procederetur 5. et hujus commissionis vigore unus ex dictis legatis archiepiscopus Tarentinus", qui in facto dicte plumbacionis culpabilis reperiebatur, fuit so per commissarios sacri concilii in domo sua arrestatus 6, et duo alii, scilicet Bartholomeus P de Batisferris" secretarius alterius legatorum domini Juliani cardinalis sancte Sabine et alius familiaris ejusdem nomine Alexander7, aufugerunt. sed deinceps ipse Alexander fuit aprehensuss et longo tempore captivatus, usque quo concilium fecit sibi miseri- 5 15 a) R continuo. b) M perpetranda; R add. etc. c) FMRY haben hier Alinea. d) R enim. e) om. R. f) R quia 35 illa; VL quod illa. g) R add. etc. h) FMRL haben hier Alinea. i) FM deberet; R deberi. k) R add. etc. 1) Rradd, ut dictum est. m) om. R. n) Madd. Grecorum. o) R Tarentinensis. p) R Bertholdus. q) L Batiferris. 1 Die Instruktion selbst ist nicht überliefert. Der oben angezogene Passus findet sich im Wort- laut in dem S. 645 Anm. 8 angeführten Traktat des Johannes von Torquemada. Vgl. Mansi 31, 123, auch Segovia lib. 11 cap. 16 (a. a. O. 2, 982 Z. 26 ff.) und Zhishman a. a. O. S. 175-176. 2 Aus dieser Angabe wird man folgern dürfen, daßt die oben erwähnte Instruktion vom 17. Mai 1437 datiert war, demselben Tage, an dem die Le- gaten bezw. die Minorität des Konzils ihre Ge- sandten (die Bischöfe von Digne und Oporto und Nikolaus von Cusa) beim Griechischen Kaiser be- glaubigten. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 15 (a. a. O. 2, 981). 3 Vgl. S. 231 Anm. 3. 4 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 40 art. 16 s. 5 Vgl. das „Avisamentum super falsa plum- bacione“ vom 17. Juni 1437 bei Segovia lib. 11 сар. 16 (а. a. O. 2, 981-982). 6 Am 20. Juni 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 19 45 (a. a. O. 2, 987) und zum Folgenden auch Wolkan, Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini Bd. II (Wien 1912) S. 196-198. Segovia lib. 11 cap. 15 (a. a. O. 2, 979) be- zeichnet ihn als Kursor des Konzils. s Er wurde in Straßburg verhaftet und nach Basel ausgeliefert. 50
Strana 793
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 793 1441 lzm. April! vnd 5] cordiam ad requestam Bohemorum 1. et consenserunt tuncb eciam dicti legati cum paucis adherentibus suis, quod bulla sacri concilii, que primo erat in domo unius ex dictis legatis, videlicet prefati domini Juliani cardinalis sancte Sabine, poneretur in loco securo 2, ut clavigeri et officiales sacri concilii possent bullare libere litteras per sacrum 5 concilium decretas et decernendas e. [35a] unded patet manifeste secundum eorum consensus et actiones, quod auctoritas synodalis eciam ad ea, que continebantur expresse in sua parciali conclusione, videlicet de bullando litteras super electione, quam appete- bant, non erat apud dictos legatos et suos faventes, sed penes majorem multitudinem patrum, que eis restitit quantum ad dictam conclusionem suam parcialem et ejus exe- 10 cucionem. consenserunt namque e eciam ipsi presidentes cum faventibus sibi, quod illi, qui dederant operam, ut sua parcialis conclusio bullaretur, punirentur tamquam falsarii, item quod de cetero non possent, eciamsi vellent, bullare, ex quo bulla auferebatur de manibus eorum f. [36] Quarto hoc idem patet, quia eadem die dicti legati et sui adherentes expresse 15 consenserunt3, quod commissarii sacri concilii haberent „plenam pote- statem ordinandi et scribendi ad quoscunque principes tam ecclesiasticos quam seculares ac communitates in pertinentibus ad execucionem locorum electorum per sacrum concilium, videlicet Basilee Avinionis et Sabaudie, ac eciam prohibendi et in- hibendi ac puniendi quoscumque turbatores". quo nichil clarius dici potest. si namque 20 ipsi consenserunt, quod scriberetur pro execucione synodalis decreti et punirentur qui- cunque turbatores illius, evidentissimum est, quod per hujusmodi consensum evacuatus et annullatus fuit, si quis primo vigor fuerat sue conclusionis parcialis de electione Florencie et Utini s. [36"] eth licet predicta ! die i 17. junii unus ex dictis legatis dixerit 5 se concludere predicta avisamenta 6 sacri concilii, salva tamen cedula supradicta 25 synodalis commissionis 7, hec addicio non potest juvare ipsos adversarios de dicto prestito consensu, quinimmo juvat intentum. nam per hoc, quod dabatur potestas inhibendi et puniendi turbatores execucionis dicti synodalis decreti, per hoc firmabatur pax et se- curitas inter patres de concilio. quamdiu enim permittebatur, quod fierent contrarie exe- cutiones, pax et tranquillitas servari non poterat k. [37 Item I in sessione vicesima septimas concilii bullacio facta per tres dominos fuit repetita tamquam valida et ex ordinacione concordi tocius concilii facta nemine penitus in adversum reclamante. et quia ad noticiam concilii pervenerat quasdam alias litteras continentes nominacionem Florencie et Utini fuisse falsom bullatas, decrevit et declaravit sancta synodus omnes litteras continentes nominacionem " quorumcunque lo- so corum pro ycumenico concilio celebrando preter loca Basilee Avinionis ° et Sabaudie fuisse falso p bullatas. et ita patet, quod non reclamantibus illis de minori parte, immo consencientibus, reputabatur solum decretum conclusum a duplo majori parte esse vere bullatum et per consequens esse verum decretum concilii, cum quo aliud sibi contrarium nullo modo stare poterat in veritate, sed q erat per hoc omnino evacuatum, si quam a 40 principio apparenciam habuisset r. 30 11437] Juni 17 „) om. VL. b) om. R; VL stellen um eciam tunc. c) R add. etc. d) FMR haben hier Alinea. a) om. R. f)R add. etc. g) R add. etc. h) FMRI haben hier Alinea. i) om. R. k) R add. etc. 1) V hat kein Alinea. m) RVL false. n) L wiederholt hier den vorhergehenden Passus Florencie — continentes nominacionem. o) R Avinione. p) VL false. q) M add. etiam. r) R add. etc. 45 1 Am 29. November 1437. Vgl. Segovia lib. 12 сар. 26 (a. a. O. 2, 1080-1081). Vgl. das S. 792 Anm. 5 angeführte Avisamentum. Vgl. ebenda. Vgl. art. 35. 50 5 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 16 (a. a. O. 2, 982 Z. 13-15). 6 Es ist das S. 792 Anm. 5 erwähnte Avisa- mentum. Die „Cedula pro bullandis decretis Avinio- nensium". Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 974 Z. 12-20), auch oben art. 33. 8 Vgl. S. 457 Anm. 7.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 793 1441 lzm. April! vnd 5] cordiam ad requestam Bohemorum 1. et consenserunt tuncb eciam dicti legati cum paucis adherentibus suis, quod bulla sacri concilii, que primo erat in domo unius ex dictis legatis, videlicet prefati domini Juliani cardinalis sancte Sabine, poneretur in loco securo 2, ut clavigeri et officiales sacri concilii possent bullare libere litteras per sacrum 5 concilium decretas et decernendas e. [35a] unded patet manifeste secundum eorum consensus et actiones, quod auctoritas synodalis eciam ad ea, que continebantur expresse in sua parciali conclusione, videlicet de bullando litteras super electione, quam appete- bant, non erat apud dictos legatos et suos faventes, sed penes majorem multitudinem patrum, que eis restitit quantum ad dictam conclusionem suam parcialem et ejus exe- 10 cucionem. consenserunt namque e eciam ipsi presidentes cum faventibus sibi, quod illi, qui dederant operam, ut sua parcialis conclusio bullaretur, punirentur tamquam falsarii, item quod de cetero non possent, eciamsi vellent, bullare, ex quo bulla auferebatur de manibus eorum f. [36] Quarto hoc idem patet, quia eadem die dicti legati et sui adherentes expresse 15 consenserunt3, quod commissarii sacri concilii haberent „plenam pote- statem ordinandi et scribendi ad quoscunque principes tam ecclesiasticos quam seculares ac communitates in pertinentibus ad execucionem locorum electorum per sacrum concilium, videlicet Basilee Avinionis et Sabaudie, ac eciam prohibendi et in- hibendi ac puniendi quoscumque turbatores". quo nichil clarius dici potest. si namque 20 ipsi consenserunt, quod scriberetur pro execucione synodalis decreti et punirentur qui- cunque turbatores illius, evidentissimum est, quod per hujusmodi consensum evacuatus et annullatus fuit, si quis primo vigor fuerat sue conclusionis parcialis de electione Florencie et Utini s. [36"] eth licet predicta ! die i 17. junii unus ex dictis legatis dixerit 5 se concludere predicta avisamenta 6 sacri concilii, salva tamen cedula supradicta 25 synodalis commissionis 7, hec addicio non potest juvare ipsos adversarios de dicto prestito consensu, quinimmo juvat intentum. nam per hoc, quod dabatur potestas inhibendi et puniendi turbatores execucionis dicti synodalis decreti, per hoc firmabatur pax et se- curitas inter patres de concilio. quamdiu enim permittebatur, quod fierent contrarie exe- cutiones, pax et tranquillitas servari non poterat k. [37 Item I in sessione vicesima septimas concilii bullacio facta per tres dominos fuit repetita tamquam valida et ex ordinacione concordi tocius concilii facta nemine penitus in adversum reclamante. et quia ad noticiam concilii pervenerat quasdam alias litteras continentes nominacionem Florencie et Utini fuisse falsom bullatas, decrevit et declaravit sancta synodus omnes litteras continentes nominacionem " quorumcunque lo- so corum pro ycumenico concilio celebrando preter loca Basilee Avinionis ° et Sabaudie fuisse falso p bullatas. et ita patet, quod non reclamantibus illis de minori parte, immo consencientibus, reputabatur solum decretum conclusum a duplo majori parte esse vere bullatum et per consequens esse verum decretum concilii, cum quo aliud sibi contrarium nullo modo stare poterat in veritate, sed q erat per hoc omnino evacuatum, si quam a 40 principio apparenciam habuisset r. 30 11437] Juni 17 „) om. VL. b) om. R; VL stellen um eciam tunc. c) R add. etc. d) FMR haben hier Alinea. a) om. R. f)R add. etc. g) R add. etc. h) FMRI haben hier Alinea. i) om. R. k) R add. etc. 1) V hat kein Alinea. m) RVL false. n) L wiederholt hier den vorhergehenden Passus Florencie — continentes nominacionem. o) R Avinione. p) VL false. q) M add. etiam. r) R add. etc. 45 1 Am 29. November 1437. Vgl. Segovia lib. 12 сар. 26 (a. a. O. 2, 1080-1081). Vgl. das S. 792 Anm. 5 angeführte Avisamentum. Vgl. ebenda. Vgl. art. 35. 50 5 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 16 (a. a. O. 2, 982 Z. 13-15). 6 Es ist das S. 792 Anm. 5 erwähnte Avisa- mentum. Die „Cedula pro bullandis decretis Avinio- nensium". Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 974 Z. 12-20), auch oben art. 33. 8 Vgl. S. 457 Anm. 7.
Strana 794
794 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 [zw. April I und 5] 11487) Sept. 18 [IId. Deductio I ex hiis, que postea facta sunt per ipsum olim Eugenium. [38] Quarto ordine probatur principale intentum ex hiis, que facta sunt per ipsum olim Eugenium. [39] Cum b enim anno predicto die decima octava septembris 2 ipse olim Eugenius dixerit se transferre concilium Basiliense exnunce prout extunc et declarabat translatum 5 esse, si contra eum vel aliquem cardinalium aut suorum presidencium per concilium procederetur, ex tenore dicte translacionis evidenter monstratur, quod fuit per ipsum evacuatus et annullatus, si quis fuit, vigor dicte parcialis conclu- sionis, quam sui legati sub nomine sancte d synodi se dixerunt fecisse e. [39a] primo f illi dixerunt, quod eligeretur Florencia aut Utinum vel quicunque alius locus, qui s cicius 10 pararet galeas et alia necessaria. et cum Florencia jam incepisset ad parandum galeas, ipse olim Eugenius contra ordinacionem suorum legatorum et aliorum sibi favencium et € absque eorum consensu nominavit locum alium 3, qui per illos non fuerat specifice nominatus i. [395] secundo k quia posset fortassis obici, quod hoc fecerit secundum intencionem dictorum legatorum, animadvertenti dictam conclusionem parcialem patet 15 contrarium. illi enim dixerunt se eligere velle Florenciam et Utinum, pro quibus se putabant habere certitudinem de securitatibus et aliis necessariis. de alio vero quocun- que loco in decreto comprehenso, si nominari deberet, oportebat concurrere primo tria, videlicet quod esset locus tutus et quod cicius pararet galeas quam illa duo, item quod primo haberentur securitates necessarie. non enim de intencione illorum fuit obligare se 20 personaliter ire, ad quemcunque locum Greci venire vellent. si namque1 tyrannus ali- quis conduxisset eos in aliquo loco Calabrie, ubi non esset tutum eos accedere, non m erat de intencione ipsorum, quod talis locus reputaretur idoneus pro ycumenico concilio. oportebat enim secundum intencionem ipsorum " constare primo de tribus, videlicet quod ille locus esset tutus et quod° prius? quam illa duo, que ipsi nominaverant, paraverat q 25 galeas quodque dedisset securitates et alia necessaria. unde postquam olim Eugenius nominavit pro concilio ycomenico Ferrariam absque predictorum consensu et absque hoc, quod primo eis constaret 1 dictas tria in eis concurreret, primus ex dictis legatis nun- quam illuc voluit accedere nec de aliis, qui u dictis legatis assenciebant, accesserunt tam- quamv ad concilium yeumenicum nisi dumtaxat quinque aut sex Ytalici et de aliis so nacionibus pauci vel nullus. et adhuc illi quinque autw sex recesserant 1 de concilio ante adventum 4 imperatoris Grecorum ad portum Veneciarum. et post ejus adventum in illum portum nullus penitus de concilio transtulit se ad Ferrariam. et sic respectu loci Ferrarie nullam prorsus execucionem habuit quecunque translacio concilii nec per illos de minori parte nec per alios nam eciam contra conclusa per utrosque fecerat s5 olim Eugenius prefatam nominacionem Ferrarie. unde eciam manifeste patet per ipsum olim Eugenium fuisse evacuatum omnino, si quis vigor illius conclusionis parcialis fuisset y. [39 ] tercio z ipse olim Eugenius annullavit vigorem dicte parcialis conclu- sionis. cum enim in ipsa expresse caveretur, quod sacrum Basiliense concilium deberet stare firmiter in Basilea usque ad adventum Grecorum in ultimum portum Latinum per 40 oratores concilii eis nominandum, ipse olim Eugenius hoc expresse rejecit et dixit ex aa illa prefata die decima octava septembris se statim concilium transferrebb casu ce, quo 11497] Sept 18 a) om. L. b) FMRVL haben kein Alinea. c) RVL tunc. d) om. M. e) R add. etc. f) FMRL haben hier Alinea. g) om. FM. h) om. R. i) R add. etc. k) FMRL haben hier Alinea. 1) F namquam. m) FM nam. n) om. L. o) om. VL. p) cm.; FMRVL primo. q) L paraverit. r) M constare; VL constarent. s) R illa. t) RVL 45 contenta. 1) om. VL. v) om. VL. w) RV vol. x) R recesserunt. y) R add. etc. z) FM quarto; FMRL haben hier Alinea. aa) in VL folgt ex — septembris erst nach transferre. bb) F tranferre. cc) M in casu. Vgl. S. 780 Z. 19-20. Vgl. S. 231 Anm. 3. D. i. Ferrara. 4 Die Ankunft der Griechen in Venedig erfolgte am 8. Februar 1438. Vgl. Zhishman a. a. O. S. 221 und Hefele 7, 669. 50
794 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 [zw. April I und 5] 11487) Sept. 18 [IId. Deductio I ex hiis, que postea facta sunt per ipsum olim Eugenium. [38] Quarto ordine probatur principale intentum ex hiis, que facta sunt per ipsum olim Eugenium. [39] Cum b enim anno predicto die decima octava septembris 2 ipse olim Eugenius dixerit se transferre concilium Basiliense exnunce prout extunc et declarabat translatum 5 esse, si contra eum vel aliquem cardinalium aut suorum presidencium per concilium procederetur, ex tenore dicte translacionis evidenter monstratur, quod fuit per ipsum evacuatus et annullatus, si quis fuit, vigor dicte parcialis conclu- sionis, quam sui legati sub nomine sancte d synodi se dixerunt fecisse e. [39a] primo f illi dixerunt, quod eligeretur Florencia aut Utinum vel quicunque alius locus, qui s cicius 10 pararet galeas et alia necessaria. et cum Florencia jam incepisset ad parandum galeas, ipse olim Eugenius contra ordinacionem suorum legatorum et aliorum sibi favencium et € absque eorum consensu nominavit locum alium 3, qui per illos non fuerat specifice nominatus i. [395] secundo k quia posset fortassis obici, quod hoc fecerit secundum intencionem dictorum legatorum, animadvertenti dictam conclusionem parcialem patet 15 contrarium. illi enim dixerunt se eligere velle Florenciam et Utinum, pro quibus se putabant habere certitudinem de securitatibus et aliis necessariis. de alio vero quocun- que loco in decreto comprehenso, si nominari deberet, oportebat concurrere primo tria, videlicet quod esset locus tutus et quod cicius pararet galeas quam illa duo, item quod primo haberentur securitates necessarie. non enim de intencione illorum fuit obligare se 20 personaliter ire, ad quemcunque locum Greci venire vellent. si namque1 tyrannus ali- quis conduxisset eos in aliquo loco Calabrie, ubi non esset tutum eos accedere, non m erat de intencione ipsorum, quod talis locus reputaretur idoneus pro ycumenico concilio. oportebat enim secundum intencionem ipsorum " constare primo de tribus, videlicet quod ille locus esset tutus et quod° prius? quam illa duo, que ipsi nominaverant, paraverat q 25 galeas quodque dedisset securitates et alia necessaria. unde postquam olim Eugenius nominavit pro concilio ycomenico Ferrariam absque predictorum consensu et absque hoc, quod primo eis constaret 1 dictas tria in eis concurreret, primus ex dictis legatis nun- quam illuc voluit accedere nec de aliis, qui u dictis legatis assenciebant, accesserunt tam- quamv ad concilium yeumenicum nisi dumtaxat quinque aut sex Ytalici et de aliis so nacionibus pauci vel nullus. et adhuc illi quinque autw sex recesserant 1 de concilio ante adventum 4 imperatoris Grecorum ad portum Veneciarum. et post ejus adventum in illum portum nullus penitus de concilio transtulit se ad Ferrariam. et sic respectu loci Ferrarie nullam prorsus execucionem habuit quecunque translacio concilii nec per illos de minori parte nec per alios nam eciam contra conclusa per utrosque fecerat s5 olim Eugenius prefatam nominacionem Ferrarie. unde eciam manifeste patet per ipsum olim Eugenium fuisse evacuatum omnino, si quis vigor illius conclusionis parcialis fuisset y. [39 ] tercio z ipse olim Eugenius annullavit vigorem dicte parcialis conclu- sionis. cum enim in ipsa expresse caveretur, quod sacrum Basiliense concilium deberet stare firmiter in Basilea usque ad adventum Grecorum in ultimum portum Latinum per 40 oratores concilii eis nominandum, ipse olim Eugenius hoc expresse rejecit et dixit ex aa illa prefata die decima octava septembris se statim concilium transferrebb casu ce, quo 11497] Sept 18 a) om. L. b) FMRVL haben kein Alinea. c) RVL tunc. d) om. M. e) R add. etc. f) FMRL haben hier Alinea. g) om. FM. h) om. R. i) R add. etc. k) FMRL haben hier Alinea. 1) F namquam. m) FM nam. n) om. L. o) om. VL. p) cm.; FMRVL primo. q) L paraverit. r) M constare; VL constarent. s) R illa. t) RVL 45 contenta. 1) om. VL. v) om. VL. w) RV vol. x) R recesserunt. y) R add. etc. z) FM quarto; FMRL haben hier Alinea. aa) in VL folgt ex — septembris erst nach transferre. bb) F tranferre. cc) M in casu. Vgl. S. 780 Z. 19-20. Vgl. S. 231 Anm. 3. D. i. Ferrara. 4 Die Ankunft der Griechen in Venedig erfolgte am 8. Februar 1438. Vgl. Zhishman a. a. O. S. 221 und Hefele 7, 669. 50
Strana 795
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 795 1441 ſzw. April/ und 5/ procederetur aut fieret aliqua novitas contra ipsum aut aliquem suorum presidencium etc. et 1 sic secundum eum fuit translatum quasi per quinque menses ante adventum Gre- corum derogans dicte parciali conclusioni suorum legatorum, sic enim dixit in fine dicte bulle dissolucionis: „ordinacionibus constitucionibus et statutis decretis declaracionibus 5 eciam ? subb nomine generalis concilii factis et aliis in contrarium facientibus, eciamsi talia forent, de quibus esset habenda de verbo ad verbum mencio specialis, quibus e omnibus apostolica auctoritate et d de plenitudine potestatis derogamus ac derogatum esse apostolica auctoritate tenore presencium declaramus ceterisque ine contrarium quo- modolibetf facientibus non obstantibus quibuscumque.“ et s hec derogacio hoc effecit, 10 quod quasi omnes presentes in concilio, qui primo assenserant dictis legatis, videntes, quod sua parcialis conclusio in totum evacuata fuisset, extunc tenuerunt se cum synodali decreto, firmiter asserentes Basilee et non Ferrarie esse synodum generalem nec um- quam translatam inibi fuisse eciam in adventu Grecorum. et quod amplius est: post- quam ipse olim Eugenius predictam nominacionem loci Ferrariensis fecerat, factum fuit 15 decretum in vicesima nona sessione concilii duodecima die octobris 2 nullo penitus recla- mante ex illis, qui predicte parciali conclusioni assenserant. in quo decreto repetitur iterum electio de Basilea Avinione h et Sabaudia tamquam factai per sanctam synodum. et dicitur ibidem, quod constat eam plene k satisfacere decreto cum 1 Grecis edito. et insuper dicta synodus in eodem decreto „omnem nominacionem electionemm assumpci- 20 onem loci Ferrariensis tamquam decretis ipsius synodi repugnantem, sicut de facto pro- [39d] quarto » cessit, cassat et irritat, immo verius cassam et irritam esse n declarat o“. ipse olim Eugenius eciam evacuavit et annullavit dictam parcialem conclusionem, quo- niam in dicta bulla pretense dissolucionis continetur hec clausula: "decernentes et eciam declarantes omnem aliam declaracionem electionem vel translacionem quavis auctoritate 25 aut quocunque pretextu factam vel eciam imposterum fiendam preterquam auctoritate nostra, de qua constet per autenticas litteras nostras super hoc conficiendas, nullius esse, prout est, roboris vel momenti.“ ex hac clausula manifeste constat, quod ipse olim Eu- genius refutavit et nullam esse voluit casu", quo procederetur contra ipsum aut aliquem suorum presidencium etc., nominacionem sive electionem Florencie et r Utini et aliorum 30 locorum Ytalie factam in concilio, si qua ibidem facta fuit, per suos legatos et alios paucos in concilio. non enim sub nomine et auctoritate Eugenii, sed sub nomine sancte synodi generalis Basiliensis dixerunt se illam facere, sicut pretensa ipsorums decretacio ostendit. unde secundum talem decretacionem et declaracionem per ipsum olim Eugenium factam videtur cessasse ex dicta die 18. septembris autt saltem prima octobris, in qua 35 fuit declarata ejus " contumacia3, omnis vigor et auctoritas illius parcialis conclusionis, quod ab aliquibus dicitur parvum decretum et cui adversantes sacro Basiliensi concilio innituntur dicentes, quod vigore illius parcialis conclusionis concilium dissolvit se ipsum proprio consensu in adventu Grecorum, qui tamen non venerunt ante octavam februarii [39 ] item 1 in predicta pretensa translacione postquam dixerat y se anni 38 v 4 etc.w 40 transferre concilium extunc protunc z etc., expresse eciam apposuit, quod volebat pre- dictam translacionem habere locum eciam ante adventum Grecorum, et adjecit decretum [1487] Okt 19 [1437] Sept 18 Okt. 1 1438 Febr. 8 45 a) L om, eciam — facientibus. b) om. FM; R seu. c) in R ist sum Folgenden am Rande bemerkt ecce quomodo voluit esse supra concilium. d) L om. et — auctoritate. e) om. R. f) om. L. g) FMY haben hier Alinea. h) R Avinionensi. i) R sancta, add. et. k) FM plenissime. I) L om. cum — decreto. m) FM add. et. n) om. FM. o) R add. etc. p) FMRV tercio ; FMRL haben hier Alinea. q) R om. casu — presidencium etc. 1) om. VL. s) MVL eorum. t) om. R. u) R sun. v) FM tricesimi septimi. w) om. VL. I) FMRL haben hier Alinea. y) VL dixerit. z) om. L. 1 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 art. 16". 50 2 Vgl. S. 457 Anm. 2. 8 4 Vgl. S. 458 Anm. 2. Vgl. S. 794 Anm. 4.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 795 1441 ſzw. April/ und 5/ procederetur aut fieret aliqua novitas contra ipsum aut aliquem suorum presidencium etc. et 1 sic secundum eum fuit translatum quasi per quinque menses ante adventum Gre- corum derogans dicte parciali conclusioni suorum legatorum, sic enim dixit in fine dicte bulle dissolucionis: „ordinacionibus constitucionibus et statutis decretis declaracionibus 5 eciam ? subb nomine generalis concilii factis et aliis in contrarium facientibus, eciamsi talia forent, de quibus esset habenda de verbo ad verbum mencio specialis, quibus e omnibus apostolica auctoritate et d de plenitudine potestatis derogamus ac derogatum esse apostolica auctoritate tenore presencium declaramus ceterisque ine contrarium quo- modolibetf facientibus non obstantibus quibuscumque.“ et s hec derogacio hoc effecit, 10 quod quasi omnes presentes in concilio, qui primo assenserant dictis legatis, videntes, quod sua parcialis conclusio in totum evacuata fuisset, extunc tenuerunt se cum synodali decreto, firmiter asserentes Basilee et non Ferrarie esse synodum generalem nec um- quam translatam inibi fuisse eciam in adventu Grecorum. et quod amplius est: post- quam ipse olim Eugenius predictam nominacionem loci Ferrariensis fecerat, factum fuit 15 decretum in vicesima nona sessione concilii duodecima die octobris 2 nullo penitus recla- mante ex illis, qui predicte parciali conclusioni assenserant. in quo decreto repetitur iterum electio de Basilea Avinione h et Sabaudia tamquam factai per sanctam synodum. et dicitur ibidem, quod constat eam plene k satisfacere decreto cum 1 Grecis edito. et insuper dicta synodus in eodem decreto „omnem nominacionem electionemm assumpci- 20 onem loci Ferrariensis tamquam decretis ipsius synodi repugnantem, sicut de facto pro- [39d] quarto » cessit, cassat et irritat, immo verius cassam et irritam esse n declarat o“. ipse olim Eugenius eciam evacuavit et annullavit dictam parcialem conclusionem, quo- niam in dicta bulla pretense dissolucionis continetur hec clausula: "decernentes et eciam declarantes omnem aliam declaracionem electionem vel translacionem quavis auctoritate 25 aut quocunque pretextu factam vel eciam imposterum fiendam preterquam auctoritate nostra, de qua constet per autenticas litteras nostras super hoc conficiendas, nullius esse, prout est, roboris vel momenti.“ ex hac clausula manifeste constat, quod ipse olim Eu- genius refutavit et nullam esse voluit casu", quo procederetur contra ipsum aut aliquem suorum presidencium etc., nominacionem sive electionem Florencie et r Utini et aliorum 30 locorum Ytalie factam in concilio, si qua ibidem facta fuit, per suos legatos et alios paucos in concilio. non enim sub nomine et auctoritate Eugenii, sed sub nomine sancte synodi generalis Basiliensis dixerunt se illam facere, sicut pretensa ipsorums decretacio ostendit. unde secundum talem decretacionem et declaracionem per ipsum olim Eugenium factam videtur cessasse ex dicta die 18. septembris autt saltem prima octobris, in qua 35 fuit declarata ejus " contumacia3, omnis vigor et auctoritas illius parcialis conclusionis, quod ab aliquibus dicitur parvum decretum et cui adversantes sacro Basiliensi concilio innituntur dicentes, quod vigore illius parcialis conclusionis concilium dissolvit se ipsum proprio consensu in adventu Grecorum, qui tamen non venerunt ante octavam februarii [39 ] item 1 in predicta pretensa translacione postquam dixerat y se anni 38 v 4 etc.w 40 transferre concilium extunc protunc z etc., expresse eciam apposuit, quod volebat pre- dictam translacionem habere locum eciam ante adventum Grecorum, et adjecit decretum [1487] Okt 19 [1437] Sept 18 Okt. 1 1438 Febr. 8 45 a) L om, eciam — facientibus. b) om. FM; R seu. c) in R ist sum Folgenden am Rande bemerkt ecce quomodo voluit esse supra concilium. d) L om. et — auctoritate. e) om. R. f) om. L. g) FMY haben hier Alinea. h) R Avinionensi. i) R sancta, add. et. k) FM plenissime. I) L om. cum — decreto. m) FM add. et. n) om. FM. o) R add. etc. p) FMRV tercio ; FMRL haben hier Alinea. q) R om. casu — presidencium etc. 1) om. VL. s) MVL eorum. t) om. R. u) R sun. v) FM tricesimi septimi. w) om. VL. I) FMRL haben hier Alinea. y) VL dixerit. z) om. L. 1 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 354 art. 16". 50 2 Vgl. S. 457 Anm. 2. 8 4 Vgl. S. 458 Anm. 2. Vgl. S. 794 Anm. 4.
Strana 796
796 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11437] Dez. 30 11438] Jan. 8 [1437) Des. 30 1441 irritans dicens hec verba: „decernentes irritum et inane et nullius roboris vel momenti, [Ew. April i si secus quavis auctoritate, eciam sub nomine et auctoritate concilii, preterquam nostra, und 5] de qua per litteras, ut premittitur, conficiendas constet, a " quibusvis comuniter vel divisim contigerit attemptari." ex quibus patet, quod in hac pretensa translacione irritavit decretum pretensum parcialis conclusionis predicte factum a minori parte, quod habebat, ut concilium firmiter maneret in b Basilea per totum tempus e comprehensum in decreto 1 concordato cum Grecis, quod eciam per ipsum olim Eugenium fuerat expresse approbatum d 2. [40] Hec autem evacuacio facta per olim Eugenium de dicta parciali con- clusione eciam expressius deducitur ex declaracione, quam dixite se facere de translacione Basiliensis concilii in locum Ferrarie sub data 3. kalendas 10 januarii pontificatus anno septimo 3. dixit enim sic: „nos igitur tam inminentibus etc. condiciones in dictis litteris nostris s contentas fuisse et esse purificatas dictumque Ba- siliense concilium ad prefatam civitatem Ferrariensem fuisse et esse translatum declara- mus illudque auctoritate consilio et assensuh predictis in dicta civitate Ferrarie cele- brandum ac die octava proximi i mensis januarii inchoandum ac continuandum 15 decernimus k auctoritate apostolica per presentes, mandantes omnibus et singulis, qui ad generalia concilia de! jure venirem tenentur et consueverunt, ut ad ipsum concilium sic translatum vigore juramenti per eos prestiti quantocius se transferren pro- curent °.“ [40 ] ecce P expressum testimonium ipsius olim Eugenii, quod die tricesima decembris q jam secundum eum non erat Basilee generale concilium. constat autem, 20 quod protunc nondum applicuerunt Greci ad portum Latinum 4. et sic secundum hoc post adventum Grecorum infra mensem 5 concilium Basiliense, quod secundum eum jam non erat, non poterat nec debebat se transferre ad locum, in quem consentirent Greci pro celebracione ycumenici concilii. si vero dicatur, quod r secundum intencionem ipsius olim Eugenii concilium non esset Basilee, quia jam s erat translatum Ferrarie, et tamen 25 in rei veritate concilium Basiliense non obstante sua pretensa translacionet manebat u adhuc Basilee firmum et stabile, tunc ergo necesse est confiteri juxta decretum „Sicut unica" octave sessionis 6, quod, cum durante v concilio alia congregacio sub nomine generalis concilii non posset erigi, Ferrarie non essetw generale concilium, sed conventi- culum scismaticorum; cumque ipse olim Eugenius fuerit principalis auctor dicte con- so gregacionis, consequenter fateri oportebat1, quod ipse erat scismaticus et ab ecclesie unitate divisus. [405] ex y quo sequitur, quod, eciamsi z vigorem aliquem habuisset dicta parcialis conclusio, concilium non tenebatur se transferre in Ferrariam infra men- sem post adventum Grecorum, quia illa congregacio non erat, ut dictum est, generale concilium, sed conventiculum scismaticorum et ipso durante in scismate non poterat ibi- 35 dem synodus ycumenica celebrari. non enim ipse olim Eugenius et sui, qui asserebant dictam Ferrariensem congregacionem esse ycomenicam synodum et dixerant na 7 se de- 5 a) Ret a. b) R om. in Basilea. c) R habet. d) R add. etc. e) M dicit. f) VL add. sui. g) om. L. h) Fasensu. i) FM 24. k) F wiederholt decernimus. 1) FMVL om. de jure. m) Vdevenire. n) FM transferri. o) FM procu- rant; R etc.; L potuerunt. p) FMRL haben hier Alinea. q) em.; FMRVL januarii, r) FMRYL add. licet. 40 s) RVL stellen um erat jam. t) R add. concilium Basiliense. u) M manebit. v) RIL add. Basiliensi. w) FMRY esse. x) FM oportebit. y) FMRL haben hier Alinea. Z) R si eciam. aa) RL dixerunt. 1 D. i. in dem in art. 21 erwähnten Dekret der 19. Session. 2 In der Bulle „Existimantes olim“ vom 15. No- vember 1434 (Mansi 30, 874-876; Cecconi a. a O. I, 2 pag. CXV-CXVIII; Mon. conc. gen. sacc. 15, Conc. Basil. SS. 2, 763-764). Vgl. auch die Bulle „ Jam pridem orator noster “ vom 22. Februar 1435 (Mansi 30, 909-910; Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CXXVI-CXXVII; Mon. conc. etc. 2, 789-790). 3 Vgl. S. 690 Anm. 4. 4 Vgl. art. 39d am Schlußt. 5 Dies war zwischen den Griechen und dem 45 Konzil vereinbart worden. Vgl. das schon öfter erwähnte Dekret der 19. Session. 6 Vgl. S. 217 Anm. 3. Im Dekret „Ad laudem omnipotentis dei“ vom 10. Januar 1438. Vgl. S. 693 Anm. 4. 50
796 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11437] Dez. 30 11438] Jan. 8 [1437) Des. 30 1441 irritans dicens hec verba: „decernentes irritum et inane et nullius roboris vel momenti, [Ew. April i si secus quavis auctoritate, eciam sub nomine et auctoritate concilii, preterquam nostra, und 5] de qua per litteras, ut premittitur, conficiendas constet, a " quibusvis comuniter vel divisim contigerit attemptari." ex quibus patet, quod in hac pretensa translacione irritavit decretum pretensum parcialis conclusionis predicte factum a minori parte, quod habebat, ut concilium firmiter maneret in b Basilea per totum tempus e comprehensum in decreto 1 concordato cum Grecis, quod eciam per ipsum olim Eugenium fuerat expresse approbatum d 2. [40] Hec autem evacuacio facta per olim Eugenium de dicta parciali con- clusione eciam expressius deducitur ex declaracione, quam dixite se facere de translacione Basiliensis concilii in locum Ferrarie sub data 3. kalendas 10 januarii pontificatus anno septimo 3. dixit enim sic: „nos igitur tam inminentibus etc. condiciones in dictis litteris nostris s contentas fuisse et esse purificatas dictumque Ba- siliense concilium ad prefatam civitatem Ferrariensem fuisse et esse translatum declara- mus illudque auctoritate consilio et assensuh predictis in dicta civitate Ferrarie cele- brandum ac die octava proximi i mensis januarii inchoandum ac continuandum 15 decernimus k auctoritate apostolica per presentes, mandantes omnibus et singulis, qui ad generalia concilia de! jure venirem tenentur et consueverunt, ut ad ipsum concilium sic translatum vigore juramenti per eos prestiti quantocius se transferren pro- curent °.“ [40 ] ecce P expressum testimonium ipsius olim Eugenii, quod die tricesima decembris q jam secundum eum non erat Basilee generale concilium. constat autem, 20 quod protunc nondum applicuerunt Greci ad portum Latinum 4. et sic secundum hoc post adventum Grecorum infra mensem 5 concilium Basiliense, quod secundum eum jam non erat, non poterat nec debebat se transferre ad locum, in quem consentirent Greci pro celebracione ycumenici concilii. si vero dicatur, quod r secundum intencionem ipsius olim Eugenii concilium non esset Basilee, quia jam s erat translatum Ferrarie, et tamen 25 in rei veritate concilium Basiliense non obstante sua pretensa translacionet manebat u adhuc Basilee firmum et stabile, tunc ergo necesse est confiteri juxta decretum „Sicut unica" octave sessionis 6, quod, cum durante v concilio alia congregacio sub nomine generalis concilii non posset erigi, Ferrarie non essetw generale concilium, sed conventi- culum scismaticorum; cumque ipse olim Eugenius fuerit principalis auctor dicte con- so gregacionis, consequenter fateri oportebat1, quod ipse erat scismaticus et ab ecclesie unitate divisus. [405] ex y quo sequitur, quod, eciamsi z vigorem aliquem habuisset dicta parcialis conclusio, concilium non tenebatur se transferre in Ferrariam infra men- sem post adventum Grecorum, quia illa congregacio non erat, ut dictum est, generale concilium, sed conventiculum scismaticorum et ipso durante in scismate non poterat ibi- 35 dem synodus ycumenica celebrari. non enim ipse olim Eugenius et sui, qui asserebant dictam Ferrariensem congregacionem esse ycomenicam synodum et dixerant na 7 se de- 5 a) Ret a. b) R om. in Basilea. c) R habet. d) R add. etc. e) M dicit. f) VL add. sui. g) om. L. h) Fasensu. i) FM 24. k) F wiederholt decernimus. 1) FMVL om. de jure. m) Vdevenire. n) FM transferri. o) FM procu- rant; R etc.; L potuerunt. p) FMRL haben hier Alinea. q) em.; FMRVL januarii, r) FMRYL add. licet. 40 s) RVL stellen um erat jam. t) R add. concilium Basiliense. u) M manebit. v) RIL add. Basiliensi. w) FMRY esse. x) FM oportebit. y) FMRL haben hier Alinea. Z) R si eciam. aa) RL dixerunt. 1 D. i. in dem in art. 21 erwähnten Dekret der 19. Session. 2 In der Bulle „Existimantes olim“ vom 15. No- vember 1434 (Mansi 30, 874-876; Cecconi a. a O. I, 2 pag. CXV-CXVIII; Mon. conc. gen. sacc. 15, Conc. Basil. SS. 2, 763-764). Vgl. auch die Bulle „ Jam pridem orator noster “ vom 22. Februar 1435 (Mansi 30, 909-910; Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CXXVI-CXXVII; Mon. conc. etc. 2, 789-790). 3 Vgl. S. 690 Anm. 4. 4 Vgl. art. 39d am Schlußt. 5 Dies war zwischen den Griechen und dem 45 Konzil vereinbart worden. Vgl. das schon öfter erwähnte Dekret der 19. Session. 6 Vgl. S. 217 Anm. 3. Im Dekret „Ad laudem omnipotentis dei“ vom 10. Januar 1438. Vgl. S. 693 Anm. 4. 50
Strana 797
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 797 clarare sanctam synodum Basiliensem a die predicte translacionis secunde pretense non esse protunc concilium, immo fuisse et esse „illegittimam ac a reprobam tumultuacionem et conventiculum", admiserunt hujusmodi translacionem sacri Basiliensis concilii tam- quam debitam fieri in Grecorum adventu pro unione ipsorum. et sic non potest asseri, 5 quod sacrum Basiliense concilium tenebatur se transferre in Ferrariam post adventum Grecorum nec quod postea fuerit translatum ex priori suo dato consensu d. [41] Accedit? huic racioni aliud, quod non minorem evidenciam facit. nam si us- que ad adventum Grecorum firmum et stabile manebat f sacrum Basiliense concilium, sicut secundum rei veritatem manebat et eciam g secundum decretum concordatum cum 10 Grecis ac expresse approbatum per ipsum olim Eugenium 1 et iterum secundum illam parcialem conclusionem presidencium et paucorum sibi favencium et approbacionem ejus- dem factam Bononie per ipsum olim Eugenium 2, cum juxta decreta synodalia ejusdem concilii dictus olim Eugenius vicesima quarta januarii fuerit per sanctam synodum legittime declaratus suspensus ab administracione papatus 3 ante ipsorum Grecorum 15 adventum, clarum est, quod ipso gerente se proh presidente dicte congregacionis Ferrariensis sacrum Basiliense concilium non tenebatur transferre se in dictum locum eciam in casu adventus Grecorum. non enim Ferraria erat locus sibi tutus nec idoneus ad unionem Grecorum, cum jam congregacio inibi existens esset conventiculum scisma- ticorum et presideret in eo, qui ipsum sacrum concilium persequebatur i, suspensus le- 20 gittime ab administracione papali k. 1441 Szw. April 1 und 5] 11438] Jan. 24 [III. Conclusiones ex premissis.] [42] Concludendo igitur super premissis licet sic summarie1 intelligere: si sacrum concilium Basiliense hactenus fuit legittime dissolutum sive desiit esse, aut hoc est quia tenebatur se transferre ad locum Ferrarie in adventu Grecorum vigore 25 parcialis conclusionis aut pretense translacionis per ipsum olim Eugenium facte de pleni- tudine potestatis, ut dicit. hoc autem secundum stare non potest. cum enim dicta pretensa translacio notorie fuerit nulla juxta formam decretorum Constanciensis 4 et eciamm Ba- siliensis 5 concilii, que ipsemet approbavit esse facta a vero et n legittimo concilio legittime o inchoato et continuato, ut patet in ejus adhesione 6, nullatenus concilium tenebatur se 3o transferre, nisi vellet sua decreta cum tanto edita labore ecclesieque ac generalium con- ciliorum auctoritatem quasi in totum destrui et prosterni, attento maxime quod, si sancta synodus hoc fecisset, poneret se ad manus et sub potestate illius, qui, quantum in eo fuerit ?, interdixit suspendit q excommunicavit, privavit omnes et singulos patres sancte synodi quibuscumque beneficiis et dignitatibus suis inhabilitavitque eos, ut in futurum 35 habere non possent, deinceps quoque prohibuit eis prebere victualia et mandavit fieri adversus eos persecucionem 1 tamquam contra hostes fidei Christiane s 7, eratque notorie diffamatus, quod non servaret juramenta et promissiones, que prestiterat sollempniter 40 a) R et. b) FM tumulacionem. c) em.; FMRVL admisissent. d) VL add. etc. e) M recedit; VL haben kein Alinea. f) in F korr. für manebit ; M manebit. g) om. v. h) om. R. i) ML prosequebatur. k) R add. etc. I) em.; FMRVL sumarie. m) om. RVL. n) om. VI. o) om. FM. p) VL fuit. q) L add. et. r) VL prose- cucionem; L add. alias persecucionem. s) R Christiani. 1 Vgl. art. 39e. Vgl. S. 766 Anm. 4. Vgl. das S. 237 Anm. 2 angeführte Dekret der 45 31. Session. Vgl. S. 442 Anm. 1. 5 In der ersten Session vom 14. Dezember 1431. Vgl. Mansi 29, 5-6 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 49. Deutsche Reichstags-Akten XV. 2 6 In der Bulle „Dudum sacrum generale Basi- liense concilium“ vom 15. Dezember 1433. Vgl. S. 440 Anm. 2. Vgl. die S. 221 Anm. 5 angeführte Bulle vom 15. Februar 1438. 101
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 797 clarare sanctam synodum Basiliensem a die predicte translacionis secunde pretense non esse protunc concilium, immo fuisse et esse „illegittimam ac a reprobam tumultuacionem et conventiculum", admiserunt hujusmodi translacionem sacri Basiliensis concilii tam- quam debitam fieri in Grecorum adventu pro unione ipsorum. et sic non potest asseri, 5 quod sacrum Basiliense concilium tenebatur se transferre in Ferrariam post adventum Grecorum nec quod postea fuerit translatum ex priori suo dato consensu d. [41] Accedit? huic racioni aliud, quod non minorem evidenciam facit. nam si us- que ad adventum Grecorum firmum et stabile manebat f sacrum Basiliense concilium, sicut secundum rei veritatem manebat et eciam g secundum decretum concordatum cum 10 Grecis ac expresse approbatum per ipsum olim Eugenium 1 et iterum secundum illam parcialem conclusionem presidencium et paucorum sibi favencium et approbacionem ejus- dem factam Bononie per ipsum olim Eugenium 2, cum juxta decreta synodalia ejusdem concilii dictus olim Eugenius vicesima quarta januarii fuerit per sanctam synodum legittime declaratus suspensus ab administracione papatus 3 ante ipsorum Grecorum 15 adventum, clarum est, quod ipso gerente se proh presidente dicte congregacionis Ferrariensis sacrum Basiliense concilium non tenebatur transferre se in dictum locum eciam in casu adventus Grecorum. non enim Ferraria erat locus sibi tutus nec idoneus ad unionem Grecorum, cum jam congregacio inibi existens esset conventiculum scisma- ticorum et presideret in eo, qui ipsum sacrum concilium persequebatur i, suspensus le- 20 gittime ab administracione papali k. 1441 Szw. April 1 und 5] 11438] Jan. 24 [III. Conclusiones ex premissis.] [42] Concludendo igitur super premissis licet sic summarie1 intelligere: si sacrum concilium Basiliense hactenus fuit legittime dissolutum sive desiit esse, aut hoc est quia tenebatur se transferre ad locum Ferrarie in adventu Grecorum vigore 25 parcialis conclusionis aut pretense translacionis per ipsum olim Eugenium facte de pleni- tudine potestatis, ut dicit. hoc autem secundum stare non potest. cum enim dicta pretensa translacio notorie fuerit nulla juxta formam decretorum Constanciensis 4 et eciamm Ba- siliensis 5 concilii, que ipsemet approbavit esse facta a vero et n legittimo concilio legittime o inchoato et continuato, ut patet in ejus adhesione 6, nullatenus concilium tenebatur se 3o transferre, nisi vellet sua decreta cum tanto edita labore ecclesieque ac generalium con- ciliorum auctoritatem quasi in totum destrui et prosterni, attento maxime quod, si sancta synodus hoc fecisset, poneret se ad manus et sub potestate illius, qui, quantum in eo fuerit ?, interdixit suspendit q excommunicavit, privavit omnes et singulos patres sancte synodi quibuscumque beneficiis et dignitatibus suis inhabilitavitque eos, ut in futurum 35 habere non possent, deinceps quoque prohibuit eis prebere victualia et mandavit fieri adversus eos persecucionem 1 tamquam contra hostes fidei Christiane s 7, eratque notorie diffamatus, quod non servaret juramenta et promissiones, que prestiterat sollempniter 40 a) R et. b) FM tumulacionem. c) em.; FMRVL admisissent. d) VL add. etc. e) M recedit; VL haben kein Alinea. f) in F korr. für manebit ; M manebit. g) om. v. h) om. R. i) ML prosequebatur. k) R add. etc. I) em.; FMRVL sumarie. m) om. RVL. n) om. VI. o) om. FM. p) VL fuit. q) L add. et. r) VL prose- cucionem; L add. alias persecucionem. s) R Christiani. 1 Vgl. art. 39e. Vgl. S. 766 Anm. 4. Vgl. das S. 237 Anm. 2 angeführte Dekret der 45 31. Session. Vgl. S. 442 Anm. 1. 5 In der ersten Session vom 14. Dezember 1431. Vgl. Mansi 29, 5-6 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 49. Deutsche Reichstags-Akten XV. 2 6 In der Bulle „Dudum sacrum generale Basi- liense concilium“ vom 15. Dezember 1433. Vgl. S. 440 Anm. 2. Vgl. die S. 221 Anm. 5 angeführte Bulle vom 15. Februar 1438. 101
Strana 798
798 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ante suam electionem 1 et postea inmediate et que per bullam suam confirmaverat 2 post [=w. April 1 coronacionem et sic ad perpetuam rei memoriam se debere servare à publicavit, impu- und 5) gnabatque notorie veritatem fidei, quam declaravitb sacrum Constanciense concilium 3, et reformacionem synodalem, super qua jam diucius laboraverat sancta Basiliensis sy- nodus, fueratque citatus 4 ad eandem synodum purgaturus se de criminibus, de quibus erat notorie diffamatus. et si mutaverat se synodusc in Ferrariam pretextu illius d pretense e translacionis, submittebat ac perdebat quasi in totum auctoritatem generalium conciliorum, quia generale concilium de judice fiebat reus, multaque alia pericula oc- currebant, de quibus non est dicendum per singula. [42a] hic" autem 5 est pertrans- eundum, utrum in dicta congregacione Ferrariensi esset libertas requisita ad celebra- 10 cionem generalis concilii vel pocius existens sub h coactiva jurisdicione ipsius olim Eugenii. si i negocia ibidem agebantur pro suo k libito voluntatis aut saltem eo resistente seu non concurrente, nichil arduum poterat concludi. itaque nullus diligenter advertens circumstancias rerum dicere potest sacrum Basiliense concilium debere se transferre in Ferrariam occasione dicte pretense nulle et irrite translacionis. [425] simili modo ad 15 hoc non tenebatur ex alio1 membro supra 5 condiviso, scilicet occasione dicte parcialis conclusionis, quia illa velm nullius fuit vigoris aut, si quis in ea fuit" vigor, ille fuit multipliciter evacuatus et ab ea multipliciter recessum est tam per conditores ejus quam per ipsum olim Eugenium multo tempore ante adventum Grecorum. [42 ] unde ° pre- missis omnibus consideratis sacrum Basiliense concilium non tenebatur de jure 20 aut racionis equitate vel necessitate seu ex quavis obligacione se transferre ad Fer- rariam in adventu Grecorum, immo pocius, ne permitteret perire auctoritatem ecclesie et generalium conciliorum, tenebatur se non transferre P. [43] Notorium " est autem notorietate facti permanentis, quod numquam se transtulit, sed pocius I restitit dicte translacioni per ipsum olim Eugenium attemptate. 25 et manserunt in ipso concilio eciam post erectionem prefate congregacionis Ferrariensis et adventum Grecorum ad eam longo tempore ambasiatores regum Romanorum s Franco- rum Castelle† Arragonum " aliique prelati cardinales archiepiscopi ambasiatores universi- tatum, et usque in hodiernum diem ipsum tamquam verum et legittimum concilium universalis ecclesie major pars Christianitatis recognovit, et domini reges Romanorum so Albertus inclite memorie et Fredericus modernus longe post erectionem prefate con- gregacionis Ferrariensis dederunt suos salvos conductus 6 sacro concilio Basiliensi et do- minus rex Francorum fecit publice proclamari 7 in regno suo, ne v quis iret ad con- gregacionem Ferrariensem tamquam ad concilium generale. [44] Licetw igitur evidentissime concludere, quod sacrum Basiliense concilium s5 non obstante predicta pretensa translacione per ipsum olim Eugenium secundo attemp- tata X, item y non obstante adventu Grecorum usque hodie nec proprio suo con- 5 a) om. R. b) VL declarabat. c) om. R. d) R sue. e) om. R. f) FMY haben hier Alinea. g) RVL stellen um est autem. h) om. R. i) om. FM. k) VL sue. I) R secundo. m) om. VL. n) VL fuisset. 0) R add. pro; FMRYL haben hier Alinea. p) R add. etc. q) VL haben kein Alinea. r) L add. se. s) RVL add. et. t) M 40 add. et. u) R Arogonum. V) in Rist sum Folgenden am Rande bemerkt nota. w) FML haben kein Alinea. x) R add. etc. y) R hat hier Alinea. 1 Vgl. die Vereinbarungen, die am 2. März 1431 zwischen den im Konklave versammelten Kardinälen getroffen worden waren (Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv cop. chart. coaeva mit Schnitten, vom obersten Prokurator des Deutschen Ordens in Rom an den Hochmeister übersandt; gedr. Raynald, Annales ecclesiastici ad annum 1431 cap. 6 und 7; vgl. auch RTA. 10, 661 Anm. 5). 2 In der Bulle „In qualibet monarchia" vom 12. März 1431 (Raynald a. a. O. cap. 5-7). 8 Es handelt sich um das S. 211 Anm. 1 an- geführte Dekret der 5. Session des Konstanzer Konzils. 4 Vgl. das S. 105 Anm. 3 angeführte Dekret „Cum Christi ecclesia". 5 Vgl. artt. 39-41 6 Vgl. RTA. 13 nr. 162 und oben nr. 163. Am 23. Januar 1438. Vgl. Du Fresne de 50 Beaucourt, Histoire de Charles VII. 3, 343-344, auch RTA. 13 nr. 116. 45
798 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ante suam electionem 1 et postea inmediate et que per bullam suam confirmaverat 2 post [=w. April 1 coronacionem et sic ad perpetuam rei memoriam se debere servare à publicavit, impu- und 5) gnabatque notorie veritatem fidei, quam declaravitb sacrum Constanciense concilium 3, et reformacionem synodalem, super qua jam diucius laboraverat sancta Basiliensis sy- nodus, fueratque citatus 4 ad eandem synodum purgaturus se de criminibus, de quibus erat notorie diffamatus. et si mutaverat se synodusc in Ferrariam pretextu illius d pretense e translacionis, submittebat ac perdebat quasi in totum auctoritatem generalium conciliorum, quia generale concilium de judice fiebat reus, multaque alia pericula oc- currebant, de quibus non est dicendum per singula. [42a] hic" autem 5 est pertrans- eundum, utrum in dicta congregacione Ferrariensi esset libertas requisita ad celebra- 10 cionem generalis concilii vel pocius existens sub h coactiva jurisdicione ipsius olim Eugenii. si i negocia ibidem agebantur pro suo k libito voluntatis aut saltem eo resistente seu non concurrente, nichil arduum poterat concludi. itaque nullus diligenter advertens circumstancias rerum dicere potest sacrum Basiliense concilium debere se transferre in Ferrariam occasione dicte pretense nulle et irrite translacionis. [425] simili modo ad 15 hoc non tenebatur ex alio1 membro supra 5 condiviso, scilicet occasione dicte parcialis conclusionis, quia illa velm nullius fuit vigoris aut, si quis in ea fuit" vigor, ille fuit multipliciter evacuatus et ab ea multipliciter recessum est tam per conditores ejus quam per ipsum olim Eugenium multo tempore ante adventum Grecorum. [42 ] unde ° pre- missis omnibus consideratis sacrum Basiliense concilium non tenebatur de jure 20 aut racionis equitate vel necessitate seu ex quavis obligacione se transferre ad Fer- rariam in adventu Grecorum, immo pocius, ne permitteret perire auctoritatem ecclesie et generalium conciliorum, tenebatur se non transferre P. [43] Notorium " est autem notorietate facti permanentis, quod numquam se transtulit, sed pocius I restitit dicte translacioni per ipsum olim Eugenium attemptate. 25 et manserunt in ipso concilio eciam post erectionem prefate congregacionis Ferrariensis et adventum Grecorum ad eam longo tempore ambasiatores regum Romanorum s Franco- rum Castelle† Arragonum " aliique prelati cardinales archiepiscopi ambasiatores universi- tatum, et usque in hodiernum diem ipsum tamquam verum et legittimum concilium universalis ecclesie major pars Christianitatis recognovit, et domini reges Romanorum so Albertus inclite memorie et Fredericus modernus longe post erectionem prefate con- gregacionis Ferrariensis dederunt suos salvos conductus 6 sacro concilio Basiliensi et do- minus rex Francorum fecit publice proclamari 7 in regno suo, ne v quis iret ad con- gregacionem Ferrariensem tamquam ad concilium generale. [44] Licetw igitur evidentissime concludere, quod sacrum Basiliense concilium s5 non obstante predicta pretensa translacione per ipsum olim Eugenium secundo attemp- tata X, item y non obstante adventu Grecorum usque hodie nec proprio suo con- 5 a) om. R. b) VL declarabat. c) om. R. d) R sue. e) om. R. f) FMY haben hier Alinea. g) RVL stellen um est autem. h) om. R. i) om. FM. k) VL sue. I) R secundo. m) om. VL. n) VL fuisset. 0) R add. pro; FMRYL haben hier Alinea. p) R add. etc. q) VL haben kein Alinea. r) L add. se. s) RVL add. et. t) M 40 add. et. u) R Arogonum. V) in Rist sum Folgenden am Rande bemerkt nota. w) FML haben kein Alinea. x) R add. etc. y) R hat hier Alinea. 1 Vgl. die Vereinbarungen, die am 2. März 1431 zwischen den im Konklave versammelten Kardinälen getroffen worden waren (Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv cop. chart. coaeva mit Schnitten, vom obersten Prokurator des Deutschen Ordens in Rom an den Hochmeister übersandt; gedr. Raynald, Annales ecclesiastici ad annum 1431 cap. 6 und 7; vgl. auch RTA. 10, 661 Anm. 5). 2 In der Bulle „In qualibet monarchia" vom 12. März 1431 (Raynald a. a. O. cap. 5-7). 8 Es handelt sich um das S. 211 Anm. 1 an- geführte Dekret der 5. Session des Konstanzer Konzils. 4 Vgl. das S. 105 Anm. 3 angeführte Dekret „Cum Christi ecclesia". 5 Vgl. artt. 39-41 6 Vgl. RTA. 13 nr. 162 und oben nr. 163. Am 23. Januar 1438. Vgl. Du Fresne de 50 Beaucourt, Histoire de Charles VII. 3, 343-344, auch RTA. 13 nr. 116. 45
Strana 799
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 799 1441 Izw. April1 und 5] sensu nec alio modo fuit translatum aut dissolutum, quinimmo permanet stabile etc.a nec eciam recessus quorumcumque cujuscumque dignitatis potest arguere dissolucionem ipsius esse factam, sicut patet ex declaracione 1 facta in concilio Constan- ciensi de recessu Johannis pape et aliorum quorumcumque ac eciam ex decretis ipsius 5 concilii Basiliensis, que b omnes quasi principes c majoresd orbis et prelati aut sui ora- tores eorum nomine incorporati manutenere et defendere juraverunt °. [45] Exf quibus evidenter apparet ea, que acta sunt pro reformacione ecclesie et fidei catholice conservacione in suspensione acs deposicione olim Eugenii et consequenter in electione sanctissimi domini Felicis pape quinti, esse facta per 10 verum ac legittimum concilium generale universalis ecclesie habentis potestatem inmediate a Christo, cui quilibet Christianus in hiis obedire tenetur. cause quoque hujusmodi suspensionis et deposicionis manifeste sunt nec aliquis dicere potest eas veras non esse h. [46] Ultra predicta apparet, quomodo ipse olim Eugenius, qui i numquam voluit 15 revocare ea, que fecerat et asseruerat in pretensa secunda translacione concilii per eum attemptata contra veritatem fidei declaratam in concilio Constanciensi de auctoritate con- ciliorum 2, licet fuerit monitus super hoc in decreto 29. sessionis 3 et iterum in decreto suspensionis 4, magis et magis perseverat in k impugnando ipsam veritatem fidei pertina- citer. quod sine heresi esse non potest. qui in litteris incipientibus „Moyses vir dei" 20 datis Florencie pridie1 nonas septembris anno incarnacionis dominice millesimo quadrin- gentesimo tricesimo nono 5 condemnavit illamm veritatem et alias duas ex ea necessario consequentes 6, ambasiatoresque proponentes nomine suo in diversis locis manifestantu, quomodo in impugnacione hujusmodi veritatum fidei et doctrine ecclesie de auctoritate o conciliorum ipse magis et magis redditur obduratus et notorie in heresi permanet. 25 propter quod ab omnibus fidelibus est evitandus et nullatenus est eip obedien- dum, nec a Christianitate tollerari potest illud, quod ipse in hiis pretendit, quod vide- licet maneat in possessione dissolvendi concilia generalia contra consensum ipsorum quod- que deinceps summi pontifices per ipsa concilia generalia" nullatenus corrigi possint nec ad aliquam reformacionem perduci ac eciam quod ecclesie imponatur error, que tam 3o solemniter veritatem ipsam de auctoritate conciliorum datas inmediate a Christo, qui t est objectum fidei, declaravit tam in concilio Constanciensi quam Basiliensi eciam hiis temporibus. que u expresse approbata fuerunt tamquam legittima concilia per summos pontifices et sedem apostolicam, videlicet Constanciense per felicis recordacionis papam Martinum 7 et Basiliense per ipsum olim Eugenium s. unde quantum violaretur ille ar- 35 ticulus „Unam sanctam ecclesiam catholicam"? quantusque ingressus ad hereses et sectas erroneas introduceretur, si hec permitterentur, nemo est, quin facile videre possit. omnes quoque Christiani attendere debent, quanta eis neccessitas incumbat, ut totis viribus 1439 Sept. 4 40 a) om. RYL. b) FMR qui ; in R ist zum Folgenden am Rande bemerkt nota. c) VL add. et. d) FML majoris. e) R add. apertissime ostendunt etc. 1) V hat kein Alinea. g) RVL et. h) RV add. etc. i) om. R. k) om. V. 1) om. R. m) M dictam ; R hat sum Folgenden am Rande nota. n) om. M. 0) Eu den Worten auctoritate bis obduratus ist in R am Rande bemerkt illud est radix. p) om. V. q) om. EM. r) FM possunt. s) R datam. t) in R ist sum Folgenden am Rande bemerkt nota; L quem statt qui est. u) em.; FMR qui; VL quibus. v) FM inminebat ; R incumbit. Vgl. art. 4. 45 2 In dem S. 211 Anm. 1 erwähnten Dekret der 5. Session. 3 In dem Dekret „Compaciens“ (vgl. S. 457 Anm. 2). 4 Vgl. S. 237 Anm. 2. 50 5 Vgl. S. 201 Anm. 5. 6 Es sind die „tres veritates fidei catholice", die das Konzil im Dekret „Sicut una“ der 33. Session vom 16. Mai 1439 publiziert hatte (vgl. S. 221 Anm. 1 und nr. 349 art. 27). 7 In der Bulle „Dum onus“ vom 1. Februar 1431 (Mansi 29, 11-12; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 53-55). Vgl. RTA. 10, 133. 8 In der Bulle „Certificati“ vom 31. Mai 1431 (Mansi 29, 13; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 1, 106-107). Vgl. RTA. 10, 137 Anm. 3. 9 Vgl. S. 469 Anm. 1. 101*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 799 1441 Izw. April1 und 5] sensu nec alio modo fuit translatum aut dissolutum, quinimmo permanet stabile etc.a nec eciam recessus quorumcumque cujuscumque dignitatis potest arguere dissolucionem ipsius esse factam, sicut patet ex declaracione 1 facta in concilio Constan- ciensi de recessu Johannis pape et aliorum quorumcumque ac eciam ex decretis ipsius 5 concilii Basiliensis, que b omnes quasi principes c majoresd orbis et prelati aut sui ora- tores eorum nomine incorporati manutenere et defendere juraverunt °. [45] Exf quibus evidenter apparet ea, que acta sunt pro reformacione ecclesie et fidei catholice conservacione in suspensione acs deposicione olim Eugenii et consequenter in electione sanctissimi domini Felicis pape quinti, esse facta per 10 verum ac legittimum concilium generale universalis ecclesie habentis potestatem inmediate a Christo, cui quilibet Christianus in hiis obedire tenetur. cause quoque hujusmodi suspensionis et deposicionis manifeste sunt nec aliquis dicere potest eas veras non esse h. [46] Ultra predicta apparet, quomodo ipse olim Eugenius, qui i numquam voluit 15 revocare ea, que fecerat et asseruerat in pretensa secunda translacione concilii per eum attemptata contra veritatem fidei declaratam in concilio Constanciensi de auctoritate con- ciliorum 2, licet fuerit monitus super hoc in decreto 29. sessionis 3 et iterum in decreto suspensionis 4, magis et magis perseverat in k impugnando ipsam veritatem fidei pertina- citer. quod sine heresi esse non potest. qui in litteris incipientibus „Moyses vir dei" 20 datis Florencie pridie1 nonas septembris anno incarnacionis dominice millesimo quadrin- gentesimo tricesimo nono 5 condemnavit illamm veritatem et alias duas ex ea necessario consequentes 6, ambasiatoresque proponentes nomine suo in diversis locis manifestantu, quomodo in impugnacione hujusmodi veritatum fidei et doctrine ecclesie de auctoritate o conciliorum ipse magis et magis redditur obduratus et notorie in heresi permanet. 25 propter quod ab omnibus fidelibus est evitandus et nullatenus est eip obedien- dum, nec a Christianitate tollerari potest illud, quod ipse in hiis pretendit, quod vide- licet maneat in possessione dissolvendi concilia generalia contra consensum ipsorum quod- que deinceps summi pontifices per ipsa concilia generalia" nullatenus corrigi possint nec ad aliquam reformacionem perduci ac eciam quod ecclesie imponatur error, que tam 3o solemniter veritatem ipsam de auctoritate conciliorum datas inmediate a Christo, qui t est objectum fidei, declaravit tam in concilio Constanciensi quam Basiliensi eciam hiis temporibus. que u expresse approbata fuerunt tamquam legittima concilia per summos pontifices et sedem apostolicam, videlicet Constanciense per felicis recordacionis papam Martinum 7 et Basiliense per ipsum olim Eugenium s. unde quantum violaretur ille ar- 35 ticulus „Unam sanctam ecclesiam catholicam"? quantusque ingressus ad hereses et sectas erroneas introduceretur, si hec permitterentur, nemo est, quin facile videre possit. omnes quoque Christiani attendere debent, quanta eis neccessitas incumbat, ut totis viribus 1439 Sept. 4 40 a) om. RYL. b) FMR qui ; in R ist zum Folgenden am Rande bemerkt nota. c) VL add. et. d) FML majoris. e) R add. apertissime ostendunt etc. 1) V hat kein Alinea. g) RVL et. h) RV add. etc. i) om. R. k) om. V. 1) om. R. m) M dictam ; R hat sum Folgenden am Rande nota. n) om. M. 0) Eu den Worten auctoritate bis obduratus ist in R am Rande bemerkt illud est radix. p) om. V. q) om. EM. r) FM possunt. s) R datam. t) in R ist sum Folgenden am Rande bemerkt nota; L quem statt qui est. u) em.; FMR qui; VL quibus. v) FM inminebat ; R incumbit. Vgl. art. 4. 45 2 In dem S. 211 Anm. 1 erwähnten Dekret der 5. Session. 3 In dem Dekret „Compaciens“ (vgl. S. 457 Anm. 2). 4 Vgl. S. 237 Anm. 2. 50 5 Vgl. S. 201 Anm. 5. 6 Es sind die „tres veritates fidei catholice", die das Konzil im Dekret „Sicut una“ der 33. Session vom 16. Mai 1439 publiziert hatte (vgl. S. 221 Anm. 1 und nr. 349 art. 27). 7 In der Bulle „Dum onus“ vom 1. Februar 1431 (Mansi 29, 11-12; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 53-55). Vgl. RTA. 10, 133. 8 In der Bulle „Certificati“ vom 31. Mai 1431 (Mansi 29, 13; Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 1, 106-107). Vgl. RTA. 10, 137 Anm. 3. 9 Vgl. S. 469 Anm. 1. 101*
Strana 800
800 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ipsi fidei catholice atque saluti universe ecclesie succurrere debeant et justiciam ipsius [zwo. April 1 sacri concilii Basiliensis, cui fere omnes principes et prelati orbis incorporati et jurati und 5/ sunt, cum effectu prosequi et amplecti. nec pretextu cujuslibet juramenti aut 3 pro- missionis cuicumque facte aut protestacionis potest aliquis ab hoc excusari, cum nullum juramentum factum cuicumque, eciam summo pontifici, aliquem eximat vel excuset ab 5 obediencia sacro concilio generali prestanda in hiis, que pertinent ad fidem extirpacionem scismatis et reformacionem generalem ecclesie in capite et in membris, in quibus eciam ipse papa tenetur obedire concilio, ut hec ex supradictis manifeste nota sunt b. 1441 IEw. April I und 5] 354. Denkschrift des Thomas Ebendorfer, Gesandten K. Friedrichs III., über die Not- wendigkeit der Berufung eines dritten Konzils zur Lösung der Kirchenfrage und 10 über die Haltung, die bis zum Zusammentritt dieses Konzils gegenüber den beiden 1441 [zwischen Päpsten und den beiden Konzilien zu beobachten sein würde 1. April 1 und 52] Mainz. Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4701 fol. 1a.18b und fol. 20 a.28b cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Per Thomam de Haselpach in dieta Moguntina 1441. Die Abschrift ist 15 von Ebendorfer selbst angefertigt. Sie weist nur wenige, unwesentliche Korrekturen auf, ist aber mit zahlreichen Zusätzen verschen. Die letzteren sind überwiegend auf den Rändern, seltener zwischen den Zeilen oder auf einem im Text freigelassenen Raume gemacht. Wir haben sie in spitze Klammern eingeschlossen und auch in den Varianten auf sie hingewiesen. Einige wenige von ihnen mögen nur Korrekturen von Fehlern 20 des Urtextes sein. Die meisten aber stellen Ergänzungen dar, die bei Gelegenheit einer Uberarbeitung dieses Urtextes angebracht wurden. Erwähnt von Valois, Le pape et le concile 2, 247 Anm. 3 und von Wolkan, Der Brief- wechsel des Eneas Silvius Piccolomini Bd. 2 (Fontes rerum Austriacarum Abt. 2 Bd. 67, Wien 1912) S. 204 Anm. a. 25 Quia juxta sapientis consilium ecclesiastici 38. capitulo 3 scribenda est sapientia in tempore vacuitatis, quid autem magis (infructuosume noxium et ab utilitate qualibet dinoscitur alienum quam d tempus studii perdere, dum agitatur salutis et fidei negotium, et se exhibere) vacuum, quando e Christi scinditurf ecclesia, contendere quoque de ipsius potestate sibi a Christo tradita et per hoc ipsius potestatem labefacere et in proverbium so ducere fatuorum et, quod pejus est, sub pretextu pietatis ipsam deducere usque ad se- pulturam cum indicibili ecclesie dei dispendio in ipsius precipue presenti scismate suborto hac occasione? ad quod exsufflandum per modum avisamentorum subnotate 16 proba- biliter occurrunt considerationes, (judicio 5 meliori semper salvo ac sine prejudicio sentencie sanioris). [1] Prima. etsi ad sedandum scisma in ecclesia varie a doctis tradantur vie acco- mode, scilicet spontanee cessionis, discussionis jurium partis utriusque, (compromissi h de alto et basso in viros timoratos et doctos,) devote ad deum oracionis, inspiracionis et sic de aliis, attentis tamen qualitate temporum et tam variis disposicionibus amborum de papatu contendentium pariter et suarum obedientiarum nulla via videtur securior planior 40 compendiosior et ad plenam unionem efficiendam et stabiliter continuandam (efficacior i) quam debita ad cautelam instantia pro translatione Basiliensis concilii ad alium locum tertium merito ambobus contendentibus gratum, conformem decretis patrum, regibus et principibus tam spiritualibus quam secularibus pro ipsorum aut suo- rum congregatione aptum et idoneum (et k obtinendo consensu Ewgenii pro eodem). hoc, 45 35 a) om. R; VL vol. b) RL add. etc.; V add amcn. c) infructuosum — se exhihere am Rande. d) fchlt in der Vorlage. e) in der Vorlage korr. aus quam. f) desgleichen aus scindere. g) judicio — sanioris ist nachträglich hinzugefügt. h) compromissi — et doctos am Rande. i) desgleichen.€ k) et — eodem desgleichen. Eine genauere Inhaltsangabe der Denkschrift ist S. 575-578 gegeben. 2 Vgl. S. 575. Sirach 38, 25. 50
800 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 ipsi fidei catholice atque saluti universe ecclesie succurrere debeant et justiciam ipsius [zwo. April 1 sacri concilii Basiliensis, cui fere omnes principes et prelati orbis incorporati et jurati und 5/ sunt, cum effectu prosequi et amplecti. nec pretextu cujuslibet juramenti aut 3 pro- missionis cuicumque facte aut protestacionis potest aliquis ab hoc excusari, cum nullum juramentum factum cuicumque, eciam summo pontifici, aliquem eximat vel excuset ab 5 obediencia sacro concilio generali prestanda in hiis, que pertinent ad fidem extirpacionem scismatis et reformacionem generalem ecclesie in capite et in membris, in quibus eciam ipse papa tenetur obedire concilio, ut hec ex supradictis manifeste nota sunt b. 1441 IEw. April I und 5] 354. Denkschrift des Thomas Ebendorfer, Gesandten K. Friedrichs III., über die Not- wendigkeit der Berufung eines dritten Konzils zur Lösung der Kirchenfrage und 10 über die Haltung, die bis zum Zusammentritt dieses Konzils gegenüber den beiden 1441 [zwischen Päpsten und den beiden Konzilien zu beobachten sein würde 1. April 1 und 52] Mainz. Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4701 fol. 1a.18b und fol. 20 a.28b cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Per Thomam de Haselpach in dieta Moguntina 1441. Die Abschrift ist 15 von Ebendorfer selbst angefertigt. Sie weist nur wenige, unwesentliche Korrekturen auf, ist aber mit zahlreichen Zusätzen verschen. Die letzteren sind überwiegend auf den Rändern, seltener zwischen den Zeilen oder auf einem im Text freigelassenen Raume gemacht. Wir haben sie in spitze Klammern eingeschlossen und auch in den Varianten auf sie hingewiesen. Einige wenige von ihnen mögen nur Korrekturen von Fehlern 20 des Urtextes sein. Die meisten aber stellen Ergänzungen dar, die bei Gelegenheit einer Uberarbeitung dieses Urtextes angebracht wurden. Erwähnt von Valois, Le pape et le concile 2, 247 Anm. 3 und von Wolkan, Der Brief- wechsel des Eneas Silvius Piccolomini Bd. 2 (Fontes rerum Austriacarum Abt. 2 Bd. 67, Wien 1912) S. 204 Anm. a. 25 Quia juxta sapientis consilium ecclesiastici 38. capitulo 3 scribenda est sapientia in tempore vacuitatis, quid autem magis (infructuosume noxium et ab utilitate qualibet dinoscitur alienum quam d tempus studii perdere, dum agitatur salutis et fidei negotium, et se exhibere) vacuum, quando e Christi scinditurf ecclesia, contendere quoque de ipsius potestate sibi a Christo tradita et per hoc ipsius potestatem labefacere et in proverbium so ducere fatuorum et, quod pejus est, sub pretextu pietatis ipsam deducere usque ad se- pulturam cum indicibili ecclesie dei dispendio in ipsius precipue presenti scismate suborto hac occasione? ad quod exsufflandum per modum avisamentorum subnotate 16 proba- biliter occurrunt considerationes, (judicio 5 meliori semper salvo ac sine prejudicio sentencie sanioris). [1] Prima. etsi ad sedandum scisma in ecclesia varie a doctis tradantur vie acco- mode, scilicet spontanee cessionis, discussionis jurium partis utriusque, (compromissi h de alto et basso in viros timoratos et doctos,) devote ad deum oracionis, inspiracionis et sic de aliis, attentis tamen qualitate temporum et tam variis disposicionibus amborum de papatu contendentium pariter et suarum obedientiarum nulla via videtur securior planior 40 compendiosior et ad plenam unionem efficiendam et stabiliter continuandam (efficacior i) quam debita ad cautelam instantia pro translatione Basiliensis concilii ad alium locum tertium merito ambobus contendentibus gratum, conformem decretis patrum, regibus et principibus tam spiritualibus quam secularibus pro ipsorum aut suo- rum congregatione aptum et idoneum (et k obtinendo consensu Ewgenii pro eodem). hoc, 45 35 a) om. R; VL vol. b) RL add. etc.; V add amcn. c) infructuosum — se exhihere am Rande. d) fchlt in der Vorlage. e) in der Vorlage korr. aus quam. f) desgleichen aus scindere. g) judicio — sanioris ist nachträglich hinzugefügt. h) compromissi — et doctos am Rande. i) desgleichen.€ k) et — eodem desgleichen. Eine genauere Inhaltsangabe der Denkschrift ist S. 575-578 gegeben. 2 Vgl. S. 575. Sirach 38, 25. 50
Strana 801
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 801 1441 [EW. April und 5] ni fallor, efflagitat nedum errorum multipharia pullulacio circa dei ecclesie et summorum pontificum amplius declarandam auctoritatem sed et tot dissensionum necessaria in orbe sedatio quam perditorum morum reformatio. quis enim ista efficiet nisi ministerio gene- ralis concilii, attenta presenti scissura ecclesie, attento eciam, quod in singulis fere orbis 5 angulis equitas solotenus calcata langwescit a, vitium pro virtute reputatur, ambitio omnia possidet, pecunia regnat sola procaciter, disseminantur errores in materia fidei infiniti contra veritatem, et alia multa nephanda perpetrantur impune neque sit, qui recogitet adhibere medelam? considerata e denique partium contendentium eciam usque ad hereti- cationem altrinsecus duritia et non minus attenta auriculariorum et sibi assistentium con- 10 siliariorum affectata sorte ad suum dominum et assumpta pertinacia, vel ut altius promoveantur vel ne a suis statibus deiciantur aut ne scismaticorum d notam contrahant et erroneorum infamiam incurrant aut, sicuti vereor, suas ne sentencias retractent et reparent in melius, quas ambitionis spiritu instigati deduxerunt in medium: tales quippe et ipsis subditi quomodo concorditer cum aliis alium quam suum verum ecclesie pastorem 15 agnoscerent aut eidem obediendo colla summitterent, nisi hoc universalis ecclesie fuerit diffinitum judicio? quod exequi e, licet amor justicie non impelleret, saltim humane in- gloriationis timor ad id faciendum fortius coartaret. sunt enim nonnulli sic ad suas opiniones reflexi, quod, si contra eorundem (iniquam f eciam) conceptam sentenciam in eorum absentia quidquam construitur, recto (eciam g dictante) racionis libramine, hoc tam- 20 quam iniquum et a tramite (devium 1) justicie frequencius cavillatur. unde crebro major divisio in re publica sequitur, quam intenta unio promovetur, propter sinistras et a veritate devias sensum pervertentes affectiones et proclivas ad proprium comodum incli- nationes, que neque sinunt alios pacienter oppositum astruere neque i (quod amplius est) sine k temeritatis nota contrarium cogitare, qualiter in presenti ecclesie lamentabili scis- 25 mate clara luce contuemur. (contra 1 quos „vigilando agendo bene consulendo“, eciamsi cum difficultate, „omnia prosperem cedunt“ secundum Salustium 1.) rursum quis non advertat, quin humanitus nimis videtur difficile aut fortassis impossibile de papatu con- tendentes per viam cessionis, uti tenentur fortassis ex dei precepto, (sine " generali concilio) ad unitatem reducere, ex quo tam horrenda contra se mutuo intonant vituperia, attenta so tanta firmatione in suis opinionibus et obedientiis, dum eciam unus ycumenici alter vero generalis concilii innitatur presidio, in tanta eciam diversitate subditorum altrinsecus se pro inobedientia et doctrina sue partis hereticantium? unde et dei ecclesia non edificatur sed destruitur, non fovetur sed depascitur, non pascitur sed offenditur laceratur et a perfidis scandalisatur. rursus et securitatem hujus vie persuadet multorum satisfactio 35 Christicolarum in hiis, que timoratas contingunt consciencias. que judicio quorumcunque principum tam spiritualium quam secularium vix quietari possent; quin fortassis parti injuste (se° putarent) adherere, nisi judicio universalis ecclesie ? sedarentur, non audentes impugnare, quod ecclesie universalis dictavit sentencia, nec ei adherere, qui ipsius juditio extitit condempnatus. (item 1 hujus scismatis causa non consistit principaliter in jure sed 40 in facto et diversitate doctrine circa fidem. pro qua causa terminanda ad indubitatum judicem recurrere oportet, quod 1 est concilium.) [2] Secunda consideratio. extante probabili dubio de justitia partium contendentium de papatu, scilicet Ewgenii quarti et Felicis quinti, (occurrente s gravi disceptatione, ex una parte Ewgeniot se pro indubitato pontifice summo gerente " habente pro infectis, 45 50 a) em.; Vorl. lagwescit. b) cm.; Vorl. infinite. c) em.; Vorl. considerato. d) om.; Vorl. scismusticorum. e) em.; Vorl. et sequi. f) iniquam eciam am Rande. g) eciam dictante desgleicken. h) desgleichen. i) em.: in der Vorlage, die an dieser Stelle korrigiert ist, scheint et zu slehen. k) Vorl. neque sine. 1) contra — Salustium am Rande. m) en.; Vorl. prospera. n) sine — concilio am Rande. o) se putarent desgleichen. p) em.; Vorl. universale. q) item — concilium leits zwischen den Zeilen teils am Rande. r) sic. s) occurrente — audivimus igitur (S. 802 Z. 3) am Rande. t) em.; Vorl. Ewgenii. u) em.; Vorl. gerenti habens. 1 De Catilinae conjuratione cap. 52 (Ausg. v. Dietsch, 4. Aufl., Lipsiae 1879, S. 31).
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 801 1441 [EW. April und 5] ni fallor, efflagitat nedum errorum multipharia pullulacio circa dei ecclesie et summorum pontificum amplius declarandam auctoritatem sed et tot dissensionum necessaria in orbe sedatio quam perditorum morum reformatio. quis enim ista efficiet nisi ministerio gene- ralis concilii, attenta presenti scissura ecclesie, attento eciam, quod in singulis fere orbis 5 angulis equitas solotenus calcata langwescit a, vitium pro virtute reputatur, ambitio omnia possidet, pecunia regnat sola procaciter, disseminantur errores in materia fidei infiniti contra veritatem, et alia multa nephanda perpetrantur impune neque sit, qui recogitet adhibere medelam? considerata e denique partium contendentium eciam usque ad hereti- cationem altrinsecus duritia et non minus attenta auriculariorum et sibi assistentium con- 10 siliariorum affectata sorte ad suum dominum et assumpta pertinacia, vel ut altius promoveantur vel ne a suis statibus deiciantur aut ne scismaticorum d notam contrahant et erroneorum infamiam incurrant aut, sicuti vereor, suas ne sentencias retractent et reparent in melius, quas ambitionis spiritu instigati deduxerunt in medium: tales quippe et ipsis subditi quomodo concorditer cum aliis alium quam suum verum ecclesie pastorem 15 agnoscerent aut eidem obediendo colla summitterent, nisi hoc universalis ecclesie fuerit diffinitum judicio? quod exequi e, licet amor justicie non impelleret, saltim humane in- gloriationis timor ad id faciendum fortius coartaret. sunt enim nonnulli sic ad suas opiniones reflexi, quod, si contra eorundem (iniquam f eciam) conceptam sentenciam in eorum absentia quidquam construitur, recto (eciam g dictante) racionis libramine, hoc tam- 20 quam iniquum et a tramite (devium 1) justicie frequencius cavillatur. unde crebro major divisio in re publica sequitur, quam intenta unio promovetur, propter sinistras et a veritate devias sensum pervertentes affectiones et proclivas ad proprium comodum incli- nationes, que neque sinunt alios pacienter oppositum astruere neque i (quod amplius est) sine k temeritatis nota contrarium cogitare, qualiter in presenti ecclesie lamentabili scis- 25 mate clara luce contuemur. (contra 1 quos „vigilando agendo bene consulendo“, eciamsi cum difficultate, „omnia prosperem cedunt“ secundum Salustium 1.) rursum quis non advertat, quin humanitus nimis videtur difficile aut fortassis impossibile de papatu con- tendentes per viam cessionis, uti tenentur fortassis ex dei precepto, (sine " generali concilio) ad unitatem reducere, ex quo tam horrenda contra se mutuo intonant vituperia, attenta so tanta firmatione in suis opinionibus et obedientiis, dum eciam unus ycumenici alter vero generalis concilii innitatur presidio, in tanta eciam diversitate subditorum altrinsecus se pro inobedientia et doctrina sue partis hereticantium? unde et dei ecclesia non edificatur sed destruitur, non fovetur sed depascitur, non pascitur sed offenditur laceratur et a perfidis scandalisatur. rursus et securitatem hujus vie persuadet multorum satisfactio 35 Christicolarum in hiis, que timoratas contingunt consciencias. que judicio quorumcunque principum tam spiritualium quam secularium vix quietari possent; quin fortassis parti injuste (se° putarent) adherere, nisi judicio universalis ecclesie ? sedarentur, non audentes impugnare, quod ecclesie universalis dictavit sentencia, nec ei adherere, qui ipsius juditio extitit condempnatus. (item 1 hujus scismatis causa non consistit principaliter in jure sed 40 in facto et diversitate doctrine circa fidem. pro qua causa terminanda ad indubitatum judicem recurrere oportet, quod 1 est concilium.) [2] Secunda consideratio. extante probabili dubio de justitia partium contendentium de papatu, scilicet Ewgenii quarti et Felicis quinti, (occurrente s gravi disceptatione, ex una parte Ewgeniot se pro indubitato pontifice summo gerente " habente pro infectis, 45 50 a) em.; Vorl. lagwescit. b) cm.; Vorl. infinite. c) em.; Vorl. considerato. d) om.; Vorl. scismusticorum. e) em.; Vorl. et sequi. f) iniquam eciam am Rande. g) eciam dictante desgleicken. h) desgleichen. i) em.: in der Vorlage, die an dieser Stelle korrigiert ist, scheint et zu slehen. k) Vorl. neque sine. 1) contra — Salustium am Rande. m) en.; Vorl. prospera. n) sine — concilio am Rande. o) se putarent desgleichen. p) em.; Vorl. universale. q) item — concilium leits zwischen den Zeilen teils am Rande. r) sic. s) occurrente — audivimus igitur (S. 802 Z. 3) am Rande. t) em.; Vorl. Ewgenii. u) em.; Vorl. gerenti habens. 1 De Catilinae conjuratione cap. 52 (Ausg. v. Dietsch, 4. Aufl., Lipsiae 1879, S. 31).
Strana 802
802 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 que Basilee geruntur et gesta sunt, et e contrario quia concilium Basileense dicit ipsum [210. April1 suspensum et depositum et suspensus exercitium eoruma, que ordinis jurisditionis et und 5/ officii sunt b, licite exercere non possit (24. q. 1 „audivimus“ 1): igitur) ad hujus scismatis eliminationem nedum est licitum aliude instaurare concilium sed et ec- clesie expediens et necessarium. trahit hec consideratio fundamentum tam ex 5 jure divino quam humano, que materiam fidei, super qua presens scisma exordium sumpsisse dinoscitur, per concilia generalia sive per sedem apostolicam, que eciam ec- clesia in scripturis vocatur, discuciendam pronunciant d, dicente domino Deuteronomii 17 2 „si difficile aut ambiguum esse perspexeris inter sagwinem et sagwinem, causam et causam, et judicum intra portas tuas videris verba variari, surge et e ascende ad locum, 10 quem elegerit dominus deus tuus, veniesque ad sacerdotes 1 Levitici generis et ad judicem, qui fuerit isto tempore, queresque ab eis, qui indicabunt tibi judicii veritatem, et facies, quecunque dixerint, qui presunt loco, quem elegerit dominus, et docuerint te juxta legem ejus, sequerisque sentenciam eorum nec declinabis ad dextram neque sinistram“; et tunc 3 comminatur pena mortis in eum, qui sacerdotis, scilicet indubitati, pertinaciter non 15 obedierit imperio et ex superbia. in hiis verbis fundatur auctoritas generalium concilio- rum ecclesie in testamento veteri. (ad« hoc potest adduci novi testamenti auctoritas Luce decimo 4 „qui vos audit, me audit etc.", et ad Ephesios 4 5 „deus dedit quosdam apostolos (id est episcopos), quosdam prophetas (quibus sacre succedunt scripture expo- sitores), quosdam doctores (id est fidei predicatores secundum Ambrosium in commen- 20 tario 6)". unde Augustinus ad Bonifacium7 „si duo forte contra phas (id est jus) temeri- tate concertantium fuerint ordinati, nullum ex eis futurum summum pontificem permitti- mus, sed illum solum in sede apostolica permansurum censemus, quem ex numero clericorum nova ordinacione divinum judicium et universitatis consensus elegerit". et hoc necessario patet in secundo concilios. spiritus enim sanctus, qui suggerit omnem 25 veritatem", cui magis suggeret quam generali congregationi ecclesie rite convenienti et devote? ita episcopi congregaverunt se ad inquirendum super idolatria Marcelli 10 absque auctoritate pape, et similiter 25 episcopi convenerunt ad judicandum et deponendum Jo- hannem XXII. 11 et si hoc factum est de veris papis, quomodo non licebit de dubiis?) hanc considerationem docet praxis sanctorum apostolorum et patrum ab exordio nascentis 30 ecclesie usque ad nos. qui scismata orta in ecclesia per generalium conciliorum con- gregationem semper sedaverunt, ut patet in secundo concilio Jerosolimitano, quod propter sedare murmur Grecorum ab apostolis congregatum est, ut patet Actuum 6 12. idem de tercio concilio, quod ab eisdem ibidem congregatum est super orta sedicione, an circum- cisio sit necessaria ad salutem; quod similiter hoc scisma sedavit (Actuum 15 13). item de 35 a) cm.; Vorl. en. b) fehll in der Vorlage. c) in der Vorl. korr. für tertium. d) em.; Vorl. pronunciat. e) fehll in der Vorlage. f) em.; Vorl. sacerdotens. g) ad — de dubiis (Z. 29) ist teils anf dem unteren Rande ron fol. 2 a teils anf dem oberen und dem linken Rande von fol. 2b hinzugefügt; mil hanc considerationem beginnl fol. 2 b. c. 4 С. 24 q. 1. 2 Deuteron. 17, 8-11. Das Zitat ist nicht ganz genau. D. i. Deuteron. 17, 12. Luc. 10, 16. Epheser 4, 11. Das Zitat ist nicht genau. 6 Vgl. die Commentaria in epistolam beati Pauli ad Ephesios bei Migne 17, 387, wo aber nicht von „doctores“, sondern von „evangeliste“ die Rede ist. Der Ausspruch rührt nicht von Augustin her, sondern ist einem Briefe des Kaisers Honorius an Papst Bonifazius I. entlehnt. Vgl. Decretum c. 8 D. 79. 8 Vgl. darüber unten Z. 32. 9 Vgl. Joh. 14, 26. 10 Uber Bischof Marcellus von Ancyra und seine Lehre vergleiche man Hefele 1, 473 ff.; Loofs in der Realencyklopädie 12, 259�265; Kaulen im Kirchenlexikon 8, 660-663; ebenda auch über die Synode von Konstantinopel, die im Jahre 336 auf 45 Befehl Kaiser Konstantins gehalten wurde und oben gemeint sein dürfte. 11 Das ist wohl ein Irrtum Ebendorfers. Wahr- scheinlich ist Johann XII. gemeint. Vgl. unten art. 8c. 12 Act. apost. 6, 1-6. 13 Act. apost. 15, 1-30. 40 50
802 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 que Basilee geruntur et gesta sunt, et e contrario quia concilium Basileense dicit ipsum [210. April1 suspensum et depositum et suspensus exercitium eoruma, que ordinis jurisditionis et und 5/ officii sunt b, licite exercere non possit (24. q. 1 „audivimus“ 1): igitur) ad hujus scismatis eliminationem nedum est licitum aliude instaurare concilium sed et ec- clesie expediens et necessarium. trahit hec consideratio fundamentum tam ex 5 jure divino quam humano, que materiam fidei, super qua presens scisma exordium sumpsisse dinoscitur, per concilia generalia sive per sedem apostolicam, que eciam ec- clesia in scripturis vocatur, discuciendam pronunciant d, dicente domino Deuteronomii 17 2 „si difficile aut ambiguum esse perspexeris inter sagwinem et sagwinem, causam et causam, et judicum intra portas tuas videris verba variari, surge et e ascende ad locum, 10 quem elegerit dominus deus tuus, veniesque ad sacerdotes 1 Levitici generis et ad judicem, qui fuerit isto tempore, queresque ab eis, qui indicabunt tibi judicii veritatem, et facies, quecunque dixerint, qui presunt loco, quem elegerit dominus, et docuerint te juxta legem ejus, sequerisque sentenciam eorum nec declinabis ad dextram neque sinistram“; et tunc 3 comminatur pena mortis in eum, qui sacerdotis, scilicet indubitati, pertinaciter non 15 obedierit imperio et ex superbia. in hiis verbis fundatur auctoritas generalium concilio- rum ecclesie in testamento veteri. (ad« hoc potest adduci novi testamenti auctoritas Luce decimo 4 „qui vos audit, me audit etc.", et ad Ephesios 4 5 „deus dedit quosdam apostolos (id est episcopos), quosdam prophetas (quibus sacre succedunt scripture expo- sitores), quosdam doctores (id est fidei predicatores secundum Ambrosium in commen- 20 tario 6)". unde Augustinus ad Bonifacium7 „si duo forte contra phas (id est jus) temeri- tate concertantium fuerint ordinati, nullum ex eis futurum summum pontificem permitti- mus, sed illum solum in sede apostolica permansurum censemus, quem ex numero clericorum nova ordinacione divinum judicium et universitatis consensus elegerit". et hoc necessario patet in secundo concilios. spiritus enim sanctus, qui suggerit omnem 25 veritatem", cui magis suggeret quam generali congregationi ecclesie rite convenienti et devote? ita episcopi congregaverunt se ad inquirendum super idolatria Marcelli 10 absque auctoritate pape, et similiter 25 episcopi convenerunt ad judicandum et deponendum Jo- hannem XXII. 11 et si hoc factum est de veris papis, quomodo non licebit de dubiis?) hanc considerationem docet praxis sanctorum apostolorum et patrum ab exordio nascentis 30 ecclesie usque ad nos. qui scismata orta in ecclesia per generalium conciliorum con- gregationem semper sedaverunt, ut patet in secundo concilio Jerosolimitano, quod propter sedare murmur Grecorum ab apostolis congregatum est, ut patet Actuum 6 12. idem de tercio concilio, quod ab eisdem ibidem congregatum est super orta sedicione, an circum- cisio sit necessaria ad salutem; quod similiter hoc scisma sedavit (Actuum 15 13). item de 35 a) cm.; Vorl. en. b) fehll in der Vorlage. c) in der Vorl. korr. für tertium. d) em.; Vorl. pronunciat. e) fehll in der Vorlage. f) em.; Vorl. sacerdotens. g) ad — de dubiis (Z. 29) ist teils anf dem unteren Rande ron fol. 2 a teils anf dem oberen und dem linken Rande von fol. 2b hinzugefügt; mil hanc considerationem beginnl fol. 2 b. c. 4 С. 24 q. 1. 2 Deuteron. 17, 8-11. Das Zitat ist nicht ganz genau. D. i. Deuteron. 17, 12. Luc. 10, 16. Epheser 4, 11. Das Zitat ist nicht genau. 6 Vgl. die Commentaria in epistolam beati Pauli ad Ephesios bei Migne 17, 387, wo aber nicht von „doctores“, sondern von „evangeliste“ die Rede ist. Der Ausspruch rührt nicht von Augustin her, sondern ist einem Briefe des Kaisers Honorius an Papst Bonifazius I. entlehnt. Vgl. Decretum c. 8 D. 79. 8 Vgl. darüber unten Z. 32. 9 Vgl. Joh. 14, 26. 10 Uber Bischof Marcellus von Ancyra und seine Lehre vergleiche man Hefele 1, 473 ff.; Loofs in der Realencyklopädie 12, 259�265; Kaulen im Kirchenlexikon 8, 660-663; ebenda auch über die Synode von Konstantinopel, die im Jahre 336 auf 45 Befehl Kaiser Konstantins gehalten wurde und oben gemeint sein dürfte. 11 Das ist wohl ein Irrtum Ebendorfers. Wahr- scheinlich ist Johann XII. gemeint. Vgl. unten art. 8c. 12 Act. apost. 6, 1-6. 13 Act. apost. 15, 1-30. 40 50
Strana 803
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 803 quarto concilio super observatione ad tempus et non semper legalium, ut patet Actu- um 21 1. hoc idem docet decretum „Frequens" in sacro generali concilio Constantie editum 2 et in Basiliensi approbatum 3, quod et tradit modum sedandi scisma ex duorum contentione se pro summis pontificibus gerentium. in cujus terminis sumus. et quia eadem, 5.que movit patres, currit racio, erit eciam recte idem jus. racio enim legis anima legis esse dinoscitur. ideo et ipsa cessante lex humana mutatur et ea stante in suo vigore conservatur. in quibus convincitur a adversantium ratio dicentium jam nos in casu de- creti „Frequens" non existere, quia actu est generale concilium congregatum, apud Ewgenium ycumenicum aut generale apud Felicem. quomodo ergo tertium poterit con- 10 gregari et unde sibi auctoritatem reciperet? nam quia duo a diversis asseruntur sedere generalia concilia, ex quibus scisma in ecclesia ortum habuit, quod ecclesie Christi maxima dampna tam spiritualia quam temporalia inducit, ideo magis urgens causa con- gregandi tercium concilium occurrit, precipue quia non solum se ostendunt ecclesie duo capita sed eciam duo sibi adversantia corpora, duo scilicet generalia concilia aliorum 15 assertione ecclesiam militantem significantia, quod a primordio nascentis ecclesie usque adhuc visum non existit. quod autem dicitur actu sedere generale concilium, quia hoc multi doctissimi negare non verentur, aliis non minus doctis oppositum affirmantibus, unde probabile surgit apud timoratos dubium nonnisi per generale concilium absolven- dum. quod fuit propositum, praxis eciam primitivorum patrum usque ad nos semper 20 hâbuit nacta oportunitate scismata in ecclesia, (nisib una partium per mortem sublata esset, de medio tollere) et precipue super summo pontificatu per generalia sedare concilia. patet hoc (specialiter c) primo de secundo scismate inter Damasum et Ursatium, quod in secunda Constantinopolitana synodo sedatum est, ut dicit Vincentius in Speculo libro 18 capitulo 3 4. ita et tercium inter Symachum et Laurentium finaliter sedatur per sy- 25 nodum 115 episcoporum purgante se Symacho et Laurentio dampnato eodem die simul Rome cum Symacho ordinato, ut patet per Vincentium ubi supra libro 22 capitulo 1 5. item Calixto papa defuncto" ortum scisma inter Innocentium secundum et Petrum Leonis Rome celebrato concilio sedatum? legitur. et ut non remaneat dubitandi locus nostro evo inveteratum in ecclesia scisma per 40 fere annos continuatum tandem in so generali Constantiensi synodo sedatum agnovimus. ex quibus per locum a majori con- cludi potest nedum expediens sed et necessarium ecclesie generale concilium congregare pro discussione eciam istius apud doctos et timoratos probabilis dubii, an videlicet Ewgenii deposicio, Basiliensis concilii translatio ad Ferrariam et Felicis electio sint ca- 144! Jzw. April 1 md 5 a) em.; Vorl. convicitur. b) nisi — tollere am Rande. c) desgleichen. Act. apost. 21, 18-26. Vgl. S. 442 Anm. 1. Vgl. S. 797 Anm. 5. Laut Vincenz von Beauvais lib. 18 cap. 3 (Ausg. von Anton Koburger, Nürnberg 1483) ver- 40 sammelte sich das Konzil nicht in Konstantinopel, sondern in Rom. Ebendorfer wirft offenbar ganz verschiedene Vorgänge zusammen. Das Schisma, das er oben erwähnt, ist das zwischen Damasus I. und Ursinus (vgl. Jaffé post nr. 231; Hefele 1, 739; 45 Jülicher in der Realencyklopädie 20, 346-347). Es wurde durch die von Kaiser Valentinian ver- fügte Exilierung des Ursinus beendigt. Bei der Synode aber handelt es sich um eine wahrschein- lich im Jahre 368 in Rom gehaltene, auf der die 50 Arianischen Bischöfe Valens von Mursa und Ur- sacius von Singidunum verdammt wurden (vgl. Jaffé ante nr. 232). — Uber die zweite ökume- 35 1 3 nische Synode, die im Mai 381 in Konstantinopel gehalten wurde, vergleiche man Hefele 2, 3 ff. und Loofs in der Realencyklopädie 2, 43-44. 5 Gemeint ist wahrscheinlich die Römische Sy- node vom 1. März 499. Vgl. Jaffé ante nr. 752; Hefele 2, 625 ff.; Hauck in der Realencyklopädie 19, 220. — Die oben angegebene Zahl der Syno- dalen würde allerdings eher zur Römischen Synode vom 6. November 502 passen (vgl. Hefele 2, 643). Doch war um diese Zeit das Schisma längst be- seitigt. 6 Nicht nach dem Tode Calixts II., sondern nach dem Honorius' II. 7 Auf dem zehnten allgemeinen Konzil vom 3. April 1139. Vgl. Jaffé post nr. 7963; Hefele 5, 438�440; Jahrbücher des Deutschen Reiches unter Konrad III. S. 157.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 803 quarto concilio super observatione ad tempus et non semper legalium, ut patet Actu- um 21 1. hoc idem docet decretum „Frequens" in sacro generali concilio Constantie editum 2 et in Basiliensi approbatum 3, quod et tradit modum sedandi scisma ex duorum contentione se pro summis pontificibus gerentium. in cujus terminis sumus. et quia eadem, 5.que movit patres, currit racio, erit eciam recte idem jus. racio enim legis anima legis esse dinoscitur. ideo et ipsa cessante lex humana mutatur et ea stante in suo vigore conservatur. in quibus convincitur a adversantium ratio dicentium jam nos in casu de- creti „Frequens" non existere, quia actu est generale concilium congregatum, apud Ewgenium ycumenicum aut generale apud Felicem. quomodo ergo tertium poterit con- 10 gregari et unde sibi auctoritatem reciperet? nam quia duo a diversis asseruntur sedere generalia concilia, ex quibus scisma in ecclesia ortum habuit, quod ecclesie Christi maxima dampna tam spiritualia quam temporalia inducit, ideo magis urgens causa con- gregandi tercium concilium occurrit, precipue quia non solum se ostendunt ecclesie duo capita sed eciam duo sibi adversantia corpora, duo scilicet generalia concilia aliorum 15 assertione ecclesiam militantem significantia, quod a primordio nascentis ecclesie usque adhuc visum non existit. quod autem dicitur actu sedere generale concilium, quia hoc multi doctissimi negare non verentur, aliis non minus doctis oppositum affirmantibus, unde probabile surgit apud timoratos dubium nonnisi per generale concilium absolven- dum. quod fuit propositum, praxis eciam primitivorum patrum usque ad nos semper 20 hâbuit nacta oportunitate scismata in ecclesia, (nisib una partium per mortem sublata esset, de medio tollere) et precipue super summo pontificatu per generalia sedare concilia. patet hoc (specialiter c) primo de secundo scismate inter Damasum et Ursatium, quod in secunda Constantinopolitana synodo sedatum est, ut dicit Vincentius in Speculo libro 18 capitulo 3 4. ita et tercium inter Symachum et Laurentium finaliter sedatur per sy- 25 nodum 115 episcoporum purgante se Symacho et Laurentio dampnato eodem die simul Rome cum Symacho ordinato, ut patet per Vincentium ubi supra libro 22 capitulo 1 5. item Calixto papa defuncto" ortum scisma inter Innocentium secundum et Petrum Leonis Rome celebrato concilio sedatum? legitur. et ut non remaneat dubitandi locus nostro evo inveteratum in ecclesia scisma per 40 fere annos continuatum tandem in so generali Constantiensi synodo sedatum agnovimus. ex quibus per locum a majori con- cludi potest nedum expediens sed et necessarium ecclesie generale concilium congregare pro discussione eciam istius apud doctos et timoratos probabilis dubii, an videlicet Ewgenii deposicio, Basiliensis concilii translatio ad Ferrariam et Felicis electio sint ca- 144! Jzw. April 1 md 5 a) em.; Vorl. convicitur. b) nisi — tollere am Rande. c) desgleichen. Act. apost. 21, 18-26. Vgl. S. 442 Anm. 1. Vgl. S. 797 Anm. 5. Laut Vincenz von Beauvais lib. 18 cap. 3 (Ausg. von Anton Koburger, Nürnberg 1483) ver- 40 sammelte sich das Konzil nicht in Konstantinopel, sondern in Rom. Ebendorfer wirft offenbar ganz verschiedene Vorgänge zusammen. Das Schisma, das er oben erwähnt, ist das zwischen Damasus I. und Ursinus (vgl. Jaffé post nr. 231; Hefele 1, 739; 45 Jülicher in der Realencyklopädie 20, 346-347). Es wurde durch die von Kaiser Valentinian ver- fügte Exilierung des Ursinus beendigt. Bei der Synode aber handelt es sich um eine wahrschein- lich im Jahre 368 in Rom gehaltene, auf der die 50 Arianischen Bischöfe Valens von Mursa und Ur- sacius von Singidunum verdammt wurden (vgl. Jaffé ante nr. 232). — Uber die zweite ökume- 35 1 3 nische Synode, die im Mai 381 in Konstantinopel gehalten wurde, vergleiche man Hefele 2, 3 ff. und Loofs in der Realencyklopädie 2, 43-44. 5 Gemeint ist wahrscheinlich die Römische Sy- node vom 1. März 499. Vgl. Jaffé ante nr. 752; Hefele 2, 625 ff.; Hauck in der Realencyklopädie 19, 220. — Die oben angegebene Zahl der Syno- dalen würde allerdings eher zur Römischen Synode vom 6. November 502 passen (vgl. Hefele 2, 643). Doch war um diese Zeit das Schisma längst be- seitigt. 6 Nicht nach dem Tode Calixts II., sondern nach dem Honorius' II. 7 Auf dem zehnten allgemeinen Konzil vom 3. April 1139. Vgl. Jaffé post nr. 7963; Hefele 5, 438�440; Jahrbücher des Deutschen Reiches unter Konrad III. S. 157.
Strana 804
804 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 nonice celebrate necne. que nonnisi in generali concilio utiliter et plene stabiliter et ſzw. April 1 consulte possunt diffiniri, sicud satis patet consideranti. (item a tercium locum suadet und 5] contendentium humilitas, proximorum caritas et ecclesie necessitas, cum omnium indiffe- rentium judicio alias sibi plena unio dari non possit.) [3] Tercia consideratio. etsi pro tercio concilio instaurando sive per Basiliensis 5 concilii translationem vel novam congregationem faciendam et prefatorum concilii pariter et (dominorum b) Ewgenii et Felicis (pro c faciliori prosecutione negotii) sit requirendus assensus, in eventum tamen, quo unus vel uterque, imo et concilium suum negaret assensum, extunc invictissimus dominus Romanorum rex tamquam advocatus et custos ecclesie potest licite ad tercium locum generale concilium congre- 10 gare. (3"] primam d sane hujus considerationis partem suadent cause, pro quibus Basiliense concilium congregatum est, scilicet pro° reformatione ecclesie in capite et in membris, pro pace Christiani populi, prof heresibus confutandis. que nedum perfecte executa et facta sunt et, ut dicit Lucanus 1, „nil actum credens, cum quid agendum super- esset g“. que tamen Basilee perfici non possunt propter discrepanciam Ewgenii et sibi 15 adherentium, sed in tercio loco. [35] item quociescunque causa fidei exigit, debet congregari generale concilium, ut patet in Actibus apostolorum in precedenti proposicione et consideratione 2, et ita in primitiva ecclesia servatum est (et ad hoc glosa 15. distinc- tione in capitulo „sicut"3 et 19. h distinctione „Anastasius“ 4). et ne contingat duos summos pontifices presidere, convocatur generale concilium secundum mentem glose in 20 [3e] item ad hoc racio, quia tam principum quam capitulo „si duo" 79. i distinctione 5. aliorum vota scissa sunt de adherendo et obediendo, unde plura pericula corporis et anime succedunt et scandalorum materia. que plene reformari non possunt nisi in generali concilio. ad quod precavendum dixit apostolus 1. Cor. 8 6 „si esca scandalisat fratrem meum etc.“ [3d] item quia hiis diebus tam in Basilea quam Ferraria super eodem 25 fundamento, quod est Christus auctor pacis et unitatis, duo contradictoria edificia in fide constructa sunt, que merito ignis katholice discussionis probare habebit, quod opus sit eorum incendio tradendum juxta mentem apostoli 1. ad Corinthos 3 7. quod constat nec in Ferraria nec in Basilea utiliter perfici posse, quia in longum dissimulari non potest in hoc negotio fidei. cujus periculum tenetur rex Romanorum precipue prevenire. unde patet so propositum. [3e] item ponderando mala, que ex non consenciendo proveniunt, et bona, que ex consensu in tercium locum unione subsecuta oriuntur quasi arena maris, respectu boni, quod pretenditur de non consenciendo, hec preponderare videntur. nec k ex hoc veniet in neglectu auctoritas conciliorum, ut patet ex sequenti consideratione. [3/] item non est minus urgens racio generalis concilii celebracio pro sedando presenti scismate for- 35 mato in heresi quam pro Grecis, sicut ! illud est promissum in 19. sessionem s. [39] item glosa 23. questione quinta capitulo „principes"? dat plures casus, in quibus laici juris- dictionem habent in ecclesiasticas personas. inter quos unus est, quando clerici faciunt scisma. et tandem ponit regulam generalem, quod laica potestas supplet, ubi ecclesia a) item — possit ist teils ztoischen den Zeilen leils am Rande nachgetragen. b) am Rande. c) pro — negotii des- 40 gleichen. d) primam — fides deprimitur (S. 805 Z. 5) ist auf dem unteren Rande von fol. 3.a, den Rändern von fol. 3 b und dem unteren Rande von fol. 4a nachgetragen. e) em.; Vorl. reformatio statl pro reformationo. f) fehll in der Vorlage. g) em.; Vorl. superest. h) em.; Vorl. 18. i) em.; Vorl. 78. k) em.; Vorl. ne. 1) die Lesart ist unsicher. m) in der Vorlage folgt igitur. 1 Pharsalia 2, 657 (Ausg. von Francken vol. 1, Lugduni Batavorum 1896, pag. 79). 2 Vgl. S. 802 Z. 33 ff. s c. 2 D. 15. Vgl. Decretum Gratiani cum glossis Joannis Theutonici et Bartholomaei Bri- xiensis (Venetiis 1525) vol. 1 fol. 17b. c. 9 D. 19. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 26b. c. 8 D. 79. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 120". 45 1. Cor. 8, 13. 1. Cor. 3, 13. Vgl. S. 458 Anm. 1. c. 20 C. 23 q. 5. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 122a. 5 6 8 50
804 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 nonice celebrate necne. que nonnisi in generali concilio utiliter et plene stabiliter et ſzw. April 1 consulte possunt diffiniri, sicud satis patet consideranti. (item a tercium locum suadet und 5] contendentium humilitas, proximorum caritas et ecclesie necessitas, cum omnium indiffe- rentium judicio alias sibi plena unio dari non possit.) [3] Tercia consideratio. etsi pro tercio concilio instaurando sive per Basiliensis 5 concilii translationem vel novam congregationem faciendam et prefatorum concilii pariter et (dominorum b) Ewgenii et Felicis (pro c faciliori prosecutione negotii) sit requirendus assensus, in eventum tamen, quo unus vel uterque, imo et concilium suum negaret assensum, extunc invictissimus dominus Romanorum rex tamquam advocatus et custos ecclesie potest licite ad tercium locum generale concilium congre- 10 gare. (3"] primam d sane hujus considerationis partem suadent cause, pro quibus Basiliense concilium congregatum est, scilicet pro° reformatione ecclesie in capite et in membris, pro pace Christiani populi, prof heresibus confutandis. que nedum perfecte executa et facta sunt et, ut dicit Lucanus 1, „nil actum credens, cum quid agendum super- esset g“. que tamen Basilee perfici non possunt propter discrepanciam Ewgenii et sibi 15 adherentium, sed in tercio loco. [35] item quociescunque causa fidei exigit, debet congregari generale concilium, ut patet in Actibus apostolorum in precedenti proposicione et consideratione 2, et ita in primitiva ecclesia servatum est (et ad hoc glosa 15. distinc- tione in capitulo „sicut"3 et 19. h distinctione „Anastasius“ 4). et ne contingat duos summos pontifices presidere, convocatur generale concilium secundum mentem glose in 20 [3e] item ad hoc racio, quia tam principum quam capitulo „si duo" 79. i distinctione 5. aliorum vota scissa sunt de adherendo et obediendo, unde plura pericula corporis et anime succedunt et scandalorum materia. que plene reformari non possunt nisi in generali concilio. ad quod precavendum dixit apostolus 1. Cor. 8 6 „si esca scandalisat fratrem meum etc.“ [3d] item quia hiis diebus tam in Basilea quam Ferraria super eodem 25 fundamento, quod est Christus auctor pacis et unitatis, duo contradictoria edificia in fide constructa sunt, que merito ignis katholice discussionis probare habebit, quod opus sit eorum incendio tradendum juxta mentem apostoli 1. ad Corinthos 3 7. quod constat nec in Ferraria nec in Basilea utiliter perfici posse, quia in longum dissimulari non potest in hoc negotio fidei. cujus periculum tenetur rex Romanorum precipue prevenire. unde patet so propositum. [3e] item ponderando mala, que ex non consenciendo proveniunt, et bona, que ex consensu in tercium locum unione subsecuta oriuntur quasi arena maris, respectu boni, quod pretenditur de non consenciendo, hec preponderare videntur. nec k ex hoc veniet in neglectu auctoritas conciliorum, ut patet ex sequenti consideratione. [3/] item non est minus urgens racio generalis concilii celebracio pro sedando presenti scismate for- 35 mato in heresi quam pro Grecis, sicut ! illud est promissum in 19. sessionem s. [39] item glosa 23. questione quinta capitulo „principes"? dat plures casus, in quibus laici juris- dictionem habent in ecclesiasticas personas. inter quos unus est, quando clerici faciunt scisma. et tandem ponit regulam generalem, quod laica potestas supplet, ubi ecclesia a) item — possit ist teils ztoischen den Zeilen leils am Rande nachgetragen. b) am Rande. c) pro — negotii des- 40 gleichen. d) primam — fides deprimitur (S. 805 Z. 5) ist auf dem unteren Rande von fol. 3.a, den Rändern von fol. 3 b und dem unteren Rande von fol. 4a nachgetragen. e) em.; Vorl. reformatio statl pro reformationo. f) fehll in der Vorlage. g) em.; Vorl. superest. h) em.; Vorl. 18. i) em.; Vorl. 78. k) em.; Vorl. ne. 1) die Lesart ist unsicher. m) in der Vorlage folgt igitur. 1 Pharsalia 2, 657 (Ausg. von Francken vol. 1, Lugduni Batavorum 1896, pag. 79). 2 Vgl. S. 802 Z. 33 ff. s c. 2 D. 15. Vgl. Decretum Gratiani cum glossis Joannis Theutonici et Bartholomaei Bri- xiensis (Venetiis 1525) vol. 1 fol. 17b. c. 9 D. 19. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 26b. c. 8 D. 79. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 120". 45 1. Cor. 8, 13. 1. Cor. 3, 13. Vgl. S. 458 Anm. 1. c. 20 C. 23 q. 5. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 122a. 5 6 8 50
Strana 805
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 805 deficit, ut in capitulo „si quis pecunia" 79. a distinctione 1. [3h] item ne scisma con- tingat in electione summi pontificis, potest et debet imperator insolenciam et negligenciam b sacerdotii compescere (de electione libro 6 „ubi periculum" 2) et cardinales ad intrandum conclave cogere (in Clementina „ne Romani“ 3), ergo a simili ad tollendum scisma, ex 5 quo fides deprimitur.) [3] pro hac eciam consideratione videtur favere decretum „Frequens", in quo Romanorum regi expresse conceditur auctoritas congregandi generale concilium in casu, quo duo in papatu se erexerint et in eodem incipiant ministrare. ita et prima octo generalia concilia (uno dempto, ut quibusdam placet) non per papam sed per imperatorem congregata sunt 4, sicud et in eisdem neque summus pontifex neque sui 1o legati leguntur interfuisse, preterquam in Calcedonensi concilio 5, in quo Leonis pape tres leguntur legati 6 concilium direxisse et nullum ex parte imperatoris interfuisse, ita et Constanciense concilium per regem Romanorum fuit congregatum ", licet simul concurre- rint bulle Johannis XXIII. per suam obedientiam destinate 8. quamvis enim secundum sanctorum patrum instituta regulariter non sit celebrandum concilium generale neque 15 congregandum sede non vacante non approbante papa, si est unicus et indubitatus et contra eum non legitima exceptio ad id faciendum vel impediendum, sicud 17. distinc- tione per totum? habetur pro regula generali, ab hac tamen plures possunt exceptiones occurrere, quas utilitas e docet et necessitas ecclesie suadet, sicud et in aliis regulis mora- libus multe exceptiones occurrunt in casibus particularibus. ad quas ordinatur lex superior 20 interpres, quam epyekeiam 5. Ethicorum vocat Aristoteles 1°. que semper in legibus humanis locum habet, ubi vel lex ipsa deficit vel racio et finis ipsius cessat. ut si verbi gracia d alicujus legis humane observantia unitatem fraternam dissiparet vel rei publice adver- saretur saluti, quis sane mentis talem legem observandam decerneret et per ipsius obser- vantiam rei publice forte insanabile vulnus infligeret, quod sibi ipsi nollet evenire? quia 25 ergo in casu manifeste necessitatis aut publice utilitatis rei publice ecclesie ista premissa decreta observata ad litteram et pietati et caritati videntur adversa et in perniciem ipsius vergere et ipsius scissuram aut in longum protrahere aut fortassis nimium perpetuare, (itae extante protervia vel negligentia eorum, ad quos pertinet de jure, eciam potest Christianitas sibi providere (vide Innocentium 11 in capitulo „olim" extra de restitutione so spoliatorum 12). item summus sacerdos Onias questionem spiritualem et scisma factum per Jasonem ad gentilem regem deduxit submovenda 13.) unde in casu non ligant manifesta necessitate obstante et aliud efflagitante. que quidem necessitas humanis legibus artari non potest, sicud David cum suis non peccavit comedendo panes proposicionis, quos non licebat nisi sacerdotibus edere (primo Regum 21 14). et discipuli ambulantes per sata 35 spicas vellebant et contrita grana comedebant1 sabbato necessitate famis coacti, per 1441 ſzw. April 1 und 5] a) em.; Vorl. 89. b) em.; Forl. negligencin. c) em.; Vorl. unctio. d) die Vorlage wiederholt hier si. e) ita bis submovenda am Rande. f) em.; Vorl. comedebat. 40 45 с. 9 D. 79. c. 3 de electione et electi potestate I. 6 in VI. c. 2 de electione et electi potestate I. 3 in Clem. 4 Vgl. darüber Hefele 1, 8-14. 5 Uber die im Oktober 451 gehaltene vierte all- gemeine Synode zu Chalcedon vgl. Hefele 2, 410 ff. 6 Vgl. Jaffé nr. 469. 7Vgl. Hefele 7, 20�21 und Quellen und For- schungen aus Italienischen Archiven und Biblio- theken hrsg. vom Preußischen Historischen Institut 4, 29.30. 8 Vgl. ebenda. 50 9 Vgl. Corpus juris canonici (ed. Friedberg) 1, 50-53. 10 Vgl. Ethicorum lib. 5 lectio 16 (Pariser Aus- gabe von 1660, Bd. 5 S. 203-204). 11 Papst Innocenz III. 12 Vgl. c. 12 de restitutione spoliatorum X. II. 13. 13 Ebendorfer wirft hier zwei in cap. 4 des 2. Makkabäerbuches erzählte Begebenheiten zu- sammen: die Feindschaft des Tempelvogts Simon gegen den Hohenpriester Onias, deretwegen der letztere sich an den König Seleucus wandte, und die Verdrängung des Onias aus dem Hohenpriester- amt durch seinen Bruder Jason. 14 1. Kön. 21, 6. Deutsche Reichstags-Akten XV. 102
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 805 deficit, ut in capitulo „si quis pecunia" 79. a distinctione 1. [3h] item ne scisma con- tingat in electione summi pontificis, potest et debet imperator insolenciam et negligenciam b sacerdotii compescere (de electione libro 6 „ubi periculum" 2) et cardinales ad intrandum conclave cogere (in Clementina „ne Romani“ 3), ergo a simili ad tollendum scisma, ex 5 quo fides deprimitur.) [3] pro hac eciam consideratione videtur favere decretum „Frequens", in quo Romanorum regi expresse conceditur auctoritas congregandi generale concilium in casu, quo duo in papatu se erexerint et in eodem incipiant ministrare. ita et prima octo generalia concilia (uno dempto, ut quibusdam placet) non per papam sed per imperatorem congregata sunt 4, sicud et in eisdem neque summus pontifex neque sui 1o legati leguntur interfuisse, preterquam in Calcedonensi concilio 5, in quo Leonis pape tres leguntur legati 6 concilium direxisse et nullum ex parte imperatoris interfuisse, ita et Constanciense concilium per regem Romanorum fuit congregatum ", licet simul concurre- rint bulle Johannis XXIII. per suam obedientiam destinate 8. quamvis enim secundum sanctorum patrum instituta regulariter non sit celebrandum concilium generale neque 15 congregandum sede non vacante non approbante papa, si est unicus et indubitatus et contra eum non legitima exceptio ad id faciendum vel impediendum, sicud 17. distinc- tione per totum? habetur pro regula generali, ab hac tamen plures possunt exceptiones occurrere, quas utilitas e docet et necessitas ecclesie suadet, sicud et in aliis regulis mora- libus multe exceptiones occurrunt in casibus particularibus. ad quas ordinatur lex superior 20 interpres, quam epyekeiam 5. Ethicorum vocat Aristoteles 1°. que semper in legibus humanis locum habet, ubi vel lex ipsa deficit vel racio et finis ipsius cessat. ut si verbi gracia d alicujus legis humane observantia unitatem fraternam dissiparet vel rei publice adver- saretur saluti, quis sane mentis talem legem observandam decerneret et per ipsius obser- vantiam rei publice forte insanabile vulnus infligeret, quod sibi ipsi nollet evenire? quia 25 ergo in casu manifeste necessitatis aut publice utilitatis rei publice ecclesie ista premissa decreta observata ad litteram et pietati et caritati videntur adversa et in perniciem ipsius vergere et ipsius scissuram aut in longum protrahere aut fortassis nimium perpetuare, (itae extante protervia vel negligentia eorum, ad quos pertinet de jure, eciam potest Christianitas sibi providere (vide Innocentium 11 in capitulo „olim" extra de restitutione so spoliatorum 12). item summus sacerdos Onias questionem spiritualem et scisma factum per Jasonem ad gentilem regem deduxit submovenda 13.) unde in casu non ligant manifesta necessitate obstante et aliud efflagitante. que quidem necessitas humanis legibus artari non potest, sicud David cum suis non peccavit comedendo panes proposicionis, quos non licebat nisi sacerdotibus edere (primo Regum 21 14). et discipuli ambulantes per sata 35 spicas vellebant et contrita grana comedebant1 sabbato necessitate famis coacti, per 1441 ſzw. April 1 und 5] a) em.; Vorl. 89. b) em.; Forl. negligencin. c) em.; Vorl. unctio. d) die Vorlage wiederholt hier si. e) ita bis submovenda am Rande. f) em.; Vorl. comedebat. 40 45 с. 9 D. 79. c. 3 de electione et electi potestate I. 6 in VI. c. 2 de electione et electi potestate I. 3 in Clem. 4 Vgl. darüber Hefele 1, 8-14. 5 Uber die im Oktober 451 gehaltene vierte all- gemeine Synode zu Chalcedon vgl. Hefele 2, 410 ff. 6 Vgl. Jaffé nr. 469. 7Vgl. Hefele 7, 20�21 und Quellen und For- schungen aus Italienischen Archiven und Biblio- theken hrsg. vom Preußischen Historischen Institut 4, 29.30. 8 Vgl. ebenda. 50 9 Vgl. Corpus juris canonici (ed. Friedberg) 1, 50-53. 10 Vgl. Ethicorum lib. 5 lectio 16 (Pariser Aus- gabe von 1660, Bd. 5 S. 203-204). 11 Papst Innocenz III. 12 Vgl. c. 12 de restitutione spoliatorum X. II. 13. 13 Ebendorfer wirft hier zwei in cap. 4 des 2. Makkabäerbuches erzählte Begebenheiten zu- sammen: die Feindschaft des Tempelvogts Simon gegen den Hohenpriester Onias, deretwegen der letztere sich an den König Seleucus wandte, und die Verdrängung des Onias aus dem Hohenpriester- amt durch seinen Bruder Jason. 14 1. Kön. 21, 6. Deutsche Reichstags-Akten XV. 102
Strana 806
806 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 quam et sunt excusati (Marci secundo 1). ita pariformiter jam in presenti scismate ecclesie, ſzw. April1 (exemplo a Constantini in Niceno et Marciani in Calcedonensi 2,) si utraque partium con- uad 5) tendentium pro tertio concilio congregando suum negaret assensum, utilitas ecclesie ex- posceret et necessitas impelleret ipsius advocatum Romanorum regem de oportuno remedio providere contra scisma ecclesie. quod tam utiliter et plene quam stabiliter et consulte fieri non potest sapientum judicio, nisi per tertium indicendum et congregandum concilium, ut patet ex precedenti consideratione, (exb quo ad superiorem recurri non potest. ille enim, qui se superiorem pretendit, judicandus est.) ita Nicenum concilium non vocatione beati Silvestri, sed Constantini mandato congregatum legitur 3. ita et fertur de aliis anti- quis generalibus conciliis, Calcedonensi, Ephesino et Constantinopolitano 4, dicente Ysidoro 10 sexto Ethymologiarum capitulo 16 d 5, quod „generalia concilia a temporibus Constantini ceperunt", in precedentibus namque annis fervente persecucione docendarum plebium, (scilicet e in fide,) minime dabatur facultas. inde Christianitas in diversas hereses scissa est, quia non erat episcopis licentia alias necessitas conveniendi in unum nisi tempore supradicti' imperatoris, ipse enim dedit potestatem Christianis libere congregari. (ideo § 15 ad sedandum scisma factum per Arrium in ecclesia, quia facultas pontificibus non fuit, ex omni regione sacerdotes congregavit et sic concilium Nicenum instituit, ut eciam testatur Jeronimus 10. ecclesiastice historie 6.) ita secundum eundem 7 secunda synodus Constantinopolitana s, videlicet contra Macedonium ", per Theodosium seniorem congregata est. tercia vêro, Ephesina prima, contra Nestorium 1° sub Theodosio juniore congregata 20 est 11, et quarta, scilicet Calcedonensis, contra Ewthicen et Dyoscorum deitatis et carnis unam naturam in Christo fingentes 12 sub Marciano principe celebrata est 13. nolo tamen negare, quin assensus tunc summorum (forte 1) accesserit pontificum, sed quero : heresibus istis pullulantibus si suum summi pontifices negassent pro conciliis celebrandis prebere consensum, quid devotis istis principibus et ecclesie faciendum fuisset? an semper in 25 isto scismate perstitissent vel sibi per generalium conciliorum congregacionem providissent? ita suo modo in casu nostro presenti, precipue tamen attento, quod in materia fidei jam surgunt contraria dogmata in orbe, dum unus summum pontificem super ecclesiam exaltat, alter vero subicit in omnibus, et, quod unus pro fidei veritate determinat, alter tamquam heresim abicit et confutat. (ex i quo imperator in hoc casu potest eciam a summo ponti- 30 fice fidem suam extorquere, ut scribit Pelagius papa 25. q. 1 „satagendum“ 14.) ceterum rex Romanorum majoris utique auctoritatis est quam Theodricus rex Longowardorum 15. 5 a) exemplo — Calcedonensi am Rande. b) ex — judicandus est desgleichen. c) em.; Vorl. septimo. d) em.; Vorl. 18. e) scilicet — fide am Rande. f) em.; Vorl. subpredicti. g) ideo — historie am Rande. h) des- gleichen. i) ex — satagendum desgleichen. 35 Marcus 2, 23-28. Es ist die S. 805 Anm. 5 erwähnte Synode. 3 Vgl. Hefele 1, 8 und 288-290. 4 Uber die Berufung der oben genannten drei Synoden vgl. Hefele 1, 10-13. Isidori Hispalensis Etymologiarum lib. 6 cap. 16 (Migne 82, 243). Vgl. auch Decretum c. 1 D. 15. 6 Vgl. Eusebii Pamphili historia ecclesiastica Ruffino Aquilejensi interprete lib. 10 cap. 1 (Ausg. ron P. Th. Cacciari Pars 2, Romae 1741, S. 4-5). Das zweite ökumenische Konzil von Konstan- tinopel (381) ist allerdings von Theodosius dem Großten berufen worden; aber weder Rufin noch Hieronymus berichten etwas darüber. Man ver- gleiche Hefele 1, 9-10 und 2, 3-4. s Vgl. die S. 803 Anm. 4 angeführte Lite- 3 Uber den Arianer Bf. Macedonius von Kon- stantinopel vgl. Hefele 1, 731-732 und Loofs a. a. O. 12, 41-48. 10 Über den Patriarchen Nestorius von Konstan- tinopel vgl. Hefele 2, 149 ff.; Loofs a. a. O. 13, 40 736-749; Funk im Kirchenlexikon 9, 166-169. 11 Es ist die dritte allgemeine Synode zu Ephesus vom Juni und Juli 431. Vgl. S. 788 Anm. 1. 12 Über die Monophysiten Patriarchen Dioskur von Alexandrien und Archimandriten Eutyches von 45 Konstantinopel vgl. die S. 674 Anm. 10 angeführie Literatur. 13 Vgl. Anm. 2. 14 c. 10 С. 25 q. 1. Es muß natürlich Ostrogothorum heißen. 15 50 ratur.
806 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 quam et sunt excusati (Marci secundo 1). ita pariformiter jam in presenti scismate ecclesie, ſzw. April1 (exemplo a Constantini in Niceno et Marciani in Calcedonensi 2,) si utraque partium con- uad 5) tendentium pro tertio concilio congregando suum negaret assensum, utilitas ecclesie ex- posceret et necessitas impelleret ipsius advocatum Romanorum regem de oportuno remedio providere contra scisma ecclesie. quod tam utiliter et plene quam stabiliter et consulte fieri non potest sapientum judicio, nisi per tertium indicendum et congregandum concilium, ut patet ex precedenti consideratione, (exb quo ad superiorem recurri non potest. ille enim, qui se superiorem pretendit, judicandus est.) ita Nicenum concilium non vocatione beati Silvestri, sed Constantini mandato congregatum legitur 3. ita et fertur de aliis anti- quis generalibus conciliis, Calcedonensi, Ephesino et Constantinopolitano 4, dicente Ysidoro 10 sexto Ethymologiarum capitulo 16 d 5, quod „generalia concilia a temporibus Constantini ceperunt", in precedentibus namque annis fervente persecucione docendarum plebium, (scilicet e in fide,) minime dabatur facultas. inde Christianitas in diversas hereses scissa est, quia non erat episcopis licentia alias necessitas conveniendi in unum nisi tempore supradicti' imperatoris, ipse enim dedit potestatem Christianis libere congregari. (ideo § 15 ad sedandum scisma factum per Arrium in ecclesia, quia facultas pontificibus non fuit, ex omni regione sacerdotes congregavit et sic concilium Nicenum instituit, ut eciam testatur Jeronimus 10. ecclesiastice historie 6.) ita secundum eundem 7 secunda synodus Constantinopolitana s, videlicet contra Macedonium ", per Theodosium seniorem congregata est. tercia vêro, Ephesina prima, contra Nestorium 1° sub Theodosio juniore congregata 20 est 11, et quarta, scilicet Calcedonensis, contra Ewthicen et Dyoscorum deitatis et carnis unam naturam in Christo fingentes 12 sub Marciano principe celebrata est 13. nolo tamen negare, quin assensus tunc summorum (forte 1) accesserit pontificum, sed quero : heresibus istis pullulantibus si suum summi pontifices negassent pro conciliis celebrandis prebere consensum, quid devotis istis principibus et ecclesie faciendum fuisset? an semper in 25 isto scismate perstitissent vel sibi per generalium conciliorum congregacionem providissent? ita suo modo in casu nostro presenti, precipue tamen attento, quod in materia fidei jam surgunt contraria dogmata in orbe, dum unus summum pontificem super ecclesiam exaltat, alter vero subicit in omnibus, et, quod unus pro fidei veritate determinat, alter tamquam heresim abicit et confutat. (ex i quo imperator in hoc casu potest eciam a summo ponti- 30 fice fidem suam extorquere, ut scribit Pelagius papa 25. q. 1 „satagendum“ 14.) ceterum rex Romanorum majoris utique auctoritatis est quam Theodricus rex Longowardorum 15. 5 a) exemplo — Calcedonensi am Rande. b) ex — judicandus est desgleichen. c) em.; Vorl. septimo. d) em.; Vorl. 18. e) scilicet — fide am Rande. f) em.; Vorl. subpredicti. g) ideo — historie am Rande. h) des- gleichen. i) ex — satagendum desgleichen. 35 Marcus 2, 23-28. Es ist die S. 805 Anm. 5 erwähnte Synode. 3 Vgl. Hefele 1, 8 und 288-290. 4 Uber die Berufung der oben genannten drei Synoden vgl. Hefele 1, 10-13. Isidori Hispalensis Etymologiarum lib. 6 cap. 16 (Migne 82, 243). Vgl. auch Decretum c. 1 D. 15. 6 Vgl. Eusebii Pamphili historia ecclesiastica Ruffino Aquilejensi interprete lib. 10 cap. 1 (Ausg. ron P. Th. Cacciari Pars 2, Romae 1741, S. 4-5). Das zweite ökumenische Konzil von Konstan- tinopel (381) ist allerdings von Theodosius dem Großten berufen worden; aber weder Rufin noch Hieronymus berichten etwas darüber. Man ver- gleiche Hefele 1, 9-10 und 2, 3-4. s Vgl. die S. 803 Anm. 4 angeführte Lite- 3 Uber den Arianer Bf. Macedonius von Kon- stantinopel vgl. Hefele 1, 731-732 und Loofs a. a. O. 12, 41-48. 10 Über den Patriarchen Nestorius von Konstan- tinopel vgl. Hefele 2, 149 ff.; Loofs a. a. O. 13, 40 736-749; Funk im Kirchenlexikon 9, 166-169. 11 Es ist die dritte allgemeine Synode zu Ephesus vom Juni und Juli 431. Vgl. S. 788 Anm. 1. 12 Über die Monophysiten Patriarchen Dioskur von Alexandrien und Archimandriten Eutyches von 45 Konstantinopel vgl. die S. 674 Anm. 10 angeführie Literatur. 13 Vgl. Anm. 2. 14 c. 10 С. 25 q. 1. Es muß natürlich Ostrogothorum heißen. 15 50 ratur.
Strana 807
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 807 1441 [zw. April! 25 „cujus tamen auctoritas ex diversis provintiis ad urbem Romanam sacerdotes precepit convenire, ut sanctum concilium judicaret de hiis, que venerabili pape Symacho ab adversariis ipsius dicebantur impingi“, ut habetur distinctione 17 „concilia“ 1. et quam- vis prefatus pontifex ibidem persuasus legatur, ut ipse synodum convocaret, non tamen legitur fecisse. et quid fecisset rex iste in hoc devotus et ecclesia, si hac suborta infamia Symachus congregationem concilii ex premissa causa recusasset? utique per concilium licite providisset. (item a inter principes seculi rex Romanorum singulariter gladium portat in vindictam malorum et laudem bonorum (ad Romanos 13 2) et ipsius specialiter interest quoscunque scisma procurantes compescere et ad unitatem reducere, dissidentes eciam 10 clericos, secundum leges civiles. et quia clerus nunc temporum stat in gravi b scismate, ideo secundum rectam conscienciam una partium nolente concordiam per viam sapientibus utiliorem visam potest racionabiliter ipsius supplere defectum. [35] unde pia fides tenet et recta suadet racio, quod universalis ecclesia ex ambabus obedientiis potest canonice et legitime congregari duobus contendentibus ex malicia se opponentibus aut negligentibus, i5 ut a se scisma removerent, non minus quam regnum in se divisum, eciam contendentibus pro eo invitis. imo dato, quod unius partis jus esset clarum, aliis tamen id ignorantibus, rite posset congregari ecclesia sine consensu partis sibi non obedientis. quomodo eciam alia via generale in ecclesia exortum scandalum sopiri possit et reparari nisi in generali concilio, non video, in casu nostre considerationis per regem Romanorum ex necessitate 20 convocando. quando enim remedium super questione spirituali adhiberi non potest sine regali providentia, rex monarcha potest licite se cum sacerdotum concursu intromittere, precipue in ea, que generaliter statum contingit ecclesie, ut in scismate, sicud Onias summus sacerdos ad regem eciam infidelem se contulit comunem in hoc utilitatem et sui salutem conspiciens (secundo Machabeorum 4 3).) [4] Quarta consideratio. nedum Ewgenius sed et Felix ad summi ponti- ficatus apicem per Basiliense concilium electus tenentur futurum generale conci- lium ex dei precepto et sub proprii honoris dispendio possetenus promovere et ad ipsius effectualem congregationem operas suas sincera intentione impendere et ipsius congregationem nullatenus impedire quovis quesito colore. qui enim dixit „honora so parentes" 4, eciam spirituales (intelligere e voluit parentes, secundum glosam 5). inter quos prima" mater ecclesia, que nos per lavacrum regeneracionis in fide genuit Christo, esse dinoscitur secundum Augustini sentenciam e 6, et Crisostomus! in sermone de penthecoste 7, (qui-s incipit „Hodie terra factum est celum“, ostendit, quam caram habet Christus ecclesiam, quia „propter ecclesiam extensum est celum, diffusum est mare, extensus est 35 aer, terra fundata est, paradisus plantatus", mirabilia multa facta sunt. et sequitur: „prophete propter ecclesiam, apostoli propter ecclesiam. et quid plura? unigenitus dei filius propter ecclesiam homo factus est, ut ecclesia mederetur; sagwinem filii effudit und 5] 40 a) item — Machabeorum 4 (Z. 24) ist teils auf dem unteren Rande ron fol. 4h teils auf den Ründern von fol. 5a nachgetragen. b) Vorl. rriederholl in. c) intelligere — glosam am Rande. d) in der Vorlage folgl est. e) folgt in der Vorlage erst nach ponthecoste, gehört aber sweifellos hierher. f) in der Vorlage korr. aus Criso- stomi. g) qui — creatura ecclesia (S. 808 Z. 3) ist nachträglich auf einem im Text freigelassenen Raume hinzugefügt; die Schlustrorte est honorabilior stehen am Rande. c. 6 D. 17. Röm. 13, 4. 45 3 2. Makk. 4, 4-5. Vgl. auch S. 805 Anm. 13. Vgl. Exod. 20, 12; Deuteron. 5, 16; Matth. 15, 4; Marcus 7, 10; Epheser 6, 2. 5 Vermutlich ist die Glosse zu Epheser 6, 2 ge- meint. Vgl. vol. 4 fol. 189b der S. 631 Anm. 5 50 angeführten Glosse. 6 Vgl. Sermo 22 cap. 10 (Migne 38, 154-155) und Sermo 216 cap. 7 (Migne 38, 1080-1081), auch Contra Julianum Pelagianum lib. 2 cap. 8 (Migne 44, 689). Dieser Sermo gehört zu den fälschlich dem Chrysostomus zugeschriebenen. Die oben mitgeteilten Stellen findet man bei Migne, Patrologia Graeca 52, 806. 102*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 807 1441 [zw. April! 25 „cujus tamen auctoritas ex diversis provintiis ad urbem Romanam sacerdotes precepit convenire, ut sanctum concilium judicaret de hiis, que venerabili pape Symacho ab adversariis ipsius dicebantur impingi“, ut habetur distinctione 17 „concilia“ 1. et quam- vis prefatus pontifex ibidem persuasus legatur, ut ipse synodum convocaret, non tamen legitur fecisse. et quid fecisset rex iste in hoc devotus et ecclesia, si hac suborta infamia Symachus congregationem concilii ex premissa causa recusasset? utique per concilium licite providisset. (item a inter principes seculi rex Romanorum singulariter gladium portat in vindictam malorum et laudem bonorum (ad Romanos 13 2) et ipsius specialiter interest quoscunque scisma procurantes compescere et ad unitatem reducere, dissidentes eciam 10 clericos, secundum leges civiles. et quia clerus nunc temporum stat in gravi b scismate, ideo secundum rectam conscienciam una partium nolente concordiam per viam sapientibus utiliorem visam potest racionabiliter ipsius supplere defectum. [35] unde pia fides tenet et recta suadet racio, quod universalis ecclesia ex ambabus obedientiis potest canonice et legitime congregari duobus contendentibus ex malicia se opponentibus aut negligentibus, i5 ut a se scisma removerent, non minus quam regnum in se divisum, eciam contendentibus pro eo invitis. imo dato, quod unius partis jus esset clarum, aliis tamen id ignorantibus, rite posset congregari ecclesia sine consensu partis sibi non obedientis. quomodo eciam alia via generale in ecclesia exortum scandalum sopiri possit et reparari nisi in generali concilio, non video, in casu nostre considerationis per regem Romanorum ex necessitate 20 convocando. quando enim remedium super questione spirituali adhiberi non potest sine regali providentia, rex monarcha potest licite se cum sacerdotum concursu intromittere, precipue in ea, que generaliter statum contingit ecclesie, ut in scismate, sicud Onias summus sacerdos ad regem eciam infidelem se contulit comunem in hoc utilitatem et sui salutem conspiciens (secundo Machabeorum 4 3).) [4] Quarta consideratio. nedum Ewgenius sed et Felix ad summi ponti- ficatus apicem per Basiliense concilium electus tenentur futurum generale conci- lium ex dei precepto et sub proprii honoris dispendio possetenus promovere et ad ipsius effectualem congregationem operas suas sincera intentione impendere et ipsius congregationem nullatenus impedire quovis quesito colore. qui enim dixit „honora so parentes" 4, eciam spirituales (intelligere e voluit parentes, secundum glosam 5). inter quos prima" mater ecclesia, que nos per lavacrum regeneracionis in fide genuit Christo, esse dinoscitur secundum Augustini sentenciam e 6, et Crisostomus! in sermone de penthecoste 7, (qui-s incipit „Hodie terra factum est celum“, ostendit, quam caram habet Christus ecclesiam, quia „propter ecclesiam extensum est celum, diffusum est mare, extensus est 35 aer, terra fundata est, paradisus plantatus", mirabilia multa facta sunt. et sequitur: „prophete propter ecclesiam, apostoli propter ecclesiam. et quid plura? unigenitus dei filius propter ecclesiam homo factus est, ut ecclesia mederetur; sagwinem filii effudit und 5] 40 a) item — Machabeorum 4 (Z. 24) ist teils auf dem unteren Rande ron fol. 4h teils auf den Ründern von fol. 5a nachgetragen. b) Vorl. rriederholl in. c) intelligere — glosam am Rande. d) in der Vorlage folgl est. e) folgt in der Vorlage erst nach ponthecoste, gehört aber sweifellos hierher. f) in der Vorlage korr. aus Criso- stomi. g) qui — creatura ecclesia (S. 808 Z. 3) ist nachträglich auf einem im Text freigelassenen Raume hinzugefügt; die Schlustrorte est honorabilior stehen am Rande. c. 6 D. 17. Röm. 13, 4. 45 3 2. Makk. 4, 4-5. Vgl. auch S. 805 Anm. 13. Vgl. Exod. 20, 12; Deuteron. 5, 16; Matth. 15, 4; Marcus 7, 10; Epheser 6, 2. 5 Vermutlich ist die Glosse zu Epheser 6, 2 ge- meint. Vgl. vol. 4 fol. 189b der S. 631 Anm. 5 50 angeführten Glosse. 6 Vgl. Sermo 22 cap. 10 (Migne 38, 154-155) und Sermo 216 cap. 7 (Migne 38, 1080-1081), auch Contra Julianum Pelagianum lib. 2 cap. 8 (Migne 44, 689). Dieser Sermo gehört zu den fälschlich dem Chrysostomus zugeschriebenen. Die oben mitgeteilten Stellen findet man bei Migne, Patrologia Graeca 52, 806. 102*
Strana 808
808 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 propter ecclesiam.“ et paucis interpositis 1: „propter celum non effudi sagwinem, propter ſzw. Aprii celum crucifixus non sum, propter celum celeste corpus non accepi, angelorum sub- und 5] stantiam non assumpsi, ut discas, quod celo et omni creatura a ecclesia est honora- bilior.“) [4a] quomodo enim alia via dominus Ewgenius se non persecutorem sed pro- motorem, non destructorem auctoritatis sacrorum generalium conciliorum (quam omnes 5 Christicole in penetralibus mentium insculptam retinent, et adversarii e regione b contemp- tum ejusdem et pessundationem et enervationem sibi palam ascribunt), sed fautorem exhibebit coram hominibus, nisi° generalis concilii congregationem, ut sua manifesta fiat justicia, possetenus promovebit, sicuti et verbis et scriptis in mundo predicavit neminem degere in humanis, cui ecclesie utilitas et sacrorum generalium conciliorum veneratio 10 et conservanda auctoritas in mente resideat? quod tunc primum apparebit, si in hac congregatione facienda pro dei honore et utilitate ecclesie sua vota concurrere faciat favorose et per hocd facta verbis compensabit. quod si abnuerit, quid aliud nisi suorum emulorum dictis° palam mundo in hac parte fautoriam et assensum contra se provocabit, dum, quod semper predicaverunt, effectus rerum (luce 1 clarius) demonstrare videtur? quo- 15 modo denique suum honorem apud seculi principes colorabits, videlicet quod tanquam zelator honoris ecclesie et sancte sedis apostolice Basiliensibus, ut asseruit2, contraniten- tibus indefessus defensor usque restiterit et exoptans reformationem perditorum morum, si hiis, qui hac occasione in suam destitutionem consentire usque recusaverunt, pro pace ecclesie et sue persone purgatione h congregandi concilium repulsam dederit de presenti, 20 attento quod ante sui pretensam deposicionem dive memorie domini Alberti regis diebus se ad id faciendum exhibuerit3 spontaneum? [4b] non minus eciam me judice dominus Felix pro suo salvando honore tertio generali congregando concilio omnes favores ex- hibere debet, ut causam sue assumptionis i summi pontificatus et consensus electionis de se facte, utilitatem scilicet comunem ecclesie dei, in veritate videatur in mente gessisse, 25 prout in suis litteris per orbem missis 4 testimonium de se ipso videtur perhibere. alior- sum equidem quomodo notam temeritatis scismatis fautorie heresis atque ambitionis, quam sui sibi imponunt adversarii, apud infirmos poterit evadere, exploratum non habeo. ([4e] sed k audivi dicentes: numquid ridiculum esset sedente concilio, ubi supremum est tribunal, aliud concilium? si sic fieret, quis rerum umquam esset finis? 30 ubinam umquam firmari status ecclesie posset? est in Basilea locus securus, ad quem tutus omnibus patet accessus. per concursum omnium prelatorum quare non, sicud in aliis locis, poterunt emendanda reformari? qui facile vident in hoc dubio unam partium vix induci aut compelli posse ad hunc locum, unde verisimiliter precluderetur locus perfecte unioni fiende, postquam multi neque nomen Basilee sine tedio possunt audire. 35 esset eciam questio similis, quare similiter prelati non essent vocandi ad Florentiam. et dare racionem diversitatis mediatoribus non congrueret neque dari posset faciliter, nisi peteretur principium.) [4d] non ergo video, quod in hac perplexitate Basiliense con- cilium sue translationi ad tertium locum debeat aut possit reluctari, attento quod eo sedente reformatio perditorum in capite et in membris, pax in Christiano populo et 40 a) em.; Vorl. creuture. b) in der Vorlage folgt sibi. c) em.; Vorl. si. d) cm.; Vorl. hos. e) dic Lesart ist zweifel- haft; das Wort ist durch Korrektur undeutlich geworden. I) luce clarius am Rande. g) folgt in der Vorlage erst nach restiterit. h) em.; Forl. purgationem. i) in der Vorlaga korr. aus assumptionem, k) sed bis peteretur principium (Z. 38) ist nachträglich auf dem unteren Rande von fol. 5 b und dem oberen von fol. 6 a hineugefügt. 45 Das Folgende stammt nur zum Teil aus der in der vorigen Anmerkung genannten Quelle. 2 Wo und wann Eugen IV. diese Außterung getan hat, können wir nicht nachweisen. Ob in dem S. 343 Anm. 6 erwähnten Schreiben an K. Friedrich? Vgl. nr. 71 art. 1b. Es ist das S. 345 Anm. 8 angeführte Schreiben vom 31. Dezember 1439. 3 50
808 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 propter ecclesiam.“ et paucis interpositis 1: „propter celum non effudi sagwinem, propter ſzw. Aprii celum crucifixus non sum, propter celum celeste corpus non accepi, angelorum sub- und 5] stantiam non assumpsi, ut discas, quod celo et omni creatura a ecclesia est honora- bilior.“) [4a] quomodo enim alia via dominus Ewgenius se non persecutorem sed pro- motorem, non destructorem auctoritatis sacrorum generalium conciliorum (quam omnes 5 Christicole in penetralibus mentium insculptam retinent, et adversarii e regione b contemp- tum ejusdem et pessundationem et enervationem sibi palam ascribunt), sed fautorem exhibebit coram hominibus, nisi° generalis concilii congregationem, ut sua manifesta fiat justicia, possetenus promovebit, sicuti et verbis et scriptis in mundo predicavit neminem degere in humanis, cui ecclesie utilitas et sacrorum generalium conciliorum veneratio 10 et conservanda auctoritas in mente resideat? quod tunc primum apparebit, si in hac congregatione facienda pro dei honore et utilitate ecclesie sua vota concurrere faciat favorose et per hocd facta verbis compensabit. quod si abnuerit, quid aliud nisi suorum emulorum dictis° palam mundo in hac parte fautoriam et assensum contra se provocabit, dum, quod semper predicaverunt, effectus rerum (luce 1 clarius) demonstrare videtur? quo- 15 modo denique suum honorem apud seculi principes colorabits, videlicet quod tanquam zelator honoris ecclesie et sancte sedis apostolice Basiliensibus, ut asseruit2, contraniten- tibus indefessus defensor usque restiterit et exoptans reformationem perditorum morum, si hiis, qui hac occasione in suam destitutionem consentire usque recusaverunt, pro pace ecclesie et sue persone purgatione h congregandi concilium repulsam dederit de presenti, 20 attento quod ante sui pretensam deposicionem dive memorie domini Alberti regis diebus se ad id faciendum exhibuerit3 spontaneum? [4b] non minus eciam me judice dominus Felix pro suo salvando honore tertio generali congregando concilio omnes favores ex- hibere debet, ut causam sue assumptionis i summi pontificatus et consensus electionis de se facte, utilitatem scilicet comunem ecclesie dei, in veritate videatur in mente gessisse, 25 prout in suis litteris per orbem missis 4 testimonium de se ipso videtur perhibere. alior- sum equidem quomodo notam temeritatis scismatis fautorie heresis atque ambitionis, quam sui sibi imponunt adversarii, apud infirmos poterit evadere, exploratum non habeo. ([4e] sed k audivi dicentes: numquid ridiculum esset sedente concilio, ubi supremum est tribunal, aliud concilium? si sic fieret, quis rerum umquam esset finis? 30 ubinam umquam firmari status ecclesie posset? est in Basilea locus securus, ad quem tutus omnibus patet accessus. per concursum omnium prelatorum quare non, sicud in aliis locis, poterunt emendanda reformari? qui facile vident in hoc dubio unam partium vix induci aut compelli posse ad hunc locum, unde verisimiliter precluderetur locus perfecte unioni fiende, postquam multi neque nomen Basilee sine tedio possunt audire. 35 esset eciam questio similis, quare similiter prelati non essent vocandi ad Florentiam. et dare racionem diversitatis mediatoribus non congrueret neque dari posset faciliter, nisi peteretur principium.) [4d] non ergo video, quod in hac perplexitate Basiliense con- cilium sue translationi ad tertium locum debeat aut possit reluctari, attento quod eo sedente reformatio perditorum in capite et in membris, pax in Christiano populo et 40 a) em.; Vorl. creuture. b) in der Vorlage folgt sibi. c) em.; Vorl. si. d) cm.; Vorl. hos. e) dic Lesart ist zweifel- haft; das Wort ist durch Korrektur undeutlich geworden. I) luce clarius am Rande. g) folgt in der Vorlage erst nach restiterit. h) em.; Forl. purgationem. i) in der Vorlaga korr. aus assumptionem, k) sed bis peteretur principium (Z. 38) ist nachträglich auf dem unteren Rande von fol. 5 b und dem oberen von fol. 6 a hineugefügt. 45 Das Folgende stammt nur zum Teil aus der in der vorigen Anmerkung genannten Quelle. 2 Wo und wann Eugen IV. diese Außterung getan hat, können wir nicht nachweisen. Ob in dem S. 343 Anm. 6 erwähnten Schreiben an K. Friedrich? Vgl. nr. 71 art. 1b. Es ist das S. 345 Anm. 8 angeführte Schreiben vom 31. Dezember 1439. 3 50
Strana 809
F. Verhandlungen und Beschlüsso nr. 334-355. 809 I4! ſEщ. Ipril/ and 51 heresum confutatio, scismatum etiam sedatio, pro quibus specialiter congregatum esse dinoscitur, in eo neque initium summere (perfecte a) potuerunt, imo verius omnia in pejora successerunt et temporum intervallis corruerunt (quod expergentia b teste probatione opus non habet), attento eciam, quod nullum premissorum Basilee perfici potest (actu .) cum 5 effectu, adventu majoris partis Christianitatis ad hunc locum maxime obstante, precipue Ewgenii cum sua adherentia, qui in hune locum nullatenus preberent assensum aut ad eundem se conferre studerent. in eo enim quomodo presens scisma posset plenarie ex- cludi aut veritas fidei super auctoritate sacrorum generalium conciliorum utiliter declarari, ex quo plures in eo existentes passionati et a veritate devii pariter et pacis et unitatis 10 ecclesie formati inimici palam ab adversariis predicantur? ex quo, teste Gregorio 1, „cujus vita despicitur, consequens est, ut et ejus predicatio pariter et doctrina contemp- natur". [4e] neque me judice militat, quod crebro michi objectum habui: quid est aliud presens transferre concilium quam auctoritatem omnium generalium conciliorum labefactare? multa enim diebus nostris generalia legimus translata concilia, ut de Pisis 2 ad Senas et, 15 si phas est dicere, de Ferraria ad Florentiam. ex quibus tamen nullum visum est sequi inconveniens, si alia paria extitissent. ([4f] sed d si forte decretum 11. sessionis 3 obicitur, quod hoc Basiliensi concilio durante nemo ipso invito ipsum transferre vel aliud erigere audeat aut possit, reor hoc in casu suo, quo Ewgenius mille artibus ipsum nisus est aliquando aut dissolvere aut transferre, ut dissolveretur, pluribus annis, ad intentionem 20 hanc verum esse. sed secus, si concilium sponte in extrema necessitate ecclesie se ipsum transfert aut dummodo secundum rectam racionem non translatio ipsius cedit in mani- festum nocumentum et perniciem ecclesie, ut est scismatis continuatio, ut in proposito, et sic de aliis causis urgentibus. dictat enim recta racio, ut pro evitando magno periculo notorio ecclesie aut consequendo bono manifesto rei publice ecclesie concilium in ipsius 25 dissolutionem aut translationem more pie matris pro comuni filiorum bono e consentire non differat, ceteris paribus qualiter in casu nostro. alias enim non potest, sicud neque potest contra veritatem juxta apostolum 4, eciam quia prelati ecclesie dati sunt in edifica- tionem ipsius, non in destructionem.) [5] Quinta consideratio. duobus, uti videmus, super papatu contendentibus et se so altrinsecus super scismate et heresi accusantibus nedum licitum est per generale congregandum concilium canonicam purgationem indicere sed et super causa processuum suspensionis et deposicionis domini Ewgenii et elec- tione domini Felicis rite et legitime cognoscere. [5a] de criminibus enim infamatis per judicem competentem debet canonica indici purgatio juxta sanctorum s5 patrum decreta, (exemplo ! Christi Johannis 85 „quis ex vobis arguet me de peccato" et Petri super introitu ad Cornelium Actuum 10 “. ita) et si membris, quare non capitibus et primis ecclesie filiis? quorum supremum judicem esse sacrum generale concilium, juxta decreta concilii Constanciensis 7, nemo sane mentis (dubitare 5 permittitur). hoc idem confirmat praxis beati Symachi pape, qui (sine h peccato) ad suam purgationem faciendam 40 se spontaneum in generali (laudabiliter 1) concilio exhibuit, sicud et debuit, ut juxta beati Petri prima Petri 3 8 paratum se exhiberet de omni, que in eo fuit, fide et spe rationem a) am Rande. b) sic. c) am Rande. d) sed — destructionem (Z. 28) ist tcils auf dem unteren Rande ron fol. 6 a leils auf dem oberen und linken Rande ron fol. 6b hinzngefügt. e) em.; Vorl. bonorum. f) exemplo his ita am Rande. g) dubitare permittitur desgleichen. h) sine peccato desgleichen. i) desgleichen. 45 Vgl. Homiliae in evangelia, Homilia 12 cap. 1 (Migne, Patrologia Latina 76, 1119). Es muß natürlich Papia heißen. 3 Vgl. S. 444 Anm. 3. 4 Vgl. 2. Cor. 13, 8. Joh. 8, 46. Act. apost. 10, 9ff. Vgl. das S. 211 Anm. 1 angeführte Dekret der 5. Session. 1. Petri 3, 15. 6
F. Verhandlungen und Beschlüsso nr. 334-355. 809 I4! ſEщ. Ipril/ and 51 heresum confutatio, scismatum etiam sedatio, pro quibus specialiter congregatum esse dinoscitur, in eo neque initium summere (perfecte a) potuerunt, imo verius omnia in pejora successerunt et temporum intervallis corruerunt (quod expergentia b teste probatione opus non habet), attento eciam, quod nullum premissorum Basilee perfici potest (actu .) cum 5 effectu, adventu majoris partis Christianitatis ad hunc locum maxime obstante, precipue Ewgenii cum sua adherentia, qui in hune locum nullatenus preberent assensum aut ad eundem se conferre studerent. in eo enim quomodo presens scisma posset plenarie ex- cludi aut veritas fidei super auctoritate sacrorum generalium conciliorum utiliter declarari, ex quo plures in eo existentes passionati et a veritate devii pariter et pacis et unitatis 10 ecclesie formati inimici palam ab adversariis predicantur? ex quo, teste Gregorio 1, „cujus vita despicitur, consequens est, ut et ejus predicatio pariter et doctrina contemp- natur". [4e] neque me judice militat, quod crebro michi objectum habui: quid est aliud presens transferre concilium quam auctoritatem omnium generalium conciliorum labefactare? multa enim diebus nostris generalia legimus translata concilia, ut de Pisis 2 ad Senas et, 15 si phas est dicere, de Ferraria ad Florentiam. ex quibus tamen nullum visum est sequi inconveniens, si alia paria extitissent. ([4f] sed d si forte decretum 11. sessionis 3 obicitur, quod hoc Basiliensi concilio durante nemo ipso invito ipsum transferre vel aliud erigere audeat aut possit, reor hoc in casu suo, quo Ewgenius mille artibus ipsum nisus est aliquando aut dissolvere aut transferre, ut dissolveretur, pluribus annis, ad intentionem 20 hanc verum esse. sed secus, si concilium sponte in extrema necessitate ecclesie se ipsum transfert aut dummodo secundum rectam racionem non translatio ipsius cedit in mani- festum nocumentum et perniciem ecclesie, ut est scismatis continuatio, ut in proposito, et sic de aliis causis urgentibus. dictat enim recta racio, ut pro evitando magno periculo notorio ecclesie aut consequendo bono manifesto rei publice ecclesie concilium in ipsius 25 dissolutionem aut translationem more pie matris pro comuni filiorum bono e consentire non differat, ceteris paribus qualiter in casu nostro. alias enim non potest, sicud neque potest contra veritatem juxta apostolum 4, eciam quia prelati ecclesie dati sunt in edifica- tionem ipsius, non in destructionem.) [5] Quinta consideratio. duobus, uti videmus, super papatu contendentibus et se so altrinsecus super scismate et heresi accusantibus nedum licitum est per generale congregandum concilium canonicam purgationem indicere sed et super causa processuum suspensionis et deposicionis domini Ewgenii et elec- tione domini Felicis rite et legitime cognoscere. [5a] de criminibus enim infamatis per judicem competentem debet canonica indici purgatio juxta sanctorum s5 patrum decreta, (exemplo ! Christi Johannis 85 „quis ex vobis arguet me de peccato" et Petri super introitu ad Cornelium Actuum 10 “. ita) et si membris, quare non capitibus et primis ecclesie filiis? quorum supremum judicem esse sacrum generale concilium, juxta decreta concilii Constanciensis 7, nemo sane mentis (dubitare 5 permittitur). hoc idem confirmat praxis beati Symachi pape, qui (sine h peccato) ad suam purgationem faciendam 40 se spontaneum in generali (laudabiliter 1) concilio exhibuit, sicud et debuit, ut juxta beati Petri prima Petri 3 8 paratum se exhiberet de omni, que in eo fuit, fide et spe rationem a) am Rande. b) sic. c) am Rande. d) sed — destructionem (Z. 28) ist tcils auf dem unteren Rande ron fol. 6 a leils auf dem oberen und linken Rande ron fol. 6b hinzngefügt. e) em.; Vorl. bonorum. f) exemplo his ita am Rande. g) dubitare permittitur desgleichen. h) sine peccato desgleichen. i) desgleichen. 45 Vgl. Homiliae in evangelia, Homilia 12 cap. 1 (Migne, Patrologia Latina 76, 1119). Es muß natürlich Papia heißen. 3 Vgl. S. 444 Anm. 3. 4 Vgl. 2. Cor. 13, 8. Joh. 8, 46. Act. apost. 10, 9ff. Vgl. das S. 211 Anm. 1 angeführte Dekret der 5. Session. 1. Petri 3, 15. 6
Strana 810
810 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. H41 reddere. (in a hoc eciam non b contra naturam legem fecit neque alii, si judicassent,) licet ſzw. April1 alii suam innocentiam agnoscentes ex humili condescensione suam purgationem divino und 5] examini reservarent. (nichilominus e tamen eciam synodus Symachum, eciamsi non fuerit generalis synodus, in parte judicavit, quia dixit verbum imperativum dicens „quantum ad homines respicit, sit immunis" 1. ita et Sixtus a Basso accusatus se apud synodum 5 purgavit 2.) ex quibus sequitur, quod cognitio causarum predictarum est admodum ne- cessaria, ne vel justificetur noxius et iniquus aut justus injustificetur aut dampnetur innoxius, ne eciam Christianismus sub capite ministeriali injusto et indigno degat, impio prestet auxilium et manus deosculetur indignas patris non legittimi, vero pastore rejecto. (hoc " idem probat satisfactio, quam fecit Petrus super introitu domus Cornelii, orto super 10 hoc murmure in ecclesia, ut patet Actuum decimo 3. non minus Ewgenius, qui novum induxit in ecclesiam dissolvendo generale concilium, quod ipsum ad rationem reddendam vocaverat, secundum plures solum ut sic ejus juditium effugeret, tenetur causam suorum attemptatorum coram ecclesia et indubitato concilio reddere et sic instar Petri murmur fidelium evacuare. si ergo tenetur rationem reddere, aliis licet super istis legitime cogno- 15 scere. bona enim vita in moribus veritati doctrine attestatur, quia bene in operabilibus ex operibus judicatur et vita (secundum philosophum 9. Ethicorum 1).) [51] de examine eciam cause et processus deposicionis hujus et electione alterius pontificis non miretur quisquam, quia apud multos surgit dubium, an tunc Basilee sederit concilium generale, quia dicunt ipsum antea dissolufum vel tirannidem exercuisse in Ewgenium et ejus for- 20 matos fuisse inimicos, qui eo tempore ibi remanserant. item dato, quod ibi protunc fuerit generale concilium, tamen, ut multorum tenet opinio, illud, etsi non in fide aut moribus errare sit possibile, (quia e legitime congregatum et in libertate continuatum a spiritu sancto directum,) in f hiis, que facti sunt, potest errare propter falsorum testium inductionem aut alium humanum errorem. quod eciam jura canonica profitentur, scilicet 25 quod in judicialibus et in hiis, que facti sunt, ecclesia fallit et fallitur. quid 5 si id in isto processu occurrit? ad hanc intentionem non simpliciter jussit dominus facere, que- cunque dixerint sedentes super kathedram Moysi 5, sed „ea, que ad kathedram pertinent“, ut exponit sanctus Thomas in Quolibetis 6. ita aliquando judicata in conciliis Romanorum pontificum leguntur in generalibus conciliis repetita et examinata, sicud deposicio Dyos- 30 cori per Leonem papam facta fuit in Calcedonensi concilio iterum examinata 7. ita depositio Pyrri et Sergii tempore Constantini tertii per Martinum papam in synodo Ro- mana 8 facta fuit postea in sexta Constantinopolitana synodo" examinata. et deposicio a) in — judicassent ist teils zwischen den Zeilen teils am Rande hinzugefiigt. b) fehll in der Vorlage. c) nichi- lominus — purgavit am Rande. d) hoc — Ethicorum teils auf dem linken teils anf dem unteren Rande von 35 fol. 6b. e) quia — directum am Rande. f) em.; Forl. tamen in. g) em.; Vorl. quis. Es handelt sich um die Römische Synode, dic im Jahre 501 gehalten wurde. Vgl. Jaffé post nr. 755; Hefele 2, 635-638; Hauck in der Real- encyklopädie 19, 220. Die oben angeführte Stelle findet man bei Mansi 8, 251. 2 Vgl. den zwischen 432 und 440 geschriebenen Brief „Gratias vestrae referimus“ Papst Six- tus' III. an die Orientalischen Bischöfe bei Mansi 5, 1154-1156, auch Jaffé nr. 397. 3 Ebendorfer meint Act. apost. 11, 1ff. * Vermutlich sind cap. 8 und 9 gemeint (Opera omnia vol. 2, Parisiis 1850, pag. 110-114). 5 Vgl. Matth. 23, 2 und 3. 6 Vgl. S. Thomae Aquinatis Quodlibetales quae- stiones: quodlibetum 3 quaestio 4 articulus 2 (Opera omnia XI, 2, Parisiis 1660, pag. 31). 7 Vgl. S. 674 Anm. 11. 8 Diese Angaben sind ungenau. Auf der von Papst Martin I. im Oktober 649 gehaltenen Lateran- synode wurden weder der Patriarch Sergius von 40 Konstantinopel, der übrigens schon im Dezember 638 gestorben war, noch sein Nachfolger Pyrrhus abgesetzt. Die Synode verdammte vielmehr den von Beiden vertretenen Monotheletismus. Vgl. Hefele 3, 213 ff.; Krüger in der Realencyklopädie 45 13, 407; Peters im Kirchenlexikon 8, 1804. ° Es geschah in der 13. Sitzung der sechsten allgemeinen Synode zu Konstantinopel, des so- genannten Concilium Trullanum I, am 28. März 681. Vgl. Hefele 3, 276�279; Krüger a. a. O. 50 13, 409; Peters a. a. O. 8, 1806-1807.
810 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. H41 reddere. (in a hoc eciam non b contra naturam legem fecit neque alii, si judicassent,) licet ſzw. April1 alii suam innocentiam agnoscentes ex humili condescensione suam purgationem divino und 5] examini reservarent. (nichilominus e tamen eciam synodus Symachum, eciamsi non fuerit generalis synodus, in parte judicavit, quia dixit verbum imperativum dicens „quantum ad homines respicit, sit immunis" 1. ita et Sixtus a Basso accusatus se apud synodum 5 purgavit 2.) ex quibus sequitur, quod cognitio causarum predictarum est admodum ne- cessaria, ne vel justificetur noxius et iniquus aut justus injustificetur aut dampnetur innoxius, ne eciam Christianismus sub capite ministeriali injusto et indigno degat, impio prestet auxilium et manus deosculetur indignas patris non legittimi, vero pastore rejecto. (hoc " idem probat satisfactio, quam fecit Petrus super introitu domus Cornelii, orto super 10 hoc murmure in ecclesia, ut patet Actuum decimo 3. non minus Ewgenius, qui novum induxit in ecclesiam dissolvendo generale concilium, quod ipsum ad rationem reddendam vocaverat, secundum plures solum ut sic ejus juditium effugeret, tenetur causam suorum attemptatorum coram ecclesia et indubitato concilio reddere et sic instar Petri murmur fidelium evacuare. si ergo tenetur rationem reddere, aliis licet super istis legitime cogno- 15 scere. bona enim vita in moribus veritati doctrine attestatur, quia bene in operabilibus ex operibus judicatur et vita (secundum philosophum 9. Ethicorum 1).) [51] de examine eciam cause et processus deposicionis hujus et electione alterius pontificis non miretur quisquam, quia apud multos surgit dubium, an tunc Basilee sederit concilium generale, quia dicunt ipsum antea dissolufum vel tirannidem exercuisse in Ewgenium et ejus for- 20 matos fuisse inimicos, qui eo tempore ibi remanserant. item dato, quod ibi protunc fuerit generale concilium, tamen, ut multorum tenet opinio, illud, etsi non in fide aut moribus errare sit possibile, (quia e legitime congregatum et in libertate continuatum a spiritu sancto directum,) in f hiis, que facti sunt, potest errare propter falsorum testium inductionem aut alium humanum errorem. quod eciam jura canonica profitentur, scilicet 25 quod in judicialibus et in hiis, que facti sunt, ecclesia fallit et fallitur. quid 5 si id in isto processu occurrit? ad hanc intentionem non simpliciter jussit dominus facere, que- cunque dixerint sedentes super kathedram Moysi 5, sed „ea, que ad kathedram pertinent“, ut exponit sanctus Thomas in Quolibetis 6. ita aliquando judicata in conciliis Romanorum pontificum leguntur in generalibus conciliis repetita et examinata, sicud deposicio Dyos- 30 cori per Leonem papam facta fuit in Calcedonensi concilio iterum examinata 7. ita depositio Pyrri et Sergii tempore Constantini tertii per Martinum papam in synodo Ro- mana 8 facta fuit postea in sexta Constantinopolitana synodo" examinata. et deposicio a) in — judicassent ist teils zwischen den Zeilen teils am Rande hinzugefiigt. b) fehll in der Vorlage. c) nichi- lominus — purgavit am Rande. d) hoc — Ethicorum teils auf dem linken teils anf dem unteren Rande von 35 fol. 6b. e) quia — directum am Rande. f) em.; Forl. tamen in. g) em.; Vorl. quis. Es handelt sich um die Römische Synode, dic im Jahre 501 gehalten wurde. Vgl. Jaffé post nr. 755; Hefele 2, 635-638; Hauck in der Real- encyklopädie 19, 220. Die oben angeführte Stelle findet man bei Mansi 8, 251. 2 Vgl. den zwischen 432 und 440 geschriebenen Brief „Gratias vestrae referimus“ Papst Six- tus' III. an die Orientalischen Bischöfe bei Mansi 5, 1154-1156, auch Jaffé nr. 397. 3 Ebendorfer meint Act. apost. 11, 1ff. * Vermutlich sind cap. 8 und 9 gemeint (Opera omnia vol. 2, Parisiis 1850, pag. 110-114). 5 Vgl. Matth. 23, 2 und 3. 6 Vgl. S. Thomae Aquinatis Quodlibetales quae- stiones: quodlibetum 3 quaestio 4 articulus 2 (Opera omnia XI, 2, Parisiis 1660, pag. 31). 7 Vgl. S. 674 Anm. 11. 8 Diese Angaben sind ungenau. Auf der von Papst Martin I. im Oktober 649 gehaltenen Lateran- synode wurden weder der Patriarch Sergius von 40 Konstantinopel, der übrigens schon im Dezember 638 gestorben war, noch sein Nachfolger Pyrrhus abgesetzt. Die Synode verdammte vielmehr den von Beiden vertretenen Monotheletismus. Vgl. Hefele 3, 213 ff.; Krüger in der Realencyklopädie 45 13, 407; Peters im Kirchenlexikon 8, 1804. ° Es geschah in der 13. Sitzung der sechsten allgemeinen Synode zu Konstantinopel, des so- genannten Concilium Trullanum I, am 28. März 681. Vgl. Hefele 3, 276�279; Krüger a. a. O. 50 13, 409; Peters a. a. O. 8, 1806-1807.
Strana 811
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 811 144I ſzw. April und 5) Phocii Constantinopolitani patriarche 1 propter confractionem sanctarum imaginum per Nicolaum et Adrianum Romanos pontifices in suis synodis ? facta fuit examinata et approbata in octava Constantinopolitana synodo, (ut“ patet ibidem 3.) et si forte dicatur, quod ista concilia fuerint patriarchalia b, non generalia, satis potest illud eciam de generalibus 5 probari. nam acta secunde Ephesine synodi 4 fuerunt examinata per sequens Calcedonense 5. idem confirmat Augustinus in epistola 39 de concilio Cirtensi ad Donatistas “, qui dampna- verunt Cecilianum 7. qui tamen in Calcedonensi concilios inventus est innocens. item de Primiano per Donatum? cum centum episcopis deposito, ubi subdit „si vultis nobis credere, credite e, et teneamus pariter unitatem, quam jubet et diligit dominus; si autem 10 nobis non vultis credere, gesta ipsa legite aut vobis ut d legantur admittite et, an vera sint, que scripsimus vobis e, ipsi probate" 10. ecce juditio directivo particularium hominum Augustinus summittit generalis concilii juditium in hiis, que facti sunt, qualiter est in proposito nostro, casu probabili! occurrente super sufficienti causa et valore processus apud nonnullos sapientes dubio. quod et Augustinus videtur innuere secundo De baptismo 15 parvulorum 11, quem (Gracianus § allegat 11. distinctione „quis nesciat“ 12. in fine con- cludit, ut sequitur: „et ipsa concilia, que per singulas regiones vel provincias fiunt, plenariorum conciliorum auctoritati, que fiunt ex universo orbe Christiano, sine ullis ambagibus cedere ipsaque plenaria sepe priora a h posterioribus emendari, cum scilicet experimento aliquo rerum aperitur, quod clausum erat, et cognoscitur, quod latebat, sine 2o ullo typo sacrilege superbie, sine ulla inflata cervice arrogancie i, sine ulla contentione livide invidie, cum sancta humilitate, cum pace katholica, cum Christiana caritate." ecce quomodo circa agibilia et in hiis, que facti sunt, generalia posteriora concilia examinant, imo emendant priora.) [6] Sexta consideratio. non videtur tutum alicui Christiano, ut tempore 25 medio prestet obedientiam Ewgenio, eciamsi eam sub gravibus censuris nitatur extorquere, et similiter neque Felici in Basiliensi electo concilio. suadere videtur hanc considerationem radix obedientie, que est ecclesiasticus ordo a celesti ordine exemplatus. nam licet juxta beati Petri (1. Petri secundo 13) sentenciam obediendum sit dominis pre- positis eciam discolis (discolia, inquam, non in fidei pietate aut que bonis moribus non 30 a) ut patet ibidem ist in der Vorlage am Rande hinsugefügt. b) em.; Ford. priarchalia. c) credite et fellt in der Vorlage. d) desgleichen. e) desgleichen. f) em.; Vorl. probabi. g) Gracianus — priora (Z. 23) ist teils auf einem im Text freigelassenen Raume teils am Rande nachgetragen. h) fehlt in der Vorlage. i) desgleichen. 35 40 Vgl. S. 675 Anm. 6. 2 Vgl. S. 675 Anm. 4 und 5. „ D. i. in den Akten der siebenten und zehnten, am 29. Oktober 869 bezw. 28. Februar 870 gehal- tenen Sitzung der achten allgemeinen Synode zu Konstantinopel. Vgl. Hefele 4, 407-409 und 417 ff.; Neher im Kirchenlexikon 3, 1018-1019. Es ist die sogenannte Räubersynode, die im August 449 in Ephesus gehalten wurde. Vgl. Hefele 2, 368ff.; Loofs a. a. O. 5, 642-644. 5 Vgl. S. 805 Anm. 5. 6 Vgl. Corpus script. eccl. lat. 44, 235-246; 45 Migne 33, 577-583. — Die Synode von Cirta in Numidien fand im Jahre 305 statt (vgl. Hefele 1, 145-147; Bonwetsch in der Realencyklopädie 4, 791). Auf der Aftersynode von Karthago im Jahre 50 312. Vgl. Hefele 1, 196-198; Bonwetsch a. a. O. 4, 790-791; Fechtrup im Kirchenlexikon 3, 1971 bis 1972. 8 Nicht auf dem Konzil von Chalcedon, sondern auf Synoden, die im Oktober 313 und im August 314 in Rom und Arles gehalten wurden. Vgl. Jaffé ante nr. 171; Hefele 1, 199 ff.; Bonwetsch a. a. O. 4, 792; Fechtrup a. a. O. 3, 1972-1973. " Die Absetzung des Bischofs Primian von Kar- thago erfolgte nicht durch Donatus, sondern durch die Synode von Cabarsussi am 24. Juni 393, seine Wiedereinsetzung im Jahre 394 durch die Synode von Bagai. Vgl. Bonwetsch a. a. O. 4, 795-796. 10 Vgl. den Schlußs des oben erwähnten Briefes Augustins an die Donatisten. 11 De baptismo contra Donatistas lib. 2 cap. 3 (Corpus script. eccl. lat. 51, 178-179; Migne 43, 128-129). 12 Nicht c. 11 D. 11, sondern c. 8 D. 9. Hier ist jedoch nicht die oben folgende Stelle mitgeteilt, sondern eine andere, bei Augustin unmittelbar vorhergehende. 13 1. Petri 2, 18.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 811 144I ſzw. April und 5) Phocii Constantinopolitani patriarche 1 propter confractionem sanctarum imaginum per Nicolaum et Adrianum Romanos pontifices in suis synodis ? facta fuit examinata et approbata in octava Constantinopolitana synodo, (ut“ patet ibidem 3.) et si forte dicatur, quod ista concilia fuerint patriarchalia b, non generalia, satis potest illud eciam de generalibus 5 probari. nam acta secunde Ephesine synodi 4 fuerunt examinata per sequens Calcedonense 5. idem confirmat Augustinus in epistola 39 de concilio Cirtensi ad Donatistas “, qui dampna- verunt Cecilianum 7. qui tamen in Calcedonensi concilios inventus est innocens. item de Primiano per Donatum? cum centum episcopis deposito, ubi subdit „si vultis nobis credere, credite e, et teneamus pariter unitatem, quam jubet et diligit dominus; si autem 10 nobis non vultis credere, gesta ipsa legite aut vobis ut d legantur admittite et, an vera sint, que scripsimus vobis e, ipsi probate" 10. ecce juditio directivo particularium hominum Augustinus summittit generalis concilii juditium in hiis, que facti sunt, qualiter est in proposito nostro, casu probabili! occurrente super sufficienti causa et valore processus apud nonnullos sapientes dubio. quod et Augustinus videtur innuere secundo De baptismo 15 parvulorum 11, quem (Gracianus § allegat 11. distinctione „quis nesciat“ 12. in fine con- cludit, ut sequitur: „et ipsa concilia, que per singulas regiones vel provincias fiunt, plenariorum conciliorum auctoritati, que fiunt ex universo orbe Christiano, sine ullis ambagibus cedere ipsaque plenaria sepe priora a h posterioribus emendari, cum scilicet experimento aliquo rerum aperitur, quod clausum erat, et cognoscitur, quod latebat, sine 2o ullo typo sacrilege superbie, sine ulla inflata cervice arrogancie i, sine ulla contentione livide invidie, cum sancta humilitate, cum pace katholica, cum Christiana caritate." ecce quomodo circa agibilia et in hiis, que facti sunt, generalia posteriora concilia examinant, imo emendant priora.) [6] Sexta consideratio. non videtur tutum alicui Christiano, ut tempore 25 medio prestet obedientiam Ewgenio, eciamsi eam sub gravibus censuris nitatur extorquere, et similiter neque Felici in Basiliensi electo concilio. suadere videtur hanc considerationem radix obedientie, que est ecclesiasticus ordo a celesti ordine exemplatus. nam licet juxta beati Petri (1. Petri secundo 13) sentenciam obediendum sit dominis pre- positis eciam discolis (discolia, inquam, non in fidei pietate aut que bonis moribus non 30 a) ut patet ibidem ist in der Vorlage am Rande hinsugefügt. b) em.; Ford. priarchalia. c) credite et fellt in der Vorlage. d) desgleichen. e) desgleichen. f) em.; Vorl. probabi. g) Gracianus — priora (Z. 23) ist teils auf einem im Text freigelassenen Raume teils am Rande nachgetragen. h) fehlt in der Vorlage. i) desgleichen. 35 40 Vgl. S. 675 Anm. 6. 2 Vgl. S. 675 Anm. 4 und 5. „ D. i. in den Akten der siebenten und zehnten, am 29. Oktober 869 bezw. 28. Februar 870 gehal- tenen Sitzung der achten allgemeinen Synode zu Konstantinopel. Vgl. Hefele 4, 407-409 und 417 ff.; Neher im Kirchenlexikon 3, 1018-1019. Es ist die sogenannte Räubersynode, die im August 449 in Ephesus gehalten wurde. Vgl. Hefele 2, 368ff.; Loofs a. a. O. 5, 642-644. 5 Vgl. S. 805 Anm. 5. 6 Vgl. Corpus script. eccl. lat. 44, 235-246; 45 Migne 33, 577-583. — Die Synode von Cirta in Numidien fand im Jahre 305 statt (vgl. Hefele 1, 145-147; Bonwetsch in der Realencyklopädie 4, 791). Auf der Aftersynode von Karthago im Jahre 50 312. Vgl. Hefele 1, 196-198; Bonwetsch a. a. O. 4, 790-791; Fechtrup im Kirchenlexikon 3, 1971 bis 1972. 8 Nicht auf dem Konzil von Chalcedon, sondern auf Synoden, die im Oktober 313 und im August 314 in Rom und Arles gehalten wurden. Vgl. Jaffé ante nr. 171; Hefele 1, 199 ff.; Bonwetsch a. a. O. 4, 792; Fechtrup a. a. O. 3, 1972-1973. " Die Absetzung des Bischofs Primian von Kar- thago erfolgte nicht durch Donatus, sondern durch die Synode von Cabarsussi am 24. Juni 393, seine Wiedereinsetzung im Jahre 394 durch die Synode von Bagai. Vgl. Bonwetsch a. a. O. 4, 795-796. 10 Vgl. den Schlußs des oben erwähnten Briefes Augustins an die Donatisten. 11 De baptismo contra Donatistas lib. 2 cap. 3 (Corpus script. eccl. lat. 51, 178-179; Migne 43, 128-129). 12 Nicht c. 11 D. 11, sondern c. 8 D. 9. Hier ist jedoch nicht die oben folgende Stelle mitgeteilt, sondern eine andere, bei Augustin unmittelbar vorhergehende. 13 1. Petri 2, 18.
Strana 812
812 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 est obvia aut divinis preceptis contraria aut rei publice non invenitur adversa; in hiis ſzw. April1 enim apostolica, quid faciendum, docet sentencia), oportet deo magis obedire quam ho- ud 5] minibus (Actuum 5 1). in hiis eciam quis precipienti obtemperatur nisi insensatus perfidus aut a mente alienus? quid enim iniquius, quid detestabilius quam sine fidei reverencia obediendo suscipere, quidquid passim precipiendo prelatus eciam in suo (fortassis a) statu 5 dubius probabiliter conatur precipere, (qualiterb videtur in proposito? nam et hujus probabilis dubitationis fortificatur ratio, quod uterque pretendit sibi deberi obedientiam a fidelibus et prestari eciam sub interitu salutis eterne, putans se per prestitam a nacione Germanie obedientiam contra suum adversarium triumphasse. si quis in hoc casu censeat alicui predictorum contendentium se subicere, ego non video, presertim non judico ex-10 pediens Romanorum regi et suis electoribus sine discussione saltim in hiis, que facti sunt, legitima. alioquin eciam contenciose faceret contra reges et principes alteri parti obe- dientes et ad congregandum concilium pro plena discussione materie ipsius auctoritas fieret invalida et omnino suspecta. fieret eciam pars sua numerosior et protervior et pronior ad dampnandum partem adversam forte justam c. caute ergo, cui obediendum, 15 in casu nostro videre habet Romanorum rex precipue et Germanica natio, ne sine dis- cussione facti adherendo uni contendentium se faciat causam scismatis in hoc, quod partem istam, cui se jungit, firmat et ei obediendo defensatd.) nonne apud omnes vox funesta est plenaque perfidie scisma in ecclesia exortum fortificare, ex dubio partes scismaticorum adaugere, gladium inter fratres uterinos ejusdem matris ecclesie jacere, 20 clericorum statum predis exponere, laicorum privatum bonum querere in rei publice fidei et ecclesie perniciem, et hiis similia, unde pius pastor merito debet offendi? sed constat, quod adhesio uni parti facta hec premissa et alia innumera mala parturiret nedum clero sed eciam in sacro Romano imperio, sicud satis patet consideranti sapienter. quid enim est aliud alicui contendentium prestare obedientiam, nisi ipsum in suo fovere proposito, 25 scisma fortificare et populum Christi in unitate constitutum ab invicem periculosius divi- dere, presertim meritis cause manentibus indiscussis? hoc idem prefati Ewgenii tam publica infamia per orbem publicata (efflagitate) super perjurio, notoria simonia, dilapi- dacione ecclesie, contemptu auctoritatis generalium conciliorum et super crimine pessimo, (quo! intitulatur, scilicet) heresis. a quibus usque adhuc se purgare minime (aut § emen- 30 dare sive abstinere neque eciam in suo, ut dicit, ycumenico concilio) purgasse visus est. hac ergo infamia stante sive vere sive calumpniose exorta et aliis inde secutis, scilicet suspensione et depositione sive veris sive pretensis, probabili eciam super hiis extante dubio, quomodo consulte sibi prestetur obedientia, persuasum non video, (precipue! cum heretico obediendum non sit. esset eciam hoc grave multum et super modum dispendiosum,) 35 imo verius onerosum timoratis conscienciis et scandalosum infidelibus videntibus i nos talem pro summo patre (sine k purgacione) et sanctissimo venerari, quem tot suspicionum note apud nonnullos et publica fama conmaculant, in eo precipue, ut asseritur, quod auctoritatem sacrorum generalium conciliorum super papam factis suis pertinaciter negare et evacuare non veretur, ut sacro1 Basiliensi concilio pareret, multipliciter rogatus non 40 acquievit «etm super hiis et multis criminibus juxta jam dicta neque Basilee neque Flo- rentie exemplo Leonis pape, ut secunda questione 5 habetur 2, se purgare voluit obtulit aut spontaneum exhibuit aut a persequendo concilium abstitit). monitus 3 enim, quatenus a) am Rande. b) qualiter — obediendo defensat (Z. 18) ist teils auf dem unteren Rande von fol. 7 b teils auƒ dem oberen wnd rechten Rande von fol. 8a hinsngefiigt. c) em.; Vorl. justa. d) em.; Vorl. defensant. e) am Rande. 45 f) quo — scilicet desgleichen. g) aut — concilio desgleichen. h) precipue — dispendiosum desgleichen. i) em.; Vorl. videntes. k) sine purgacione um Rande. 1) em.; Vorl. sacri Busiliensis concilii, m) et — abstitit auf dem miteren Rande von fol. 8 a. 1 Act. apost. 5, 29. С. 18 C. 2 q. 5. 3 Vgl. S. 457 Anm. 2. 50
812 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 est obvia aut divinis preceptis contraria aut rei publice non invenitur adversa; in hiis ſzw. April1 enim apostolica, quid faciendum, docet sentencia), oportet deo magis obedire quam ho- ud 5] minibus (Actuum 5 1). in hiis eciam quis precipienti obtemperatur nisi insensatus perfidus aut a mente alienus? quid enim iniquius, quid detestabilius quam sine fidei reverencia obediendo suscipere, quidquid passim precipiendo prelatus eciam in suo (fortassis a) statu 5 dubius probabiliter conatur precipere, (qualiterb videtur in proposito? nam et hujus probabilis dubitationis fortificatur ratio, quod uterque pretendit sibi deberi obedientiam a fidelibus et prestari eciam sub interitu salutis eterne, putans se per prestitam a nacione Germanie obedientiam contra suum adversarium triumphasse. si quis in hoc casu censeat alicui predictorum contendentium se subicere, ego non video, presertim non judico ex-10 pediens Romanorum regi et suis electoribus sine discussione saltim in hiis, que facti sunt, legitima. alioquin eciam contenciose faceret contra reges et principes alteri parti obe- dientes et ad congregandum concilium pro plena discussione materie ipsius auctoritas fieret invalida et omnino suspecta. fieret eciam pars sua numerosior et protervior et pronior ad dampnandum partem adversam forte justam c. caute ergo, cui obediendum, 15 in casu nostro videre habet Romanorum rex precipue et Germanica natio, ne sine dis- cussione facti adherendo uni contendentium se faciat causam scismatis in hoc, quod partem istam, cui se jungit, firmat et ei obediendo defensatd.) nonne apud omnes vox funesta est plenaque perfidie scisma in ecclesia exortum fortificare, ex dubio partes scismaticorum adaugere, gladium inter fratres uterinos ejusdem matris ecclesie jacere, 20 clericorum statum predis exponere, laicorum privatum bonum querere in rei publice fidei et ecclesie perniciem, et hiis similia, unde pius pastor merito debet offendi? sed constat, quod adhesio uni parti facta hec premissa et alia innumera mala parturiret nedum clero sed eciam in sacro Romano imperio, sicud satis patet consideranti sapienter. quid enim est aliud alicui contendentium prestare obedientiam, nisi ipsum in suo fovere proposito, 25 scisma fortificare et populum Christi in unitate constitutum ab invicem periculosius divi- dere, presertim meritis cause manentibus indiscussis? hoc idem prefati Ewgenii tam publica infamia per orbem publicata (efflagitate) super perjurio, notoria simonia, dilapi- dacione ecclesie, contemptu auctoritatis generalium conciliorum et super crimine pessimo, (quo! intitulatur, scilicet) heresis. a quibus usque adhuc se purgare minime (aut § emen- 30 dare sive abstinere neque eciam in suo, ut dicit, ycumenico concilio) purgasse visus est. hac ergo infamia stante sive vere sive calumpniose exorta et aliis inde secutis, scilicet suspensione et depositione sive veris sive pretensis, probabili eciam super hiis extante dubio, quomodo consulte sibi prestetur obedientia, persuasum non video, (precipue! cum heretico obediendum non sit. esset eciam hoc grave multum et super modum dispendiosum,) 35 imo verius onerosum timoratis conscienciis et scandalosum infidelibus videntibus i nos talem pro summo patre (sine k purgacione) et sanctissimo venerari, quem tot suspicionum note apud nonnullos et publica fama conmaculant, in eo precipue, ut asseritur, quod auctoritatem sacrorum generalium conciliorum super papam factis suis pertinaciter negare et evacuare non veretur, ut sacro1 Basiliensi concilio pareret, multipliciter rogatus non 40 acquievit «etm super hiis et multis criminibus juxta jam dicta neque Basilee neque Flo- rentie exemplo Leonis pape, ut secunda questione 5 habetur 2, se purgare voluit obtulit aut spontaneum exhibuit aut a persequendo concilium abstitit). monitus 3 enim, quatenus a) am Rande. b) qualiter — obediendo defensat (Z. 18) ist teils auf dem unteren Rande von fol. 7 b teils auƒ dem oberen wnd rechten Rande von fol. 8a hinsngefiigt. c) em.; Vorl. justa. d) em.; Vorl. defensant. e) am Rande. 45 f) quo — scilicet desgleichen. g) aut — concilio desgleichen. h) precipue — dispendiosum desgleichen. i) em.; Vorl. videntes. k) sine purgacione um Rande. 1) em.; Vorl. sacri Busiliensis concilii, m) et — abstitit auf dem miteren Rande von fol. 8 a. 1 Act. apost. 5, 29. С. 18 C. 2 q. 5. 3 Vgl. S. 457 Anm. 2. 50
Strana 813
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 813 1441 ſzw. AprilI und 5] a concilii persecutione desisteret, variis modis ipsum amplius persequi non erubuit, vocatus a generali synodo ad rationem reddendam super hiis, que de facto contra ipsam attemptaverat, se pertinaciter absentavit et in hac duricia per annos et dies sine pur- gatione permansit. et quod amplius et ecclesie dei intollerabile videtur: tres proposiciones 5 Basilee tamquam katholicas veritates diffinitas1 ipse sub fuco quodam in suo decreto „Moyses etc." 2 tamquam hereses dampnare à non erubuit, (scilicetb quod e, quod papa nullatenus potest generale concilium sine ipsius consensu auctoritate dissolvere et quod concilium in tribus sit supra papam, sint veritates katholice. has dampnatd in quodam involucro tamquam perversas ad perversum sensum Basiliensium, quem facto demonstrant. 10 sed quid est hoc dicere, nisi dampnemuse suo modo „in principio erat verbum"3 ad perversum sensum Hebionitarum! 4 et „verbum erat apud deum“ 5 ad perversum sensum Sabellii" et "deus erat verbum"7 et „pater major me est“s ad perversum sensum Arrii3, quem facto demonstravit? unde merito de erroneo sensu decretorum Constan- ciensium suspectus est et pro illorum abrogacione paratus in perniciem ecclesie. quia 15 tamen generalium conciliorum constituta, que „universalis ecclesie probavit assensus, nullam magis exequi sedem pre ceteris oportet s quam primam“, ut dicit Gelasius papa 25. q. 1 „confidimus" 10 (ibi 11 dicit Damasus papa, quod violatores voluntarii canonum viden- tur blasphemare spiritum sanctum; item in responsione „Cogitanti“ 12 1433 16. kalendas h julii 13 dicitur, quod iste articulus fidem concernit, qui sine interitu salutis negligi non 20 potest) : ideo, sicud hereticus est, qui primatum Romane ecclesie negat, ita i a forciori k, qui conciliorum, que omnium ecclesiarum superiora sunt, potestatem negat.) patitur eciam in sua curia, imo supremis exaltat, ut asseritur, titulis, qui decreta sacri Constanciensis concilii suis in scriptis notorie negant; que et ipse per unam obedientiam ibidem decre- tata confitetur ad finem, quem ipse non ignorat, per hoc, ut suspicatur, illius prefati 25 concilii et aliorum generalium conciliorum auctoritatem super papam moliens evertere, per que fides orthodoxa et Christiane vite disciplina et norma tradita dinoscitur homini- bus et fides in terris conservari. suo modo consultum non censeo, Felicis subire obe- dientiam usque ad ecclesie judicium, non ex inflata cervice superbie et perperam affec- tione declinandi jugum obedientie, sed pro pace reformanda comodius matris ecclesie et 3o facienda1 satisfactione super hiis, que sibi super suo introitu in ovile obiciunturm. nam non per hostium, sed aliunde per ambicionis spiritum fraudem collusionem et promissiones suis electoribus factas intrasse dicitur a nonnullis eciam potentibus et in scripturis ex- pertissimis. celebris eciam contra ipsum laborat infamia apud nonnullos, quod non pro utilitate ecclesie et generalium conciliorum conservanda auctoritate, ut ipse suis affirmat 35 litteris 14, sue de se facte electioni consensit. quod ex suis actibus deducunt in causa 1433 Juni 16 a) em.; Vorl. dapnare. b) scilicet — potestatem negat (Z. 21) teils anf dem linken teils anf dem unteren Rande von fol. 8b. c) fehll in der Vorlage. d) cm.; Vorl. dapnat. e) cm.; Vorl. dapnemus. f) em.; Vorl. Hebioi- tarum. g) em.; Vorl. oportere. h) fohll in der Vorlage. i) fchlt in der Vorlage. k) die Lesart ist unsicher ; das Wort ist in der Forlage korrigiert. 1) em:; Vorl. facta. m) obiciuntur und das folgende nam fehlen in der Vorlage. 40 1 Vgl. nr. 349 art. 27. 2 Vgl. S. 201 Anm. 5. Joh. 1, 1. Uber die Ebioniten vergleiche man Uhlhorn in der Realencyklopädie 5, 125-128 und Funk im 45 Kirchenlexikon 4, 82-87. 5 Joh. 1, 1. 6 Uber Sabellius und den von ihm vertretenen modalistischen Monarchianismus ist zu vergleichen Harnack in der Realencyklopädie 13, 332-336 und 50 Fechtrup im Kirchenlexikon 10, 1448-1451. Joh. 1, 1. Joh. 14, 28. Deutsche Reichstags-Akten XV. 9 Vgl. S. 694 Anm. 13. 10 c. 1 C. 25 q. 1. Die Stelle stammt aus dem S. 344 Anm. 3 angeführten Briefe „Valde mirati sumus". 11 c. 5 C. 25 q. 1. Die Stelle stammt aus dem S. 344 Anm. 1 angeführten Briefe „Scripta sanc- titatis tue“. 12 Ein Irrtum Ebendorfers. Die Bulle beginnt „Speravit". 13 Vgl. S. 677 Anm. 8. 14 Vgl. den S. 345 Anm. 8 angeführten Brief Felix' V., auch sein Schreiben „Vocem vestre sacre concionis“ an das Baseler Konzil vom 2. Januar 103
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 813 1441 ſzw. AprilI und 5] a concilii persecutione desisteret, variis modis ipsum amplius persequi non erubuit, vocatus a generali synodo ad rationem reddendam super hiis, que de facto contra ipsam attemptaverat, se pertinaciter absentavit et in hac duricia per annos et dies sine pur- gatione permansit. et quod amplius et ecclesie dei intollerabile videtur: tres proposiciones 5 Basilee tamquam katholicas veritates diffinitas1 ipse sub fuco quodam in suo decreto „Moyses etc." 2 tamquam hereses dampnare à non erubuit, (scilicetb quod e, quod papa nullatenus potest generale concilium sine ipsius consensu auctoritate dissolvere et quod concilium in tribus sit supra papam, sint veritates katholice. has dampnatd in quodam involucro tamquam perversas ad perversum sensum Basiliensium, quem facto demonstrant. 10 sed quid est hoc dicere, nisi dampnemuse suo modo „in principio erat verbum"3 ad perversum sensum Hebionitarum! 4 et „verbum erat apud deum“ 5 ad perversum sensum Sabellii" et "deus erat verbum"7 et „pater major me est“s ad perversum sensum Arrii3, quem facto demonstravit? unde merito de erroneo sensu decretorum Constan- ciensium suspectus est et pro illorum abrogacione paratus in perniciem ecclesie. quia 15 tamen generalium conciliorum constituta, que „universalis ecclesie probavit assensus, nullam magis exequi sedem pre ceteris oportet s quam primam“, ut dicit Gelasius papa 25. q. 1 „confidimus" 10 (ibi 11 dicit Damasus papa, quod violatores voluntarii canonum viden- tur blasphemare spiritum sanctum; item in responsione „Cogitanti“ 12 1433 16. kalendas h julii 13 dicitur, quod iste articulus fidem concernit, qui sine interitu salutis negligi non 20 potest) : ideo, sicud hereticus est, qui primatum Romane ecclesie negat, ita i a forciori k, qui conciliorum, que omnium ecclesiarum superiora sunt, potestatem negat.) patitur eciam in sua curia, imo supremis exaltat, ut asseritur, titulis, qui decreta sacri Constanciensis concilii suis in scriptis notorie negant; que et ipse per unam obedientiam ibidem decre- tata confitetur ad finem, quem ipse non ignorat, per hoc, ut suspicatur, illius prefati 25 concilii et aliorum generalium conciliorum auctoritatem super papam moliens evertere, per que fides orthodoxa et Christiane vite disciplina et norma tradita dinoscitur homini- bus et fides in terris conservari. suo modo consultum non censeo, Felicis subire obe- dientiam usque ad ecclesie judicium, non ex inflata cervice superbie et perperam affec- tione declinandi jugum obedientie, sed pro pace reformanda comodius matris ecclesie et 3o facienda1 satisfactione super hiis, que sibi super suo introitu in ovile obiciunturm. nam non per hostium, sed aliunde per ambicionis spiritum fraudem collusionem et promissiones suis electoribus factas intrasse dicitur a nonnullis eciam potentibus et in scripturis ex- pertissimis. celebris eciam contra ipsum laborat infamia apud nonnullos, quod non pro utilitate ecclesie et generalium conciliorum conservanda auctoritate, ut ipse suis affirmat 35 litteris 14, sue de se facte electioni consensit. quod ex suis actibus deducunt in causa 1433 Juni 16 a) em.; Vorl. dapnare. b) scilicet — potestatem negat (Z. 21) teils anf dem linken teils anf dem unteren Rande von fol. 8b. c) fehll in der Vorlage. d) cm.; Vorl. dapnat. e) cm.; Vorl. dapnemus. f) em.; Vorl. Hebioi- tarum. g) em.; Vorl. oportere. h) fohll in der Vorlage. i) fchlt in der Vorlage. k) die Lesart ist unsicher ; das Wort ist in der Forlage korrigiert. 1) em:; Vorl. facta. m) obiciuntur und das folgende nam fehlen in der Vorlage. 40 1 Vgl. nr. 349 art. 27. 2 Vgl. S. 201 Anm. 5. Joh. 1, 1. Uber die Ebioniten vergleiche man Uhlhorn in der Realencyklopädie 5, 125-128 und Funk im 45 Kirchenlexikon 4, 82-87. 5 Joh. 1, 1. 6 Uber Sabellius und den von ihm vertretenen modalistischen Monarchianismus ist zu vergleichen Harnack in der Realencyklopädie 13, 332-336 und 50 Fechtrup im Kirchenlexikon 10, 1448-1451. Joh. 1, 1. Joh. 14, 28. Deutsche Reichstags-Akten XV. 9 Vgl. S. 694 Anm. 13. 10 c. 1 C. 25 q. 1. Die Stelle stammt aus dem S. 344 Anm. 3 angeführten Briefe „Valde mirati sumus". 11 c. 5 C. 25 q. 1. Die Stelle stammt aus dem S. 344 Anm. 1 angeführten Briefe „Scripta sanc- titatis tue“. 12 Ein Irrtum Ebendorfers. Die Bulle beginnt „Speravit". 13 Vgl. S. 677 Anm. 8. 14 Vgl. den S. 345 Anm. 8 angeführten Brief Felix' V., auch sein Schreiben „Vocem vestre sacre concionis“ an das Baseler Konzil vom 2. Januar 103
Strana 814
814 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! Lausanensi 1, in qua a legitimum pastorem auctoritate summi pontificis creatum et a sacro [=. Aprity concilio approbatum, eciam cardinalatu dignum 2, temerarie repulit, a sentencia ecclesie mud 51 ad papam inferiorem facto appellavit et, quod amplius detestandum, pro eo, quia moni- toria contra ipsum decrevit generale concilium, (quod nemo katholicus umquam attemp- tare visus est a primordio nascentis ecclesie) eciam litteras diffidatorias fabricare et eidem transmittere non erubuit. et preterea quia nondum est liquidum, an sua electio subsistat viribus, an eciam, tot principibus tam spiritualibus quam secularibus renitentibus et ad oppositum de non consenciendo in processum instauratum contra Ewgenium et se et suos a loco abstrahentibus, dum hec praxis intelligeretur, residua pars hec faciendi po- testatem habuerit aut sufficienter ecclesiam militantem representaverit; et si sic, quia ex 10 similibus possent multa mala successu temporis exoriri, ut quod 20 episcopi cum aliis paucis possent generale concilium eciam preter vel contra consensum pape et aliorum sine legi- tima causa perpetuare et per consequens de ecclesia ad votum disponere et scisma ad libitum suscitare. (ex b quibus liquet: etsi secundum extravagantem Johannis XXII.a, que incipit „Unam “ sanctam ecclesiam katholicam et apostolicam credere cogimur“ 4, subesse Romano pontifici omni homini sit de necessitate salutis, si est indubitatus, in suis licitis preceptis et honestis non perniciem rei publice afferentibus, tamen non tene- tur eidem semper omnino quilibet parere de salutis necessitate, ut patet in nona con- sideratione.) [7] Septima consideratio. (non d obstante probabili dubio de jure contendentium, 20 nichilominus, si secus fieri non posset pax in ecclesia et sopiri scisma e,) tam Ewgenius quam Felix ad sedandum scisma ecclesie tenetur jus sibi pretensum resignare et sponte (requisitus1) a papatu cedere ex fraterna (et « filiali), quam tenetur (ad hecclesiam) habere, caritate vel in tertium locum pro debita ecclesie provisione (et sua purgatione) in generali concilio circa premissa voluntarie consentire, (ut tantum 25 sedetur in ecclesia scandalum, ut vitentur tot pericula animarum, ut precaveantur eciam profluvii Christiani sagwinis et cedes innocentum, rapine et oppressiones egentium hac occasione attemptande procul dubio, ut eciam! uterque eorum pro benefactis laudetur et pro malefactis digne puniatur.) si enim politisans vere fortis secundum philosophi senten- ciam se tenetur pro sua re publica morti exponere, ubi per ejus mortem res publica so salvatur (3. Ethicorum 5), si Christus pro nobis et ecclesia animam suam posuit, et nos debemus in casu necessitatism pro fratribus animas nostras ponere (1. Joh. 3 6). ita a forciori summus pontifex pro salute ecclesie, (si " aliter fieri non potest,) tenetur nedum mitram pontificalem et papalem in necessitate jam currente dimittere sed et attentis in- finitis malis ex hoc scismate ecclesie imminentibus pro evitandis istis et pro ejus pace s5 quamcunque viam justam et licitam, eciamsi cum aliquo (honoris ° aut) corporis sui de- trimento id fieret, tenetur assumere et eandem offerre voluntarie, tantum enim est malum 5 15 a) in der Vorlage folgt contra. b) ex — nona consideratione ist teils auf einem in Text freigelassenen Raume teils tem Rande nachgetragen. c) em.; Vorl. unicam. d) non — sopiri ist teils über der Zeile leils an den Rändern hinzugefügt. e) fehll in der Vorlage. I) über der Zeile nachgetragen. g) et filiali desgleichen. h) ad ecclesiam 40 am Rande. i) et — purgatione desgleichen. k) Vorl. tum ut, beides am Rande, chenso tantum — digne puniatur. I) in der Forlage folgt si. m) in der Vorlage sleht hier über der Zeile imminet und am Rande quod prelatis ex officio imperfectis vero; es ist sreifelhuft, ob diese Worte hier oder andersico einsufüigen sind. n) si — potest am Rande. o) honoris aut um Rande. 1440 (gedr. Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 460-461). 1 Vgl. S. 646 Anm. 4. Bischof Louis de la Palu von Lausanne war von Papst Felix V. am 20. Januar 1440 zum Kardinalpriester tit. s. Susanne erwählt worden. Er erscheint in den Akten des Baseler Konzils gewöhnlich unter dem Namen „cardinalis de Va- rambone". Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 9; 45 auch Conc. Basiliense 7, 94 Z. 11ff. und 112 Z. 23. 3 Nicht Johann XXII., sondern Bonifazius VIII. 4 Vgl. S. 686 Anm. 11 am Schluß. 5 Das oben Gesagte findet sich dem Sinne nach in Aristoteles' Ethik lib. 3 cap. 6-9 (Opera omnia 50 vol. 2, Parisiis 1850, pag. 31-35). 6 1. Joh. 3, 16.
814 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! Lausanensi 1, in qua a legitimum pastorem auctoritate summi pontificis creatum et a sacro [=. Aprity concilio approbatum, eciam cardinalatu dignum 2, temerarie repulit, a sentencia ecclesie mud 51 ad papam inferiorem facto appellavit et, quod amplius detestandum, pro eo, quia moni- toria contra ipsum decrevit generale concilium, (quod nemo katholicus umquam attemp- tare visus est a primordio nascentis ecclesie) eciam litteras diffidatorias fabricare et eidem transmittere non erubuit. et preterea quia nondum est liquidum, an sua electio subsistat viribus, an eciam, tot principibus tam spiritualibus quam secularibus renitentibus et ad oppositum de non consenciendo in processum instauratum contra Ewgenium et se et suos a loco abstrahentibus, dum hec praxis intelligeretur, residua pars hec faciendi po- testatem habuerit aut sufficienter ecclesiam militantem representaverit; et si sic, quia ex 10 similibus possent multa mala successu temporis exoriri, ut quod 20 episcopi cum aliis paucis possent generale concilium eciam preter vel contra consensum pape et aliorum sine legi- tima causa perpetuare et per consequens de ecclesia ad votum disponere et scisma ad libitum suscitare. (ex b quibus liquet: etsi secundum extravagantem Johannis XXII.a, que incipit „Unam “ sanctam ecclesiam katholicam et apostolicam credere cogimur“ 4, subesse Romano pontifici omni homini sit de necessitate salutis, si est indubitatus, in suis licitis preceptis et honestis non perniciem rei publice afferentibus, tamen non tene- tur eidem semper omnino quilibet parere de salutis necessitate, ut patet in nona con- sideratione.) [7] Septima consideratio. (non d obstante probabili dubio de jure contendentium, 20 nichilominus, si secus fieri non posset pax in ecclesia et sopiri scisma e,) tam Ewgenius quam Felix ad sedandum scisma ecclesie tenetur jus sibi pretensum resignare et sponte (requisitus1) a papatu cedere ex fraterna (et « filiali), quam tenetur (ad hecclesiam) habere, caritate vel in tertium locum pro debita ecclesie provisione (et sua purgatione) in generali concilio circa premissa voluntarie consentire, (ut tantum 25 sedetur in ecclesia scandalum, ut vitentur tot pericula animarum, ut precaveantur eciam profluvii Christiani sagwinis et cedes innocentum, rapine et oppressiones egentium hac occasione attemptande procul dubio, ut eciam! uterque eorum pro benefactis laudetur et pro malefactis digne puniatur.) si enim politisans vere fortis secundum philosophi senten- ciam se tenetur pro sua re publica morti exponere, ubi per ejus mortem res publica so salvatur (3. Ethicorum 5), si Christus pro nobis et ecclesia animam suam posuit, et nos debemus in casu necessitatism pro fratribus animas nostras ponere (1. Joh. 3 6). ita a forciori summus pontifex pro salute ecclesie, (si " aliter fieri non potest,) tenetur nedum mitram pontificalem et papalem in necessitate jam currente dimittere sed et attentis in- finitis malis ex hoc scismate ecclesie imminentibus pro evitandis istis et pro ejus pace s5 quamcunque viam justam et licitam, eciamsi cum aliquo (honoris ° aut) corporis sui de- trimento id fieret, tenetur assumere et eandem offerre voluntarie, tantum enim est malum 5 15 a) in der Vorlage folgt contra. b) ex — nona consideratione ist teils auf einem in Text freigelassenen Raume teils tem Rande nachgetragen. c) em.; Vorl. unicam. d) non — sopiri ist teils über der Zeile leils an den Rändern hinzugefügt. e) fehll in der Vorlage. I) über der Zeile nachgetragen. g) et filiali desgleichen. h) ad ecclesiam 40 am Rande. i) et — purgatione desgleichen. k) Vorl. tum ut, beides am Rande, chenso tantum — digne puniatur. I) in der Forlage folgt si. m) in der Vorlage sleht hier über der Zeile imminet und am Rande quod prelatis ex officio imperfectis vero; es ist sreifelhuft, ob diese Worte hier oder andersico einsufüigen sind. n) si — potest am Rande. o) honoris aut um Rande. 1440 (gedr. Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 460-461). 1 Vgl. S. 646 Anm. 4. Bischof Louis de la Palu von Lausanne war von Papst Felix V. am 20. Januar 1440 zum Kardinalpriester tit. s. Susanne erwählt worden. Er erscheint in den Akten des Baseler Konzils gewöhnlich unter dem Namen „cardinalis de Va- rambone". Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 9; 45 auch Conc. Basiliense 7, 94 Z. 11ff. und 112 Z. 23. 3 Nicht Johann XXII., sondern Bonifazius VIII. 4 Vgl. S. 686 Anm. 11 am Schluß. 5 Das oben Gesagte findet sich dem Sinne nach in Aristoteles' Ethik lib. 3 cap. 6-9 (Opera omnia 50 vol. 2, Parisiis 1850, pag. 31-35). 6 1. Joh. 3, 16.
Strana 815
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 815 scisma (in a dei ecclesia, ut fidelis quisque secundum dictamen recte rationis debet se malle deleri et a quocunque statu dignitatis eciam violente deici, quam pro eo tanta in ecclesia fiat turbatio et tot malorum pretactorum tam horrenda totque scandalorum et peccatorum multiplicatio apud infideles et) in ecclesia. et tantum est b bonum pacis et unitatis, ut pro 5 hoc malo evitando et pro hoc bono consequendo nullus mundanus honor, nullus status aut gradus temporalis neque aliqua propria utilitas potest quem recta ratione dictante retrahere, sicud eciam nichil hujus debet quem allicere, ut incidat in dei aut caritatis proximorum offensam sive in peccatum mortale. alioquin, si quis premissorum viam uni- tatis et pacis, quantum in se est, impedit humani favoris, condi aut honoris contempla- 10 tione aut odio partis adverse, (ultra e suspicionem, quam contra se provocat de non jure,) digne incurrit maledictionem istius meretricis, que filium (non d suum) dividi cupiens dice- bat „neque mihi neque tibi, sed dividatur" (3. Regum tercio 1), se eciam reum constituit omnium spiritualium detrimentorum, que ex hoc pestifero scismate nata sunt pullulare, (se e eciam fautorem scismatis ostendit, si, exclusis convenientibus mediis pacis, suasionibus 15 aut sponsionibus suam sathagit augere obedientiam, sic eciam tum sibi in hac parte ad- herentibus efficiens causam‘ scismatis continuandi. ideo Augustinus in epistola ad Castorium dicit: „longe est gloriosius episcopatus sarcinam propter ecclesie vitanda peri- cula deposuisse quam propter regenda gubernacula suscepisse. ille quippe se honorem digne accipere potuisse demonstrat, qui acceptum non defendit indigne.“2) in hoc eciam 20 non pastorem verum, qui animam suam ponit pro ovibus suis, se exhiberet (Johannis decimo 3), sed mercenarium condum temporale querentem h et sui vel suorum honorem privatum, quem Christus fugit (verbo dicens Johannis 8 4 dominus „ego gloriam meam non quero") et exemplo fugiendum monstravit (dum rex constituendus esset, fugit; Jo- hannis 6 5). in hoc eciam se non ostenderet Christi vicarium in terris sed adversarium, 25 refugiens juditium ecclesie sue matris pertinaci furore digno maledicto. si ergo se pro- fitetur Christi vicarium, Christi discipulum, debet i, sicud Christus ambulavit, et ipse ambulare et dicere cum beato Jona" „si propter me orta est hec tempestas, (mittite k me in mare".) ita magnus legitur fecisse Gregorius Nazanzi, qui, dum ad Constantinopoli- tanam sedem vocatus esset et alter! (vocatus 1) secum in scismate per alios, reliquit 30 sedem et ad propria rura remeavit, ut Christi sequeretur doctrinam „qui inter vos precessor, fiat sicud ministrator, et qui major, fiat sicud minor“ (Luce 22 " et simile Matthei 20 10). item quomodo non consencientes isti juxta predicta possunt se ab ista terribili sententia Gregorii excusare? non caret scrupulo societatis occulte, qui manifesto facinori desinit obviare semper secundum suam vocationem. item hujus tentionis funda- 35 mentum potest colligi ex gravim instanti periculo ecclesie, in qua jam serpit de die in dies heresis super auctoritate ecclesie et jam nedum in scintillam crevit" sed et in ignem usque increvit. ideo, nisi per generale concilium instituendum extingwatur°, totam II, uti vereor, sic inflammabit exemplo heresis Arriane, ut vix posset extingwi, 14I /11. April und 5/ a) in — infideles ot teils anf dam oberen teils auf dem linken Rande von fol. 9b. b) fohll in der Forlege. c) ultra his jure am Rands. d) non suum fber der Zeilc. e) se — defendit indigno am Randc. f) cm.; Vorl. causa. g) cm.; Vorl. honoro. h) querentem et fehlt in der Vorlage. i) in der Vorlage folgt et. k) mittite — mare am Rande. I) desgleichen. m) sm.; Vorl. ingravi. n) die Lesart ist unsicher. o) om.; Forl. extigwatur. 3. Kön. 3, 26. Corpus script. eccl. lat. 34, 244; Migne 33, 239. Joh. 10, 11. Joh. 8, 50. Joh. 6, 15. 6 Vgl. Jonas 1, 12. Gregors Freund der Cyniker Maximus. Vgl. 50 Hefele 2, 2; Loofs in der Realencyklopädie 2, 42. 45 s Das ist ein Irrtum. Nicht das Schisma, sondern Vorgänge auf der zweiten allgemeinen Synode zu Konstantinopel veranlaßten Gregor zum Rücktritt. Vgl. die S. 803 Anm. 1 am Schluß angeführte Literatur. 9 Luc. 22, 26. 10 Matth. 20, 26 und 27. Man ergänze ecclesiam. j 103*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 815 scisma (in a dei ecclesia, ut fidelis quisque secundum dictamen recte rationis debet se malle deleri et a quocunque statu dignitatis eciam violente deici, quam pro eo tanta in ecclesia fiat turbatio et tot malorum pretactorum tam horrenda totque scandalorum et peccatorum multiplicatio apud infideles et) in ecclesia. et tantum est b bonum pacis et unitatis, ut pro 5 hoc malo evitando et pro hoc bono consequendo nullus mundanus honor, nullus status aut gradus temporalis neque aliqua propria utilitas potest quem recta ratione dictante retrahere, sicud eciam nichil hujus debet quem allicere, ut incidat in dei aut caritatis proximorum offensam sive in peccatum mortale. alioquin, si quis premissorum viam uni- tatis et pacis, quantum in se est, impedit humani favoris, condi aut honoris contempla- 10 tione aut odio partis adverse, (ultra e suspicionem, quam contra se provocat de non jure,) digne incurrit maledictionem istius meretricis, que filium (non d suum) dividi cupiens dice- bat „neque mihi neque tibi, sed dividatur" (3. Regum tercio 1), se eciam reum constituit omnium spiritualium detrimentorum, que ex hoc pestifero scismate nata sunt pullulare, (se e eciam fautorem scismatis ostendit, si, exclusis convenientibus mediis pacis, suasionibus 15 aut sponsionibus suam sathagit augere obedientiam, sic eciam tum sibi in hac parte ad- herentibus efficiens causam‘ scismatis continuandi. ideo Augustinus in epistola ad Castorium dicit: „longe est gloriosius episcopatus sarcinam propter ecclesie vitanda peri- cula deposuisse quam propter regenda gubernacula suscepisse. ille quippe se honorem digne accipere potuisse demonstrat, qui acceptum non defendit indigne.“2) in hoc eciam 20 non pastorem verum, qui animam suam ponit pro ovibus suis, se exhiberet (Johannis decimo 3), sed mercenarium condum temporale querentem h et sui vel suorum honorem privatum, quem Christus fugit (verbo dicens Johannis 8 4 dominus „ego gloriam meam non quero") et exemplo fugiendum monstravit (dum rex constituendus esset, fugit; Jo- hannis 6 5). in hoc eciam se non ostenderet Christi vicarium in terris sed adversarium, 25 refugiens juditium ecclesie sue matris pertinaci furore digno maledicto. si ergo se pro- fitetur Christi vicarium, Christi discipulum, debet i, sicud Christus ambulavit, et ipse ambulare et dicere cum beato Jona" „si propter me orta est hec tempestas, (mittite k me in mare".) ita magnus legitur fecisse Gregorius Nazanzi, qui, dum ad Constantinopoli- tanam sedem vocatus esset et alter! (vocatus 1) secum in scismate per alios, reliquit 30 sedem et ad propria rura remeavit, ut Christi sequeretur doctrinam „qui inter vos precessor, fiat sicud ministrator, et qui major, fiat sicud minor“ (Luce 22 " et simile Matthei 20 10). item quomodo non consencientes isti juxta predicta possunt se ab ista terribili sententia Gregorii excusare? non caret scrupulo societatis occulte, qui manifesto facinori desinit obviare semper secundum suam vocationem. item hujus tentionis funda- 35 mentum potest colligi ex gravim instanti periculo ecclesie, in qua jam serpit de die in dies heresis super auctoritate ecclesie et jam nedum in scintillam crevit" sed et in ignem usque increvit. ideo, nisi per generale concilium instituendum extingwatur°, totam II, uti vereor, sic inflammabit exemplo heresis Arriane, ut vix posset extingwi, 14I /11. April und 5/ a) in — infideles ot teils anf dam oberen teils auf dem linken Rande von fol. 9b. b) fohll in der Forlege. c) ultra his jure am Rands. d) non suum fber der Zeilc. e) se — defendit indigno am Randc. f) cm.; Vorl. causa. g) cm.; Vorl. honoro. h) querentem et fehlt in der Vorlage. i) in der Vorlage folgt et. k) mittite — mare am Rande. I) desgleichen. m) sm.; Vorl. ingravi. n) die Lesart ist unsicher. o) om.; Forl. extigwatur. 3. Kön. 3, 26. Corpus script. eccl. lat. 34, 244; Migne 33, 239. Joh. 10, 11. Joh. 8, 50. Joh. 6, 15. 6 Vgl. Jonas 1, 12. Gregors Freund der Cyniker Maximus. Vgl. 50 Hefele 2, 2; Loofs in der Realencyklopädie 2, 42. 45 s Das ist ein Irrtum. Nicht das Schisma, sondern Vorgänge auf der zweiten allgemeinen Synode zu Konstantinopel veranlaßten Gregor zum Rücktritt. Vgl. die S. 803 Anm. 1 am Schluß angeführte Literatur. 9 Luc. 22, 26. 10 Matth. 20, 26 und 27. Man ergänze ecclesiam. j 103*
Strana 816
816 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 precipue maximis episcopis et doctoribus jam pertinaciter oppositas partes affirmantibus. [zw. Aprů1 (hanc a considerationem suadent verba Dyonisii ad Novatum, qui papatus cupiditate und 5] magnum fecit seisma in ecclesia. quib sic dicit 1: „Dyonisius fratri Novato salutem. si invitus, ut ais, in hoc venisti, ostendis in eo, si desinis volens. oportuerat quidem ante pati omnia pro eo, ne scinderetur ecclesia dei. erat enim non inferior gloria sus- 5 tinere martirium pro eo, ne scindatur ecclesia, quam illa, ne idolis imoletur; imo major, quia ibi pro sua quisque causa, hic pro omni ecclesia martirium sustinet. sive“ ergo cum d suadere, sive e cum cogere fratres potes redire facere ad concordiam, tibi erit majus emendationis meritum, quam fuerat culpa commissi.“) [8] Octava consideratio. magis videtur Alemanice nationi securum in 10 casibus reservatis et causis majoribus occurrente necessitate tempore medio recurrere ad auctoritatem Basiliensis concilii quam Felicis aut Ewgenii. hanc secundam partem persuadet michi sexta precedens consideratio. primam vero ipsa con- fitetur in titulo, quia „sacra" Basiliensis synodus appellatur ab eadem. [8a] si ergo est sacra† in spiritu sancto legitime congregata habens potestatem a Christo et cui qui- 15 libet obedire tenetur, cujuscunque status gradus aut condicionis existat, (quia 5 eciam pro judice semper plus presummendum est quam pro reo et plus pro prelato quam pro sub- jecto, est h et ejus dissolucio minus dubia.) hoc idem ratio confirmat, quia omnes Alemanni, imo omnes principes Christiani orbis ipsum legitimum ut generale concilium venerati sunt et non (constat i, quod) sit legitime dissolutum neque uti secundum Nicenum 20 concilium 2, quod Constantinus hereticus Arrianus congregavit, repente per terre motum dissipatum aut (ad k alium locum) translatum. ergo adhuc videtur persistere. duplici enim via translatum potest imaginari: vel quia se ipsum transtulit vel ab alio translatum existat 1. non secundum, obstantibus sibi decretis, de quibus infra, neque primum probarim potest, maxime per parvum decretum 3, in quo Utinum aut Florentia, per 30 vel 40 (de n 25 diversis deputationibus) fabricatum, repugnans decreto per compromissarios utriusque partis et in numero (duplo o) priores excedentis in quadruplo bullato de Avinione 4. item » nec plumbatum est parvum decretum nec ad ipsius plumbationem post sententiam trium arbi- trorum pro alio decreto pro Avinione presidentes " aspirabant r, et sic pocius cedula quam decretum fuit. respondet Nicolaus Cusa5, quod isti bullantes fecerunt sine prejuditio juris so alterius partis; eciam bullatio neque dedit neque abstulit vim decreto, quia olim sub- scriptione roborabantur. apparet, quidquid fuit prius. jam solum plumbata decretantur et auctoritatem habent. de hoc in 15. consideratione. item decretum 11. sessionis 6 u) hanc — culpa commissi (Z. 9) teils auf dem oberen teils auf dem rechten Rande von fol. 10n. b) die Lesart qui sic ist unsicher; die Vorlags hat q mit horizontalem Uberstrich und cinem neben den Strich geschriebenen undeutlichen 35 Buchstaben, c) em.; Vorl. desine. d) felll in der Vorlage. c) ém.: Vorl. desine statl sive cum. f) die Vor- lage riederholl ergo. g) quin — minus dubin am Rande. 1) fehlt in der Forlage. i) constat quod über der Zeile. k) ad — locum am Rande. I) existat — infra desgleicken. m) probari potest ist rou uns eingesetst: die Vorlage hat hier die für quia gebräuchliche Abbreviatur und hoch gestelltes ot oder et. n) de — deputationi- bus fiber der Zeile. 0) desgleichen. p) item — 15. consideratione am Rande. q) Forl. pside mit Uberstrichen 40 über p und e und mil hoch gestelllem s neben e, also woll kaum presidens. r) em.; Forl. aspirabat. 1 Der hier nicht genau und nicht vollständig angeführte Brief des Patriarchen Dionisius von Alexandrien findel sich in Eusebii Pamphili historia ecclesiastica Ruffino Aquilejensi interprete lib. 6 сар. 35 (a. а. O. 1, 394-395). 2 Von einem durch einen Kaiser Konstantin be- rufenen zweiten Nicänischen Konzil ist nichts be- kannt. Wahrscheinlich ist Konstantius gemeint. Bei dem Konzil wird es sich um das von Niko- medien handeln, dessen Abhaltung wegen eines am 24. August 358 geschehenen Erdbebens unter- blieb und das dann für den Sommer 359 nach Nicäa berufen wurde, aber auch dort nicht statt- fand. Vgl. Loofs a. a. O. 2, 34. Ebendorfer meint das Dekret „Hec sacrosancta 45 synodus" vom 7. Mai 1437 (vgl. S. 231 Anm. 2). Eine Abschrift desselben von Ebendorfers Hand steht auf einem kleinen Papierzettel, der zwischen fol. 25 und 26 eingeheftet ist. 4 Vgl. S. 697 Anm. 1 und nr. 353 art. 33. 5 Vgl. nr. 351 art. 14. Vgl. S. 444 Anm. 3. 50 6
816 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 precipue maximis episcopis et doctoribus jam pertinaciter oppositas partes affirmantibus. [zw. Aprů1 (hanc a considerationem suadent verba Dyonisii ad Novatum, qui papatus cupiditate und 5] magnum fecit seisma in ecclesia. quib sic dicit 1: „Dyonisius fratri Novato salutem. si invitus, ut ais, in hoc venisti, ostendis in eo, si desinis volens. oportuerat quidem ante pati omnia pro eo, ne scinderetur ecclesia dei. erat enim non inferior gloria sus- 5 tinere martirium pro eo, ne scindatur ecclesia, quam illa, ne idolis imoletur; imo major, quia ibi pro sua quisque causa, hic pro omni ecclesia martirium sustinet. sive“ ergo cum d suadere, sive e cum cogere fratres potes redire facere ad concordiam, tibi erit majus emendationis meritum, quam fuerat culpa commissi.“) [8] Octava consideratio. magis videtur Alemanice nationi securum in 10 casibus reservatis et causis majoribus occurrente necessitate tempore medio recurrere ad auctoritatem Basiliensis concilii quam Felicis aut Ewgenii. hanc secundam partem persuadet michi sexta precedens consideratio. primam vero ipsa con- fitetur in titulo, quia „sacra" Basiliensis synodus appellatur ab eadem. [8a] si ergo est sacra† in spiritu sancto legitime congregata habens potestatem a Christo et cui qui- 15 libet obedire tenetur, cujuscunque status gradus aut condicionis existat, (quia 5 eciam pro judice semper plus presummendum est quam pro reo et plus pro prelato quam pro sub- jecto, est h et ejus dissolucio minus dubia.) hoc idem ratio confirmat, quia omnes Alemanni, imo omnes principes Christiani orbis ipsum legitimum ut generale concilium venerati sunt et non (constat i, quod) sit legitime dissolutum neque uti secundum Nicenum 20 concilium 2, quod Constantinus hereticus Arrianus congregavit, repente per terre motum dissipatum aut (ad k alium locum) translatum. ergo adhuc videtur persistere. duplici enim via translatum potest imaginari: vel quia se ipsum transtulit vel ab alio translatum existat 1. non secundum, obstantibus sibi decretis, de quibus infra, neque primum probarim potest, maxime per parvum decretum 3, in quo Utinum aut Florentia, per 30 vel 40 (de n 25 diversis deputationibus) fabricatum, repugnans decreto per compromissarios utriusque partis et in numero (duplo o) priores excedentis in quadruplo bullato de Avinione 4. item » nec plumbatum est parvum decretum nec ad ipsius plumbationem post sententiam trium arbi- trorum pro alio decreto pro Avinione presidentes " aspirabant r, et sic pocius cedula quam decretum fuit. respondet Nicolaus Cusa5, quod isti bullantes fecerunt sine prejuditio juris so alterius partis; eciam bullatio neque dedit neque abstulit vim decreto, quia olim sub- scriptione roborabantur. apparet, quidquid fuit prius. jam solum plumbata decretantur et auctoritatem habent. de hoc in 15. consideratione. item decretum 11. sessionis 6 u) hanc — culpa commissi (Z. 9) teils auf dem oberen teils auf dem rechten Rande von fol. 10n. b) die Lesart qui sic ist unsicher; die Vorlags hat q mit horizontalem Uberstrich und cinem neben den Strich geschriebenen undeutlichen 35 Buchstaben, c) em.; Vorl. desine. d) felll in der Vorlage. c) ém.: Vorl. desine statl sive cum. f) die Vor- lage riederholl ergo. g) quin — minus dubin am Rande. 1) fehlt in der Forlage. i) constat quod über der Zeile. k) ad — locum am Rande. I) existat — infra desgleicken. m) probari potest ist rou uns eingesetst: die Vorlage hat hier die für quia gebräuchliche Abbreviatur und hoch gestelltes ot oder et. n) de — deputationi- bus fiber der Zeile. 0) desgleichen. p) item — 15. consideratione am Rande. q) Forl. pside mit Uberstrichen 40 über p und e und mil hoch gestelllem s neben e, also woll kaum presidens. r) em.; Forl. aspirabat. 1 Der hier nicht genau und nicht vollständig angeführte Brief des Patriarchen Dionisius von Alexandrien findel sich in Eusebii Pamphili historia ecclesiastica Ruffino Aquilejensi interprete lib. 6 сар. 35 (a. а. O. 1, 394-395). 2 Von einem durch einen Kaiser Konstantin be- rufenen zweiten Nicänischen Konzil ist nichts be- kannt. Wahrscheinlich ist Konstantius gemeint. Bei dem Konzil wird es sich um das von Niko- medien handeln, dessen Abhaltung wegen eines am 24. August 358 geschehenen Erdbebens unter- blieb und das dann für den Sommer 359 nach Nicäa berufen wurde, aber auch dort nicht statt- fand. Vgl. Loofs a. a. O. 2, 34. Ebendorfer meint das Dekret „Hec sacrosancta 45 synodus" vom 7. Mai 1437 (vgl. S. 231 Anm. 2). Eine Abschrift desselben von Ebendorfers Hand steht auf einem kleinen Papierzettel, der zwischen fol. 25 und 26 eingeheftet ist. 4 Vgl. S. 697 Anm. 1 und nr. 353 art. 33. 5 Vgl. nr. 351 art. 14. Vgl. S. 444 Anm. 3. 50 6
Strana 817
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 817 1441 Izw. AprilI und 5) Basiliensis concilii tunc indubitati dicit concilium nec dissolvi posse nec transferri nisi duabus partibus cujuslibet deputationis consencientibus ac votis singulorum tam in generali congregatione quam in deputationibus diligenter perquisitis. ubi magna solemnitas ad- hibetur translationi; que et parvo decreto occulte bullato per fraudem manifeste prejudicat. 5 neque videtur decretum convencionale 1 cum Grecis concilium transtulisse, ut patet in- spicienti, neque, quia Avinionensis civitas pro ycumenico concilio determinata est, injuria huic decreto facta est, quod exprimit Calabriam Anconam aut aliam a terram maritimam etc. sed terram € maritimam constat esse prefatam Avinionensem civitatem. Avinionen- ses eciam in termino tandem sibi prefixo solverunt2, licet ex parte Ewgenii terribiles 10 comminationes et multa impedimenta per Cretensem archiepiscopum illuc missum recepis- sent 3. si ergo paucis diebus --c propter decreti expeditionem 1, quod et Tarantinus multum dicitur arrestasse ad finem, ut tempus exbursationis transiret, ita ut non staret per concilium vel duas ejus partes, quid ergo? (rursumd decretum illud parvum 5 de translatione ad Utinum etc. non solum non est factum a duabus partibuse ex tribus concilii 15 partibus, sed neque ex una ex tribus, quia et ipsum post legati respuerunt et multi, imo major pars eorum, qui primo pro eo fuerunt, resilierunt neque solemnitates, ut pronunciatio in am- bone et bulla, circa ipsum servate ! sunt. item si per hoc decretum dicitur concilium trans- latum, hoc derogat fere omnibus principibus Christianitatis, quorum nuncii usque ad tempus longum post hoc, imo usque ad tempus sevientis pestis " Basilee remanserunt et ibidem verum 2o concilium recognoverunt. sed contra tales dicere fautoriam scismatis, grave est et periculo- sum, quia tutum non est in eos dicere vel scribere, qui possunt proscribere. item longe post secundam dissolutionem prefati principes decreta Basiliensis concilii acceptaverunt et certas modificationes per eos factas suo juditio submiserunt s, ut patet ex litteris et instrumentis desuper factis 7. quod ergo nunc propter certos rumores illud dimittatur, cautum non 25 video.) neque protestatios Johannis Dissipati, imperatoris Grecorum et patriarche apocri- sarii h, de non veniendo Avinionem transtulit concilium, quia hoc nulla racio habet, attenta eciam eorum instabilitate et siti ad pecunias, dicente Juvenali" „Greculus esuriens in celum, jusseris i, ibit". notatur eciam mendatium, quia ex litteris 10 patuit prefatum Dissipatum prius ex Constantinopoli recessisse, quam Avinio nominata sit in concilio 11 (quid 3o mirum, si Greca audacia peccunia corrupta mentiri non erubuit se habuisse in mandatis u) cm.; Vorl. alia terra maritima. b) em.; Vorl. terra. c) hier wird ein Verbum in trgänzen sein, stwa deliquerunt oder ähnlich. d) rursum — cautum non viden (Z. 25) ist teils auf dem unteren Rande ron fol. 10 a teils anf dem oberen und linken Rande von fol. 10b hinzugefügt. e) in der Vorlage folgt ex una. f) em.; Vorl. servata. g) em.; Vorl. sumiserunt. h) dic Vorlage triederholt hier protestatio. i) em.; Vort. si jusseris. 35 1 Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. darüber Haller im Concilium Basiliense 1, 155-156, auch nr. 353 artt. 22 und 22a. 3 Vgl. nr. 353 art. 21. " Es handelt sich um die Expedition des De- 40 kretes „Nuper hec sacrosancta“ vom 7. Mai 1437 (vgl. S. 697 Anm. 1). Aus dem, was Ebendorfer oben mitteilt, würde also hervorgehen, daß der Erzbischof von Tarent es verstanden hatte, die Ab- sendung des am 14. Mai bullierten Dekretes der 45 Konzilsmajorität zu verzögern, wohl um dem Uber- bringer des Dekretes der Minorität einen Vor- sprung zu sichern und durch die Mitteilung dieses Dekretes die Auszahlung des Restes der vom Konzil bei Avignon gemachten Anleihe zu hintertreiben. 50 Diese Auszahlung sollte laut Vereinbarung Avignons mit den Konzilsgesandten innerhalb zwölf Tagen nach der Uberreichung des Dekretes erfolgen, in dem Avignon zum Ort des Unionskonzils mit den Griechen bestimmt wurde (vgl. Conc. Basiliense 5, 239). Tatsächlich wurde das Dekret der Majo- rität den Avignonesen erst am 31. Mai übergeben, das der Minorität aber schon mehrere Tuge vorher durch den Erzbischof von Creta (vgl. Conc. Basi- liense 1, 456). 5 Vgl. S. 816 Anm. 3. 6 Vgl. die S. 5 Anm. 2 angeführte Literatur. Vgl. S. 443 Anm. 9. 8 Vgl. S. 645 Anm. 2. Juvenalis Saturarum lib. 1: Satura 3 vs. 78 (Ausg. v. Friedländer Bd. 1, Leipzig 1895, S. 201). 10 Vom 16. November 1436. Vgl. S. 785 Anm. 1. 11 Die Wahl Avignons zum Konzilsort erfolgte am 6. Dezember 1436. Vgl. Conc. Basiliense 4, 359 Z. 2ff., auch Segovia lib. 10 cap. 25 (a. a. O. 2, 921).
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 817 1441 Izw. AprilI und 5) Basiliensis concilii tunc indubitati dicit concilium nec dissolvi posse nec transferri nisi duabus partibus cujuslibet deputationis consencientibus ac votis singulorum tam in generali congregatione quam in deputationibus diligenter perquisitis. ubi magna solemnitas ad- hibetur translationi; que et parvo decreto occulte bullato per fraudem manifeste prejudicat. 5 neque videtur decretum convencionale 1 cum Grecis concilium transtulisse, ut patet in- spicienti, neque, quia Avinionensis civitas pro ycumenico concilio determinata est, injuria huic decreto facta est, quod exprimit Calabriam Anconam aut aliam a terram maritimam etc. sed terram € maritimam constat esse prefatam Avinionensem civitatem. Avinionen- ses eciam in termino tandem sibi prefixo solverunt2, licet ex parte Ewgenii terribiles 10 comminationes et multa impedimenta per Cretensem archiepiscopum illuc missum recepis- sent 3. si ergo paucis diebus --c propter decreti expeditionem 1, quod et Tarantinus multum dicitur arrestasse ad finem, ut tempus exbursationis transiret, ita ut non staret per concilium vel duas ejus partes, quid ergo? (rursumd decretum illud parvum 5 de translatione ad Utinum etc. non solum non est factum a duabus partibuse ex tribus concilii 15 partibus, sed neque ex una ex tribus, quia et ipsum post legati respuerunt et multi, imo major pars eorum, qui primo pro eo fuerunt, resilierunt neque solemnitates, ut pronunciatio in am- bone et bulla, circa ipsum servate ! sunt. item si per hoc decretum dicitur concilium trans- latum, hoc derogat fere omnibus principibus Christianitatis, quorum nuncii usque ad tempus longum post hoc, imo usque ad tempus sevientis pestis " Basilee remanserunt et ibidem verum 2o concilium recognoverunt. sed contra tales dicere fautoriam scismatis, grave est et periculo- sum, quia tutum non est in eos dicere vel scribere, qui possunt proscribere. item longe post secundam dissolutionem prefati principes decreta Basiliensis concilii acceptaverunt et certas modificationes per eos factas suo juditio submiserunt s, ut patet ex litteris et instrumentis desuper factis 7. quod ergo nunc propter certos rumores illud dimittatur, cautum non 25 video.) neque protestatios Johannis Dissipati, imperatoris Grecorum et patriarche apocri- sarii h, de non veniendo Avinionem transtulit concilium, quia hoc nulla racio habet, attenta eciam eorum instabilitate et siti ad pecunias, dicente Juvenali" „Greculus esuriens in celum, jusseris i, ibit". notatur eciam mendatium, quia ex litteris 10 patuit prefatum Dissipatum prius ex Constantinopoli recessisse, quam Avinio nominata sit in concilio 11 (quid 3o mirum, si Greca audacia peccunia corrupta mentiri non erubuit se habuisse in mandatis u) cm.; Vorl. alia terra maritima. b) em.; Vorl. terra. c) hier wird ein Verbum in trgänzen sein, stwa deliquerunt oder ähnlich. d) rursum — cautum non viden (Z. 25) ist teils auf dem unteren Rande ron fol. 10 a teils anf dem oberen und linken Rande von fol. 10b hinzugefügt. e) in der Vorlage folgt ex una. f) em.; Vorl. servata. g) em.; Vorl. sumiserunt. h) dic Vorlage triederholt hier protestatio. i) em.; Vort. si jusseris. 35 1 Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. darüber Haller im Concilium Basiliense 1, 155-156, auch nr. 353 artt. 22 und 22a. 3 Vgl. nr. 353 art. 21. " Es handelt sich um die Expedition des De- 40 kretes „Nuper hec sacrosancta“ vom 7. Mai 1437 (vgl. S. 697 Anm. 1). Aus dem, was Ebendorfer oben mitteilt, würde also hervorgehen, daß der Erzbischof von Tarent es verstanden hatte, die Ab- sendung des am 14. Mai bullierten Dekretes der 45 Konzilsmajorität zu verzögern, wohl um dem Uber- bringer des Dekretes der Minorität einen Vor- sprung zu sichern und durch die Mitteilung dieses Dekretes die Auszahlung des Restes der vom Konzil bei Avignon gemachten Anleihe zu hintertreiben. 50 Diese Auszahlung sollte laut Vereinbarung Avignons mit den Konzilsgesandten innerhalb zwölf Tagen nach der Uberreichung des Dekretes erfolgen, in dem Avignon zum Ort des Unionskonzils mit den Griechen bestimmt wurde (vgl. Conc. Basiliense 5, 239). Tatsächlich wurde das Dekret der Majo- rität den Avignonesen erst am 31. Mai übergeben, das der Minorität aber schon mehrere Tuge vorher durch den Erzbischof von Creta (vgl. Conc. Basi- liense 1, 456). 5 Vgl. S. 816 Anm. 3. 6 Vgl. die S. 5 Anm. 2 angeführte Literatur. Vgl. S. 443 Anm. 9. 8 Vgl. S. 645 Anm. 2. Juvenalis Saturarum lib. 1: Satura 3 vs. 78 (Ausg. v. Friedländer Bd. 1, Leipzig 1895, S. 201). 10 Vom 16. November 1436. Vgl. S. 785 Anm. 1. 11 Die Wahl Avignons zum Konzilsort erfolgte am 6. Dezember 1436. Vgl. Conc. Basiliense 4, 359 Z. 2ff., auch Segovia lib. 10 cap. 25 (a. a. O. 2, 921).
Strana 818
818 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 14333 144! in Avinionem non consensuros Grecos? (per a multos dies et in prima audiencia de hoc l2w. Aprilt nichil dixit), et b) quia et aliud figmentum interseruit 1 in decreto 2 se illam Sabaudiam uud 5/ intellexisse, que in Gallia Padana " est duci Sabaudie subjecta, cum ipse pactionibus inter- fuerit, in quibus dicebatur extra Ytaliam et nulla Ytalie 3. non eciam possum intelligere, quomodo Ferrarie primum et post Florentie fuerit ycumenicum aut generale concilium, ex descriptione, quam a fautoribus Ewgenii volentibus processum contra Ewgenium calump- niari" (audivi e), asserentibus concilium generale et ycumenicum constitui ex papa et consensu omnium prelatorum Christianitatis et sic Grecos intellexisse, ex quo de Galliis Germania tota Castella et consequenter de tribus nationibus nullus principum tam spiri- tualium quam secularium dicitur in istam congregationem consensisse aut suos animo 10 celebrandi inibi concilium destinasse, imo neque dux Mediolani neque rex Sicilie in Ytalia. valde eciam gravat me racio ad contrarium, quod ante Grecorum adventum Ferrarie fuit concilium inchoatum adhuc Basilee indubitato concilio sedente, cum tamen eciam juxta tenorem parvi decreti ! oportuit Basilee concilium sedere, donec Greci ad Latinum portum applicuissent, et quod, qui pro eo fuerunt, ante ex Basilea recesserunt 15 et sic contra ipsum venerunt. (in 19. eciam sessione pro unione Grecorum habita 5 dicitur, quod Basilee debet firmiter stare concilium usque ad adventum Grecorum ad ultimum portum Latinum per concilium eis assignandum. sed constat Ewgenium secundo dissolvisse concilium eo tempore, quo non solum Greci non applicuerunt ad dictum portum sed eciam ante adventum galearum ad Grecias :.) multo plus angor ad contrarium, dum 20 eciam Ewgenius in bulla translationis secunde principaliter se fundet in conversione et unione Grecorum; ob quam eciam dicit se ex plenitudine potestatis Basiliense dissolvere et transferre concilium. que decretis Constanciensis et Basiliensis conciliorum michi videntur repugnare. si enim potestas concilii est major aut equalis pape, tunc minor et equalis in parem aut majorem non habet imperium 5; si minor, hoc in hac parte decretis 25 obviat aperte. (nech ignarus fuit sententie secunde sessionis Basiliensis ", in qua dicitur „hec synodus decernit et declarat, quod ipsa in spiritu sancto legitime congregata per nullum quavis auctoritate, eciamsi papali dignitate prefulgeat, dissolvi aut ad alium locum transferri sew ad aliud tempus prorogari debuit aut potuit, debet aut potest, debebit aut poterit in futurum, absque ejusdem synodi deliberatione et consensu". idem universaliter 30 de quolibet generali synodo repetitur in 11. sessione ejusdem s, et in 12." dicitur „hec est veritas divini et humani juris, quod sine consensu concilii papa nequivit illud dissol- vere". quas veritates in bullis sue adhesionis professus est papa Ewgenius 1433 1°. gravior ergo secunda dissolucio quam prima.) [8'] audivi hiis diebus quendam quondam michi fidum et carum !1 multa induxisse, in quibus tacite voluit insinuare papam, (quem i per 35 Petrum significari dixit,) ad votum generale posse dissolvere concilium, quia ipse est 5 a) per — dixit et am Rande. b) dic Vorlaye füyl quin hinzn, obirold es schu im Toet slchd. c) durüber geschrieben in Ytalia. d) (m.: Vorl. calupniari. e) üher der Zeile. r) in — Grecias um Rande. g) cm.: Vorl. impium. li) nec — quam prima (Z. 34) leils auf drm unteren Rande ton fol. 10b leis anf dem oberen mud linken Rande ron fol. 11a. i) quem — dixit um Rande. 40 1 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 29 (a. a. O. 2, 93:2). Im Dekret „Sicut pia mater“ vom 7. Sep- tember 1434 (vgl. S. 458 Anm. 1). 3 Das ist falsch ausgedrückt. In dem eben er- wëhnten Dekret vom 7. September 1434 heißßt es unter anderem: Mediolanum vel alia civitas in Ytalia, extra Ytaliam Buda in Ungaria, Wienna in Austria et ad ultimum Sabaudia. 4 Vgl. S. 816 Anm. 3. 5 Vgl. das in Anm. 2 genannte Dekret. Die Galeeren des Konzils waren am 3. Oktober 1437 in Konstantinopel angekommen (Conc. Basi- liense 5, 310). Die Auflösung des Konzils durch Eugen IV. war am 18. September 1437 erfolgt (vgl. S. 231 Anm. 3). Vgl. S. 215 Anm. 5. s Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. S. 706 Anm. 10. 10 Vgl. S. 440 Anm. 2. 11 Offenbar Nikolaus von Cusa. Vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 3. 9 45 50
818 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 14333 144! in Avinionem non consensuros Grecos? (per a multos dies et in prima audiencia de hoc l2w. Aprilt nichil dixit), et b) quia et aliud figmentum interseruit 1 in decreto 2 se illam Sabaudiam uud 5/ intellexisse, que in Gallia Padana " est duci Sabaudie subjecta, cum ipse pactionibus inter- fuerit, in quibus dicebatur extra Ytaliam et nulla Ytalie 3. non eciam possum intelligere, quomodo Ferrarie primum et post Florentie fuerit ycumenicum aut generale concilium, ex descriptione, quam a fautoribus Ewgenii volentibus processum contra Ewgenium calump- niari" (audivi e), asserentibus concilium generale et ycumenicum constitui ex papa et consensu omnium prelatorum Christianitatis et sic Grecos intellexisse, ex quo de Galliis Germania tota Castella et consequenter de tribus nationibus nullus principum tam spiri- tualium quam secularium dicitur in istam congregationem consensisse aut suos animo 10 celebrandi inibi concilium destinasse, imo neque dux Mediolani neque rex Sicilie in Ytalia. valde eciam gravat me racio ad contrarium, quod ante Grecorum adventum Ferrarie fuit concilium inchoatum adhuc Basilee indubitato concilio sedente, cum tamen eciam juxta tenorem parvi decreti ! oportuit Basilee concilium sedere, donec Greci ad Latinum portum applicuissent, et quod, qui pro eo fuerunt, ante ex Basilea recesserunt 15 et sic contra ipsum venerunt. (in 19. eciam sessione pro unione Grecorum habita 5 dicitur, quod Basilee debet firmiter stare concilium usque ad adventum Grecorum ad ultimum portum Latinum per concilium eis assignandum. sed constat Ewgenium secundo dissolvisse concilium eo tempore, quo non solum Greci non applicuerunt ad dictum portum sed eciam ante adventum galearum ad Grecias :.) multo plus angor ad contrarium, dum 20 eciam Ewgenius in bulla translationis secunde principaliter se fundet in conversione et unione Grecorum; ob quam eciam dicit se ex plenitudine potestatis Basiliense dissolvere et transferre concilium. que decretis Constanciensis et Basiliensis conciliorum michi videntur repugnare. si enim potestas concilii est major aut equalis pape, tunc minor et equalis in parem aut majorem non habet imperium 5; si minor, hoc in hac parte decretis 25 obviat aperte. (nech ignarus fuit sententie secunde sessionis Basiliensis ", in qua dicitur „hec synodus decernit et declarat, quod ipsa in spiritu sancto legitime congregata per nullum quavis auctoritate, eciamsi papali dignitate prefulgeat, dissolvi aut ad alium locum transferri sew ad aliud tempus prorogari debuit aut potuit, debet aut potest, debebit aut poterit in futurum, absque ejusdem synodi deliberatione et consensu". idem universaliter 30 de quolibet generali synodo repetitur in 11. sessione ejusdem s, et in 12." dicitur „hec est veritas divini et humani juris, quod sine consensu concilii papa nequivit illud dissol- vere". quas veritates in bullis sue adhesionis professus est papa Ewgenius 1433 1°. gravior ergo secunda dissolucio quam prima.) [8'] audivi hiis diebus quendam quondam michi fidum et carum !1 multa induxisse, in quibus tacite voluit insinuare papam, (quem i per 35 Petrum significari dixit,) ad votum generale posse dissolvere concilium, quia ipse est 5 a) per — dixit et am Rande. b) dic Vorlaye füyl quin hinzn, obirold es schu im Toet slchd. c) durüber geschrieben in Ytalia. d) (m.: Vorl. calupniari. e) üher der Zeile. r) in — Grecias um Rande. g) cm.: Vorl. impium. li) nec — quam prima (Z. 34) leils auf drm unteren Rande ton fol. 10b leis anf dem oberen mud linken Rande ron fol. 11a. i) quem — dixit um Rande. 40 1 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 29 (a. a. O. 2, 93:2). Im Dekret „Sicut pia mater“ vom 7. Sep- tember 1434 (vgl. S. 458 Anm. 1). 3 Das ist falsch ausgedrückt. In dem eben er- wëhnten Dekret vom 7. September 1434 heißßt es unter anderem: Mediolanum vel alia civitas in Ytalia, extra Ytaliam Buda in Ungaria, Wienna in Austria et ad ultimum Sabaudia. 4 Vgl. S. 816 Anm. 3. 5 Vgl. das in Anm. 2 genannte Dekret. Die Galeeren des Konzils waren am 3. Oktober 1437 in Konstantinopel angekommen (Conc. Basi- liense 5, 310). Die Auflösung des Konzils durch Eugen IV. war am 18. September 1437 erfolgt (vgl. S. 231 Anm. 3). Vgl. S. 215 Anm. 5. s Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. S. 706 Anm. 10. 10 Vgl. S. 440 Anm. 2. 11 Offenbar Nikolaus von Cusa. Vgl. nr. 345 art. 1 und nr. 346 art. 3. 9 45 50
Strana 819
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 819 Cephas, id est caput (Joh. 1 1), et sibi date sunt claves regni celorum (Matthei 16 2) et dictum „quodcumque ligaveris super terram" (ibidem) et "rogavi pro te, ut non deficiat fides tua“ (Luce 22 3), et ibidem 5 a 4 „duc in altum" sibi soli dicitur, similiter illud eciam „pasce oves meas“ (Joh. 21 5), et quod solus Petrus in tutelam Christi emisit 5 gladium (Matthei 26 6). sed miratus sum, quia ipsum quondam aliter opinari agnovi. non ignorat, quid Martinus papa in concilio Constanciensi dampnans b articulos Wiklef, quorum unus „non est de necessitate salutis credere Romanam ecclesiam supremam inter alias", dicit" „error, si per Romanam ecclesiam intelligitur universalis ecclesia aut con- cilium generale aut pro quanto negaret primatum summi pontificis supra alias ecclesias 10 particulares, ecce superioritatem summi pontificis". Cephas ergo, id est caput ministeriale, est papa in ecclesia et in generali concilio, (sicud “ rex in suo regno, non supra, licet non sit per omnia similitudo.) verumtamen Kephas Caldeum est et significat petram et non caput. neque claves soli Petro date et promisse sunt, sed ecclesie in Petro, dicente Augustino in De agone Christiano s „ecclesie", inquit, „claves regni celorum date sunt, 15 cum Petro date sunt“, imo omnibus prelatis, dicente Ambrosio in suo Pastorali circa prin- cipium" „quas oves“, inquit, „et quem gregem non solus tunc suscepit beatus apostolus Petrus, sed et nobiscum eas suscepit et nos cum illo eas suscepimus omnes". Petrus enim tunc ecclesie gestavit personam tocius, (secundum " Augustinum in quodam sermone de Petro et Paulo 1°, qui incipit „Istume nobis".) ideo, que in istis de Petro dicuntur, 20 merito ad universalem ecclesiam referuntur, ad quam et Matthei 1811 „dic ecclesie" ipse in fraterna correctione finaliter remittitur tanquam ad sibi superiorem, ad quam eciam illud ibidem 12 „ubi duo vel tres congregati fuerint in nomine meo etc.", et illud Luce decimo 13 „qui vos audit, me audit, qui vos spernit, me spernit“, et illud apostoli (prima ad Corinthos) 3. capitulo 14 „dei adjutores sumus" et „qui nos fecit idoneos ministros novi 25 testamenti" 15 et „quecunque alligaveritis super terram, erunt ligata et in celis“ (Mathei 18 16). et idem quoad hoc judicium de representante et representato, generali scilicet concilio. ideo et Nicena synodus legitur sententiam exconmunicacionis in hereticos ful- minasse: „hos", inquit 17, „anathematizat sancta katholica et apostolica ecclesia.“ et licet eciam papa representet ecclesiam, tamen principalius generale concilium, cui eciam papa 30 tenetur obedire. (et s ibidem in Niceno concilio is exconmunicati prohibentur, ne papa absolvat. unde in epistola concilii Affricani 1" ad Celestinum sunt hec verba „deprecamur, ut deinceps ad vestras aures hinc venientes non facile admittatis nec a nobis excon- municatos ultra velitis recipere, quia hoc eciam diffinitum in Niceno concilio facile ad- vertit venerabilitas vestra". et clarius in Calcedonensi concilio 2° sic dicitur: „non licet 144! zw. April1 nd 5/ 35 a) cm.; Vorl. 15. b) cm.; Forl. dapnans. c) sicud — similitudo am Rande. d) secundum — incipit desgleichen. e) istum nobis fchll in der Vorlage. I) prima ad Corinthos am Rande. g) et — hereticus est (S. 820 Z. 1) teils auf dem nuteren Rande ron fol. 11 a leils auf dem oberen und linken Rande ron fol. 11b. 40 45 50 Joh. 1, 42. Matth. 16, 19. Luc. 22, 32. Luс. 5, 4. Joh. 21, 17. Matth. 26, 51-52. Vgl. S. 738 Anm. 7. 8 De agone Christiano cap. 30 (Corpus script. eccl. lat. 41, 134-135; Migne 40, 308). „ Vgl. S. 669 Anm. 8. 10 Sermo 295 cap. 2 (Migne 38, 1349). Matth. 18, 17. Matth. 18, 20. Luc. 10, 16. 1. Cor. 3, 9. 5 11 12 13 14 15 2. Cor. 3, 6. 16 Matth. 18, 18. 17 Vgl. den Schlußs des Symbolum Nicaenum bei Mansi 2, 666 und 667 und Hefele 1, 315; ferner Hahn, Bibliothek der Symbole und Glaubensregeln der alten Kirche (3. Aufl.) S. 161 Anm. 15. 18 Vgl. den 5. Kanon des Konzils von Nicäa bei Mansi 2, 893 und Hefele 1, 386-387. 19 Es ist die im Jahre 424 in Karthago gehal- tene Synode (vgl. Hefele 2, 137�138). Die oben folgende Stelle findet sich in dem Synodalschreiben „Optaremus" bei Mansi 4, 515-516. 2° In den Akten der vierten allgemeinen Synode zu Chalcedon kommt weder der Kanon „non licet illum, qui dampnatus ab omni synodo, episcopum
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 819 Cephas, id est caput (Joh. 1 1), et sibi date sunt claves regni celorum (Matthei 16 2) et dictum „quodcumque ligaveris super terram" (ibidem) et "rogavi pro te, ut non deficiat fides tua“ (Luce 22 3), et ibidem 5 a 4 „duc in altum" sibi soli dicitur, similiter illud eciam „pasce oves meas“ (Joh. 21 5), et quod solus Petrus in tutelam Christi emisit 5 gladium (Matthei 26 6). sed miratus sum, quia ipsum quondam aliter opinari agnovi. non ignorat, quid Martinus papa in concilio Constanciensi dampnans b articulos Wiklef, quorum unus „non est de necessitate salutis credere Romanam ecclesiam supremam inter alias", dicit" „error, si per Romanam ecclesiam intelligitur universalis ecclesia aut con- cilium generale aut pro quanto negaret primatum summi pontificis supra alias ecclesias 10 particulares, ecce superioritatem summi pontificis". Cephas ergo, id est caput ministeriale, est papa in ecclesia et in generali concilio, (sicud “ rex in suo regno, non supra, licet non sit per omnia similitudo.) verumtamen Kephas Caldeum est et significat petram et non caput. neque claves soli Petro date et promisse sunt, sed ecclesie in Petro, dicente Augustino in De agone Christiano s „ecclesie", inquit, „claves regni celorum date sunt, 15 cum Petro date sunt“, imo omnibus prelatis, dicente Ambrosio in suo Pastorali circa prin- cipium" „quas oves“, inquit, „et quem gregem non solus tunc suscepit beatus apostolus Petrus, sed et nobiscum eas suscepit et nos cum illo eas suscepimus omnes". Petrus enim tunc ecclesie gestavit personam tocius, (secundum " Augustinum in quodam sermone de Petro et Paulo 1°, qui incipit „Istume nobis".) ideo, que in istis de Petro dicuntur, 20 merito ad universalem ecclesiam referuntur, ad quam et Matthei 1811 „dic ecclesie" ipse in fraterna correctione finaliter remittitur tanquam ad sibi superiorem, ad quam eciam illud ibidem 12 „ubi duo vel tres congregati fuerint in nomine meo etc.", et illud Luce decimo 13 „qui vos audit, me audit, qui vos spernit, me spernit“, et illud apostoli (prima ad Corinthos) 3. capitulo 14 „dei adjutores sumus" et „qui nos fecit idoneos ministros novi 25 testamenti" 15 et „quecunque alligaveritis super terram, erunt ligata et in celis“ (Mathei 18 16). et idem quoad hoc judicium de representante et representato, generali scilicet concilio. ideo et Nicena synodus legitur sententiam exconmunicacionis in hereticos ful- minasse: „hos", inquit 17, „anathematizat sancta katholica et apostolica ecclesia.“ et licet eciam papa representet ecclesiam, tamen principalius generale concilium, cui eciam papa 30 tenetur obedire. (et s ibidem in Niceno concilio is exconmunicati prohibentur, ne papa absolvat. unde in epistola concilii Affricani 1" ad Celestinum sunt hec verba „deprecamur, ut deinceps ad vestras aures hinc venientes non facile admittatis nec a nobis excon- municatos ultra velitis recipere, quia hoc eciam diffinitum in Niceno concilio facile ad- vertit venerabilitas vestra". et clarius in Calcedonensi concilio 2° sic dicitur: „non licet 144! zw. April1 nd 5/ 35 a) cm.; Vorl. 15. b) cm.; Forl. dapnans. c) sicud — similitudo am Rande. d) secundum — incipit desgleichen. e) istum nobis fchll in der Vorlage. I) prima ad Corinthos am Rande. g) et — hereticus est (S. 820 Z. 1) teils auf dem nuteren Rande ron fol. 11 a leils auf dem oberen und linken Rande ron fol. 11b. 40 45 50 Joh. 1, 42. Matth. 16, 19. Luc. 22, 32. Luс. 5, 4. Joh. 21, 17. Matth. 26, 51-52. Vgl. S. 738 Anm. 7. 8 De agone Christiano cap. 30 (Corpus script. eccl. lat. 41, 134-135; Migne 40, 308). „ Vgl. S. 669 Anm. 8. 10 Sermo 295 cap. 2 (Migne 38, 1349). Matth. 18, 17. Matth. 18, 20. Luc. 10, 16. 1. Cor. 3, 9. 5 11 12 13 14 15 2. Cor. 3, 6. 16 Matth. 18, 18. 17 Vgl. den Schlußs des Symbolum Nicaenum bei Mansi 2, 666 und 667 und Hefele 1, 315; ferner Hahn, Bibliothek der Symbole und Glaubensregeln der alten Kirche (3. Aufl.) S. 161 Anm. 15. 18 Vgl. den 5. Kanon des Konzils von Nicäa bei Mansi 2, 893 und Hefele 1, 386-387. 19 Es ist die im Jahre 424 in Karthago gehal- tene Synode (vgl. Hefele 2, 137�138). Die oben folgende Stelle findet sich in dem Synodalschreiben „Optaremus" bei Mansi 4, 515-516. 2° In den Akten der vierten allgemeinen Synode zu Chalcedon kommt weder der Kanon „non licet illum, qui dampnatus ab omni synodo, episcopum
Strana 820
820 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 illum, qui dampnatus ab omni synodo, episcopum nominare. diffinicio omnibus placet. [str. April1 hec est fides patrum; qui preter hec sapit, hereticus est.“ et iterum: „regula est, ut ab mid 57 electa synodo non liceat appellare. hec est fides patrum; qui preter ista sapit, hereticus [8c] nec in parvo miratus sum hominem istum, quem paulo ante fateri audivi1 est.“) papam posse suspendi et deponi, tamen ipse quare dictis suis miscere presumpsit cano- 5 nem Anacleti 2 dicentis ejectionem summorum pontificum sibi dominum reservasse et, sicud 9.b q. 3 habetur, „nemo judicabit primam sedem"3 (ironice dicens „aliqui glosant id est nullus homo", puerilem dicens! hanc sententiam, cum et oves pastorem suum accusare non possint) et, ut Bonifacius martir Moguntinus dicit, „si papa sue et fraterne caritatis oblitus innumerabiles populos catervatim secum ducat primo mancipio jehenne 10 cum ipsis plagis multis in eternum vapulaturos, hujus culpas istic redarguere presummat mortalium nullus, quia cunctos ipse judicaturus a nemine est judicandus" 5. audivi ipse ex suo non semel ore et manu exarata propria agnovi hec decreta sanum habere intel- lectum ut supra, quod nemo, id est nullus unus homo, sicud et rigor habet vocabuli, primam judicabit sedem, cum et Paulus Petrum redarguisse legatur, quia reprehensibilis 15 erat (ad Galatos 2 6), pro eo quod ad veritatem ewangelii (quod est tertia synodus Jero- solimis celebrata c1 super cessatione legalium in cibis et potibus) non ambulavit. (item" quod concilia papam judicant, patet de Anastasio" et “ Johanne XII. ter vocato a synodo pro- vinciali et propter contumaciam deposito presente imperatore Ottone". ita Johannes XXIII. et Benedictus Constancie sunt judicati 10. hec tamen facta sunt cum modestia, non ex 20 protervia, eciam extra casum heresum, sicud docet octava synodus Constantinopolitana 11.) non ab re eciam hec decreta intelligi possunt sicud illud dictum Constantini, (10. f eccle- siastice historie referente Jeronimo 12) ad patres Niceni concilii „causas ' sacerdotum deo reservari" affirmans. qui tamen non solum a generalibus conciliis, ut Arrius in Nicea, Johannes Huzz et Wiklef in Constancia, sed eciam cottidie a papa puniuntur. bene 25 ergo, cum dicitur papam a nemine judicari, non excluditur juditium con- cilii generalis, ubi deus magis judicat quam homines. ideo concilium apostolorum et seniorum, id est sacerdotum, sentencians dicit Actuum 15 13 „visum est spiritui sancto a) em.; Vorl. dapnatus. b) em.; Vorl. 1. c) cm.; Forl. celebratam. d) item — synodus Constantinopolitana am Bande. e) fehli in der Vorlage, f) 10 — Jeronimo am Rande. g) in der Vorlage folgt inquit. 30 nominare“ vor noch der Kanon „regula est, ut ab electa synodo non liceat appellare“. Dagegen finden sich in den Verhandlungen der fünften Sitzung dieser Synode die drei Sätze „definitio omnibus placet; hec fides patrum; qui preter ista sapit, hereticus est“ (vgl. Mansi 7, 102); jedoch in anderem Zusammenhang als oben. Der erste der beiden Canones ließte sich allenfalls aus den Verhandlungen der vierten Sitzung folgern (vgl. oben S. 347 Anm. 1); der andere aber ist weder aus der elften Sitzung noch anderswoher zu er- schließten. Man vergleiche auch Segovia lib. 9 cap. 31 (a. a. O. 2, 826) und Conc. Basiliense 3, 503, ferner RTA. 13, 270 Z. 25 ff. Vgl. Cusa in De concordantia catholica lib. 2 сар. 18 (Opera, Parisiis 1514, vol. 3 fol. 30. bis 32a). 2 Vgl. Anaclets Schreiben „Quoniam aposiolicae sedis" an die Italienischen Bischöfe (Mansi 1, 609; Jaffé nr. 3), auch Decretum c. 11 D. 79. c. 13 С. 9 q. 3. 4 In Segovias Aufzeichnungen über Cusas Reden vom 27. und 29. März (nrr. 346 und 351) findet sich diese Außerung nicht. Wir können sie auch sonst nicht nachweisen. 5 Vgl. c. 6 D. 40. Gal. 2, 11. Vgl. Act. apost. cap. 15. Der Kardinalpriester tit. s. Marcelli Anasta- sius, der auf einem am 16. Dezember 850 in Rom gehaltenen Konzil seiner Würde entsetzt wurde. Vgl. Jaffé post nr. 2606 und Hefele 4, 178. 9 Die Absetzung Johanns XII. erfolgte am 40 4. Dezember 963 auf einem in Rom gehaltenen Konzil. Vgl. Köpke-Dümmler, Kaiser Otto der Großte (Jahrbücher der Deutschen Geschichte) S. 349-353; Hefele 4, 612-615; Hauck, Kirchen- geschichte Deutschlands Bd. 3 (3. und 4. Aufl., 45 Leipzig 1906) S. 232-233. 10 Vgl. Hefele 7, 139 ff. und 313-315. 11 Das achte ökumenische Konzil von Konstanti- nopel im Jahre 869. Vgl. Hefele 4, 384 ff. 12 Vgl. Eusebii Pamphili historia ecclesiastica 50 Ruffino Aquilejensi interprete lib. 10 cap. 2 (a. a. O. 2, 6). 13 Act. apost. 15, 28. 35
820 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 illum, qui dampnatus ab omni synodo, episcopum nominare. diffinicio omnibus placet. [str. April1 hec est fides patrum; qui preter hec sapit, hereticus est.“ et iterum: „regula est, ut ab mid 57 electa synodo non liceat appellare. hec est fides patrum; qui preter ista sapit, hereticus [8c] nec in parvo miratus sum hominem istum, quem paulo ante fateri audivi1 est.“) papam posse suspendi et deponi, tamen ipse quare dictis suis miscere presumpsit cano- 5 nem Anacleti 2 dicentis ejectionem summorum pontificum sibi dominum reservasse et, sicud 9.b q. 3 habetur, „nemo judicabit primam sedem"3 (ironice dicens „aliqui glosant id est nullus homo", puerilem dicens! hanc sententiam, cum et oves pastorem suum accusare non possint) et, ut Bonifacius martir Moguntinus dicit, „si papa sue et fraterne caritatis oblitus innumerabiles populos catervatim secum ducat primo mancipio jehenne 10 cum ipsis plagis multis in eternum vapulaturos, hujus culpas istic redarguere presummat mortalium nullus, quia cunctos ipse judicaturus a nemine est judicandus" 5. audivi ipse ex suo non semel ore et manu exarata propria agnovi hec decreta sanum habere intel- lectum ut supra, quod nemo, id est nullus unus homo, sicud et rigor habet vocabuli, primam judicabit sedem, cum et Paulus Petrum redarguisse legatur, quia reprehensibilis 15 erat (ad Galatos 2 6), pro eo quod ad veritatem ewangelii (quod est tertia synodus Jero- solimis celebrata c1 super cessatione legalium in cibis et potibus) non ambulavit. (item" quod concilia papam judicant, patet de Anastasio" et “ Johanne XII. ter vocato a synodo pro- vinciali et propter contumaciam deposito presente imperatore Ottone". ita Johannes XXIII. et Benedictus Constancie sunt judicati 10. hec tamen facta sunt cum modestia, non ex 20 protervia, eciam extra casum heresum, sicud docet octava synodus Constantinopolitana 11.) non ab re eciam hec decreta intelligi possunt sicud illud dictum Constantini, (10. f eccle- siastice historie referente Jeronimo 12) ad patres Niceni concilii „causas ' sacerdotum deo reservari" affirmans. qui tamen non solum a generalibus conciliis, ut Arrius in Nicea, Johannes Huzz et Wiklef in Constancia, sed eciam cottidie a papa puniuntur. bene 25 ergo, cum dicitur papam a nemine judicari, non excluditur juditium con- cilii generalis, ubi deus magis judicat quam homines. ideo concilium apostolorum et seniorum, id est sacerdotum, sentencians dicit Actuum 15 13 „visum est spiritui sancto a) em.; Vorl. dapnatus. b) em.; Vorl. 1. c) cm.; Forl. celebratam. d) item — synodus Constantinopolitana am Bande. e) fehli in der Vorlage, f) 10 — Jeronimo am Rande. g) in der Vorlage folgt inquit. 30 nominare“ vor noch der Kanon „regula est, ut ab electa synodo non liceat appellare“. Dagegen finden sich in den Verhandlungen der fünften Sitzung dieser Synode die drei Sätze „definitio omnibus placet; hec fides patrum; qui preter ista sapit, hereticus est“ (vgl. Mansi 7, 102); jedoch in anderem Zusammenhang als oben. Der erste der beiden Canones ließte sich allenfalls aus den Verhandlungen der vierten Sitzung folgern (vgl. oben S. 347 Anm. 1); der andere aber ist weder aus der elften Sitzung noch anderswoher zu er- schließten. Man vergleiche auch Segovia lib. 9 cap. 31 (a. a. O. 2, 826) und Conc. Basiliense 3, 503, ferner RTA. 13, 270 Z. 25 ff. Vgl. Cusa in De concordantia catholica lib. 2 сар. 18 (Opera, Parisiis 1514, vol. 3 fol. 30. bis 32a). 2 Vgl. Anaclets Schreiben „Quoniam aposiolicae sedis" an die Italienischen Bischöfe (Mansi 1, 609; Jaffé nr. 3), auch Decretum c. 11 D. 79. c. 13 С. 9 q. 3. 4 In Segovias Aufzeichnungen über Cusas Reden vom 27. und 29. März (nrr. 346 und 351) findet sich diese Außerung nicht. Wir können sie auch sonst nicht nachweisen. 5 Vgl. c. 6 D. 40. Gal. 2, 11. Vgl. Act. apost. cap. 15. Der Kardinalpriester tit. s. Marcelli Anasta- sius, der auf einem am 16. Dezember 850 in Rom gehaltenen Konzil seiner Würde entsetzt wurde. Vgl. Jaffé post nr. 2606 und Hefele 4, 178. 9 Die Absetzung Johanns XII. erfolgte am 40 4. Dezember 963 auf einem in Rom gehaltenen Konzil. Vgl. Köpke-Dümmler, Kaiser Otto der Großte (Jahrbücher der Deutschen Geschichte) S. 349-353; Hefele 4, 612-615; Hauck, Kirchen- geschichte Deutschlands Bd. 3 (3. und 4. Aufl., 45 Leipzig 1906) S. 232-233. 10 Vgl. Hefele 7, 139 ff. und 313-315. 11 Das achte ökumenische Konzil von Konstanti- nopel im Jahre 869. Vgl. Hefele 4, 384 ff. 12 Vgl. Eusebii Pamphili historia ecclesiastica 50 Ruffino Aquilejensi interprete lib. 10 cap. 2 (a. a. O. 2, 6). 13 Act. apost. 15, 28. 35
Strana 821
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 821 1441 [aw. April 1 und 5] et nobis"; quod nemo pontificum dicere presummit. occulta tamen vel que probari non poterant rite in pontificibus dei judicio reservantur a. neque puto factum beati Marcellini oppositum concludere, quem delatum de heresi, eo quod Jovi thura posuisset cogente Dyocleciano et sic idolis sacrificasset, synodus 1 judicare noluit dicens „tuo ore judica 5 causam tuam", „prima sedes non judicatur a quoquam" 2. certe hoc tempore sic fieri decuit, ne hanc sedem, in qua primus sicud fuit ad sedem (aliquis b) ita primus ad crucem et tormenta, redderent horribilem ad eam vocatis et fugiendam, si defectus pontificum protunc eciam severiter ab hominibus castigarentur. vel forte ideo hoc fecerunt, ut efficacior esset sentencia ab eo lata quam ab alio. quod et factum est, quia, dum 10 renunciatio non reciperetur, anathematizavit eum, qui se sepulture tradidisset, post mortem. [8d] induxit eciam prefatus michi singularis 3 plura, in quibus causabatur de illegitima depositione Ewgenii, quando oratores Romanorum regis c, regum Francie Castelle Aragonum, ducis Mediolani et dominorum electorum censebant a depo- sicione fore abstinendum 4 et plures prelati idem consulebant et protestabantur eandem neque 15 gratam neque ratam haberi (posse d). unde plus Christianitatis representabant, qui contra- dixerunt et in processu prefato recesserunt. neque sibi visum est tam paucos prelatos cum multis plebeis, qui Basilee remanserunt, invitis principibus ecclesiam representasse neque auditum simile. nam secundum jura comunia episcopus non potest deponi nisi a 12 episcopis et non sine consensu pape 5 ; sed papa indubitatus ab octo hic deponitur episcopis, ut dicebatur, 20 quorum plures suarum sedium fuere exortes. (responsum e est, quod Senense concilium solum sex habuit Germanos, Gallicos admodum paucos et Hyspanos nullos, et tamen confitemur ibi fuisse generale concilium. item concilium apostolorum in Actibus 6 paucos habuit. item Basiliense concilium tempore prime dissolutionis vix habuit 20 personas et tamen Ewgenius per suas bullas 7 fassus est tunc ibi fuisse legittimum concilium. item Christus 25 dicit Mathei 18 8 de duobus vel tribus congregatis. item quot hodie faciunt concilium ycumenicum Florencie? verum) a quodam super hoc michi fido habui in responsis, quod major pars oratorum et f prelatorum, ut nullo habito ad eos respectu, quod ju- stum esset, pronunciarent, suadebant in occulto, petentes ex quolibet veniam, quod depo- sicioni, ut justicia exigeret, non consentirent, timentes suorum principum indignationem so incurrere, secus si facerent. videbatur eciam ridiculum fuisse audire oratores Ewgenii causam defendentes? in sua pertinacia perdurantis, cum eciam prioribus suis consen- sibus facile convincebantur. ipsi enim et totum concilium fecerunt decretum 1°, quod eciam Ewgenius approbaverat 11, in quo cavetur, quod, si papa concilium Basiliense preter ejus consensum dissolveret vel transferret nec post quatuor menses resipisceret 5, ad ipsius suspen- 35 sionem et, si eandem suspensionem duobus post mensibus animo indurato sustineret, ad depositionem ejus procederetur. et quia Ewgenius faventibus ei per indirectum oratoribus principum in premissi decreti penas inciderat, ideo visum est decreti (11. h sessionis) ser- vandum esse tenorem, videntes i Ewgenium invitum concilium velle transferre, in sua 40 a) em.; Vorl. reservatur. b) am Rande. c) in der Vorlage folgt et electorum. d) ist am Rande hinzugefügt. e) responsum bis vorum (Z. 26) desgleichen. f) fehlt in der Vorlage. g) cm.; Vorl. resiperet. h) 11. sessionis am Rande. i) sic. 1 D. i. die angeblich im Jahre 303 gehaltene Synode von Sinuessa. Vgl. Jaffé ante nr. 158; Hefele 1, 143�145; Harnack in der Realencyklo- pädie 12, 258; Grisar im Kirchenlexikon 8, 652. 45 Die beiden Stellen finden sich bei Mansi 1, 1255 und 1257. Nikolaus von Cusa? Vgl. artt. 8b und 8c. 4 Vgl. darüber Segovia lib. 15 cap. 3 ff. (a. a. O. 3, 291ff.) und Conc. Basiliense 6, 448 ff. 50 5 Vgl. nr. 345 art 1 und nr. 346 art. 5. Vgl. Act. apost. cap. 15. Deutsche Reichstags-Akten XV. 7 Vgl. die S. 440 Anm. 2 erwähnte Bulle vom 15. Dezember 1433. 8 Matth. 18, 20. Dies bezieht sich wohl auf die königlichen und fürstlichen Gesandten, die im Mai 1439 vom Mainzer Tage nach Basel kamen. Vgl. die in Anm. 4 angeführten Quellen. 10 Es ist das S. 444 Anm. 3 angeführte Dekret der 11. Session. 11 In der in Anm. 7 erwähnten Bulle. 104
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 821 1441 [aw. April 1 und 5] et nobis"; quod nemo pontificum dicere presummit. occulta tamen vel que probari non poterant rite in pontificibus dei judicio reservantur a. neque puto factum beati Marcellini oppositum concludere, quem delatum de heresi, eo quod Jovi thura posuisset cogente Dyocleciano et sic idolis sacrificasset, synodus 1 judicare noluit dicens „tuo ore judica 5 causam tuam", „prima sedes non judicatur a quoquam" 2. certe hoc tempore sic fieri decuit, ne hanc sedem, in qua primus sicud fuit ad sedem (aliquis b) ita primus ad crucem et tormenta, redderent horribilem ad eam vocatis et fugiendam, si defectus pontificum protunc eciam severiter ab hominibus castigarentur. vel forte ideo hoc fecerunt, ut efficacior esset sentencia ab eo lata quam ab alio. quod et factum est, quia, dum 10 renunciatio non reciperetur, anathematizavit eum, qui se sepulture tradidisset, post mortem. [8d] induxit eciam prefatus michi singularis 3 plura, in quibus causabatur de illegitima depositione Ewgenii, quando oratores Romanorum regis c, regum Francie Castelle Aragonum, ducis Mediolani et dominorum electorum censebant a depo- sicione fore abstinendum 4 et plures prelati idem consulebant et protestabantur eandem neque 15 gratam neque ratam haberi (posse d). unde plus Christianitatis representabant, qui contra- dixerunt et in processu prefato recesserunt. neque sibi visum est tam paucos prelatos cum multis plebeis, qui Basilee remanserunt, invitis principibus ecclesiam representasse neque auditum simile. nam secundum jura comunia episcopus non potest deponi nisi a 12 episcopis et non sine consensu pape 5 ; sed papa indubitatus ab octo hic deponitur episcopis, ut dicebatur, 20 quorum plures suarum sedium fuere exortes. (responsum e est, quod Senense concilium solum sex habuit Germanos, Gallicos admodum paucos et Hyspanos nullos, et tamen confitemur ibi fuisse generale concilium. item concilium apostolorum in Actibus 6 paucos habuit. item Basiliense concilium tempore prime dissolutionis vix habuit 20 personas et tamen Ewgenius per suas bullas 7 fassus est tunc ibi fuisse legittimum concilium. item Christus 25 dicit Mathei 18 8 de duobus vel tribus congregatis. item quot hodie faciunt concilium ycumenicum Florencie? verum) a quodam super hoc michi fido habui in responsis, quod major pars oratorum et f prelatorum, ut nullo habito ad eos respectu, quod ju- stum esset, pronunciarent, suadebant in occulto, petentes ex quolibet veniam, quod depo- sicioni, ut justicia exigeret, non consentirent, timentes suorum principum indignationem so incurrere, secus si facerent. videbatur eciam ridiculum fuisse audire oratores Ewgenii causam defendentes? in sua pertinacia perdurantis, cum eciam prioribus suis consen- sibus facile convincebantur. ipsi enim et totum concilium fecerunt decretum 1°, quod eciam Ewgenius approbaverat 11, in quo cavetur, quod, si papa concilium Basiliense preter ejus consensum dissolveret vel transferret nec post quatuor menses resipisceret 5, ad ipsius suspen- 35 sionem et, si eandem suspensionem duobus post mensibus animo indurato sustineret, ad depositionem ejus procederetur. et quia Ewgenius faventibus ei per indirectum oratoribus principum in premissi decreti penas inciderat, ideo visum est decreti (11. h sessionis) ser- vandum esse tenorem, videntes i Ewgenium invitum concilium velle transferre, in sua 40 a) em.; Vorl. reservatur. b) am Rande. c) in der Vorlage folgt et electorum. d) ist am Rande hinzugefügt. e) responsum bis vorum (Z. 26) desgleichen. f) fehlt in der Vorlage. g) cm.; Vorl. resiperet. h) 11. sessionis am Rande. i) sic. 1 D. i. die angeblich im Jahre 303 gehaltene Synode von Sinuessa. Vgl. Jaffé ante nr. 158; Hefele 1, 143�145; Harnack in der Realencyklo- pädie 12, 258; Grisar im Kirchenlexikon 8, 652. 45 Die beiden Stellen finden sich bei Mansi 1, 1255 und 1257. Nikolaus von Cusa? Vgl. artt. 8b und 8c. 4 Vgl. darüber Segovia lib. 15 cap. 3 ff. (a. a. O. 3, 291ff.) und Conc. Basiliense 6, 448 ff. 50 5 Vgl. nr. 345 art 1 und nr. 346 art. 5. Vgl. Act. apost. cap. 15. Deutsche Reichstags-Akten XV. 7 Vgl. die S. 440 Anm. 2 erwähnte Bulle vom 15. Dezember 1433. 8 Matth. 18, 20. Dies bezieht sich wohl auf die königlichen und fürstlichen Gesandten, die im Mai 1439 vom Mainzer Tage nach Basel kamen. Vgl. die in Anm. 4 angeführten Quellen. 10 Es ist das S. 444 Anm. 3 angeführte Dekret der 11. Session. 11 In der in Anm. 7 erwähnten Bulle. 104
Strana 822
[zw. 822 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. H1! perdurare sententia, pertinaciam apponere monitis, contempnere ecclesiam, extollere se Apri; Supra synodum, patres persequi nullamque vocem ecclesie audire. ergo fuit habendus und 5] 1492 „sicud ethnicus et publicanus“ !. manifeste enim oppungnabat ecclesiam dei pertinaciter. ideo tamquam hereticus erat insequendus, qui ewangelii passum Mathei 18 ? ,, dic ecclesie“ aliter, quam spiritus sanctus flagitat, intelligit, id est concilium Constanciense, in quo spiritus sanetus loquitur, ut patet in sententia contra Benedictum prolata?, et tamen ecclesie caput esse volebat, ut asseritur ejus acta probare. [8°] multa ibi ^ fuerunt dicta apud me (plurimum ?» a veritate devia, nisi (talium ?? multa sane fuerint intellecta. primum, quod papa nunquam fecit neque possit scisma facere, cum tamen non video ipsum sic in gracia confirmatum, quin posset parti scismatice adherere. (et* licet sibi soli dietum sit ,,tu es Petrus^?, tamen, ut dicit Augustinus in Dé agone Christiano $5, „non sine causa inter omnes apostolos hujus ecclesie katholice personam sustinet Petrus. huie" enim claves regni celorum date sunt. cum ei dicitur, ad ommes dicitur „pasce oves meas/ $* et subditur, quod ,, ecclesia debet libenter correctis ignoscere, cum Petro ejus personam gestanti, cum in mari titubasset et Christum a passione revocasset et cum aurem servo prescidisset, videamus veniam concessam 4“, item Ambrosius in Pastorali *.> secun- dum, quod sine papa non possit esse concilium generale, falsum * videtur ex tertia con- sideratione 1%, hoc idem patet de concilio Papiensi !! per cardinales congregato et de Con- stanciensi post fugam Johannis et de Basiliensi post ipsius primam dissolutionem (et * de inquisitione idolatrie Marcelli !?». tertium: si totus mundus in materia fidei esset in una parte et sententia et papa in contraria, papa esset sequendus, cum Anastasius fuerit hereticus, ut patet 19. distinctione capitulo ,, Ànastasius^ 13; quod tamen visus est negare dicens non constare, cujus esset, asserens ipsum in sanctorum poni kathalogo. similiter canonizavit 4 Liberium, quem 27 annis dixit € Petri rexisse kathedram !5 (cujus oppositum habetur in cronica Martini !ó et in Speculo historiali libro 15 !?), asserens idem haberi ex quadam epistola Gregorii !5. quartum: quod in conciliis omnium in concludendis require- retur consensus. et si sic, quomodo juste dampnatus est Arrius Macedonius !? et alii heretici cum suis contradicentes? — quintum: si papa mille episcopos congregaret pro concilio, ipsos dissolvere non esset aliud, nisi suum solvere mandatum 2%. et sic visus est coincidere cum instructionibus Ewgenii Johanni de Prato utriusque juris doctori? datis (1432 !) ad diversos mundi principes?!, quas vidi. in quibus unus articulus fuit in hec n) über der Zeile. b) am Rande. c) et — Pastorali (Z. 16) desgleichen. d) em, ; Vorl. consecutum. e) die Lesart falsum videtur ist unsicher; die Vorlage hat f mil hoch gestelllem v oder M. und dem angefügt die für et übliche Ab- kürewng. f) et — Marcelli teils über der Zeile teils am Rande, g) em.; Vorl, dixisse. h) fehlt tn der Vorlage. i) um Rande, - 0 re 5 80 * Matth. 18, 17. ? Ebenda. . ? Vgl. die Eingangsworte der Bulle ,, Conve- nientes‘“ vom 26. Juli 1417 bei Mansi 27, 1144. * D. i. in der Hede des Nikolaus von Cusa. Das Folgende bietet also eine schätzenswerte Er- günzung dessen, was wir in nr. 346 art. 2ff. mit- geteilt. haben. * Matth. 16, 18. * De agone Christiano cap. 30 (Corpus script. eccl. lat. 41, 134-135; Migne 40, 308). * D. i. ecclesie. * Joh. 21, 17. ? Gemeint ist die oben in art. 85 angeführte Stelle. 10 Vgl. art. 3%. “ Es ist offenbar Pisano zu lesen. ?? ygl. S. 810 Amm. 2. " e 7 und c. 8 D. 19. Vgl. auch Hauck in 35 der Realencyklopádie 1, 489 und Thiel im Kirchen- lexikon 1, 786. ^ Vgl. hierzu. Krüger in der Realencyklopidie 11, 455-456 und. Grisar im Kirchenlezikon 7, 1950 bis 1951. 15 Liberius wav 352-366 Bischof von Rom. '5 Martin von Troppaw gibt als Dauer der Re- gierung des Liberius 16 Jahre 7 Monate 3 Tage an. Vgl. Mon. Germ. hist., Scriptores 29, 416. U Vincenti Bellovacensis Speculum historiale 45 (Ausg. von Anton Koburger, Nürnberg 1483) lib. 15 cap. 11. '8 In den Briefen Gregors I. findet sich. darüber nichts. 1? Vgl. 8. 906 Anm. 9. ?? Vgl. wr. 352 art. 8. u Vgl. S. 735 Anm. 7. 40 50
[zw. 822 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. H1! perdurare sententia, pertinaciam apponere monitis, contempnere ecclesiam, extollere se Apri; Supra synodum, patres persequi nullamque vocem ecclesie audire. ergo fuit habendus und 5] 1492 „sicud ethnicus et publicanus“ !. manifeste enim oppungnabat ecclesiam dei pertinaciter. ideo tamquam hereticus erat insequendus, qui ewangelii passum Mathei 18 ? ,, dic ecclesie“ aliter, quam spiritus sanctus flagitat, intelligit, id est concilium Constanciense, in quo spiritus sanetus loquitur, ut patet in sententia contra Benedictum prolata?, et tamen ecclesie caput esse volebat, ut asseritur ejus acta probare. [8°] multa ibi ^ fuerunt dicta apud me (plurimum ?» a veritate devia, nisi (talium ?? multa sane fuerint intellecta. primum, quod papa nunquam fecit neque possit scisma facere, cum tamen non video ipsum sic in gracia confirmatum, quin posset parti scismatice adherere. (et* licet sibi soli dietum sit ,,tu es Petrus^?, tamen, ut dicit Augustinus in Dé agone Christiano $5, „non sine causa inter omnes apostolos hujus ecclesie katholice personam sustinet Petrus. huie" enim claves regni celorum date sunt. cum ei dicitur, ad ommes dicitur „pasce oves meas/ $* et subditur, quod ,, ecclesia debet libenter correctis ignoscere, cum Petro ejus personam gestanti, cum in mari titubasset et Christum a passione revocasset et cum aurem servo prescidisset, videamus veniam concessam 4“, item Ambrosius in Pastorali *.> secun- dum, quod sine papa non possit esse concilium generale, falsum * videtur ex tertia con- sideratione 1%, hoc idem patet de concilio Papiensi !! per cardinales congregato et de Con- stanciensi post fugam Johannis et de Basiliensi post ipsius primam dissolutionem (et * de inquisitione idolatrie Marcelli !?». tertium: si totus mundus in materia fidei esset in una parte et sententia et papa in contraria, papa esset sequendus, cum Anastasius fuerit hereticus, ut patet 19. distinctione capitulo ,, Ànastasius^ 13; quod tamen visus est negare dicens non constare, cujus esset, asserens ipsum in sanctorum poni kathalogo. similiter canonizavit 4 Liberium, quem 27 annis dixit € Petri rexisse kathedram !5 (cujus oppositum habetur in cronica Martini !ó et in Speculo historiali libro 15 !?), asserens idem haberi ex quadam epistola Gregorii !5. quartum: quod in conciliis omnium in concludendis require- retur consensus. et si sic, quomodo juste dampnatus est Arrius Macedonius !? et alii heretici cum suis contradicentes? — quintum: si papa mille episcopos congregaret pro concilio, ipsos dissolvere non esset aliud, nisi suum solvere mandatum 2%. et sic visus est coincidere cum instructionibus Ewgenii Johanni de Prato utriusque juris doctori? datis (1432 !) ad diversos mundi principes?!, quas vidi. in quibus unus articulus fuit in hec n) über der Zeile. b) am Rande. c) et — Pastorali (Z. 16) desgleichen. d) em, ; Vorl. consecutum. e) die Lesart falsum videtur ist unsicher; die Vorlage hat f mil hoch gestelllem v oder M. und dem angefügt die für et übliche Ab- kürewng. f) et — Marcelli teils über der Zeile teils am Rande, g) em.; Vorl, dixisse. h) fehlt tn der Vorlage. i) um Rande, - 0 re 5 80 * Matth. 18, 17. ? Ebenda. . ? Vgl. die Eingangsworte der Bulle ,, Conve- nientes‘“ vom 26. Juli 1417 bei Mansi 27, 1144. * D. i. in der Hede des Nikolaus von Cusa. Das Folgende bietet also eine schätzenswerte Er- günzung dessen, was wir in nr. 346 art. 2ff. mit- geteilt. haben. * Matth. 16, 18. * De agone Christiano cap. 30 (Corpus script. eccl. lat. 41, 134-135; Migne 40, 308). * D. i. ecclesie. * Joh. 21, 17. ? Gemeint ist die oben in art. 85 angeführte Stelle. 10 Vgl. art. 3%. “ Es ist offenbar Pisano zu lesen. ?? ygl. S. 810 Amm. 2. " e 7 und c. 8 D. 19. Vgl. auch Hauck in 35 der Realencyklopádie 1, 489 und Thiel im Kirchen- lexikon 1, 786. ^ Vgl. hierzu. Krüger in der Realencyklopidie 11, 455-456 und. Grisar im Kirchenlezikon 7, 1950 bis 1951. 15 Liberius wav 352-366 Bischof von Rom. '5 Martin von Troppaw gibt als Dauer der Re- gierung des Liberius 16 Jahre 7 Monate 3 Tage an. Vgl. Mon. Germ. hist., Scriptores 29, 416. U Vincenti Bellovacensis Speculum historiale 45 (Ausg. von Anton Koburger, Nürnberg 1483) lib. 15 cap. 11. '8 In den Briefen Gregors I. findet sich. darüber nichts. 1? Vgl. 8. 906 Anm. 9. ?? Vgl. wr. 352 art. 8. u Vgl. S. 735 Anm. 7. 40 50
Strana 823
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 823 1441 [2w. April und 5] verba „comunis est juris disposicio, quod papa potest dissolvere concilium pro placito suo". ista et michi videtur fides hodie in Ewgenio. que si decretis sacrorum conciliorum a Constanciensis et Basiliensis, tunc quando indubitatum erat, consonat, videatur. quibus conformiter dominus Petrus de Versulles, alias episcopus Dignensis post Meldensis 1, (de b 5 presenti) in dieta Bituris proposuit 2: „prima conclusio. papa est caput tocius ecclesie, vicarius Jesu Christi, pastor omnium Christianorum, a Christo institutus supra universalem ecclesiam pro regimine ipsius cum plenitudine potestatis; cui omnes Christiani tam con- junctim quam divisim obedire tenentur. corolarium: omnis potestas ecclesiastica regitiva ecclesie in exercitio dependet a papa, intelligendo alias a potestate pape. corolarium: 10 Basilienses dogmatisando se habere superioritatem pape d et exercendo plenitudinem pote- statis tam in operibus justicie quam gracie contra ewangelium rumpunt ordinem a Christo institutum et, si pertinaciter, sunt scismatici et heretici. secunda conclusio: secundum legem a Christo ordinatam generalia concilia dependent a papa, et dicere, quod sint inmediate a Christo secundum ordinem causarum, est erroneum in fide. corolarium: 15 concilia generalia ex suppositis et modo procedendi possunt habere magnam auctoritatem reputacionis" et virtutis directive, sed a solo papa habent vim et auctoritatem potestatis ligative. corolarium: dicere, quod papa nullatenus, eciam ex causa, possit transferre aut dissolvere generale concilium, est erroneum in fide. tertia conclusio: papa unicus et indubitatus preter heresim notoriam et manifestam non habet judicem in terris nisi Christum. 20 corolarium: ex doctrina et practica Basiliensium non est possibilis pax in ecclesia dei neque stabilitas in statu principum. corolarium: sentencia Basiliensium contra sanctissi- mum dominum nostrum Ewgenium est iniqua sacrilega heretica crimine lese majestatis plena, exemplar! rebellionum, omnium Christianorum offensiva et fidei apud infideles irrisiva.“ hec quomodo stare possint cum decretis conciliorum Constanciensis et Basi- 25 liensis, judicet quilibet non passionatus. [8] sed fortassis michi quis obiciat: omnia tua supradicta de indifferencia tenenda et ea, que posterius in sequenti consideratione clarius posuisti, fundantur super probabili dubio. sed dic, queso: si in casu presentis scismatis tale est dubium, numquid adhuc Ewgenius, sicud et prius, est pro summo pon- tifice venerandus? in rebus enim dubiis tucior eligenda est semita (de homicidio s so „ad audientiam"3; et simile in capitulo „significasti" 4 et capitulo „petitio" ibidem 5, et de sponsalibus capitulo „juvenis" 6). ad hoc eciam videtur facere, quod subditus ex precepto domini movens bellum injustum, quod non scit esse injustum, sed tamen dubitat, an sit justum, non peccat nec restituere tenetur. excusatur enim propter bonum obedientie, licet forte dominus peccet contra deum male precipiendo, sicud plane deducit s5 Augustinus contra Manicheum 7: „vir“, inquit, „justus, si forte sub rege sacrilego militet, recte potest illo jubente militare vel bellare, si, quod jubetur, vel non esse h contra pre- ceptum dei certum est vel, utrum sit, certum non est, ita ut fortasse reum faciat regem a) fellt in der Vorlage. b) de presenti um Rande. c) em.; Vorl. alia. d) em.; Vorl. pupa. o) em.; Vorl. represen- tacionis. f) em.; Vorl. plena. g) em.; Vorl. homicidiis. h) fehll in der Vorlage. 40 1 Petrus von Versailles, seit dem 31. März 1432 Bischof von Digne und seit dem 25. September 1439 Bischof von Meaux. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 160 und 208. 2 Wohl am 28. August 1440. Vgl. Segovia 45 lib. 16 cap. 33 (a. a. O. 3, 507), auch Valois, Le pape et le concile 2, 230-231. — Die Propositionen sind auch in der Schrift „Cui parendum est“ des Johannes von Palomar enthalten (gedr. bei Döl- linger, Materialien zur Geschichte des 15. und 50 16. Jahrhunderts, Regensburg 1863, S. 426-427). 8 c. 12 de homicidio voluntario vel casuali X. V. 12. * Ebenda c. 18. Ebenda c. 24. c. 3 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. 7Vgl. Contra Faustum Manichaeum lib. 22 сар. 75 (Corpus script. eccl. lat. 25, 673-674; Migne 42, 448). 104*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 823 1441 [2w. April und 5] verba „comunis est juris disposicio, quod papa potest dissolvere concilium pro placito suo". ista et michi videtur fides hodie in Ewgenio. que si decretis sacrorum conciliorum a Constanciensis et Basiliensis, tunc quando indubitatum erat, consonat, videatur. quibus conformiter dominus Petrus de Versulles, alias episcopus Dignensis post Meldensis 1, (de b 5 presenti) in dieta Bituris proposuit 2: „prima conclusio. papa est caput tocius ecclesie, vicarius Jesu Christi, pastor omnium Christianorum, a Christo institutus supra universalem ecclesiam pro regimine ipsius cum plenitudine potestatis; cui omnes Christiani tam con- junctim quam divisim obedire tenentur. corolarium: omnis potestas ecclesiastica regitiva ecclesie in exercitio dependet a papa, intelligendo alias a potestate pape. corolarium: 10 Basilienses dogmatisando se habere superioritatem pape d et exercendo plenitudinem pote- statis tam in operibus justicie quam gracie contra ewangelium rumpunt ordinem a Christo institutum et, si pertinaciter, sunt scismatici et heretici. secunda conclusio: secundum legem a Christo ordinatam generalia concilia dependent a papa, et dicere, quod sint inmediate a Christo secundum ordinem causarum, est erroneum in fide. corolarium: 15 concilia generalia ex suppositis et modo procedendi possunt habere magnam auctoritatem reputacionis" et virtutis directive, sed a solo papa habent vim et auctoritatem potestatis ligative. corolarium: dicere, quod papa nullatenus, eciam ex causa, possit transferre aut dissolvere generale concilium, est erroneum in fide. tertia conclusio: papa unicus et indubitatus preter heresim notoriam et manifestam non habet judicem in terris nisi Christum. 20 corolarium: ex doctrina et practica Basiliensium non est possibilis pax in ecclesia dei neque stabilitas in statu principum. corolarium: sentencia Basiliensium contra sanctissi- mum dominum nostrum Ewgenium est iniqua sacrilega heretica crimine lese majestatis plena, exemplar! rebellionum, omnium Christianorum offensiva et fidei apud infideles irrisiva.“ hec quomodo stare possint cum decretis conciliorum Constanciensis et Basi- 25 liensis, judicet quilibet non passionatus. [8] sed fortassis michi quis obiciat: omnia tua supradicta de indifferencia tenenda et ea, que posterius in sequenti consideratione clarius posuisti, fundantur super probabili dubio. sed dic, queso: si in casu presentis scismatis tale est dubium, numquid adhuc Ewgenius, sicud et prius, est pro summo pon- tifice venerandus? in rebus enim dubiis tucior eligenda est semita (de homicidio s so „ad audientiam"3; et simile in capitulo „significasti" 4 et capitulo „petitio" ibidem 5, et de sponsalibus capitulo „juvenis" 6). ad hoc eciam videtur facere, quod subditus ex precepto domini movens bellum injustum, quod non scit esse injustum, sed tamen dubitat, an sit justum, non peccat nec restituere tenetur. excusatur enim propter bonum obedientie, licet forte dominus peccet contra deum male precipiendo, sicud plane deducit s5 Augustinus contra Manicheum 7: „vir“, inquit, „justus, si forte sub rege sacrilego militet, recte potest illo jubente militare vel bellare, si, quod jubetur, vel non esse h contra pre- ceptum dei certum est vel, utrum sit, certum non est, ita ut fortasse reum faciat regem a) fellt in der Vorlage. b) de presenti um Rande. c) em.; Vorl. alia. d) em.; Vorl. pupa. o) em.; Vorl. represen- tacionis. f) em.; Vorl. plena. g) em.; Vorl. homicidiis. h) fehll in der Vorlage. 40 1 Petrus von Versailles, seit dem 31. März 1432 Bischof von Digne und seit dem 25. September 1439 Bischof von Meaux. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 160 und 208. 2 Wohl am 28. August 1440. Vgl. Segovia 45 lib. 16 cap. 33 (a. a. O. 3, 507), auch Valois, Le pape et le concile 2, 230-231. — Die Propositionen sind auch in der Schrift „Cui parendum est“ des Johannes von Palomar enthalten (gedr. bei Döl- linger, Materialien zur Geschichte des 15. und 50 16. Jahrhunderts, Regensburg 1863, S. 426-427). 8 c. 12 de homicidio voluntario vel casuali X. V. 12. * Ebenda c. 18. Ebenda c. 24. c. 3 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. 7Vgl. Contra Faustum Manichaeum lib. 22 сар. 75 (Corpus script. eccl. lat. 25, 673-674; Migne 42, 448). 104*
Strana 824
824 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 iniquitas imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo serviendi." respondeo: non ſzw. April1 puto, quod dictum Augustini sit, simpliciter ut jacet, universaliter intelligendum de eo, und 5) qui dubitat, sed de eo, qui probabiliter dubitat, postquam inquisivit, quantum potuit, et peritiores consuluit (et a) timoratos et tamen semper dubius remansit. alioquin haberet ignoranciam affectatam, que secundum philosophos a peccato minime excusat, sicud neque asinina et fatua simplicitas. rursum et aliud est de probabili dubio ex parte precepti sive rei, que precipitur, an sit licitum id agere vel non. in tali enim dubio certior pars eligenda est, ut canones supra 1 allegati testantur. secus si est probabile dubium ex parte precipientis, an scilicet precipere habeat aut non, precipue si suum preceptum in rei publice vergeret prejuditium. sic enim in casibus licet corpus a capite recedere, ut 10 „si est hereticum, fornicarium notorie aut (scismatis b et symonie vicio in ordine depra- vatum; in aliis enim requiritur cause cognitio"), juxta mentem glose in capitulo „cum non liceat€“ de prescriptionibus 2. [8] adhuc fortiter instant alii, quomodo aut suspendere aut deponere potuerunt tam pauci episcopi papam, cum 12 episcopi sint necessarii ad deponendum minimum episcopum3 et multi requirantur in 15 depositione simplicis sacerdotis juxta patrum decreta, precipue cum principum oratores multa cum instancia postularint, quatenus ab hujusmodi processu abstinerent Basilee tunc constituti 4. audita respondeo, quod non 12 solum sed universalis ipsum indubie representata ecclesia suspendit in 11. sessione Basiliensi 5, ubi dicitur, „quod, si ipse Romanus pontifex et alie predicte persone ipsum concilium quoquo modo de facto im- 20 pedire mutare prorogare dissolvere operam dederint et infra quatuor menses cum reali satisfactione non resipuerint, extunc Romanus pontifex a papali et predicte persone a suarum dignitatum administracione sint ipso facto suspensi". et quia Ewgenius talem se exhibuit, ideo suspensus ipso facto a papali amministracione extitit. quod cum ipse non advertit, quid mirum, si per concilium Basiliense talis, ut premittitur, declaratus fuit? 25 in prefato autem decreto sequitur: "que quidem papalis administratio ad sacrum con- cilium ipso jure devolvatur; quod si penas predictas per duos menses post dictos quatuor animo sustinuerint indurato, contra tam Romanum pontificem quam predictas personas usque ad privationem inclusive per concilium generale procedatur.“ sed etsi hoc non foret, numquam generale concilium tenetur in omni casu leges humanas sequi, precipue so si negligentia non venientium prestat justicie impedimentum, sufficienter tamen vocatorum d. si historie revolvuntur, clarum est, quod pauci declararunt Constantem imperatorem cum Ursatio et Valente hereticos 6. similiter pauci in provinciali concilio presente Ottone secundo 7 deposuerunt Johannem XII. lascivum venatorem contumacem s. pauci eciam apostoli et seniores questionem maximam de cessatione legalium multis contradicentibus 35 vel non annuentibus declaraverunt?. paucissimi eciam a principio Basiliensis concilii monitorium contra Ewgenium ipsum dissolventem minus caute legitime decreverunt 10, per quod et ipsum Ewgenium nedum ad revocandum pretensam dissolutionem sed et ad stabiliendum prefatum Basiliense concilium quoad ipsius inchoationem legitimam et con- tinuationem usque coegerunt, sicud et hoc bulle sue testantur 11. sed valde mirandum de 40 processu aliquorum principum secularium, quod in hoc scismate sic se declarant pro una 5 a) über der Zeile. b) scismatis — cognitio am Rande. c) em.; Vorl. licet. d) em.; Vorl. vocati. 1 Vgl. S. 823 Z. 29 ff. c. 12 de praescriptionibus X. II. 26. Die Glosse findet sich, wenn auch nicht wörtlich so wie oben angegeben, in den Decretales Gregorii IX. cum glossis domini Abbatis (Venetiis 1528) fol. 267b. 3 Vgl. art. 8d. " Vgl. ebenda. 5 Vgl. S. 444 Anm. 3 und oben art. 8d. Vgl. S. 803 Anm. 4. Es muß primo heißten. Vgl. art. 8c. 9 Vgl. Act. apost. cap. 15. 10 Vgl. das S. 740 Anm. 2 erwähnte Dekret „Olim sacrum Constanciense concilium“ der dritten Session. 11 Vgl. die S. 440 Anm. 2 angeführte Bulle. 6 8 3 45 50
824 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 iniquitas imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo serviendi." respondeo: non ſzw. April1 puto, quod dictum Augustini sit, simpliciter ut jacet, universaliter intelligendum de eo, und 5) qui dubitat, sed de eo, qui probabiliter dubitat, postquam inquisivit, quantum potuit, et peritiores consuluit (et a) timoratos et tamen semper dubius remansit. alioquin haberet ignoranciam affectatam, que secundum philosophos a peccato minime excusat, sicud neque asinina et fatua simplicitas. rursum et aliud est de probabili dubio ex parte precepti sive rei, que precipitur, an sit licitum id agere vel non. in tali enim dubio certior pars eligenda est, ut canones supra 1 allegati testantur. secus si est probabile dubium ex parte precipientis, an scilicet precipere habeat aut non, precipue si suum preceptum in rei publice vergeret prejuditium. sic enim in casibus licet corpus a capite recedere, ut 10 „si est hereticum, fornicarium notorie aut (scismatis b et symonie vicio in ordine depra- vatum; in aliis enim requiritur cause cognitio"), juxta mentem glose in capitulo „cum non liceat€“ de prescriptionibus 2. [8] adhuc fortiter instant alii, quomodo aut suspendere aut deponere potuerunt tam pauci episcopi papam, cum 12 episcopi sint necessarii ad deponendum minimum episcopum3 et multi requirantur in 15 depositione simplicis sacerdotis juxta patrum decreta, precipue cum principum oratores multa cum instancia postularint, quatenus ab hujusmodi processu abstinerent Basilee tunc constituti 4. audita respondeo, quod non 12 solum sed universalis ipsum indubie representata ecclesia suspendit in 11. sessione Basiliensi 5, ubi dicitur, „quod, si ipse Romanus pontifex et alie predicte persone ipsum concilium quoquo modo de facto im- 20 pedire mutare prorogare dissolvere operam dederint et infra quatuor menses cum reali satisfactione non resipuerint, extunc Romanus pontifex a papali et predicte persone a suarum dignitatum administracione sint ipso facto suspensi". et quia Ewgenius talem se exhibuit, ideo suspensus ipso facto a papali amministracione extitit. quod cum ipse non advertit, quid mirum, si per concilium Basiliense talis, ut premittitur, declaratus fuit? 25 in prefato autem decreto sequitur: "que quidem papalis administratio ad sacrum con- cilium ipso jure devolvatur; quod si penas predictas per duos menses post dictos quatuor animo sustinuerint indurato, contra tam Romanum pontificem quam predictas personas usque ad privationem inclusive per concilium generale procedatur.“ sed etsi hoc non foret, numquam generale concilium tenetur in omni casu leges humanas sequi, precipue so si negligentia non venientium prestat justicie impedimentum, sufficienter tamen vocatorum d. si historie revolvuntur, clarum est, quod pauci declararunt Constantem imperatorem cum Ursatio et Valente hereticos 6. similiter pauci in provinciali concilio presente Ottone secundo 7 deposuerunt Johannem XII. lascivum venatorem contumacem s. pauci eciam apostoli et seniores questionem maximam de cessatione legalium multis contradicentibus 35 vel non annuentibus declaraverunt?. paucissimi eciam a principio Basiliensis concilii monitorium contra Ewgenium ipsum dissolventem minus caute legitime decreverunt 10, per quod et ipsum Ewgenium nedum ad revocandum pretensam dissolutionem sed et ad stabiliendum prefatum Basiliense concilium quoad ipsius inchoationem legitimam et con- tinuationem usque coegerunt, sicud et hoc bulle sue testantur 11. sed valde mirandum de 40 processu aliquorum principum secularium, quod in hoc scismate sic se declarant pro una 5 a) über der Zeile. b) scismatis — cognitio am Rande. c) em.; Vorl. licet. d) em.; Vorl. vocati. 1 Vgl. S. 823 Z. 29 ff. c. 12 de praescriptionibus X. II. 26. Die Glosse findet sich, wenn auch nicht wörtlich so wie oben angegeben, in den Decretales Gregorii IX. cum glossis domini Abbatis (Venetiis 1528) fol. 267b. 3 Vgl. art. 8d. " Vgl. ebenda. 5 Vgl. S. 444 Anm. 3 und oben art. 8d. Vgl. S. 803 Anm. 4. Es muß primo heißten. Vgl. art. 8c. 9 Vgl. Act. apost. cap. 15. 10 Vgl. das S. 740 Anm. 2 erwähnte Dekret „Olim sacrum Constanciense concilium“ der dritten Session. 11 Vgl. die S. 440 Anm. 2 angeführte Bulle. 6 8 3 45 50
Strana 825
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 825 1441 ſzw. April1 und 5] parte et de questione spirituali se intromittunt et protestati sunt se non consensuros in processus contra Ewgenium mille modis concilio impedimenta prosecucionis ad ea, pro quibus congregatum extitit, preparantem a. si enim ista porta aperta fuerit, quis umquam papa corrigetur quantumcunque (in b eos aut) peccans in ecclesiam? numquid successor 5 minora dona privilegia favores eciam et promissiones minores exhibere poterit principibus quam Ewgenius ? numquid sic in voluntate principum terre erit hunc vel illum pro papa colere? unde et papam pro libito voluntatis procurabunt et tumultuantem in ec- clesia manutenebunt, numquid hac via sepelietur libertas ecclesiastica et cleri prerogativa, videlicet quod in spiritualibus questionibus secularium auditur consilium, etsi clerus 10 factum omne fidei et legis Christi diffinire habet libere et discutere, quid credendum et tenendum regi principi et omni populo fideli, et rebelles corrigere, invocato eciam, si [8"] non minus eciam miranda est hec opus, adjutorio (eorum d) brachii secularis? nova assertio aliquorum, quod videlicet reges et principes seculares, sicud sunt principalia capita in ecclesia, ita et ipsam representant in 15 generali concilio pro se et toto suo populo. ideo eis non consencientibus nullius roboris et momenti est reliquorum sacerdotum conclusio. quid enim hec sibi volunt nisi juditium ecclesie ponere in manus popularium et laicorum e, (imof et eisdem) fidem et mores subicere? (quod s si ita est, quomodo populus comunis Judaicus a Christi passione fuit excusatus, sicud et principes eorum minime excusabantur?) ceterum quando hac 20 practica umquam pro reformatione ecclesie tam in spiritualibus quam in secularibus con- cludetur rebus stantibus ut nunc et prelatis ut comuniter potestate regum et principum se tueri conantibus et consequenter ordinationibus hujusmodi nomine suorum regum contradicentibus in generalibus conciliis? rursum quid in hac materia novi attemptavit Basiliense concilium, nisi (quod h) sententiam latam auctoritate universalis ecclesie i in 25 Ewgenium omnibus Christianitatis fere regibus per suos ambasiatores presentibus et consencientibus in undecima sessione publicavit, quam k Ewgenius jam ligatus contemp- sisse dicitur pluribus annis? item, si hec porta aperta et pertractata Ewgenii per secu- larés principes sit amplexanda obstantibus ordinationibus primevis de modo concludendi et regendi concilium, videatur! (item1 regum et principum oratores semper per viam so supplicationis processerunt, ne contra Ewgenium fiat processus, qui tamen in nullo se emendavit, et tandem protestabantur se non consensuros in processum 1. quod utique non dissolvit potestatem.) nam secundum Jeronimum religiosus Constantinus decimo ecclesia- stice historie 2 professus est, quod sacerdotes (am solo deo judicari debent, ipsis autem est concessum omnes semper laicos judicare, sicud apostolus dicit 1. Cor. 2 3 „spiritualis s5 omnia judicat et ipse a nemine judicatur"). preterea quomodo hec regum et principum practica cum decretis concilii Constanciensis 4 concordat, in quibus dicitur, quod generale concilium a Christo immediate habet potestatem, cui quilibet eciam papalis dignitatis tenetur obedire, precipue in tribus, ex quo hac practica a consensu regum et principum secularium concilium sibi reciperet auctoritatem? quomodo eciam practice in concilio 40 Constanciensi habite consonant" (hec °) et decretis 5, quibus propter recessum Johannis pape XXIII. necnon ? cardinalium et aliorum plurimorum prelatorum et officialium Ro- 45 a) em.; Vorl. proparanti. b) in eos aut am Rande. c) em.; Vorl. sed si. d) am Rande. e) in der Vorlage folgt sentencie. f) imo et eisdem am Rande. g) quod — excusabantur desgleichen. h) äber der Zeile. i) hierzu am Rande, aber durchgestrichen per 11. sessionem. k) in der Forlage folgt dum. I) item — potestatem auf dem oberen Rande von fol. 13b. m) n — judicatur ist nachträglich auf cinem im Text dafür freigelassenen Raum hinsugeffigt. n) cm.; Vorl. consonat. 0) über der Zeilc. p) em.; Vorl. nove. 1 Vgl. S. 821 Anm. 4. 2 Vgl. Eusebii Pamphili historia ecclesiastica Ruffino Aquilejensi interprete lib. 10 cap. 2 (a. a. O. 50 2, 6). 1. Cor. 2, 15. * Vgl. S. 211 Anm. 1. 5 Vgl. das S. 692 Anm. 4 erwähnte Dekret, auch nr. 353 art. 4.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 825 1441 ſzw. April1 und 5] parte et de questione spirituali se intromittunt et protestati sunt se non consensuros in processus contra Ewgenium mille modis concilio impedimenta prosecucionis ad ea, pro quibus congregatum extitit, preparantem a. si enim ista porta aperta fuerit, quis umquam papa corrigetur quantumcunque (in b eos aut) peccans in ecclesiam? numquid successor 5 minora dona privilegia favores eciam et promissiones minores exhibere poterit principibus quam Ewgenius ? numquid sic in voluntate principum terre erit hunc vel illum pro papa colere? unde et papam pro libito voluntatis procurabunt et tumultuantem in ec- clesia manutenebunt, numquid hac via sepelietur libertas ecclesiastica et cleri prerogativa, videlicet quod in spiritualibus questionibus secularium auditur consilium, etsi clerus 10 factum omne fidei et legis Christi diffinire habet libere et discutere, quid credendum et tenendum regi principi et omni populo fideli, et rebelles corrigere, invocato eciam, si [8"] non minus eciam miranda est hec opus, adjutorio (eorum d) brachii secularis? nova assertio aliquorum, quod videlicet reges et principes seculares, sicud sunt principalia capita in ecclesia, ita et ipsam representant in 15 generali concilio pro se et toto suo populo. ideo eis non consencientibus nullius roboris et momenti est reliquorum sacerdotum conclusio. quid enim hec sibi volunt nisi juditium ecclesie ponere in manus popularium et laicorum e, (imof et eisdem) fidem et mores subicere? (quod s si ita est, quomodo populus comunis Judaicus a Christi passione fuit excusatus, sicud et principes eorum minime excusabantur?) ceterum quando hac 20 practica umquam pro reformatione ecclesie tam in spiritualibus quam in secularibus con- cludetur rebus stantibus ut nunc et prelatis ut comuniter potestate regum et principum se tueri conantibus et consequenter ordinationibus hujusmodi nomine suorum regum contradicentibus in generalibus conciliis? rursum quid in hac materia novi attemptavit Basiliense concilium, nisi (quod h) sententiam latam auctoritate universalis ecclesie i in 25 Ewgenium omnibus Christianitatis fere regibus per suos ambasiatores presentibus et consencientibus in undecima sessione publicavit, quam k Ewgenius jam ligatus contemp- sisse dicitur pluribus annis? item, si hec porta aperta et pertractata Ewgenii per secu- larés principes sit amplexanda obstantibus ordinationibus primevis de modo concludendi et regendi concilium, videatur! (item1 regum et principum oratores semper per viam so supplicationis processerunt, ne contra Ewgenium fiat processus, qui tamen in nullo se emendavit, et tandem protestabantur se non consensuros in processum 1. quod utique non dissolvit potestatem.) nam secundum Jeronimum religiosus Constantinus decimo ecclesia- stice historie 2 professus est, quod sacerdotes (am solo deo judicari debent, ipsis autem est concessum omnes semper laicos judicare, sicud apostolus dicit 1. Cor. 2 3 „spiritualis s5 omnia judicat et ipse a nemine judicatur"). preterea quomodo hec regum et principum practica cum decretis concilii Constanciensis 4 concordat, in quibus dicitur, quod generale concilium a Christo immediate habet potestatem, cui quilibet eciam papalis dignitatis tenetur obedire, precipue in tribus, ex quo hac practica a consensu regum et principum secularium concilium sibi reciperet auctoritatem? quomodo eciam practice in concilio 40 Constanciensi habite consonant" (hec °) et decretis 5, quibus propter recessum Johannis pape XXIII. necnon ? cardinalium et aliorum plurimorum prelatorum et officialium Ro- 45 a) em.; Vorl. proparanti. b) in eos aut am Rande. c) em.; Vorl. sed si. d) am Rande. e) in der Vorlage folgt sentencie. f) imo et eisdem am Rande. g) quod — excusabantur desgleichen. h) äber der Zeile. i) hierzu am Rande, aber durchgestrichen per 11. sessionem. k) in der Forlage folgt dum. I) item — potestatem auf dem oberen Rande von fol. 13b. m) n — judicatur ist nachträglich auf cinem im Text dafür freigelassenen Raum hinsugeffigt. n) cm.; Vorl. consonat. 0) über der Zeilc. p) em.; Vorl. nove. 1 Vgl. S. 821 Anm. 4. 2 Vgl. Eusebii Pamphili historia ecclesiastica Ruffino Aquilejensi interprete lib. 10 cap. 2 (a. a. O. 50 2, 6). 1. Cor. 2, 15. * Vgl. S. 211 Anm. 1. 5 Vgl. das S. 692 Anm. 4 erwähnte Dekret, auch nr. 353 art. 4.
Strana 826
826 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! mane curie fugam declaratur prefatum concilium non dissolutum? nunc vero propter Izw. April1 abscessum ambasiatorum aliquorum regum, sine quibus in primordio inceptum fuit legi- und 5] time concilium et legitime continuatum et prosecutum a, prout adhesionis bulle 1 testantur, dici possit ipsius auctoritas in procedendo contra Ewgenium infirmata, cum constet a principio prime dissolutionis vix viginti in eodem concilio supposita affuisse? audiamus, quid non solum de principibus seculi sed de imperatore dicat Ambrosius epistola secunda de tradendis basilicis 2: „solvimus, que sunt cesaris, cesari et, que sunt dei, deo. tributum cesaris est, non negatur: ecclesia dei est; utique cesari non debet ascribi, quiab jus cesaris non potest esse dei templum. quod cum honorificentia imperatoris dictum nemo negare potest. quid enim honorificentius, quame ut imperator filius ecclesie dicatur?“ „imperator enim intra ecclesiam est, non supra. bonus imperator querit auxilium ecclesie, non refutat. hoc ut humiliter dicimus, ita constanter exponimus.“ et in epistola tercia concilii Aquilegensis dicit Ambrosius: „si qua in ecclesia est discordia, debet per concilia patrum auferri cum imperatoris favore.“ 3 [9] Ex quo preter intentionem in precedenti consideratione disgressionem facere 15 coactus sum, revertendo ad propositum fit hec probabiliter posita consideratio nona: si qui fidelium post factam debitam inquisitionem apud doctos non passionatos zelum dei habentes et justicie de veritate et justicia super legitima dissolutione aut translatione concilii Basiliensis per ipsummet aut dominum Ewgenium in Ferrariam facta pariter et super processu in prefata depositione et domini Felicis electione adhuc haberent proba- 20 bile dubium, hii possunt licite et absque peccato scismatis in quadamd (indifferenciae instar Romanorum regis usque modo et) medio se sistere et effec- tualem subjectionem et oblationem obedientie tam erga concilium quam (dictosf) Ewgenium pariter et Felicem humiliter ad tempus sus- pendere (et s tamquam indifferentes se habere). [9"] quamvis enim generali synodo 25 legitime congregate continuate et non dissolute (et h) indubitate (tali 1) quilibet teneatur obedire juxta mentem decreti Constanciensis 1, (dicente k domino Matthei 185 „qui ec- clesiam non audit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus", tamen, sicud dubitari potest probabiliter, an in isto vel hoc loco sit ecclesia, ita et dubitari potest, an in hoc vel isto loco sit legitime representata, ut verbi gratia in synodo vocata generali in casu possibili.) so secus ergo, si probabiliter dubitatur esse talis, ut premittitur, et similiter licet juxta determinationem Johannis XXII. 6 in extravagante 1, que incipit, ut sequitur: „unam sanctam ecclesiam katholicam et ipsam apostolicam urgente fide credere cogimur et tenemur nosque hanc fideliter credimus et simpliciter confitemur; extra quam non est salus nec remissio peccatorum.“ in qua sequitur: „porro subesse Romano pontifici omni s5 humane creature declaramus et diffinimus omnino esse de necessitate salutis.“ secus tamen, si de ejus auctoritate probabiliter dubitatur infamia super criminibus, propter que eciam actu depositus predicatur aut deponendus veniat et ex consequenti depositus esse dinoscatur per publicam sentenciam et restitutus non est aut legitime purgatus, precipue tamen sim crimen heresis sibi palam imputatur. propter quod eciam subditi ab 40 10 a) em.; Vorl. prosecutionem habuisse. b) fehlt in der Vorlage. c) desgleichen. d) anscheinend korr. aus quodam. e) indifferencia — modo et am Rande. f) desgleichen. g) et — se habere desgleichen. h) über der Zeile. i) desgleichen. k) dicente — possibili am Rande. 1) em.; Vorl. extravangante. m) fehll in der Vorlage. 1 Vgl. S. 440 Anm. 2. Ambrosii sermo contra Auxentium de basilicis tradendis cap. 35 und 36 (Opera omnia ed. P. A. Ballerini Vol. 5, Mediolani 1881, pag. 154; Migne 16, 1018). 8 Die Stelle findet sich nicht wörtlich, aber dem Sinne nach in dem Briefe „Quamlibet etiam“, den die im Sommer 381 in Aquileja gehaltene Sy- node an die Kaiser Gratian, Valentinian und 45 Theodosius richtete. Vgl. Mansi 3, 624; Migne 16, 949. 4 Vgl. S. 211 Anm. 1. Matth. 18, 17. 6 Vgl. oben art. 6 am Schluß. 50
826 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! mane curie fugam declaratur prefatum concilium non dissolutum? nunc vero propter Izw. April1 abscessum ambasiatorum aliquorum regum, sine quibus in primordio inceptum fuit legi- und 5] time concilium et legitime continuatum et prosecutum a, prout adhesionis bulle 1 testantur, dici possit ipsius auctoritas in procedendo contra Ewgenium infirmata, cum constet a principio prime dissolutionis vix viginti in eodem concilio supposita affuisse? audiamus, quid non solum de principibus seculi sed de imperatore dicat Ambrosius epistola secunda de tradendis basilicis 2: „solvimus, que sunt cesaris, cesari et, que sunt dei, deo. tributum cesaris est, non negatur: ecclesia dei est; utique cesari non debet ascribi, quiab jus cesaris non potest esse dei templum. quod cum honorificentia imperatoris dictum nemo negare potest. quid enim honorificentius, quame ut imperator filius ecclesie dicatur?“ „imperator enim intra ecclesiam est, non supra. bonus imperator querit auxilium ecclesie, non refutat. hoc ut humiliter dicimus, ita constanter exponimus.“ et in epistola tercia concilii Aquilegensis dicit Ambrosius: „si qua in ecclesia est discordia, debet per concilia patrum auferri cum imperatoris favore.“ 3 [9] Ex quo preter intentionem in precedenti consideratione disgressionem facere 15 coactus sum, revertendo ad propositum fit hec probabiliter posita consideratio nona: si qui fidelium post factam debitam inquisitionem apud doctos non passionatos zelum dei habentes et justicie de veritate et justicia super legitima dissolutione aut translatione concilii Basiliensis per ipsummet aut dominum Ewgenium in Ferrariam facta pariter et super processu in prefata depositione et domini Felicis electione adhuc haberent proba- 20 bile dubium, hii possunt licite et absque peccato scismatis in quadamd (indifferenciae instar Romanorum regis usque modo et) medio se sistere et effec- tualem subjectionem et oblationem obedientie tam erga concilium quam (dictosf) Ewgenium pariter et Felicem humiliter ad tempus sus- pendere (et s tamquam indifferentes se habere). [9"] quamvis enim generali synodo 25 legitime congregate continuate et non dissolute (et h) indubitate (tali 1) quilibet teneatur obedire juxta mentem decreti Constanciensis 1, (dicente k domino Matthei 185 „qui ec- clesiam non audit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus", tamen, sicud dubitari potest probabiliter, an in isto vel hoc loco sit ecclesia, ita et dubitari potest, an in hoc vel isto loco sit legitime representata, ut verbi gratia in synodo vocata generali in casu possibili.) so secus ergo, si probabiliter dubitatur esse talis, ut premittitur, et similiter licet juxta determinationem Johannis XXII. 6 in extravagante 1, que incipit, ut sequitur: „unam sanctam ecclesiam katholicam et ipsam apostolicam urgente fide credere cogimur et tenemur nosque hanc fideliter credimus et simpliciter confitemur; extra quam non est salus nec remissio peccatorum.“ in qua sequitur: „porro subesse Romano pontifici omni s5 humane creature declaramus et diffinimus omnino esse de necessitate salutis.“ secus tamen, si de ejus auctoritate probabiliter dubitatur infamia super criminibus, propter que eciam actu depositus predicatur aut deponendus veniat et ex consequenti depositus esse dinoscatur per publicam sentenciam et restitutus non est aut legitime purgatus, precipue tamen sim crimen heresis sibi palam imputatur. propter quod eciam subditi ab 40 10 a) em.; Vorl. prosecutionem habuisse. b) fehlt in der Vorlage. c) desgleichen. d) anscheinend korr. aus quodam. e) indifferencia — modo et am Rande. f) desgleichen. g) et — se habere desgleichen. h) über der Zeile. i) desgleichen. k) dicente — possibili am Rande. 1) em.; Vorl. extravangante. m) fehll in der Vorlage. 1 Vgl. S. 440 Anm. 2. Ambrosii sermo contra Auxentium de basilicis tradendis cap. 35 und 36 (Opera omnia ed. P. A. Ballerini Vol. 5, Mediolani 1881, pag. 154; Migne 16, 1018). 8 Die Stelle findet sich nicht wörtlich, aber dem Sinne nach in dem Briefe „Quamlibet etiam“, den die im Sommer 381 in Aquileja gehaltene Sy- node an die Kaiser Gratian, Valentinian und 45 Theodosius richtete. Vgl. Mansi 3, 624; Migne 16, 949. 4 Vgl. S. 211 Anm. 1. Matth. 18, 17. 6 Vgl. oben art. 6 am Schluß. 50
Strana 827
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 827 H4I ſzi. April 1 mad 57 obedientia et fidelitate eciam jurejurando firmatis absolvuntur neque in hoc peccatum scis- matis incurrunt, quia legis auctoritate hoc faciunt, presertim post latam superioris sen- tenciam, (pro“ qua presumendum est, donec probetur contrarium. [95] item b ex causis supra contra eundem allegatis pariter et Felicem in consideratione sexta ad hanc in- 5 differentem c suspensionem jam videtur urgere ad tempus majoris dubitationis probabilis causa fortificata, ex quo uterque contendentium pretendit sibi obedientiam debitam sub interitu salutis eterne et sic eam esse de necessitate salutis. est ergo probabile dubium, an obediendo Ewgenio quis peccet mortaliter prejudicando Felici et e contrario. ergo est sollicite querendum de veritate et medio tempore sub quadam indifferentia se humi- 10 liter continendum d, ne forte impio prestetur auxilium, pars justa opprimatur, multorum quis fiat malorum particeps, ut inferius deducetur.) [9°] hoc idem pro fundamento hujus considerationis precipue attendi habet, quod, sicud proprie nullus est hereticus nisi baptisatus vel pro tali se gerens, qui falsum dogma in doctrina fidei Christiane tenet pertinaciter (dicente Augustino (contrae Manicheos 1 „qui morbidum pestiferumque 15 sapiunt, si correcti, ut sanum rectumque sapiant, resistunt contumaciter et emendare nolunt, heretici sunt“; secus tamen, si non pertinaciter hoc faciunt, dicente eodem Augustino ibidem 2 tractans illud prima ad Thymoteum 3 3 „hereticum hominem devita": „qui suam sententiam quamvis falsam atque perversam nulla pertinaci animositate defen- dunt queruntque cauta sollicitudine veritatem, corrigi parati cum invenerint, nequaquam 20 sunt inter hereticos computandi")), ita suo modo nullus est vere seismaticus, nisi qui per- tinaciter parti adheret, que, quantum in ipsa est, scindit ecclesiam, et precipue qui sic fixe et temerarie uni partium adherent et obediunt, quod non obedirent alteri, eciamsi per universalem ecclesiam declararetur habere jus sive eciam ecclesia aut generali con- cilio hoc affirmante, sicud patuit de adherentibus Petro de Luna in Hyspaniis post sui 25 depositionem 4 (Constancie f). talis enim vere, quantum in eo, non audit 5, imo scindit ecclesie et fratrum unionem et caritatem, ideo cuidam doctissimo et michi quondam familiarissime affecto et noto placuit dicere, quod ecclesia katholica et universalis per totum orbem diffusa (pariter 5 et ejus unitas) non consistit in actuali obedientia ad alterum contendentium super papatu, sed in humili et devoto pio affectu et promptitudine animi so obediendi illi ut habenti auctoritatem regitivam vice et loco Christi in terris, qui per ecclesiam ex ambabus obedientiis congregatam tandem finaliter dicitur esse talis. [9d] ex quibus pro multorum consolatione me judice trahi potest hoc fundamentum, quod, sicud duplex est credere articulos fidei (scilicet explicite per actualem credulitatem ipsorum indistincte h et in particulari, et implicite, scilicet credendo ea, que sancta mater credit s5 ecclesia), ita i simplicibus non est de necessitate salutis credere, scilicet explicite, omnes articulos fidei, sed supremis in spiritualibus potestatibus, qui tenentur omni poscenti k reddere racionem de omni ea, que in eis est, fide, simplicibus autem sufficit credere explicite ea, que in symbolo apostolorum continentur, precipue tamen istos articulos, de quibus festa solemnizat ecclesia, ut est comunis doctorum traditio in tertio distinctione 26 6. 40 nec ex hoc dicuntur infideles, si alios explicite non credant, sicud neque tenentur. (si- 45 a) pro — contrarium am Rande. b) item — deducetur (Z. II) teils auf dem unteren Rande von fol. 14a teils auf dem oberen ron fol. 14b. c) über der Zeile. d) em.; Vorl. continere. e) contrn — hereticos computandi leils auf einem im Text freigelassenen Raume teils am Rande. I) am Rande. g) pariter — unitas teils über der Zeile teils am Rande. h) so wird woll an lesen bezw. zu terbessern sein; die Vorlage hat id mil hoch gestelllem tam und mit Uberstrich über i. i) em.: Vorl. et primum. k) in der Vorlage folgt se. 1 Vgl. S. 749 Anm. 4. 2 Das ist ein Irrtum. Die Stelle findet sich in Augustins Brief „Dixit quidem“ an Glorius, Eleusius usw. cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 50 S. 85; Migne 33, 160). 8 Ebendorfer irrt sich ; er meint Titus 3, 10 und 11. 4 Vgl. die S. 822 Anm. 3 angeführte Bulle. 5 Man ergänze ecclesiam gemäß Matth. 18, 17. 6 Eine Stelle, wie die oben erwähnte, findet sich in c. 3 D. 26 nicht. Ebendorfer meint wahr- scheinlich c. 3 C. 26 q. 5.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 827 H4I ſzi. April 1 mad 57 obedientia et fidelitate eciam jurejurando firmatis absolvuntur neque in hoc peccatum scis- matis incurrunt, quia legis auctoritate hoc faciunt, presertim post latam superioris sen- tenciam, (pro“ qua presumendum est, donec probetur contrarium. [95] item b ex causis supra contra eundem allegatis pariter et Felicem in consideratione sexta ad hanc in- 5 differentem c suspensionem jam videtur urgere ad tempus majoris dubitationis probabilis causa fortificata, ex quo uterque contendentium pretendit sibi obedientiam debitam sub interitu salutis eterne et sic eam esse de necessitate salutis. est ergo probabile dubium, an obediendo Ewgenio quis peccet mortaliter prejudicando Felici et e contrario. ergo est sollicite querendum de veritate et medio tempore sub quadam indifferentia se humi- 10 liter continendum d, ne forte impio prestetur auxilium, pars justa opprimatur, multorum quis fiat malorum particeps, ut inferius deducetur.) [9°] hoc idem pro fundamento hujus considerationis precipue attendi habet, quod, sicud proprie nullus est hereticus nisi baptisatus vel pro tali se gerens, qui falsum dogma in doctrina fidei Christiane tenet pertinaciter (dicente Augustino (contrae Manicheos 1 „qui morbidum pestiferumque 15 sapiunt, si correcti, ut sanum rectumque sapiant, resistunt contumaciter et emendare nolunt, heretici sunt“; secus tamen, si non pertinaciter hoc faciunt, dicente eodem Augustino ibidem 2 tractans illud prima ad Thymoteum 3 3 „hereticum hominem devita": „qui suam sententiam quamvis falsam atque perversam nulla pertinaci animositate defen- dunt queruntque cauta sollicitudine veritatem, corrigi parati cum invenerint, nequaquam 20 sunt inter hereticos computandi")), ita suo modo nullus est vere seismaticus, nisi qui per- tinaciter parti adheret, que, quantum in ipsa est, scindit ecclesiam, et precipue qui sic fixe et temerarie uni partium adherent et obediunt, quod non obedirent alteri, eciamsi per universalem ecclesiam declararetur habere jus sive eciam ecclesia aut generali con- cilio hoc affirmante, sicud patuit de adherentibus Petro de Luna in Hyspaniis post sui 25 depositionem 4 (Constancie f). talis enim vere, quantum in eo, non audit 5, imo scindit ecclesie et fratrum unionem et caritatem, ideo cuidam doctissimo et michi quondam familiarissime affecto et noto placuit dicere, quod ecclesia katholica et universalis per totum orbem diffusa (pariter 5 et ejus unitas) non consistit in actuali obedientia ad alterum contendentium super papatu, sed in humili et devoto pio affectu et promptitudine animi so obediendi illi ut habenti auctoritatem regitivam vice et loco Christi in terris, qui per ecclesiam ex ambabus obedientiis congregatam tandem finaliter dicitur esse talis. [9d] ex quibus pro multorum consolatione me judice trahi potest hoc fundamentum, quod, sicud duplex est credere articulos fidei (scilicet explicite per actualem credulitatem ipsorum indistincte h et in particulari, et implicite, scilicet credendo ea, que sancta mater credit s5 ecclesia), ita i simplicibus non est de necessitate salutis credere, scilicet explicite, omnes articulos fidei, sed supremis in spiritualibus potestatibus, qui tenentur omni poscenti k reddere racionem de omni ea, que in eis est, fide, simplicibus autem sufficit credere explicite ea, que in symbolo apostolorum continentur, precipue tamen istos articulos, de quibus festa solemnizat ecclesia, ut est comunis doctorum traditio in tertio distinctione 26 6. 40 nec ex hoc dicuntur infideles, si alios explicite non credant, sicud neque tenentur. (si- 45 a) pro — contrarium am Rande. b) item — deducetur (Z. II) teils auf dem unteren Rande von fol. 14a teils auf dem oberen ron fol. 14b. c) über der Zeile. d) em.; Vorl. continere. e) contrn — hereticos computandi leils auf einem im Text freigelassenen Raume teils am Rande. I) am Rande. g) pariter — unitas teils über der Zeile teils am Rande. h) so wird woll an lesen bezw. zu terbessern sein; die Vorlage hat id mil hoch gestelllem tam und mit Uberstrich über i. i) em.: Vorl. et primum. k) in der Vorlage folgt se. 1 Vgl. S. 749 Anm. 4. 2 Das ist ein Irrtum. Die Stelle findet sich in Augustins Brief „Dixit quidem“ an Glorius, Eleusius usw. cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 50 S. 85; Migne 33, 160). 8 Ebendorfer irrt sich ; er meint Titus 3, 10 und 11. 4 Vgl. die S. 822 Anm. 3 angeführte Bulle. 5 Man ergänze ecclesiam gemäß Matth. 18, 17. 6 Eine Stelle, wie die oben erwähnte, findet sich in c. 3 D. 26 nicht. Ebendorfer meint wahr- scheinlich c. 3 C. 26 q. 5.
Strana 828
828 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 militer a eciam b, si pro eodem tempore duo contenderent pro papatu et pro episcopatu lzto. Aprili et pro pastoratu ejusdem parrochiani. si tamen talis se sub quadam pia indifferenciao uad 5) haberet usque ad purificationem juris talium, quomodo censendus esset scismaticus, non video.) [9e] et sicud duplex distingwitur diligere deum proximum et eciam inimicum, scilicet affectu et effectu vel actuale1 et virtuale sive in quadam preparatione animi, quomodo salvator dixit Matthei 5 2 „diligite inimicos vestros, benefacite hiis, qui oderunt vos" (quod non potest de actuali exhibitione boni ei, qui actu injuriam facit, intelligi, sed in preparatione animi (et d) si ejus saluti et rei publice expediret, (sic e quod) eciam in actu signa dilectionis exhiberet, secundum quod Augustinus exponit 3; alioquin salvator Johannis 18 4 contravenisset dicens percucienti se „cur me cedis"; ita et Augustinus 10 dicit 5 „tene caritatem et omnia dei implesti mandata", non quidem1 in actu sed vir- tualiter et in animi preparatione), ita suo modo intelligi potest de duplici obedientia s, scilicet in actu et in preparatione animi propter deum (sive h actuali" et virtuali sive explicita et implicita). hec est utique obedientia caritatis animas castificans (prime Petri primo 7) in eo casu, quo vel de auctoritate precipientis vel racionabilitate (dubitatur i) 15 precepti vel ex caritate ad bonum rei publice, cujus ruina (aut k grave dispendium pro- babiliter imminere) timeretur, si actualis obedientia exhiberetur, qualiter ex dictis est in proposito. [9f] diserte1 tractat materiam hanc, an subditi teneantur in omnibus suis prelatis obedire, in secunda parte Summe (quem, si placet, vide predictis non discordare) Alexander de Halis s. (idemm tenet Innocentius" in suo Apparatu de sentencia ex-20 communicacionis dicens precepto pape non esse obediendum, quando ex hoc vehementer presumitur statum ecclesie perturbari vel alia mala esse ventura. peccaret enim obediens, cum debeat futura mala rei publice et universalis ecclesie precavere. non enim potest papa immutare statum universalis ecclesie vel impedire, que ad perpetuam utilitatem ordinata sunt (25. q. 1 „que ad perpetuam" 10; vide glosam 11 „quod papa 25 non potest contra generalem" statum° ecclesie dispensare“).) ex quibus patet, quid multorum concludat canonum in superficie verborum nuda allegatio, quomodo obedire summo pontifici et generali concilio sit de salutis necessitate, quia de actuali non semper habent veritatem, ut patet ex jam dictis, sicud neque quilibet tenetur semper actualiter credere nec inimicos in effectum diligere. premissa videntur fundari in lege divina de 30 Chusi Arachita, qui scienter declinavit a David indubitato et vero rege Juda a deo electo et adhesit scismatico Absalom et sedicioso ipsum adorans et dicens „salve rex"; ad quem Absalom: „quare non ivisti cum amico tuo?“ at ille: „illius ero, quem dominus elegit et omnis Israhel; cui serviam? nonne filio regis sicud patri tuo? sic parebo tibi" (secundo Regum 16 p 12). super quo dicit Nicolaus de Lyra 13, quod ille Chusi potest in 35 a) similitor — vidoo auf dem unteren Rande von fol. 14b. b) die Lesart ist wegen Korrektur unsicher. c) in der Vorlage folgt se. d) über der Zeile. e) sic quod am Rande. f) em.; Forl quidam. g) em.; Vorl. obedientie. h) sive — implicita am Rande. i) am Rande. k) aut — imminere desgleichen. I) em.; Vorl. disserte. m) idem — dispensare am Rande. n) em.; Vorl. generale. o) die Glosse hat statutum. p) em.; Forl. 15. 1 Man ergänze diligere, das als Substantiv auf- zufassen ist. Matth. 5, 44. Vermutlich sind hier Augustins Ausführungen im Sermo 273 gemeint (Migne 39, 2256-2259). 4 Joh. 18, 23. 5 Wir vermögen diesen Ausspruch nicht nach- zuweisen. Dem Sinne nach findel er sich an der in Anm. 3 genannten Stelle und in den Ser- mones 108 und 269 (Migne 39, 1960; 2245 und 2247). Man ergänze obedientia. 1. Petri 1, 22. 8 In quaestio 165 (de apostasia) membrum 2 40 der Summa universae theologiae (Ausg. Coloniae Agrippinae 1622 pag. 748-749). Innocentii pape quarti Apparatus super quin- que libris decretalium (Straßburg 1478): lib. 5 tit. 39 cap. 44 „inquisitioni“. 10 c. 3 C. 25 q. 1. 11 Vgl. vol. 1 fol. 451" der S. 804 Anm. 3 ge- nannten Glosse. 12 2. Kön. 16, 16-19. 13 In Nikolaus von Lyra's Postilla in libros Regum 50 findet sich die obige Bemerkung nicht an der oben angegebenen Stelle, sondern zu 2. Kön. 15, 34. 45
828 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 militer a eciam b, si pro eodem tempore duo contenderent pro papatu et pro episcopatu lzto. Aprili et pro pastoratu ejusdem parrochiani. si tamen talis se sub quadam pia indifferenciao uad 5) haberet usque ad purificationem juris talium, quomodo censendus esset scismaticus, non video.) [9e] et sicud duplex distingwitur diligere deum proximum et eciam inimicum, scilicet affectu et effectu vel actuale1 et virtuale sive in quadam preparatione animi, quomodo salvator dixit Matthei 5 2 „diligite inimicos vestros, benefacite hiis, qui oderunt vos" (quod non potest de actuali exhibitione boni ei, qui actu injuriam facit, intelligi, sed in preparatione animi (et d) si ejus saluti et rei publice expediret, (sic e quod) eciam in actu signa dilectionis exhiberet, secundum quod Augustinus exponit 3; alioquin salvator Johannis 18 4 contravenisset dicens percucienti se „cur me cedis"; ita et Augustinus 10 dicit 5 „tene caritatem et omnia dei implesti mandata", non quidem1 in actu sed vir- tualiter et in animi preparatione), ita suo modo intelligi potest de duplici obedientia s, scilicet in actu et in preparatione animi propter deum (sive h actuali" et virtuali sive explicita et implicita). hec est utique obedientia caritatis animas castificans (prime Petri primo 7) in eo casu, quo vel de auctoritate precipientis vel racionabilitate (dubitatur i) 15 precepti vel ex caritate ad bonum rei publice, cujus ruina (aut k grave dispendium pro- babiliter imminere) timeretur, si actualis obedientia exhiberetur, qualiter ex dictis est in proposito. [9f] diserte1 tractat materiam hanc, an subditi teneantur in omnibus suis prelatis obedire, in secunda parte Summe (quem, si placet, vide predictis non discordare) Alexander de Halis s. (idemm tenet Innocentius" in suo Apparatu de sentencia ex-20 communicacionis dicens precepto pape non esse obediendum, quando ex hoc vehementer presumitur statum ecclesie perturbari vel alia mala esse ventura. peccaret enim obediens, cum debeat futura mala rei publice et universalis ecclesie precavere. non enim potest papa immutare statum universalis ecclesie vel impedire, que ad perpetuam utilitatem ordinata sunt (25. q. 1 „que ad perpetuam" 10; vide glosam 11 „quod papa 25 non potest contra generalem" statum° ecclesie dispensare“).) ex quibus patet, quid multorum concludat canonum in superficie verborum nuda allegatio, quomodo obedire summo pontifici et generali concilio sit de salutis necessitate, quia de actuali non semper habent veritatem, ut patet ex jam dictis, sicud neque quilibet tenetur semper actualiter credere nec inimicos in effectum diligere. premissa videntur fundari in lege divina de 30 Chusi Arachita, qui scienter declinavit a David indubitato et vero rege Juda a deo electo et adhesit scismatico Absalom et sedicioso ipsum adorans et dicens „salve rex"; ad quem Absalom: „quare non ivisti cum amico tuo?“ at ille: „illius ero, quem dominus elegit et omnis Israhel; cui serviam? nonne filio regis sicud patri tuo? sic parebo tibi" (secundo Regum 16 p 12). super quo dicit Nicolaus de Lyra 13, quod ille Chusi potest in 35 a) similitor — vidoo auf dem unteren Rande von fol. 14b. b) die Lesart ist wegen Korrektur unsicher. c) in der Vorlage folgt se. d) über der Zeile. e) sic quod am Rande. f) em.; Forl quidam. g) em.; Vorl. obedientie. h) sive — implicita am Rande. i) am Rande. k) aut — imminere desgleichen. I) em.; Vorl. disserte. m) idem — dispensare am Rande. n) em.; Vorl. generale. o) die Glosse hat statutum. p) em.; Forl. 15. 1 Man ergänze diligere, das als Substantiv auf- zufassen ist. Matth. 5, 44. Vermutlich sind hier Augustins Ausführungen im Sermo 273 gemeint (Migne 39, 2256-2259). 4 Joh. 18, 23. 5 Wir vermögen diesen Ausspruch nicht nach- zuweisen. Dem Sinne nach findel er sich an der in Anm. 3 genannten Stelle und in den Ser- mones 108 und 269 (Migne 39, 1960; 2245 und 2247). Man ergänze obedientia. 1. Petri 1, 22. 8 In quaestio 165 (de apostasia) membrum 2 40 der Summa universae theologiae (Ausg. Coloniae Agrippinae 1622 pag. 748-749). Innocentii pape quarti Apparatus super quin- que libris decretalium (Straßburg 1478): lib. 5 tit. 39 cap. 44 „inquisitioni“. 10 c. 3 C. 25 q. 1. 11 Vgl. vol. 1 fol. 451" der S. 804 Anm. 3 ge- nannten Glosse. 12 2. Kön. 16, 16-19. 13 In Nikolaus von Lyra's Postilla in libros Regum 50 findet sich die obige Bemerkung nicht an der oben angegebenen Stelle, sondern zu 2. Kön. 15, 34. 45
Strana 829
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 829 toto a mendatio excusari, quia hec omnia dixit et fecit in bonum Absalon, ut ipsum a sua malicia revocaret et impediret. et sic a fortiori, si eciam constaret unam partium contendentium esse scismaticam, videtur, quod sine peccato se posset quis familiarem facere, quatenus ipsum a sua malicia revocaret et ad pacem ecclesie inclinaret. et per 5 consequens licitum est se ad tempus ab actuali adhesione et subjectione suspendere" (et b sub quadam indifferencia) se sistere, ut quis posset vestem mediatoris efficatius induere, pacem ecclesie procurare et sic periculosum in ea scisma tollere. ex quo Chusi in scrip- turis ex hoc non culpatur. neque obviat, quod jubente David hoc factum est, quia, si actus ex se fuisset peccatum, neque David precepisset neque Chusi excusatus esset a 10 peccato. item quis dubitat aut potest dubitare, quin in divisione regni Israhel a regno Juda multi sancti prophete et alii neque Roboam propter suam stulticiam neque Jeroboam propter suam crudelitatem idolatriam et ambitionem obedirent, sed obedientiam suspen- derent, licet scirent populum percussum propter inobedientiam Jonathe, filii Sawl (primo Regum 14 1)? et in novo testamento dicitur ad Romanos 13 2 „omnis anima potestatibus 15 sublimioribus subdita sit etc.", et prima Petri secundo 3: „subditi estote omni“ semper fideli et infideli „creature" posite super vos in statu prelationis „propter deum" in suis officialibus honorandum, „quia non est potestas nisi a deo" (ut exponunt doctores). sic videtur verisi- militer actum tempore Alchimi, qui invadendo summum sacerdotium contra Oniam mode- stissimum fecit scisma 4; ita tempore Jasonis, fratris Onye, postquam Lysimachus et 20 Andronicus ementes summum sacerdotium scisma fecerunt, ut patet secundo Macha- beorum 4 5. quis culpare poterit, si protunc timorati Onye protunc indubitato summo pontifici obedientiam actualiter non prestarent, sed quandam indifferentiam pretenderent propter vitare pericula (ecclesie d), ne gentilium regum crudelitas in ecclesiam tunc fidelium acrius deseviret, cum tamen hec obedientia sub pena mortis videatur fuisse precepta 25 (Deuteronomii 176)? ita et in proximo scismate Petrus rex Arragonie in ista indiffe- rentia' et hoc medio dicitur perstitisse usque ad mortem f 7, ut a quodam magno viro veraciter agnovi. ita et Albertus tertius dux Austrie in(differentiam 5 talem in) proximo scismate dicitur ad tempus observasse. sed et (rex h Francorum in ejus magno consilio, in quo plures quam centum prelati doctores et proceres fuerunt congregati, audita parte s0 Clementis et parte Urbani non audita decrevit se in indifferencia et in suspenso tenere 8, licet post i adventum quorundam cardinalium ipsius Clementis ad partem se pro Clemente determinavit?, consilio quorum et qualium non ignorabatur. hanc indifferentiam in pro- ximo scismate per plures assumptam k inter contendentes plus laudavit quam adhesionem partibus factam egregius olim magister Hainricus de Hassia in suo tractatu de scismate 10, s5 qui vix nostro evo et vite sanctitate et scientia et 1 claritate alicui videtur secundus extitisse. adducit ad hoc Bernardum super Mathei tractantem 11 illud „fiat voluntas 1441 lzw. April und 5] a) fehlt in der Vorlage. b) et — indifferencia am Rande. c) ist korr. ans facientem. d) am Rande. e) ist korr. für suspensione. f) em.; Vorl. morte. g) Vorl. suerst in proximo; dann am Rande hinzugefügt differentiam talem in. h) rex — precipitetve sentenciam (S. 830 Z. 4) am Rande. i) in der Vorlage folgt ad. k) em.; Vorl. assuptam. 1) fehlt in der Vorlage. 1. Kön. 14, 27 ff. Röm. 13, 1. Vgl. 1. Petri 2, 13 und Röm. 13, 1. Ebendorfer wirft hier zwei verschiedene, 45 1. Makk. 7 und 2. Makk. 4 erzählte Vorgänge zu- sammen. Es handelt sich oben nicht um Alcimus, sondern um Jason, den Bruder des Onias. 2. Makk. 4, 18 ff. 6 Deuteron. 17, 12. 7 Vgl. darüber Valois, La France et le grand schisme d'occident 1, 212 ff. 8 50 8 Vgl. ebenda 1, 103-104. 3 Vgl. ebenda 1, 128 ff. 10 Die Epistola pacis ist gemeint. Vgl. Henrici de Hassia de Langenstein Epistola pacis scripta 1379 in schismate inter Urbanum VI. et Cle- mentem VII. pontifices orto pro Urbano papa ex codice manuscripto vetusto (drei Programme der Universität Helmstedt 1778 und 1779) pag. LXX bis LXXI. 11 Hier liegt ein Mißverständnis Ebendorfers vor. Heinrich von Langenstein nennt als seine 105 1 Deutsche Reichstags-Akten XV.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 829 toto a mendatio excusari, quia hec omnia dixit et fecit in bonum Absalon, ut ipsum a sua malicia revocaret et impediret. et sic a fortiori, si eciam constaret unam partium contendentium esse scismaticam, videtur, quod sine peccato se posset quis familiarem facere, quatenus ipsum a sua malicia revocaret et ad pacem ecclesie inclinaret. et per 5 consequens licitum est se ad tempus ab actuali adhesione et subjectione suspendere" (et b sub quadam indifferencia) se sistere, ut quis posset vestem mediatoris efficatius induere, pacem ecclesie procurare et sic periculosum in ea scisma tollere. ex quo Chusi in scrip- turis ex hoc non culpatur. neque obviat, quod jubente David hoc factum est, quia, si actus ex se fuisset peccatum, neque David precepisset neque Chusi excusatus esset a 10 peccato. item quis dubitat aut potest dubitare, quin in divisione regni Israhel a regno Juda multi sancti prophete et alii neque Roboam propter suam stulticiam neque Jeroboam propter suam crudelitatem idolatriam et ambitionem obedirent, sed obedientiam suspen- derent, licet scirent populum percussum propter inobedientiam Jonathe, filii Sawl (primo Regum 14 1)? et in novo testamento dicitur ad Romanos 13 2 „omnis anima potestatibus 15 sublimioribus subdita sit etc.", et prima Petri secundo 3: „subditi estote omni“ semper fideli et infideli „creature" posite super vos in statu prelationis „propter deum" in suis officialibus honorandum, „quia non est potestas nisi a deo" (ut exponunt doctores). sic videtur verisi- militer actum tempore Alchimi, qui invadendo summum sacerdotium contra Oniam mode- stissimum fecit scisma 4; ita tempore Jasonis, fratris Onye, postquam Lysimachus et 20 Andronicus ementes summum sacerdotium scisma fecerunt, ut patet secundo Macha- beorum 4 5. quis culpare poterit, si protunc timorati Onye protunc indubitato summo pontifici obedientiam actualiter non prestarent, sed quandam indifferentiam pretenderent propter vitare pericula (ecclesie d), ne gentilium regum crudelitas in ecclesiam tunc fidelium acrius deseviret, cum tamen hec obedientia sub pena mortis videatur fuisse precepta 25 (Deuteronomii 176)? ita et in proximo scismate Petrus rex Arragonie in ista indiffe- rentia' et hoc medio dicitur perstitisse usque ad mortem f 7, ut a quodam magno viro veraciter agnovi. ita et Albertus tertius dux Austrie in(differentiam 5 talem in) proximo scismate dicitur ad tempus observasse. sed et (rex h Francorum in ejus magno consilio, in quo plures quam centum prelati doctores et proceres fuerunt congregati, audita parte s0 Clementis et parte Urbani non audita decrevit se in indifferencia et in suspenso tenere 8, licet post i adventum quorundam cardinalium ipsius Clementis ad partem se pro Clemente determinavit?, consilio quorum et qualium non ignorabatur. hanc indifferentiam in pro- ximo scismate per plures assumptam k inter contendentes plus laudavit quam adhesionem partibus factam egregius olim magister Hainricus de Hassia in suo tractatu de scismate 10, s5 qui vix nostro evo et vite sanctitate et scientia et 1 claritate alicui videtur secundus extitisse. adducit ad hoc Bernardum super Mathei tractantem 11 illud „fiat voluntas 1441 lzw. April und 5] a) fehlt in der Vorlage. b) et — indifferencia am Rande. c) ist korr. ans facientem. d) am Rande. e) ist korr. für suspensione. f) em.; Vorl. morte. g) Vorl. suerst in proximo; dann am Rande hinzugefügt differentiam talem in. h) rex — precipitetve sentenciam (S. 830 Z. 4) am Rande. i) in der Vorlage folgt ad. k) em.; Vorl. assuptam. 1) fehlt in der Vorlage. 1. Kön. 14, 27 ff. Röm. 13, 1. Vgl. 1. Petri 2, 13 und Röm. 13, 1. Ebendorfer wirft hier zwei verschiedene, 45 1. Makk. 7 und 2. Makk. 4 erzählte Vorgänge zu- sammen. Es handelt sich oben nicht um Alcimus, sondern um Jason, den Bruder des Onias. 2. Makk. 4, 18 ff. 6 Deuteron. 17, 12. 7 Vgl. darüber Valois, La France et le grand schisme d'occident 1, 212 ff. 8 50 8 Vgl. ebenda 1, 103-104. 3 Vgl. ebenda 1, 128 ff. 10 Die Epistola pacis ist gemeint. Vgl. Henrici de Hassia de Langenstein Epistola pacis scripta 1379 in schismate inter Urbanum VI. et Cle- mentem VII. pontifices orto pro Urbano papa ex codice manuscripto vetusto (drei Programme der Universität Helmstedt 1778 und 1779) pag. LXX bis LXXI. 11 Hier liegt ein Mißverständnis Ebendorfers vor. Heinrich von Langenstein nennt als seine 105 1 Deutsche Reichstags-Akten XV.
Strana 830
830 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 tua etc." 1: „hec approbemus et appetamus, que placere deo indubitanter scimus; ea ſzw. Apriti vero omnibus modis odisse debemus, de quibus certum est, quod ea oderit deus.“ et und 5] sequitur: „nemo igitur super hiis, que certa sunt, hesitet; nemo dubia pro certis admittat; [9a] (sed c) multi nemo sibi juditium vendicet a in dubiis b precipitetve sentenciam.“) causantur, quia a nonnullis ex hoc convitiis lacerantur hereticantur et de scismate no- tantur. utinam attenderent! quid est uni contendentium adherere rebus stantibus ut nune, nisi (dictis d) ex sibi dubio cumulum scismaticorum augere, impio auxilium prebere et, quod gravius est, scisma sic fortificare, ut forte diebus nostris vix inveniatur remedium? sic enim propter adhesionem (factame uni parti per Karolum cesarem,) regemf Wenczeslaum et post regem Rupertum scisma proxime preteritum nimis inveteratum esse agnovimus. quid 10 eciam loquacitas talium persuadet s, docet apostolus 2, qui cupivit ad tempus esse anathema a Christo pro fratribus de genere suo, ut eos Christo lucrifaceret. quid mirum, si fideles ad tempus similia sustineant pro salute ecclesie et proximorum et propria assecuratione de vero pastore declarando per juditium ecclesie, eciamsi usque ad censuras procederetur, spe unionis ecclesie universalis hac via procurande? [94] et ut premissa ampliori 15 fundamento clarescant, adducende sunt raciones. prima: licet obedientia prelatorum ecclesie et subjectio generalium conciliorum cadat sub precepto divino „honora parentes" (Exodi 20 3), Christo dicente Luce decimo 4 „qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me spernit“, tamen quia preceptum obedientie sicud et honorationis parentum est pre- ceptum affirmativum, ideo juxta theologorum regulam obligat semper, non tamen pro 20 semper, sed pro loco et tempore oportunis, (quando h videlicet aliquis preceptum sibi factum noscit, sicud ubi quando oportet et sic de aliis circumstantiis, et obediri potest servatis hiis, que supra tacta sunt,) ex vera humilitate et caritate non ficta. nam, ut dicit Bernardus", „si quis obediat quidem, sed simulatorie et ad oculum, murmuret autem in abscondito, falsa est obedientia; sola est caritas, que obedientiam gratam et acceptabilem deo solaque 25 commendat; verus obediens dat suum velle et suum nolle". sed obedire in nostro pro- posito uni parti, quis non videt hoc contra caritatem militare et scisma fortificare juxta predicta? hec obedientia, que exhibetur ubi quando et sicud et cui oportet, est virtuosa (et i rationalis), que primo Regum 15 " victimis antefertur, quia „per victimas aliena caro, per obedientiam vero propria voluntas mactatur“, ut dicit Gregorius 35. Moralium 7. et so de illa rationali obedientia intelliguntur dicta Bernardi in De preceptis et dispensatione s „verus obediens mandatum non procrastinat, sed statim parat aures auditui, lingwam voci, pedes itineri etc.“, et quod subditur: „non attendit verus obediens, quid precipitur, 5 a) die Lesart ist unsicher; der Druck der Epistola pacis hat benedictum. b) em.; Vorl. dubium. c) am Rande. d) über der Zeile. e) factam — cesarem über der Zeile. I) em.; Vorl. regis Wenczeslai et post regis 35 Ruperti, Genitive, die nach Einfügung des in Var. a crwälnten Zusatzes zu korrigieren veryessen worden sind. g) cm.; Vorl. presuadet. h) quando — tucta sunt teils auf dem oberen leils auf dem linken Rande von fol. 16b. i) et rationalis am Rande. Quelle „beatum Bernhardum allegatum a papa Benedicto hujus nominis XII. ſsie] in expositione Matthei tractatu 71 can. 1“, hat also offenbar nicht Bernhard von Clairvaux, sondern die Com- mentaria in evangelium Matthei Papst Benedikts XI. benutzt. Bei Bernhard findet sich auch keine Stelle, die der oben mitgeteilten entspricht, weder im Sermo de oratione dominica (Migne 183, 181-183) noch in der Expositio in orationem dominicam (Migne 184, 811-818). Von den Commentaria Benedikts XI. ist bisher nur der zu cap. 5 (Berg- predigt) gedruckt (Venetiis 1603). Matth. 6, 10. 2 Vgl. Röm. 9, 3; auch 1. Cor. 9, 19-21. Exod. 20, 12. 4 Luc. 10, 10. 5 Das Zitat findet sich in der oben angegebenen 40 Form nicht bei Bernhard von Clairvaux. Es ist vielmehr von Ebendorfer selbst hergestellt mit Be- nutzung von Bernhards Sermo 41 „De virtute obedientiae et septem ejus gradibus“ cap. 5 (Migne 183, 656) und Bernhards Meditationes de cogni- 45 tione humanae conditionis cap. 4 (Migne 184, 494). 6 1. Kön. 15, 22. Moralia lib. 35 cap. 14 (Migne 76, 765). s Die Stelle findet sich nicht in der Schrift „ De praecepto et dispensatione“, sondern im Sermo 50 41 „De virtute obedientiae et septem ejus gradibus" cаp. 7 (Migne 183, 657). Sie ist oben nicht wört- lich mitgeteilt. 3
830 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 tua etc." 1: „hec approbemus et appetamus, que placere deo indubitanter scimus; ea ſzw. Apriti vero omnibus modis odisse debemus, de quibus certum est, quod ea oderit deus.“ et und 5] sequitur: „nemo igitur super hiis, que certa sunt, hesitet; nemo dubia pro certis admittat; [9a] (sed c) multi nemo sibi juditium vendicet a in dubiis b precipitetve sentenciam.“) causantur, quia a nonnullis ex hoc convitiis lacerantur hereticantur et de scismate no- tantur. utinam attenderent! quid est uni contendentium adherere rebus stantibus ut nune, nisi (dictis d) ex sibi dubio cumulum scismaticorum augere, impio auxilium prebere et, quod gravius est, scisma sic fortificare, ut forte diebus nostris vix inveniatur remedium? sic enim propter adhesionem (factame uni parti per Karolum cesarem,) regemf Wenczeslaum et post regem Rupertum scisma proxime preteritum nimis inveteratum esse agnovimus. quid 10 eciam loquacitas talium persuadet s, docet apostolus 2, qui cupivit ad tempus esse anathema a Christo pro fratribus de genere suo, ut eos Christo lucrifaceret. quid mirum, si fideles ad tempus similia sustineant pro salute ecclesie et proximorum et propria assecuratione de vero pastore declarando per juditium ecclesie, eciamsi usque ad censuras procederetur, spe unionis ecclesie universalis hac via procurande? [94] et ut premissa ampliori 15 fundamento clarescant, adducende sunt raciones. prima: licet obedientia prelatorum ecclesie et subjectio generalium conciliorum cadat sub precepto divino „honora parentes" (Exodi 20 3), Christo dicente Luce decimo 4 „qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me spernit“, tamen quia preceptum obedientie sicud et honorationis parentum est pre- ceptum affirmativum, ideo juxta theologorum regulam obligat semper, non tamen pro 20 semper, sed pro loco et tempore oportunis, (quando h videlicet aliquis preceptum sibi factum noscit, sicud ubi quando oportet et sic de aliis circumstantiis, et obediri potest servatis hiis, que supra tacta sunt,) ex vera humilitate et caritate non ficta. nam, ut dicit Bernardus", „si quis obediat quidem, sed simulatorie et ad oculum, murmuret autem in abscondito, falsa est obedientia; sola est caritas, que obedientiam gratam et acceptabilem deo solaque 25 commendat; verus obediens dat suum velle et suum nolle". sed obedire in nostro pro- posito uni parti, quis non videt hoc contra caritatem militare et scisma fortificare juxta predicta? hec obedientia, que exhibetur ubi quando et sicud et cui oportet, est virtuosa (et i rationalis), que primo Regum 15 " victimis antefertur, quia „per victimas aliena caro, per obedientiam vero propria voluntas mactatur“, ut dicit Gregorius 35. Moralium 7. et so de illa rationali obedientia intelliguntur dicta Bernardi in De preceptis et dispensatione s „verus obediens mandatum non procrastinat, sed statim parat aures auditui, lingwam voci, pedes itineri etc.“, et quod subditur: „non attendit verus obediens, quid precipitur, 5 a) die Lesart ist unsicher; der Druck der Epistola pacis hat benedictum. b) em.; Vorl. dubium. c) am Rande. d) über der Zeile. e) factam — cesarem über der Zeile. I) em.; Vorl. regis Wenczeslai et post regis 35 Ruperti, Genitive, die nach Einfügung des in Var. a crwälnten Zusatzes zu korrigieren veryessen worden sind. g) cm.; Vorl. presuadet. h) quando — tucta sunt teils auf dem oberen leils auf dem linken Rande von fol. 16b. i) et rationalis am Rande. Quelle „beatum Bernhardum allegatum a papa Benedicto hujus nominis XII. ſsie] in expositione Matthei tractatu 71 can. 1“, hat also offenbar nicht Bernhard von Clairvaux, sondern die Com- mentaria in evangelium Matthei Papst Benedikts XI. benutzt. Bei Bernhard findet sich auch keine Stelle, die der oben mitgeteilten entspricht, weder im Sermo de oratione dominica (Migne 183, 181-183) noch in der Expositio in orationem dominicam (Migne 184, 811-818). Von den Commentaria Benedikts XI. ist bisher nur der zu cap. 5 (Berg- predigt) gedruckt (Venetiis 1603). Matth. 6, 10. 2 Vgl. Röm. 9, 3; auch 1. Cor. 9, 19-21. Exod. 20, 12. 4 Luc. 10, 10. 5 Das Zitat findet sich in der oben angegebenen 40 Form nicht bei Bernhard von Clairvaux. Es ist vielmehr von Ebendorfer selbst hergestellt mit Be- nutzung von Bernhards Sermo 41 „De virtute obedientiae et septem ejus gradibus“ cap. 5 (Migne 183, 656) und Bernhards Meditationes de cogni- 45 tione humanae conditionis cap. 4 (Migne 184, 494). 6 1. Kön. 15, 22. Moralia lib. 35 cap. 14 (Migne 76, 765). s Die Stelle findet sich nicht in der Schrift „ De praecepto et dispensatione“, sondern im Sermo 50 41 „De virtute obedientiae et septem ejus gradibus" cаp. 7 (Migne 183, 657). Sie ist oben nicht wört- lich mitgeteilt. 3
Strana 831
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 831 1441 [Ew. April1 und 5] hoc solo contentus, quia precipitur." hec virtuosa obedientia ex humilitate procedit. ita et virtuosa obedientie suspensio procedit ex caritate, et similiter viciosa inobedientia pro- cedit ex duricia mentis obstinate (qua quis non a vult cui debet imperanti obtemperare, ut vult Tulius 1) et similiter „ex superbie tumore" secundum Hugonem in De 12 abu- 5 sionibus 2; que remediatur exemplo magistro et ferro, exemplo scilicet boni operis, verbo exhortationis et disciplina correctionis, ut patet ibidem 3. non obedire autem, quando obedire vergeret verisimiliter in perniciem ecclesie aut in vilipendium statuti ecclesie, eciam (non b) indubitato prelato, (ad e tempus,) non videtur culpabile, (ut d ex verbis Innocentii satis patet supra 4.) ideo, quando queritur, „si dubitat subditus, utrum, quod 10 precipitur, sit contra deum vel non, quid faciendum“, respondet notabiliter Raymundus in Summa 5, quod talis "debet obedire, nisi esset tale, in quo nullo modo excusaret igno- rantia, puta contra articulum fidei, contra precepta vel prohibitiones dei, contra generale statutum ecclesie". et ita videtur in proposito (exe dictis. unde Bernardus ad Adam monachum ‘: „valde perversum est te fateri obedientem, in quo nosceris superiorem 15 propter inferiorem, divinam propter humanam, solvere obedientiam.") in aliis autem dubiis indubitato prelato est obediendum, ut patet de temporibus ordinationum „ad aures“ 7 erga quem eciam dimittenda sunt ea, sine quibus potest esse salus, ut patet 11. q. 3 „quid ergo"8 et „qui resistit" 9. inferior, dicit glosa 10, non solum non debet obedire, cum preceptum est injustum, sed eciam cum est inhonestum, sicud hoc idem patet ex 20 verbis Augustini, quem allegat magister 11, in sermone de obediencia f ultima „si imperator aliud jubeat et aliud deus, contempto imperatore obediendum est deo" 12. facit ad premissa, quod in dubiis tucior via eligenda est 13 (de homicidio s „ad audientiam" 14 et capitulo „significasti" (et h capitulo „petitio" et de sponsalibus „juvenis")). maxime (ergo i in dubiis practicis, que in facto consistunt, magis tutum est se ab assensu aut consensu ad 25 tempus suspendere, ne alterius proximi offendatur justitia. nec) hec posicio debet reputari mirabilis, quia nullus dubitat, quin preceptum de subjectione et obedientia prelatorum non magis stringit quam preceptum de fraterna correctione fratris peccantis, de quo Matthei 18 15. sed juxta omnium doctorum sententiam probabile dubium, an quis ex correctione tali fraterna emendetur vel forte pejor efficiatur. et precipue si timetur s0 pejoratio et nulla (speratur k) emendatio (et 1 similiter si quis aliquem actum facit, de quo probabile dubium est, an sit peccatum vel non, utique in hoc casu) non tenetur quis hoc preceptum actualiter exequi, sed (potestm) suspendere ad tempus et locum oportunum, dummodo paratum habeat animum id protunc possetenus exequendi. (et n in hoc meritorie agit, secundum sanctum Thomam 22. questione 33 16. et dantur quatuor casus suspen- 35 a) cm.; Vorl. nullt slatt non vult. b) über der Zeile. c) ad tempus am Rande. d) ut — supra desgleichen; in der Vorlage folgt nach ut noch patet. e) ex — solvere obedientiam am Rande. f) die Lesart ist unsicher. g) em.; Vorl. homicidiis. h) et — juvenis am Rande. i) ergo — justitia nec desgleichen. k) über der Zeile. 1) et — hoc casu am Rande. m) über der Zeile. n) et — casu currenti (S. 832 Z. 6) teils auf einem im Text freigelassenen Raum teils am Rande. 40 1 Wir vermögen dieses Zitat bei Cicero nicht nachzuweisen. 2 Vgl. Hugo de S. Victore De claustro animae lib. 2 cap. 13 (Migne 176, 1061). 3 Vgl. ebenda. 45 4 Vgl. art. 9f. 5 Vgl. Raymundi de Peniafort Summa lib. 3 cар. 33 § 2 (Ausg. Avignon 1715 pag. 554-555). S. Bernardi abbatis Clarae-Vallensis epistola ad Adam monachum de discretione obedientiae 50 сар. 3 (Migne 182, 95). c. 5 de temporibus ordinationum et qualitate ordinandorum X. I. 11. s с. 99 С. 11 q. 3. 9 с. 97 С. 11 q. 3. 10 Vgl. die S. 804 Anm. 3 angeführte Glosse fol. 299b zu dem in Anm. 8 genannten Kanon. 11 D. i. Gratian. Vgl. die in Anm. 9 angeführte Stelle. 12 Vgl. Sermo 62 (Migne 38, 421). 18 Vgl. art. 81. 14 Diese und die folgenden Stellen sind schon oben in art. 8f zitiert. 15 Matth. 18, 15. 16 Diese Quellenangabe ist offenbar falsch. Wir können die Stelle weder in der Summa theologiae 105*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 831 1441 [Ew. April1 und 5] hoc solo contentus, quia precipitur." hec virtuosa obedientia ex humilitate procedit. ita et virtuosa obedientie suspensio procedit ex caritate, et similiter viciosa inobedientia pro- cedit ex duricia mentis obstinate (qua quis non a vult cui debet imperanti obtemperare, ut vult Tulius 1) et similiter „ex superbie tumore" secundum Hugonem in De 12 abu- 5 sionibus 2; que remediatur exemplo magistro et ferro, exemplo scilicet boni operis, verbo exhortationis et disciplina correctionis, ut patet ibidem 3. non obedire autem, quando obedire vergeret verisimiliter in perniciem ecclesie aut in vilipendium statuti ecclesie, eciam (non b) indubitato prelato, (ad e tempus,) non videtur culpabile, (ut d ex verbis Innocentii satis patet supra 4.) ideo, quando queritur, „si dubitat subditus, utrum, quod 10 precipitur, sit contra deum vel non, quid faciendum“, respondet notabiliter Raymundus in Summa 5, quod talis "debet obedire, nisi esset tale, in quo nullo modo excusaret igno- rantia, puta contra articulum fidei, contra precepta vel prohibitiones dei, contra generale statutum ecclesie". et ita videtur in proposito (exe dictis. unde Bernardus ad Adam monachum ‘: „valde perversum est te fateri obedientem, in quo nosceris superiorem 15 propter inferiorem, divinam propter humanam, solvere obedientiam.") in aliis autem dubiis indubitato prelato est obediendum, ut patet de temporibus ordinationum „ad aures“ 7 erga quem eciam dimittenda sunt ea, sine quibus potest esse salus, ut patet 11. q. 3 „quid ergo"8 et „qui resistit" 9. inferior, dicit glosa 10, non solum non debet obedire, cum preceptum est injustum, sed eciam cum est inhonestum, sicud hoc idem patet ex 20 verbis Augustini, quem allegat magister 11, in sermone de obediencia f ultima „si imperator aliud jubeat et aliud deus, contempto imperatore obediendum est deo" 12. facit ad premissa, quod in dubiis tucior via eligenda est 13 (de homicidio s „ad audientiam" 14 et capitulo „significasti" (et h capitulo „petitio" et de sponsalibus „juvenis")). maxime (ergo i in dubiis practicis, que in facto consistunt, magis tutum est se ab assensu aut consensu ad 25 tempus suspendere, ne alterius proximi offendatur justitia. nec) hec posicio debet reputari mirabilis, quia nullus dubitat, quin preceptum de subjectione et obedientia prelatorum non magis stringit quam preceptum de fraterna correctione fratris peccantis, de quo Matthei 18 15. sed juxta omnium doctorum sententiam probabile dubium, an quis ex correctione tali fraterna emendetur vel forte pejor efficiatur. et precipue si timetur s0 pejoratio et nulla (speratur k) emendatio (et 1 similiter si quis aliquem actum facit, de quo probabile dubium est, an sit peccatum vel non, utique in hoc casu) non tenetur quis hoc preceptum actualiter exequi, sed (potestm) suspendere ad tempus et locum oportunum, dummodo paratum habeat animum id protunc possetenus exequendi. (et n in hoc meritorie agit, secundum sanctum Thomam 22. questione 33 16. et dantur quatuor casus suspen- 35 a) cm.; Vorl. nullt slatt non vult. b) über der Zeile. c) ad tempus am Rande. d) ut — supra desgleichen; in der Vorlage folgt nach ut noch patet. e) ex — solvere obedientiam am Rande. f) die Lesart ist unsicher. g) em.; Vorl. homicidiis. h) et — juvenis am Rande. i) ergo — justitia nec desgleichen. k) über der Zeile. 1) et — hoc casu am Rande. m) über der Zeile. n) et — casu currenti (S. 832 Z. 6) teils auf einem im Text freigelassenen Raum teils am Rande. 40 1 Wir vermögen dieses Zitat bei Cicero nicht nachzuweisen. 2 Vgl. Hugo de S. Victore De claustro animae lib. 2 cap. 13 (Migne 176, 1061). 3 Vgl. ebenda. 45 4 Vgl. art. 9f. 5 Vgl. Raymundi de Peniafort Summa lib. 3 cар. 33 § 2 (Ausg. Avignon 1715 pag. 554-555). S. Bernardi abbatis Clarae-Vallensis epistola ad Adam monachum de discretione obedientiae 50 сар. 3 (Migne 182, 95). c. 5 de temporibus ordinationum et qualitate ordinandorum X. I. 11. s с. 99 С. 11 q. 3. 9 с. 97 С. 11 q. 3. 10 Vgl. die S. 804 Anm. 3 angeführte Glosse fol. 299b zu dem in Anm. 8 genannten Kanon. 11 D. i. Gratian. Vgl. die in Anm. 9 angeführte Stelle. 12 Vgl. Sermo 62 (Migne 38, 421). 18 Vgl. art. 81. 14 Diese und die folgenden Stellen sind schon oben in art. 8f zitiert. 15 Matth. 18, 15. 16 Diese Quellenangabe ist offenbar falsch. Wir können die Stelle weder in der Summa theologiae 105*
Strana 832
832 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 dendi se et dissimulandi fraternam correctionem : si mali sunt occulti inter bonos; secundo [zw. April1 si non possunt corrigi sine scismate ecclesie, unde gravius periculum quam bonum de und 5] correctione sequeretur; tertio quando presumitur probabiliter de emendatione, ut si ex infirmitate peccantis; quarto si exercitando bonos prosunt ecclesie, ne boni torpescant. quis dubitat, quin super actuali obedientia similes dari possint casus ex dictis, precipue in casu currenti?) et iterum opera spiritualia, ut docere proximum, nutrire pauperes et sic de aliis, (ad a tempus) sunt propter scandalum dimittenda, salva triplici veritate, scilicet vite doctrine et justicie. ergo a forciori actus obedientie potest in similibus casibus humiliter suspendi, eciam sine peccato, in proposito, in quo nedum passivum sed et activum timetur dari pusillis scandalum, si potentes precipue to nationis Germanice se sine ulteriori pro una parte declararent. possent enim (suspicari b) ipsos vel promissionibus vel pecunia esse corruptos et non zelo justicie ad hujusmodi permotos, precipue ex quo quilibet partium aliam de heresi infamat et, quod una pro veritatibus katholicis decrevit 1 synodaliter, hoc idem altera synodaliter pro pestifero dampnare c 2 non erubuit et nondum est ecclesia certificata in premissis i5 neque satisfactum eidem, ut videtur. (quared ergo se non suspendet juste, ne fautori errorum in fide adhereat, pia mens firmando se ad tempus in quadam indifferencia juxta predicta? item preceptum obedientie summoe pontifici exhibende includitur in precepto de honore parentum; sed in casu probabilis dubii, an iste sit parens, potest differri. licite igitur, dummodo implicite obediat, ita videlicet quod habeat paratum 20 animum loco et tempore istum honorare, potest f isti obedire, qui judicio recto fuerit legi- timus declaratus.) ad confirmationem predictorum favet satis sancti Thome 3.s quo- libet3 doctrina, ubi querit, an auditores magistrorum tenentium diversas opiniones excusentur a peccato erroris. respondendo dicit, "quod, si ille diverse opiniones doctorum sacre scripture non pertinent ad fidem et bonos mores, absque periculo auditores utramque 25 opinionem sequi possunt. hic enim habet locum, quod dicit apostolus ad Romanos 14 4 „unusquisque in suo sensu habundat, dum 5 quis judicat diem inter h diem, alius judicat omnem diem etc.“, loquens de variis diebus posse vel non (posse i) uti carnibus secundum varietatem diversarum opinionum. in hiis vero, que pertinent ad fidem vel bonos mores, nullus excusatur, si sequatur erroneam opinionem alicujus magistri. in talibus enim igno- 30 rancia non excusat; alioquin inmunes a peccato fuissent, qui secuti sunt opinionem Arrii Nestorii et aliorum heresiarcharum. nec potest excusationem habere propter simplicitatem auditorum, si in talibus erroneam opinionem sequantur k. in rebus enim dubiis non est de facili prestandus assensus, quinimo, ut dicit Augustinus 3. De doctrina Christiana 6, consulere quis debet „regulam fidei, quam de scripturarum planioribus locis et ecclesie 35 auctoritate percepit“.“ ex quibus verbis sanctus Thomas7 concludit: „qui ergo assentit opinioni alicujus magistri contra manifestum scripture testimonium sive contra id, quod publice tenetur secundum ecclesie auctoritatem, non potest ab erroris vicio excusari", et sic incidit in sentenciam salvatoris Matthei 15 8 „si cecus ceco ducatum prestat, ambo 5 a) ad tempus am Rande. b) desgleichen. c) em.; Vorl. dapnare. d) quare — legitimus declaratus teils auf dem 40 unteren Rande von fol. 17a teils auf dem oberen von fol. 17b. e) em.; Vorl. suo modo. f) fehll in der Vor- tage. g) em.; Vorl. 13. h) inter diem fehlt in der Vorlage. i) am Rande. k) em.; Forl. sequatur. noch in den Kommentaren zu den Sentenzen des Petrus Lombardus nachweisen. 1 Vgl. nr. 349 art. 27 (S. 713). Vgl. das S. 201 Anm. 5 angeführte Dekret des Florentiner Konzils. 3 Vgl. Quodlibetales quaestiones: quodlibetum 3 quaestio 4 articulus 2 (a. a. O. pag. 31). Röm. 14, 5. Die Worte dum — opinionum finden sich nicht bei Thomas; sie sind Zutat Ebendorfers. De doctrina Christiana lib. 3 cap. 2 (Migne 34, 65). An der in Anm. 3 angegebenen Stelle. Matth. 15, 14. Die Stelle ist von Ebendorfer
832 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 dendi se et dissimulandi fraternam correctionem : si mali sunt occulti inter bonos; secundo [zw. April1 si non possunt corrigi sine scismate ecclesie, unde gravius periculum quam bonum de und 5] correctione sequeretur; tertio quando presumitur probabiliter de emendatione, ut si ex infirmitate peccantis; quarto si exercitando bonos prosunt ecclesie, ne boni torpescant. quis dubitat, quin super actuali obedientia similes dari possint casus ex dictis, precipue in casu currenti?) et iterum opera spiritualia, ut docere proximum, nutrire pauperes et sic de aliis, (ad a tempus) sunt propter scandalum dimittenda, salva triplici veritate, scilicet vite doctrine et justicie. ergo a forciori actus obedientie potest in similibus casibus humiliter suspendi, eciam sine peccato, in proposito, in quo nedum passivum sed et activum timetur dari pusillis scandalum, si potentes precipue to nationis Germanice se sine ulteriori pro una parte declararent. possent enim (suspicari b) ipsos vel promissionibus vel pecunia esse corruptos et non zelo justicie ad hujusmodi permotos, precipue ex quo quilibet partium aliam de heresi infamat et, quod una pro veritatibus katholicis decrevit 1 synodaliter, hoc idem altera synodaliter pro pestifero dampnare c 2 non erubuit et nondum est ecclesia certificata in premissis i5 neque satisfactum eidem, ut videtur. (quared ergo se non suspendet juste, ne fautori errorum in fide adhereat, pia mens firmando se ad tempus in quadam indifferencia juxta predicta? item preceptum obedientie summoe pontifici exhibende includitur in precepto de honore parentum; sed in casu probabilis dubii, an iste sit parens, potest differri. licite igitur, dummodo implicite obediat, ita videlicet quod habeat paratum 20 animum loco et tempore istum honorare, potest f isti obedire, qui judicio recto fuerit legi- timus declaratus.) ad confirmationem predictorum favet satis sancti Thome 3.s quo- libet3 doctrina, ubi querit, an auditores magistrorum tenentium diversas opiniones excusentur a peccato erroris. respondendo dicit, "quod, si ille diverse opiniones doctorum sacre scripture non pertinent ad fidem et bonos mores, absque periculo auditores utramque 25 opinionem sequi possunt. hic enim habet locum, quod dicit apostolus ad Romanos 14 4 „unusquisque in suo sensu habundat, dum 5 quis judicat diem inter h diem, alius judicat omnem diem etc.“, loquens de variis diebus posse vel non (posse i) uti carnibus secundum varietatem diversarum opinionum. in hiis vero, que pertinent ad fidem vel bonos mores, nullus excusatur, si sequatur erroneam opinionem alicujus magistri. in talibus enim igno- 30 rancia non excusat; alioquin inmunes a peccato fuissent, qui secuti sunt opinionem Arrii Nestorii et aliorum heresiarcharum. nec potest excusationem habere propter simplicitatem auditorum, si in talibus erroneam opinionem sequantur k. in rebus enim dubiis non est de facili prestandus assensus, quinimo, ut dicit Augustinus 3. De doctrina Christiana 6, consulere quis debet „regulam fidei, quam de scripturarum planioribus locis et ecclesie 35 auctoritate percepit“.“ ex quibus verbis sanctus Thomas7 concludit: „qui ergo assentit opinioni alicujus magistri contra manifestum scripture testimonium sive contra id, quod publice tenetur secundum ecclesie auctoritatem, non potest ab erroris vicio excusari", et sic incidit in sentenciam salvatoris Matthei 15 8 „si cecus ceco ducatum prestat, ambo 5 a) ad tempus am Rande. b) desgleichen. c) em.; Vorl. dapnare. d) quare — legitimus declaratus teils auf dem 40 unteren Rande von fol. 17a teils auf dem oberen von fol. 17b. e) em.; Vorl. suo modo. f) fehll in der Vor- tage. g) em.; Vorl. 13. h) inter diem fehlt in der Vorlage. i) am Rande. k) em.; Forl. sequatur. noch in den Kommentaren zu den Sentenzen des Petrus Lombardus nachweisen. 1 Vgl. nr. 349 art. 27 (S. 713). Vgl. das S. 201 Anm. 5 angeführte Dekret des Florentiner Konzils. 3 Vgl. Quodlibetales quaestiones: quodlibetum 3 quaestio 4 articulus 2 (a. a. O. pag. 31). Röm. 14, 5. Die Worte dum — opinionum finden sich nicht bei Thomas; sie sind Zutat Ebendorfers. De doctrina Christiana lib. 3 cap. 2 (Migne 34, 65). An der in Anm. 3 angegebenen Stelle. Matth. 15, 14. Die Stelle ist von Ebendorfer
Strana 833
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 833 in foveam cadunt". censui hec verba in forma presentibus interserere, ut videat quis- 1441 Jzw. que, si casus presens ea contingat, duobus de auctoritatis preeminencia contendentibus et AprilI contraria dogmatisantibus obedire à non esse de necessitate salutis, et per consequens ad und 5) minus una partium est de heresi suspecta notorie. ex quibus potest sic argui: heretici 5 non sunt hospicio recipiendi, imo eiciendi, et non solum hoc, sed et negandum est eis patrocinium, imo et familiaritatis et salutationis verbum, sicud in secunda sua canonica testatur Johannes 1 dicens „si quis ad vos venerit et hanc doctrinam (scilicet Christi et ecclesie, quam docuit beatus Johannes) non affert (scilicet ad vos), nolite eum recipere in domum neque ave ei dixeritis; qui enim dicit ei ave, communicat operibus ejus 10 malignis" ((glosa b: „quia videtur signum consensus erroris; hoc enim dicimus amicis, quorum opera nobis placent" 2, scilicet ave verbum salutationis).) de quibus eciam dicit apostolus ad Ephesos 53 „nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum, magis autem redarguite". rursum, ex quo ex supradictis de auctoritate partium contendentium probabile est dubium, multum videtur ad propositum facere theologorum regula: si dubium 15 est, an aliquod liceat vel non liceat, ipsa dubietas certitudo est et determinatio, quia nulli licet se discrimini committere juxta illud sapientis Ecclesiastici 34 „qui amat periculum, peribit in illo". sed constat, quod ille se discrimini committit, qui agit vel omittit, de quo dubitat, an sit grave peccatum vel non, qualiter videtur in proposito. nam ad- herendo Ewgenio et obediendo spernit Basiliense concilium, quod se dicit 20 ecclesiam representare, et per consequens inobediens est ecclesie et sic „sicud ethnicus et publicanus" 5. et e regione Felici obediendo vel concilio spernit Ewgenium; quod forte ex dubio est illicitum (et alteri parti in sua pretensa justicia prejudiciale, et similiter per hoc forte penas fautorie hereticorum et scismaticorum quas uterque comminantur, incurreret d). licite ergo taliter perplexus potest (sub e indiffe- 25 rencia) se suspendere usque ad generalis concilii diffinitionem, dummodo tamen eidem firmiter velit! stare finaliter. ceterum quomodo abbas Joachim 6 et plures alii eciam in fide erronei possunt dampnari, qui sua dicta et scripta juditio universalis ecclesie sub- jecerunt? ita et neque isti, qui ex humilitate ad precavendum dispendium ecclesie et fortificationem scismatis pro certa informatione se suspendunt ab obedientia usque ad, 30 determinationem, ut premittitur, ecclesie. (probatio s autem ista uno modo fit per signum, quod salvator dedit Matthei 7 7, „a fructibus eorum cognoscetis eos". sed utrimque et bona et mala apparuerunt.) item si in premissis quis sine peccato non possit suam cre- dulitatem aut (sub h indifferencia tenere) operationem, quomodo beatus Johannes diceret 1. Joh. 48 „carissimi, nolite omni spiritui credere (id est homini, qui sic a nobiliori ejus 35 parte spiritus nominatur semper i in hiis, que ad fidem et mores pertinent, quia in aliis non est vis), sed probate spiritus, si ex deo sint (scilicet signis operibus conversatione et efficaci racione), quia multi pseudoprophete exierunt (scilicet de scola diaboli) in mundum (ad subvertendum corda fidelium)“? item quomodo sapiens diceret Ecclesiastici 199 „qui cito credit, levis est corde" semper in novis doctrinis? et apostolus prohibet ad 40 a) obedire non fehlt in der Vorlage. b) glosa — salutationis am Rande. c) et — comminantur incurreret am Rande. d) em.; Vorl. incurrere. e) sub indifferencia am Rande. f) em.; Forl. vellit korr. aus vellet. g) probatio — mala apparuerunt am Rande. h) sub — tenere desgleichen. i) erccifelhaft, weil korrigiert. ebenfalls dem Thomas von Aquino entnommen; sie findet sich an der S. 833 Anm. 3 angegebenen 45 Stelle, aber in anderem Zusammenhang als oben. 1 2. Joh. Vers 10 und 11. 2 Vgl. vol. 4 fol. 272b der S. 631 Anm. 5 an- geführten Glosse. s Epheser 5, 11. 50 4 Sirach 3, 27. 5 Matth. 18, 17. 8 Der Zisterzienserabt Joachim von Fiore, gest. 1202. Vgl. über ihn Deutsch in der Realency- klopädie 9, 227-232 und die dort angeführte Lite- ratur. Matth. 7, 16. 1. Joh. 4, 1. Sirach 19, 4.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 833 in foveam cadunt". censui hec verba in forma presentibus interserere, ut videat quis- 1441 Jzw. que, si casus presens ea contingat, duobus de auctoritatis preeminencia contendentibus et AprilI contraria dogmatisantibus obedire à non esse de necessitate salutis, et per consequens ad und 5) minus una partium est de heresi suspecta notorie. ex quibus potest sic argui: heretici 5 non sunt hospicio recipiendi, imo eiciendi, et non solum hoc, sed et negandum est eis patrocinium, imo et familiaritatis et salutationis verbum, sicud in secunda sua canonica testatur Johannes 1 dicens „si quis ad vos venerit et hanc doctrinam (scilicet Christi et ecclesie, quam docuit beatus Johannes) non affert (scilicet ad vos), nolite eum recipere in domum neque ave ei dixeritis; qui enim dicit ei ave, communicat operibus ejus 10 malignis" ((glosa b: „quia videtur signum consensus erroris; hoc enim dicimus amicis, quorum opera nobis placent" 2, scilicet ave verbum salutationis).) de quibus eciam dicit apostolus ad Ephesos 53 „nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum, magis autem redarguite". rursum, ex quo ex supradictis de auctoritate partium contendentium probabile est dubium, multum videtur ad propositum facere theologorum regula: si dubium 15 est, an aliquod liceat vel non liceat, ipsa dubietas certitudo est et determinatio, quia nulli licet se discrimini committere juxta illud sapientis Ecclesiastici 34 „qui amat periculum, peribit in illo". sed constat, quod ille se discrimini committit, qui agit vel omittit, de quo dubitat, an sit grave peccatum vel non, qualiter videtur in proposito. nam ad- herendo Ewgenio et obediendo spernit Basiliense concilium, quod se dicit 20 ecclesiam representare, et per consequens inobediens est ecclesie et sic „sicud ethnicus et publicanus" 5. et e regione Felici obediendo vel concilio spernit Ewgenium; quod forte ex dubio est illicitum (et alteri parti in sua pretensa justicia prejudiciale, et similiter per hoc forte penas fautorie hereticorum et scismaticorum quas uterque comminantur, incurreret d). licite ergo taliter perplexus potest (sub e indiffe- 25 rencia) se suspendere usque ad generalis concilii diffinitionem, dummodo tamen eidem firmiter velit! stare finaliter. ceterum quomodo abbas Joachim 6 et plures alii eciam in fide erronei possunt dampnari, qui sua dicta et scripta juditio universalis ecclesie sub- jecerunt? ita et neque isti, qui ex humilitate ad precavendum dispendium ecclesie et fortificationem scismatis pro certa informatione se suspendunt ab obedientia usque ad, 30 determinationem, ut premittitur, ecclesie. (probatio s autem ista uno modo fit per signum, quod salvator dedit Matthei 7 7, „a fructibus eorum cognoscetis eos". sed utrimque et bona et mala apparuerunt.) item si in premissis quis sine peccato non possit suam cre- dulitatem aut (sub h indifferencia tenere) operationem, quomodo beatus Johannes diceret 1. Joh. 48 „carissimi, nolite omni spiritui credere (id est homini, qui sic a nobiliori ejus 35 parte spiritus nominatur semper i in hiis, que ad fidem et mores pertinent, quia in aliis non est vis), sed probate spiritus, si ex deo sint (scilicet signis operibus conversatione et efficaci racione), quia multi pseudoprophete exierunt (scilicet de scola diaboli) in mundum (ad subvertendum corda fidelium)“? item quomodo sapiens diceret Ecclesiastici 199 „qui cito credit, levis est corde" semper in novis doctrinis? et apostolus prohibet ad 40 a) obedire non fehlt in der Vorlage. b) glosa — salutationis am Rande. c) et — comminantur incurreret am Rande. d) em.; Vorl. incurrere. e) sub indifferencia am Rande. f) em.; Forl. vellit korr. aus vellet. g) probatio — mala apparuerunt am Rande. h) sub — tenere desgleichen. i) erccifelhaft, weil korrigiert. ebenfalls dem Thomas von Aquino entnommen; sie findet sich an der S. 833 Anm. 3 angegebenen 45 Stelle, aber in anderem Zusammenhang als oben. 1 2. Joh. Vers 10 und 11. 2 Vgl. vol. 4 fol. 272b der S. 631 Anm. 5 an- geführten Glosse. s Epheser 5, 11. 50 4 Sirach 3, 27. 5 Matth. 18, 17. 8 Der Zisterzienserabt Joachim von Fiore, gest. 1202. Vgl. über ihn Deutsch in der Realency- klopädie 9, 227-232 und die dort angeführte Lite- ratur. Matth. 7, 16. 1. Joh. 4, 1. Sirach 19, 4.
Strana 834
834 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Ephesos 41 „non circumferamini omni vento doctrine“; (et “ Matthei 24 b „cavete, ne ſzw. April1 quis vos seducat; multi enim veniunt in nomine meo dicentes, quia ego sum etc" 2. item und 5/ dei preceptum est honorare parentes; si cui tamen esset probabile dubium, an certi dati sint sui parentes, tempore, quo veritatem inquireret, utique non honorando non peccaret. ita in proposito de parentibus spiritualibus.) [10] Juxta premissa sit hec consideratio decima correlativa: attentis omnibus cir- cumstantiis in facto presentis scismatis occurrentibus non est simpliciter de ne- cessitate salutis credere aut Ewgenium esse summum pontificem aut Felicem aut Basilee actu esse concilium generale. hec consideratio videtur fundari in isto, quia nullus tenetur credere de necessitate salutis ea, que non sunt de 10 veritatibus katholicis in aliquo quatuor graduum, videlicet aut circa articulos fidei aut circa ea, que expresse in sacra scriptura continentur, aut circa ea, que vero coassumpto racionabiliter dubitari aut negari non possunt; ex talibus immediate sequitur: aut circa historias autenticas ab ecclesia receptas sive que firmitatem non habent ex divina reve- latione, sed pocius ex humana presumptione et auctoritate. alioquin enim multi, qui 15 hujusmodi ignorarent, essent in periculo salutis sue; quod nimis durum videtur. sed ita videtur in proposito. licet enim Christianitas Ewgenium papam recognoverit, an tamen sua demerita suam deposicionem efflagitaverint, est probabile dubium, sicud et an de- positio valeat c. ita et de concilio dubium est, an se ipsum dissolverit aut ab Ewgenio ex sufficienti causa utendo epyekeya decreti „Frequens" 3 sit realiter dissolutum, attento 20 quod doctissimi et timorati et qui prima fundamenta ejusdem concilii posuerunt hanc ipsius dissolutionem laudaveruntd et ob hoc ab eo corporaliter recesserunt, ut dicitur, alii vero non minori auctoritate suffulti nec minus vita et scientia preclari oppositum asserentes se inibi usque ad mortis periculum et omnium suarum rerum jacturam con- servaverunt et conciliares actus usque exercuerunt. id ipsum potest confirmari: nullus 25 tenetur de necessitate salutis credere proposicionem, que est mere contingens et que (potest e esse) pro eodem tempore vel successive nunc f vera nune falsa sive que ex re- velatis divinitus non sequitur inmediate. sed ita est de premissis proposicionibus, que de presenti videntur quodam modo 5 facte probleumata neutra, sicud fit in materia opinabili, quando pro utraque ejus parte opinantur sapientes diversimode, sicud in Topicis arguit s0 Aristoteles 1 dicens istam "mundus est eternus" esse probleuma neutrum, quando ab una parte videbat Platonem dixisse 5 mundum incepisse et alii dicebant contrarium. ita et ista h: Basilee est generale concilium universalem representans ecclesiam; similiter ista: Basiliense concilium est legittime dissolutum; ista eciam similiter: Ewgenius est summus pontifex, Ewgenius est legitime depositus a papatu; similiter et ista est dubia multis: 35 Basiliense concilium est legitime translatum in Ferrariam, quia post ipsius attemptatam translationem reverendissimus dominus legatus sedis apostolice adhuc pluribus mensibus fertur in Basilea sedisse et conclusiones concilii sicuti et prius conclusisse et ipsum re- cessisse a Basilea, non quia dubitaret de auctoritate concilii prefati, sed ad persuadendum Grecos, quatenus locum gratum concilio vellent eligere; quod et fecisset, nisi per alios 40 in Veneciis preventus fuisset, qui jam Grecos Ferrariam conduxerunt. sunt eciam argu- menta supratacta, quod papa ipsum dissolvere non potuerit, (ex i decreto 11. sessionis 6 a) et — spiritualibus steht auf dem unteren Rande von fol. 18 a und scheint erst nachträglich hinengefügt su sein. b) em.; Vorl. 23. c) em.; Vorl. teneat. d) em.; Vorl. laudaverint. e) potest esse über der Zeile. f) in der Vorlage folgt est. g) fehll in der Vorlage. h) em.; Vorl. iste. i) ex — aliis am Rande. 45 Epheser 4, 14. Matth. 24, 4 und 5. 8 Vgl. S. 442 Anm. 1. 4 Vgl. Topicorum lib. 1 cap. 9 (Aristotelis opera omnia Bd. 1, Parisiis 1848, S. 178-179). 1 Im Timäus. Vgl. Platonis opera omnia Mar- silio Ficino interprete, Francofurti 1602, pag. 1047. 6 Vgl. S. 444 Anm. 3. 50
834 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Ephesos 41 „non circumferamini omni vento doctrine“; (et “ Matthei 24 b „cavete, ne ſzw. April1 quis vos seducat; multi enim veniunt in nomine meo dicentes, quia ego sum etc" 2. item und 5/ dei preceptum est honorare parentes; si cui tamen esset probabile dubium, an certi dati sint sui parentes, tempore, quo veritatem inquireret, utique non honorando non peccaret. ita in proposito de parentibus spiritualibus.) [10] Juxta premissa sit hec consideratio decima correlativa: attentis omnibus cir- cumstantiis in facto presentis scismatis occurrentibus non est simpliciter de ne- cessitate salutis credere aut Ewgenium esse summum pontificem aut Felicem aut Basilee actu esse concilium generale. hec consideratio videtur fundari in isto, quia nullus tenetur credere de necessitate salutis ea, que non sunt de 10 veritatibus katholicis in aliquo quatuor graduum, videlicet aut circa articulos fidei aut circa ea, que expresse in sacra scriptura continentur, aut circa ea, que vero coassumpto racionabiliter dubitari aut negari non possunt; ex talibus immediate sequitur: aut circa historias autenticas ab ecclesia receptas sive que firmitatem non habent ex divina reve- latione, sed pocius ex humana presumptione et auctoritate. alioquin enim multi, qui 15 hujusmodi ignorarent, essent in periculo salutis sue; quod nimis durum videtur. sed ita videtur in proposito. licet enim Christianitas Ewgenium papam recognoverit, an tamen sua demerita suam deposicionem efflagitaverint, est probabile dubium, sicud et an de- positio valeat c. ita et de concilio dubium est, an se ipsum dissolverit aut ab Ewgenio ex sufficienti causa utendo epyekeya decreti „Frequens" 3 sit realiter dissolutum, attento 20 quod doctissimi et timorati et qui prima fundamenta ejusdem concilii posuerunt hanc ipsius dissolutionem laudaveruntd et ob hoc ab eo corporaliter recesserunt, ut dicitur, alii vero non minori auctoritate suffulti nec minus vita et scientia preclari oppositum asserentes se inibi usque ad mortis periculum et omnium suarum rerum jacturam con- servaverunt et conciliares actus usque exercuerunt. id ipsum potest confirmari: nullus 25 tenetur de necessitate salutis credere proposicionem, que est mere contingens et que (potest e esse) pro eodem tempore vel successive nunc f vera nune falsa sive que ex re- velatis divinitus non sequitur inmediate. sed ita est de premissis proposicionibus, que de presenti videntur quodam modo 5 facte probleumata neutra, sicud fit in materia opinabili, quando pro utraque ejus parte opinantur sapientes diversimode, sicud in Topicis arguit s0 Aristoteles 1 dicens istam "mundus est eternus" esse probleuma neutrum, quando ab una parte videbat Platonem dixisse 5 mundum incepisse et alii dicebant contrarium. ita et ista h: Basilee est generale concilium universalem representans ecclesiam; similiter ista: Basiliense concilium est legittime dissolutum; ista eciam similiter: Ewgenius est summus pontifex, Ewgenius est legitime depositus a papatu; similiter et ista est dubia multis: 35 Basiliense concilium est legitime translatum in Ferrariam, quia post ipsius attemptatam translationem reverendissimus dominus legatus sedis apostolice adhuc pluribus mensibus fertur in Basilea sedisse et conclusiones concilii sicuti et prius conclusisse et ipsum re- cessisse a Basilea, non quia dubitaret de auctoritate concilii prefati, sed ad persuadendum Grecos, quatenus locum gratum concilio vellent eligere; quod et fecisset, nisi per alios 40 in Veneciis preventus fuisset, qui jam Grecos Ferrariam conduxerunt. sunt eciam argu- menta supratacta, quod papa ipsum dissolvere non potuerit, (ex i decreto 11. sessionis 6 a) et — spiritualibus steht auf dem unteren Rande von fol. 18 a und scheint erst nachträglich hinengefügt su sein. b) em.; Vorl. 23. c) em.; Vorl. teneat. d) em.; Vorl. laudaverint. e) potest esse über der Zeile. f) in der Vorlage folgt est. g) fehll in der Vorlage. h) em.; Vorl. iste. i) ex — aliis am Rande. 45 Epheser 4, 14. Matth. 24, 4 und 5. 8 Vgl. S. 442 Anm. 1. 4 Vgl. Topicorum lib. 1 cap. 9 (Aristotelis opera omnia Bd. 1, Parisiis 1848, S. 178-179). 1 Im Timäus. Vgl. Platonis opera omnia Mar- silio Ficino interprete, Francofurti 1602, pag. 1047. 6 Vgl. S. 444 Anm. 3. 50
Strana 835
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 835 et aliis.) sed ad oppositum arguunt alii, quod sic per valde paucos generale posset con- 1441 /2w. cilium eciam invito papa perpetuari. rursum, quia in materia humanorum decretorum April 1 ecclesie pape epyekeia precludi non potest, non obstantibus ergo premissis decretis de und 5/ non dissolvendo aut transferendo concilium, adhuc propter manifestum bonum ecclesie, 5 scilicet conversionem et reductionem Grecorum ad unitatem ecclesie, papa potuit con- cilium ad alium locum transferre. ecce argumenta, que et hiis similia generant probabile dubium de veritate utriusque partis contradicentis. est verum, quod michi videtur, quod in materia humanorum decretorum, que fidem non concernunt, dummodo nichil faciat" contra veritatem justicie vite aut doctrine et dum epyekeia a non cedit in destructionem 10 (aut b notabilem mutationem aut dampnum rei publice, sed ex manifesta causa ecclesie) in edificationem, sicud et sua sibi potestas tradita est ad Hebreos penultimo ? et quia nichil possumus contra veritatem, ut dicit apostolus 3, tunc papa potest epyekeia uti. an autem sic factum. sit in proposito, quia multi negant, relinquo hoc similiter dubitandum; (similiter c an consenciendo dissolutioni fracta fuisset auctoritas generalium conciliorum, 15 que materiam fidei dinoscitur respicere, in qua papa contra concilia nichil potest, ut notat glosa 15. distinctione „sancta quatuor“ 4. sed quid fiat in casu, quo papa mani- festam causam et edificationem pretenderet et per suam epyekeyam dissolvere temptaret, concilium autem pretensam causam non sufficientem judicaret, sed dampnum ecclesie notorium ad hujusmodi dissolutionem pretenderet, ut in casu currenti factum novimus? 20 cujus juditio standum esset? de hoc in capitulo ultimo secundi tractatus contra bullam „Deus novit"5 aliqua dixi, que vide. considerandum eciam esset, an papa pretenderet auctoritatem dissolutionis d „ex plenitudine potestatis“, sicud in casu nostro, necne. si sic, standum esset dictis Jeronimi“ „si auctoritas queritur, major est orbis quam Urbs ?“. et si est articulus circa materiam fidei sive fidem concernens, talis sine interitu salutis 25 negligi non potest. similiter si per hujusmodi causam lederetur aut evanesceret decretum necessarium pro bono statu ecclesie universalis, quem papa turbare non potest (in glosa 25. q. 1 „que ad perpetuam" 7). similiter si' inevitabile scandalum pareret hujusmodi causa pretensa. non enim deficerent pape umquam fictiones, quin nunc pro s conversione Turcorum Bosnensium aut aliorum ipse quodcunque concilium suo modo dissolveret, si 3o hec praxis locum obtinebit. in casu ergo premisso indifferencia videtur colorate locum habere.) item si cui anteponeretur gemma preciosa et ipse suspicando esse picem (et h) se a tactu ad tempus suspenderet, ne coinquinetur, quis in hoc talem argueret? similiter de comunione fienda premissis vel justificatione unius partis, ne ex sibi dubio sic comunicando et errando inquinetur, dicente sapiente Ecclesiastici 138 „qui tangit picem, 35 inquinabitur ab ea, et qui comunicavit superbo, induet superbiam", et ibidem? „qui comunicabit cacabus i ad ollam? quando enim se colliserint, confringetur". sed hiis audivi contradicentes: numquam premissa vere stare possunt cum fide hujus „credo in 40 a) em.; Vorl. epyekia. b) aut — ecclesie am Rande ; in der Vorlage stand suerst nur in destructionem, sed in edificationem. c) similiter — locum habere (Z. 31) teils auf dem unteren Rande von fol. 20n teils auf dem oberen und linken Rande von fol. 20b. d) em.; Vorl. dissolutionem et. e) em.; Vorl. Urbis. f) fehll in der Vorlage. g) em.; Vorl. per. h) über der Zeile. i) em.; Vorl cacabis. D. i. der Papst. Vermutlich ist Matth. 28, 19 gemeint. 2. Cor. 13, 8. 45 4 Vgl. c. 2 D. 15 und fol. 17b der S. 804 Anm. 3 angeführten Glosse. 5 Es ist die bekannte Bulle Eugens IV. vom 13. Sep- tember 1433 (gedr. Mansi 29, 82-89 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 568-574). Vgl. 50 RTA. 11, 16. — Den Traktat Ebendorfers über diese Bulle vermögen wir nicht nachzuweisen. 6 In dem Briefe „Legimus in Isaia“ an den Presbyter Evangelus (Migne 22, 1194). Vgl. auch Decretum c. 24 D. 93. c. 3 C. 25 q. 1. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 451a; dort ist jedoch nicht vom „status“, sondern vom „statutum ecclesie" die Rede. Sirach 13, 1. Sirach 13, 3.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 835 et aliis.) sed ad oppositum arguunt alii, quod sic per valde paucos generale posset con- 1441 /2w. cilium eciam invito papa perpetuari. rursum, quia in materia humanorum decretorum April 1 ecclesie pape epyekeia precludi non potest, non obstantibus ergo premissis decretis de und 5/ non dissolvendo aut transferendo concilium, adhuc propter manifestum bonum ecclesie, 5 scilicet conversionem et reductionem Grecorum ad unitatem ecclesie, papa potuit con- cilium ad alium locum transferre. ecce argumenta, que et hiis similia generant probabile dubium de veritate utriusque partis contradicentis. est verum, quod michi videtur, quod in materia humanorum decretorum, que fidem non concernunt, dummodo nichil faciat" contra veritatem justicie vite aut doctrine et dum epyekeia a non cedit in destructionem 10 (aut b notabilem mutationem aut dampnum rei publice, sed ex manifesta causa ecclesie) in edificationem, sicud et sua sibi potestas tradita est ad Hebreos penultimo ? et quia nichil possumus contra veritatem, ut dicit apostolus 3, tunc papa potest epyekeia uti. an autem sic factum. sit in proposito, quia multi negant, relinquo hoc similiter dubitandum; (similiter c an consenciendo dissolutioni fracta fuisset auctoritas generalium conciliorum, 15 que materiam fidei dinoscitur respicere, in qua papa contra concilia nichil potest, ut notat glosa 15. distinctione „sancta quatuor“ 4. sed quid fiat in casu, quo papa mani- festam causam et edificationem pretenderet et per suam epyekeyam dissolvere temptaret, concilium autem pretensam causam non sufficientem judicaret, sed dampnum ecclesie notorium ad hujusmodi dissolutionem pretenderet, ut in casu currenti factum novimus? 20 cujus juditio standum esset? de hoc in capitulo ultimo secundi tractatus contra bullam „Deus novit"5 aliqua dixi, que vide. considerandum eciam esset, an papa pretenderet auctoritatem dissolutionis d „ex plenitudine potestatis“, sicud in casu nostro, necne. si sic, standum esset dictis Jeronimi“ „si auctoritas queritur, major est orbis quam Urbs ?“. et si est articulus circa materiam fidei sive fidem concernens, talis sine interitu salutis 25 negligi non potest. similiter si per hujusmodi causam lederetur aut evanesceret decretum necessarium pro bono statu ecclesie universalis, quem papa turbare non potest (in glosa 25. q. 1 „que ad perpetuam" 7). similiter si' inevitabile scandalum pareret hujusmodi causa pretensa. non enim deficerent pape umquam fictiones, quin nunc pro s conversione Turcorum Bosnensium aut aliorum ipse quodcunque concilium suo modo dissolveret, si 3o hec praxis locum obtinebit. in casu ergo premisso indifferencia videtur colorate locum habere.) item si cui anteponeretur gemma preciosa et ipse suspicando esse picem (et h) se a tactu ad tempus suspenderet, ne coinquinetur, quis in hoc talem argueret? similiter de comunione fienda premissis vel justificatione unius partis, ne ex sibi dubio sic comunicando et errando inquinetur, dicente sapiente Ecclesiastici 138 „qui tangit picem, 35 inquinabitur ab ea, et qui comunicavit superbo, induet superbiam", et ibidem? „qui comunicabit cacabus i ad ollam? quando enim se colliserint, confringetur". sed hiis audivi contradicentes: numquam premissa vere stare possunt cum fide hujus „credo in 40 a) em.; Vorl. epyekia. b) aut — ecclesie am Rande ; in der Vorlage stand suerst nur in destructionem, sed in edificationem. c) similiter — locum habere (Z. 31) teils auf dem unteren Rande von fol. 20n teils auf dem oberen und linken Rande von fol. 20b. d) em.; Vorl. dissolutionem et. e) em.; Vorl. Urbis. f) fehll in der Vorlage. g) em.; Vorl. per. h) über der Zeile. i) em.; Vorl cacabis. D. i. der Papst. Vermutlich ist Matth. 28, 19 gemeint. 2. Cor. 13, 8. 45 4 Vgl. c. 2 D. 15 und fol. 17b der S. 804 Anm. 3 angeführten Glosse. 5 Es ist die bekannte Bulle Eugens IV. vom 13. Sep- tember 1433 (gedr. Mansi 29, 82-89 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 568-574). Vgl. 50 RTA. 11, 16. — Den Traktat Ebendorfers über diese Bulle vermögen wir nicht nachzuweisen. 6 In dem Briefe „Legimus in Isaia“ an den Presbyter Evangelus (Migne 22, 1194). Vgl. auch Decretum c. 24 D. 93. c. 3 C. 25 q. 1. Vgl. die Glosse a. a. O. fol. 451a; dort ist jedoch nicht vom „status“, sondern vom „statutum ecclesie" die Rede. Sirach 13, 1. Sirach 13, 3.
Strana 836
836 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 unam sanctam katholicam" 1, utique quia sensus articuli hujus est „credo, quod spiritus ſzw. April1 sanctus sanctificat ecclesiam katholicam". et hoc esset verum, eciamsi omnes adherentes und 5] Ewgenio et Felici unacum Basilea non essent in rerum natura. multi eciam tempore Donatistarum Novatianorum et aliorum, qui sibi sectas fecerunt, ante ipsorum dampna- tionem et latam contra ipsos sentenciam in generalibus conciliis stantes et expectantes 5 suspensi in actuali credulitate humiliter et parati obedire veritati publicande salvati sunt, eciamsi ante hujusmodi declarationem viam solverunt carnis universe. ecclesia enim dei non est angulis coartata, (sed a) „per totum orbem diffusa“, ut contra Donatistas in pluri- bus locis Augustinus testatur 2. ita judico in proposito nostro. et dixi sepe in premissis humiliter causa disquirende veritatis, ne secus faciendo scisma fortificetur aut pars fortassis 10 injusta justificetur aut econtra, ut multi creduntur fecisse in retroactis ecclesie scismati- bus, non tamen dando occasionem scismatis omissive vel commissive. secus tamen, si ex perversa hoc fiat passione sive improba libidine assumendi „velamen malicie liber- tatem", ut dicit Petrus 1. Petri 2 3 (ubi glosa: „libertas vestra non obvolvat corda vestra in velamen malicie, ut tanto licentius peccetis, quanto minus jugo servitii premimini“ 4), 15 sicud faciunt exempti, qui occasione exemptionis liberius peccant. „sed sicud servi dei"5 humiliter obedite, scilicet actu vel in preparatione animi juxta dicta in nona con- sideratione 6. [II] Ex quibus potest elici (alia b consideratio undecima): licet obedientia possit sine peccato suspendi usque ad futurum concilium, propter multa 20 mala (tamen c), que ex illo possent verisimiliter contingere, si in longum differretur hujus- modi concilii congregatio, cautius videtur tempore medio se subdere sacro Basiliensi concilio, ut scilicet servaretur unitas filiorum ad matrem, ut obedientia debita sibi exhiberetur juxta d (decretae Constanciensia, ut) in majoribus casibus et causis ad aliquod tribunal haberetur recursus, ne periculosa surgant inter fideles scismata 25 (heresesf) bella et alia multa. (ideo 8 glosa Jeronimi7 Matthei 16 8 dicit: „specialiter potestatem ligandi atque solvendi Christus concessit Petro, ut ad unitatem nos invitaret.“ ideo enim eum apostolorum principem constituit, ut ecclesia unum principalem Christi vicarium haberet, ad quem diversa membra ecclesie recurrerent, si forte inter se dissen- tirent. omnibus enim attentis, que et bene et perperam utrimque narrantur gesta, pre- so sumendum magis judico pro concilioh Basiliensi quam pro Ewgenio, qui tot artibus ipsius dissolutionem et per hoc aliorum depressionem i conciliorum generalium et auc- toritatem evacuare tentavitk. causam ipse novit, pacta eciam de non dissolvendo in se- cunda dissolutione? videtur violasse Ewgenius, quia pure cum effectu omni devotione se I concilio Basiliensi promisit 1° adherere et deinceps a gravaminibus inferendis abstinere. 35 a) über der Zeile. b) alia — undecima über der Zeile. c) desgleichen. d) ist korr. aus ut. e) decreta — ut am Rande. f) desgleichen. g) ideo — ex precedenti (S. 837 Z. 3) steht teils auf einem im Tezl freigelassenen Raume teils am Rande. h) em.: Vorl. consilio. i) em.; Yorl. deppressionem. k) fehli in der Vorlage. I) em.; Vorl. sibi. 1 Vgl. S. 469 Anm. 1. 2 Vgl. Augustins Brief „Consilium tuum“ an den Bischof Honoratus cap. 2 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 140; Migne 33, 189); De cor- rectione Donatistarum ad Bonifacium comitem cар. 1 (Migne 33, 794); Sermo 46 cap. 14 und 238 cap. 3 (Migne 38, 289 und 1126); De agone Christiano cap. 29 (Corpus 41, 131-133; Migne 40, 306-307); Contra litteras Petiliani lib. 1 cap. 13, lib. 2 cap. 14, lib. 3 cap. 37 (Migne 43, 252; 269; 370). 1. Petri 2, 16. 4 Vgl. vol. 4 fol. 262a der S. 631 Anm. 5 an- geführten Glosse. 5 Vgl. 1. Petri 2, 16. 6 Vgl. S. 828 Z. 5ff. Diese Angabe wird kaum zutreffen. Weder im Commentarius in evangelium Matthaei noch in der dem Hieronymus zugeschriebenen Expositio quatuor evangeliorum findet sich eine der oben angeführten entsprechende Stelle. Wahrscheinlich 45 ist sie von Ebendorfer der oben S. 631 Anm. 5 genannten Glosse entlehnt. Dort steht sie wenigstens dem Sinne nach in vol. 4 fol. 28b. 8 Matth. 16, 19. 9 Vgl. S. 231 Anm. 3. 10 In der Bulle „Dudum sacrum“ vom 15. De- zember 1433. Vgl. S. 440 Anm. 2. 40 50
836 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 unam sanctam katholicam" 1, utique quia sensus articuli hujus est „credo, quod spiritus ſzw. April1 sanctus sanctificat ecclesiam katholicam". et hoc esset verum, eciamsi omnes adherentes und 5] Ewgenio et Felici unacum Basilea non essent in rerum natura. multi eciam tempore Donatistarum Novatianorum et aliorum, qui sibi sectas fecerunt, ante ipsorum dampna- tionem et latam contra ipsos sentenciam in generalibus conciliis stantes et expectantes 5 suspensi in actuali credulitate humiliter et parati obedire veritati publicande salvati sunt, eciamsi ante hujusmodi declarationem viam solverunt carnis universe. ecclesia enim dei non est angulis coartata, (sed a) „per totum orbem diffusa“, ut contra Donatistas in pluri- bus locis Augustinus testatur 2. ita judico in proposito nostro. et dixi sepe in premissis humiliter causa disquirende veritatis, ne secus faciendo scisma fortificetur aut pars fortassis 10 injusta justificetur aut econtra, ut multi creduntur fecisse in retroactis ecclesie scismati- bus, non tamen dando occasionem scismatis omissive vel commissive. secus tamen, si ex perversa hoc fiat passione sive improba libidine assumendi „velamen malicie liber- tatem", ut dicit Petrus 1. Petri 2 3 (ubi glosa: „libertas vestra non obvolvat corda vestra in velamen malicie, ut tanto licentius peccetis, quanto minus jugo servitii premimini“ 4), 15 sicud faciunt exempti, qui occasione exemptionis liberius peccant. „sed sicud servi dei"5 humiliter obedite, scilicet actu vel in preparatione animi juxta dicta in nona con- sideratione 6. [II] Ex quibus potest elici (alia b consideratio undecima): licet obedientia possit sine peccato suspendi usque ad futurum concilium, propter multa 20 mala (tamen c), que ex illo possent verisimiliter contingere, si in longum differretur hujus- modi concilii congregatio, cautius videtur tempore medio se subdere sacro Basiliensi concilio, ut scilicet servaretur unitas filiorum ad matrem, ut obedientia debita sibi exhiberetur juxta d (decretae Constanciensia, ut) in majoribus casibus et causis ad aliquod tribunal haberetur recursus, ne periculosa surgant inter fideles scismata 25 (heresesf) bella et alia multa. (ideo 8 glosa Jeronimi7 Matthei 16 8 dicit: „specialiter potestatem ligandi atque solvendi Christus concessit Petro, ut ad unitatem nos invitaret.“ ideo enim eum apostolorum principem constituit, ut ecclesia unum principalem Christi vicarium haberet, ad quem diversa membra ecclesie recurrerent, si forte inter se dissen- tirent. omnibus enim attentis, que et bene et perperam utrimque narrantur gesta, pre- so sumendum magis judico pro concilioh Basiliensi quam pro Ewgenio, qui tot artibus ipsius dissolutionem et per hoc aliorum depressionem i conciliorum generalium et auc- toritatem evacuare tentavitk. causam ipse novit, pacta eciam de non dissolvendo in se- cunda dissolutione? videtur violasse Ewgenius, quia pure cum effectu omni devotione se I concilio Basiliensi promisit 1° adherere et deinceps a gravaminibus inferendis abstinere. 35 a) über der Zeile. b) alia — undecima über der Zeile. c) desgleichen. d) ist korr. aus ut. e) decreta — ut am Rande. f) desgleichen. g) ideo — ex precedenti (S. 837 Z. 3) steht teils auf einem im Tezl freigelassenen Raume teils am Rande. h) em.: Vorl. consilio. i) em.; Yorl. deppressionem. k) fehli in der Vorlage. I) em.; Vorl. sibi. 1 Vgl. S. 469 Anm. 1. 2 Vgl. Augustins Brief „Consilium tuum“ an den Bischof Honoratus cap. 2 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 140; Migne 33, 189); De cor- rectione Donatistarum ad Bonifacium comitem cар. 1 (Migne 33, 794); Sermo 46 cap. 14 und 238 cap. 3 (Migne 38, 289 und 1126); De agone Christiano cap. 29 (Corpus 41, 131-133; Migne 40, 306-307); Contra litteras Petiliani lib. 1 cap. 13, lib. 2 cap. 14, lib. 3 cap. 37 (Migne 43, 252; 269; 370). 1. Petri 2, 16. 4 Vgl. vol. 4 fol. 262a der S. 631 Anm. 5 an- geführten Glosse. 5 Vgl. 1. Petri 2, 16. 6 Vgl. S. 828 Z. 5ff. Diese Angabe wird kaum zutreffen. Weder im Commentarius in evangelium Matthaei noch in der dem Hieronymus zugeschriebenen Expositio quatuor evangeliorum findet sich eine der oben angeführten entsprechende Stelle. Wahrscheinlich 45 ist sie von Ebendorfer der oben S. 631 Anm. 5 genannten Glosse entlehnt. Dort steht sie wenigstens dem Sinne nach in vol. 4 fol. 28b. 8 Matth. 16, 19. 9 Vgl. S. 231 Anm. 3. 10 In der Bulle „Dudum sacrum“ vom 15. De- zember 1433. Vgl. S. 440 Anm. 2. 40 50
Strana 837
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 837 1441 [21. April! nud 5) item decreta ejus violavit et supposita excomunicavit et predis exposuit 1 et portam apperuit, per quam omni die concilium generale poterit pati dissolutionem, eciam contra suam voluntatem, ut patet ex precedenti. [12] Duodecima consideratio. attentis depositione Ewgenii et aliis in Florentia 5 synodaliter decretatis, (indecentia " et) repungnare videntur et quodam modo contraria, de presenti (passim b sic) vocare Ewgenium papam sanctissi- mum et Basiliense concilium sacrosanctum universalem representans ecclesiam, licet nominationes premisse (tempore c suspensionis Ewgenii decentes fuerint et) simul stetissent in veritate. hujus considerationis altera pars non capit dubium, quia 10 et tunc pro indubitato papa Ewgenius colebatur in orbe et similiter ab omnibus tam- quam generale concilium colebatur concilium Basiliense. fama autem, quam omnes famant, vix omnino deperit. non enim dubitabatur et per duo generalia concilia, scilicet Constanciense et Senense, indictum et per duos summos pontifices, scilicet Martinum et Ewgenium, legitime congregatum. prima pars vero, que multos fortassis mordebit, vide- 15 tur sic persuasa salva pace omnium, eciam salva opinione melius sencientium, quia sic dicens (aut d) corde credit Basilee esse (generale °) concilium vel non. si non, in vocando ipsum sacrosanctum generale concilium etc. apertum committit mendatium perniciosum et per consequens „grave peccatum", juxta Augustini sentenciam contra mendatium 2, et tales similiantur hiis, quibus dominus improperat Matthei 15 3 „populus hic labiis me 20 honorat, cor autem eorum longe est a me“ (et f originaliter Ysaie 29 4). contra tales (eciam 5) videtur prophetica laborare sentencia Ysaie 5 5 „ve, qui dicitis bonum malum et malum bonum, dicentes lucem tenebras et tenebras lucem, ponentes amarum in dulce et dulce in amarum". quod secundum glosam" specialiter contra adulatores dicitur: „diffi- cile siquidem hoc maledictum vitamus, cum malis adulamur propter potentiam et bonos 25 despicimus propter inopiam"; sicud et Proverbiorum 17 h 7 dicitur „qui condempnat justum et qui justificat impium, abhominatus est uterque apud deum". tales eciam quo- modo peccatum duplicitatis evadant et maledictionem eorum, qui „induuntur veste ex lino et lana i contexta“, non video. de qua Deuteronomii 22 k s. (duplicitas 1 enim omni jure reprobata est.) per ea enim, que locuntur, simplicitatem et puritatem exterius ex- 30 hibent, sed subtilitatem duplicitatis interius servant. puritatem in superfitie simulant et tamen maliciam sub specie puritatis occultant. vestem ergo ex lana linoque confectam induit, qui in locutione, qua utitur, intus maliciam operit et simplicitatem foras innocentie ostendit. item quomodo hoc ab adulationis vitio et peccato possit excusari, non video. si vero Basilee credit esse concilium generale, cur sibi favor et obedientia juxta decreta 35 Constanciensis concilii non exhibetur? cur sui formati et manifesti persecutores non cohibentur possetenus? cur Ewgenio ab eodem (suspensom et) dampnato tantus favor im- penditur, cum juxta Gregorii sentenciam (in " registro" (et habetur 15. distinctione 10) „sicut sancti ewangelii quatuor libros sic quatuor concilia, scilicet Nicenum Constantinopolitanum a) em.; Vorl. indecens, und swar dieses und et am Rande. b) passim sic am Rande. c) tempore — fuerint et desgleichen. d) am Rande. e) über der Zeile. f) et — 29 ist nachträglich auf dem unteren Rande von fol. 21a hinsugefügt. g) über der Zeile. h) em.; Vorl. 22. i) cm.; Vorl. lanaque. k) cm.; Vorl. 21. 1) duplicitas bis reprobata est am Randa. m) suspenso et am Rande. n) in — cum ad sodem (S. 838 Z. 10) leils anf cinem im Text freigelassenen Raume teils auf dem linken und unteren Rande von fol. 21 b. 1 Vgl. das S. 221 Anm. 5 angeführte Dekret 45 „Exposcit" und RTA. 13, 180 Anm. 1. Vgl. Augustins Schrift Ad Consentium contra mendacium cap. 15 und 20 (Corpus script. eccl. lat. 41, 511-512 und 526; Migne 40, 539-540 und 547). 50 3 Matth. 15, 8. Jes. 29, 13. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Jes. 5, 20. 6 Vgl. die S. 631 Anm. 5 angeführte Glossa ordinaria vol. 3 fol. 78b. Sprüche 17, 15. 8 Vgl. Deuteron. 22, 11. 3 Vgl. den S. 219 Anm. 2 erwähnten Brief Gregors I. „Consideranti mihi“. 10 Vgl. c. 2 D. 15. 106
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 837 1441 [21. April! nud 5) item decreta ejus violavit et supposita excomunicavit et predis exposuit 1 et portam apperuit, per quam omni die concilium generale poterit pati dissolutionem, eciam contra suam voluntatem, ut patet ex precedenti. [12] Duodecima consideratio. attentis depositione Ewgenii et aliis in Florentia 5 synodaliter decretatis, (indecentia " et) repungnare videntur et quodam modo contraria, de presenti (passim b sic) vocare Ewgenium papam sanctissi- mum et Basiliense concilium sacrosanctum universalem representans ecclesiam, licet nominationes premisse (tempore c suspensionis Ewgenii decentes fuerint et) simul stetissent in veritate. hujus considerationis altera pars non capit dubium, quia 10 et tunc pro indubitato papa Ewgenius colebatur in orbe et similiter ab omnibus tam- quam generale concilium colebatur concilium Basiliense. fama autem, quam omnes famant, vix omnino deperit. non enim dubitabatur et per duo generalia concilia, scilicet Constanciense et Senense, indictum et per duos summos pontifices, scilicet Martinum et Ewgenium, legitime congregatum. prima pars vero, que multos fortassis mordebit, vide- 15 tur sic persuasa salva pace omnium, eciam salva opinione melius sencientium, quia sic dicens (aut d) corde credit Basilee esse (generale °) concilium vel non. si non, in vocando ipsum sacrosanctum generale concilium etc. apertum committit mendatium perniciosum et per consequens „grave peccatum", juxta Augustini sentenciam contra mendatium 2, et tales similiantur hiis, quibus dominus improperat Matthei 15 3 „populus hic labiis me 20 honorat, cor autem eorum longe est a me“ (et f originaliter Ysaie 29 4). contra tales (eciam 5) videtur prophetica laborare sentencia Ysaie 5 5 „ve, qui dicitis bonum malum et malum bonum, dicentes lucem tenebras et tenebras lucem, ponentes amarum in dulce et dulce in amarum". quod secundum glosam" specialiter contra adulatores dicitur: „diffi- cile siquidem hoc maledictum vitamus, cum malis adulamur propter potentiam et bonos 25 despicimus propter inopiam"; sicud et Proverbiorum 17 h 7 dicitur „qui condempnat justum et qui justificat impium, abhominatus est uterque apud deum". tales eciam quo- modo peccatum duplicitatis evadant et maledictionem eorum, qui „induuntur veste ex lino et lana i contexta“, non video. de qua Deuteronomii 22 k s. (duplicitas 1 enim omni jure reprobata est.) per ea enim, que locuntur, simplicitatem et puritatem exterius ex- 30 hibent, sed subtilitatem duplicitatis interius servant. puritatem in superfitie simulant et tamen maliciam sub specie puritatis occultant. vestem ergo ex lana linoque confectam induit, qui in locutione, qua utitur, intus maliciam operit et simplicitatem foras innocentie ostendit. item quomodo hoc ab adulationis vitio et peccato possit excusari, non video. si vero Basilee credit esse concilium generale, cur sibi favor et obedientia juxta decreta 35 Constanciensis concilii non exhibetur? cur sui formati et manifesti persecutores non cohibentur possetenus? cur Ewgenio ab eodem (suspensom et) dampnato tantus favor im- penditur, cum juxta Gregorii sentenciam (in " registro" (et habetur 15. distinctione 10) „sicut sancti ewangelii quatuor libros sic quatuor concilia, scilicet Nicenum Constantinopolitanum a) em.; Vorl. indecens, und swar dieses und et am Rande. b) passim sic am Rande. c) tempore — fuerint et desgleichen. d) am Rande. e) über der Zeile. f) et — 29 ist nachträglich auf dem unteren Rande von fol. 21a hinsugefügt. g) über der Zeile. h) em.; Vorl. 22. i) cm.; Vorl. lanaque. k) cm.; Vorl. 21. 1) duplicitas bis reprobata est am Randa. m) suspenso et am Rande. n) in — cum ad sodem (S. 838 Z. 10) leils anf cinem im Text freigelassenen Raume teils auf dem linken und unteren Rande von fol. 21 b. 1 Vgl. das S. 221 Anm. 5 angeführte Dekret 45 „Exposcit" und RTA. 13, 180 Anm. 1. Vgl. Augustins Schrift Ad Consentium contra mendacium cap. 15 und 20 (Corpus script. eccl. lat. 41, 511-512 und 526; Migne 40, 539-540 und 547). 50 3 Matth. 15, 8. Jes. 29, 13. Deutsche Reichstags-Akten XV. 5 Jes. 5, 20. 6 Vgl. die S. 631 Anm. 5 angeführte Glossa ordinaria vol. 3 fol. 78b. Sprüche 17, 15. 8 Vgl. Deuteron. 22, 11. 3 Vgl. den S. 219 Anm. 2 erwähnten Brief Gregors I. „Consideranti mihi“. 10 Vgl. c. 2 D. 15. 106
Strana 838
838 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Ephesinum et Calcedonense, suscipere et venerari me fateor, et quintum, quod fuit se- ſzw. April1 cundum Constantinopolitanum“? et sequitur: "cunctasque, quas prefata veneranda con- und 5) cilia personas respuunt, respuo, et quas" venerantur, amplector, quia, dum universali consensu sunt constituta, se et non illa destruit, quisquis presumit absolvere, quos ligant, aut ligare, quos absolverunt.“ et idem juditium est de quolibet generali concilio legitime 5 congregato. clarius pro illo facit supra allegatum ex Calcedonensi concilio : „non licet“, inquit, „illum, qui dampnatus est ab omni synodo, episcopum nominari“, ut patet in octava supra consideratione 1, precipue cum pro sentencia superioris semper presumendum sit (de electione „bone memorie" 2; item de renunciatione „in presentia nostra"3; de restitutione spoliatorum b „cum ad sedem" 4).) quomodo ergo nomen sanctissimi domini 10 nostri sibi false impenditur? quomodo ave sibi dicitur? quomodo in domum sive ec- clesiam (ut e talis) in oratione publica suscipitur? quomodo manus ejus osculantur? quo- modo ab eo beneficia impetrantur, cum beatus dicat Johannes in secunda canonica 5 „qui dicit illi ave, communicat operibus ejus malignis"? debemus enim a precisis ab- stinere propter preceptum ecclesie, a notoriis peccatoribus propter scandalum proximorum, 15 secundum illud prima ad Corinthios 5 " „si quis frater nominatur inter vos et est forni- cator aut avarus aut idolis serviens aut mendax aut ebriosus aut rapax, cum hujusmodi nec cibum summere etc.", et secunda ad Thessalonicenses 3 7 „subtrahite vos ab omni fratre ambulante inordinate etc.“ precisi ergo vitari debent, ne eis detur peccandi audacia vel ne eorum consortio corrumpamur. „corrumpunt enim bonos mores colloquia 20 prava" (2. Cor. 11 s). preterea nomen cujuslibet virtuosi debet habere odorem honestatis, ita ut fama ejus sit honesta et munda. in hujus exemplum in ewangelio tacetur nomen divitis et nomen pauperis nominatur (Luce 16 3). secundo debet habere tenorem veritatis, ut scilicet nomen concordet cum re, ita in psalmo 1° dicitur „secundum nomen ejus ita et laus". ideo culpantur, qui nomen habent pastoris et depascunt gregem, dispensatoris 25 et sunt dissipatores, rectoris et sunt destructores. de quolibet horum dicitur Apokalypsis 3 11 „nomen habes, quod vivas, et mortuus es", quia tenore caret veritatis, sicud quidam clericus male pastus in abbatia, cui Vallis Dei 12 erat nomen, mane recedens scripsit in porta „Vallis dicta Dei nomen est mire speciei, magnum nomen ei, gracia nulla rei". tertio debet habere favorem pietatis, ne fama ejus sit crudelitatibus conspersa, secundum so illud Canticorum primo 18 „ungentum effusum nomen tuum". si hec tria in presenciarum cernuntur et profitentur esse in Ewgenio, ut merito dicatur „sanctissimus" sine adulatione ab eo, qui sanctitatem Basiliensis concilii confitetur d, relinquo consideranti. rursum qui hiis ex corde utuntur appellationibus, (aut*) certe videntur exsufflare verba salvatoris Matthei 6 14 „nemo", inquit, „potest duobus servire" (scilicet contrariis et contraria pre- 35 cipientibus) servitute voluntaria (ideo sequitur 15 „aut enim unum sustinebit et alium contempnet“), aut unius superioritatem solum ore confitentur. quod bonum virum non decet. ex quo „simulata equitas duplex est iniquitas“ secundum Augustinum super psalmum „exaudi deus orationem meam, cum deprecor“ 16. (item? argumentatur: Ew- a) em.; Vorl. que. b) em.; Vorl. spoliarum. c) ut talis am Rande. d) em.; Vorl. confitentur. e) am Rande. 40 f) item — est negandum (S. 839 Z. 5) auf dem unteren Rande von fol. 22 a. 5 6 8 10 1 Vgl. S. 819 Z. 34. c. 23 de electione et electi potestate X. I. 6. c. 6 de renunciatione X. I. 9. c. 15 de restitutione spoliatorum X. II. 13. 2. Joh. Vers 11. 1. Cor. 5, 11. 2. Thess. 3, 6. Die Stelle findet sich 1. Cor. 15, 33. Luc. 16, 19 und 20. Vgl. Ps. 47, 11. 1 Арос. 3, 1. 12 Ebendorfer meint wahrscheinlich die früher Vallis Dei genannte Zisterzienserabtei Säusenstein in Niederösterreich. Vgl. Janauschek, Originum 45 Cisterciensium Tom. 1 (Vindobonae 1877) pag. 271. 13 Hohelied Salomos 1, 2. 14 Matth. 6, 24. 15 Ebenda. 16 Vgl. Augustini enarratio in psalmum 63 cap. 11 50 (Migne 36, 765).
838 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Ephesinum et Calcedonense, suscipere et venerari me fateor, et quintum, quod fuit se- ſzw. April1 cundum Constantinopolitanum“? et sequitur: "cunctasque, quas prefata veneranda con- und 5) cilia personas respuunt, respuo, et quas" venerantur, amplector, quia, dum universali consensu sunt constituta, se et non illa destruit, quisquis presumit absolvere, quos ligant, aut ligare, quos absolverunt.“ et idem juditium est de quolibet generali concilio legitime 5 congregato. clarius pro illo facit supra allegatum ex Calcedonensi concilio : „non licet“, inquit, „illum, qui dampnatus est ab omni synodo, episcopum nominari“, ut patet in octava supra consideratione 1, precipue cum pro sentencia superioris semper presumendum sit (de electione „bone memorie" 2; item de renunciatione „in presentia nostra"3; de restitutione spoliatorum b „cum ad sedem" 4).) quomodo ergo nomen sanctissimi domini 10 nostri sibi false impenditur? quomodo ave sibi dicitur? quomodo in domum sive ec- clesiam (ut e talis) in oratione publica suscipitur? quomodo manus ejus osculantur? quo- modo ab eo beneficia impetrantur, cum beatus dicat Johannes in secunda canonica 5 „qui dicit illi ave, communicat operibus ejus malignis"? debemus enim a precisis ab- stinere propter preceptum ecclesie, a notoriis peccatoribus propter scandalum proximorum, 15 secundum illud prima ad Corinthios 5 " „si quis frater nominatur inter vos et est forni- cator aut avarus aut idolis serviens aut mendax aut ebriosus aut rapax, cum hujusmodi nec cibum summere etc.", et secunda ad Thessalonicenses 3 7 „subtrahite vos ab omni fratre ambulante inordinate etc.“ precisi ergo vitari debent, ne eis detur peccandi audacia vel ne eorum consortio corrumpamur. „corrumpunt enim bonos mores colloquia 20 prava" (2. Cor. 11 s). preterea nomen cujuslibet virtuosi debet habere odorem honestatis, ita ut fama ejus sit honesta et munda. in hujus exemplum in ewangelio tacetur nomen divitis et nomen pauperis nominatur (Luce 16 3). secundo debet habere tenorem veritatis, ut scilicet nomen concordet cum re, ita in psalmo 1° dicitur „secundum nomen ejus ita et laus". ideo culpantur, qui nomen habent pastoris et depascunt gregem, dispensatoris 25 et sunt dissipatores, rectoris et sunt destructores. de quolibet horum dicitur Apokalypsis 3 11 „nomen habes, quod vivas, et mortuus es", quia tenore caret veritatis, sicud quidam clericus male pastus in abbatia, cui Vallis Dei 12 erat nomen, mane recedens scripsit in porta „Vallis dicta Dei nomen est mire speciei, magnum nomen ei, gracia nulla rei". tertio debet habere favorem pietatis, ne fama ejus sit crudelitatibus conspersa, secundum so illud Canticorum primo 18 „ungentum effusum nomen tuum". si hec tria in presenciarum cernuntur et profitentur esse in Ewgenio, ut merito dicatur „sanctissimus" sine adulatione ab eo, qui sanctitatem Basiliensis concilii confitetur d, relinquo consideranti. rursum qui hiis ex corde utuntur appellationibus, (aut*) certe videntur exsufflare verba salvatoris Matthei 6 14 „nemo", inquit, „potest duobus servire" (scilicet contrariis et contraria pre- 35 cipientibus) servitute voluntaria (ideo sequitur 15 „aut enim unum sustinebit et alium contempnet“), aut unius superioritatem solum ore confitentur. quod bonum virum non decet. ex quo „simulata equitas duplex est iniquitas“ secundum Augustinum super psalmum „exaudi deus orationem meam, cum deprecor“ 16. (item? argumentatur: Ew- a) em.; Vorl. que. b) em.; Vorl. spoliarum. c) ut talis am Rande. d) em.; Vorl. confitentur. e) am Rande. 40 f) item — est negandum (S. 839 Z. 5) auf dem unteren Rande von fol. 22 a. 5 6 8 10 1 Vgl. S. 819 Z. 34. c. 23 de electione et electi potestate X. I. 6. c. 6 de renunciatione X. I. 9. c. 15 de restitutione spoliatorum X. II. 13. 2. Joh. Vers 11. 1. Cor. 5, 11. 2. Thess. 3, 6. Die Stelle findet sich 1. Cor. 15, 33. Luc. 16, 19 und 20. Vgl. Ps. 47, 11. 1 Арос. 3, 1. 12 Ebendorfer meint wahrscheinlich die früher Vallis Dei genannte Zisterzienserabtei Säusenstein in Niederösterreich. Vgl. Janauschek, Originum 45 Cisterciensium Tom. 1 (Vindobonae 1877) pag. 271. 13 Hohelied Salomos 1, 2. 14 Matth. 6, 24. 15 Ebenda. 16 Vgl. Augustini enarratio in psalmum 63 cap. 11 50 (Migne 36, 765).
Strana 839
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 839 1441 ſzw. April! und 5] genius forte est scismaticus pro eo, quia post secundum monitorium 1 contra ipsum Ba- silee decretum et executum separavit se a concilio et ipsum extunc sicud pronunc dissolvit 2, si contra ipsum aut unum de suis presidentibus fieret processus. ergo incaute dicitur et nominatur „sanctissimus". consequentia bona est a: antecedens „est dubium, 5 ut concedatur", ergo consequens „non est negandum".) item supremis potestatibus et officiis (ecclesie b) non sunt nomina ad opinionem attribuenda, sed que secundum veritatem eis sunt propria. alias ridiculo exponerentur et ludibrio; quod gravem jacturam et con- fusionem in ecclesia parturiret et lese majestatis reos multos constitueret, sicud vocantes sibi et preficientes novum regem in regno priori superstite existente contra voluntatem 10 regni etc. sed forte e regione obiciunt: cur tantum super nominacione sanctitatis Ew- genii et Basiliensis concilii moram facis? num ignoras, quod nominatio nichil juris tribuit nominato, ut patet de electione „quod sicut"3? preterea nulli potest abstrahi sui tituli nominatio, nisi ex evidenti testimonio, quod sibi ulterius non conveniatc; de quo tamen dubium est ex dictis. fateor, quod simplex nominatio in materia electionis non 15 tribuit jus. secus tamen in scrutinio. simplex tamen nominatio filii sic efficax est, ut, qui filius nominatur, pro filio habetur, ut de probationibus „per tuas d“ 4. ita et „nominationes in libellis vel edictis facte citra concilium publicum non valent, sicud nec ab eis appellare necesse est“, ut patet secunda questione 6 e „nominationes" 5. a contrario sensu officiunt nominationes publico suscepte concilio, ut patet cirea eos, qui in suspensionibus animorum 2o se firmantes istas nominationes solent frequentare. rursum, etsi non officeret attribuere quibuslibet sua nomina personalia Petrus Andreas etc., attribuere tamen contrariis in fide et moribus essentialia nomina suis officiis et dignitatibus (pretensis 1) propria, precipue sanctitatem includentia, sub dubio, an s hoc adeo cautum sit, exploratum non habeo, presertim cum juxta grammaticorum sentenciam nemo rite sanctus dicitur, nisi in fide firmatus existat. 25 quod alii de Ewgenio alii de Felice et concilio in dubium vertunt ex dictis. [13] Tredecima consideratio. quamvis consideratione dampnorum et nocumentorum, que ad ecclesie scisma consecuntur, ipsum (scismatis h peccatum) a sanctis reputetur gra- vissimum, simpliciter tamen plus videtur peccare scismatico, qui ecclesie auctoritatem et generalium conciliorum potestatem sibi a Christo tradi- so tam scienter infirmare laborat. [13"] hujus prima pars elicitur, quia hac racione scisma sua malicia vincit sacrilegium, ut placet Augustino primo Contra epistolam Par- meniani“; similiter idolatriam, dicente Augustino primo De baptismo parvulorum contra Donatistas7 „idolatras in populo dei gladius interemit, scismaticos autem terre hiatus absorbuit". ex hoc quidem malo quasi ex quodam fonte iniquitatis et discordie conten- 35 tiones rixe seditiones ((de i quibus apostolus ad Galatas s) et alie animorum indignationes, imo et hereses fluunt. scismaticus enim absque discordia esse non potest, cum se meliora et sanctiora dicere et profiteri glorietur. contentiones eciam in ipso scismate nutriri necesse est, cum ea, que k prava scismatici sentiunt, improba temeritate defensent. rixe etiam tali minime desunt. est enim ad contradicendum semper paratus, ne minus recte 40 fecisse judicetur ita per scisma seditiones populi oriuntur; scinditur enim in adversa studia vulgus et velut greges post terga pastoris insequitur. et quia racione vulgo con- stare non potest, quod prave semel acceperat, hinc ferro et sagwine probare molitur. a) vm.; Vort. et. b) über der Zeilc. c) Vorl. wiederholt testimonio. d) em.; Yorl. tua. e) cm.: Vorl. 7. I) am Rande. g) uusicher, weil korrigiert. h) scismatis peccatum am Rande. i) de — Galatas desgleichen. k) cm. ; Vorl. quam. 1 Vgl. S. 105 Anm. 3. 2 Vgl. S. 231 Anm. 3. c. 28 de electione et electi potestate X. I. 6. 4 c. 10 de probationibus X. II. 19. 5 Vgl. c. 41 C. 2 q. 6; außerdem Codex Justi- 50 nianus (ed. Krüger) lib. 7 tit. 62 l. 27. 45 6 Vgl. die S. 633 Anm. I angeführte Stelle. De baptismo contra Donatistas lib. 1 cap. 8 (Migne 43, 115). Vgl. Gal. 5, 20. 106*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 839 1441 ſzw. April! und 5] genius forte est scismaticus pro eo, quia post secundum monitorium 1 contra ipsum Ba- silee decretum et executum separavit se a concilio et ipsum extunc sicud pronunc dissolvit 2, si contra ipsum aut unum de suis presidentibus fieret processus. ergo incaute dicitur et nominatur „sanctissimus". consequentia bona est a: antecedens „est dubium, 5 ut concedatur", ergo consequens „non est negandum".) item supremis potestatibus et officiis (ecclesie b) non sunt nomina ad opinionem attribuenda, sed que secundum veritatem eis sunt propria. alias ridiculo exponerentur et ludibrio; quod gravem jacturam et con- fusionem in ecclesia parturiret et lese majestatis reos multos constitueret, sicud vocantes sibi et preficientes novum regem in regno priori superstite existente contra voluntatem 10 regni etc. sed forte e regione obiciunt: cur tantum super nominacione sanctitatis Ew- genii et Basiliensis concilii moram facis? num ignoras, quod nominatio nichil juris tribuit nominato, ut patet de electione „quod sicut"3? preterea nulli potest abstrahi sui tituli nominatio, nisi ex evidenti testimonio, quod sibi ulterius non conveniatc; de quo tamen dubium est ex dictis. fateor, quod simplex nominatio in materia electionis non 15 tribuit jus. secus tamen in scrutinio. simplex tamen nominatio filii sic efficax est, ut, qui filius nominatur, pro filio habetur, ut de probationibus „per tuas d“ 4. ita et „nominationes in libellis vel edictis facte citra concilium publicum non valent, sicud nec ab eis appellare necesse est“, ut patet secunda questione 6 e „nominationes" 5. a contrario sensu officiunt nominationes publico suscepte concilio, ut patet cirea eos, qui in suspensionibus animorum 2o se firmantes istas nominationes solent frequentare. rursum, etsi non officeret attribuere quibuslibet sua nomina personalia Petrus Andreas etc., attribuere tamen contrariis in fide et moribus essentialia nomina suis officiis et dignitatibus (pretensis 1) propria, precipue sanctitatem includentia, sub dubio, an s hoc adeo cautum sit, exploratum non habeo, presertim cum juxta grammaticorum sentenciam nemo rite sanctus dicitur, nisi in fide firmatus existat. 25 quod alii de Ewgenio alii de Felice et concilio in dubium vertunt ex dictis. [13] Tredecima consideratio. quamvis consideratione dampnorum et nocumentorum, que ad ecclesie scisma consecuntur, ipsum (scismatis h peccatum) a sanctis reputetur gra- vissimum, simpliciter tamen plus videtur peccare scismatico, qui ecclesie auctoritatem et generalium conciliorum potestatem sibi a Christo tradi- so tam scienter infirmare laborat. [13"] hujus prima pars elicitur, quia hac racione scisma sua malicia vincit sacrilegium, ut placet Augustino primo Contra epistolam Par- meniani“; similiter idolatriam, dicente Augustino primo De baptismo parvulorum contra Donatistas7 „idolatras in populo dei gladius interemit, scismaticos autem terre hiatus absorbuit". ex hoc quidem malo quasi ex quodam fonte iniquitatis et discordie conten- 35 tiones rixe seditiones ((de i quibus apostolus ad Galatas s) et alie animorum indignationes, imo et hereses fluunt. scismaticus enim absque discordia esse non potest, cum se meliora et sanctiora dicere et profiteri glorietur. contentiones eciam in ipso scismate nutriri necesse est, cum ea, que k prava scismatici sentiunt, improba temeritate defensent. rixe etiam tali minime desunt. est enim ad contradicendum semper paratus, ne minus recte 40 fecisse judicetur ita per scisma seditiones populi oriuntur; scinditur enim in adversa studia vulgus et velut greges post terga pastoris insequitur. et quia racione vulgo con- stare non potest, quod prave semel acceperat, hinc ferro et sagwine probare molitur. a) vm.; Vort. et. b) über der Zeilc. c) Vorl. wiederholt testimonio. d) em.; Yorl. tua. e) cm.: Vorl. 7. I) am Rande. g) uusicher, weil korrigiert. h) scismatis peccatum am Rande. i) de — Galatas desgleichen. k) cm. ; Vorl. quam. 1 Vgl. S. 105 Anm. 3. 2 Vgl. S. 231 Anm. 3. c. 28 de electione et electi potestate X. I. 6. 4 c. 10 de probationibus X. II. 19. 5 Vgl. c. 41 C. 2 q. 6; außerdem Codex Justi- 50 nianus (ed. Krüger) lib. 7 tit. 62 l. 27. 45 6 Vgl. die S. 633 Anm. I angeführte Stelle. De baptismo contra Donatistas lib. 1 cap. 8 (Migne 43, 115). Vgl. Gal. 5, 20. 106*
Strana 840
840 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 141 unde et bella publica surgunt. quod si paulo longius scisma perstiterit, eciam heresim /=. Apriti parit. confingit enim sibi aliquam heresim scismaticus, ut recte ab ecclesia recessisse und 5/ videatur, et sic suo maleficio ecclesiasticam unitatem et pacem dirimit, pro qua conser- vanda filius dei paulo minus minoratus ab angelis in terram descenderat, varios labores pertulit, proprium sagwinem fudit et mortem pertulit. (hoc a eciam justiciam per appella- tiones ab uno ad alterum exulare facit, fructum correctionis negligit, obedientiam perdit, non-episcopos b ordines conferre et non-sacerdotes facit celebrare, perfidos gentiles ecclesiam invadere et Judeos exultare et hereticos latentes se ostendere et, quod pejus, gentilitatem inducit, sicud de Jesu et Johanne, filiis Ozie, quorum primus se gentili nomine Jason alter Menelaus vocari€ voluit, patet, qui gentilem ritum induxerunt (2. Macha- 10 beorum 1).) [135] secundam hujus considerationis partem persuasam habeo ex majori nocumento. scismaticus nempe ecclesie unitatem findit, licet potestatem confiteatur. iste vero infirmator auctoritatis ecclesie potestatem sibi a deo collatam abstrahit. iste cari- tatem violat. item et specie fidem cum caritate ecclesie pessundat. iste fraternum amorem scindit. iste spiritui sancto directius resistit. iste sponsam Christi lacerat. iste eam in servi- 15 tutem redigere non postergat. iste Christi habitaculum (et e sedem) fedat, is vero ipsius fundamentum subfodiendo debilitat et ad ruinam usque inclinat. iste suam matrem inhonorat. iste vero turpiter violentat, dum sub libero arbitrio unius hominis peccatoris (exponit 1), imo voluntati corruptoris, si placet, sine pluri prostituit, iste ecclesiam matrem suam gravat. iste ejusdem ecclesie policitiam omni humane policie miseriorem clarius esse demonstrat. cuilibet 20 enim politisanti, si contra suam policitiam et in ejus destructionem agit, licitum est resistere et ipsum ad meliora eciam variis viis, imo minis aut penis perducere et "cur hec facis" 2 sibi obicere. soli autem ecclesie ad suum paranimphums, ad suum custodem, papam videlicet, juxta beati Bernardi ad Ewgenium (libroh secundo) sentenciam et plura in libro 4 de eodem 3, hoc ab adversariis et ab apostaticis filiis amputatur. et quid hoc est aliud, nisi 25 ecclesiam matrem omnium prostituere et ipsam cum dedecore ad sepulturam usque per- ducere? fracta siquidem auctoritate ipsius in corrigendo quemlibet, qui ejus filii nomine gloriari debet in veritate licet invitus, quid restat, nisi quod sacrum Constanciense concilium tam celebre et plenarium, ut sibi post Nicenum vix secundum usque visum est, in fide convincatur errasse? et quid amplius restabit, nisi ut similiter alii articuli 30 fidei pari racione veniant in dubium et consequenter prima racio credendi, que est divina auctoritas regens et dirigens ecclesiam et revelans veritatem in scripturis eidem, para- xismum paciatur i et dubitationem? quomodo enim hac practica inducta quesitus „quare hoc credis" sine fluctuatione respondere poterit „quia ecclesia sancta, que a spiritu sancto regitur, hoc credendum determinavit“, si generalia concilia, quibus tota militans represen- 3s tatur ecclesia, in fide et moribus oberrabunt? et postremo quis avertere aut animad- vertere poterit summum pontificem, si reges et regna disturbat, (si k parcialitatibus bella nutriat,) si patrimonium beati Petri, si alias ecclesias Christi subvertit aut destruit, si exactionibus depauperat, si beneficia vendat, si indulgentias pro pecuniis prodigat, (ut1 Bonifatius nonus 1,) si in lasciviis petulanter, ut Johannes 23.5, vitam ducat, si offitium 40 a) hoc — Machabeorum anf dem unteren Rande ron fol. 23 a. b) cm.: Vorl. non-episcopi. c) em.: Forl. filiorum. d) cm.; Vorl. vocare. e) et sedem über der Zeile. I) desgleichen. g) cm.; Vorl. panimphum. h) libro secundo am Rande. i) cm.; Vorl. pacietur. k) si — nutriat über der Zeile. I) ut — nonus desgleichen. 1. Wahrscheinlich ist cap. 4 gemeint. Die dort genunnten Jason und Menelaus waren jedoch nicht Söhne des Ozias, sondern jener der Bruder des Hohenpriesters Onias, dieser der Bruder des Tempel- vogts Simon. Hiob 9, 12. 3 Vgl. S. Bernardi abbatis Clarae-Vallensis De consideratione ad Eugenium tertium lib. 2 cap. 5-14 und lib. 4 cap. 6 und 7 (Migne 182, 746-758 und 784-788). 4 Vgl. Pastor, Geschichte der Päpste Bd. 1 (3. und 4. Aufl., Freiburg 1901) S. 165-166 und Jansen, Papst Bonifatius IX. und seine Be- ziehungen zur Deutschen Kirche (Freiburg 1904) S. 172-178 und 191-195. 5 Vgl. Pastor a. a. O. 1, 192 Anm. 2 und 45 50
840 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 141 unde et bella publica surgunt. quod si paulo longius scisma perstiterit, eciam heresim /=. Apriti parit. confingit enim sibi aliquam heresim scismaticus, ut recte ab ecclesia recessisse und 5/ videatur, et sic suo maleficio ecclesiasticam unitatem et pacem dirimit, pro qua conser- vanda filius dei paulo minus minoratus ab angelis in terram descenderat, varios labores pertulit, proprium sagwinem fudit et mortem pertulit. (hoc a eciam justiciam per appella- tiones ab uno ad alterum exulare facit, fructum correctionis negligit, obedientiam perdit, non-episcopos b ordines conferre et non-sacerdotes facit celebrare, perfidos gentiles ecclesiam invadere et Judeos exultare et hereticos latentes se ostendere et, quod pejus, gentilitatem inducit, sicud de Jesu et Johanne, filiis Ozie, quorum primus se gentili nomine Jason alter Menelaus vocari€ voluit, patet, qui gentilem ritum induxerunt (2. Macha- 10 beorum 1).) [135] secundam hujus considerationis partem persuasam habeo ex majori nocumento. scismaticus nempe ecclesie unitatem findit, licet potestatem confiteatur. iste vero infirmator auctoritatis ecclesie potestatem sibi a deo collatam abstrahit. iste cari- tatem violat. item et specie fidem cum caritate ecclesie pessundat. iste fraternum amorem scindit. iste spiritui sancto directius resistit. iste sponsam Christi lacerat. iste eam in servi- 15 tutem redigere non postergat. iste Christi habitaculum (et e sedem) fedat, is vero ipsius fundamentum subfodiendo debilitat et ad ruinam usque inclinat. iste suam matrem inhonorat. iste vero turpiter violentat, dum sub libero arbitrio unius hominis peccatoris (exponit 1), imo voluntati corruptoris, si placet, sine pluri prostituit, iste ecclesiam matrem suam gravat. iste ejusdem ecclesie policitiam omni humane policie miseriorem clarius esse demonstrat. cuilibet 20 enim politisanti, si contra suam policitiam et in ejus destructionem agit, licitum est resistere et ipsum ad meliora eciam variis viis, imo minis aut penis perducere et "cur hec facis" 2 sibi obicere. soli autem ecclesie ad suum paranimphums, ad suum custodem, papam videlicet, juxta beati Bernardi ad Ewgenium (libroh secundo) sentenciam et plura in libro 4 de eodem 3, hoc ab adversariis et ab apostaticis filiis amputatur. et quid hoc est aliud, nisi 25 ecclesiam matrem omnium prostituere et ipsam cum dedecore ad sepulturam usque per- ducere? fracta siquidem auctoritate ipsius in corrigendo quemlibet, qui ejus filii nomine gloriari debet in veritate licet invitus, quid restat, nisi quod sacrum Constanciense concilium tam celebre et plenarium, ut sibi post Nicenum vix secundum usque visum est, in fide convincatur errasse? et quid amplius restabit, nisi ut similiter alii articuli 30 fidei pari racione veniant in dubium et consequenter prima racio credendi, que est divina auctoritas regens et dirigens ecclesiam et revelans veritatem in scripturis eidem, para- xismum paciatur i et dubitationem? quomodo enim hac practica inducta quesitus „quare hoc credis" sine fluctuatione respondere poterit „quia ecclesia sancta, que a spiritu sancto regitur, hoc credendum determinavit“, si generalia concilia, quibus tota militans represen- 3s tatur ecclesia, in fide et moribus oberrabunt? et postremo quis avertere aut animad- vertere poterit summum pontificem, si reges et regna disturbat, (si k parcialitatibus bella nutriat,) si patrimonium beati Petri, si alias ecclesias Christi subvertit aut destruit, si exactionibus depauperat, si beneficia vendat, si indulgentias pro pecuniis prodigat, (ut1 Bonifatius nonus 1,) si in lasciviis petulanter, ut Johannes 23.5, vitam ducat, si offitium 40 a) hoc — Machabeorum anf dem unteren Rande ron fol. 23 a. b) cm.: Vorl. non-episcopi. c) em.: Forl. filiorum. d) cm.; Vorl. vocare. e) et sedem über der Zeile. I) desgleichen. g) cm.; Vorl. panimphum. h) libro secundo am Rande. i) cm.; Vorl. pacietur. k) si — nutriat über der Zeile. I) ut — nonus desgleichen. 1. Wahrscheinlich ist cap. 4 gemeint. Die dort genunnten Jason und Menelaus waren jedoch nicht Söhne des Ozias, sondern jener der Bruder des Hohenpriesters Onias, dieser der Bruder des Tempel- vogts Simon. Hiob 9, 12. 3 Vgl. S. Bernardi abbatis Clarae-Vallensis De consideratione ad Eugenium tertium lib. 2 cap. 5-14 und lib. 4 cap. 6 und 7 (Migne 182, 746-758 und 784-788). 4 Vgl. Pastor, Geschichte der Päpste Bd. 1 (3. und 4. Aufl., Freiburg 1901) S. 165-166 und Jansen, Papst Bonifatius IX. und seine Be- ziehungen zur Deutschen Kirche (Freiburg 1904) S. 172-178 und 191-195. 5 Vgl. Pastor a. a. O. 1, 192 Anm. 2 und 45 50
Strana 841
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 841 H4I Sztr. April 1 und 5) suum negligat in perniciem ecclesie, si jurata per ipsum infringat, si notorie indignos promoveat et dignos prelatos invitos transferat aut si publicus peccator existat, ut Jo- hannes XII. 1, si hereses confingat, ut Johannes 22. 2, aut si in periculum animarum scisma foveat et in eo incorrigibilis permaneat, ut “ Benedictus 13.3, si de humili domo 5 natus mox post sui promotionem suos nepotes principes cum periculo terrarum ecclesie consecrat? quis sane mentis non videat hec omnia et multo majora posse sequi in ec- clesia, sicut olim visa sunt, si hec premissa ecclesie et sacrorum generalium conciliorum frangatur auctoritas? que graviora dampna inducunt ecclesie dei, quam simplex ipsius scissura ex ambitione duorum super papatu contendentium faciat, ut patet sane con- 10 sideranti. [14] Quarta decima consideratio. ceteris paribus minus peccat subtrahens obedientiam indubitato prelato quam adherens scienter pontifici scis- matico, tum quia inobediens ceteris paribus rei publice minus dampnum (scismatico b) noscitur irrogare, tum quia directe contra minus nobilem virtutem, obedientie videlicet, 15 inobediens quam adherens scismatico karitatem et unitatem fraternam videtur agere, tum quia inobediendo minus peccatum fovet quam scismatico adherendo, quo scisma nutritur e, quod d tantorum malorum e, ut in precedenti consideratione visum est, nutrix et mater existit. [15] Sed forte quis michi dicat: ex quo michi probabile facis dubium de justitia 20 contendentium, quomodo inquiram apud me ipsum et alios, quis sit verus pastor ecclesie? pro isto sit 15. consideratio. ad probandum, quis contendentium sit legitimus pastor ecclesie, probari potest ex signis et fructibus operibus et conversatione simul et efficaci justicie discussione et facti notorietate pariter et recti judicii et racionis libra- mine, considerando, quis eorum plus doleat, quis amplius ingemiscat super contritione 25 sponse, pro qua sic contentiones instaurant, quis denique cordialius afficiatur, sincerius laboret, apud se defleat et alios ad deflendum (inducatf) et ad publicas orationes pro pace ecclesie invitet, media pacis efficatiora querat et inventa prosequatur voluntarie, qui sese exhibeat 5, ut non potencia et multitudine vincat, sed, quod justum, juste exequi studeat, qui eciam neque proprium honorem (ecclesie 1) honori preponat et comuni utili- 30 tati ecclesie (preferat i) neque, que sua sunt, per infamatorios processus et bullas gravibus censuris et injuriis plenas contra adversantes aut obedientiam humiliter sibi non ex- hibentes fulminatas queritet k, sed, que Jesu Christi et pacis fraterne et unitatis ecclesie, amplexatur (sic enim docet salvator Matthei 7 4 „a fructibus eorum cognoscetis eos“), (aut 1) si (em regione) suam obedientiam precibus armatis sive precio aut indebitis pro- 35 missionibus promotionibus et injustis favoribus in oppressionem partis adverse ordine juris pretermisso sathagit adaugere, si justa pacis et unitatis oblata per partem adversam aut media pacis sibi oblata dedignatur realiter cum effectu prosequi et acceptare, si meretricum more in adversam partem nullam fraternam monitionem adhibere aut suasiones et oblationes eciam (usque ") ad sui juris abdicationem aut discussionem per timoratas (subter- 40 fugere °) personas fiendam, imo verius convicia congerere et censuras in propria sua causa tamquam judex indubitatus non veretur fulminare et sic Christi ecclesie ? hon sponsi ad instar sed turpis amatoris contra alium zelotipie stimulis agitatus facto clamat „neque 45 a) em.; Vorl. vut oder vnt. b) am Rande. c) am.; Vorl. mutritur. d) fchll in der Vorlage. e) it der Vorlagc folgt am Rande que. 1) über der Zeilc. g) ent.; Vorl. exhibet. h) über der Zeilc. i) am Randc. k) cm.; Vorl. queritat. 1) über der Zeile. m) e regione desgleichen. n) desgleichen. 0) am Raude. p) cm.; Vorl. ecclesiam. Blumenthal, Johann XXIII., seine Wahl und seine Persönlichkeit (Zeitschrift für Kirchengeschichte 21, 496 ff.). 1 Vgl. Böhmer in der Realencyklopädie 9, 263, 50 auch oben S. 820 Anm. 9. 2 Vgl. Hauck in der Realencyklopädie 9, 270. 3 Vgl. Hefele 7, 244-247; 296; 303; 307; auch Valois, La France et le grand schisme d'occident 4, 332 ff. Matth. 7, 16.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 841 H4I Sztr. April 1 und 5) suum negligat in perniciem ecclesie, si jurata per ipsum infringat, si notorie indignos promoveat et dignos prelatos invitos transferat aut si publicus peccator existat, ut Jo- hannes XII. 1, si hereses confingat, ut Johannes 22. 2, aut si in periculum animarum scisma foveat et in eo incorrigibilis permaneat, ut “ Benedictus 13.3, si de humili domo 5 natus mox post sui promotionem suos nepotes principes cum periculo terrarum ecclesie consecrat? quis sane mentis non videat hec omnia et multo majora posse sequi in ec- clesia, sicut olim visa sunt, si hec premissa ecclesie et sacrorum generalium conciliorum frangatur auctoritas? que graviora dampna inducunt ecclesie dei, quam simplex ipsius scissura ex ambitione duorum super papatu contendentium faciat, ut patet sane con- 10 sideranti. [14] Quarta decima consideratio. ceteris paribus minus peccat subtrahens obedientiam indubitato prelato quam adherens scienter pontifici scis- matico, tum quia inobediens ceteris paribus rei publice minus dampnum (scismatico b) noscitur irrogare, tum quia directe contra minus nobilem virtutem, obedientie videlicet, 15 inobediens quam adherens scismatico karitatem et unitatem fraternam videtur agere, tum quia inobediendo minus peccatum fovet quam scismatico adherendo, quo scisma nutritur e, quod d tantorum malorum e, ut in precedenti consideratione visum est, nutrix et mater existit. [15] Sed forte quis michi dicat: ex quo michi probabile facis dubium de justitia 20 contendentium, quomodo inquiram apud me ipsum et alios, quis sit verus pastor ecclesie? pro isto sit 15. consideratio. ad probandum, quis contendentium sit legitimus pastor ecclesie, probari potest ex signis et fructibus operibus et conversatione simul et efficaci justicie discussione et facti notorietate pariter et recti judicii et racionis libra- mine, considerando, quis eorum plus doleat, quis amplius ingemiscat super contritione 25 sponse, pro qua sic contentiones instaurant, quis denique cordialius afficiatur, sincerius laboret, apud se defleat et alios ad deflendum (inducatf) et ad publicas orationes pro pace ecclesie invitet, media pacis efficatiora querat et inventa prosequatur voluntarie, qui sese exhibeat 5, ut non potencia et multitudine vincat, sed, quod justum, juste exequi studeat, qui eciam neque proprium honorem (ecclesie 1) honori preponat et comuni utili- 30 tati ecclesie (preferat i) neque, que sua sunt, per infamatorios processus et bullas gravibus censuris et injuriis plenas contra adversantes aut obedientiam humiliter sibi non ex- hibentes fulminatas queritet k, sed, que Jesu Christi et pacis fraterne et unitatis ecclesie, amplexatur (sic enim docet salvator Matthei 7 4 „a fructibus eorum cognoscetis eos“), (aut 1) si (em regione) suam obedientiam precibus armatis sive precio aut indebitis pro- 35 missionibus promotionibus et injustis favoribus in oppressionem partis adverse ordine juris pretermisso sathagit adaugere, si justa pacis et unitatis oblata per partem adversam aut media pacis sibi oblata dedignatur realiter cum effectu prosequi et acceptare, si meretricum more in adversam partem nullam fraternam monitionem adhibere aut suasiones et oblationes eciam (usque ") ad sui juris abdicationem aut discussionem per timoratas (subter- 40 fugere °) personas fiendam, imo verius convicia congerere et censuras in propria sua causa tamquam judex indubitatus non veretur fulminare et sic Christi ecclesie ? hon sponsi ad instar sed turpis amatoris contra alium zelotipie stimulis agitatus facto clamat „neque 45 a) em.; Vorl. vut oder vnt. b) am Rande. c) am.; Vorl. mutritur. d) fchll in der Vorlage. e) it der Vorlagc folgt am Rande que. 1) über der Zeilc. g) ent.; Vorl. exhibet. h) über der Zeilc. i) am Randc. k) cm.; Vorl. queritat. 1) über der Zeile. m) e regione desgleichen. n) desgleichen. 0) am Raude. p) cm.; Vorl. ecclesiam. Blumenthal, Johann XXIII., seine Wahl und seine Persönlichkeit (Zeitschrift für Kirchengeschichte 21, 496 ff.). 1 Vgl. Böhmer in der Realencyklopädie 9, 263, 50 auch oben S. 820 Anm. 9. 2 Vgl. Hauck in der Realencyklopädie 9, 270. 3 Vgl. Hefele 7, 244-247; 296; 303; 307; auch Valois, La France et le grand schisme d'occident 4, 332 ff. Matth. 7, 16.
Strana 842
842 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. H4l michi neque tibi, sed dividatur“ (3. Regum 3 1). ex quibus et à similibus me judice possunt 1212. Aprit1 fideles affectus caritatis probare evidenter super summo pontificatu et aliis prelaturis, nud 5] quando lites insurgunt, quis verisimiliter contendentium sanctum habeat affectum vel non, sicud Salomon ex juditio dilectionis refugit sectionem et vere matri adjudicavit infantem 2. [16] Pro complemento hujus tractatuli et 16. consideratione sive gradu super qui- busdam, que hiis diebus michi cordialissimus3 obicere habuit, pauca annectenda censui premissis. importune siquidem a me exegit, quatenus omni subdola omnique sinistra passione juditium pervertente b semota meam super Basiliensis concilii firmitate et auctoritate sibi vellem sententiam pandere. ad quod, quia ipse „magister 10 erat in Israel" 4, respondere recusans, pro elucidatione veritatis vices assumpsi respon- dentis. [16"] at ille: numquid videtur dissolutionem et translationem equidem ab Ewgenio (in c Ferrariam) factam viribus subsistere? [165] respondens: decreta Con- stanciensis 5 et Basiliensis concilii “ videntur id negare. in quibus prohibetur dissolutio aut translatio generalium conciliorum " pape et dicitur, quod eisdem tenetur obedire in 15 tribus etc., ex quibus Basiliense concilium conclusit 7 tamquam veritatem katholicam, quod papa nullatenus potest generale concilium auctoritative dissolvere, quia sunt con- traria „tenetur eidem obedire" et „potest respectu ejusdem auctoritative dissolvere sine ipsius consensu". si enim concilium pro istis tribus in istis decretis positis et ad eae pertinentibus in dissolvendo auctoritative tenetur obedire, ideo ab istis haberet desistere, 2o quocienscunque placeret pape. ergo respectu predictorum non haberet jurisdictionem in papam, sed econtra. item nulla racio dictat, quod aliquis sit alicujus judex et tamen ille, cujus est judex, possit ei precipere auctoritative, ut a juditio desistat et ulterius contra ipsum non procedat aut ad aliud tempus differat. item hoc patet ex tenore de- cretorums de hoc‘, qui statutis et preceptis et ordinationibus concilii generalis obedire 25 contempserit. talis, eciamsi papali dignitate prefulgeat, potest condigne penitentie subici. quomodo hoc fiat, si potest auctoritative, quando placet, dissolvere? imo semper sic dissolveret, quando contra ipsum procedere vellet eciam ad alia juris remedia. ex re- sponsione synodali „Cogitanti"? intelligitur, quod in tribus et ad ea pertinentibus papa est inferior concilio. sed inferior legem superioris tollere non potest nec suum superiorem so extingwere aut annullare s. [16c] opponens : decreta non dicunt, quod papa sit inferior, licet teneatur obedire. [16 "] respondens: concilium 10 Constanciense determinando unam veritatem determinavit et aliam, que inmediate ex ea manifeste sequitur, sicud in scripturis, quando determinatur, quod Abraham est pater Ysaac, eciam determinatur, quod Ysaac est filius Abrahe, licet ipsa in propriis terminis non ponatur. ita si papa s5 tenetur obedire concilio habenti auctoritatem a Christo, sequitur, quod sit eo in hac parte inferior. hoc idem declarando concilium Constanciense practicavit h post recessum Jo- hannis 23., ubi declaratum est 11, quod „per ipsius et aliorum recessum non sit dissolutum concilium, imo in sua integritate persisteret, eciamsi que ordinationes facte essent vel a) et similibus steht in der Vorlage nach fideles. b) cm.; Vorl. pervertentem. c) in Ferrariam am Rande. d) cm.: 40 Vorl. concilium. e) sm.; Vorl. eam. I) cm.; Fort. hiis. g) cm.; Vorl. anullare. h) dic Lesarl ist sreifelhaft. dic Vorlage hat pc mil dem für ra üblichen Kürznngszeichen und mit hoch gestelllen cuit. 3. Kön. 3, 26. Vgl. 3. Kön. 3, 27. Vgl. S. 577. Vgl. Joh. 3, 10. 5 Vgl. S. 211 Anm. 1. 6 Vgl. die S. 215 Anm. 5 und S. 740 Anm. 2 zitierten Dekrete der 2. und 3. Session. In der 33. Session vom 16. Mai 1439. Vgl. S. 221 Anm. 1. 2 3 4 8 Vgl. die S. 211 Anm. 1 und S. 221 Anm. 1 angeführten Dekrete. „ Vgl. S. 677 Anm. 4. 10 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 3a. 11 Vgl. das S. 692 Anm. 4 angeführte Dekret. 45 50
842 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. H4l michi neque tibi, sed dividatur“ (3. Regum 3 1). ex quibus et à similibus me judice possunt 1212. Aprit1 fideles affectus caritatis probare evidenter super summo pontificatu et aliis prelaturis, nud 5] quando lites insurgunt, quis verisimiliter contendentium sanctum habeat affectum vel non, sicud Salomon ex juditio dilectionis refugit sectionem et vere matri adjudicavit infantem 2. [16] Pro complemento hujus tractatuli et 16. consideratione sive gradu super qui- busdam, que hiis diebus michi cordialissimus3 obicere habuit, pauca annectenda censui premissis. importune siquidem a me exegit, quatenus omni subdola omnique sinistra passione juditium pervertente b semota meam super Basiliensis concilii firmitate et auctoritate sibi vellem sententiam pandere. ad quod, quia ipse „magister 10 erat in Israel" 4, respondere recusans, pro elucidatione veritatis vices assumpsi respon- dentis. [16"] at ille: numquid videtur dissolutionem et translationem equidem ab Ewgenio (in c Ferrariam) factam viribus subsistere? [165] respondens: decreta Con- stanciensis 5 et Basiliensis concilii “ videntur id negare. in quibus prohibetur dissolutio aut translatio generalium conciliorum " pape et dicitur, quod eisdem tenetur obedire in 15 tribus etc., ex quibus Basiliense concilium conclusit 7 tamquam veritatem katholicam, quod papa nullatenus potest generale concilium auctoritative dissolvere, quia sunt con- traria „tenetur eidem obedire" et „potest respectu ejusdem auctoritative dissolvere sine ipsius consensu". si enim concilium pro istis tribus in istis decretis positis et ad eae pertinentibus in dissolvendo auctoritative tenetur obedire, ideo ab istis haberet desistere, 2o quocienscunque placeret pape. ergo respectu predictorum non haberet jurisdictionem in papam, sed econtra. item nulla racio dictat, quod aliquis sit alicujus judex et tamen ille, cujus est judex, possit ei precipere auctoritative, ut a juditio desistat et ulterius contra ipsum non procedat aut ad aliud tempus differat. item hoc patet ex tenore de- cretorums de hoc‘, qui statutis et preceptis et ordinationibus concilii generalis obedire 25 contempserit. talis, eciamsi papali dignitate prefulgeat, potest condigne penitentie subici. quomodo hoc fiat, si potest auctoritative, quando placet, dissolvere? imo semper sic dissolveret, quando contra ipsum procedere vellet eciam ad alia juris remedia. ex re- sponsione synodali „Cogitanti"? intelligitur, quod in tribus et ad ea pertinentibus papa est inferior concilio. sed inferior legem superioris tollere non potest nec suum superiorem so extingwere aut annullare s. [16c] opponens : decreta non dicunt, quod papa sit inferior, licet teneatur obedire. [16 "] respondens: concilium 10 Constanciense determinando unam veritatem determinavit et aliam, que inmediate ex ea manifeste sequitur, sicud in scripturis, quando determinatur, quod Abraham est pater Ysaac, eciam determinatur, quod Ysaac est filius Abrahe, licet ipsa in propriis terminis non ponatur. ita si papa s5 tenetur obedire concilio habenti auctoritatem a Christo, sequitur, quod sit eo in hac parte inferior. hoc idem declarando concilium Constanciense practicavit h post recessum Jo- hannis 23., ubi declaratum est 11, quod „per ipsius et aliorum recessum non sit dissolutum concilium, imo in sua integritate persisteret, eciamsi que ordinationes facte essent vel a) et similibus steht in der Vorlage nach fideles. b) cm.; Vorl. pervertentem. c) in Ferrariam am Rande. d) cm.: 40 Vorl. concilium. e) sm.; Vorl. eam. I) cm.; Fort. hiis. g) cm.; Vorl. anullare. h) dic Lesarl ist sreifelhaft. dic Vorlage hat pc mil dem für ra üblichen Kürznngszeichen und mit hoch gestelllen cuit. 3. Kön. 3, 26. Vgl. 3. Kön. 3, 27. Vgl. S. 577. Vgl. Joh. 3, 10. 5 Vgl. S. 211 Anm. 1. 6 Vgl. die S. 215 Anm. 5 und S. 740 Anm. 2 zitierten Dekrete der 2. und 3. Session. In der 33. Session vom 16. Mai 1439. Vgl. S. 221 Anm. 1. 2 3 4 8 Vgl. die S. 211 Anm. 1 und S. 221 Anm. 1 angeführten Dekrete. „ Vgl. S. 677 Anm. 4. 10 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 3a. 11 Vgl. das S. 692 Anm. 4 angeführte Dekret. 45 50
Strana 843
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 843 fierent in futurum", sicud nec umquam aliquod concilium legitur dissolutum preter ejus consensum, irritavit eciam dissolutionem indirecte attemptatam per translationem vel mutationem Romane a curie et officiorum publicorum illius seu illorum officialium et quod personas dictorum officialium ad sequendum se cogeret; per quorum absentiam verisi- 5 militer concilium dissolveretur vel lederetur. simile factum est in secunda sessione con- cilii Basiliensis 1 de officialibus et aliis eidem incorporatis vel incorporandis et de pro- cessibus contra eosdem; similiter idem in 4. sessione ? ejusdem, ubib declaratur c eciam, quod a veniendo ad concilium juramenta facta pape vel cuicunque non obstare debent. si ergo viri ecclesiastici vel alia quacunque obligatione astricti summo pontifici non 10 tenentur obedire in tali facto dissolucionis, sed pocius ad synodum venire astricti sunt, constat, quod concilium in tali casu non tenetur obedire pape, sed magis econtra. item in 11. sessione Basiliensi3 habetur, quod, si Romanus pontifex ipsum concilium quoquo modo de facto impedire mutare prorogare dissolvere operam dederit et infra quatuor menses cum reali satisfactione non resipuerit, extunc a papali amministratione sit sus- 15 pensus et ipsa extunc ad sacrum concilium ipsod jure devolvatur. quam penam si per alios duos menses sustinuerit animo indurato, contra ipsum per concilium usque ad sui depositionem procedatur. et ibidem iterum, quod non possit concilium actu congregatum dissolvere aut in alium locum aut tempus prorogare vel mutare sine ejus consensu, cassatque et e irritat ad contrarium attemptata. idem in 12. sessione 4 et in 14. 5, ubi 20 fatétur per bullas suas se dissolvere " nequisse sed semper prosecutionem habuisse et habere debere. unde patet, quod concilium pro extirpatione heresum reformatione morum ecclesie in capite et in membris et scismatis extirpatione congregatum dissolvere aut transferre sine ejus consensu non potest. [16e] opponens: numquid epyekeia per pre- dicta decreta est sublata? numquid ex causa sufficienti et urgenti papa contra consen- 25 sum concilii ipsum posset dissolvere, sicud videtur fecisse Ewgenius propter Grecorum unionem, qui ad Basileam et loca per Basilienses nominata se venire nolle neque teneri publice sunt protestati? manebat ergo tantum bonum, quo simile a principio nascentis ecclesie vix visum est, impeditum? [16ƒ] de epyekeia dixi partim supra in decima consideratione 7. de causa vero: quis judicabit contra concilium, si* papa tunc ipse faci- so liter posset concilium dissolvere, quando super ipsius correctione in fide ageretur aut reformatione aut extirpatione scismatis, dicendo quod haberet agere in alio loco cum Grecis Armenis Turcis Bosnensibus et sic de aliis? ideo attentis practicis, quas Ewgenius tenebat pro subterfugiendo sue curie reformationem et opprimendo? conciliorum auc- toritatem sub colore unionis Grecorum, quam concilium inchoaverat, perficiende s in alio 35 loco quam in Basileah, in quo conservata fuisset generalium conciliorum auctoritas et reformatio debitum habuisset progressum, judicasse se dicunt? nequaquam expediens se transferre ad Ytaliam, videntes ex hoc magnam ecclesie ruinam imminere. singulariter eciam hoc dissimulare non potuit, ut dicunt, Basiliense concilium, quod ipse Ewgenius in bulla secunde dissolutionis 10 ad Ferrariam auctoritative et de plenitudine potestatis 40 exnunc prout extunc ipsum dissolvebat casu, quo procederetur aut fieret aliqua novitas 1441 ſzu. April 1 und 5] a) Romane — illorum und quod — officialium sind von uns ergänst: die Vorlage hat zwar keine Lücken, aher der Zusammenhang läfst erkennen, daßt Satzteile ausgefallen sind; man verglziche ur. 353 art. 5. b) fehll in der Vorlage. c) em.; Vorl. declarantur. d) em.; Vorl. ipsorum. e) felll in der Vorlage. f) em.: Vorl. oppri- mendam. g) em.: Vorl. perficere. h) sm.; Vorl. Ferraria. 45 1 Vgl. S. 215 Anm. 5. Vgl. S. 644 Anm. 5. Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. S. 706 Anm. 10. 5 Vgl. S. 644 Anm. 9. 50 6 Als Subjekt ist hier papam, im Folgenden aber concilium zu ergänzen. Vgl. S. 834 und 835. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 15. D. i. die Mitglieder des Konzils. 10 Vgl. S. 231 Anm. 3. 7
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 843 fierent in futurum", sicud nec umquam aliquod concilium legitur dissolutum preter ejus consensum, irritavit eciam dissolutionem indirecte attemptatam per translationem vel mutationem Romane a curie et officiorum publicorum illius seu illorum officialium et quod personas dictorum officialium ad sequendum se cogeret; per quorum absentiam verisi- 5 militer concilium dissolveretur vel lederetur. simile factum est in secunda sessione con- cilii Basiliensis 1 de officialibus et aliis eidem incorporatis vel incorporandis et de pro- cessibus contra eosdem; similiter idem in 4. sessione ? ejusdem, ubib declaratur c eciam, quod a veniendo ad concilium juramenta facta pape vel cuicunque non obstare debent. si ergo viri ecclesiastici vel alia quacunque obligatione astricti summo pontifici non 10 tenentur obedire in tali facto dissolucionis, sed pocius ad synodum venire astricti sunt, constat, quod concilium in tali casu non tenetur obedire pape, sed magis econtra. item in 11. sessione Basiliensi3 habetur, quod, si Romanus pontifex ipsum concilium quoquo modo de facto impedire mutare prorogare dissolvere operam dederit et infra quatuor menses cum reali satisfactione non resipuerit, extunc a papali amministratione sit sus- 15 pensus et ipsa extunc ad sacrum concilium ipsod jure devolvatur. quam penam si per alios duos menses sustinuerit animo indurato, contra ipsum per concilium usque ad sui depositionem procedatur. et ibidem iterum, quod non possit concilium actu congregatum dissolvere aut in alium locum aut tempus prorogare vel mutare sine ejus consensu, cassatque et e irritat ad contrarium attemptata. idem in 12. sessione 4 et in 14. 5, ubi 20 fatétur per bullas suas se dissolvere " nequisse sed semper prosecutionem habuisse et habere debere. unde patet, quod concilium pro extirpatione heresum reformatione morum ecclesie in capite et in membris et scismatis extirpatione congregatum dissolvere aut transferre sine ejus consensu non potest. [16e] opponens: numquid epyekeia per pre- dicta decreta est sublata? numquid ex causa sufficienti et urgenti papa contra consen- 25 sum concilii ipsum posset dissolvere, sicud videtur fecisse Ewgenius propter Grecorum unionem, qui ad Basileam et loca per Basilienses nominata se venire nolle neque teneri publice sunt protestati? manebat ergo tantum bonum, quo simile a principio nascentis ecclesie vix visum est, impeditum? [16ƒ] de epyekeia dixi partim supra in decima consideratione 7. de causa vero: quis judicabit contra concilium, si* papa tunc ipse faci- so liter posset concilium dissolvere, quando super ipsius correctione in fide ageretur aut reformatione aut extirpatione scismatis, dicendo quod haberet agere in alio loco cum Grecis Armenis Turcis Bosnensibus et sic de aliis? ideo attentis practicis, quas Ewgenius tenebat pro subterfugiendo sue curie reformationem et opprimendo? conciliorum auc- toritatem sub colore unionis Grecorum, quam concilium inchoaverat, perficiende s in alio 35 loco quam in Basileah, in quo conservata fuisset generalium conciliorum auctoritas et reformatio debitum habuisset progressum, judicasse se dicunt? nequaquam expediens se transferre ad Ytaliam, videntes ex hoc magnam ecclesie ruinam imminere. singulariter eciam hoc dissimulare non potuit, ut dicunt, Basiliense concilium, quod ipse Ewgenius in bulla secunde dissolutionis 10 ad Ferrariam auctoritative et de plenitudine potestatis 40 exnunc prout extunc ipsum dissolvebat casu, quo procederetur aut fieret aliqua novitas 1441 ſzu. April 1 und 5] a) Romane — illorum und quod — officialium sind von uns ergänst: die Vorlage hat zwar keine Lücken, aher der Zusammenhang läfst erkennen, daßt Satzteile ausgefallen sind; man verglziche ur. 353 art. 5. b) fehll in der Vorlage. c) em.; Vorl. declarantur. d) em.; Vorl. ipsorum. e) felll in der Vorlage. f) em.: Vorl. oppri- mendam. g) em.: Vorl. perficere. h) sm.; Vorl. Ferraria. 45 1 Vgl. S. 215 Anm. 5. Vgl. S. 644 Anm. 5. Vgl. S. 444 Anm. 3. Vgl. S. 706 Anm. 10. 5 Vgl. S. 644 Anm. 9. 50 6 Als Subjekt ist hier papam, im Folgenden aber concilium zu ergänzen. Vgl. S. 834 und 835. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 15. D. i. die Mitglieder des Konzils. 10 Vgl. S. 231 Anm. 3. 7
Strana 844
844 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1437 Fehr. 23 1441 contra ipsum et cardinales sancte Romane ecclesie aut presidentes suos, qui in concilio (zw. April1 erant, aut aliquem ipsorum, cum tamen unus eorum erat notorius falsarius 1, (precipue und 5] quia tunc Boemorum prestolabantur oratores in materia fidei disputationem petentes 2, quam 30 dierum numero artavit 3, ita quod, ut nullus posterius Basilee actus con- ciliaris fieret, districte precepit, cum tamen tunc acrior in materia fidei instaret dispu- 5 tatio.) [16"] opponens: numquid videtur concilium Basiliense dissolutum aut translatum de suo consensu, quando conclusit 1437 23. februarii 4, quod infra 30 dies a tempore recessus oratorum suorum Avinionenses contentarent capitaneum galearum de 30 milibus et octingentis florenis et residuum peccuniarum usque ad 70 milia traderent realiter in peccunia numerata quodque infra 12 dies sequentes prefati oratores et Avinionenses 10 tenerentur certificare de predicta satisfactione, alioquin extunc concilium posset et teneretur alium locum eligere et sibi et universali ecclesie aliunde providere? ecce de- cretum convencionale 5, quod pactum includit. sed de jure nature pacta sunt servanda. quia autem satisfactio facta non (est d) et persolutio per Avinionenses (ine numerata pecunia similiter facta non est) nec major pars concilii alium locum pro Grecis eligere 15 voluit, in supplecionem negligentie per minorem partem alter locus electus, scilicet Uti- num aut Florentia, rite per totum concilium, quod ad istos patres devolutum estf, elec- tus est et per consequens ipsum concilium translatum. [16"] respondens: si fuit con- tractus aut pactio, vel ergo concilium s cum se ipso (pepigit h) (et hoc non, quia inter contrahentes debet esse differentia personalis) vel fuit pactio cum Grecis, de quorum 20 unione agebatur, vel cum Avinionensibus, de quorum actu disponebat ista cedula (sed hoc non, quia neuter istorum ibi nominantur, sed solum dicitur, quod concilium sic con- clusit), aut ista conventio fuit inter partes concilii dissidentes et sic reductas ad con- cordiam (et tunc in omni materia, eciam fidei, que primo ponitur, in concilio erit pactio, antequam omnes concordant in eandem sententiam; in ista eciam cedula deputatorum 25 nulla fit mentio de aliqua differentia, sicud in conciliis omnes volunt esse membra con- cilii reputari et non adversari partibus; ideo simpliciter dicitur „pro felici expeditione dominorum ambasiatorum in Greciam“), vel ista pactio facta est cum presidentibus pape (sed hoc non, quia in pactis requiritur utriusque partis assensus, sed legatis displicuit cedula et contra eam protestati sunt 6). unde ista verba „potest et tenetur" important so simplicem voluntatem et ordinationem concilii, quam mutare et revocare poterat et, si ei videretur, recedere. tempore eciam, quo dicta cedula conclusa fuit, ignorabat con- cilium de pactis, que sui ambasiatores abbas Bonevallis et Raymundus Taloni i firma- verant cum Avinionensibus de decretacione locorum Basilee Avinionis et Sabaudie et imposicionis decime ante exbursationem peccunie 70 milium et ypotecarunt eis peccuniam s5 decime et indulgentiarum 7. que si novisset, istam cedulam non conclusisset. unde nec fuit intentio etc. item data k, quod scedula fuisset conventionalis, nichilominus obligatio in ea contenta intelligenda erat „cessante legitimo impedimento ac (bona 1 fide) sine dolo et (sinem) fraude", sicud de conventione inter concilium et Grecos in 19. sessione s. sed quales minas fecerint" et obstacula posuerint° archiepiscopus Cretensis et Jacobus de 40 Racaneto, cubicularius Ewgenii, ne mutuarent, patet multis ?; item propter absentiam a) precipue — disputatio ist auf einem im Texl freigelassenen Raum nachgetragen. b) fehlt in der Vorlage. c) em.; Vorl. predictis. d) über der Zeile. e) in — non est am Rande. f) in der Vorlage folgt posse; es isi an den Rand geschrieben. g) em.; Vorl. concilii. h) am Rande. i) em.; Vorl. Tales. k) sic. I) bona fide am Rande. m) über der Zeile. n) em.; Vorl. fecerit. o) em.; Vorl. posuerit. 45 1 Der Erzbischof von Tarent. Vgl. die S. 690 Anm. 2 und S. 745 Anm. 4 angeführte Literatur. 2 Vgl. Segovia lib. 12 cap. 16 ff. (a. a. O. 2, 1061ff.); Palacky, Geschichte von Böhmen III, 3 S. 272 bis 275; Aschbach, Gesch. K. Sigmunds 4, 389-390. In der oben erwähnten Auflösungsbulle. 5 6 9 4 Vgl. S. 695 Anm. 4. Vgl. S. 458 Anm. 1. In der S. 788 Anm. 6 erwähnten Cedula. Vgl. S. 781 Anm. 3. Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. S. 782 Anm. 2. 50
844 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1437 Fehr. 23 1441 contra ipsum et cardinales sancte Romane ecclesie aut presidentes suos, qui in concilio (zw. April1 erant, aut aliquem ipsorum, cum tamen unus eorum erat notorius falsarius 1, (precipue und 5] quia tunc Boemorum prestolabantur oratores in materia fidei disputationem petentes 2, quam 30 dierum numero artavit 3, ita quod, ut nullus posterius Basilee actus con- ciliaris fieret, districte precepit, cum tamen tunc acrior in materia fidei instaret dispu- 5 tatio.) [16"] opponens: numquid videtur concilium Basiliense dissolutum aut translatum de suo consensu, quando conclusit 1437 23. februarii 4, quod infra 30 dies a tempore recessus oratorum suorum Avinionenses contentarent capitaneum galearum de 30 milibus et octingentis florenis et residuum peccuniarum usque ad 70 milia traderent realiter in peccunia numerata quodque infra 12 dies sequentes prefati oratores et Avinionenses 10 tenerentur certificare de predicta satisfactione, alioquin extunc concilium posset et teneretur alium locum eligere et sibi et universali ecclesie aliunde providere? ecce de- cretum convencionale 5, quod pactum includit. sed de jure nature pacta sunt servanda. quia autem satisfactio facta non (est d) et persolutio per Avinionenses (ine numerata pecunia similiter facta non est) nec major pars concilii alium locum pro Grecis eligere 15 voluit, in supplecionem negligentie per minorem partem alter locus electus, scilicet Uti- num aut Florentia, rite per totum concilium, quod ad istos patres devolutum estf, elec- tus est et per consequens ipsum concilium translatum. [16"] respondens: si fuit con- tractus aut pactio, vel ergo concilium s cum se ipso (pepigit h) (et hoc non, quia inter contrahentes debet esse differentia personalis) vel fuit pactio cum Grecis, de quorum 20 unione agebatur, vel cum Avinionensibus, de quorum actu disponebat ista cedula (sed hoc non, quia neuter istorum ibi nominantur, sed solum dicitur, quod concilium sic con- clusit), aut ista conventio fuit inter partes concilii dissidentes et sic reductas ad con- cordiam (et tunc in omni materia, eciam fidei, que primo ponitur, in concilio erit pactio, antequam omnes concordant in eandem sententiam; in ista eciam cedula deputatorum 25 nulla fit mentio de aliqua differentia, sicud in conciliis omnes volunt esse membra con- cilii reputari et non adversari partibus; ideo simpliciter dicitur „pro felici expeditione dominorum ambasiatorum in Greciam“), vel ista pactio facta est cum presidentibus pape (sed hoc non, quia in pactis requiritur utriusque partis assensus, sed legatis displicuit cedula et contra eam protestati sunt 6). unde ista verba „potest et tenetur" important so simplicem voluntatem et ordinationem concilii, quam mutare et revocare poterat et, si ei videretur, recedere. tempore eciam, quo dicta cedula conclusa fuit, ignorabat con- cilium de pactis, que sui ambasiatores abbas Bonevallis et Raymundus Taloni i firma- verant cum Avinionensibus de decretacione locorum Basilee Avinionis et Sabaudie et imposicionis decime ante exbursationem peccunie 70 milium et ypotecarunt eis peccuniam s5 decime et indulgentiarum 7. que si novisset, istam cedulam non conclusisset. unde nec fuit intentio etc. item data k, quod scedula fuisset conventionalis, nichilominus obligatio in ea contenta intelligenda erat „cessante legitimo impedimento ac (bona 1 fide) sine dolo et (sinem) fraude", sicud de conventione inter concilium et Grecos in 19. sessione s. sed quales minas fecerint" et obstacula posuerint° archiepiscopus Cretensis et Jacobus de 40 Racaneto, cubicularius Ewgenii, ne mutuarent, patet multis ?; item propter absentiam a) precipue — disputatio ist auf einem im Texl freigelassenen Raum nachgetragen. b) fehlt in der Vorlage. c) em.; Vorl. predictis. d) über der Zeile. e) in — non est am Rande. f) in der Vorlage folgt posse; es isi an den Rand geschrieben. g) em.; Vorl. concilii. h) am Rande. i) em.; Vorl. Tales. k) sic. I) bona fide am Rande. m) über der Zeile. n) em.; Vorl. fecerit. o) em.; Vorl. posuerit. 45 1 Der Erzbischof von Tarent. Vgl. die S. 690 Anm. 2 und S. 745 Anm. 4 angeführte Literatur. 2 Vgl. Segovia lib. 12 cap. 16 ff. (a. a. O. 2, 1061ff.); Palacky, Geschichte von Böhmen III, 3 S. 272 bis 275; Aschbach, Gesch. K. Sigmunds 4, 389-390. In der oben erwähnten Auflösungsbulle. 5 6 9 4 Vgl. S. 695 Anm. 4. Vgl. S. 458 Anm. 1. In der S. 788 Anm. 6 erwähnten Cedula. Vgl. S. 781 Anm. 3. Vgl. S. 458 Anm. 1. Vgl. S. 782 Anm. 2. 50
Strana 845
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 845 gubernatoris civitatis et domini cardinalis de Fuxo apud regem Francie protunc in Ligwa 1441 ſzw. Occitana existentem 1, que rationabile impedimentum prestabant tante exbursationi. April 1 preterea constanter asseritur, quod Lubicensi Parmensi Visensi et Lausanensi ultima und 5] [1437/ februarii de Basilea ad Avinionem recedentibus 2 11. aprilis 3, que erat infra ultimos 12 Febr. 28 5 dies certificationis de mutuo, rescripserunt 4 de satisfactione (que littere mane in generali April I1 congregatione sunt lecte) super 30 milibus, et de residua cautos eos fecerunt aliam partem tradere habita premissa decretatione juxta pacta paulo ante expressa 5. item dominus legatus in generali congregatione ‘ tradidit prefato capitaneo galearum vexillum et baculum capitaneatus, et concilium cum eo pacta fecerat 7 et non stabat per Avinionenses, sed 10 per concilium, quin solverent. unde neque alius locus eligi poterat. item imminebat ruptura totalis, si alter locus fuisset nominatus, propter difficultatem in concordando, (et a sic tempus lapsum esset, quo galee Constantinopoli debebant applicare 8.) et in Ytalia non habebatur securitas neque in terris Venetorum propter ducem Mediolani et econtra, qui protestabatur publice?, quod non daret transitum per terras suas. unde neque poterat 15 Florentia eligi. renitebantur eciam expresse due nationes, scilicet Germanie et Gallicana 10, ex parte quomodo tam facilis diebus nostris facta est conciliorum generalium dissolutio absque hoc, quod in eis fieret reformatio, propter quam congregata sunt, ut patet de conciliis Pisano Romano Papiensi et Senensi 11. imperator eciam Sigismundus per duplices suas litteras 1436 12 avisaverat hoc nequaquam fieri, quia hoc esset concilium dissolvere, 1436 20 et quod Florentini sui essent inimici 13. [16i] opponens: ergo, ut audio, cassata est prima electio. ex quo enim concilium tenebatur eligere et non elegit nisi isti, qui per b parvum decretum 14 Utinum et Florentiam elegerunt, sequitur, quod ista electione rata et legitima concilium sit translatum. [165] respondens: si prima electio est cassata, hoc oportuit fieri per actum contrarium, eciamsi concilium aliam electionem facere disposu- 25 isset, ut, si quis fecit testamentum, licet aliud facere intenderet et jam inciperet, tamen precedens non intelligeretur cassatum, donec aliud fecisset. neque ista clausula „possit et teneatur c procedere etc." 15 habet vim cassationis electionis primo facte, eciamsi tem- pus preteriret, cum secundum vulgata jura nemo sibi in agibilibus humanis potest d legem e ponere, a qua non possit recedere et de suo actu aliter, quam prius ordinavit, disponere, 3o ex quo prudentis est mutare consilium. verbi gracia si quis jurasset non vendere codicem, si tamen venderet, teneret venditio, quia quoad hoc sibi legem imponere non potuit, licet peccaret violando jusjurandum: ita cum dicta scedula conventionalis non fuerit, sed simplex concilii ordinatio, ergo potuit aliter ordinare occurrentibus circumstantiis, scilicet alium locum eligere vel in priori electione residere. [16"] opponens: dic, ubi 35 et quem alium elegit vel per quem actum in priori resedit aut ipsum approbavit vel reelegit. et si dare non poteris, negligentia partis majoris minori volenti huic conclusioni April 12 a) et — applicare am Rande. b) fchll in der Vorlage. c) em.; Forl. teneretur. d) Vorl. wiederholl sibi. e) fehlt in der Vorlage. Vgl. die S. 782 Anm. 2 zitierten Quellen. Diese Angabe ist ungenau. Vgl. S. 782 Anm. 3. Vgl. hierzu S. 782 Anm. 5. Vgl. S. 782 Anm. 4. Vgl. Conc. Basiliense 1, 156 Anm. 5 und 5, 215�216, auch Zhishman a. a. O. S. 157-158. 45 6 Vgl. S. 783 Anm. 3. Vgl. S. 783 Anm. 4. 8 Der Termin war der Mai 1437. Vgl. das Dekret „Quia ambassiatores“ der 24. Session vom 14. April 1436 (gedr. Mansi 29, 121-133 und 50 Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 872 bis 882). 40 a Vgl. S. 784 Anm. 1. 10 Man vergleiche darüber Haller im Conc. Basi- liense 1, 139 ff., auch RTA. 12, 5-7. 11 Vgl. S. 784 Anm. 2. 12 Uber die Stellung K. Sigmunds zur Frage des Ortes für das Unionskonzil während des Jahres 1436 vergleiche man RTA. 12 nrr. 11ff. 13 Vgl. S. 784 Anm. 6. 14 Vgl. S. 231 Anm. 2. 15 Vgl. den in art. 16d angeführten Beschluß des Konzils vom 23. Februar 1437. 1 Deutsche Reichstags-Akten XV. 107
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 845 gubernatoris civitatis et domini cardinalis de Fuxo apud regem Francie protunc in Ligwa 1441 ſzw. Occitana existentem 1, que rationabile impedimentum prestabant tante exbursationi. April 1 preterea constanter asseritur, quod Lubicensi Parmensi Visensi et Lausanensi ultima und 5] [1437/ februarii de Basilea ad Avinionem recedentibus 2 11. aprilis 3, que erat infra ultimos 12 Febr. 28 5 dies certificationis de mutuo, rescripserunt 4 de satisfactione (que littere mane in generali April I1 congregatione sunt lecte) super 30 milibus, et de residua cautos eos fecerunt aliam partem tradere habita premissa decretatione juxta pacta paulo ante expressa 5. item dominus legatus in generali congregatione ‘ tradidit prefato capitaneo galearum vexillum et baculum capitaneatus, et concilium cum eo pacta fecerat 7 et non stabat per Avinionenses, sed 10 per concilium, quin solverent. unde neque alius locus eligi poterat. item imminebat ruptura totalis, si alter locus fuisset nominatus, propter difficultatem in concordando, (et a sic tempus lapsum esset, quo galee Constantinopoli debebant applicare 8.) et in Ytalia non habebatur securitas neque in terris Venetorum propter ducem Mediolani et econtra, qui protestabatur publice?, quod non daret transitum per terras suas. unde neque poterat 15 Florentia eligi. renitebantur eciam expresse due nationes, scilicet Germanie et Gallicana 10, ex parte quomodo tam facilis diebus nostris facta est conciliorum generalium dissolutio absque hoc, quod in eis fieret reformatio, propter quam congregata sunt, ut patet de conciliis Pisano Romano Papiensi et Senensi 11. imperator eciam Sigismundus per duplices suas litteras 1436 12 avisaverat hoc nequaquam fieri, quia hoc esset concilium dissolvere, 1436 20 et quod Florentini sui essent inimici 13. [16i] opponens: ergo, ut audio, cassata est prima electio. ex quo enim concilium tenebatur eligere et non elegit nisi isti, qui per b parvum decretum 14 Utinum et Florentiam elegerunt, sequitur, quod ista electione rata et legitima concilium sit translatum. [165] respondens: si prima electio est cassata, hoc oportuit fieri per actum contrarium, eciamsi concilium aliam electionem facere disposu- 25 isset, ut, si quis fecit testamentum, licet aliud facere intenderet et jam inciperet, tamen precedens non intelligeretur cassatum, donec aliud fecisset. neque ista clausula „possit et teneatur c procedere etc." 15 habet vim cassationis electionis primo facte, eciamsi tem- pus preteriret, cum secundum vulgata jura nemo sibi in agibilibus humanis potest d legem e ponere, a qua non possit recedere et de suo actu aliter, quam prius ordinavit, disponere, 3o ex quo prudentis est mutare consilium. verbi gracia si quis jurasset non vendere codicem, si tamen venderet, teneret venditio, quia quoad hoc sibi legem imponere non potuit, licet peccaret violando jusjurandum: ita cum dicta scedula conventionalis non fuerit, sed simplex concilii ordinatio, ergo potuit aliter ordinare occurrentibus circumstantiis, scilicet alium locum eligere vel in priori electione residere. [16"] opponens: dic, ubi 35 et quem alium elegit vel per quem actum in priori resedit aut ipsum approbavit vel reelegit. et si dare non poteris, negligentia partis majoris minori volenti huic conclusioni April 12 a) et — applicare am Rande. b) fchll in der Vorlage. c) em.; Forl. teneretur. d) Vorl. wiederholl sibi. e) fehlt in der Vorlage. Vgl. die S. 782 Anm. 2 zitierten Quellen. Diese Angabe ist ungenau. Vgl. S. 782 Anm. 3. Vgl. hierzu S. 782 Anm. 5. Vgl. S. 782 Anm. 4. Vgl. Conc. Basiliense 1, 156 Anm. 5 und 5, 215�216, auch Zhishman a. a. O. S. 157-158. 45 6 Vgl. S. 783 Anm. 3. Vgl. S. 783 Anm. 4. 8 Der Termin war der Mai 1437. Vgl. das Dekret „Quia ambassiatores“ der 24. Session vom 14. April 1436 (gedr. Mansi 29, 121-133 und 50 Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 2, 872 bis 882). 40 a Vgl. S. 784 Anm. 1. 10 Man vergleiche darüber Haller im Conc. Basi- liense 1, 139 ff., auch RTA. 12, 5-7. 11 Vgl. S. 784 Anm. 2. 12 Uber die Stellung K. Sigmunds zur Frage des Ortes für das Unionskonzil während des Jahres 1436 vergleiche man RTA. 12 nrr. 11ff. 13 Vgl. S. 784 Anm. 6. 14 Vgl. S. 231 Anm. 2. 15 Vgl. den in art. 16d angeführten Beschluß des Konzils vom 23. Februar 1437. 1 Deutsche Reichstags-Akten XV. 107
Strana 846
846 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 satisfacere prejudicare non debuit. [16m] respondens: ex eo, quod aliam a electionem [zw. April1 non fecit, censetur prima remanere, precipue quia concilium non processit ad actum und 5] contrarium. neque concilium debet censeri de negligentia circa factum electionis. imo diligenter deliberavit, quid in hoc esset agendum, et habita matura deliberatione omni- bus circumstantiis consideratis conclusit persistere in prima electione, quam fecerat de Basilea Avinione et Sabaudia, et in hoc tacite revocavit istam conclusionem prius factam de procedendo ad aliam electionem, si quam vim videretur habere, quia sic plus rei publice judicavit expedire. et in hoc minor pars in duplo non poterat resistere. nec in hoc casu locum habet devolutio, quia talis non fit ad minorem partem misi in casibus in jure expressis. quod non reperitur in casu presenti. [16"] opponens: numquid electio 10 de Florentia et Utino potuit esse valida, quia in singulis deputationibus conclusa et in generali congregatione simul cum majori decreto bullato lata per episcopum de Portu- [16°] respondens: non 2 fuit servata forma tradita in 11. sessione 3 de modo galia 1? transferendi concilium de assensu duarum parcium votis singulorum scrutatis. neque in electionem Florentie aut Utini, quam certi procurabant legati, consenserunt due partes, 15 ut dictum est, neque tercia, sed cum inter 80 patres unius deputationis decem consen- tirent, unus, qui presidens non erat, ut auditor Polomar de fide, Symon de Valle pro comunibus, Johannes olim abbas Molbrunensis pro pace, surrexit et dixit se nomine istius deputationis, (cum b presidentes non essent,) concludere 4. unde nec sanioritas potest allegari in minori parte, quando numerus in duplo excedit neque vota singulorum in 20 generali congregatione, prout requirebatur, super hoc sunt scrutata. [16"] opponens: numquid decretum 11. sessionis revocatum est per decretum 19. sessionis et pacta cum Grecis 5, in quibus consensit in sui translationem post adventum Grecorum infra mensem ad ultimum portum per oratores concilii nominandum? [16 ] respondens: per hoc decretum alterius practica non excluditur. qui locus previe per duas partes concilii etc. 25 fuit nominandus et de consensu earundem ad illum transferendum 6. ideo scrutatio vo- torum debebat preire. ex tenore eciam decreti parvi, in quo Florentia et Utinum aut alius locus tutus in decreto comprehensus summo pontifici et Grecis accomodus, qui cicius galeas paraverit, nominatur, sub illa generalitate nullus locus videtur electus, ad quem concilium teneretur se transferre sub incerto protunc nec postea. igitur 7 valde 30 eciam te volo attendere, quod, si ad predictos legatos cum suis adherentibus, ut pre- tenditur, devoluta esset potestas eligendi locum in negligentia concilii, quomodo tales in suo decreto furtim bullato ausi sunt se nominare sanctam “ synodum et suos oratores s ad Constantinopolim ambasiatores concilii? cum pari racione 17 episcopi pro Arrii perfidia dissencientes? potuissent sacram d Nicenam synodum se representasse dicere. 35 similiter de Nestorianis, quibus Nestorius in Ephesino 10 fecit articulos, et sic de aliis. si enim hec porta aperta fuerit, ut pauci se a multitudine patrum dividentes se possent appellare synodum generalem, numquam vel raro in conciliis in futurum posset aliquod esse certum firmum aut stabile et in hiis, que ad fidem et mores pertinent, quam plurima possent pericula et scandala contingere, utpote pauci contra multitudinem possent suo 4o modo scedulas componere et e concludere, ut de deposicione summi pontificis, translatione imperii, regum prelatorum et ordinum extinctione et sic de aliis. nusquam eciam ab 5 a) em.; Vorl. alia. b) cum — essent am Rande. c) em.; Vorl. sanctum. d) em.; Vorl. sacrum. e) fehlt in der Vorlage. 1 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 9 (a. a. O. 2, 966). Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 27. 3 Vgl. S. 444 Anm. 3. “ Uber diese Vorgänge vergleiche man Segovia lib. 11 cap. 6 (a. a. O. 2, 959-960). 5 Vgl. S. 458 Anm. 1. Man ergänze fuit concilium. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 45 art. 30. Vgl. S. 787 Anm. 3. Vgl. nr. 353 art. 30. Vgl. ebenda. 6 10 50
846 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 satisfacere prejudicare non debuit. [16m] respondens: ex eo, quod aliam a electionem [zw. April1 non fecit, censetur prima remanere, precipue quia concilium non processit ad actum und 5] contrarium. neque concilium debet censeri de negligentia circa factum electionis. imo diligenter deliberavit, quid in hoc esset agendum, et habita matura deliberatione omni- bus circumstantiis consideratis conclusit persistere in prima electione, quam fecerat de Basilea Avinione et Sabaudia, et in hoc tacite revocavit istam conclusionem prius factam de procedendo ad aliam electionem, si quam vim videretur habere, quia sic plus rei publice judicavit expedire. et in hoc minor pars in duplo non poterat resistere. nec in hoc casu locum habet devolutio, quia talis non fit ad minorem partem misi in casibus in jure expressis. quod non reperitur in casu presenti. [16"] opponens: numquid electio 10 de Florentia et Utino potuit esse valida, quia in singulis deputationibus conclusa et in generali congregatione simul cum majori decreto bullato lata per episcopum de Portu- [16°] respondens: non 2 fuit servata forma tradita in 11. sessione 3 de modo galia 1? transferendi concilium de assensu duarum parcium votis singulorum scrutatis. neque in electionem Florentie aut Utini, quam certi procurabant legati, consenserunt due partes, 15 ut dictum est, neque tercia, sed cum inter 80 patres unius deputationis decem consen- tirent, unus, qui presidens non erat, ut auditor Polomar de fide, Symon de Valle pro comunibus, Johannes olim abbas Molbrunensis pro pace, surrexit et dixit se nomine istius deputationis, (cum b presidentes non essent,) concludere 4. unde nec sanioritas potest allegari in minori parte, quando numerus in duplo excedit neque vota singulorum in 20 generali congregatione, prout requirebatur, super hoc sunt scrutata. [16"] opponens: numquid decretum 11. sessionis revocatum est per decretum 19. sessionis et pacta cum Grecis 5, in quibus consensit in sui translationem post adventum Grecorum infra mensem ad ultimum portum per oratores concilii nominandum? [16 ] respondens: per hoc decretum alterius practica non excluditur. qui locus previe per duas partes concilii etc. 25 fuit nominandus et de consensu earundem ad illum transferendum 6. ideo scrutatio vo- torum debebat preire. ex tenore eciam decreti parvi, in quo Florentia et Utinum aut alius locus tutus in decreto comprehensus summo pontifici et Grecis accomodus, qui cicius galeas paraverit, nominatur, sub illa generalitate nullus locus videtur electus, ad quem concilium teneretur se transferre sub incerto protunc nec postea. igitur 7 valde 30 eciam te volo attendere, quod, si ad predictos legatos cum suis adherentibus, ut pre- tenditur, devoluta esset potestas eligendi locum in negligentia concilii, quomodo tales in suo decreto furtim bullato ausi sunt se nominare sanctam “ synodum et suos oratores s ad Constantinopolim ambasiatores concilii? cum pari racione 17 episcopi pro Arrii perfidia dissencientes? potuissent sacram d Nicenam synodum se representasse dicere. 35 similiter de Nestorianis, quibus Nestorius in Ephesino 10 fecit articulos, et sic de aliis. si enim hec porta aperta fuerit, ut pauci se a multitudine patrum dividentes se possent appellare synodum generalem, numquam vel raro in conciliis in futurum posset aliquod esse certum firmum aut stabile et in hiis, que ad fidem et mores pertinent, quam plurima possent pericula et scandala contingere, utpote pauci contra multitudinem possent suo 4o modo scedulas componere et e concludere, ut de deposicione summi pontificis, translatione imperii, regum prelatorum et ordinum extinctione et sic de aliis. nusquam eciam ab 5 a) em.; Vorl. alia. b) cum — essent am Rande. c) em.; Vorl. sanctum. d) em.; Vorl. sacrum. e) fehlt in der Vorlage. 1 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 9 (a. a. O. 2, 966). Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 27. 3 Vgl. S. 444 Anm. 3. “ Uber diese Vorgänge vergleiche man Segovia lib. 11 cap. 6 (a. a. O. 2, 959-960). 5 Vgl. S. 458 Anm. 1. Man ergänze fuit concilium. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 45 art. 30. Vgl. S. 787 Anm. 3. Vgl. nr. 353 art. 30. Vgl. ebenda. 6 10 50
Strana 847
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 847 initio nascentis ecclesie simile legitur a factum, sed oppositum. unde in Niceno concilio 1 1441 [zw. dicitur: „sane si comuni consensu rationabiliter probatob secundum ecclesiasticam April und 5) regulam duo vel tres animositate ducti per contentionem contradicant, obtineat pluri- morum sententia sacerdotum." item in Toletano 2: „cum vero in qualibet sancta synodo 5 quid agitur aut pacifice inter pontifices quippiam diffinitur, si pauciores per nescientiam vel contentionem forte dissentiant, aut commoniti plurimorum cedant sententiis aut cum dedecore confusionis abscedant aut excomunicacionis annue sententiam luant.“ si autem ipsi legati cum adherentibus non fecerunt concilium et concilium eligere tenebatur, ut dicunt, et ipsi eciam cedule 3 repugnarunt 4 presidentes, mirum est, quomodo in ista 10 cedula tantum faciunt fundamentum, attento quod compromissarii super bullatione do- minus cardinalis sancti Petri ad vincula, unus legatorum, archiepiscopus Panormitanus et dominus Burgensis, 17. junii5 decretum majoris partis bullarunt alio rejecto. quod consensum synodalem exprimit, et non ista scedula tam de loco quam de portu et im- posicione decime et aliis contraria. alias simul spiritus sanctus contraria inspiraret in 15 eodem actu; quod est impium. dicti eciam legati consenserunt cum omnibus e, quod decretum bullatum mitteretur ad Avinionem et demandaretur executioni et d quod nuncii concilii irent ad Avinionem, qui tractarent cum civibus Avinionensibus de° recipiendo summam 70000 f florenorum et sollicitarent oratores mittendos ad Greciam, ut procederent pro Grecorum adductione s. unde per hujusmodi consensum evacuata videtur illa con- 20 clusio parcialis, que dicebat de contraria executione. [161] opponens: licet 7 legati cum suis adherentibus consenserint in dictos commissarios super bullatione litterarum et earum destinatione, tamen in ea commissione subjungitur g hec clausula „quod per hoc, quod ipsi facient, nulli prejuditium aliquod generetur“ s. ideo per istam bullationem nullum eis factum est prejuditium quantum ad suam parcialem conclusionem. [16s] re- 25 spondens: si justum fuit decretum majoris partis bullare et non suum parvum et cum equitas et justicia nulli sint prejudiciales, vere impleta est hec condicio. creditur enim, quod non dicant premissos patres inique egisse in hac bullatione. item cum de re con- cilii ageretur et non personali et tam major quam minor partes dissidentes se verum dicerent facere concilium et per omnes concorditer istis tribus data esset potestas, ut, so quod per eos fieret, esset validum, non potest aliqua parcium causari, quod ex actu ipsorum sit alicui factum prejuditium, eciamsi contra ipsorum voluntatem actum sit, sicud patet de compromisso facto super re comuni et indivisibili, qua uterque uti non potest uni adjudicata, eciamsi in submissione esset clausula posita, quod nulli prejuditium judicaretur. hoc enim intelligeretur quantum ad id, quod rei indivisibili judicate non 35 esset incompatibile, sed non quantum ad id, quod precise uni ex hiis potest competere. super una autem re non nisi unum synodale potest esse decretum et non contrarie exe- cutiones. item aut h voluerunt istos dominos habere plenam potestatem bullandi quod- cunque decretum vel non; si secundum, delusorius fuisset ipsorum consensus. item patet hoc firmum per clausulam, que sequitur in cedula compromissi: „et per hoc sit pax et 40 tranquillitas inter contendentes patres de concilio cessentque agitationes et molestationes 11437] Juni 17 a) cm.; Vorl. legi. b) em.; Vorl. prolato. c) undentlich, wrcil verwischt. d) die Worte et — tractarent glauben wir einfügen zu müssen, da die Stelle sonst unverständlich bleibt. e) em.; Vorl. et. f) em.; Vorl. 7000. g) em.; Vorl. subjugitur. h) undeutlich, wreil korrigiert. 1 Vgl. S. 788 Anm. 3. 45 2 Vgl. S. 788 Anm. 4. 3 D. i. der in art. 16g erwähnte Beschluß des Konzils vom 23. Februar 1437. 4 In der S. 788 Anm. 6 angeführten Cedula. 5 Das ist ein Irrtum. Die Plumbierung des 50 Dekretes der Majorität fand am 15. Mai 1437 statt (vgl. S. 789 Anm. 3). Der Ursprung des Irrtums ergibt sich aus nr. 353 art. 33. 6 Vgl. zum Vorstehenden die S. 790 Anm. 3 angeführte Instruktion. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 artt. 34a-34c. 8 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 974). 107*
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 847 initio nascentis ecclesie simile legitur a factum, sed oppositum. unde in Niceno concilio 1 1441 [zw. dicitur: „sane si comuni consensu rationabiliter probatob secundum ecclesiasticam April und 5) regulam duo vel tres animositate ducti per contentionem contradicant, obtineat pluri- morum sententia sacerdotum." item in Toletano 2: „cum vero in qualibet sancta synodo 5 quid agitur aut pacifice inter pontifices quippiam diffinitur, si pauciores per nescientiam vel contentionem forte dissentiant, aut commoniti plurimorum cedant sententiis aut cum dedecore confusionis abscedant aut excomunicacionis annue sententiam luant.“ si autem ipsi legati cum adherentibus non fecerunt concilium et concilium eligere tenebatur, ut dicunt, et ipsi eciam cedule 3 repugnarunt 4 presidentes, mirum est, quomodo in ista 10 cedula tantum faciunt fundamentum, attento quod compromissarii super bullatione do- minus cardinalis sancti Petri ad vincula, unus legatorum, archiepiscopus Panormitanus et dominus Burgensis, 17. junii5 decretum majoris partis bullarunt alio rejecto. quod consensum synodalem exprimit, et non ista scedula tam de loco quam de portu et im- posicione decime et aliis contraria. alias simul spiritus sanctus contraria inspiraret in 15 eodem actu; quod est impium. dicti eciam legati consenserunt cum omnibus e, quod decretum bullatum mitteretur ad Avinionem et demandaretur executioni et d quod nuncii concilii irent ad Avinionem, qui tractarent cum civibus Avinionensibus de° recipiendo summam 70000 f florenorum et sollicitarent oratores mittendos ad Greciam, ut procederent pro Grecorum adductione s. unde per hujusmodi consensum evacuata videtur illa con- 20 clusio parcialis, que dicebat de contraria executione. [161] opponens: licet 7 legati cum suis adherentibus consenserint in dictos commissarios super bullatione litterarum et earum destinatione, tamen in ea commissione subjungitur g hec clausula „quod per hoc, quod ipsi facient, nulli prejuditium aliquod generetur“ s. ideo per istam bullationem nullum eis factum est prejuditium quantum ad suam parcialem conclusionem. [16s] re- 25 spondens: si justum fuit decretum majoris partis bullare et non suum parvum et cum equitas et justicia nulli sint prejudiciales, vere impleta est hec condicio. creditur enim, quod non dicant premissos patres inique egisse in hac bullatione. item cum de re con- cilii ageretur et non personali et tam major quam minor partes dissidentes se verum dicerent facere concilium et per omnes concorditer istis tribus data esset potestas, ut, so quod per eos fieret, esset validum, non potest aliqua parcium causari, quod ex actu ipsorum sit alicui factum prejuditium, eciamsi contra ipsorum voluntatem actum sit, sicud patet de compromisso facto super re comuni et indivisibili, qua uterque uti non potest uni adjudicata, eciamsi in submissione esset clausula posita, quod nulli prejuditium judicaretur. hoc enim intelligeretur quantum ad id, quod rei indivisibili judicate non 35 esset incompatibile, sed non quantum ad id, quod precise uni ex hiis potest competere. super una autem re non nisi unum synodale potest esse decretum et non contrarie exe- cutiones. item aut h voluerunt istos dominos habere plenam potestatem bullandi quod- cunque decretum vel non; si secundum, delusorius fuisset ipsorum consensus. item patet hoc firmum per clausulam, que sequitur in cedula compromissi: „et per hoc sit pax et 40 tranquillitas inter contendentes patres de concilio cessentque agitationes et molestationes 11437] Juni 17 a) cm.; Vorl. legi. b) em.; Vorl. prolato. c) undentlich, wrcil verwischt. d) die Worte et — tractarent glauben wir einfügen zu müssen, da die Stelle sonst unverständlich bleibt. e) em.; Vorl. et. f) em.; Vorl. 7000. g) em.; Vorl. subjugitur. h) undeutlich, wreil korrigiert. 1 Vgl. S. 788 Anm. 3. 45 2 Vgl. S. 788 Anm. 4. 3 D. i. der in art. 16g erwähnte Beschluß des Konzils vom 23. Februar 1437. 4 In der S. 788 Anm. 6 angeführten Cedula. 5 Das ist ein Irrtum. Die Plumbierung des 50 Dekretes der Majorität fand am 15. Mai 1437 statt (vgl. S. 789 Anm. 3). Der Ursprung des Irrtums ergibt sich aus nr. 353 art. 33. 6 Vgl. zum Vorstehenden die S. 790 Anm. 3 angeführte Instruktion. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 artt. 34a-34c. 8 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (a. a. O. 2, 974). 107*
Strana 848
848 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11437] Juni 17 11437) Sept. 18 11438) Fobr. 11437) Okt. 12 1441 et cum bona pace et tranquillitate procedatur ad alia negocia in hoc sacro concilio per- ſzw. Apri 1 tractanda. et ista ultima clausula sit ita firma, quod non possit violari vel immutari." 1 und 5] argumentatur sic: si legati cum suis poterant prosequi suam parcialem conclusionem, que erat alteri bullato decreto contraria, quomodo cessarent agitationes etc.? quomodo esset pax? item 2 17. junii legati consenserunt, ut contra falsarios procederetur in facto elec- tionis locorum. et reperto uno ex eis, Tarantino, culpabili fuit per commissarios concilii arrestatus in domo sua, Alexandro et Bartolomeo aufugientibus, consenseruntque omnes, eciam presidentes cum suis, quod illi, qui operam dederant, ut sua parcialis conclusio bullaretur, punirentur tamquam falsarii et quod commissarii concilii haberent plenam potestatem scribendi ad quoscunque principes et comunitates in pertinentibus ad exe- 10 cutionem locorum electorum per concilium, videlicet Basilee Avinionis et Sabaudie, ac eciam inhibendi et puniendi quoscunque turbatores. ecce manifestus consensus. et ista nemine reclamante sunt decretata in 27. sessione 3. [16"] opponens: numquid parvum decretum videtur validatum per translationem eciam concilii ad Ferrariam? [16"] re- spondens: nequaquam, imo evacuatum, quia Ewgenius paravit galeas in Venetiis et non 15 Florentie aut Utino. item in litteris secunde translationis 18. septembris 4 transfert con- cilium ex plenitudine potestatis ad Ferrariam casu, quo procederetur aut fieret aliqua novitas contra ipsum aut aliquem suorum presidentium etc., „ordinationibus constitutioni- bus statutis decretis declarationibus eciam sub “ nomine generalis concilii factis et b aliis in contrarium facientibus etc., quibus omnibus apostolica auctoritate et de plenitudine 20 potestatis derogamus etc.“ hoc 5 fere quinque mensibus ante adventum Grecorum, qui de mense februarii 6 venerunt“, acta sunt. quod videntes, qui primo pro parte istius conclusionis parvi decreti fuerunt, se firmarunt omnes preter quinque vel sex, quod Ba- silee et non Florentie aut Ferrarie essetd concilium, quia viderant suum decretum evacuatum. in 29. eciam sessione 12. octobris 7 nominatio Ferrarie et aliorum in Ytalia 25 locorum cassata est. Ewgenius eciam in prefatis litteris dissolutionis irritavit omnem nominationem extra Ferrariam aut translationem quamvis auctoritate sua dempta attemp- tatam. neque mutationem, quam fecerat de Florentia in Ferrariam, fecit Ewgenius de consilio eorum, qui primo Florentiam nominarunt (quos ipse laudabats tamquam „saniorem partem concilii“), nec de tuto accessu ipsi judicaverunt neque Ferraria para- s0 verat galeas aut pro eis dedit pecunias neque alia necessaria. unde ordinationem parvi decreti ipsemet Ewgenius dinoscitur violasse. 1441 355. Notariatsinstrument über die Vereinbarungen genannter und ungenannter Gesandten April 7 des Römischen Königs und des Königs von Frankreich, der geistlichen Kurfürsten und der übrigen geistlichen und weltlichen Fürsten Deutscher Nation betr. Berufung 35 eines allgemeinen Konzils nach Metz bis zum 1. August 1442 zum Zwecke der Be- seitigung des Schismas und der Herstellung der Einheit in der Kirche. 1441 April 7 Mainz. R aus Rom Vatik. Bibl. cod. Reginae lat. 1020 fol. 90 a-92a cop. chart. coaeva. Am Anfang ist rechts am Rande von einem Zeitgenossen bemerkt Instrumentum, in quo 40 continetur cedula avisamentorum data per ambassiatores Romanorum et Francie regum pro extirpatione scismatis. a) em.; Vorl. sew. b) in der Vorlage folgt in. c) Forl. wiederholt venerunt. d) em.; Vorl. essent. Vgl. ebenda. Zum Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 35. Vgl. S. 457 Anm. 7. Vgl. S. 231 Anm. 3. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 39c. 1 3 Am 8. Februar 1438. Vgl. S. 794 Anm. 4. Vgl. S. 457 Anm. 2. In der oben angeführten Auflösungsbulle vom 18. September 1437. 7 45
848 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11437] Juni 17 11437) Sept. 18 11438) Fobr. 11437) Okt. 12 1441 et cum bona pace et tranquillitate procedatur ad alia negocia in hoc sacro concilio per- ſzw. Apri 1 tractanda. et ista ultima clausula sit ita firma, quod non possit violari vel immutari." 1 und 5] argumentatur sic: si legati cum suis poterant prosequi suam parcialem conclusionem, que erat alteri bullato decreto contraria, quomodo cessarent agitationes etc.? quomodo esset pax? item 2 17. junii legati consenserunt, ut contra falsarios procederetur in facto elec- tionis locorum. et reperto uno ex eis, Tarantino, culpabili fuit per commissarios concilii arrestatus in domo sua, Alexandro et Bartolomeo aufugientibus, consenseruntque omnes, eciam presidentes cum suis, quod illi, qui operam dederant, ut sua parcialis conclusio bullaretur, punirentur tamquam falsarii et quod commissarii concilii haberent plenam potestatem scribendi ad quoscunque principes et comunitates in pertinentibus ad exe- 10 cutionem locorum electorum per concilium, videlicet Basilee Avinionis et Sabaudie, ac eciam inhibendi et puniendi quoscunque turbatores. ecce manifestus consensus. et ista nemine reclamante sunt decretata in 27. sessione 3. [16"] opponens: numquid parvum decretum videtur validatum per translationem eciam concilii ad Ferrariam? [16"] re- spondens: nequaquam, imo evacuatum, quia Ewgenius paravit galeas in Venetiis et non 15 Florentie aut Utino. item in litteris secunde translationis 18. septembris 4 transfert con- cilium ex plenitudine potestatis ad Ferrariam casu, quo procederetur aut fieret aliqua novitas contra ipsum aut aliquem suorum presidentium etc., „ordinationibus constitutioni- bus statutis decretis declarationibus eciam sub “ nomine generalis concilii factis et b aliis in contrarium facientibus etc., quibus omnibus apostolica auctoritate et de plenitudine 20 potestatis derogamus etc.“ hoc 5 fere quinque mensibus ante adventum Grecorum, qui de mense februarii 6 venerunt“, acta sunt. quod videntes, qui primo pro parte istius conclusionis parvi decreti fuerunt, se firmarunt omnes preter quinque vel sex, quod Ba- silee et non Florentie aut Ferrarie essetd concilium, quia viderant suum decretum evacuatum. in 29. eciam sessione 12. octobris 7 nominatio Ferrarie et aliorum in Ytalia 25 locorum cassata est. Ewgenius eciam in prefatis litteris dissolutionis irritavit omnem nominationem extra Ferrariam aut translationem quamvis auctoritate sua dempta attemp- tatam. neque mutationem, quam fecerat de Florentia in Ferrariam, fecit Ewgenius de consilio eorum, qui primo Florentiam nominarunt (quos ipse laudabats tamquam „saniorem partem concilii“), nec de tuto accessu ipsi judicaverunt neque Ferraria para- s0 verat galeas aut pro eis dedit pecunias neque alia necessaria. unde ordinationem parvi decreti ipsemet Ewgenius dinoscitur violasse. 1441 355. Notariatsinstrument über die Vereinbarungen genannter und ungenannter Gesandten April 7 des Römischen Königs und des Königs von Frankreich, der geistlichen Kurfürsten und der übrigen geistlichen und weltlichen Fürsten Deutscher Nation betr. Berufung 35 eines allgemeinen Konzils nach Metz bis zum 1. August 1442 zum Zwecke der Be- seitigung des Schismas und der Herstellung der Einheit in der Kirche. 1441 April 7 Mainz. R aus Rom Vatik. Bibl. cod. Reginae lat. 1020 fol. 90 a-92a cop. chart. coaeva. Am Anfang ist rechts am Rande von einem Zeitgenossen bemerkt Instrumentum, in quo 40 continetur cedula avisamentorum data per ambassiatores Romanorum et Francie regum pro extirpatione scismatis. a) em.; Vorl. sew. b) in der Vorlage folgt in. c) Forl. wiederholt venerunt. d) em.; Vorl. essent. Vgl. ebenda. Zum Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 35. Vgl. S. 457 Anm. 7. Vgl. S. 231 Anm. 3. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 353 art. 39c. 1 3 Am 8. Februar 1438. Vgl. S. 794 Anm. 4. Vgl. S. 457 Anm. 2. In der oben angeführten Auflösungsbulle vom 18. September 1437. 7 45
Strana 849
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 849 10 15 K coll. Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv cop. chart. coaeva mit Schnitten, 1441 ein Foliobogen. Auf der sonst unbeschriebenen vierten Seite ist von einer Hand des April 7 16. Jahrhunderts bemerkt Begriff so im reichstage anno etc. 1441 zu Mentz gehalten von den hern und gesandten zum selben reichstage von wegen einer Christlichen einigung furgeschlagen und beradten. W coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibliothek cod. Helmst. 1239 fol. 218 a-221 a cop. chart. saec. 15. Datum acta sunt hec Maguncie sub anno domini 1441. Die Abschrift ist sehr mangel- haft, bietet aber hin und wieder gute Lesarten; wir erwähnen in den Varianten nur die wesentlichen Abweichungen. Die Handschrift stammt aus St. Florian. Im Auszuge bei Jo. de Segovia lib. 17 cap. 24 (Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 693 Z. 8 bis 694 Z. 3; vgl. unsere nr. 357 artt. 17a-17e) und bei Joachim- sohn, Gregor Heimburg S. 70 Anm. 8 (nach einer auf unsere Vorlage W zurück- gehenden Abschrift v. d. Hardts in der Stuttgarter Königlichen Bibliothek). Benutzt von Thomas Ebendorfer, Chronica regum Romanorum (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, Ergänzungsband 3 S. 136); Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst Pius II., und sein Zeitalter 1, 264 nach K, aber mit dem falschen Datum des 4. April 1441; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kur- fürstliche Neutralität S. 83; Pérouse, Le cardinal Lowis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368-369; Kraus, Deutsche Geschichte im Ausgange des Mittel- alters 1, 84; Valois, Le pape et le concile 2, 247-248. 20 In nomine domini amen. anno a nativitate ejusdem a millesimo quadringentesimo quadragesimo primo indictione b quarta die veneris septima aprilis hora terciarum ponti- ficatus sanctissimi c in Christo patris et domini nostri domini Eugenii divina providencia pape quarti anno 11 reverendi patres venerabilesque et circumspecti viri domini Petrus 25 Augustensis, Silvester Chyemensis episcopi, Thomas de Haselbach d sacre theologie pro- fessor canonicus ecclesie sancti Stephani Viennensis Pataviensis diocesis, pro se et nomine generosi viri domini Albertie de Potendorff baronis ambassiatoris absentis invictissimi et serenissimi principis 5 domini Frederici Romanorum regis semper augusti Austrieh Stirie et Carinthie i etc. ducis, Goffridus k Coclearus 1, Robertus am Sibola sacre theologie so professores, Lexoviensis " et Parisiensis ecclesiarum canonici o, Christianissimi principis et domini domini Karoli regis Francorum necnon aliorum illustrissimorum principum et dominorum sacri Romani ? imperii electorum metropolitanorum et ceterorum principum ecclesiasticorum et secularium Germanice nacionis ambassiatores oratores in hac dieta Maguntina " concurrentes, in 1 mei notarii publici et infrascriptorum ad hoc vocatorum 35 et rogatorum presencia personaliter constituti quandam avisamentorum pro extirpacione scismatis in ecclesia dei suborti et unione reparanda papiri cedulam in eadem dieta conceptam facto et in scriptis obtulerunt et michi notario prefato tradiderunt et assi- gnarunt, super contentis in ipsa cedula saniorem dominis suis deliberacionem publice et expresse reservantes. cujus quidem cedule tenor de verbo ad verbum sequitur et 40 est talis: [1] In dieta Maguntina per invictissimum principem et dominum Fredericum Roma- norum regem semper augustum instituta 1 ad festum purificacionis gloriose virginis una cum continuacione dierum sequencium currentis anni domini 1441 per oratores ejusdem Romanorum regis necnon Christianissimi regis Francorum atque sacri imperii principum 45 electorum et aliorum metropolitanorum ceterorumque principum ecclesiasticorum s et secu- larium Germanice nacionis in ipsa dieta concurrentes pro extirpacione scismatis in ecclesia dei suborti et unione reparanda avisata sunt infrascripta. qui tamen oratores super hiis 1441 Febr. 2 1441 April 7 50 a) K domini. b) W 8. mensis aprilis statt indictione — pontificatus. c) om. K. d) R Haselborch. e) om. W. f) W ambasiatores. g) W add. et domini. h) W om. Austrie — ducis, add. etc. i) K Corinthie, k) K Got- fridus ; W Gomfridus. 1) W Cocleorum, m) a Sibola ist in R Randkorrektur eines Zeitgenossen für Abole ; K Abole ; W Sabole. n) W Lexioviensis. o) W om. canonici — ecclesiasticorum. p) K stelll um imperii Romani. q) W Maguntinensi. r) W om. in — in ipsa dieta concurrentes (Z. 46). s) R electorum ; in K an- scheinend korrigiert aus electorum. Vgl. nr. 302.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334.355. 849 10 15 K coll. Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv cop. chart. coaeva mit Schnitten, 1441 ein Foliobogen. Auf der sonst unbeschriebenen vierten Seite ist von einer Hand des April 7 16. Jahrhunderts bemerkt Begriff so im reichstage anno etc. 1441 zu Mentz gehalten von den hern und gesandten zum selben reichstage von wegen einer Christlichen einigung furgeschlagen und beradten. W coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibliothek cod. Helmst. 1239 fol. 218 a-221 a cop. chart. saec. 15. Datum acta sunt hec Maguncie sub anno domini 1441. Die Abschrift ist sehr mangel- haft, bietet aber hin und wieder gute Lesarten; wir erwähnen in den Varianten nur die wesentlichen Abweichungen. Die Handschrift stammt aus St. Florian. Im Auszuge bei Jo. de Segovia lib. 17 cap. 24 (Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 693 Z. 8 bis 694 Z. 3; vgl. unsere nr. 357 artt. 17a-17e) und bei Joachim- sohn, Gregor Heimburg S. 70 Anm. 8 (nach einer auf unsere Vorlage W zurück- gehenden Abschrift v. d. Hardts in der Stuttgarter Königlichen Bibliothek). Benutzt von Thomas Ebendorfer, Chronica regum Romanorum (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, Ergänzungsband 3 S. 136); Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst Pius II., und sein Zeitalter 1, 264 nach K, aber mit dem falschen Datum des 4. April 1441; Bachmann, Die Deutschen Könige und die kur- fürstliche Neutralität S. 83; Pérouse, Le cardinal Lowis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368-369; Kraus, Deutsche Geschichte im Ausgange des Mittel- alters 1, 84; Valois, Le pape et le concile 2, 247-248. 20 In nomine domini amen. anno a nativitate ejusdem a millesimo quadringentesimo quadragesimo primo indictione b quarta die veneris septima aprilis hora terciarum ponti- ficatus sanctissimi c in Christo patris et domini nostri domini Eugenii divina providencia pape quarti anno 11 reverendi patres venerabilesque et circumspecti viri domini Petrus 25 Augustensis, Silvester Chyemensis episcopi, Thomas de Haselbach d sacre theologie pro- fessor canonicus ecclesie sancti Stephani Viennensis Pataviensis diocesis, pro se et nomine generosi viri domini Albertie de Potendorff baronis ambassiatoris absentis invictissimi et serenissimi principis 5 domini Frederici Romanorum regis semper augusti Austrieh Stirie et Carinthie i etc. ducis, Goffridus k Coclearus 1, Robertus am Sibola sacre theologie so professores, Lexoviensis " et Parisiensis ecclesiarum canonici o, Christianissimi principis et domini domini Karoli regis Francorum necnon aliorum illustrissimorum principum et dominorum sacri Romani ? imperii electorum metropolitanorum et ceterorum principum ecclesiasticorum et secularium Germanice nacionis ambassiatores oratores in hac dieta Maguntina " concurrentes, in 1 mei notarii publici et infrascriptorum ad hoc vocatorum 35 et rogatorum presencia personaliter constituti quandam avisamentorum pro extirpacione scismatis in ecclesia dei suborti et unione reparanda papiri cedulam in eadem dieta conceptam facto et in scriptis obtulerunt et michi notario prefato tradiderunt et assi- gnarunt, super contentis in ipsa cedula saniorem dominis suis deliberacionem publice et expresse reservantes. cujus quidem cedule tenor de verbo ad verbum sequitur et 40 est talis: [1] In dieta Maguntina per invictissimum principem et dominum Fredericum Roma- norum regem semper augustum instituta 1 ad festum purificacionis gloriose virginis una cum continuacione dierum sequencium currentis anni domini 1441 per oratores ejusdem Romanorum regis necnon Christianissimi regis Francorum atque sacri imperii principum 45 electorum et aliorum metropolitanorum ceterorumque principum ecclesiasticorum s et secu- larium Germanice nacionis in ipsa dieta concurrentes pro extirpacione scismatis in ecclesia dei suborti et unione reparanda avisata sunt infrascripta. qui tamen oratores super hiis 1441 Febr. 2 1441 April 7 50 a) K domini. b) W 8. mensis aprilis statt indictione — pontificatus. c) om. K. d) R Haselborch. e) om. W. f) W ambasiatores. g) W add. et domini. h) W om. Austrie — ducis, add. etc. i) K Corinthie, k) K Got- fridus ; W Gomfridus. 1) W Cocleorum, m) a Sibola ist in R Randkorrektur eines Zeitgenossen für Abole ; K Abole ; W Sabole. n) W Lexioviensis. o) W om. canonici — ecclesiasticorum. p) K stelll um imperii Romani. q) W Maguntinensi. r) W om. in — in ipsa dieta concurrentes (Z. 46). s) R electorum ; in K an- scheinend korrigiert aus electorum. Vgl. nr. 302.
Strana 850
850 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 April 7 omnibus et singulis saniorem dominis deliberacionem reservarunt. [2] inprimis inter a varias vias diversis adhibitis consideracionibus hec € tandem congruencior visa “ est via, videlicet ut teneatur ycumenicum vel generale concilium in d alio loco extra Basileam et Florenciam, quod pro tollendo scismate sanctaque ecclesia dei unienda salubriter habeat providere. [3] et ut concilium hujusmodi celerius fiat, invictissimus rex Romanorum tamquam ipsius ecclesie advocatus cum auxilio et assistencia aliorum orthodoxorum regum et principum et precipue Christianissimi regis Francie sacrique Romani imperii principum electorum partes dissidentes habeat interpellare, quatenus ad convocacionem concilii hujusmodi procedante ad locum videlicet infrascriptum. et si ambe partes concilium hujusmodi convocare voluerint, id gratitudine debita acceptetur. si vero una pars hoc 10 facere recusaverit, nichilominus alterius f convocacio accipiatur et ad prosecucionem con- cilii modo et forma infrascriptis procedatur. si vero una aut ambe partes concilium hujusmodi convocare noluerit aut noluerint, nichilominus instetur apud easdem g, ut saltim assenciant, quod serenissimus Romanorum rex officio et jure h advocacionis predicte ipsum concilium convocet tam assistencia Christianissimi regis Francie quam aliorum 15 regum et principum predictorum. et in eventum, quo neque utraque pars nec earum altera in hoc, quod ipse serenissimus Romanorum rex concilium hujusmodi, ut prefertur, convocet, consentire i voluerit, adhuc, ne sancta dei ecclesia in tantis suis calamitatibus consolacione atque auxilio careat, idem Romanorum rex ex debito officii advocacionis predicte concilium ipsum convocet cum assistencia Christianissimi regis Francie et aliorum 20 regum et principum predictorum. [4] pro loco autem k dicti concilii nominate sunt civitates subscripte, videlicet in Germania Argentina Spira Maguncia Treveris Ratispona Augusta et Constancia, in Gallia vero Parisius Remis Lugdunum Vienna Trecis1 et Avinio. sed cum de nulla earum tunc concordatum fuerit, tandem in viam convenientis medii nominata est civitas Metensis, [5] itam ut pro illa celebracione dicti concilii 25 designanda Romanorum et Francorum reges per suos oratores, qui in presenti dieta Maguntina constituti sunt n, consuli 1 et utriusque eorum regum deliberacio tam super loco dicte civitatis Metensis quam presenti° avisamento archiepiscopo Treverensi infra hinc et Juni 24 festum beati Johannis baptiste proxime ? futurum intimari ! debeat habeatque tunc idem archiepiscopus Treverensis eisdem regibus alterutrius voluntatem, quam primum id fieri so poterit, notificare. [6] et in casu, quo prosecucio eorundem r avisamentorum per ambos reges, Romanorum videlicet et Francorum, acceptabitur, ordo servetur, ut serenissimi Romanorum regis et suorum principum electorum necnon Christianissimi regis Francorum atques aliorum regum et principum in hujusmodi prosecucione concurrere volencium oratores ad hoc deputatit prima die mensis novembris proxime futuri in civitate 35 Bononiensi conveniant u, abinde in locum, ubi sanctissimus dominus Eugenius papa tunc constitutus fuerit, pro hujus prosecucionis consensu unanimi provecturi v. eadem eciam prima die mensis novembris alii dictorum" regum et principum electorum 1 oratores y in civitate Basiliensi conveniant, premissa in sacro concilio ibidem finali prosecuturi consensu. quodque oratores hujusmodi in ambobus locis predictis plenis mandatis fulti 2 40 convenientes sollertem instanciam faciant, ut infra unius mensis spacium ab ea die, qua partes ipsas requirendas duxerint, computandi parcium earundem finalem responsionem obtineant. et si forte aliqui regum aut principum predictorum oratores ex quacumque causa dicta prima die novembris in locis prefatis comparere tardaverint, nichilominus Nov. I Nor. 1 5 Nov. 1 1) om. RKW. b) om. W. c) em.; RKW via est statl visa est via. d) cm.; RKW in allum locum. e) em.; RK 45 procedent; W procederent. f) K add. partis. g) em.; RK eosdem. h) Wsentencia. i) Wassentire. k) W antedicti stait autem dicti. 1) R Crocis. m) om. RK. n) em.; RKW semper. o) W presentibus avisamentis. p) om. K. q) cm.; RKW intimare. r) RK eorum. s) K ac. t) W destinati. u) K convenient. v) W pro- fecturi. w) W doctores. x) om. W. y) om. RK. z) KW fulciti. 1 Man ergänze debeant. 50
850 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 April 7 omnibus et singulis saniorem dominis deliberacionem reservarunt. [2] inprimis inter a varias vias diversis adhibitis consideracionibus hec € tandem congruencior visa “ est via, videlicet ut teneatur ycumenicum vel generale concilium in d alio loco extra Basileam et Florenciam, quod pro tollendo scismate sanctaque ecclesia dei unienda salubriter habeat providere. [3] et ut concilium hujusmodi celerius fiat, invictissimus rex Romanorum tamquam ipsius ecclesie advocatus cum auxilio et assistencia aliorum orthodoxorum regum et principum et precipue Christianissimi regis Francie sacrique Romani imperii principum electorum partes dissidentes habeat interpellare, quatenus ad convocacionem concilii hujusmodi procedante ad locum videlicet infrascriptum. et si ambe partes concilium hujusmodi convocare voluerint, id gratitudine debita acceptetur. si vero una pars hoc 10 facere recusaverit, nichilominus alterius f convocacio accipiatur et ad prosecucionem con- cilii modo et forma infrascriptis procedatur. si vero una aut ambe partes concilium hujusmodi convocare noluerit aut noluerint, nichilominus instetur apud easdem g, ut saltim assenciant, quod serenissimus Romanorum rex officio et jure h advocacionis predicte ipsum concilium convocet tam assistencia Christianissimi regis Francie quam aliorum 15 regum et principum predictorum. et in eventum, quo neque utraque pars nec earum altera in hoc, quod ipse serenissimus Romanorum rex concilium hujusmodi, ut prefertur, convocet, consentire i voluerit, adhuc, ne sancta dei ecclesia in tantis suis calamitatibus consolacione atque auxilio careat, idem Romanorum rex ex debito officii advocacionis predicte concilium ipsum convocet cum assistencia Christianissimi regis Francie et aliorum 20 regum et principum predictorum. [4] pro loco autem k dicti concilii nominate sunt civitates subscripte, videlicet in Germania Argentina Spira Maguncia Treveris Ratispona Augusta et Constancia, in Gallia vero Parisius Remis Lugdunum Vienna Trecis1 et Avinio. sed cum de nulla earum tunc concordatum fuerit, tandem in viam convenientis medii nominata est civitas Metensis, [5] itam ut pro illa celebracione dicti concilii 25 designanda Romanorum et Francorum reges per suos oratores, qui in presenti dieta Maguntina constituti sunt n, consuli 1 et utriusque eorum regum deliberacio tam super loco dicte civitatis Metensis quam presenti° avisamento archiepiscopo Treverensi infra hinc et Juni 24 festum beati Johannis baptiste proxime ? futurum intimari ! debeat habeatque tunc idem archiepiscopus Treverensis eisdem regibus alterutrius voluntatem, quam primum id fieri so poterit, notificare. [6] et in casu, quo prosecucio eorundem r avisamentorum per ambos reges, Romanorum videlicet et Francorum, acceptabitur, ordo servetur, ut serenissimi Romanorum regis et suorum principum electorum necnon Christianissimi regis Francorum atques aliorum regum et principum in hujusmodi prosecucione concurrere volencium oratores ad hoc deputatit prima die mensis novembris proxime futuri in civitate 35 Bononiensi conveniant u, abinde in locum, ubi sanctissimus dominus Eugenius papa tunc constitutus fuerit, pro hujus prosecucionis consensu unanimi provecturi v. eadem eciam prima die mensis novembris alii dictorum" regum et principum electorum 1 oratores y in civitate Basiliensi conveniant, premissa in sacro concilio ibidem finali prosecuturi consensu. quodque oratores hujusmodi in ambobus locis predictis plenis mandatis fulti 2 40 convenientes sollertem instanciam faciant, ut infra unius mensis spacium ab ea die, qua partes ipsas requirendas duxerint, computandi parcium earundem finalem responsionem obtineant. et si forte aliqui regum aut principum predictorum oratores ex quacumque causa dicta prima die novembris in locis prefatis comparere tardaverint, nichilominus Nov. I Nor. 1 5 Nov. 1 1) om. RKW. b) om. W. c) em.; RKW via est statl visa est via. d) cm.; RKW in allum locum. e) em.; RK 45 procedent; W procederent. f) K add. partis. g) em.; RK eosdem. h) Wsentencia. i) Wassentire. k) W antedicti stait autem dicti. 1) R Crocis. m) om. RK. n) em.; RKW semper. o) W presentibus avisamentis. p) om. K. q) cm.; RKW intimare. r) RK eorum. s) K ac. t) W destinati. u) K convenient. v) W pro- fecturi. w) W doctores. x) om. W. y) om. RK. z) KW fulciti. 1 Man ergänze debeant. 50
Strana 851
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 851 eorum oratores, qui tunc ibidem presentes fuerint, ad prosecucionem predictorum proce- dant. [7] medio quoque tempore serenissimus Romanorum rex, postquam Christianissi- mum regem Francorum in prosecucione avisamentorum hujusmodi sibi noverit velle assistere, apud ceteros catholicos reges et principes, illos presertim, qui comode absque more dispendio super hoc requiri potuerint a, diligenciam faciet b, ut in eadem prosecucione sinceriter concurrere et devote velint assistere. [8] in quemeunque eciam eventum concilium predictum convocandum fuerit, id specialiter observetur, ut idem concilium infra hinc ad primam diem“ augusti anni proxime futuri debeat inchoari et in eodem concilio ad nullos actus conciliares procedatur, nisi primo statuto hujusmodi 10 inchoacionis termino 20 dies totaliter sint elapsi. [9] ut autem predictum generale vel ycumenicum concilium auxiliante deo laudabilem et prosperum possit habere successum pariter et effectum et ne propter personarum defectum tantum bonum valeat impediri, operam dabunt predicti reges et principes, quod ad ipsum concilium mittantur de suis regnis et dominiis prelati doctores et alii litterati et idonei viri et generaliter omnes 15 et singuli, qui ad generalia concilia de jure aut consuetudine vocari consueverunt, rebus inibi tractandis consulturi. et ne passim et indistincte omnes d in eodem concilio recipiantur, de qualitate personarum admittendarum ipsum concilium providebit. [10] ceterum si ante predictam e primam diem mensis novembris proxime futuri et scismate prefato durante concilium! Basiliense dissolvi seu quomodolibet extingui contingeret, nichilomi- 20 nus pro alio concilio juxta capitula dictorum 5 avisatorum convocando per illos oratores, qui propter hoch prima die mensis dicti1 novembris in civitate Bononiensi convenire Nov. 1 habebunt, diligencia debebit adhiberi sollicita. [11] poterunt autem invictissimus Roma- norum rex et Christianissimus rex Francorum necnon alii reges in premissis concurrere volentes et eorum quilibet conjunctim vel separatim, prout eis conveniencius videbitur, 25 post eventum dissolucionis seu extinctionis predictarum k dare ordinem, ut eciam is, qui sel gerit pro papa per dictum Basiliense concilium electo sive assumpto, per aliquem seum aliquos principem seu principes, prelatum seu prelatos sue obediencie sibi gratos vel, si casus facilis accessus se offerat, per oratores ipsos" ad sanctissimum dominum Eugenium per principes destinatos, si eis visum fuerit, inducatur hortetur et requiratur, 30 quatenus in ipso proxime" futuro concilio, ut premittitur, convocando per se aut per suos sufficientes et idoneos oratores compareat seu intersit, provisionem ? super lamentabili scismate ecclesie devoto accepturus affectu, hoc nominatim adjecto, ut coram gerente se pro electo predicto nullum actum aut reverenciam tamquam coram papa oratores ipsi exerceant sive compareant, sed " per medias personas instent et sollicitent super pre- 35 missis. [12] quod si forsan idem pro papa se gerens in convocacione ejusdem proxime celebrandi concilii finaliter et sua, quar se fungi putaverit, auctoritate quoad obediencie sue subditos ad idem concilium convocandums concurrere voluerit ", mos " ei' gerendus erit, eoque " maxime, ut ex hoc concilium hujusmodi ex confluencia prelatorum ampliori numero congregetur et ad optatam pacem sancta mater ecclesia 40 facilius valeat pervenire x. Post y cujus quidem cedule oblacionem exhibicionem et assignacionem prefati domini ambassiatores et oratores et eorum quilibet z sibi a me notario publico infrascripto unum vel plura publicum seu publica fieri pecierunt instrumentum aut" instrumenta. acta sunt Maguncie in curiabb capitulari majoris ecclesie metropolitane Maguntine sub anno 45 indictione die mense hora pontificatu, quibus supra, presentibus ibidem venerabilibus et 1442 Aug. I [1441] Nov. I 1441 April 7 50 a) W poterunt. b) RE facient. c) W add. mensis. d) om. RK. o) W supradictam. f) RK concilio Basiliensi. g) R dictarum avisatarum; W predictorum. h) W add. ipsa. i) om. W. k) em.; RKW predictorum. 1) om. K. m) KW vel. n) em.; RKW ipsum. o) RK proximo. p) R provisioni. q) W add. tamquam. r) Roque. s) Wevocandos. t) RK noluerit. u) W modus. v) Ret; om. W. w) W eaque. x) W add. etc. que secuntur; dann folgt das in der Quellenbeschreibung erwälmie Datum; alles andere fehll. y) K hat kein Alinea. z) K quibet. aa) R et. bb) K stuba.
F. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 334-355. 851 eorum oratores, qui tunc ibidem presentes fuerint, ad prosecucionem predictorum proce- dant. [7] medio quoque tempore serenissimus Romanorum rex, postquam Christianissi- mum regem Francorum in prosecucione avisamentorum hujusmodi sibi noverit velle assistere, apud ceteros catholicos reges et principes, illos presertim, qui comode absque more dispendio super hoc requiri potuerint a, diligenciam faciet b, ut in eadem prosecucione sinceriter concurrere et devote velint assistere. [8] in quemeunque eciam eventum concilium predictum convocandum fuerit, id specialiter observetur, ut idem concilium infra hinc ad primam diem“ augusti anni proxime futuri debeat inchoari et in eodem concilio ad nullos actus conciliares procedatur, nisi primo statuto hujusmodi 10 inchoacionis termino 20 dies totaliter sint elapsi. [9] ut autem predictum generale vel ycumenicum concilium auxiliante deo laudabilem et prosperum possit habere successum pariter et effectum et ne propter personarum defectum tantum bonum valeat impediri, operam dabunt predicti reges et principes, quod ad ipsum concilium mittantur de suis regnis et dominiis prelati doctores et alii litterati et idonei viri et generaliter omnes 15 et singuli, qui ad generalia concilia de jure aut consuetudine vocari consueverunt, rebus inibi tractandis consulturi. et ne passim et indistincte omnes d in eodem concilio recipiantur, de qualitate personarum admittendarum ipsum concilium providebit. [10] ceterum si ante predictam e primam diem mensis novembris proxime futuri et scismate prefato durante concilium! Basiliense dissolvi seu quomodolibet extingui contingeret, nichilomi- 20 nus pro alio concilio juxta capitula dictorum 5 avisatorum convocando per illos oratores, qui propter hoch prima die mensis dicti1 novembris in civitate Bononiensi convenire Nov. 1 habebunt, diligencia debebit adhiberi sollicita. [11] poterunt autem invictissimus Roma- norum rex et Christianissimus rex Francorum necnon alii reges in premissis concurrere volentes et eorum quilibet conjunctim vel separatim, prout eis conveniencius videbitur, 25 post eventum dissolucionis seu extinctionis predictarum k dare ordinem, ut eciam is, qui sel gerit pro papa per dictum Basiliense concilium electo sive assumpto, per aliquem seum aliquos principem seu principes, prelatum seu prelatos sue obediencie sibi gratos vel, si casus facilis accessus se offerat, per oratores ipsos" ad sanctissimum dominum Eugenium per principes destinatos, si eis visum fuerit, inducatur hortetur et requiratur, 30 quatenus in ipso proxime" futuro concilio, ut premittitur, convocando per se aut per suos sufficientes et idoneos oratores compareat seu intersit, provisionem ? super lamentabili scismate ecclesie devoto accepturus affectu, hoc nominatim adjecto, ut coram gerente se pro electo predicto nullum actum aut reverenciam tamquam coram papa oratores ipsi exerceant sive compareant, sed " per medias personas instent et sollicitent super pre- 35 missis. [12] quod si forsan idem pro papa se gerens in convocacione ejusdem proxime celebrandi concilii finaliter et sua, quar se fungi putaverit, auctoritate quoad obediencie sue subditos ad idem concilium convocandums concurrere voluerit ", mos " ei' gerendus erit, eoque " maxime, ut ex hoc concilium hujusmodi ex confluencia prelatorum ampliori numero congregetur et ad optatam pacem sancta mater ecclesia 40 facilius valeat pervenire x. Post y cujus quidem cedule oblacionem exhibicionem et assignacionem prefati domini ambassiatores et oratores et eorum quilibet z sibi a me notario publico infrascripto unum vel plura publicum seu publica fieri pecierunt instrumentum aut" instrumenta. acta sunt Maguncie in curiabb capitulari majoris ecclesie metropolitane Maguntine sub anno 45 indictione die mense hora pontificatu, quibus supra, presentibus ibidem venerabilibus et 1442 Aug. I [1441] Nov. I 1441 April 7 50 a) W poterunt. b) RE facient. c) W add. mensis. d) om. RK. o) W supradictam. f) RK concilio Basiliensi. g) R dictarum avisatarum; W predictorum. h) W add. ipsa. i) om. W. k) em.; RKW predictorum. 1) om. K. m) KW vel. n) em.; RKW ipsum. o) RK proximo. p) R provisioni. q) W add. tamquam. r) Roque. s) Wevocandos. t) RK noluerit. u) W modus. v) Ret; om. W. w) W eaque. x) W add. etc. que secuntur; dann folgt das in der Quellenbeschreibung erwälmie Datum; alles andere fehll. y) K hat kein Alinea. z) K quibet. aa) R et. bb) K stuba.
Strana 852
852 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 circumspectis viris a domino et magistro Johanne de Lisura decretorum doctore preposito April 7 beate Marie ad gradus Maguntine, Helmico de Bopardia decano beate Marie Wesaliensis b, reverendis dominis, et Ottone de Lapide decretorum doctore canonico sancti Andree Coloniensis ecclesiarum, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Et ego Johannes Remmenfels de Borcheim, clericus Bambergensis diocesis, publicus 5 imperiali auctoritate notarius etc. G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 1141) 356. Nürnberg an Hagenau, Colmar, Schlettstadt, Weißenburg und die anderen zu ihnen Jan. 17 gehörigen Reichsstädte im Elsaß: schickt ihnen als Antwort auf ihre Anfrage wegen des Königs und des Tages, der in Nürnberg gehalten werden sollte, Abschrift eines 10 auf den Tag bezüglichen königlichen Briefes und zugleich ein für sie bestimmtes königliches Schreiben. [1441] Januar 17 [Nürnberg]. [144IJ Jan. 17 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 306b cop. chart. coaeva. Lieben frewnde. als uns ewr fürsichtikeit von unsers gnedigisten herren hern Fridrichs Rômischen kûnigs etc. und seinr kûniglichen gnaden tags wegen, der bei uns 15 gehalten solt werden, ersamclich verschriben und gebetten hat etc., das haben wir wol vernomen. und tun ewern weisheiten zu wissen, daz uns desselben unsers gnedigisten herren kûniglich brief und schrift 1 dieselbe sach anrůrende auf diß gegenwertig zeit zu- bracht und geantwurtt worden sein. das haben wir ewern ersamkeiten niht verhalten, sunder derselben brief und schrift ingeslossen abschrift hierinne senden wellen in sunderr 20 frewntschaft und gut, ewch mit ewerr weisheit darnach wissen zu richten, als ir das denn an dem küniglichen brief2 ewerr ersamkeit lawtend, den wir ewerm botten auch geantwurt haben, villeiht eigenlicher vernemen werdt. denn wo wir ewerr fürsichtikeit etc. datum ipsa die sancti Anthonii. [supra] Burgermeistern und rêten der stett Hagnaw Colmar Sletstat Weissem- burg und der andern reichsstett in El- sessen zu in gehôrenden, unsern etc. 25 1441 357. Bericht des Johannes von Segovia über die Tätigkeit der Gesandten Papst Felix' V. Jan. 28 und des Baseler Konzils auf dem Mainzer Kongreß und über das Ergebnis der so bis April 23 Verhandlungen des Kongresses in der Kirchenfrage. 1441 Januar 28 bis April 23. B aus Basel Univ.- Bibl. ms. A III 41 fol. 135b-168a (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 7-24) cop. membr. coaeva. Unsere Vorlagen B WR haben nur bei den artt. 4, 8 und 15 Alinea; die übrigen Alineas sind von uns eingeführt. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 166b-207a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. 35 saec. 15. Die in den Varianten mitgeteilten Korrekturen und Nachträge rühren, so weit nichts anderes bemerkt ist, nicht vom Schreiber, sondern von einer anderen, aber zeitgenössischen Hand her. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 142b-177a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. et membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 154b-191b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 123b-151b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Monumenta conciliorum generalium saeculi 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 556-694 (Jo. de Segovia l. c.). 40 45 a) om. K. b) K Wasaliensis. 1 Vgl. hierzu S. 528. 2 Der Inhalt des königlichen Briefes wird dem unserer nr. 304 entsprochen haben.
852 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 circumspectis viris a domino et magistro Johanne de Lisura decretorum doctore preposito April 7 beate Marie ad gradus Maguntine, Helmico de Bopardia decano beate Marie Wesaliensis b, reverendis dominis, et Ottone de Lapide decretorum doctore canonico sancti Andree Coloniensis ecclesiarum, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Et ego Johannes Remmenfels de Borcheim, clericus Bambergensis diocesis, publicus 5 imperiali auctoritate notarius etc. G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 1141) 356. Nürnberg an Hagenau, Colmar, Schlettstadt, Weißenburg und die anderen zu ihnen Jan. 17 gehörigen Reichsstädte im Elsaß: schickt ihnen als Antwort auf ihre Anfrage wegen des Königs und des Tages, der in Nürnberg gehalten werden sollte, Abschrift eines 10 auf den Tag bezüglichen königlichen Briefes und zugleich ein für sie bestimmtes königliches Schreiben. [1441] Januar 17 [Nürnberg]. [144IJ Jan. 17 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 306b cop. chart. coaeva. Lieben frewnde. als uns ewr fürsichtikeit von unsers gnedigisten herren hern Fridrichs Rômischen kûnigs etc. und seinr kûniglichen gnaden tags wegen, der bei uns 15 gehalten solt werden, ersamclich verschriben und gebetten hat etc., das haben wir wol vernomen. und tun ewern weisheiten zu wissen, daz uns desselben unsers gnedigisten herren kûniglich brief und schrift 1 dieselbe sach anrůrende auf diß gegenwertig zeit zu- bracht und geantwurtt worden sein. das haben wir ewern ersamkeiten niht verhalten, sunder derselben brief und schrift ingeslossen abschrift hierinne senden wellen in sunderr 20 frewntschaft und gut, ewch mit ewerr weisheit darnach wissen zu richten, als ir das denn an dem küniglichen brief2 ewerr ersamkeit lawtend, den wir ewerm botten auch geantwurt haben, villeiht eigenlicher vernemen werdt. denn wo wir ewerr fürsichtikeit etc. datum ipsa die sancti Anthonii. [supra] Burgermeistern und rêten der stett Hagnaw Colmar Sletstat Weissem- burg und der andern reichsstett in El- sessen zu in gehôrenden, unsern etc. 25 1441 357. Bericht des Johannes von Segovia über die Tätigkeit der Gesandten Papst Felix' V. Jan. 28 und des Baseler Konzils auf dem Mainzer Kongreß und über das Ergebnis der so bis April 23 Verhandlungen des Kongresses in der Kirchenfrage. 1441 Januar 28 bis April 23. B aus Basel Univ.- Bibl. ms. A III 41 fol. 135b-168a (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 7-24) cop. membr. coaeva. Unsere Vorlagen B WR haben nur bei den artt. 4, 8 und 15 Alinea; die übrigen Alineas sind von uns eingeführt. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 166b-207a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. 35 saec. 15. Die in den Varianten mitgeteilten Korrekturen und Nachträge rühren, so weit nichts anderes bemerkt ist, nicht vom Schreiber, sondern von einer anderen, aber zeitgenössischen Hand her. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 142b-177a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. et membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 154b-191b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 123b-151b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Monumenta conciliorum generalium saeculi 15: Concilium Basileense, Scriptores 3, 556-694 (Jo. de Segovia l. c.). 40 45 a) om. K. b) K Wasaliensis. 1 Vgl. hierzu S. 528. 2 Der Inhalt des königlichen Briefes wird dem unserer nr. 304 entsprochen haben.
Strana 853
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356.372. 853 Benutzt von Augustinus Patritius, Summa conciliorum Basileensis, Florentini, Latera- 1441 Jan. 28 nensis, Lausanensis etc. cap. 117 und 118 (gedr. unter anderem bei Hartzheim, Concilia bis Germaniae 5, 851-853), und von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand April 28 schisme (Paris 1904) S. 365-369. [1] Cum Magunciam applicuissent cardinalis sancti Calixti tresque ex oratoribus novem 1 ad dietam Núrenbergensem a destinatis, abbas Alpium, Thomas de Corcellis et Franciscus de Fusce, dieque sequenti dominico, prout aliis usus locis, cruce legacionis delata in majori ecclesia missam audiisset, domi visitantes eum magister civium et de consulatu alii quatuor per advocatum suum oratorie proposuerunt: magna fuisse gavisos 10 jocunditate de adventu ejus, spem habentes in ea dieta celebranda apud civitatem eorum dandam esse pacem ecclesie. [1a] biduo autem postea prelati et canonici quidam Jan.31 majoris et aliarum, ut dicebatur, ecclesiarum collegiatarum organo Johannis b de Lysura proposuerunt, quod arbitrarentur eum nosse de intelligenciis et suspensione animorum electorum imperii 2 nichil agendum fore in dicionibus eorum in favorem redundans cujus- 15 libet obedienciarum, ne suspecti reputarentur, et quia gereret se tanquam legatum de latere, quoniam imputari posset ad suspicionem domino Maguntino, deliberantes in eorum ecclesiis non hec " fieri aut pati ideoque supplicabat, ut domi staret usque ad accessum Maguntini. quibus, reservata usque ad deliberacionem cum collegis responsione, ad peti- cionem eorum, ut perciperent, quante esset gravitatis, quam plura exposuit. et illi respon- 2o derunt hiis, qui miserant, se velle referre, affirmantes non ad instanciam adversariorum illa peciisse, sed pro bono rei. [15] statimque cives die isto cum burgimastro et ad- Jan. 31 vocato honesta allocucione retulerunt eidem cardinali: die hesterno per quosdam prelatos Jan.30 (non ab eis nominatos, sed intellectum est per nuncios partis adverse) fuisse requisitum consulatum, ut salvum conductum plenum et perfectum eis concederet. quibus respon- 25 derant, quod essent in plena securitate, quoniam jam civitas providisset, ut cuiquam violencia non fieret; sed si volebant salvum conductum specialem, attenderent, quomodo oporteret eos servare, quoniam illi contraveniretur non solum factis sed verbis injuriosis, et crederent eos scire, quam gravis esset pena infringentis. dixerantque eis, ut familiam suam exhortarentur ab injuriosis abstinere. ista vero notificabant ipsi Johanni cardinali, so assecurando eum suosque esse in plena securitate et, si quid occurreret vel esset opus, confidenter recurreret ad consulatum, quia provideret plene, vele dumtaxat notificaret advocato eorum et ipse provideri procuraret. supplicabant autem, ut mandaret familie honeste se gerere et abstinere ab injuriosis. responsum autem fuit regraciando et accep- tando. [1e] super requesta vero facta ex parte canonicorum requisitus bis decanus 35 ecclesie, ut coram clero daretur responsio, annuere minime voluit, repensa in hoc grati- tudine sancte Basiliensi synodo, cujus medio specialibus‘ ad hec 5 oratoribus destinatis perpetuaque inter eos conclusa pace 3 clerus Maguntinus in civitatem redierat a civibus expulsus h. sed et Johannes de Lysura i iterum fecit instanciam dicens adhuc non retulisse exposita, quoniam clerus nondum foret congregatus. quomodo 1 ergo ex parte ejus * instaret, 40 secundo respondit: in hiis convenisse eos, quibus commissum erat; sed nesciret causam, quare audire nollent dandam responsionem. cum vero desuper occurrentibus circa mate- riam obediencie protractior contraferentia intercesserit, ille revelavit id, quod tempus, omnium caducorum certus magister, ad sex annos apertissime demonstravit: studium congregatorum in dietis Germanie potissime fore, ut indempnitatibus nacionis Germanice [1441] Iun. 29 45 a) R Nürenbergensem. b) W Johannes. c) R Bysura. d) ist in W korrigiert aus hoc. o) ist in W über der Zeile nachgetragen. f) Rspiritualibus. g) W hoc. h) ist in W korrigiert aus expulsis. i) W Lysua. 1 Vgl. S. 316. Vgl. darüber Hegel in den Chroniken der Deutschen 2 Vgl. RTA. 13 nrr. 130 und 144, auch die Städte 18, 2 S. 128 ff. S. 217 Anm. 5 angeführte Protestation. Vor quomodo ist interrogatus zu ergänzen. 50 3 Die Pfaffenrachtung vom 7. Januar 1435. 5 D. i. des Klerus. Deutsche Reichstags-Akten XV. 108
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356.372. 853 Benutzt von Augustinus Patritius, Summa conciliorum Basileensis, Florentini, Latera- 1441 Jan. 28 nensis, Lausanensis etc. cap. 117 und 118 (gedr. unter anderem bei Hartzheim, Concilia bis Germaniae 5, 851-853), und von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand April 28 schisme (Paris 1904) S. 365-369. [1] Cum Magunciam applicuissent cardinalis sancti Calixti tresque ex oratoribus novem 1 ad dietam Núrenbergensem a destinatis, abbas Alpium, Thomas de Corcellis et Franciscus de Fusce, dieque sequenti dominico, prout aliis usus locis, cruce legacionis delata in majori ecclesia missam audiisset, domi visitantes eum magister civium et de consulatu alii quatuor per advocatum suum oratorie proposuerunt: magna fuisse gavisos 10 jocunditate de adventu ejus, spem habentes in ea dieta celebranda apud civitatem eorum dandam esse pacem ecclesie. [1a] biduo autem postea prelati et canonici quidam Jan.31 majoris et aliarum, ut dicebatur, ecclesiarum collegiatarum organo Johannis b de Lysura proposuerunt, quod arbitrarentur eum nosse de intelligenciis et suspensione animorum electorum imperii 2 nichil agendum fore in dicionibus eorum in favorem redundans cujus- 15 libet obedienciarum, ne suspecti reputarentur, et quia gereret se tanquam legatum de latere, quoniam imputari posset ad suspicionem domino Maguntino, deliberantes in eorum ecclesiis non hec " fieri aut pati ideoque supplicabat, ut domi staret usque ad accessum Maguntini. quibus, reservata usque ad deliberacionem cum collegis responsione, ad peti- cionem eorum, ut perciperent, quante esset gravitatis, quam plura exposuit. et illi respon- 2o derunt hiis, qui miserant, se velle referre, affirmantes non ad instanciam adversariorum illa peciisse, sed pro bono rei. [15] statimque cives die isto cum burgimastro et ad- Jan. 31 vocato honesta allocucione retulerunt eidem cardinali: die hesterno per quosdam prelatos Jan.30 (non ab eis nominatos, sed intellectum est per nuncios partis adverse) fuisse requisitum consulatum, ut salvum conductum plenum et perfectum eis concederet. quibus respon- 25 derant, quod essent in plena securitate, quoniam jam civitas providisset, ut cuiquam violencia non fieret; sed si volebant salvum conductum specialem, attenderent, quomodo oporteret eos servare, quoniam illi contraveniretur non solum factis sed verbis injuriosis, et crederent eos scire, quam gravis esset pena infringentis. dixerantque eis, ut familiam suam exhortarentur ab injuriosis abstinere. ista vero notificabant ipsi Johanni cardinali, so assecurando eum suosque esse in plena securitate et, si quid occurreret vel esset opus, confidenter recurreret ad consulatum, quia provideret plene, vele dumtaxat notificaret advocato eorum et ipse provideri procuraret. supplicabant autem, ut mandaret familie honeste se gerere et abstinere ab injuriosis. responsum autem fuit regraciando et accep- tando. [1e] super requesta vero facta ex parte canonicorum requisitus bis decanus 35 ecclesie, ut coram clero daretur responsio, annuere minime voluit, repensa in hoc grati- tudine sancte Basiliensi synodo, cujus medio specialibus‘ ad hec 5 oratoribus destinatis perpetuaque inter eos conclusa pace 3 clerus Maguntinus in civitatem redierat a civibus expulsus h. sed et Johannes de Lysura i iterum fecit instanciam dicens adhuc non retulisse exposita, quoniam clerus nondum foret congregatus. quomodo 1 ergo ex parte ejus * instaret, 40 secundo respondit: in hiis convenisse eos, quibus commissum erat; sed nesciret causam, quare audire nollent dandam responsionem. cum vero desuper occurrentibus circa mate- riam obediencie protractior contraferentia intercesserit, ille revelavit id, quod tempus, omnium caducorum certus magister, ad sex annos apertissime demonstravit: studium congregatorum in dietis Germanie potissime fore, ut indempnitatibus nacionis Germanice [1441] Iun. 29 45 a) R Nürenbergensem. b) W Johannes. c) R Bysura. d) ist in W korrigiert aus hoc. o) ist in W über der Zeile nachgetragen. f) Rspiritualibus. g) W hoc. h) ist in W korrigiert aus expulsis. i) W Lysua. 1 Vgl. S. 316. Vgl. darüber Hegel in den Chroniken der Deutschen 2 Vgl. RTA. 13 nrr. 130 und 144, auch die Städte 18, 2 S. 128 ff. S. 217 Anm. 5 angeführte Protestation. Vor quomodo ist interrogatus zu ergänzen. 50 3 Die Pfaffenrachtung vom 7. Januar 1435. 5 D. i. des Klerus. Deutsche Reichstags-Akten XV. 108
Strana 854
854 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 provideretur. quod illico eciam notum factum extitita, datis in hac dieta desuper depu- Jan. 28 bis tatis ad avisandum, duobus pro singulo electorum 1. prosecucio quoque et finis neutrali- Apríl 23 tatis id b ipsum demonstrarunt aperte; etenim quam primum illis petita concessit, obe- diencia fuit ipsi olim Eugenio reddita, dietis supra dietas usque in illud tempus multi- plicatis. sed ad hujusmodi narracionem alius spectat locus. [1d] denegata vero eidem Febr. 2 ad clerum responsione factec peticionis Johannes ipse in festo purificacionis audivit missam in ecclesia sancte Marie ad gradus, reverencia ut cardinali de latere consueta eidem exhibita, experiencia monstrante, an clerus ille deliberasset vel minime factam requisicionem. [2] Post vero accessum Maguntini et Treverensis electorum seorsum due fiebant 10 congregaciones, una comprovincialium Maguntini altera electorum imperii per se aut Jan. 4 consiliarios suos. innotuitque concilii oratoribus per litteras Maguntini datas feria quarta post circumcisionem uni ex electoribus imperii destinatas intendere ipsum; ut in hac dieta obediencia redderetur olim Eugenio. avisabat namque nacionem Germanie non d esse debere impedimento, cum alie naciones omnes et principes illi obedirent. proutque per- 15 ceptum est, similes aliis destinaverat litteras electoribus s. quocirca hiis aliisque multis insinuantibus perspicue apparuit, Maguntini parte tam! litteris quam nunciis data fuisse verba cardinali Arelatensi primo pape s consequenter et abinde patribus de opere ejus, quod esset ad obedienciam concilio et Felici pape procurandam, non exigue presumen- tibus. [2"] et quia Maguntinus ipse sequelam quorundam habebat electorum agebatur- 20 que in hac dieta, ut majori eorum parti standum esset, per unum ex collegis cardinalis sancti Calixti in dieta constitutis Basileam adeuntem avisatis papa et cardinalibus, ut legacione adaucta, quod tractabatur, non perficeretur, deliberatum extitit de Arelatensi et alio venturis cardinalibus. [2'] medio autem tempore Maguntinus per Johannem de Lysura aliosque tres consiliarios significavit querelam eidem fuisse propositam, quod 25 per oratores concilii fulminarentur mandata contra principum unionem 2, et quia per nuncios adversarii ita fieri posseth et sic orirentur dissensiones in judiciis, super quo ad ipsum in sua civitate provideri spectabat: quod exhortatus per Treverensem omnesque electores imperii hortabatur rogans, ut Johannes ipse non uteretur potestate aliqua con- cessa in quibuscumque spiritualibus. requisiti autem illi, ut vel minimum dicerent, in 30 quo unioni eorum contravenisset, responderunt se non rogare, velut quidquam actum esset contra dictam unionem, sed pro bono pacis. et tunc per collegas Maguntino signi- ficavit: non scire factum fuisse, unde contraria mandata in suo judicio orirentur, nec intenderet, et, si inadvertenter factum, quod vellet in bonum statum reducere nec pre- judicare sue ordinarie jurisdictioni; sed in aliis factum consciencie concernentibus et ad 35 que ordinaria sua potestas se non extendebat necessitas subvenire cogeret; hoc vero responsum quod dignaretur gratum habere. post deliberacionem autem habitam cum suis id gratum habuit, respondens: ex quo legacio volebat non prejudicare sue dignitati et preeminencie archiepiscopali vel dare mandata, ex quibus contrarietas oriretur, si vero in futurum fieret, quod pro reparacione, humilius quoi posset, supplicaret. [2 ] quam- 40 diu igitur in ea civitate Johannes ipse legatus permansit, usus semper fuits eciam in beneficialibus, multis ex illius familiaribus provisiones petentibus; nec solus ipse, sed et duo k alii 4 usi fuere, quam plurimis litteris per familiares et consiliarios eorum et sub 5 a) extitit datis ist in W am Rande nachgetragen. b) W ad. c) ist in W korrigiert aus facta. d) non — naciones ist in W vom Schreiber am Rande nachgetragen. e) ist in W vom Schreiber korrigiert aus oratoribus. f) ist in 45 W über der Zeile nachgetragen. g) W papa. 1) ist in W korrigiert aus possit. i) ist in W korrigiert für non. k) W stellt um alii duo. 1 Vgl. nr. 359 art. 4. Das Ergebnis der Beratungen der Deputierten liegt in unserer nr. 339 vor. Vgl. die S. 217 Anm. 5 erwähnte Protestation. Man ergänze potestate in spiritualibus. Die Kardinäle Aleman und Grünwalder. 50
854 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 provideretur. quod illico eciam notum factum extitita, datis in hac dieta desuper depu- Jan. 28 bis tatis ad avisandum, duobus pro singulo electorum 1. prosecucio quoque et finis neutrali- Apríl 23 tatis id b ipsum demonstrarunt aperte; etenim quam primum illis petita concessit, obe- diencia fuit ipsi olim Eugenio reddita, dietis supra dietas usque in illud tempus multi- plicatis. sed ad hujusmodi narracionem alius spectat locus. [1d] denegata vero eidem Febr. 2 ad clerum responsione factec peticionis Johannes ipse in festo purificacionis audivit missam in ecclesia sancte Marie ad gradus, reverencia ut cardinali de latere consueta eidem exhibita, experiencia monstrante, an clerus ille deliberasset vel minime factam requisicionem. [2] Post vero accessum Maguntini et Treverensis electorum seorsum due fiebant 10 congregaciones, una comprovincialium Maguntini altera electorum imperii per se aut Jan. 4 consiliarios suos. innotuitque concilii oratoribus per litteras Maguntini datas feria quarta post circumcisionem uni ex electoribus imperii destinatas intendere ipsum; ut in hac dieta obediencia redderetur olim Eugenio. avisabat namque nacionem Germanie non d esse debere impedimento, cum alie naciones omnes et principes illi obedirent. proutque per- 15 ceptum est, similes aliis destinaverat litteras electoribus s. quocirca hiis aliisque multis insinuantibus perspicue apparuit, Maguntini parte tam! litteris quam nunciis data fuisse verba cardinali Arelatensi primo pape s consequenter et abinde patribus de opere ejus, quod esset ad obedienciam concilio et Felici pape procurandam, non exigue presumen- tibus. [2"] et quia Maguntinus ipse sequelam quorundam habebat electorum agebatur- 20 que in hac dieta, ut majori eorum parti standum esset, per unum ex collegis cardinalis sancti Calixti in dieta constitutis Basileam adeuntem avisatis papa et cardinalibus, ut legacione adaucta, quod tractabatur, non perficeretur, deliberatum extitit de Arelatensi et alio venturis cardinalibus. [2'] medio autem tempore Maguntinus per Johannem de Lysura aliosque tres consiliarios significavit querelam eidem fuisse propositam, quod 25 per oratores concilii fulminarentur mandata contra principum unionem 2, et quia per nuncios adversarii ita fieri posseth et sic orirentur dissensiones in judiciis, super quo ad ipsum in sua civitate provideri spectabat: quod exhortatus per Treverensem omnesque electores imperii hortabatur rogans, ut Johannes ipse non uteretur potestate aliqua con- cessa in quibuscumque spiritualibus. requisiti autem illi, ut vel minimum dicerent, in 30 quo unioni eorum contravenisset, responderunt se non rogare, velut quidquam actum esset contra dictam unionem, sed pro bono pacis. et tunc per collegas Maguntino signi- ficavit: non scire factum fuisse, unde contraria mandata in suo judicio orirentur, nec intenderet, et, si inadvertenter factum, quod vellet in bonum statum reducere nec pre- judicare sue ordinarie jurisdictioni; sed in aliis factum consciencie concernentibus et ad 35 que ordinaria sua potestas se non extendebat necessitas subvenire cogeret; hoc vero responsum quod dignaretur gratum habere. post deliberacionem autem habitam cum suis id gratum habuit, respondens: ex quo legacio volebat non prejudicare sue dignitati et preeminencie archiepiscopali vel dare mandata, ex quibus contrarietas oriretur, si vero in futurum fieret, quod pro reparacione, humilius quoi posset, supplicaret. [2 ] quam- 40 diu igitur in ea civitate Johannes ipse legatus permansit, usus semper fuits eciam in beneficialibus, multis ex illius familiaribus provisiones petentibus; nec solus ipse, sed et duo k alii 4 usi fuere, quam plurimis litteris per familiares et consiliarios eorum et sub 5 a) extitit datis ist in W am Rande nachgetragen. b) W ad. c) ist in W korrigiert aus facta. d) non — naciones ist in W vom Schreiber am Rande nachgetragen. e) ist in W vom Schreiber korrigiert aus oratoribus. f) ist in 45 W über der Zeile nachgetragen. g) W papa. 1) ist in W korrigiert aus possit. i) ist in W korrigiert für non. k) W stellt um alii duo. 1 Vgl. nr. 359 art. 4. Das Ergebnis der Beratungen der Deputierten liegt in unserer nr. 339 vor. Vgl. die S. 217 Anm. 5 erwähnte Protestation. Man ergänze potestate in spiritualibus. Die Kardinäle Aleman und Grünwalder. 50
Strana 855
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 855 1441 data pontificatus Felicis pape concessis, experiencia monstrante tam majores quam minores Jan. 28 impetrando in hiis, que erant pro se, uti legacione, quam tamen recipere dicebant contra bis honorem esse imperii, privilegium quoque Maguntini 1 fedusque electorum et unionem 2 Apri23 [3] Die autem 14. februarii, jam in loco constituto, qui primus eorum, Augustensi Fdbr. 14 5 episcopo, Magunciam intrarunt a alii tres oratores Romanorum regis, Chimensis epi- scopus, Albertus de Patendorff baro et Thomas Haselbach in theologia magister. quibus presentatis litteris parte concilii et pape regi Romanorum directis responderunt non habere commissionem ad recipiendum. audito tamen, quod in aliis dietis consueverant recipere, dixerunt se deliberare velle; similiter pro audiencia petita tamque b eorum parte quam 10 electorum imperii. [3"] sabbato 25. februarii Thomas Haselbach et pro singulo elec-Febr. 25 torum unus responderunt: quoniam dieta fuisset convocata regise auctoritate neque con- venissent vocati omnes, Romanum imperium in fide reflorere volentes statuerant illam non dissolvi, sed continuari. et hoc intimabant. quodque non admiraretur, si hactenus non fuisset honoratus, sicut consuetum erat cardinales honorari, quia pro bono pacis 15 stabant in unione 3 et ut non vellent notari racione item celsitudinis imperii. concluse- rant autem dandam audienciam utrique parti et offerebant, quem vellet, diem jovis aut veneris; illeque ordo esset, ut ipse primo, sequenti die alii, et consequenter in replicacioni- bus, quantum vellet, audienciaque adesset singulo mane per tres horas, si tam diu pro- ponere vellet. rogarent autem, quod absque signo cardinalis et non cum cruce, sed ut 20 concilii orator veniree vellet, locum habiturus sedendi in bancha ex opposito ad facies dominorum, abstinere item a verbis irritativis, non dicturus adjectiva „scismaticus", „hereticus" vel „scola Sathane". sic eciam aliis erant dicturi. et si venisset aliquis de ex adverso cardinalibus creatis! post tempus unionis sue, eciam non admitterent eum [35] ad prima duo generaliter responso, gracias agens dominis eisque ut talem. 25 destinatis presertim de pleniori concessa audiencia, namque de personalibus honoribus cura illi non magna esset, quantum ad habitum cardinalatus quam multis, ut a requisicione illa desisteretur, expositis, quartum dicebat gravius fore, si oratores concilii veritates, quas sancta synodus diffinierat 5, exponere non deberent. ad hoc enim missi fuissent, ut, defensantes synodalem sentenciam fuisse veram atque justam, declararent olim 30 Eugenium scismaticum fuisse et hereticum Felicemque papam V. unicum et indubitatum summum pontificem. si namque apostoli6, quod audierant viderant manibusque con- trectaverant, tacuissent, Christi nomen non publicantes principemque mundi hujus jam fuisse ejectum; fides catholica nunquam excreverat; sed prohibiti, ne in nomine ejus loquerentur, principibus responderant7 sacerdotum, que audierant et viderant se non 35 posse non loqui. cumque tot tamque venerandissimi patres pro dicta veritate tam diu Basilee permansissent, inclusive eciam usque ad mortem, quomodo ambassiatoribus con- cilii licebat tacere? siquidem confessores Arrianorum tempore, quod Christus filius dei deusque esset, non potuerant tacere. pro qua veritate tam innumerosa martirum multi- tudo mortem susceperat. quod autem synodus Basiliensis legittimum foret concilium 40 generale, tam impressum foret cordibus patrum, ut, si ex deliberacione tacere vellent, ex habundancia cordis os loqueretur, exemplo dicto Ignacii martiris, qui interrogatus, quare tociens nomen Jesu diceret, respondit, quia scriptum in corde suo (quod post Márz 2 odcr 3 a) R intra. b) WR tamquam. c) Restelll un auctoritate regis. d) R vol. e) BWR om. venire vellet. I) isl in W am Rande nachgetragen. 45 1 Vgl. art. 7. Vgl. RTA. 13 nrr. 130 und 144 und die S. 217 Anm. 5 erwähnte Protestation. Vgl. RTA. 13 nr. 130. Eugen IV. hatte am 18. Dezember 1439 sieb- zehn und am 1. Juli 1440 zwci Kardinüle crnannt. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 7-9. Vgl. S. 221 Anm. 1 und nr. 349 art. 27. Vgl. 1. Joh. 1, 1. Vgl. Act. apost. 4, 20. 108*
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 855 1441 data pontificatus Felicis pape concessis, experiencia monstrante tam majores quam minores Jan. 28 impetrando in hiis, que erant pro se, uti legacione, quam tamen recipere dicebant contra bis honorem esse imperii, privilegium quoque Maguntini 1 fedusque electorum et unionem 2 Apri23 [3] Die autem 14. februarii, jam in loco constituto, qui primus eorum, Augustensi Fdbr. 14 5 episcopo, Magunciam intrarunt a alii tres oratores Romanorum regis, Chimensis epi- scopus, Albertus de Patendorff baro et Thomas Haselbach in theologia magister. quibus presentatis litteris parte concilii et pape regi Romanorum directis responderunt non habere commissionem ad recipiendum. audito tamen, quod in aliis dietis consueverant recipere, dixerunt se deliberare velle; similiter pro audiencia petita tamque b eorum parte quam 10 electorum imperii. [3"] sabbato 25. februarii Thomas Haselbach et pro singulo elec-Febr. 25 torum unus responderunt: quoniam dieta fuisset convocata regise auctoritate neque con- venissent vocati omnes, Romanum imperium in fide reflorere volentes statuerant illam non dissolvi, sed continuari. et hoc intimabant. quodque non admiraretur, si hactenus non fuisset honoratus, sicut consuetum erat cardinales honorari, quia pro bono pacis 15 stabant in unione 3 et ut non vellent notari racione item celsitudinis imperii. concluse- rant autem dandam audienciam utrique parti et offerebant, quem vellet, diem jovis aut veneris; illeque ordo esset, ut ipse primo, sequenti die alii, et consequenter in replicacioni- bus, quantum vellet, audienciaque adesset singulo mane per tres horas, si tam diu pro- ponere vellet. rogarent autem, quod absque signo cardinalis et non cum cruce, sed ut 20 concilii orator veniree vellet, locum habiturus sedendi in bancha ex opposito ad facies dominorum, abstinere item a verbis irritativis, non dicturus adjectiva „scismaticus", „hereticus" vel „scola Sathane". sic eciam aliis erant dicturi. et si venisset aliquis de ex adverso cardinalibus creatis! post tempus unionis sue, eciam non admitterent eum [35] ad prima duo generaliter responso, gracias agens dominis eisque ut talem. 25 destinatis presertim de pleniori concessa audiencia, namque de personalibus honoribus cura illi non magna esset, quantum ad habitum cardinalatus quam multis, ut a requisicione illa desisteretur, expositis, quartum dicebat gravius fore, si oratores concilii veritates, quas sancta synodus diffinierat 5, exponere non deberent. ad hoc enim missi fuissent, ut, defensantes synodalem sentenciam fuisse veram atque justam, declararent olim 30 Eugenium scismaticum fuisse et hereticum Felicemque papam V. unicum et indubitatum summum pontificem. si namque apostoli6, quod audierant viderant manibusque con- trectaverant, tacuissent, Christi nomen non publicantes principemque mundi hujus jam fuisse ejectum; fides catholica nunquam excreverat; sed prohibiti, ne in nomine ejus loquerentur, principibus responderant7 sacerdotum, que audierant et viderant se non 35 posse non loqui. cumque tot tamque venerandissimi patres pro dicta veritate tam diu Basilee permansissent, inclusive eciam usque ad mortem, quomodo ambassiatoribus con- cilii licebat tacere? siquidem confessores Arrianorum tempore, quod Christus filius dei deusque esset, non potuerant tacere. pro qua veritate tam innumerosa martirum multi- tudo mortem susceperat. quod autem synodus Basiliensis legittimum foret concilium 40 generale, tam impressum foret cordibus patrum, ut, si ex deliberacione tacere vellent, ex habundancia cordis os loqueretur, exemplo dicto Ignacii martiris, qui interrogatus, quare tociens nomen Jesu diceret, respondit, quia scriptum in corde suo (quod post Márz 2 odcr 3 a) R intra. b) WR tamquam. c) Restelll un auctoritate regis. d) R vol. e) BWR om. venire vellet. I) isl in W am Rande nachgetragen. 45 1 Vgl. art. 7. Vgl. RTA. 13 nrr. 130 und 144 und die S. 217 Anm. 5 erwähnte Protestation. Vgl. RTA. 13 nr. 130. Eugen IV. hatte am 18. Dezember 1439 sieb- zehn und am 1. Juli 1440 zwci Kardinüle crnannt. Vgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 7-9. Vgl. S. 221 Anm. 1 und nr. 349 art. 27. Vgl. 1. Joh. 1, 1. Vgl. Act. apost. 4, 20. 108*
Strana 856
856 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 114! mortem comprobatum fuerat, in quaslibet particulas diviso corde nomen Jesus demon- Jan. 28 bis strante 1). notum preterea esset oratores tunc recte agere, quando dicerent juxta datas April23 sibi instrucciones, alias nec fideliter neque recte, ipsique attendere poterant, si interesset eorum, ad quos destinantur legati et oratores, illis mandare, ut non secundum, sed faciant contra suas instructiones, attento permaxime, quod materia, super qua audiencia conce- 5 debatur, esset de veritatibus catholice fidei deque unitate et obediencia ecclesie. cum vero per “ regem Romanorum invitati essent reges eciam aliarum nacionum ad ejusmodi b dietam per se vel oratores interesse, audito, quod ejusmodi gravamina fierent, illorum nemo veniret aut mitteret. et rursus quoniam agebatur de pace ecclesie, pro cujus con- clusione fienda requirebatur, ut destinatis oratoribus maxima competeret facultas, qualis 10 concedi consueverat cardinalibus et legatis, tanquam de illis magis confideretur: si illos ut tales audire nolebant, jam eo ipso, ut pax non fieret, ponebant impedimentum. nec enim interesset eorum limitare personas, quibus concedenda facultas esset; equidem con- cedens agnosceret ex parte, de quibus deberet confidere. conveniret vero eis minus, priusquam partes audirent cause merita patefacturas, incipere ab execucione, in ea re 15 non “ se conformantes Romanorum regi, qui salvum conductum concilio concesserat2 pro quibusvis personis, eciamsi papalis dignitatis; quo salvo conductu gaudebat papa Felix. attenderent rursus, si incipientes ab injuria gratos se redderent ad pacem componendam, super qua Romanorum rex indixisset dietam in plena“ omnino libertate, velut pro com- muni omnium Christianorum salute, considerare igitur possent, si, priusquam de pace 20 tractari inciperetur, licebat eis onera gravia et importabiliae ad dietam convenientibus imponere. quo vero ad modestiam in proponendo, sicut et in preteritum speraret scan- dalum non oriri. quoniam igitur audienciam offerebant cum tam gravissimis oneribus, quoniam hoc necesse erat, vellet id notificare synodo et pape, sperans responsum habere nfra 12 dies. verum si absque illis oneribus offerrent, acceptabat statim. [3e] post 25 deliberacionem autem honestiori ad ipsum Johannem quam in proposicione prima3 utentes sermone! responderunt: que audierant, velle referre fideliter hiis, qui miserant eos. [4] Infra 5 vero terminum assignatum applicuerunt Magunciam Arelatensis et sancti Martini cardinales 4 doctoresque multi cum eis, quamvis non omnes ut oratores, sed velut consiliis astaturi. quibus obviam exiit ipse Johannes in habitu et cruce previa tanquam so legatus de latere. [5] Die vero precedenti quarta marcii accesserant oratores regis Francie Gaufridus Coclearis et Robertus Sybole theologie professores 5. qui non modice represserunt verba magna adversariorum plus debito gloriancium de determinacione regis Francie, siquidem retulerunt veritatem de facta per regem et clerum protestacione 6 deque litteris 7 forme 35 alius quam ostensis per eos, prout septembrio mense extitit explicatum °. März 4 11440) Sepl. a) om. R. b) R hujusmodi. c) IV stelll um se non. d) R pleno. e) W importibilia. f) W Eermonem. g) in BUR beginnt hier cap. 8; es hat die Uberschrift Post accessum cardinalium Arclateusis et sancti Martini, legatorum ad dietam Maguntinam, per congregatos plurime vehementesque instancie, ut ille [scil. cardinalis sancti Calixti] cum cruce et insigniis, alii duo in habitu cardinalium non comparerent, adeo increverunt, 40 ut Maguntini cives datum revocaverint [W revocaverunt] salvum conductum. o 1 Dieses Wunder erzählt Vincenz von Beauvais im Speculum historiale lib. 10 cap. 57 und ihm folgend Martinus Polonus im Chronicon ponti- ficum et imperatorum (Mon. Germ. hist., Scriptores 22, 446). Man vergleiche auch die Acta sanctorum februarii 1, 14. 2 Vgl. nr. 163. Vgl. art. 3“. Vgl. nrr. 318 und 319 und S. 535. Vgl. nrr. 313 und 366. Vgl. nr. 312. Vom 2. September 1440 (gedr. Ordonnances des rois de France de la troisième race 13, 321 bis 322). 8 Man vergleiche Segovias Bericht über die Sy- node von Bourges in lib. 16 cap. 32-34 (a. a. O. 3, 504-512). Vgl. auch Hefele 7, 791; Du Fresne de Beaucourt, Histoire de Charles VII. 3, 371-374; Valois, Le pape et le concile 2, 230-236. 45 50
856 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 114! mortem comprobatum fuerat, in quaslibet particulas diviso corde nomen Jesus demon- Jan. 28 bis strante 1). notum preterea esset oratores tunc recte agere, quando dicerent juxta datas April23 sibi instrucciones, alias nec fideliter neque recte, ipsique attendere poterant, si interesset eorum, ad quos destinantur legati et oratores, illis mandare, ut non secundum, sed faciant contra suas instructiones, attento permaxime, quod materia, super qua audiencia conce- 5 debatur, esset de veritatibus catholice fidei deque unitate et obediencia ecclesie. cum vero per “ regem Romanorum invitati essent reges eciam aliarum nacionum ad ejusmodi b dietam per se vel oratores interesse, audito, quod ejusmodi gravamina fierent, illorum nemo veniret aut mitteret. et rursus quoniam agebatur de pace ecclesie, pro cujus con- clusione fienda requirebatur, ut destinatis oratoribus maxima competeret facultas, qualis 10 concedi consueverat cardinalibus et legatis, tanquam de illis magis confideretur: si illos ut tales audire nolebant, jam eo ipso, ut pax non fieret, ponebant impedimentum. nec enim interesset eorum limitare personas, quibus concedenda facultas esset; equidem con- cedens agnosceret ex parte, de quibus deberet confidere. conveniret vero eis minus, priusquam partes audirent cause merita patefacturas, incipere ab execucione, in ea re 15 non “ se conformantes Romanorum regi, qui salvum conductum concilio concesserat2 pro quibusvis personis, eciamsi papalis dignitatis; quo salvo conductu gaudebat papa Felix. attenderent rursus, si incipientes ab injuria gratos se redderent ad pacem componendam, super qua Romanorum rex indixisset dietam in plena“ omnino libertate, velut pro com- muni omnium Christianorum salute, considerare igitur possent, si, priusquam de pace 20 tractari inciperetur, licebat eis onera gravia et importabiliae ad dietam convenientibus imponere. quo vero ad modestiam in proponendo, sicut et in preteritum speraret scan- dalum non oriri. quoniam igitur audienciam offerebant cum tam gravissimis oneribus, quoniam hoc necesse erat, vellet id notificare synodo et pape, sperans responsum habere nfra 12 dies. verum si absque illis oneribus offerrent, acceptabat statim. [3e] post 25 deliberacionem autem honestiori ad ipsum Johannem quam in proposicione prima3 utentes sermone! responderunt: que audierant, velle referre fideliter hiis, qui miserant eos. [4] Infra 5 vero terminum assignatum applicuerunt Magunciam Arelatensis et sancti Martini cardinales 4 doctoresque multi cum eis, quamvis non omnes ut oratores, sed velut consiliis astaturi. quibus obviam exiit ipse Johannes in habitu et cruce previa tanquam so legatus de latere. [5] Die vero precedenti quarta marcii accesserant oratores regis Francie Gaufridus Coclearis et Robertus Sybole theologie professores 5. qui non modice represserunt verba magna adversariorum plus debito gloriancium de determinacione regis Francie, siquidem retulerunt veritatem de facta per regem et clerum protestacione 6 deque litteris 7 forme 35 alius quam ostensis per eos, prout septembrio mense extitit explicatum °. März 4 11440) Sepl. a) om. R. b) R hujusmodi. c) IV stelll um se non. d) R pleno. e) W importibilia. f) W Eermonem. g) in BUR beginnt hier cap. 8; es hat die Uberschrift Post accessum cardinalium Arclateusis et sancti Martini, legatorum ad dietam Maguntinam, per congregatos plurime vehementesque instancie, ut ille [scil. cardinalis sancti Calixti] cum cruce et insigniis, alii duo in habitu cardinalium non comparerent, adeo increverunt, 40 ut Maguntini cives datum revocaverint [W revocaverunt] salvum conductum. o 1 Dieses Wunder erzählt Vincenz von Beauvais im Speculum historiale lib. 10 cap. 57 und ihm folgend Martinus Polonus im Chronicon ponti- ficum et imperatorum (Mon. Germ. hist., Scriptores 22, 446). Man vergleiche auch die Acta sanctorum februarii 1, 14. 2 Vgl. nr. 163. Vgl. art. 3“. Vgl. nrr. 318 und 319 und S. 535. Vgl. nrr. 313 und 366. Vgl. nr. 312. Vom 2. September 1440 (gedr. Ordonnances des rois de France de la troisième race 13, 321 bis 322). 8 Man vergleiche Segovias Bericht über die Sy- node von Bourges in lib. 16 cap. 32-34 (a. a. O. 3, 504-512). Vgl. auch Hefele 7, 791; Du Fresne de Beaucourt, Histoire de Charles VII. 3, 371-374; Valois, Le pape et le concile 2, 230-236. 45 50
Strana 857
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 857 1441 Jan. 28 bis April 23 [6] Post adventum igitur dictorum cardinalium, quibus primo securitas notificata est consulatus ex parte, plurimum illorum accessu, Arelatensis presertim, legacione roborata, ut tanquam tales non reciperentur, major electorum parte conatus affuit, expresse pluries- que declarato per quosdam ex consiliariis eorum, quod nimis onerosum ipsis erat eos 5 recipere ut legatos, quia possent in eos uti jurisdictione. nec enim eorum memorie ex- ciderat, quam gravia allegata fuissent in concilio contra neutralitatem 1. [6"] quod igitur per modum rogaminis primo et non in omnibus, sed in certa designata accione, in requisicionem ulteriusque crevit 2. tercio quippe die Johannes de Lysura assistentibus März 8 aliis parte regis et electorum imperii cardinali Arelatensi proposuit, quod vellent eum 10 honorare tanquam verum cardinalem, non obstantibus sentenciis contra eum latis 3. sed quia obstante sua neutralitate non poterant eum admittere ut legatum, supplicabant non deponere 4, sed ut pro tempore abstineret ab insigniis legati de latere, subjuncto quod absque cerimoniis intendi deberet ad videndum de principali. cum vero Arelatensis requi- sisset, ut congregati suam vellent audire responsionem, obtinere non potuit. [65] sed 15 secundo eadem instancia facta est pro parte regis, eciam barone 5 cum aliis consiliariis electorum assistente, aut quod in scriptis coram congregacione eorum allegarent, que- cumque dicere vellent ex parte concilii, vel quod per doctores verbo in absencia eorum. quoniam vero jam a triennio patres intellexerant per quosdam ex consiliariis suis (elec- torum imperii) in a synodali loquentes congregacione, quasi coram ipsis judicaturis b foret 20 pro utraque parcium allegandum eorumque determinacioni standum esse, visum est generis hujus tribunal oratorum concilii consensu minusque opera non reputandum et, cum om- nibus commissum foret concilii parte credenciam exponere, non agere recte, si in absencia majorum inferiores exequerentur. instancia igitur facta, quoniam de pertinentibus ad ipsos, cruce videlicet et habitibus, cardinales per se vellent reddere racionem, quod 25 principes eos “ audirent, obtinere non potuerunt. sed requestam suam ut electores ipsi, quantum ad id, quod in ipsis erat, complerent ", Maguntini parte e majori et aliis colle- giatis ecclesiis insinuatum extitit, ut, si cardinales intrarent, rogarent eos exire, ipsis autem non acquiescentibus canonici ecclesias dimitterent. et f tandem, quod per se non potu- erunt, procurarunt fieri per consulatum. [7 Die namque altero cum aliis sex de consulatu magister civium primo in theu- Märs 9 tonico, deinde latino sermone proposuit, quod hora secunda noctis vocati g per Magun- tinum et Treverensem, constitutis h ibidem oratoribus aliorum electorum, asserto in id eciam consentire oratores regis Romanorum, dictum eis fuerat: quod propter certam in- telligenciam et unionem “ recipere non poterant Arelatensem cum cruce neque collegas 35 duos in habitu cardinalatus, et quoniam Maguntinus privilegium " haberet tanquam legatus natus, ut eo presente legatus crucem non ferret, et quoniam denegaverant eorum depre- cacionem, ut absque cruce et habitu vellent comparere, ideo cives ipsi parte consulatus rogare deberent id ipsum ; alias essent deliberati, quoniam in eo loco non poterant facere, prout eis videbatur, transferre dietam in alium locum, ubi eciam per viam facti exequi 40 possent, quod vellent. [7"] Arelatensis autem respondit commendans civium diligenciam 30 a) om. BUR. b) ist in W korrigiert aus judicatus. c) R eorum. d) em.; BUR compleret. e) ist in W korrigiert für pape. f) R ut. g) vocati — constitutis ist in Waam Rande nachgetragen. h) W costitutis. 1Dics bezieht sich vermutlich auf die Verhand- lungen, die im Konzil vom 13. bis 18. September 45 1440 über die Zurückweisung der Neutralität stattgefunden hatten. Vgl. S. 309-310. 2 Vgl. hierzu und zum Folgenden auch nr. 369. 3 Vgl. Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 348, und Valois, 50 Le pape et le concile 2, 200. 4 Man ergänze insignia. 5 Vgl. art. 3. 6 Vgl. RTA. 13 nr. 130 und die S. 217 Anm. 5 erwähnte Protestation. Vgl. darüber Hinschius, Das Kirchenrecht der Katholiken und Protestanten 1, 607-609; auch Schulte in der Realencyklopädie für protestantische Theologie 11, 341-342.
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 857 1441 Jan. 28 bis April 23 [6] Post adventum igitur dictorum cardinalium, quibus primo securitas notificata est consulatus ex parte, plurimum illorum accessu, Arelatensis presertim, legacione roborata, ut tanquam tales non reciperentur, major electorum parte conatus affuit, expresse pluries- que declarato per quosdam ex consiliariis eorum, quod nimis onerosum ipsis erat eos 5 recipere ut legatos, quia possent in eos uti jurisdictione. nec enim eorum memorie ex- ciderat, quam gravia allegata fuissent in concilio contra neutralitatem 1. [6"] quod igitur per modum rogaminis primo et non in omnibus, sed in certa designata accione, in requisicionem ulteriusque crevit 2. tercio quippe die Johannes de Lysura assistentibus März 8 aliis parte regis et electorum imperii cardinali Arelatensi proposuit, quod vellent eum 10 honorare tanquam verum cardinalem, non obstantibus sentenciis contra eum latis 3. sed quia obstante sua neutralitate non poterant eum admittere ut legatum, supplicabant non deponere 4, sed ut pro tempore abstineret ab insigniis legati de latere, subjuncto quod absque cerimoniis intendi deberet ad videndum de principali. cum vero Arelatensis requi- sisset, ut congregati suam vellent audire responsionem, obtinere non potuit. [65] sed 15 secundo eadem instancia facta est pro parte regis, eciam barone 5 cum aliis consiliariis electorum assistente, aut quod in scriptis coram congregacione eorum allegarent, que- cumque dicere vellent ex parte concilii, vel quod per doctores verbo in absencia eorum. quoniam vero jam a triennio patres intellexerant per quosdam ex consiliariis suis (elec- torum imperii) in a synodali loquentes congregacione, quasi coram ipsis judicaturis b foret 20 pro utraque parcium allegandum eorumque determinacioni standum esse, visum est generis hujus tribunal oratorum concilii consensu minusque opera non reputandum et, cum om- nibus commissum foret concilii parte credenciam exponere, non agere recte, si in absencia majorum inferiores exequerentur. instancia igitur facta, quoniam de pertinentibus ad ipsos, cruce videlicet et habitibus, cardinales per se vellent reddere racionem, quod 25 principes eos “ audirent, obtinere non potuerunt. sed requestam suam ut electores ipsi, quantum ad id, quod in ipsis erat, complerent ", Maguntini parte e majori et aliis colle- giatis ecclesiis insinuatum extitit, ut, si cardinales intrarent, rogarent eos exire, ipsis autem non acquiescentibus canonici ecclesias dimitterent. et f tandem, quod per se non potu- erunt, procurarunt fieri per consulatum. [7 Die namque altero cum aliis sex de consulatu magister civium primo in theu- Märs 9 tonico, deinde latino sermone proposuit, quod hora secunda noctis vocati g per Magun- tinum et Treverensem, constitutis h ibidem oratoribus aliorum electorum, asserto in id eciam consentire oratores regis Romanorum, dictum eis fuerat: quod propter certam in- telligenciam et unionem “ recipere non poterant Arelatensem cum cruce neque collegas 35 duos in habitu cardinalatus, et quoniam Maguntinus privilegium " haberet tanquam legatus natus, ut eo presente legatus crucem non ferret, et quoniam denegaverant eorum depre- cacionem, ut absque cruce et habitu vellent comparere, ideo cives ipsi parte consulatus rogare deberent id ipsum ; alias essent deliberati, quoniam in eo loco non poterant facere, prout eis videbatur, transferre dietam in alium locum, ubi eciam per viam facti exequi 40 possent, quod vellent. [7"] Arelatensis autem respondit commendans civium diligenciam 30 a) om. BUR. b) ist in W korrigiert aus judicatus. c) R eorum. d) em.; BUR compleret. e) ist in W korrigiert für pape. f) R ut. g) vocati — constitutis ist in Waam Rande nachgetragen. h) W costitutis. 1Dics bezieht sich vermutlich auf die Verhand- lungen, die im Konzil vom 13. bis 18. September 45 1440 über die Zurückweisung der Neutralität stattgefunden hatten. Vgl. S. 309-310. 2 Vgl. hierzu und zum Folgenden auch nr. 369. 3 Vgl. Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme pag. 348, und Valois, 50 Le pape et le concile 2, 200. 4 Man ergänze insignia. 5 Vgl. art. 3. 6 Vgl. RTA. 13 nr. 130 und die S. 217 Anm. 5 erwähnte Protestation. Vgl. darüber Hinschius, Das Kirchenrecht der Katholiken und Protestanten 1, 607-609; auch Schulte in der Realencyklopädie für protestantische Theologie 11, 341-342.
Strana 858
858 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 securitatemque per eos significatam legatis et oratoribus concilii et pape, quam spera- Jan. 28 bis bant eos velle manutenere, ostensis eisdem a salvis conductibus concessis concilio per Apri 23 Sigismundum imperatorem 1, Albertum 2 et Fredericum 3 modernum regem Romanorum, exposito eciam, quod nunquam respondissent negative, sed continuam instanciam fecerant, ut audire eos vellent desuper respondentes; quod nunquam voluissent. interrogatique, utrum in ea peticione eciam ipsi concurrerent, responderunt: super hoc se nichil dicere, Marz 10 sed quod rogati rogarent. [7'] qui die altero retulerunt audita exposuisse, ex se ipsis avisantes media pacis duo: quod electores ipsi vel per eos mittendi venirent in domum Arelatensis audituri responsionem super petitis, vel quod Arelatensis et cum eo alii ora- tores preter cardinales iret ad eos responsurus. sed responderant: se resolutos fore nullo 10 modo aliter agere, quam dixissent, ut Arelatensis cum cruce et alii in habitu cardinalium non incederent, quia non' reputarent eos ut tales, et, si in ea civitate non poterant fa- cere, quod eis videbatur, transferrent dietam in aliume locum; etenim cum cardinales ipsi facerent eis plures molestias, non pati sed providere vellent per alias vias, ne d fierent. [7e] Arelatensis autem multa exposuit, quare standum pocius ordinacioni 15 concilii quam electorum intelligencie, exemplis datis de servato salvo conductu per Con- stancienses et Basilienses cives, eciamsi Sigismundus personaliter comminabatur, relato casu, qui in eum contigerat, quando Constancie receptus fuerat in vicecamerarium, contra voluntatem illius revocato patriarcha Anthiocheno 4; offerebatque medium, ne viderentur recipere ipsos cardinales, quod electores per unam, cardinales vero aliame intrarent 2o portam in diversis locis sessuri, vel quod oratores primo intrarent quodque ibi starent adversarii. [7d] durantibus hiis interlocucionibus 5 cardinales iverunt extra civitatem visitaturi domum Cartusie, cujus nomine ordinis obediencia fuerat pape reddita". [7 ] cives autem responderunt, quod expositis mediis pacis 7 electores dixissent: frustra perdi tempus, quia illis et aliis multis inattentis resoluti et finaliter firmati erant nolle audire ipsos, nisi 25 Arelatensis ab insigniis legacionisf et alii ab habitu cardinalatus abstinerent. et iterato quod oratores regis Romanorum et electorum imperii proposuissent personaliter in consu- latu: non posse tollerare, quia videbatur in injuriam eorum fieri, jamque misissent ad alium locum, ut dieta inibi transferretur; quod igitur cives ipsi requirere deberent, ut non uterentur; etenim firmiter decrevissent in animis suis hec nunquam tollerare, quoniam so esset contra honorem imperii et electorum, ideoque quod revocarent salvum conductum ipsis oratoribus per consulatum concessum. rogabant igitur cives acquiescere illorum in- stancie, quia foret nimis grave civitati, que munita privilegiis imperialibus et in posse ipsorum dominorum constituta erat, non agere, quod mandabant. [71] desuper vero hiis collacione habita cum oratoribus regis Romanorum 8 hii responderunt: quamvis Ro- 35 manorum rex obligatus non esset intelligencie eorums ipsique instrucciones? haberent generales et speciales, secundum eas tamen non poterant se constituere parciales aut singulares a votis electorum imperii; et quia jam materia nimis firmata erat, quantum- cumque raciones in contrarium allegarentur, una sola valebat apud eos, dicendo non n) W eidem. b) in W korrigiert für animo. c) om. BWR. d) in W korrigiert für non. e) aliam intrarent ist 40 bi W korrigiert für aliqui intrant. I) WR elegacionis. g) Rom. Romanorum — quamvis. Vgl. S. 334 Anm. 7. Vgl. S. 334 Anm. 8. Vgl. nr. 163. Vgl. Valois, La France et le grand schisme d'occident 4, 383-384. D. i. während der im folgenden art. 7e mit- geteilten Unterhandlungen des Rates mit den Kur- fürsten und den königlichen Gesandten. 6 Vgl. Conc. Basiliense 7, 124-128. Vgl. art. 7c. 8 Durch diese Bemerkung der königlichen Ge- sandten wird die von uns schon oben S. 272 Anm. 7 bezweifelte Richtigkeit der Behauptung 45 Hufnagels, daß K. Friedrich im Frühjahr 1440 der kurfürstlichen Neutralität beigetreten sei, wider- legt. Vgl. auch nr. 365 art. 1. 9 Vgl. nr. 320. 50
858 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 securitatemque per eos significatam legatis et oratoribus concilii et pape, quam spera- Jan. 28 bis bant eos velle manutenere, ostensis eisdem a salvis conductibus concessis concilio per Apri 23 Sigismundum imperatorem 1, Albertum 2 et Fredericum 3 modernum regem Romanorum, exposito eciam, quod nunquam respondissent negative, sed continuam instanciam fecerant, ut audire eos vellent desuper respondentes; quod nunquam voluissent. interrogatique, utrum in ea peticione eciam ipsi concurrerent, responderunt: super hoc se nichil dicere, Marz 10 sed quod rogati rogarent. [7'] qui die altero retulerunt audita exposuisse, ex se ipsis avisantes media pacis duo: quod electores ipsi vel per eos mittendi venirent in domum Arelatensis audituri responsionem super petitis, vel quod Arelatensis et cum eo alii ora- tores preter cardinales iret ad eos responsurus. sed responderant: se resolutos fore nullo 10 modo aliter agere, quam dixissent, ut Arelatensis cum cruce et alii in habitu cardinalium non incederent, quia non' reputarent eos ut tales, et, si in ea civitate non poterant fa- cere, quod eis videbatur, transferrent dietam in aliume locum; etenim cum cardinales ipsi facerent eis plures molestias, non pati sed providere vellent per alias vias, ne d fierent. [7e] Arelatensis autem multa exposuit, quare standum pocius ordinacioni 15 concilii quam electorum intelligencie, exemplis datis de servato salvo conductu per Con- stancienses et Basilienses cives, eciamsi Sigismundus personaliter comminabatur, relato casu, qui in eum contigerat, quando Constancie receptus fuerat in vicecamerarium, contra voluntatem illius revocato patriarcha Anthiocheno 4; offerebatque medium, ne viderentur recipere ipsos cardinales, quod electores per unam, cardinales vero aliame intrarent 2o portam in diversis locis sessuri, vel quod oratores primo intrarent quodque ibi starent adversarii. [7d] durantibus hiis interlocucionibus 5 cardinales iverunt extra civitatem visitaturi domum Cartusie, cujus nomine ordinis obediencia fuerat pape reddita". [7 ] cives autem responderunt, quod expositis mediis pacis 7 electores dixissent: frustra perdi tempus, quia illis et aliis multis inattentis resoluti et finaliter firmati erant nolle audire ipsos, nisi 25 Arelatensis ab insigniis legacionisf et alii ab habitu cardinalatus abstinerent. et iterato quod oratores regis Romanorum et electorum imperii proposuissent personaliter in consu- latu: non posse tollerare, quia videbatur in injuriam eorum fieri, jamque misissent ad alium locum, ut dieta inibi transferretur; quod igitur cives ipsi requirere deberent, ut non uterentur; etenim firmiter decrevissent in animis suis hec nunquam tollerare, quoniam so esset contra honorem imperii et electorum, ideoque quod revocarent salvum conductum ipsis oratoribus per consulatum concessum. rogabant igitur cives acquiescere illorum in- stancie, quia foret nimis grave civitati, que munita privilegiis imperialibus et in posse ipsorum dominorum constituta erat, non agere, quod mandabant. [71] desuper vero hiis collacione habita cum oratoribus regis Romanorum 8 hii responderunt: quamvis Ro- 35 manorum rex obligatus non esset intelligencie eorums ipsique instrucciones? haberent generales et speciales, secundum eas tamen non poterant se constituere parciales aut singulares a votis electorum imperii; et quia jam materia nimis firmata erat, quantum- cumque raciones in contrarium allegarentur, una sola valebat apud eos, dicendo non n) W eidem. b) in W korrigiert für animo. c) om. BWR. d) in W korrigiert für non. e) aliam intrarent ist 40 bi W korrigiert für aliqui intrant. I) WR elegacionis. g) Rom. Romanorum — quamvis. Vgl. S. 334 Anm. 7. Vgl. S. 334 Anm. 8. Vgl. nr. 163. Vgl. Valois, La France et le grand schisme d'occident 4, 383-384. D. i. während der im folgenden art. 7e mit- geteilten Unterhandlungen des Rates mit den Kur- fürsten und den königlichen Gesandten. 6 Vgl. Conc. Basiliense 7, 124-128. Vgl. art. 7c. 8 Durch diese Bemerkung der königlichen Ge- sandten wird die von uns schon oben S. 272 Anm. 7 bezweifelte Richtigkeit der Behauptung 45 Hufnagels, daß K. Friedrich im Frühjahr 1440 der kurfürstlichen Neutralität beigetreten sei, wider- legt. Vgl. auch nr. 365 art. 1. 9 Vgl. nr. 320. 50
Strana 859
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 859 posse agere contra suum fedus et unionem, eoque cum bona consciencia non possent 1441 Jan. 28 contrarium, quia, eciamsi erronea esset, oportebat se illi conformare. [7a] post vero bis magnam collacionem 1 de indecencia requeste et inter alia non exigue ostenso sequendam April 23 minime fore erroneam conscienciam obligantem pocius ad se deponendum quam ad id, 5 quod dictat, faciendum responderunt 2: se nunquam dixisse cardinales non debere exire extra domos cum habitibus, sed quod totum onus erat super delacione crucis quodque in Germania erat de more servari juramentum, eciam cum periculo consciencie. audierunt" autem id fieri posse per eos, qui non diligunt animam suam. cives autem post hec requisiverunt dari responsum negativum simpliciter vel affirmativum, si vellent acquiescere 10 requisicioni dominorum super non-delacione crucis et habituum, quoniam haberent man- datum a consulatu, quod exequi erat eis necesse; etenim die ista 4 venerant de Franc- fordiaa quam multi ejus cives, cum quibus concordabatur de transferendo inibi dietam, et nisi fieret, illico debebat transferri (allegacione ista et consequencia actus manifestan- tibus, an cives Maguntini honestatem ab utilitate secernentes constituerint honestum esse i5 aliquid, quod utile non b sit, et utile, quod non honestum, quia utique assercione, Tullio teste in libro De officiis 5, eciam gentilium testimoniis constat philosophorum, quod „nulla pernicies major hominum vite potuit afferri", quam affirmare „aliquid utile esse posse, quod honestum non sit", aut honestum, quod minime utile, experiencia accionis civium ipsorum monstrante rursus, si magis apud eos statera penderet utilis vel honesti, ant 20 fidem promissam revocare, quam legatis sua eciam sponte dederant, vel utilitate carere diete, civitate percipiente emolumentum ex presencia congregatorum; quod utique emo- lumentum ab eis speratum exiliter ac macre secutum est, nullis aliis pro parte regum et principum, eciam de Germania, preter Coloniensem archiepiscopum, qui post pasca Apri 16 venit, accedentibus e infraque dies paucissimos recedentibus inde Maguntino et Treverensi 25 et, quod gravius, nulla abinde in ipsa civitate celebrata dieta concilio Basiliensi durante, quam multe alibi fuerint indicte et celebrate et super factis ecclesie et super factis im- perii; itaque monstravit experiencia ab honesto utile minime secernendum). [75] die vero isto" post modicam expectacionem antiquo magistro civium theutonice allocuto advocatus interpretans legatis et oratoribus dixit, quod consulatus Maguntinus ad man- 30 datum et requisicionem congregatorum revocabat salvum conductum tribus ipsis cardi- nalibus concessum et tamen poterant habere octo dies, in quibus disponerent de recessu suo. sed interim abstinere deberent d ab omni perturbacione facienda dominis congregatis, ita quod Arelatensis nunquam extra domum suam transiret cum cruce nec gereret se tanquam legatus de latere, alii vero duo eciam extra domos suas non exirent in habitu s5 cardinalium. si autem vellent gerere se tanquam doctores et Arelatensis non tanquam legatus aut si existerent in domibus suis, in eo casu non intendebant revocare salvum conductum. pluribus vero interlocucionibus habitis et specialiter, si injuria fieret ipsis cardinalibus, utrum vellent exequi secundum leges ipsorum municipales, ut justicia fieret de malefactoribus, sicut dicebant, si molestia fieret congregatis circa delacionem crucis 4o vel habitus, responsum extitit de hoc nichil se dicere. a) R Franckfordia. b) W vero, korrigierl ans non. c) W accedentibusque infra stail accedentibus infraque. d) W debent. 1 Durch die Konzilsgesandten. 2 D. i. die Bürger. 45 3 D. i. die Bürger; Redner sind die Konzils- gesandten bezw. der Kardinal von Arles. 4 Das würde im Hinblick auf art. 7h der 18. März sein. Aber aus einem Briefe zweier Frankfurter Gesandten an ihren Rat vom 17. März 50 ergibt sich, daß die oben erwähnte Gesandtschaft am 16. März nach Mains kam und am 17. mit dem Erzbischof von Mainz und anderen verhan- deln sollte (vgl. S. 637 Anm. 2). Vermutlich ist also oben der 17. März gemeint. 5 De officiis libri tres ed. Henricus Alanus (Dublinii 1842) pag. 74. 6 Das würde im Hinblick auf art. 8 der 18. März sein.
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 859 posse agere contra suum fedus et unionem, eoque cum bona consciencia non possent 1441 Jan. 28 contrarium, quia, eciamsi erronea esset, oportebat se illi conformare. [7a] post vero bis magnam collacionem 1 de indecencia requeste et inter alia non exigue ostenso sequendam April 23 minime fore erroneam conscienciam obligantem pocius ad se deponendum quam ad id, 5 quod dictat, faciendum responderunt 2: se nunquam dixisse cardinales non debere exire extra domos cum habitibus, sed quod totum onus erat super delacione crucis quodque in Germania erat de more servari juramentum, eciam cum periculo consciencie. audierunt" autem id fieri posse per eos, qui non diligunt animam suam. cives autem post hec requisiverunt dari responsum negativum simpliciter vel affirmativum, si vellent acquiescere 10 requisicioni dominorum super non-delacione crucis et habituum, quoniam haberent man- datum a consulatu, quod exequi erat eis necesse; etenim die ista 4 venerant de Franc- fordiaa quam multi ejus cives, cum quibus concordabatur de transferendo inibi dietam, et nisi fieret, illico debebat transferri (allegacione ista et consequencia actus manifestan- tibus, an cives Maguntini honestatem ab utilitate secernentes constituerint honestum esse i5 aliquid, quod utile non b sit, et utile, quod non honestum, quia utique assercione, Tullio teste in libro De officiis 5, eciam gentilium testimoniis constat philosophorum, quod „nulla pernicies major hominum vite potuit afferri", quam affirmare „aliquid utile esse posse, quod honestum non sit", aut honestum, quod minime utile, experiencia accionis civium ipsorum monstrante rursus, si magis apud eos statera penderet utilis vel honesti, ant 20 fidem promissam revocare, quam legatis sua eciam sponte dederant, vel utilitate carere diete, civitate percipiente emolumentum ex presencia congregatorum; quod utique emo- lumentum ab eis speratum exiliter ac macre secutum est, nullis aliis pro parte regum et principum, eciam de Germania, preter Coloniensem archiepiscopum, qui post pasca Apri 16 venit, accedentibus e infraque dies paucissimos recedentibus inde Maguntino et Treverensi 25 et, quod gravius, nulla abinde in ipsa civitate celebrata dieta concilio Basiliensi durante, quam multe alibi fuerint indicte et celebrate et super factis ecclesie et super factis im- perii; itaque monstravit experiencia ab honesto utile minime secernendum). [75] die vero isto" post modicam expectacionem antiquo magistro civium theutonice allocuto advocatus interpretans legatis et oratoribus dixit, quod consulatus Maguntinus ad man- 30 datum et requisicionem congregatorum revocabat salvum conductum tribus ipsis cardi- nalibus concessum et tamen poterant habere octo dies, in quibus disponerent de recessu suo. sed interim abstinere deberent d ab omni perturbacione facienda dominis congregatis, ita quod Arelatensis nunquam extra domum suam transiret cum cruce nec gereret se tanquam legatus de latere, alii vero duo eciam extra domos suas non exirent in habitu s5 cardinalium. si autem vellent gerere se tanquam doctores et Arelatensis non tanquam legatus aut si existerent in domibus suis, in eo casu non intendebant revocare salvum conductum. pluribus vero interlocucionibus habitis et specialiter, si injuria fieret ipsis cardinalibus, utrum vellent exequi secundum leges ipsorum municipales, ut justicia fieret de malefactoribus, sicut dicebant, si molestia fieret congregatis circa delacionem crucis 4o vel habitus, responsum extitit de hoc nichil se dicere. a) R Franckfordia. b) W vero, korrigierl ans non. c) W accedentibusque infra stail accedentibus infraque. d) W debent. 1 Durch die Konzilsgesandten. 2 D. i. die Bürger. 45 3 D. i. die Bürger; Redner sind die Konzils- gesandten bezw. der Kardinal von Arles. 4 Das würde im Hinblick auf art. 7h der 18. März sein. Aber aus einem Briefe zweier Frankfurter Gesandten an ihren Rat vom 17. März 50 ergibt sich, daß die oben erwähnte Gesandtschaft am 16. März nach Mains kam und am 17. mit dem Erzbischof von Mainz und anderen verhan- deln sollte (vgl. S. 637 Anm. 2). Vermutlich ist also oben der 17. März gemeint. 5 De officiis libri tres ed. Henricus Alanus (Dublinii 1842) pag. 74. 6 Das würde im Hinblick auf art. 8 der 18. März sein.
Strana 860
860 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [1441] März 21 [8] Post a hec autem tercio die 21. marcii in sua congregacione plurimum desuper instantibus oratoribus Francie, sicut perceptum est, avisarunt, ut darent operam aliud fieri concilium scribereturque per oratores regis Romanorum super mittenda eis plena Mai 14 facultate ad concludendum expectareturque responsio usque ad dominicam quartam post pasca; sin autem, quod per electores ambassiata ad eum mitteretur. interim vero partes Mörz 21 audirentur super principali. [8a] die vero isto cum recessisset Maguntinus 1, percepto quoque de recessu proximo Treverensis et velut congregacionis parte instancia facta, ut parte concilii coram congregatis proponeretur, responsione data per aliquem ex cardinali- bus in b habitu non displicibili aut per alterum ex inferioribus proponendum esse, illi dixerunt se desiderare de priori modo; id ipsum quoque Treverensis, seorsum“ eciam 10 ab aliis respondens. [9] Vigilia itaque d annunciacionis Treverensi ac oratoribus e regis Romanorum et aliis in stuba majoris ecclesie congregatis cardinalis Arelatensis cruce domi relicta et cum eo oratores concilii, associati familiis aliorum cardinalium, ibidem veniens primo sedit loco Treverensis, qui eum in ecclesia receperat obviam, a dextra vero Romanorum regis 15 oratoribus constitutis, in bancha autem ex opposito ad illorum facies oratoribus concilii. predicens! autem unum idemque concilium et papam esse Arelatensis presentavit dum- taxat litteras 2 concilii. utrum vero audiende et legende forent, deliberacione iterum facta Maguntini cancellarius illas legit, predicto ab eo, quod notum esset, cum quibus pactis audiencia fuisset concessa, et emissa protestacione, quod per eam lecturam vel aliam 20 non intendebant recipere legacionem, de qua mencio in illis fiebat. econtra vero repli- cante Arelatensi postremo dictum est, quod nulli intenderetur fieri prejudicium. [Es folgt die Inhaltsangabe der Ansprachen, die der Kardinal von Arles und Thomas von Courcelles an die Anwesenden richteten, unsere nr. 343; dann heißt es weiter:] et tunc visum est lacrimari quam plures ex congregatis. petita vero copia dictorum et permaxime 25 que de generalium conciliorum auctoritate, Arelatensis respondit desuper consilium ha- bendum cum cardinalibus collegis suis. sed nec ista aliaque exposita consequenter curarunt habere. [10. Es folgt nun zunächst die Inhaltsangabe der Reden, die die päpstlichen Ge- Märs 27 sandten Johannes von Carvajal und Nikolaus von Cusa am 27. März hielten, unsere so nr. 346; dann wird fortgefahren:] [10"] ultima vero hec3 tanta cum vehemencia, ut relatum, est, applausuque audiencium dixerat4, quasi multis visum fuisset justiciam fovere. [105] unde post meridiem convenientibus legatis, oratoribus quoque synodalibus et qui de eorum consilio erant, in domo cardinalis sancti Calixti, multis aliis avisantibus ita fore necesse, quoniam a principio diete susceperat onus prosequendi allegaciones, de 35 März 24 5 a) in BWR beginnt hier cap. 9; es hat die Uberschrift Prima proposicio publica parte concilii per Thomam de Corcellis, alloquente in principio et fine curdinali Arelatensi, requirente eciam genibus flexis sustinere con- cilii Basiliensis auctoritatem. b) om. R. c) seorsum — Troverensi ist in W am Rande nachgetragen. d) W quoque. e) R oratores. f) em.; BWR predens. 1 Der Erzbischof scheint sich nach Würzburg begeben zu haben. Nürnberg schrieb am 20. März an Heidingsfeld: Es habe vernommen, daßs der Herr von Meintz, auch Grafen, Herren und Ritter des Landes zu Franken und Andere kurzlich zu Wirtzpurg zusammenkommen sollen. Falls villicht dieselben itzunt bei einander wêrn oder in kurzem zusamenkomen, so möge Heidingsfeld ungesäumt mit diesem oder einem eigenen Boten schreiben, was es von dem handel wisse oder hernach erfahre. Dat. ut supra, d. i. 2. post oculi [März 20]. (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 336b cop. chart. coaeva.) In einem Briefe vom 15. April dankt dann Nürnberg denen von Heydingsfelt für 40 Nachricht von unsers gnedigen herren von Meintz und etlicher ander fursten rete und ritterschaft zu- kunft gein Wirtzburg und bittet, Erkundigungen einzuziehen, was ir gescheft und handel daselbst zu Wirtzburg gewest und was da beslossen sei; dat. 45 ut supra, d. i. sabbato pasche [April 15]. (Ebenda Briefbuch 15 fol. 1b cop. chart. coaeva.) 2 Vgl. S. 553. 3 Vgl. nr. 346 art. 6. D. i. Nikolaus von Cusa. D. i. der Kardinal s. Calixti. 50
860 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [1441] März 21 [8] Post a hec autem tercio die 21. marcii in sua congregacione plurimum desuper instantibus oratoribus Francie, sicut perceptum est, avisarunt, ut darent operam aliud fieri concilium scribereturque per oratores regis Romanorum super mittenda eis plena Mai 14 facultate ad concludendum expectareturque responsio usque ad dominicam quartam post pasca; sin autem, quod per electores ambassiata ad eum mitteretur. interim vero partes Mörz 21 audirentur super principali. [8a] die vero isto cum recessisset Maguntinus 1, percepto quoque de recessu proximo Treverensis et velut congregacionis parte instancia facta, ut parte concilii coram congregatis proponeretur, responsione data per aliquem ex cardinali- bus in b habitu non displicibili aut per alterum ex inferioribus proponendum esse, illi dixerunt se desiderare de priori modo; id ipsum quoque Treverensis, seorsum“ eciam 10 ab aliis respondens. [9] Vigilia itaque d annunciacionis Treverensi ac oratoribus e regis Romanorum et aliis in stuba majoris ecclesie congregatis cardinalis Arelatensis cruce domi relicta et cum eo oratores concilii, associati familiis aliorum cardinalium, ibidem veniens primo sedit loco Treverensis, qui eum in ecclesia receperat obviam, a dextra vero Romanorum regis 15 oratoribus constitutis, in bancha autem ex opposito ad illorum facies oratoribus concilii. predicens! autem unum idemque concilium et papam esse Arelatensis presentavit dum- taxat litteras 2 concilii. utrum vero audiende et legende forent, deliberacione iterum facta Maguntini cancellarius illas legit, predicto ab eo, quod notum esset, cum quibus pactis audiencia fuisset concessa, et emissa protestacione, quod per eam lecturam vel aliam 20 non intendebant recipere legacionem, de qua mencio in illis fiebat. econtra vero repli- cante Arelatensi postremo dictum est, quod nulli intenderetur fieri prejudicium. [Es folgt die Inhaltsangabe der Ansprachen, die der Kardinal von Arles und Thomas von Courcelles an die Anwesenden richteten, unsere nr. 343; dann heißt es weiter:] et tunc visum est lacrimari quam plures ex congregatis. petita vero copia dictorum et permaxime 25 que de generalium conciliorum auctoritate, Arelatensis respondit desuper consilium ha- bendum cum cardinalibus collegis suis. sed nec ista aliaque exposita consequenter curarunt habere. [10. Es folgt nun zunächst die Inhaltsangabe der Reden, die die päpstlichen Ge- Märs 27 sandten Johannes von Carvajal und Nikolaus von Cusa am 27. März hielten, unsere so nr. 346; dann wird fortgefahren:] [10"] ultima vero hec3 tanta cum vehemencia, ut relatum, est, applausuque audiencium dixerat4, quasi multis visum fuisset justiciam fovere. [105] unde post meridiem convenientibus legatis, oratoribus quoque synodalibus et qui de eorum consilio erant, in domo cardinalis sancti Calixti, multis aliis avisantibus ita fore necesse, quoniam a principio diete susceperat onus prosequendi allegaciones, de 35 März 24 5 a) in BWR beginnt hier cap. 9; es hat die Uberschrift Prima proposicio publica parte concilii per Thomam de Corcellis, alloquente in principio et fine curdinali Arelatensi, requirente eciam genibus flexis sustinere con- cilii Basiliensis auctoritatem. b) om. R. c) seorsum — Troverensi ist in W am Rande nachgetragen. d) W quoque. e) R oratores. f) em.; BWR predens. 1 Der Erzbischof scheint sich nach Würzburg begeben zu haben. Nürnberg schrieb am 20. März an Heidingsfeld: Es habe vernommen, daßs der Herr von Meintz, auch Grafen, Herren und Ritter des Landes zu Franken und Andere kurzlich zu Wirtzpurg zusammenkommen sollen. Falls villicht dieselben itzunt bei einander wêrn oder in kurzem zusamenkomen, so möge Heidingsfeld ungesäumt mit diesem oder einem eigenen Boten schreiben, was es von dem handel wisse oder hernach erfahre. Dat. ut supra, d. i. 2. post oculi [März 20]. (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 336b cop. chart. coaeva.) In einem Briefe vom 15. April dankt dann Nürnberg denen von Heydingsfelt für 40 Nachricht von unsers gnedigen herren von Meintz und etlicher ander fursten rete und ritterschaft zu- kunft gein Wirtzburg und bittet, Erkundigungen einzuziehen, was ir gescheft und handel daselbst zu Wirtzburg gewest und was da beslossen sei; dat. 45 ut supra, d. i. sabbato pasche [April 15]. (Ebenda Briefbuch 15 fol. 1b cop. chart. coaeva.) 2 Vgl. S. 553. 3 Vgl. nr. 346 art. 6. D. i. Nikolaus von Cusa. D. i. der Kardinal s. Calixti. 50
Strana 861
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 861 1441 Ian. 28 bis April 23 Mürz 28 gestis item concilii, quorum multa aliorsum ab adversariis narrabantur, magnam habebat noticiam et quia alia nisi crastino non dabatur audiencia, ordinatum fuit, ut sequenti die responderet absque cappa et rocheto in habitu doctoris. [11. Es folgt die Rede Segovias vom 28. März, unsere nr. 349, und zwar zunächst Mirz 28 5 die artt. 1-16; nach art. 16 heißt es:] cum autem signata jam 11. hora raciones commemoratas prosequenti ipsi Johanni magnitudo deficeret vocis vixque audiebatur a circumstantibus proxime, siquidem ceperat dicere in puncto septime, avisatus per conse- dentes audienciam peciit, ut super restantibus dicere posset. quod et fecit refectione sumpta, alio tamen in loco. senserat namque ex calore stube et circumstancium multi- [Nun folgt der Schluß der Rede, 10 tudine vocis defectum contigisse fatigacione fortassis. die artt. 17-55 unserer nr. 349.] [12] Post hec jam solis occasu Arelatensis cardinalis respondit ad imposita eidem, quod perjurasset 1 revelans secreta conclavis sui quidem revelacione minime indigencia, cum essent notoria, multis eciam litteris sub plumbo ipsius Eugenii illa continentibus, 15 velud decretalis esset ad perpetuam rei memoriam, desuper expeditis et in orbem com- municatis simul cum notificata electione ipsius olim Eugenii. commemorabat insuper dilapidaciones et crudelitates ipsius aliaque multa exaggeracione magna, et qua intencione voluit ecclesiasticus fieri papa Felix quantaque spes esset obtenta obediencia ecclesiam auxilio ejus suscipere reformacionem defendique ecclesiasticam libertatem. [13] Obtinuerunt autem adversarii, ut crastino audirentur. [14. Es folgen die Inhaltsangaben der Reden, die die päpstlichen Gesandten Johannes von Carvajal und Nikolaus von Cusa am 29. März hielten, unsere nrr. 350 und 351.] Marz 29 [15] Hiis a per dictum Nicolaum verbo expositis, postquam fuerat lecta bulla de- claracionis 2 de purificatis condicionibus pretense dissolucionis concilii et protestacio 3 facta 25 per Johannem Dissipatum b oratorem Grecum, Treverensis archiepiscopus loquens ad dominum Arelatensem dicebat nuper significatum fuisse ex parte domini Maguntini, sua et aliorum electorum, quod cum mansuetudine deberent proponere et ipsi pro sua et alii pro alia parte domini Eugenii, quoniam in suis protestacionibus reputarent eum papam et concilium concilium; quia tamen non ita factum extiterat, rogaret dare ordinem talia so deinceps non fieri. [15"] oratores vero regis Romanorum aggravantes contra dicta per Johannem Carvajal, quod starent ibi quasi ad faciendum ludum de ecclesia, dixerunt, quod ipsi pacienter audierant expectantes posse invenire medium ad dandam pacem [155] Arelatensis autem cum magna instancia requisivit sibi et aliis dari ecclesie. audienciam ad dicendum contra errores dictos ex adverso. sed jam tarda sistente hora 35 recessum est 4. [16] Et statim die ' sequenti 30. marcii a dieta recessit archiepiscopus Treverensis März 30 celebraturus pasca in ecclesia sua utque dicebatur statim reversurus. 20 März 29 April 16 40 a) in BWR begiunt hier cap. 24 ; es hat die Uberschrift Verba Treverensis archiepiscopi utralitatem denotantis, querela oratorum regis Romanorum et conclusio una diete secreto captata pro celebraciono concilii, nomi- natis septem in Germanin totque in Francia locis et alio velut medio, finisque convencionis et prosecucio dicte vel alterius conclusionis parcialis apud Romanorum regem oratoribus concilii prebentem audienciam favorabilem, fratre autem ejus profitente obedienciam Felicis V. b) em. ; BWR Dissipatos. c) R stelll um sequenti die. 45 1 Vgl. nr. 346 art. 4f. 2 Vgl. S. 690 Anm. 4. 3 Vgl. S. 784 Anm. 9. * Die erbetene Audienz ist den Konzilsgesandten nicht bewilligt worden. Der Kardinal s. Calixti hat später die beabsichtigte Erwiderung auf die 50 Ausführungen Cusas in einem umfangreichen Trak- tat niedergelegt, der den Titel führt „De excellencia auctoritateque suprema ecclesie non diminuente pape Deutsche Reichstags-Akten XV. auctoritatem, magis autem dignificante eam et robo- rante generalium celebracionem conciliorum, deque heresi ipsius olim Eugenii, quam evangelio contra- veniat ac fidei necnon recte racioni et sanctorum doctrine“. Der Traktat ist der Konzilschronik des Kardinals eingefügt; er umfaßit dort die Kapitel 25-60 des 17. Buches (Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 695-941). 109
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 861 1441 Ian. 28 bis April 23 Mürz 28 gestis item concilii, quorum multa aliorsum ab adversariis narrabantur, magnam habebat noticiam et quia alia nisi crastino non dabatur audiencia, ordinatum fuit, ut sequenti die responderet absque cappa et rocheto in habitu doctoris. [11. Es folgt die Rede Segovias vom 28. März, unsere nr. 349, und zwar zunächst Mirz 28 5 die artt. 1-16; nach art. 16 heißt es:] cum autem signata jam 11. hora raciones commemoratas prosequenti ipsi Johanni magnitudo deficeret vocis vixque audiebatur a circumstantibus proxime, siquidem ceperat dicere in puncto septime, avisatus per conse- dentes audienciam peciit, ut super restantibus dicere posset. quod et fecit refectione sumpta, alio tamen in loco. senserat namque ex calore stube et circumstancium multi- [Nun folgt der Schluß der Rede, 10 tudine vocis defectum contigisse fatigacione fortassis. die artt. 17-55 unserer nr. 349.] [12] Post hec jam solis occasu Arelatensis cardinalis respondit ad imposita eidem, quod perjurasset 1 revelans secreta conclavis sui quidem revelacione minime indigencia, cum essent notoria, multis eciam litteris sub plumbo ipsius Eugenii illa continentibus, 15 velud decretalis esset ad perpetuam rei memoriam, desuper expeditis et in orbem com- municatis simul cum notificata electione ipsius olim Eugenii. commemorabat insuper dilapidaciones et crudelitates ipsius aliaque multa exaggeracione magna, et qua intencione voluit ecclesiasticus fieri papa Felix quantaque spes esset obtenta obediencia ecclesiam auxilio ejus suscipere reformacionem defendique ecclesiasticam libertatem. [13] Obtinuerunt autem adversarii, ut crastino audirentur. [14. Es folgen die Inhaltsangaben der Reden, die die päpstlichen Gesandten Johannes von Carvajal und Nikolaus von Cusa am 29. März hielten, unsere nrr. 350 und 351.] Marz 29 [15] Hiis a per dictum Nicolaum verbo expositis, postquam fuerat lecta bulla de- claracionis 2 de purificatis condicionibus pretense dissolucionis concilii et protestacio 3 facta 25 per Johannem Dissipatum b oratorem Grecum, Treverensis archiepiscopus loquens ad dominum Arelatensem dicebat nuper significatum fuisse ex parte domini Maguntini, sua et aliorum electorum, quod cum mansuetudine deberent proponere et ipsi pro sua et alii pro alia parte domini Eugenii, quoniam in suis protestacionibus reputarent eum papam et concilium concilium; quia tamen non ita factum extiterat, rogaret dare ordinem talia so deinceps non fieri. [15"] oratores vero regis Romanorum aggravantes contra dicta per Johannem Carvajal, quod starent ibi quasi ad faciendum ludum de ecclesia, dixerunt, quod ipsi pacienter audierant expectantes posse invenire medium ad dandam pacem [155] Arelatensis autem cum magna instancia requisivit sibi et aliis dari ecclesie. audienciam ad dicendum contra errores dictos ex adverso. sed jam tarda sistente hora 35 recessum est 4. [16] Et statim die ' sequenti 30. marcii a dieta recessit archiepiscopus Treverensis März 30 celebraturus pasca in ecclesia sua utque dicebatur statim reversurus. 20 März 29 April 16 40 a) in BWR begiunt hier cap. 24 ; es hat die Uberschrift Verba Treverensis archiepiscopi utralitatem denotantis, querela oratorum regis Romanorum et conclusio una diete secreto captata pro celebraciono concilii, nomi- natis septem in Germanin totque in Francia locis et alio velut medio, finisque convencionis et prosecucio dicte vel alterius conclusionis parcialis apud Romanorum regem oratoribus concilii prebentem audienciam favorabilem, fratre autem ejus profitente obedienciam Felicis V. b) em. ; BWR Dissipatos. c) R stelll um sequenti die. 45 1 Vgl. nr. 346 art. 4f. 2 Vgl. S. 690 Anm. 4. 3 Vgl. S. 784 Anm. 9. * Die erbetene Audienz ist den Konzilsgesandten nicht bewilligt worden. Der Kardinal s. Calixti hat später die beabsichtigte Erwiderung auf die 50 Ausführungen Cusas in einem umfangreichen Trak- tat niedergelegt, der den Titel führt „De excellencia auctoritateque suprema ecclesie non diminuente pape Deutsche Reichstags-Akten XV. auctoritatem, magis autem dignificante eam et robo- rante generalium celebracionem conciliorum, deque heresi ipsius olim Eugenii, quam evangelio contra- veniat ac fidei necnon recte racioni et sanctorum doctrine“. Der Traktat ist der Konzilschronik des Kardinals eingefügt; er umfaßit dort die Kapitel 25-60 des 17. Buches (Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 695-941). 109
Strana 862
862 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [144I] 1442 Ang. [H4I] Nov. 1 círca April 29 [17] Congregati vero in dieta eo inexpectato octavo sequenti die nominatis specifice in instrumento desuper captata hujusmodi deliberacione facto 1 Romanorum et Francie regum oratoribus specifice superius descriptis, qui vero pro electoribus et aliis solum generaliter nominatis, convenerunt: [17a] quod pro unione reparanda inter alias con- gruenter visa esset illa via, ut teneretur ycumenicum vel generale concilium in alio loco 5 extra Basileam et Florenciam per regemque Romanorum tanquam advocatum ecclesie cum assistencia aliorum regum et principum, Francie autem precipue et electorum imperii, interpellandasa fore partes dissidentes. quibus convocare illud volentibus gratitudine debita acceptaretur; item et si una vellet. si vero nollent, instanciam fieri, ut assentirent per Romanorum regem convocari. consensu vero de hiis minime 10 habito, ipse Romanorum rex cum assistencia Francie aliorumque regum et principum [175] pro loco autem concilii quod nominata essent in predictorum convocaret. Germania Argentina, Spira, Magunciae, Treveris, Ratispona, Augusta et Constancia, in Gallia vero Parisius, Remis, Lugdunum, Vienna, Trecis et Avinio. sed cum de nulla earum tunc concordatum fuisset, tandem in viam convenientis medii nominata esset civitas 15 Metensis, ita ut pro celebracione dicti concilii Romanorum et Francorum reges per suos oratores consuli et eorum deliberacio tam super loco quam avisamento ipso infra festum Juni 24 Johannis baptiste intimari deberet archiepiscopo Treverensi. [174] et consencientibus dictis regibus eorum ambassiatores aliorumque regum et principum concurrere volencium oratores, eciamsi concilium Basiliense interim dissolvi seu quomodolibet extingui con- 20 Nor. 1 tingeret, prima die novembris in Bononia conventuri, ubi Eugenius, proficiscerentur eadem- Nov. 1 que die prima novembris alii eorundem oratores in Basiliensi conciliod comparerent, plenius fulti mandatis, prosecuturi, ut infra mensem a die instancie faciende parcium finalem obtinerent responsionem, et, si aliquorum regum aut principum oratores non comparerent, alii prosequerentur. [17d] sed 2 medio tempore Romanorum rex apud 25 reges et principes diligenciam faceret assistere velle et in quemcumque eventum, ut con- cilium prima die augusti anni 42 inchoari deberet, sed in eo nisi post 20 e dies ad nullos actus conciliares procederetur, regibus et principibus daturis operam, ut de suis regnis et dominiis prelati doctores et alii litterati et idonei viri et generaliter omnes, qui de jure et consuetudine vocari consueverunt, mitterentur, concilio provisuro de qualitate 30 personarum admittendarum. [17e] et si ante predictam diem novembris concilium Basiliense dissolvi seu quomodolibet extingui contingeret, reges ipsi et principes conjunc- tim vel divisim providerent, ut electus per Basiliense concilium gerens se pro papa per unum vel plures prelatos seu principes obediencie sue sibi gratos vel, si accessus se offerret, per oratores eorum ad Eugenium destinatos requireretur, ut in ipso concilio per s5 se aut suos interesset, provisionem devoto accepturus affectu. et si forsan in convo- cacione concurrere vellet quoad sue obediencie subditos, mos ei gerendus esset. [18] Post conclusionem autem dicti avisamenti circa octavas pasce applicuit Colo- niensis archiepiscopus. in cujus presencia proposicione publice facta concilii parte per Thomam de Corcellis et tandem inter cardinalem Arelatensem et ipsum archiepiscopum 40 pluribus collocucionibus habitis, recessu primo oratorum Francie hujusque videlicet Coloniensis, deinde et oratorum Romanorum regis captaque conclusione, ut omnia ipsi regi referrentur, dieta ipsa Maguntina absque ulla declaracione obediencie accepit finem. April 6 1441 358. Nürnberg an Frankfurt: bittet um Nachrichten über die Besucher und die Ver- Febr. 3 handlungen des Mainzer Reichstages. 1441 Februar 3 [Nürnberg]. 45 a) in W korrigiert für interpellandos. b) cm. ; BWR et ut. c) R Maguntina. d) W add. non. e) R add. a. nr. 355. Die folgenden Vereinbarungen sind von Se- govia ziemlich mangelhaft wiedergegeben. Man ver- gleiche die artt. 7-9 unserer nr. 355.
862 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [144I] 1442 Ang. [H4I] Nov. 1 círca April 29 [17] Congregati vero in dieta eo inexpectato octavo sequenti die nominatis specifice in instrumento desuper captata hujusmodi deliberacione facto 1 Romanorum et Francie regum oratoribus specifice superius descriptis, qui vero pro electoribus et aliis solum generaliter nominatis, convenerunt: [17a] quod pro unione reparanda inter alias con- gruenter visa esset illa via, ut teneretur ycumenicum vel generale concilium in alio loco 5 extra Basileam et Florenciam per regemque Romanorum tanquam advocatum ecclesie cum assistencia aliorum regum et principum, Francie autem precipue et electorum imperii, interpellandasa fore partes dissidentes. quibus convocare illud volentibus gratitudine debita acceptaretur; item et si una vellet. si vero nollent, instanciam fieri, ut assentirent per Romanorum regem convocari. consensu vero de hiis minime 10 habito, ipse Romanorum rex cum assistencia Francie aliorumque regum et principum [175] pro loco autem concilii quod nominata essent in predictorum convocaret. Germania Argentina, Spira, Magunciae, Treveris, Ratispona, Augusta et Constancia, in Gallia vero Parisius, Remis, Lugdunum, Vienna, Trecis et Avinio. sed cum de nulla earum tunc concordatum fuisset, tandem in viam convenientis medii nominata esset civitas 15 Metensis, ita ut pro celebracione dicti concilii Romanorum et Francorum reges per suos oratores consuli et eorum deliberacio tam super loco quam avisamento ipso infra festum Juni 24 Johannis baptiste intimari deberet archiepiscopo Treverensi. [174] et consencientibus dictis regibus eorum ambassiatores aliorumque regum et principum concurrere volencium oratores, eciamsi concilium Basiliense interim dissolvi seu quomodolibet extingui con- 20 Nor. 1 tingeret, prima die novembris in Bononia conventuri, ubi Eugenius, proficiscerentur eadem- Nov. 1 que die prima novembris alii eorundem oratores in Basiliensi conciliod comparerent, plenius fulti mandatis, prosecuturi, ut infra mensem a die instancie faciende parcium finalem obtinerent responsionem, et, si aliquorum regum aut principum oratores non comparerent, alii prosequerentur. [17d] sed 2 medio tempore Romanorum rex apud 25 reges et principes diligenciam faceret assistere velle et in quemcumque eventum, ut con- cilium prima die augusti anni 42 inchoari deberet, sed in eo nisi post 20 e dies ad nullos actus conciliares procederetur, regibus et principibus daturis operam, ut de suis regnis et dominiis prelati doctores et alii litterati et idonei viri et generaliter omnes, qui de jure et consuetudine vocari consueverunt, mitterentur, concilio provisuro de qualitate 30 personarum admittendarum. [17e] et si ante predictam diem novembris concilium Basiliense dissolvi seu quomodolibet extingui contingeret, reges ipsi et principes conjunc- tim vel divisim providerent, ut electus per Basiliense concilium gerens se pro papa per unum vel plures prelatos seu principes obediencie sue sibi gratos vel, si accessus se offerret, per oratores eorum ad Eugenium destinatos requireretur, ut in ipso concilio per s5 se aut suos interesset, provisionem devoto accepturus affectu. et si forsan in convo- cacione concurrere vellet quoad sue obediencie subditos, mos ei gerendus esset. [18] Post conclusionem autem dicti avisamenti circa octavas pasce applicuit Colo- niensis archiepiscopus. in cujus presencia proposicione publice facta concilii parte per Thomam de Corcellis et tandem inter cardinalem Arelatensem et ipsum archiepiscopum 40 pluribus collocucionibus habitis, recessu primo oratorum Francie hujusque videlicet Coloniensis, deinde et oratorum Romanorum regis captaque conclusione, ut omnia ipsi regi referrentur, dieta ipsa Maguntina absque ulla declaracione obediencie accepit finem. April 6 1441 358. Nürnberg an Frankfurt: bittet um Nachrichten über die Besucher und die Ver- Febr. 3 handlungen des Mainzer Reichstages. 1441 Februar 3 [Nürnberg]. 45 a) in W korrigiert für interpellandos. b) cm. ; BWR et ut. c) R Maguntina. d) W add. non. e) R add. a. nr. 355. Die folgenden Vereinbarungen sind von Se- govia ziemlich mangelhaft wiedergegeben. Man ver- gleiche die artt. 7-9 unserer nr. 355.
Strana 863
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 863 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 5 orig. membr. lit. clausa c. sig. 1441 Febr 3 in v. impr. del. Unter der Adresse steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Nuremberg von des tages wegen zu Mencze. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 312a cop. chart. coaeva. Datum feria 6. post purificacionis Marie virginis [Febr. 3]. Die Unterschrift ist weggelassen, die Adresse über dem Text durch Franckfurt angedeutet. Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 18-19 nr. 32. Unser a willig freüntlich dinst sein ewrer ersamkeit mit fleiß voran bereit. für- sichtigen ersamen und weisen. besunder lieben freünde. wir versehen uns, ewr weiß- 10 heit hab wol vernomen und merke, daz der kûniglich tag zu Meintz nû fürgang haben werde. darûmb bitten wir ewr fürsichtikeit mit fleiß, ir wôllet uns bei disem botten in guter geheim und freuntschaft verschreiben, welch von unsern gnedigen herren den kür- fürsten fursten und herren, geistlich und wertliche, persônlich oder welcher herren rete und welcher stette ratsbotscheft ietzunt da sein oder man sich versehe b dahin ze kommen, 15 und ob unsers gnedigisten herren des Rômischen künigs etc. botschaft auch dahin kommen sei oder wenne man der da gewarte, und wie die ding da angefangen und furgenomen werden. und euch umb unsern willen so günsticlich darin beweiset, als wir hoffen, daz euch von sollichen sachen wol wissentlich sei und werde, und als wir ewerr weisheit des€ sunderlichen wol getrawen. das wollen wir ûmb ewr ersamkeit williglichen und zo gern verdienen. datum feria sexta post purificacionis Marie virginis gloriosissime anno domini etc. quadragesimo primo. [in verso] Den fursichtigen ersamen und weisen burgermeistern und rate der stat zu Franckfurt, unsern besundern lieben 25 und gûten freunden. Von .. dem rate zu Nüremberg. 1441 Febr. 3 30 359. Johannes [von Segovia] Kardinal tit. s. Calixti und die andern Konzilsgesandten an Konrad von Weinsberg: teilen ihm mit, daß Johannes von Bachenstein, an den er geschrieben habe, mit dem Kardinal s. Martini von Nürnberg aus nach Basel zurückgekehrt sei; schreiben, wer auf dem Reichstag anwesend sei und wer noch er- wartet werde; halten Konrads Anwesenheit für sehr wünschenswert; deuten an, daß die Verhandlungen über die Kirchenfrage erst nach der Ankunft der königlichen Ge- sandten und des Erzbischofs von Köln beginnen werden. 1441 Februar 8 Mainz. 1441 Febr. 8 Aus Öhringen Hohenlohe’sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Spectabilis et magnifice domine, omnimoda recommendacione premissa. [1] re- cepimus litteras, quas vestra magnificencia confratri nostro magistro Johanni de Baquen- stein dirigebat, ostendentes bonum affectum, quem semper ad negocia universalis ecclesie et sacri concilii ac sanctissimi domini nostri Felicis pape quinti geritis. de quo plurimum regraciamur. non est autem hic presens prefatus magister Johannes de Baquenstein, sed 4o cum reverendissimo domino cardinali sancti Martini ex Nuremberga reversus est ad Basileam 1 pro referendo, que ibidem acta fuerant. et nos alii fuimus deputati ad veniendum in hanc dietam Maguntinam, ubi eciam alios ex sacro concilio venturos esse 2 speramus. [2] advenerunt huc reverendissimi patres domini archiepiscopi Maguntinus et Treverensis necnon oratores dominorum comitis palatini, ducis Saxonie et marchionis 45 Brandeburgensis, speranturque ambassiatores serenissimi domini regis Romanorum et dominus Coloniensis esse venturi infra paucos dies. [3] scimus, quod esset res gra- 35 a) N om. unser — besunder. b) Fvescho. c) Netc. das wellen wir umb ewr ersamkeit etc. statl des — verdienen. Vgl. nr. 292 art. 6J. Vgl. S. 535, auch nr. 360 art. 1. 109*
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 863 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 5 orig. membr. lit. clausa c. sig. 1441 Febr 3 in v. impr. del. Unter der Adresse steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Nuremberg von des tages wegen zu Mencze. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 312a cop. chart. coaeva. Datum feria 6. post purificacionis Marie virginis [Febr. 3]. Die Unterschrift ist weggelassen, die Adresse über dem Text durch Franckfurt angedeutet. Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 18-19 nr. 32. Unser a willig freüntlich dinst sein ewrer ersamkeit mit fleiß voran bereit. für- sichtigen ersamen und weisen. besunder lieben freünde. wir versehen uns, ewr weiß- 10 heit hab wol vernomen und merke, daz der kûniglich tag zu Meintz nû fürgang haben werde. darûmb bitten wir ewr fürsichtikeit mit fleiß, ir wôllet uns bei disem botten in guter geheim und freuntschaft verschreiben, welch von unsern gnedigen herren den kür- fürsten fursten und herren, geistlich und wertliche, persônlich oder welcher herren rete und welcher stette ratsbotscheft ietzunt da sein oder man sich versehe b dahin ze kommen, 15 und ob unsers gnedigisten herren des Rômischen künigs etc. botschaft auch dahin kommen sei oder wenne man der da gewarte, und wie die ding da angefangen und furgenomen werden. und euch umb unsern willen so günsticlich darin beweiset, als wir hoffen, daz euch von sollichen sachen wol wissentlich sei und werde, und als wir ewerr weisheit des€ sunderlichen wol getrawen. das wollen wir ûmb ewr ersamkeit williglichen und zo gern verdienen. datum feria sexta post purificacionis Marie virginis gloriosissime anno domini etc. quadragesimo primo. [in verso] Den fursichtigen ersamen und weisen burgermeistern und rate der stat zu Franckfurt, unsern besundern lieben 25 und gûten freunden. Von .. dem rate zu Nüremberg. 1441 Febr. 3 30 359. Johannes [von Segovia] Kardinal tit. s. Calixti und die andern Konzilsgesandten an Konrad von Weinsberg: teilen ihm mit, daß Johannes von Bachenstein, an den er geschrieben habe, mit dem Kardinal s. Martini von Nürnberg aus nach Basel zurückgekehrt sei; schreiben, wer auf dem Reichstag anwesend sei und wer noch er- wartet werde; halten Konrads Anwesenheit für sehr wünschenswert; deuten an, daß die Verhandlungen über die Kirchenfrage erst nach der Ankunft der königlichen Ge- sandten und des Erzbischofs von Köln beginnen werden. 1441 Februar 8 Mainz. 1441 Febr. 8 Aus Öhringen Hohenlohe’sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Spectabilis et magnifice domine, omnimoda recommendacione premissa. [1] re- cepimus litteras, quas vestra magnificencia confratri nostro magistro Johanni de Baquen- stein dirigebat, ostendentes bonum affectum, quem semper ad negocia universalis ecclesie et sacri concilii ac sanctissimi domini nostri Felicis pape quinti geritis. de quo plurimum regraciamur. non est autem hic presens prefatus magister Johannes de Baquenstein, sed 4o cum reverendissimo domino cardinali sancti Martini ex Nuremberga reversus est ad Basileam 1 pro referendo, que ibidem acta fuerant. et nos alii fuimus deputati ad veniendum in hanc dietam Maguntinam, ubi eciam alios ex sacro concilio venturos esse 2 speramus. [2] advenerunt huc reverendissimi patres domini archiepiscopi Maguntinus et Treverensis necnon oratores dominorum comitis palatini, ducis Saxonie et marchionis 45 Brandeburgensis, speranturque ambassiatores serenissimi domini regis Romanorum et dominus Coloniensis esse venturi infra paucos dies. [3] scimus, quod esset res gra- 35 a) N om. unser — besunder. b) Fvescho. c) Netc. das wellen wir umb ewr ersamkeit etc. statl des — verdienen. Vgl. nr. 292 art. 6J. Vgl. S. 535, auch nr. 360 art. 1. 109*
Strana 864
864 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Fcbr. 8 tissima sancte synodo et sanctissimo domino nostro, quod vestra magnificencia ad hanc eandem dietam presencialiter accederet, quoniam magnum auxilium ferre posset rebus bene gerendis, sicut eciam in aliis dietis, quibus interfuit, multum adjuvit facta sacri concilii. et si possetis habere commissionem ex parte domini comitis palatini vel domini marchionis Brandeburgensis ad standum hic pro aliquo ipsorum, hoc multum esset 5 oportunum. verumptamen eciamsi illam non habeatis, poteritis nichilominus plura bona facere per vos ipsum propter auctoritatem vestre generose nobilitatis et noticiam atque experienciam magnam, quam habetis in rebus, consiliumque vestrum et vestra prudencia non parum movebit a animos principum ad bene operandum pro ecclesia sancta dei. [4] non fiet hic deliberatio in causa principali, donec venerint prefati ambassia- 10 tores domini regis Romanorum et dominus Coloniensis. sed jam sunt dati deputati ad videndum materiam 1. [5] precipiat nobis vestra magnificencia omne beneplacitum suum, et nos corde optimo et totis viribus illud curabimus exequi auxiliante deo, qui eandem vestram magnificenciam in omni salute et prosperitate feliciter conservare digne- tur. datum Maguncie 8. februarii anno domini 1441. [in verso] Spectabili et magnifico do- Adb vestra beneplacita parati Johannes tituli sancti Calixti sancte Romane ecclesie mino domino Conrado de Winsberg ca- cardinalis et sui college, ambassiatores sacri merario sacri Romani imperii, domino et concilii Basiliensis et sanctissimi domini amico nostro carissimo. Felicis pape V. 15 1441 Fobr. 8 20 1441 360. Aufzeichnungen des Notars Jakob Hüglin über den schriftlichen und mündlichen Fcbr. 10 Verkehr der in Mainz befindlichen Konzilsgesandten mit dem Baseler Konzil und bis März 29 über Beratungen des Konzils, die durch die Mitteilungen der Gesandten veranlaßt wurden. 1441 Februar 10 bis März 29. Aus Solothurn Kantonsbibliothek Protokoll Hüglins foll. 665 ab; 684b; 688a; 689b; 690b 25 not. chart. coaevae. Gedruckt Concilium Basiliense 7, 308 Z. 30-36; 335 Z. 1-5; 339 Z. 26-33; 341 Z. 29 bis 342 Z. 17; 343 Z. 10�20 aus unserer Vorlage. 144I [1441] März 19 1441 Mär: 24 [1. Aus dem Protokoll der Generalkongregation des Konzils vom 10. Februar 1441:] Deinde 2 lecte fuerunt littere dominorum sancti Calixti cardinalis et aliorum 30 suorum collegarum, oratorum sacri concilii et domini nostri pape existencium in Magun- cia, per quas significabant se bene fuisse receptos et honoratos eciam cum propina per cives Maguntinense 3 et qualiter dieta ibidem assignata per dominum Romanorum regem sperabatur tenenda, ad quam petebant alios sibi collegas per sacrum concilium et do- minum nostrum mitti 4. et hee littere dirigebantur dicto domino nostro pape. [2] Dominica sequenti fuit missa solemnis in ecclesia majori celebrata presente do- mino nostro papa. et post finem ego Jacobus legi litteras per reverendissimos dominos Arelatensem et alios ambassiatores sacri concilii ex Maguncia destinatas, per quas signi- ficabant eorum prosperum statum et qualiter illuc applicuerunt et tractabantur 5. [3. Aus dem Protokoll der Generalkongregation des Konzils vom 24. März 40 1441:] Deinde lecte fuerunt per me certe littere missive directe ex parte domini Arelatensis ex Maguncia sanctissimo domino nostro pape, que inter alia mentionem 35 Febr. 10 a) oder monebit? b) dic Unterschrift sleht auf zwei Zeilen, nach cardinalis ist abgeteilt. 1 Vgl. nr. 357 art. 1° und S. 545. 2 D. i. nach der Inkorporation des Ansbacher Kanonikus Michael Jacobi, von der im Protokoll unmittelbar vorher die Rede ist. Vgl. nr. 357 art. 1. 4 In welcher Weise das Konzil dieser Bitte ent- sprach, ist aus unserer nr. 318 zu ersehen. Vgl. 45 auch S. 535. 5 Vgl. nr. 357 artt. 4ff.
864 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Fcbr. 8 tissima sancte synodo et sanctissimo domino nostro, quod vestra magnificencia ad hanc eandem dietam presencialiter accederet, quoniam magnum auxilium ferre posset rebus bene gerendis, sicut eciam in aliis dietis, quibus interfuit, multum adjuvit facta sacri concilii. et si possetis habere commissionem ex parte domini comitis palatini vel domini marchionis Brandeburgensis ad standum hic pro aliquo ipsorum, hoc multum esset 5 oportunum. verumptamen eciamsi illam non habeatis, poteritis nichilominus plura bona facere per vos ipsum propter auctoritatem vestre generose nobilitatis et noticiam atque experienciam magnam, quam habetis in rebus, consiliumque vestrum et vestra prudencia non parum movebit a animos principum ad bene operandum pro ecclesia sancta dei. [4] non fiet hic deliberatio in causa principali, donec venerint prefati ambassia- 10 tores domini regis Romanorum et dominus Coloniensis. sed jam sunt dati deputati ad videndum materiam 1. [5] precipiat nobis vestra magnificencia omne beneplacitum suum, et nos corde optimo et totis viribus illud curabimus exequi auxiliante deo, qui eandem vestram magnificenciam in omni salute et prosperitate feliciter conservare digne- tur. datum Maguncie 8. februarii anno domini 1441. [in verso] Spectabili et magnifico do- Adb vestra beneplacita parati Johannes tituli sancti Calixti sancte Romane ecclesie mino domino Conrado de Winsberg ca- cardinalis et sui college, ambassiatores sacri merario sacri Romani imperii, domino et concilii Basiliensis et sanctissimi domini amico nostro carissimo. Felicis pape V. 15 1441 Fobr. 8 20 1441 360. Aufzeichnungen des Notars Jakob Hüglin über den schriftlichen und mündlichen Fcbr. 10 Verkehr der in Mainz befindlichen Konzilsgesandten mit dem Baseler Konzil und bis März 29 über Beratungen des Konzils, die durch die Mitteilungen der Gesandten veranlaßt wurden. 1441 Februar 10 bis März 29. Aus Solothurn Kantonsbibliothek Protokoll Hüglins foll. 665 ab; 684b; 688a; 689b; 690b 25 not. chart. coaevae. Gedruckt Concilium Basiliense 7, 308 Z. 30-36; 335 Z. 1-5; 339 Z. 26-33; 341 Z. 29 bis 342 Z. 17; 343 Z. 10�20 aus unserer Vorlage. 144I [1441] März 19 1441 Mär: 24 [1. Aus dem Protokoll der Generalkongregation des Konzils vom 10. Februar 1441:] Deinde 2 lecte fuerunt littere dominorum sancti Calixti cardinalis et aliorum 30 suorum collegarum, oratorum sacri concilii et domini nostri pape existencium in Magun- cia, per quas significabant se bene fuisse receptos et honoratos eciam cum propina per cives Maguntinense 3 et qualiter dieta ibidem assignata per dominum Romanorum regem sperabatur tenenda, ad quam petebant alios sibi collegas per sacrum concilium et do- minum nostrum mitti 4. et hee littere dirigebantur dicto domino nostro pape. [2] Dominica sequenti fuit missa solemnis in ecclesia majori celebrata presente do- mino nostro papa. et post finem ego Jacobus legi litteras per reverendissimos dominos Arelatensem et alios ambassiatores sacri concilii ex Maguncia destinatas, per quas signi- ficabant eorum prosperum statum et qualiter illuc applicuerunt et tractabantur 5. [3. Aus dem Protokoll der Generalkongregation des Konzils vom 24. März 40 1441:] Deinde lecte fuerunt per me certe littere missive directe ex parte domini Arelatensis ex Maguncia sanctissimo domino nostro pape, que inter alia mentionem 35 Febr. 10 a) oder monebit? b) dic Unterschrift sleht auf zwei Zeilen, nach cardinalis ist abgeteilt. 1 Vgl. nr. 357 art. 1° und S. 545. 2 D. i. nach der Inkorporation des Ansbacher Kanonikus Michael Jacobi, von der im Protokoll unmittelbar vorher die Rede ist. Vgl. nr. 357 art. 1. 4 In welcher Weise das Konzil dieser Bitte ent- sprach, ist aus unserer nr. 318 zu ersehen. Vgl. 45 auch S. 535. 5 Vgl. nr. 357 artt. 4ff.
Strana 865
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 865 1441 Fbr. 10 bis März 29 fecerunt a de prepositura Herbipolensi, sic videlicet quod dominus noster per modum pacificacionis velit circa illam materiam providere, ut dominus Johannes de Bachenstein 1 contentetur etc., et quod, si ipsa materia pacificaretur, hoc cederet in expedicionem agendorum sacri concilii in Maguncia, presertim cum ad hoc instaret dominus Treverensis 5 in favorem domini Philippi de Sirck. [4. Aus dem Protokoll der Deputatio pro communibus vom 27. März 1441:] Super avisamento reverendissimi domini cardinalis de Varambone presidentis sacri concilii, quod sequitur: „ex parte reverendissimi domini cardinalis de Varambone presidentis sacri concilii. cum novissime venerabilis dominus Petrus de Trilhia archidiaconus Lodovensis 10 et nobilis Johannes Champion, familiaris sanctissimi domini nostri, de Maguncia huc advenerunt et ex parte reverendissimorum patrum dominorum cardinalium legatorum et aliorum sacri concilii et ipsius domini nostri ambassiatorum in dicta Maguncia constitu- torum aliqua progressum sue ambassiate concernencia habeant exponere, que honeste publicare non possunt et super quibus celeriter, ut asserunt, erit respondendum, dignen- 15 tur igitur sacre deputaciones aliquos in pauco numero et, si placet, de qualibet depu- tacione duos graves et in negociis expertos unacum reverendissimis dominis cardinalibus deputare, qui habeant facultatem a sacro concilio predictos audiendi respondendi et litteras oportunas super materia conficiendi, quodque hodie post deputaciones teneatur congregacio generalis ad concludendum predicta et insuper quod ipsi deputandi adstatim 20 post prandium conveniant super expedicione premissorum.“ votis super dicto avisamento scrutatis placuit avisamentum in forma et quod ad effectum illius dentur pro hac depu- tacione quatuor deputati, ita tamen quod ipsi deputati nullo modo habeant potestatem quitquam b attemptandi circa dissolucionem aut mutacionem hujus sacri concilii nec eciam in prejudicium decretorum et suppositorum ejusdem. et fuerunt pro hac deputacione 25 deputati pro nacione Italica dominus Montis Regalis episcopus, pro Germanica Johannes de Bachenstein, pro Gallicana provincialis Carmelitarum et pro Yspanica Augustinus de Insula. [5] Eadem die lune 27. marcii tenta fuit congregacio generalis, in qua conclusum fuit super primo avisamento, videlicet reverendissimi domini cardinalis de Varambone 30 presidentis, super quo hodie fuit deliberatum (et est supra in precedenti folio insertum sic incipiens „cum novissime venerabilis dominus Petrus de Trilhia etc."). et fuit con- clusum in eadem congregacione juxta deliberacionem desuper habitam in sacra deputa- cione pro communibus ante 2 descriptam, prout michi retulit magister Johannes Dieulefist notarius concilii, qui protunc erat in suo turno inter duodecim. et huic congregacioni 35 ego non interfui. [6] Mercurii sequenti non fuerunt deputaciones tente, sed convenerunt domini de- putati super avisamento, de quo supra fit mencio immediate 3. 144! Mürz 27 11441] März 27 1144I] März 29 40 361. Frankfurt an Nürnberg: teilt zunächst den Grund mit, warum sich die Beant- 441 wortung des Nürnberger Briefes [vom 3. Februar] etwas verzögert hat, und berichtet dann über die Besucher des Mainzer Tages und von angeblichen Verhandlungen der Fürsten über das Schisma; bemerkt, daß man über das Kommen des Königs noch nichts Bestimmtes wisse. 1441 Februar 10 [Frankfurt]. Febr. 10 a) cm.; Vorl. fecit. b) sic. Uber die Ansprüche Bachensteins auf die Würz- 45 burger Dompropstei vergleiche man Conc. Basi- liense 7, 321 Z. 31ff. und ebenda Einleitung S. LIII-LV. Vgl. art. 4. 3 Als das Ergebnis dieser Beratungen ist der Brief zu betrachten, den das Konzil am 1. April an die Kardinäle s. Martini und s. Calixti rich- tete, unsere nr. 368.
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 865 1441 Fbr. 10 bis März 29 fecerunt a de prepositura Herbipolensi, sic videlicet quod dominus noster per modum pacificacionis velit circa illam materiam providere, ut dominus Johannes de Bachenstein 1 contentetur etc., et quod, si ipsa materia pacificaretur, hoc cederet in expedicionem agendorum sacri concilii in Maguncia, presertim cum ad hoc instaret dominus Treverensis 5 in favorem domini Philippi de Sirck. [4. Aus dem Protokoll der Deputatio pro communibus vom 27. März 1441:] Super avisamento reverendissimi domini cardinalis de Varambone presidentis sacri concilii, quod sequitur: „ex parte reverendissimi domini cardinalis de Varambone presidentis sacri concilii. cum novissime venerabilis dominus Petrus de Trilhia archidiaconus Lodovensis 10 et nobilis Johannes Champion, familiaris sanctissimi domini nostri, de Maguncia huc advenerunt et ex parte reverendissimorum patrum dominorum cardinalium legatorum et aliorum sacri concilii et ipsius domini nostri ambassiatorum in dicta Maguncia constitu- torum aliqua progressum sue ambassiate concernencia habeant exponere, que honeste publicare non possunt et super quibus celeriter, ut asserunt, erit respondendum, dignen- 15 tur igitur sacre deputaciones aliquos in pauco numero et, si placet, de qualibet depu- tacione duos graves et in negociis expertos unacum reverendissimis dominis cardinalibus deputare, qui habeant facultatem a sacro concilio predictos audiendi respondendi et litteras oportunas super materia conficiendi, quodque hodie post deputaciones teneatur congregacio generalis ad concludendum predicta et insuper quod ipsi deputandi adstatim 20 post prandium conveniant super expedicione premissorum.“ votis super dicto avisamento scrutatis placuit avisamentum in forma et quod ad effectum illius dentur pro hac depu- tacione quatuor deputati, ita tamen quod ipsi deputati nullo modo habeant potestatem quitquam b attemptandi circa dissolucionem aut mutacionem hujus sacri concilii nec eciam in prejudicium decretorum et suppositorum ejusdem. et fuerunt pro hac deputacione 25 deputati pro nacione Italica dominus Montis Regalis episcopus, pro Germanica Johannes de Bachenstein, pro Gallicana provincialis Carmelitarum et pro Yspanica Augustinus de Insula. [5] Eadem die lune 27. marcii tenta fuit congregacio generalis, in qua conclusum fuit super primo avisamento, videlicet reverendissimi domini cardinalis de Varambone 30 presidentis, super quo hodie fuit deliberatum (et est supra in precedenti folio insertum sic incipiens „cum novissime venerabilis dominus Petrus de Trilhia etc."). et fuit con- clusum in eadem congregacione juxta deliberacionem desuper habitam in sacra deputa- cione pro communibus ante 2 descriptam, prout michi retulit magister Johannes Dieulefist notarius concilii, qui protunc erat in suo turno inter duodecim. et huic congregacioni 35 ego non interfui. [6] Mercurii sequenti non fuerunt deputaciones tente, sed convenerunt domini de- putati super avisamento, de quo supra fit mencio immediate 3. 144! Mürz 27 11441] März 27 1144I] März 29 40 361. Frankfurt an Nürnberg: teilt zunächst den Grund mit, warum sich die Beant- 441 wortung des Nürnberger Briefes [vom 3. Februar] etwas verzögert hat, und berichtet dann über die Besucher des Mainzer Tages und von angeblichen Verhandlungen der Fürsten über das Schisma; bemerkt, daß man über das Kommen des Königs noch nichts Bestimmtes wisse. 1441 Februar 10 [Frankfurt]. Febr. 10 a) cm.; Vorl. fecit. b) sic. Uber die Ansprüche Bachensteins auf die Würz- 45 burger Dompropstei vergleiche man Conc. Basi- liense 7, 321 Z. 31ff. und ebenda Einleitung S. LIII-LV. Vgl. art. 4. 3 Als das Ergebnis dieser Beratungen ist der Brief zu betrachten, den das Konzil am 1. April an die Kardinäle s. Martini und s. Calixti rich- tete, unsere nr. 368.
Strana 866
866 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! Febr. 10 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 6 conc. chart. mit zahlreichen Korrekturen und Einfügungen, von denen wir aber in unseren Varianten nur die bed eutenderen mitteilen. Gedruckt bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 19 nr. 33 ebendaher. Benutze von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 15 Anm. 1. Unsere fruntliche willige dinste zuvor. fursichtigen ersamen und wisen. lieben be- sundern frunde. [1] als ir uns geschriben hat von des tages wegen zu Mencze etc., als uwer brief 1 innehelt, han wir verstanden. und lassen uwer ersamkeid wissen, als uns uwer brief geantwort ward, daz uns gelegenheid des tages so eigentlich nit wissende was, daz wir uch von stont daruf gruntlich antwort getan mochten han. darumb wir 10 uwern boten im besten zu unsern frunden, die wir gen Mencze zu dem tage geschicht hatten 2, mit unserr schrift an sie fertigiten, uch daruf antwort zu schriben. als " uwer bote nu gen Mencze qwam, so waren unsere frundeb do binnen ufgebrochen. deßhalb etwas verzoges darinne gefallen ist. [2] ersamen lieben besundern frunde. nachdem wir dan von unsern frunden, als die heim kommen sin, vernomen han, so sin doselbs 15 zu Mencze die erwirdigen fursten und herren unsere gnedigen herren erzbischoffe zu Mencze und zu Triere und botschaft babst Eugenii und babst Felicis oder des concilii, wie man die dan billich benennen sal, auch ° unser herre der bischof von Augspurg von unsers allergnedigisten herren des Romischen koniges wegen, der noch anderer mee siner gnaden botschaft wartende si, unser herre von Wormß von des palzgraven wegen und 20 nimandes treffliches mee von fursten oder herren noch auch keiner stadt botschaft, dan so vil wir unsere frunde dar geschicht hatten. [3] die egenanten fursten do etwas furhand gnommen sollen han von irrunge wegen der vorberurten bebste. und vermüden sich unsere frunde nach gelegenheid, daz kein langer leger uf diß male zu Mencze und d nit vil werntlicher sache do gehandelt werde. [4] so e ist die andere unsers gnedigisten 25 herren des Romischen koniges botschaft noch zur zit nit do. und verneme man von siner koniglichen gnaden noch der andern siner gnaden botschaft zukonft dohin nach nit eigentlich. darnach mag uwer wißheid sich richten. und wissen uwerer liebe noch zur zit ferrer davon nit zu schriben. dann, lieben frunde, womide wir uwerer ersam- keidf liebe und dinste getun und bewisen mochten, daz teden wir mit gutem willen so gerne. datum feria sexta post Appolonie virginis anno 1441. [supra] Nuremberg 5. 144I Febr. 10 1441 362. Nürnberg an Frankfurt: dankt für dessen Brief über den Mainzer Tag; bittet Febr. 15 um weitere Nachrichten über die Besucher und die Verhandlungen. 1441 Fe- bruar 15 [Nürnberg]. 35 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 7 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 317b-318a cop. chart. coacva. Datum ut supra, d. i. feria 4. post Valentini [Febr. 15], wie in einem auf fol. 317 ab vorhergehenden Briefe der Stadt an ihren Bürger Peter Haller. Die Unterschrift ist weggelassen, 40 die Adresse über dem Text durch Franckfurt angedeutet. Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 19 nr. 34. N a) statt des Folgenden bis gefallen ist hiee es urspringlich und als uwer bote zu unsern frunden qwam, so warcn die sachen also gelegen, daz sie von stont an ofbrachen und sich uwern boten wider zu uns bracht han. b) cm.; Vorl. frunden. c) auch — dar geschicht hatten ist am Runde nachgetragen. d) und — gehandelt ist 45 über der Zeile nachgctragen. e) statt des Folgenden bis schriben. daun hiest es zuerst: dann unsers gnedigisten herren des Romischen koniges botschaft noch zur zit nit do ist, und weis man doselbs auch nit, wanne die dar kommen moge. so ist auch nichtis noch bißher do nichtis gehandolt, davon verantwurtunge von uwern wegen not gewest si. ersamen usw.; die Worte weis man — ersamen sind durchgestrichen und für sie ist ver- neme man bis dann an den Rand geschrichen. f) ist korrigiert für liebde und den andern steden, unsern guden 50 frunden. g) davor sicht durchgestrichen Ulme. 1 nr. 358. 2 Vgl. S. 540.
866 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 144! Febr. 10 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 6 conc. chart. mit zahlreichen Korrekturen und Einfügungen, von denen wir aber in unseren Varianten nur die bed eutenderen mitteilen. Gedruckt bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 19 nr. 33 ebendaher. Benutze von Keussen, Die politische Stellung der Reichsstädte usw. 1440-1457 (Berliner Diss., Bonn 1885) S. 15 Anm. 1. Unsere fruntliche willige dinste zuvor. fursichtigen ersamen und wisen. lieben be- sundern frunde. [1] als ir uns geschriben hat von des tages wegen zu Mencze etc., als uwer brief 1 innehelt, han wir verstanden. und lassen uwer ersamkeid wissen, als uns uwer brief geantwort ward, daz uns gelegenheid des tages so eigentlich nit wissende was, daz wir uch von stont daruf gruntlich antwort getan mochten han. darumb wir 10 uwern boten im besten zu unsern frunden, die wir gen Mencze zu dem tage geschicht hatten 2, mit unserr schrift an sie fertigiten, uch daruf antwort zu schriben. als " uwer bote nu gen Mencze qwam, so waren unsere frundeb do binnen ufgebrochen. deßhalb etwas verzoges darinne gefallen ist. [2] ersamen lieben besundern frunde. nachdem wir dan von unsern frunden, als die heim kommen sin, vernomen han, so sin doselbs 15 zu Mencze die erwirdigen fursten und herren unsere gnedigen herren erzbischoffe zu Mencze und zu Triere und botschaft babst Eugenii und babst Felicis oder des concilii, wie man die dan billich benennen sal, auch ° unser herre der bischof von Augspurg von unsers allergnedigisten herren des Romischen koniges wegen, der noch anderer mee siner gnaden botschaft wartende si, unser herre von Wormß von des palzgraven wegen und 20 nimandes treffliches mee von fursten oder herren noch auch keiner stadt botschaft, dan so vil wir unsere frunde dar geschicht hatten. [3] die egenanten fursten do etwas furhand gnommen sollen han von irrunge wegen der vorberurten bebste. und vermüden sich unsere frunde nach gelegenheid, daz kein langer leger uf diß male zu Mencze und d nit vil werntlicher sache do gehandelt werde. [4] so e ist die andere unsers gnedigisten 25 herren des Romischen koniges botschaft noch zur zit nit do. und verneme man von siner koniglichen gnaden noch der andern siner gnaden botschaft zukonft dohin nach nit eigentlich. darnach mag uwer wißheid sich richten. und wissen uwerer liebe noch zur zit ferrer davon nit zu schriben. dann, lieben frunde, womide wir uwerer ersam- keidf liebe und dinste getun und bewisen mochten, daz teden wir mit gutem willen so gerne. datum feria sexta post Appolonie virginis anno 1441. [supra] Nuremberg 5. 144I Febr. 10 1441 362. Nürnberg an Frankfurt: dankt für dessen Brief über den Mainzer Tag; bittet Febr. 15 um weitere Nachrichten über die Besucher und die Verhandlungen. 1441 Fe- bruar 15 [Nürnberg]. 35 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 7 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 317b-318a cop. chart. coacva. Datum ut supra, d. i. feria 4. post Valentini [Febr. 15], wie in einem auf fol. 317 ab vorhergehenden Briefe der Stadt an ihren Bürger Peter Haller. Die Unterschrift ist weggelassen, 40 die Adresse über dem Text durch Franckfurt angedeutet. Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 19 nr. 34. N a) statt des Folgenden bis gefallen ist hiee es urspringlich und als uwer bote zu unsern frunden qwam, so warcn die sachen also gelegen, daz sie von stont an ofbrachen und sich uwern boten wider zu uns bracht han. b) cm.; Vorl. frunden. c) auch — dar geschicht hatten ist am Runde nachgetragen. d) und — gehandelt ist 45 über der Zeile nachgctragen. e) statt des Folgenden bis schriben. daun hiest es zuerst: dann unsers gnedigisten herren des Romischen koniges botschaft noch zur zit nit do ist, und weis man doselbs auch nit, wanne die dar kommen moge. so ist auch nichtis noch bißher do nichtis gehandolt, davon verantwurtunge von uwern wegen not gewest si. ersamen usw.; die Worte weis man — ersamen sind durchgestrichen und für sie ist ver- neme man bis dann an den Rand geschrichen. f) ist korrigiert für liebde und den andern steden, unsern guden 50 frunden. g) davor sicht durchgestrichen Ulme. 1 nr. 358. 2 Vgl. S. 540.
Strana 867
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 867 Unser" willig frewntlich dienste sein ewr ersamkeit mit fleisse voran bereit. für- 144! sichtigen ersamen und weisen. besunder lieben frewnde. ewere frewntlich schrifte 1 von gelegenheit wegen des tags zû Mentz € uns ietzund getan haben wir zû gût vernomen und danken des ewr fürsichtikeit mit fleisse bittende, ob unser € gnedig herren die fürsten, 5 die ir uns benennt habt, noch daselbsd bei einander, ob die ander unsers gnedigisten herren .. des Römischen ° kûnigs etc. botschaft, der man nehst dennoch auch wartend gewesen ist, oder ander unser gnedig herren fürsten herren oder stett botschefte seid auch dahin komen und wie die gelegenheit irer fürnemung da sein, daz ir uns davon und von andern notdurften, als vil dann 1 ewerr weißheit davon wissenlich und uns zü schreiben gebürlich i0 sei, bei disem unserm botten in güter frewntschaft und geheime günsticlichen verschreiben wellet. und ob ir hienach icht treffenlichers denn ietzund von denselben oder andern treffenlichen dingen uns notdürftig zu wissen erfüret oder vernêmet, ir wôllet uns das bei ewer selbs botten (die bottenlone wir gern außrichten wellen) on verziehen in güter frewntschaft auch verschreiben und ewch darinne so frewntlich beweisen, als wir 5 ewerr 15 weißheit des wol getrawen. das wellen wir umb ewer ersamkeit willielich und gern verdienen. datum feria quarta post Valentini anno domini etc. 41. [in verso] Den fürsichtigen ersamen und weisen burgermeistern und rate der stat zů Franckfurt, unsern besunder 20 lieben und gûten frewnden. Von . . dem rate zů Nüremberg. 144! F hr. 15 Febr. 15 363. Nürnberg an Mainz: bittet um Nachrichten über den Besuch und die Verhand- 1141 Febr 15/ lungen des Mainzer Tages. [1441 Februar 152 Nürnberg.] Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 318a cop. chart. coacva. Lieben frewnde. wir vernemen 3, wie der kûniglich tag in ewr stat angefengt 25 und etliche unsere gnedige herren kurfürsten fürsten und andere dardurch bei ewch sein sûllen. wann wir nu des gern etwas besserer eigenschaft westen, so bitten wir ewr fürsichtikeit mit allem fleiß, ob unsers gnedigisten herren des Rômischen kûnigs etc. bot- schaft und rete, unsere gnedige herren die kurfürsten fürsten und herren persönlich oder ir rête oder der stette ratsbotscheft zu ewch komen, bei ewch gewesen und noch da so sein und ob sie von der heiligen Cristenheit und des heiligen reichs notdurft icht für- genomen oder gehandelt haben, fürnemen oder handeln wellen, daz ir uns davon und von andern notdürften, als vil denn ewerr weisheit davon wissenlich und uns zu schreiben gebûrlich sei, et amplius per omnia ut illis de Franckfurt 4. 35 364. Frankfurt an Nürnberg: erwidert auf die erneute Anfrage der Stadt, daß die 1441 zweite Gesandtschaft des Königs nunmehr in Mainz angekommen sei und daß man dort den Erzbischof von Köln und noch einige Mitglieder des Konzils erwarte; will Febr. 22 40 a) N om. unser — besunder. b) N Meyncz. c) die Worte unser — einander, ob sind in N am Rande nach- getragen; das entsprechende Verweisungszeichen im Tert ist aber so angebracht, daßt man bei Nichtbeachlung des Zusammenhanges duch auf den Gedanken kommen kann, dic Stelle sei erst hinter botschaft einzufügen; diesen Fehler hat der Schreiber von F gemacht; in F lantet also die Stelle: ob die ander --- botschaft, unser gnedig --- einander, ob der man usw. d) F€selbs. e) om. F. f) N denn. g) N etc. das wellen etc. statt wir — verdienen. nr. 361. Dieses Datum ergibt sich aus dem, was wir 45 in Anm. 4 über den Schlußs des Briefes sagen, von selbst. Aus dem Briefe Frankfurts vom 10. Februar (nr. 361). 4 D. i. wie in dem Brief an Frankfurt vom 15. Februar, unserer nr. 362, der im Briefbuch unmittelbar vorhergeht, also oben von Z. 10 bei. disem an bis zum Schluß, die Worte datum ut supra (vgl. S. 866 Z. 38) mit eingeschlossen.
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 867 Unser" willig frewntlich dienste sein ewr ersamkeit mit fleisse voran bereit. für- 144! sichtigen ersamen und weisen. besunder lieben frewnde. ewere frewntlich schrifte 1 von gelegenheit wegen des tags zû Mentz € uns ietzund getan haben wir zû gût vernomen und danken des ewr fürsichtikeit mit fleisse bittende, ob unser € gnedig herren die fürsten, 5 die ir uns benennt habt, noch daselbsd bei einander, ob die ander unsers gnedigisten herren .. des Römischen ° kûnigs etc. botschaft, der man nehst dennoch auch wartend gewesen ist, oder ander unser gnedig herren fürsten herren oder stett botschefte seid auch dahin komen und wie die gelegenheit irer fürnemung da sein, daz ir uns davon und von andern notdurften, als vil dann 1 ewerr weißheit davon wissenlich und uns zü schreiben gebürlich i0 sei, bei disem unserm botten in güter frewntschaft und geheime günsticlichen verschreiben wellet. und ob ir hienach icht treffenlichers denn ietzund von denselben oder andern treffenlichen dingen uns notdürftig zu wissen erfüret oder vernêmet, ir wôllet uns das bei ewer selbs botten (die bottenlone wir gern außrichten wellen) on verziehen in güter frewntschaft auch verschreiben und ewch darinne so frewntlich beweisen, als wir 5 ewerr 15 weißheit des wol getrawen. das wellen wir umb ewer ersamkeit willielich und gern verdienen. datum feria quarta post Valentini anno domini etc. 41. [in verso] Den fürsichtigen ersamen und weisen burgermeistern und rate der stat zů Franckfurt, unsern besunder 20 lieben und gûten frewnden. Von . . dem rate zů Nüremberg. 144! F hr. 15 Febr. 15 363. Nürnberg an Mainz: bittet um Nachrichten über den Besuch und die Verhand- 1141 Febr 15/ lungen des Mainzer Tages. [1441 Februar 152 Nürnberg.] Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 14 fol. 318a cop. chart. coacva. Lieben frewnde. wir vernemen 3, wie der kûniglich tag in ewr stat angefengt 25 und etliche unsere gnedige herren kurfürsten fürsten und andere dardurch bei ewch sein sûllen. wann wir nu des gern etwas besserer eigenschaft westen, so bitten wir ewr fürsichtikeit mit allem fleiß, ob unsers gnedigisten herren des Rômischen kûnigs etc. bot- schaft und rete, unsere gnedige herren die kurfürsten fürsten und herren persönlich oder ir rête oder der stette ratsbotscheft zu ewch komen, bei ewch gewesen und noch da so sein und ob sie von der heiligen Cristenheit und des heiligen reichs notdurft icht für- genomen oder gehandelt haben, fürnemen oder handeln wellen, daz ir uns davon und von andern notdürften, als vil denn ewerr weisheit davon wissenlich und uns zu schreiben gebûrlich sei, et amplius per omnia ut illis de Franckfurt 4. 35 364. Frankfurt an Nürnberg: erwidert auf die erneute Anfrage der Stadt, daß die 1441 zweite Gesandtschaft des Königs nunmehr in Mainz angekommen sei und daß man dort den Erzbischof von Köln und noch einige Mitglieder des Konzils erwarte; will Febr. 22 40 a) N om. unser — besunder. b) N Meyncz. c) die Worte unser — einander, ob sind in N am Rande nach- getragen; das entsprechende Verweisungszeichen im Tert ist aber so angebracht, daßt man bei Nichtbeachlung des Zusammenhanges duch auf den Gedanken kommen kann, dic Stelle sei erst hinter botschaft einzufügen; diesen Fehler hat der Schreiber von F gemacht; in F lantet also die Stelle: ob die ander --- botschaft, unser gnedig --- einander, ob der man usw. d) F€selbs. e) om. F. f) N denn. g) N etc. das wellen etc. statt wir — verdienen. nr. 361. Dieses Datum ergibt sich aus dem, was wir 45 in Anm. 4 über den Schlußs des Briefes sagen, von selbst. Aus dem Briefe Frankfurts vom 10. Februar (nr. 361). 4 D. i. wie in dem Brief an Frankfurt vom 15. Februar, unserer nr. 362, der im Briefbuch unmittelbar vorhergeht, also oben von Z. 10 bei. disem an bis zum Schluß, die Worte datum ut supra (vgl. S. 866 Z. 38) mit eingeschlossen.
Strana 868
868 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Feuruar bis zum April 1441. 1441 Febr. 22 in einigen Tagen wieder Gesandte nach Mainz schicken und dann erforderlichen- falls von neuem schreiben. 1441 Februar 22 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 8 conc. chart. mit wenigen Korrekturen. Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 20 nr. 35. 1441 Febr. 29 Unser fruntliche willige dinste zuvor. fursichtigen ersamen und wisen. lieben be- 5 sundern frunde. als ir uns aber 1 geschriben hat von des tages zu Mencze wegen etc., han wir verstanden. und lassen uwer liebde gutlich wissen, daz die andere unsers gnedigisten liebsten herren des Romschen koniges botschaft auch gein Mencze kommen ist 2, mit namen unser herre bischof von Kymsee a, ein ritter genant her Hans von Boten- dorff und noch ein doctor 3. so ist unser herre von Augspurg vor von siner koniglichen 10 gnaden wegen zu Meneze, als wir uwerer ersamkeid auch vor€ geschriben han. anders han wir nit vernomen, daz sider einche furste oder herre dohin kommen si. dan wir vernemen, daz man do wartende si unsers herren von Colne und etlicher personen mee von dem concilio zu Basel. was sich aber davon machen werde, mogen wir noch nit gewissen. sost meinen wir unsere frunde uber etliche tage wider gen Mencze zu senden. 15 vernemen wir dan ichtis ferrer, daz uns dunket uch notdorftig und gut sin zu wissen, wollen wir uch mit gutem willen gerne schriben. dan womide wir uwerer fursichtikeid liebe und dinst getun und bewisen mogen, daz teden wir mit ganzem flisse gerne. datum in die sancti Petri ad kathedram anno 1441. [supra] Nuremberg. 20 11441) 365. Johannes [Grünwalder] Kardinal tit. s. Martini an Hzg. Albrecht III. von Baiern: Febr. 27 widerlegt die in einem Briefe des Nikolaus von Cusa enthaltene Behauptung, daß alle Könige der Christenheit Papst Eugen Obödienz geleistet hätten; teilt mit, daß er heute mit dem Kardinal von Arles und großem Gefolge zu den Kurfürsten nach Mainz fahre; bittet den Herzog, zwei Genannte als seine Vertreter dorthin zu schicken und 25 den Bischof von Augsburg zu einer entschiedenen Haltung in der Kirchenfrage zu veranlassen. [1441] Februar 27 Basel. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 16 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Hochgepourner furst, genadiger lieber herr, mein untertänig dienst sein ewrn gnaden so alzeit berait. [1] als mir ewr genad geschriben hat und ein copi zugeschickt, wie euch Nickla von Cusa geschriben hab, wie all kunig der heiligen Kristenhait etwan Eugenio dem pabst gehorsam getan haben etc.: gnâdiger lieber herr, nu ist solchs eurn furstlichen gnaden selbs wol wissenleich umb den Romischen kunig, das der noch heft pei tag im kain korsam getan hat und halt es noch vestichleich mit dem heiligen concili 35 ze Basel, als das sein schermprief 5 under seiner majestat dem concili gegeben lauter innenhalt. dapei mag im ewr gnad in andern sachen auch dester minner gelauben. es hat auch iczo noch pei 14 tag vor datum des priefs" der kônig von Arrogon sein tref- liche potschaft geschickt, ainen erzpischof genant Panormitan, in das heilig concili gen Pasel, der gar ain gelerte person ist. der dem heiligen concili ganze gehorsam getan 40 hat. der regiert iezo das ganz kunkreich in Yspani und zu Castell mitsampt seinen pruder von Navern. auch der kunig von Tenmarch, ewr gnaden vetter, fur den hat a) korr. für Cremon. Vgl. nr. 362. Am 14. Februar. Vgl. nr. 357 art. 3. Thomas Ebendorfer. Am 10. Februar. Vgl. nr. 361 art. 2. 5 nr. 163. 6 Der Erzbischof von Palermo war am 9. Fe- 45 bruar 1441 nach Basel gekommen. Vgl. Conc. Basiliense 7, 310, auch 7, 295 Z. 28 ff.
868 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Feuruar bis zum April 1441. 1441 Febr. 22 in einigen Tagen wieder Gesandte nach Mainz schicken und dann erforderlichen- falls von neuem schreiben. 1441 Februar 22 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 8 conc. chart. mit wenigen Korrekturen. Regest bei Janssen, Frankfurts Reichskorrespondenz 2, 20 nr. 35. 1441 Febr. 29 Unser fruntliche willige dinste zuvor. fursichtigen ersamen und wisen. lieben be- 5 sundern frunde. als ir uns aber 1 geschriben hat von des tages zu Mencze wegen etc., han wir verstanden. und lassen uwer liebde gutlich wissen, daz die andere unsers gnedigisten liebsten herren des Romschen koniges botschaft auch gein Mencze kommen ist 2, mit namen unser herre bischof von Kymsee a, ein ritter genant her Hans von Boten- dorff und noch ein doctor 3. so ist unser herre von Augspurg vor von siner koniglichen 10 gnaden wegen zu Meneze, als wir uwerer ersamkeid auch vor€ geschriben han. anders han wir nit vernomen, daz sider einche furste oder herre dohin kommen si. dan wir vernemen, daz man do wartende si unsers herren von Colne und etlicher personen mee von dem concilio zu Basel. was sich aber davon machen werde, mogen wir noch nit gewissen. sost meinen wir unsere frunde uber etliche tage wider gen Mencze zu senden. 15 vernemen wir dan ichtis ferrer, daz uns dunket uch notdorftig und gut sin zu wissen, wollen wir uch mit gutem willen gerne schriben. dan womide wir uwerer fursichtikeid liebe und dinst getun und bewisen mogen, daz teden wir mit ganzem flisse gerne. datum in die sancti Petri ad kathedram anno 1441. [supra] Nuremberg. 20 11441) 365. Johannes [Grünwalder] Kardinal tit. s. Martini an Hzg. Albrecht III. von Baiern: Febr. 27 widerlegt die in einem Briefe des Nikolaus von Cusa enthaltene Behauptung, daß alle Könige der Christenheit Papst Eugen Obödienz geleistet hätten; teilt mit, daß er heute mit dem Kardinal von Arles und großem Gefolge zu den Kurfürsten nach Mainz fahre; bittet den Herzog, zwei Genannte als seine Vertreter dorthin zu schicken und 25 den Bischof von Augsburg zu einer entschiedenen Haltung in der Kirchenfrage zu veranlassen. [1441] Februar 27 Basel. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 16 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Hochgepourner furst, genadiger lieber herr, mein untertänig dienst sein ewrn gnaden so alzeit berait. [1] als mir ewr genad geschriben hat und ein copi zugeschickt, wie euch Nickla von Cusa geschriben hab, wie all kunig der heiligen Kristenhait etwan Eugenio dem pabst gehorsam getan haben etc.: gnâdiger lieber herr, nu ist solchs eurn furstlichen gnaden selbs wol wissenleich umb den Romischen kunig, das der noch heft pei tag im kain korsam getan hat und halt es noch vestichleich mit dem heiligen concili 35 ze Basel, als das sein schermprief 5 under seiner majestat dem concili gegeben lauter innenhalt. dapei mag im ewr gnad in andern sachen auch dester minner gelauben. es hat auch iczo noch pei 14 tag vor datum des priefs" der kônig von Arrogon sein tref- liche potschaft geschickt, ainen erzpischof genant Panormitan, in das heilig concili gen Pasel, der gar ain gelerte person ist. der dem heiligen concili ganze gehorsam getan 40 hat. der regiert iezo das ganz kunkreich in Yspani und zu Castell mitsampt seinen pruder von Navern. auch der kunig von Tenmarch, ewr gnaden vetter, fur den hat a) korr. für Cremon. Vgl. nr. 362. Am 14. Februar. Vgl. nr. 357 art. 3. Thomas Ebendorfer. Am 10. Februar. Vgl. nr. 361 art. 2. 5 nr. 163. 6 Der Erzbischof von Palermo war am 9. Fe- 45 bruar 1441 nach Basel gekommen. Vgl. Conc. Basiliense 7, 310, auch 7, 295 Z. 28 ff.
Strana 869
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 869 sich gemächtigt mein gnâdiger herre a herzog Johans 1 und fur in mitsampt im dem heiligen concili gehorsam getan und auch unserm heiligen vater. pei kônig von Polan ligt stâcz ain trefleiche potschaft 2 von des heiligen concilis wegen, und kunnen aus allen irn geschriften nit anders versten, dann das er und all prelaten in dem kunikreich ganz 5 zw uns genaigt sein. die kunigin von Ungern die hat uns vor langer zeit gehorsam getan mitsampt herzog Albrechten von Osterreich 3. pei dem mag ewr gnad versteen, mit was warhait die umbgen. auch der konig von Franckreich und von Engelland haben sich noch nit gar erchlart 4, sunder der von Franckreich wil der schul von Paris rat haben und nach derselben rat entleich besliessung tun. die ist ganzlich mit uns 10 mitsampt der schul ze Wienn Kolen und Erford 5. tut als ain Kristenleicher furst und lat ew niemant anders sagen. wann was ich ew schreib, das sullt gänzleich gelauben. [2] ich heb mich als heut" auf dem Rein hinab ze varn mitsampt dem Arelatensis gen Maincz Fdor. 27 zu den kurfursten wol mit hundert person. und pit euch mit ganzer diemutichait, ir wellet got und seiner heiligen kirchen zu dienst herabschicken den pfarrer7 von unserr 15 fraun mitsampt maister Dyonisio, das die an ewr stat mitsampt anderr fursten potschaft horen und sehen den groussen mutwillen, den unser widersach treiben. und seit daran, das sich der von Auspurg recht in den sachen halte, wann er die sach ze Maincz vast treibt und vast hinket in dem glauben. das mag ewr gnad wol unterkomen, ee man ze einer pesliessung kôm. tu ewr gnad, als ich ew getraw. geben ze Basel des 20 montag nach herrnvasnacht anno 1440 b. [in verso] Dem durchleuchtigen hoch- geborn fursten Albrechten pfalzgrave e bi Rein und herzog in Beyern, meinem be- sundern lieben hern und frewnt. Johannes cardinal sancti Martini. 1144I] Febr. 27 [1441] Febr. 27 25 366. Bürgermeister und Rat der Stadt Mainz an Meister und Rat der Stadt Straßt- burg: melden die Ankunft einer Französischen Gesandtschaft und teilen mit, was diese über die kriegerischen Pläne des Königs von Frankreich berichtet hat. 1441 März 5 [Mainz]. 1441 Märs 5 30 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 189 fol. 17 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Schreiben: Als wir nest" euch und ihr uns jetzt? wieder wegen des fremden Volkes geschrieben habt, das haben wir verstanden und lassen euch wissen, das of gestern samißtag zû nacht unsers gne- März 4 digen herren des koniges von Franckerich erbare frunde und sendebotten 1° bi uns her gein Mentze kommen sind. dieselben haben wir of hûde sontag gûtlich, als sich geboret, entpfangen und aûch ernstlich als von März 5 35 des fremden folkes wegen forschen und mit ien redden lassen. und die haben uns gesagt, wie das unser a) orig. hrr mit Haken am sweiten r. b) sic. c) em.; orig. pflalzgrave. 1 Vgl. nr. 292 art. 5a. z Vgl. Conc. Basiliense 7, 250 Z. 23 ff. und Caro, Gesch. Polens 4, 323 ff. 40 3 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 27 und cap. 29 (a. a. O. 3, 493 und 497) und Basler Chroniken 5, 479-480. 4 Uber die Haltung Karls VII. von Frankreich vgl. nr. 312, über die des Königs von England 45 S. 529-531 und S. 534. 5 Vgl. oben S. 300-306 und Bressler, Die Stel- lung der Deutschen Universitäten zum Baseler Konzil, zum Schisma und zur Deutschen Neu- tralität (Leipz. Diss. 1885) S. 39ff. 50 6 Vgl. nr. 318 art. 7. Deutsche Reichstags-Akten XV. In nr. 367 art. 3 wird er Tulbeck genannt. Mainz hatte am 24. Februar an Straßburg geschrieben: uns ist mitgeteilt, daß der König von Franckerich mit den Arme Jacken und einer großten Menge Volks of den beinen si und bi uch und furter in diese lande ziehen wolle; wir können je- doch darüber dhein eigenschaft erfahren; wir bitten euch, falls ihr etwas davon gehört habt, es uns zu schreiben; dat. anno domini 1440 primo in die beati Mathie apostoli [Febr. 24]. (Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 189 fol. 18 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso.) Der Brief Straßburgs ist nicht mehr vorhanden. 10 Vgl. nr. 313 und nr. 357 art. 5. 110
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 869 sich gemächtigt mein gnâdiger herre a herzog Johans 1 und fur in mitsampt im dem heiligen concili gehorsam getan und auch unserm heiligen vater. pei kônig von Polan ligt stâcz ain trefleiche potschaft 2 von des heiligen concilis wegen, und kunnen aus allen irn geschriften nit anders versten, dann das er und all prelaten in dem kunikreich ganz 5 zw uns genaigt sein. die kunigin von Ungern die hat uns vor langer zeit gehorsam getan mitsampt herzog Albrechten von Osterreich 3. pei dem mag ewr gnad versteen, mit was warhait die umbgen. auch der konig von Franckreich und von Engelland haben sich noch nit gar erchlart 4, sunder der von Franckreich wil der schul von Paris rat haben und nach derselben rat entleich besliessung tun. die ist ganzlich mit uns 10 mitsampt der schul ze Wienn Kolen und Erford 5. tut als ain Kristenleicher furst und lat ew niemant anders sagen. wann was ich ew schreib, das sullt gänzleich gelauben. [2] ich heb mich als heut" auf dem Rein hinab ze varn mitsampt dem Arelatensis gen Maincz Fdor. 27 zu den kurfursten wol mit hundert person. und pit euch mit ganzer diemutichait, ir wellet got und seiner heiligen kirchen zu dienst herabschicken den pfarrer7 von unserr 15 fraun mitsampt maister Dyonisio, das die an ewr stat mitsampt anderr fursten potschaft horen und sehen den groussen mutwillen, den unser widersach treiben. und seit daran, das sich der von Auspurg recht in den sachen halte, wann er die sach ze Maincz vast treibt und vast hinket in dem glauben. das mag ewr gnad wol unterkomen, ee man ze einer pesliessung kôm. tu ewr gnad, als ich ew getraw. geben ze Basel des 20 montag nach herrnvasnacht anno 1440 b. [in verso] Dem durchleuchtigen hoch- geborn fursten Albrechten pfalzgrave e bi Rein und herzog in Beyern, meinem be- sundern lieben hern und frewnt. Johannes cardinal sancti Martini. 1144I] Febr. 27 [1441] Febr. 27 25 366. Bürgermeister und Rat der Stadt Mainz an Meister und Rat der Stadt Straßt- burg: melden die Ankunft einer Französischen Gesandtschaft und teilen mit, was diese über die kriegerischen Pläne des Königs von Frankreich berichtet hat. 1441 März 5 [Mainz]. 1441 Märs 5 30 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 189 fol. 17 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Schreiben: Als wir nest" euch und ihr uns jetzt? wieder wegen des fremden Volkes geschrieben habt, das haben wir verstanden und lassen euch wissen, das of gestern samißtag zû nacht unsers gne- März 4 digen herren des koniges von Franckerich erbare frunde und sendebotten 1° bi uns her gein Mentze kommen sind. dieselben haben wir of hûde sontag gûtlich, als sich geboret, entpfangen und aûch ernstlich als von März 5 35 des fremden folkes wegen forschen und mit ien redden lassen. und die haben uns gesagt, wie das unser a) orig. hrr mit Haken am sweiten r. b) sic. c) em.; orig. pflalzgrave. 1 Vgl. nr. 292 art. 5a. z Vgl. Conc. Basiliense 7, 250 Z. 23 ff. und Caro, Gesch. Polens 4, 323 ff. 40 3 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 27 und cap. 29 (a. a. O. 3, 493 und 497) und Basler Chroniken 5, 479-480. 4 Uber die Haltung Karls VII. von Frankreich vgl. nr. 312, über die des Königs von England 45 S. 529-531 und S. 534. 5 Vgl. oben S. 300-306 und Bressler, Die Stel- lung der Deutschen Universitäten zum Baseler Konzil, zum Schisma und zur Deutschen Neu- tralität (Leipz. Diss. 1885) S. 39ff. 50 6 Vgl. nr. 318 art. 7. Deutsche Reichstags-Akten XV. In nr. 367 art. 3 wird er Tulbeck genannt. Mainz hatte am 24. Februar an Straßburg geschrieben: uns ist mitgeteilt, daß der König von Franckerich mit den Arme Jacken und einer großten Menge Volks of den beinen si und bi uch und furter in diese lande ziehen wolle; wir können je- doch darüber dhein eigenschaft erfahren; wir bitten euch, falls ihr etwas davon gehört habt, es uns zu schreiben; dat. anno domini 1440 primo in die beati Mathie apostoli [Febr. 24]. (Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 189 fol. 18 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso.) Der Brief Straßburgs ist nicht mehr vorhanden. 10 Vgl. nr. 313 und nr. 357 art. 5. 110
Strana 870
870 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Märs 5 1441 März 5 gnediger herre der konig zů Franckerich mit großer menige folkes gesamelet und bi einander sien. aber bi ûch in das lant zû Elsaß oder forter bi uns herabe in dise lant zû ziehen si sunder zwifel siner mei- nunge nicht; danne er si ûß, ezliche stedte und sloß in sinen gebieten und dorümbe zû rechtfertigen und fürter nieman zû leidigen oder zû schedigen, und ir endorfent des dhein sorge oder not haben in dheine wise. Es wird auch ein Herold des Königs mit diesem gegenwärtigen Boten zu euch kommen. Die oben ge- nannten Freunde und Sendboten des Königs haben von uns begehrt, euch brieflich zu bitten, dem Herold ein Geleit bei euch zu geben; der soll euch dann im Auftrage der oben genannten Freunde des Königs er- zählen, wie die Sachen mit dem König und dem fremden Volke gestalt und gelegen sind. Wir bitten euch, dem Herold Geleit zu geben und ihn anzuhören. Datum dominica die invocavit anno etc. 40 primo. 1441 367. Johannes [Grünwalder] Kardinal tit. s. Martini an Hzg. Albrecht III. von Baiern: 10 März lI kann vom Mainzer Tag nichts Neues melden; empfiehlt dem Herzog seinen gen. Diener; bittet, falls der König kommen sollte, zwei Genannte als Vertreter des Herzogs nach Mainz zu schicken; freut sich [der Nachrichten] über des Herzogs gleichnamigen Sohn; bittet um öftere briefliche Mitteilungen. 1441 März 11 Mainz. Aus München Reichs-A. Fürstensachen Tom. V fol. 117 orig. chart. lit. clausa c. sig. in 15 v. impr. del. Der Name des Absenders steht hier nicht unter dem Text, sondern auf der Außtenseite des Briefes unter der Adresse. Erwähnt von Joachimsohn, Gregor Heimburg S. 70 Anm. 8, aber falsch unter März 8. 144! Mürz 1 Hochgeborner furst, genadiger lieber herr. mein willig dinst sind ewrn furstlichen genaden alzit voran berait. genadiger herr. [1] ich lass ewr genad wissen, daz ich 20 von dem heiligen concilii und unserm heiligen vater babst Felix mit andern cardinaln her gen Maintz auf den tag geschickt pin. und sind hie nür zwen churfürsten, der von Maintz und von Tryer. schrib ich ewrn genaden gern newe mar, so hat sich noch nichtz verloffen. doch wie es sich hinfür machen wirt, daz wil ich ewr gnad wol wissen lassen. [2] auch, lieber genadiger herr, es chumbt zu ewrn genaden maister Hanns 25 Koch, mein diener, etwas von seinen wegen an ewr genad ze berben. bitt ich ewr genad vleissiclich, ir wellent euch denselben mein diener lassen bevolhen sein in seinen sachen und in fürderlich ausrichten. daran tut mir ewr genad ein sunder wolgevallen, wann ich sein all tag bedarf. [3] auch, genadiger herr, war' daz unser herr der kunig in daz land chôm her zu ziehen, so pit ich ewr furstlich genad, ob ir selbz personlich 30 her gen Maintz nicht chômen môcht, daz ir dann von nodtürft wegen der heiligen Kristenheit und der zu nûtz her schicken wellet den Tulbecken pfarrer zu unser frawen und maister Dyonisium den korrichter, die in disen sachen ein guten willen haben und wol nutz und ewrn genaden erlich môgen sein. [4] ich frei mich auch von ganzen herzen ewrs erben herzog Albrechts 1 und pit den almachtigen got, daz er in behûett und s5 in dem leben behalt lande und lawten zu einem herren beschirmer und trost. [5] ich pit auch ewr furstlich genad diemûticlich, ihr wellet daz papir nit sparn und mir oft schreiben, wann ich dhain grosser freid haben mag, dann wann ich etwas in geschrift oder anders horen mag von ewrn genaden und meiner genâdigen lieben frawen ewrm gemahl. damit pfleg ewr der ewig got. geben zu Maintz an sambstag in der qua- 40 tember nach invocavit anno etc. 41. [in verso] Dem hochgeborn fursten und herren herren Albrechten pfalzgraven bei Rein herzogen in Bayren und grafen zu Vohburg, meinem be- sunderm lieben herren und frwnt, Johannes tituli sancti Martini in montibus presbiter cardinalis. Albrecht, der vierte Sohn Herzog Albrechts III. und seiner Gemahlin Anna von Braunschweig, geb. am 1. Januar 1441, gest. im Jahre 1445. Vgl. Quellen und Erörterungen zur Bayerischen und Deutschen Geschichte, Newe Folge 1, 709 und Häutle, Genea- logie des Stammhauses Wittelsbach S. 32. 50
870 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 Märs 5 1441 März 5 gnediger herre der konig zů Franckerich mit großer menige folkes gesamelet und bi einander sien. aber bi ûch in das lant zû Elsaß oder forter bi uns herabe in dise lant zû ziehen si sunder zwifel siner mei- nunge nicht; danne er si ûß, ezliche stedte und sloß in sinen gebieten und dorümbe zû rechtfertigen und fürter nieman zû leidigen oder zû schedigen, und ir endorfent des dhein sorge oder not haben in dheine wise. Es wird auch ein Herold des Königs mit diesem gegenwärtigen Boten zu euch kommen. Die oben ge- nannten Freunde und Sendboten des Königs haben von uns begehrt, euch brieflich zu bitten, dem Herold ein Geleit bei euch zu geben; der soll euch dann im Auftrage der oben genannten Freunde des Königs er- zählen, wie die Sachen mit dem König und dem fremden Volke gestalt und gelegen sind. Wir bitten euch, dem Herold Geleit zu geben und ihn anzuhören. Datum dominica die invocavit anno etc. 40 primo. 1441 367. Johannes [Grünwalder] Kardinal tit. s. Martini an Hzg. Albrecht III. von Baiern: 10 März lI kann vom Mainzer Tag nichts Neues melden; empfiehlt dem Herzog seinen gen. Diener; bittet, falls der König kommen sollte, zwei Genannte als Vertreter des Herzogs nach Mainz zu schicken; freut sich [der Nachrichten] über des Herzogs gleichnamigen Sohn; bittet um öftere briefliche Mitteilungen. 1441 März 11 Mainz. Aus München Reichs-A. Fürstensachen Tom. V fol. 117 orig. chart. lit. clausa c. sig. in 15 v. impr. del. Der Name des Absenders steht hier nicht unter dem Text, sondern auf der Außtenseite des Briefes unter der Adresse. Erwähnt von Joachimsohn, Gregor Heimburg S. 70 Anm. 8, aber falsch unter März 8. 144! Mürz 1 Hochgeborner furst, genadiger lieber herr. mein willig dinst sind ewrn furstlichen genaden alzit voran berait. genadiger herr. [1] ich lass ewr genad wissen, daz ich 20 von dem heiligen concilii und unserm heiligen vater babst Felix mit andern cardinaln her gen Maintz auf den tag geschickt pin. und sind hie nür zwen churfürsten, der von Maintz und von Tryer. schrib ich ewrn genaden gern newe mar, so hat sich noch nichtz verloffen. doch wie es sich hinfür machen wirt, daz wil ich ewr gnad wol wissen lassen. [2] auch, lieber genadiger herr, es chumbt zu ewrn genaden maister Hanns 25 Koch, mein diener, etwas von seinen wegen an ewr genad ze berben. bitt ich ewr genad vleissiclich, ir wellent euch denselben mein diener lassen bevolhen sein in seinen sachen und in fürderlich ausrichten. daran tut mir ewr genad ein sunder wolgevallen, wann ich sein all tag bedarf. [3] auch, genadiger herr, war' daz unser herr der kunig in daz land chôm her zu ziehen, so pit ich ewr furstlich genad, ob ir selbz personlich 30 her gen Maintz nicht chômen môcht, daz ir dann von nodtürft wegen der heiligen Kristenheit und der zu nûtz her schicken wellet den Tulbecken pfarrer zu unser frawen und maister Dyonisium den korrichter, die in disen sachen ein guten willen haben und wol nutz und ewrn genaden erlich môgen sein. [4] ich frei mich auch von ganzen herzen ewrs erben herzog Albrechts 1 und pit den almachtigen got, daz er in behûett und s5 in dem leben behalt lande und lawten zu einem herren beschirmer und trost. [5] ich pit auch ewr furstlich genad diemûticlich, ihr wellet daz papir nit sparn und mir oft schreiben, wann ich dhain grosser freid haben mag, dann wann ich etwas in geschrift oder anders horen mag von ewrn genaden und meiner genâdigen lieben frawen ewrm gemahl. damit pfleg ewr der ewig got. geben zu Maintz an sambstag in der qua- 40 tember nach invocavit anno etc. 41. [in verso] Dem hochgeborn fursten und herren herren Albrechten pfalzgraven bei Rein herzogen in Bayren und grafen zu Vohburg, meinem be- sunderm lieben herren und frwnt, Johannes tituli sancti Martini in montibus presbiter cardinalis. Albrecht, der vierte Sohn Herzog Albrechts III. und seiner Gemahlin Anna von Braunschweig, geb. am 1. Januar 1441, gest. im Jahre 1445. Vgl. Quellen und Erörterungen zur Bayerischen und Deutschen Geschichte, Newe Folge 1, 709 und Häutle, Genea- logie des Stammhauses Wittelsbach S. 32. 50
Strana 871
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 871 368. Das Bascler Konzil an die Kardinäle Johannes [Grünwalder] tit. s. Martini und Johannes [von Segovia] tit. s. Calixti: hat sich auf die Kunde, daß die in Mainz Versammelten sie nur nach Ablegung ihrer Insignien zur Audienz zulassen wollen und daß ihnen mit dem Bruch des Geleites gedroht worden sei, für ihre Abberufung entschieden; befiehlt ihnen deshalb, nach feierlichem Protest zurückzukehren, wenn sie dic Zulassung mit den Insignien nicht erreichen können. 1441 April 1 Basel. 1441 April I Aus Genf Bibl. publ. ms. lat. 27 nr. 69 orig. membr. lit. pat. c. bulla plumb. pend. absc. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis Johanni tituli sancti Martini in mon- 10 tibus et Johanni tituli sancti Calixti, sancte Romane ecclesie cardinalibus sedis apostolice legatis, salutem et omnipotentis dei benedictionem. ubi audivimus fideli relatione 1 con- gregatos apud Maguntiam nolle vestras devotiones ad dicendi et audiendi locum ad- mittere a nisi depositis vestris insigniis et maxime superinduci minas ad rupturam salvi conductus per civitatem Maguntinensem concessi, nisi a manifestatione vestrorum 15 abstineatis honorum 2, extemplo digesta maturius hujuscemodi materia negociique quali- tate ac rerum diligencius inspecta jacencia, quamquam concertantibus inter se diversis sentenciis pro capitum diversitate, in hanc opinionem demum descendimus nemine dis- crepante, expediencius esse vos regredi, ubi senseritis admissionem et receptionem vestras sine insigniorum deposicione fieri non posse. quocirca vestris prefatis devotionibus man- 20 damus, quatenus, si post diligenciam sufficientem videatis vos ad honorem ecclesie et sedis apostolice minime exaudiri, regrediamini ad nos indilate. non enim convenit, ut, dum majestatem et auctoritatem ecclesie exaltare et conservare studemus, legatos ipsius et oratores videamus et sinamus debitis privari honoribus, maxime dum nil aliud suspi- camur hac in re adversarios machinari quam pedetentim quandam interlocutoriam contra 25 ipsam ecclesiam et sedem prefatam obtinere velle et quibusdam latentibus cuniculis in artem tandem conscendere. recessum autem vestrum precedant protestationes legitime presentibus notariis et adjectis aliis, que facienda ad solemnitatem negocii videbuntur. quibus actis in nomine domini redeatis, qui, ut vos prospere duxit, ita et reducat. da- tum Basilee kalendis aprilis anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadra- 30 gesimo primo. 1441 April 1 Guillermus Fabri. 35 369. Johannes [Grünwalder] Kardinal tit. s. Martini an Hzg. Albrecht III. von Baiern: 1441 schreibt über die Schwierigkeiten, die man den Gesandten des Baseler Konzils auf dem Mainzer Tage gemacht habe, und über den Widerruf des den Gesandten von der Stadt Mainz gegebenen Geleites; klagt bitter über das Verhalten des Bischofs von Augsburg; will, wenn er zum Papst kommt, versuchen, ob er den Bischof aus seinem Bistum verdrängen kann. 1441 April 2 Mainz. April 2 40 Aus München Reichs-A. Fürstensachen Tom. V fol. 116 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Erwähnt von Joachimsohn, Gregor Heimburg S. 70 Anm. 8. Hochgepourner furst, genadiger lieber herre. mein dienst und diemutigs gepet hinz got voran. ich tun ewren genaden ze wissen, das unser heiliger vater und das heilig concili ze Pasel mich mit zwain cardinälen gen Maincz geschickt hat, da furzebringen die gerechtikait des heiligen concili vor den kurfursten und auch vor des allerdurch- 45 lauchtigisten Romischen kunigs potschaft. also sei wir mer dann drei wochen daselbs a) sm.; orig. admictere. Vgl. nr. 360 art. 4. 2 Vgl. nr. 357 art. 6 ff. 110*
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 871 368. Das Bascler Konzil an die Kardinäle Johannes [Grünwalder] tit. s. Martini und Johannes [von Segovia] tit. s. Calixti: hat sich auf die Kunde, daß die in Mainz Versammelten sie nur nach Ablegung ihrer Insignien zur Audienz zulassen wollen und daß ihnen mit dem Bruch des Geleites gedroht worden sei, für ihre Abberufung entschieden; befiehlt ihnen deshalb, nach feierlichem Protest zurückzukehren, wenn sie dic Zulassung mit den Insignien nicht erreichen können. 1441 April 1 Basel. 1441 April I Aus Genf Bibl. publ. ms. lat. 27 nr. 69 orig. membr. lit. pat. c. bulla plumb. pend. absc. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis Johanni tituli sancti Martini in mon- 10 tibus et Johanni tituli sancti Calixti, sancte Romane ecclesie cardinalibus sedis apostolice legatis, salutem et omnipotentis dei benedictionem. ubi audivimus fideli relatione 1 con- gregatos apud Maguntiam nolle vestras devotiones ad dicendi et audiendi locum ad- mittere a nisi depositis vestris insigniis et maxime superinduci minas ad rupturam salvi conductus per civitatem Maguntinensem concessi, nisi a manifestatione vestrorum 15 abstineatis honorum 2, extemplo digesta maturius hujuscemodi materia negociique quali- tate ac rerum diligencius inspecta jacencia, quamquam concertantibus inter se diversis sentenciis pro capitum diversitate, in hanc opinionem demum descendimus nemine dis- crepante, expediencius esse vos regredi, ubi senseritis admissionem et receptionem vestras sine insigniorum deposicione fieri non posse. quocirca vestris prefatis devotionibus man- 20 damus, quatenus, si post diligenciam sufficientem videatis vos ad honorem ecclesie et sedis apostolice minime exaudiri, regrediamini ad nos indilate. non enim convenit, ut, dum majestatem et auctoritatem ecclesie exaltare et conservare studemus, legatos ipsius et oratores videamus et sinamus debitis privari honoribus, maxime dum nil aliud suspi- camur hac in re adversarios machinari quam pedetentim quandam interlocutoriam contra 25 ipsam ecclesiam et sedem prefatam obtinere velle et quibusdam latentibus cuniculis in artem tandem conscendere. recessum autem vestrum precedant protestationes legitime presentibus notariis et adjectis aliis, que facienda ad solemnitatem negocii videbuntur. quibus actis in nomine domini redeatis, qui, ut vos prospere duxit, ita et reducat. da- tum Basilee kalendis aprilis anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadra- 30 gesimo primo. 1441 April 1 Guillermus Fabri. 35 369. Johannes [Grünwalder] Kardinal tit. s. Martini an Hzg. Albrecht III. von Baiern: 1441 schreibt über die Schwierigkeiten, die man den Gesandten des Baseler Konzils auf dem Mainzer Tage gemacht habe, und über den Widerruf des den Gesandten von der Stadt Mainz gegebenen Geleites; klagt bitter über das Verhalten des Bischofs von Augsburg; will, wenn er zum Papst kommt, versuchen, ob er den Bischof aus seinem Bistum verdrängen kann. 1441 April 2 Mainz. April 2 40 Aus München Reichs-A. Fürstensachen Tom. V fol. 116 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Erwähnt von Joachimsohn, Gregor Heimburg S. 70 Anm. 8. Hochgepourner furst, genadiger lieber herre. mein dienst und diemutigs gepet hinz got voran. ich tun ewren genaden ze wissen, das unser heiliger vater und das heilig concili ze Pasel mich mit zwain cardinälen gen Maincz geschickt hat, da furzebringen die gerechtikait des heiligen concili vor den kurfursten und auch vor des allerdurch- 45 lauchtigisten Romischen kunigs potschaft. also sei wir mer dann drei wochen daselbs a) sm.; orig. admictere. Vgl. nr. 360 art. 4. 2 Vgl. nr. 357 art. 6 ff. 110*
Strana 872
872 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. gelegen (ee man uns nie hat verhôren wellen und hat an uns vil unpilleicher und uner- hôrter sach gepracht) in dreier kunig gelait, kaiser Sigmunds, kunig Albrechts und kunig Fridrichs a, die wir furgebracht haben 1. darinne lauter begriffen ist, das nit allain das heilig concili, sunder alle, die gesant werden von unserm heiligen vatter und dem hei- ligem b concili, als weit das heilig reich ist, sichers gelait haben sullen, als lang si aus sein, wider pis an ir gewar, und wirt gepoten allen steten pei swärn peen des heiligen reichs etc. nach vil und langer tading2 geschechen zwischen unser, des von Maincz und Trier und ander etleicher fursten potschaft ist verlesten € auf ein solche besliessung komen (darunder der von Auspurg vast bechumert ist gewesen wider uns; des ich im doch nit geträut hiet uber solche fruntliche wort, die er uns zu Auspurg 3 gegeben hat) : well wir 10 unser furlegung vor in tun, so sull wir das krâucz von uns tun, unser kappen und or- dungd, so dann ain cardinal geklait ist. darauf antworten wir: das wir des nit gewalt hieten an geschâft des heiligen concili und unsers heiligen vater; si hieten auch vor auf andern tagen solchs nie pegert; es daucht uns auch vast fromd sein und alle di zu Maincz wärn. mit kurz ze schreiben, genâdiger lieber herr: si vodrâten di purger fur 15 sich und sagten in, si hieten verstanden, wie si uns gelait gegeben hieten, und pâten si, si sagten uns das gelait ab, oder si wolten den tag in ain andre stat legen. also komen di purger von Maincz zu uns und sagten uns das gelait ab. also stee wir noch an alles gelait ze Maincz von der heiligen kirchen wegen umb die heiligen warhait des glaubens und reformacion, und pin seid aus meinem haus nit komen. und ich main, 20 war ich der minst aus ewrm lant, der von Auspurg solt solchs nit gestatten. ich wil sweigen, das er ist der, der di sach auf dem maisten treibt. das tu ich ew ze wissen als meinem genâdigen herrn. es weist auch sein ait woll ein anders aus, den er dem heiligen concili gesworen hat, das er hanthaben und schermen well all ordnung und ge- seczt des heiligen concili ze Basel. darunder ain geseczt ist, das er nit dapei sein sull, 25 wo man unsers heiligen vater und des concilis uner betracht, sunder das understeen nach allem seinem vermugen, mit vil andern worten etc. doch, genâdiger lieber herr, ich trôst mich, das got sterker ist und die heilige kirch dann kain ainiger furst, der auf erd ist, wann geschriben ist Mathey an dem 16. capitel4, das die ungerechten gewält der kirchen nit mugen angesigen. darumb ist mir leicht ze müt. ich hoff auch, well er nit ablassen, so hab er den Nanninger von dem pistum gesprengt5, er were desgleichs auch springen. ich han auch sicher mût, wann ich zw unserm heiligen vater kum, darnach ze stellen auf ewr gnad, nur umb die smachhait, die er das heilig concili anlegt und unsern hei- ligen vater, auch darumb das ich gern mein tag in nâchen pei ew besliessen möcht. das schreib ich ew in grosser gehaim, und lacz dhainen menschen wissen dann mein 35 allerliebste frawn ewrn gemahel. geschriben mit meiner aigen hant ze Maincz des sungtagf in passione domini anno 1441. 5 1441 April 2 141 April2 cardinal sand Martini. [Nachschrift:] Genädiger herr. wann mir fürbasser ewr gnad etwas nôtdigs schreibt, so schreibt mirs mit ewr aignen hant, wann es mich zumal vast erfraud, angesehen das 40 ich nit persônlich pei eû pin. [in verso] Dem durchlauchtigen hochgeboren fursten herzog Albrecht phalzgraven pei Rein und herzog in Beyrn, meinem genadigen herrn. Johannes a) em.; orig. Sigmunds. b) sic. c) sic; zu em. zer lesten? d) sic. e) sic. f) sic. 45 Vgl. nr. 357 art. 7a. 4 Matth. 16, 18. Vgl. nr. 357 art. 6ff. 5 Uber den Augsburger Bistumsstreit vergleiche Dort war Grünwalder am 30. November 1440 man Chroniken der Deutschen Städte 5, 339-371. gewesen. Vgl. nr. 292 art. 1. 1 2
872 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. gelegen (ee man uns nie hat verhôren wellen und hat an uns vil unpilleicher und uner- hôrter sach gepracht) in dreier kunig gelait, kaiser Sigmunds, kunig Albrechts und kunig Fridrichs a, die wir furgebracht haben 1. darinne lauter begriffen ist, das nit allain das heilig concili, sunder alle, die gesant werden von unserm heiligen vatter und dem hei- ligem b concili, als weit das heilig reich ist, sichers gelait haben sullen, als lang si aus sein, wider pis an ir gewar, und wirt gepoten allen steten pei swärn peen des heiligen reichs etc. nach vil und langer tading2 geschechen zwischen unser, des von Maincz und Trier und ander etleicher fursten potschaft ist verlesten € auf ein solche besliessung komen (darunder der von Auspurg vast bechumert ist gewesen wider uns; des ich im doch nit geträut hiet uber solche fruntliche wort, die er uns zu Auspurg 3 gegeben hat) : well wir 10 unser furlegung vor in tun, so sull wir das krâucz von uns tun, unser kappen und or- dungd, so dann ain cardinal geklait ist. darauf antworten wir: das wir des nit gewalt hieten an geschâft des heiligen concili und unsers heiligen vater; si hieten auch vor auf andern tagen solchs nie pegert; es daucht uns auch vast fromd sein und alle di zu Maincz wärn. mit kurz ze schreiben, genâdiger lieber herr: si vodrâten di purger fur 15 sich und sagten in, si hieten verstanden, wie si uns gelait gegeben hieten, und pâten si, si sagten uns das gelait ab, oder si wolten den tag in ain andre stat legen. also komen di purger von Maincz zu uns und sagten uns das gelait ab. also stee wir noch an alles gelait ze Maincz von der heiligen kirchen wegen umb die heiligen warhait des glaubens und reformacion, und pin seid aus meinem haus nit komen. und ich main, 20 war ich der minst aus ewrm lant, der von Auspurg solt solchs nit gestatten. ich wil sweigen, das er ist der, der di sach auf dem maisten treibt. das tu ich ew ze wissen als meinem genâdigen herrn. es weist auch sein ait woll ein anders aus, den er dem heiligen concili gesworen hat, das er hanthaben und schermen well all ordnung und ge- seczt des heiligen concili ze Basel. darunder ain geseczt ist, das er nit dapei sein sull, 25 wo man unsers heiligen vater und des concilis uner betracht, sunder das understeen nach allem seinem vermugen, mit vil andern worten etc. doch, genâdiger lieber herr, ich trôst mich, das got sterker ist und die heilige kirch dann kain ainiger furst, der auf erd ist, wann geschriben ist Mathey an dem 16. capitel4, das die ungerechten gewält der kirchen nit mugen angesigen. darumb ist mir leicht ze müt. ich hoff auch, well er nit ablassen, so hab er den Nanninger von dem pistum gesprengt5, er were desgleichs auch springen. ich han auch sicher mût, wann ich zw unserm heiligen vater kum, darnach ze stellen auf ewr gnad, nur umb die smachhait, die er das heilig concili anlegt und unsern hei- ligen vater, auch darumb das ich gern mein tag in nâchen pei ew besliessen möcht. das schreib ich ew in grosser gehaim, und lacz dhainen menschen wissen dann mein 35 allerliebste frawn ewrn gemahel. geschriben mit meiner aigen hant ze Maincz des sungtagf in passione domini anno 1441. 5 1441 April 2 141 April2 cardinal sand Martini. [Nachschrift:] Genädiger herr. wann mir fürbasser ewr gnad etwas nôtdigs schreibt, so schreibt mirs mit ewr aignen hant, wann es mich zumal vast erfraud, angesehen das 40 ich nit persônlich pei eû pin. [in verso] Dem durchlauchtigen hochgeboren fursten herzog Albrecht phalzgraven pei Rein und herzog in Beyrn, meinem genadigen herrn. Johannes a) em.; orig. Sigmunds. b) sic. c) sic; zu em. zer lesten? d) sic. e) sic. f) sic. 45 Vgl. nr. 357 art. 7a. 4 Matth. 16, 18. Vgl. nr. 357 art. 6ff. 5 Uber den Augsburger Bistumsstreit vergleiche Dort war Grünwalder am 30. November 1440 man Chroniken der Deutschen Städte 5, 339-371. gewesen. Vgl. nr. 292 art. 1. 1 2
Strana 873
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 873 370. Nikolaus von Cusa an Kardinal Julian [Cesarini]: berichtet über die [dritte und vierte] Audienz, die der Mainzer Kongreß den Gesandten des Baseler Konzils bezw. denen Papst Eugens erteilte, insbesondere über seine (Cusas) Antwort auf die Dar- legungen des Konzilsgesandten Johannes von Segovia. [1441] April 3 Mainz. 1144I/ April 3 10 15 20 Aus Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 364ab und cod. Vatic. lat. 4180 am Schluß auf der Innenseite des Umschlages, cop. membr. saec. 15. An der erstgenannten Stelle steht die erste Hälfte des Briefes bis zu den Worten et finaliter os... (S. 875 Z. 19; vgl. dort Var. b) und die Adresse, an der anderen Stelle die zweite Hälfte mit Datum und Unterschrift. Der Brief hat im cod. Vatic. 4181 die Uberschrift Epistola clarissimi viri Nicolai de Cusza postea meritissimi cardinalis sancti Petri ad vincula referenda ad propositionem sive disputationem compilatoris hujus voluminis [d. i. Segovia] libro XVII capitulo XI folio CXLV. Der letztere Hinweis bezieht sich auf die Vorlage R unserer nr. 349, in der sich auf fol. 145b eine entsprechende Bemerkung findet (vgl. S. 649 Var. a). In Florenz Bibl. Laur. Plut. XVI cod. 11 fol. 398 ab cop. chart. saec. 15, Abschrift von cod. Vatic. lat. 4181; es fehlt also die zweite Hälfte des Briefes samt Datum und Unterschrift. In der Uberschrift ist folio CXLV beibehalten, obwohl lib. 17 cap. 11 erst auf fol. 157b beginnt (vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 349). Gedruckt Mansi 31, 186-188 aus der Florentiner Abschrift, also unvollständig und ohne Datum. Benutzt von Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst Pius II., und sein Zeitalter 1, 263; Pückert, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Konzils S. 165; Hefele, Konziliengeschichte 7, 792. — Erwähnt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368 Anm. 2. Humili commendatione premissa. [I] post ea, que nuper scripsi de audientia nostra 1, Johannes de Segobia degradatus comparuit absque cappa et rocheto in habitu doctorali 2, quia judicarunt Basilienses necessarium fore, ut ipse dictis meis responderet. videbatur enim sententiam omnium esse pro nobis. locutus est 3 autem ille absque ordine multa tremula voce et non erubuit se cum injuriis potius quam cum ratione juvare. 30 ego ut privatus interfui, quia deliberavimus non decere, quod oratores domini nostri spurcitiis istorum damnatorum interessent, nec judicavimus expedire, quod ignoraremus ea, que dicturi essent. interfui igitur ut privatus, puncta substantialia annotando. ante dissolutionem audientie locutus est Arelatensis 1 pro excusatione sua, quia altera die ostendi5 eum, qui volebat perjurium domino nostro impingere, notorie perjurum et men- 35 dacem etc. [2] quibus cum patientia auditis surrexi clamando, quomodo altera die audissent veritatem et quod crastina die audituri essent illa figmenta falsa esse. et no- mine principum intimata est audientia. [3] unde die mercurii proxime preterita cum März 20 benedictione dei intravimus et in aula maxima apertis januis, laicis etiam presentibus, hora septima incepimus continuando, quomodo non fuissemus missi ad disputandum cum 40 damnatis ‘ ab illa sede et concilio ycumenico, ubi ultima sententia lata foret, sed ad sollicitandum sublationem animorum, quam necessariam ostendimus et amplius absque lesione fidei sufferri non posse, et quod illa, que falso objecta essent per Amedistas, non obessent veritati per nos ostense, quasi fidei rationem reddituri ad salvandum fideles iterum venissemus. et incepit dominus auditor 7. qui egregie loquebatur, quod ista 45 recentia fundamenta et nomen concilii non debeat terrere à quenquam. deinde me sub- stituit. [3"] ego, qui animosus fui, alacri mente ingressus sum pugnam et dicta de 25 a) em.; Vorl. tenere. Die Audienz vom 27. März (vgl. S. 554-555). Von diesem Tage ist wohl auch der oben erwähnte 50 Brief Cusas zu datieren. 2 Vgl. nr. 357 art. 10b. 3 Vgl. nr. 349 und S. 556 ff. Vgl. nr. 357 art. 12. 5 Vgl. nr. 346 art. 4f. s In der 9. Session des Florentiner Konzils vom 27. Mai 1440. Vgl. Conc. Basiliense 7, 199 Anm. 3. Johannes von Carvajal. Vgl. nr. 350.
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 873 370. Nikolaus von Cusa an Kardinal Julian [Cesarini]: berichtet über die [dritte und vierte] Audienz, die der Mainzer Kongreß den Gesandten des Baseler Konzils bezw. denen Papst Eugens erteilte, insbesondere über seine (Cusas) Antwort auf die Dar- legungen des Konzilsgesandten Johannes von Segovia. [1441] April 3 Mainz. 1144I/ April 3 10 15 20 Aus Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 364ab und cod. Vatic. lat. 4180 am Schluß auf der Innenseite des Umschlages, cop. membr. saec. 15. An der erstgenannten Stelle steht die erste Hälfte des Briefes bis zu den Worten et finaliter os... (S. 875 Z. 19; vgl. dort Var. b) und die Adresse, an der anderen Stelle die zweite Hälfte mit Datum und Unterschrift. Der Brief hat im cod. Vatic. 4181 die Uberschrift Epistola clarissimi viri Nicolai de Cusza postea meritissimi cardinalis sancti Petri ad vincula referenda ad propositionem sive disputationem compilatoris hujus voluminis [d. i. Segovia] libro XVII capitulo XI folio CXLV. Der letztere Hinweis bezieht sich auf die Vorlage R unserer nr. 349, in der sich auf fol. 145b eine entsprechende Bemerkung findet (vgl. S. 649 Var. a). In Florenz Bibl. Laur. Plut. XVI cod. 11 fol. 398 ab cop. chart. saec. 15, Abschrift von cod. Vatic. lat. 4181; es fehlt also die zweite Hälfte des Briefes samt Datum und Unterschrift. In der Uberschrift ist folio CXLV beibehalten, obwohl lib. 17 cap. 11 erst auf fol. 157b beginnt (vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 349). Gedruckt Mansi 31, 186-188 aus der Florentiner Abschrift, also unvollständig und ohne Datum. Benutzt von Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini, als Papst Pius II., und sein Zeitalter 1, 263; Pückert, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Konzils S. 165; Hefele, Konziliengeschichte 7, 792. — Erwähnt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Paris 1904) S. 368 Anm. 2. Humili commendatione premissa. [I] post ea, que nuper scripsi de audientia nostra 1, Johannes de Segobia degradatus comparuit absque cappa et rocheto in habitu doctorali 2, quia judicarunt Basilienses necessarium fore, ut ipse dictis meis responderet. videbatur enim sententiam omnium esse pro nobis. locutus est 3 autem ille absque ordine multa tremula voce et non erubuit se cum injuriis potius quam cum ratione juvare. 30 ego ut privatus interfui, quia deliberavimus non decere, quod oratores domini nostri spurcitiis istorum damnatorum interessent, nec judicavimus expedire, quod ignoraremus ea, que dicturi essent. interfui igitur ut privatus, puncta substantialia annotando. ante dissolutionem audientie locutus est Arelatensis 1 pro excusatione sua, quia altera die ostendi5 eum, qui volebat perjurium domino nostro impingere, notorie perjurum et men- 35 dacem etc. [2] quibus cum patientia auditis surrexi clamando, quomodo altera die audissent veritatem et quod crastina die audituri essent illa figmenta falsa esse. et no- mine principum intimata est audientia. [3] unde die mercurii proxime preterita cum März 20 benedictione dei intravimus et in aula maxima apertis januis, laicis etiam presentibus, hora septima incepimus continuando, quomodo non fuissemus missi ad disputandum cum 40 damnatis ‘ ab illa sede et concilio ycumenico, ubi ultima sententia lata foret, sed ad sollicitandum sublationem animorum, quam necessariam ostendimus et amplius absque lesione fidei sufferri non posse, et quod illa, que falso objecta essent per Amedistas, non obessent veritati per nos ostense, quasi fidei rationem reddituri ad salvandum fideles iterum venissemus. et incepit dominus auditor 7. qui egregie loquebatur, quod ista 45 recentia fundamenta et nomen concilii non debeat terrere à quenquam. deinde me sub- stituit. [3"] ego, qui animosus fui, alacri mente ingressus sum pugnam et dicta de 25 a) em.; Vorl. tenere. Die Audienz vom 27. März (vgl. S. 554-555). Von diesem Tage ist wohl auch der oben erwähnte 50 Brief Cusas zu datieren. 2 Vgl. nr. 357 art. 10b. 3 Vgl. nr. 349 und S. 556 ff. Vgl. nr. 357 art. 12. 5 Vgl. nr. 346 art. 4f. s In der 9. Session des Florentiner Konzils vom 27. Mai 1440. Vgl. Conc. Basiliense 7, 199 Anm. 3. Johannes von Carvajal. Vgl. nr. 350.
Strana 874
874 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [114I] April: Segobia ostendi 1 inordinatissima et absque intelligentia, resumendo ea, que dixeram ego, et, que ipse objecerat, seriatim evacuando omnia. [3b] et quoniam ab initio semper dixi de essentia conciliorum consensum esse et non posse representationem universalis ecclesie absque personis representantibus aut consensu esse (que pars plus placuit prin- cipibus) et ipse non valens confutare fundamenta illa, que ego ex alta radice cum alle- 5 gationibus in medium produxeram, ajebat synodalem conclusionem ex pluralitate presentium trahi, compulsus fui ibi detegere omnes truffas de verbo „placet" et practicas Arelatensis presentis, ostendens nullam congregationem talem injuriam fecisse conciliari auctoritati sicut illam, que se ad aritmeticam et numerum resolvit parvipendens rationem logice determinationem canonum et theologorum. [3 ] item de translatione concilii 2 10 et honore paternitatis vestre, qui illius decreti caput eratis, feci a omnes clarissimos. et quoniam altera die etiam ostendi 3, quod dicere papam non posse in edificationem ec- clesie concilium transferre, sicut hic factum fuit, hereticum essetb, cum ejus manus propter commissionem, quam a Christo habet, ligari non possint, et de Segobia non posset evadere, nisi diceret hoc verbum „quando papa hoc faciendo non veniret contra 15 veritatem", et ibi de veritatibus suis 4 multa diceret, quomodo venisset in translatione contra veritatem, et steterit forte per duas horas in hoc: ego hanc materiam ingressus fui, et deus mihi dedit sensum et animum, ut ostenderem illas fatuitates Segobianas, ita ut non remanserit scrupulus. primo enim ostendi ex decretis concilii 19. sessionis 5 et 24." et bulla indulgentiarum7 nullam rem juditio concilii magis utilem et faciendam, 20 quam reducere Grecos, et quod patres in 11. sessiones exhortati fuissent supposita con- cilii ante completam reformationem non consentire in translationem vel dissolutionem. sed in 19. sessione totum concilium judicasset etiam in translationem consentiendum e esse propter unionem speratam Grecorum, preferens illam reformationi. etiam in eadem sessione judicavit propter illam locum mutandum esse. cum ergo juditio synodi optima 25 judicata sit Grecorum reductio et quod etiam locus propterea mutandus sit, conclusi juditio synodali papam in edificationem ecclesie ea fecisse, que synodus fieri debere judicavit. ostendi etiam orta dissensione de loco inter patres ad ipsum, sine quo con- cilia celebrari non possunt, diffinitionem spectasse, allegans ad hoc. deinde dixi dissen- tientibus patribus necessario aut ad caput aut aliud concilium recurrendum, ad hoc 30 allegans, concludens utroque casu necessario recurri debuisse ad ipsum, qui caput et qui concilium indicere habuit. justificavi etiam palpabiliter dominum nostrum omnia ex necessitate fecisse pro honore concilii, non pro oppressione auctoritatis. et ibi erat opus multa in facto dicere. [3d] deinde confutavi illam theologiam Segobianam de veri- tatibus, recitans quintam sessionem concilii Constantiensis ?, quomodo ad finem, ut facilius s5 et liberius ad unitatem perveniretur, declaratio illa ad illum finem necessaria et licita facta fuisset, et quomodo practica Basiliensium, qui illis mediis ad scissuram uti volunt, ex concilio Constantiensi sit damnata, quia loquitur ad finem unitatis et de concilio illo, quod propter scisma non recognovit caput, sed quasi non existente indubitato capite loquitur. respondi ad renovationem decretorum illorum in concilio Basiliensi in 18. d 40 sessione 10 post admissionem presidentium 11, quomodo multa ibi evasive dici possent. sed a) em.; Vort. fieci. b) em.: Vorl. esso. c) em.; Vorl. consentiendam. d) cmm.: Forl. 17. Vgl. nr. 351. Vgl. S. 231 Anm. 3 und S. 690 Anm. 4. Vgl. nr. 346 art. 4ff.; auch nr. 351 art. 11. 4 Es sind die in nr. 349 art. 27 mitgeteilten Dogmen. Vgl. auch Conc. Basiliense 6, 370 ff. 5 Vgl. S. 458 Anm. 1. o Vgl. S. 845 Anm. 8. Vgl. das S. 371 Anm. 4 angeführte Dekret „Vox illa jocunditatis“ der 24. Session. 2 8 Vgl. S. 444 Anm. 3. 2 Vgl. S. 211 Anm. 1. 10 Vgl. das S. 662 Anm. 3 angeführte Dekret 45 „Ad magnam“ der 18. Session. 11 In der 17. Session vom 26. April 1434. Vgl. S. 664 Anm. 8. 50
874 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [114I] April: Segobia ostendi 1 inordinatissima et absque intelligentia, resumendo ea, que dixeram ego, et, que ipse objecerat, seriatim evacuando omnia. [3b] et quoniam ab initio semper dixi de essentia conciliorum consensum esse et non posse representationem universalis ecclesie absque personis representantibus aut consensu esse (que pars plus placuit prin- cipibus) et ipse non valens confutare fundamenta illa, que ego ex alta radice cum alle- 5 gationibus in medium produxeram, ajebat synodalem conclusionem ex pluralitate presentium trahi, compulsus fui ibi detegere omnes truffas de verbo „placet" et practicas Arelatensis presentis, ostendens nullam congregationem talem injuriam fecisse conciliari auctoritati sicut illam, que se ad aritmeticam et numerum resolvit parvipendens rationem logice determinationem canonum et theologorum. [3 ] item de translatione concilii 2 10 et honore paternitatis vestre, qui illius decreti caput eratis, feci a omnes clarissimos. et quoniam altera die etiam ostendi 3, quod dicere papam non posse in edificationem ec- clesie concilium transferre, sicut hic factum fuit, hereticum essetb, cum ejus manus propter commissionem, quam a Christo habet, ligari non possint, et de Segobia non posset evadere, nisi diceret hoc verbum „quando papa hoc faciendo non veniret contra 15 veritatem", et ibi de veritatibus suis 4 multa diceret, quomodo venisset in translatione contra veritatem, et steterit forte per duas horas in hoc: ego hanc materiam ingressus fui, et deus mihi dedit sensum et animum, ut ostenderem illas fatuitates Segobianas, ita ut non remanserit scrupulus. primo enim ostendi ex decretis concilii 19. sessionis 5 et 24." et bulla indulgentiarum7 nullam rem juditio concilii magis utilem et faciendam, 20 quam reducere Grecos, et quod patres in 11. sessiones exhortati fuissent supposita con- cilii ante completam reformationem non consentire in translationem vel dissolutionem. sed in 19. sessione totum concilium judicasset etiam in translationem consentiendum e esse propter unionem speratam Grecorum, preferens illam reformationi. etiam in eadem sessione judicavit propter illam locum mutandum esse. cum ergo juditio synodi optima 25 judicata sit Grecorum reductio et quod etiam locus propterea mutandus sit, conclusi juditio synodali papam in edificationem ecclesie ea fecisse, que synodus fieri debere judicavit. ostendi etiam orta dissensione de loco inter patres ad ipsum, sine quo con- cilia celebrari non possunt, diffinitionem spectasse, allegans ad hoc. deinde dixi dissen- tientibus patribus necessario aut ad caput aut aliud concilium recurrendum, ad hoc 30 allegans, concludens utroque casu necessario recurri debuisse ad ipsum, qui caput et qui concilium indicere habuit. justificavi etiam palpabiliter dominum nostrum omnia ex necessitate fecisse pro honore concilii, non pro oppressione auctoritatis. et ibi erat opus multa in facto dicere. [3d] deinde confutavi illam theologiam Segobianam de veri- tatibus, recitans quintam sessionem concilii Constantiensis ?, quomodo ad finem, ut facilius s5 et liberius ad unitatem perveniretur, declaratio illa ad illum finem necessaria et licita facta fuisset, et quomodo practica Basiliensium, qui illis mediis ad scissuram uti volunt, ex concilio Constantiensi sit damnata, quia loquitur ad finem unitatis et de concilio illo, quod propter scisma non recognovit caput, sed quasi non existente indubitato capite loquitur. respondi ad renovationem decretorum illorum in concilio Basiliensi in 18. d 40 sessione 10 post admissionem presidentium 11, quomodo multa ibi evasive dici possent. sed a) em.; Vort. fieci. b) em.: Vorl. esso. c) em.; Vorl. consentiendam. d) cmm.: Forl. 17. Vgl. nr. 351. Vgl. S. 231 Anm. 3 und S. 690 Anm. 4. Vgl. nr. 346 art. 4ff.; auch nr. 351 art. 11. 4 Es sind die in nr. 349 art. 27 mitgeteilten Dogmen. Vgl. auch Conc. Basiliense 6, 370 ff. 5 Vgl. S. 458 Anm. 1. o Vgl. S. 845 Anm. 8. Vgl. das S. 371 Anm. 4 angeführte Dekret „Vox illa jocunditatis“ der 24. Session. 2 8 Vgl. S. 444 Anm. 3. 2 Vgl. S. 211 Anm. 1. 10 Vgl. das S. 662 Anm. 3 angeführte Dekret 45 „Ad magnam“ der 18. Session. 11 In der 17. Session vom 26. April 1434. Vgl. S. 664 Anm. 8. 50
Strana 875
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 875 dixi finaliter illam diffinitionem loqui de concilio universam ecclesiam militantem re- 11441) presentante, et quia papa caput concilii, ut in 14. sessione 1 dicitur, hinc loquitur illa diffinitio de pleno integro concilio ex unitate capitis et membrorum. tale enim habet immediate a Christo potestatem et potest omnia, non solum illa, que ibi ponuntur, sed 5 illa, que nec dici possunt. et quia consensus Romani pontificis est in illo, merito non se opponere debet papa contra illa, ubi videt se aut predecessorem consensisse, sed abs- que presumptione uti semper potest epikeia in edificationem non obstantibus quibuscun- que etc. et declarata representatione feci omnes contentos, ut non credant representa- tionem militantis ecclesie apud paucos presumptuosos contradicente apostolica sede et 10 regibus orbis. et ibi, quomodo pro salvando honore et auctoritate conciliorum et eclesie ac regum et nationum opus erat dominum nostrum in decreto „Moyses"2 illum sensum damnare, ostendi. deinde procedendo dixi, quomodo, etiamsi ille veritates Segobiane essent veritates fidei, quod tamen non sequeretur conclusio dominum nostrum in fide peccasse, si illas ordinationes non servasset, declarans, quomodo heresis non potest con- 15 vinci, si quis statuta non servat; alioquin ipsi Basilienses se ipsos ostenderent hereticos, qui nullum eorum statutum observant. dixi etiam, quomodo sacra synodus post primam dissolutionem 3 in omnibus suis scriptis et monitionibus nunquam habuisset a illam inten- tionem aut intelligentiam, quod dominus noster dissolvendo contra fidem fecisset. et finaliter ostendi b hoc per 14. sessionem, ubi concilium dans sibi formam 4 dicit, quod ex 20 causa dissolvat et propter scandala revocet. [3e] post ostendi, quod in ista translacione ad Ferrariam non est usus nisi causa necessitatis et utilitatis ac forma sibi ex concilio tradita, ita ut omnibus constet nunc istas insanias fatuitatum ex invidia excogitatas post monitorium5 pretensum et dominum nostrum falsissime diffamatum de heresi. multa circa hoc tali moderamine dixi, ut nemo intelligeret me nisi conciliorum auctoritatem magni- 25 facere, quando asserui adeo magnam esse, ut nephas sit dicere illos concilium facere aut concilii nomen posse habere, qui in inpeticione injuriosissima unius pontificis quasi sub concilii auctoritate sibi scisma facere licuisse persuadere non verentur. [3] continuavi igitur exclamatione virili a septima hora usque post undecimam hunc sermonem, reser- vando nobis alia pro adventu aliorum, quibus in vulgari ajebam loqui oportere. [4] fui 3o etiam de quadam injuria mihi per familiares Arelatensis illata conquestus. nam a multis admonitus sum, ut caute ambulem. minantur enim Amediste mihi mortem. ego enim in dicendo ajebam secundum admonitionem sancti Ambrosiis bonum fore, ut in letania poneretur „a zophistis libera nos, domine". et tunc ajebant Amediste, dum hoc dixissem, „a Cuza libera nos, domine". et hoc est proverbium vulgi hodie. [5] post audienciam 35 dominus Treverensis pauca verba dixit addens: „habemus sanctissimum dominum nostrum dominum Eugenium pro papa". et ne ista videretur ultima derisio, episcopus Chýmensis nutu signum fecit Treverensi, ut adderet eciam de concilio. et tunc addidit: „et concilium pro concilio". noluit tamen dicere „Basiliense“, quia, ut spero, in eorum declaracione percipiemus post translacionem ad Ferrariam eos sentire non fuisse con- 40 cilium Basilee. [6] post istum victoriosum “ conflictum fama undique sparsa est ruptos esse Basilienses atque victos. et quia ego in ultimo dixi istos undique spretos et repulsos April 3 45 a) sm.; Vorl. hubuissent. b) der cod. Vatic. 4181 und die Abschrift in der Florentiner Handschrift brechen in Wort ostendi mit os ab; alles Folgende (mit Ausnahme der Adrrsse) stehl nur in cod. Vatic. 4180; im cod. Vatic. 4181 1st bemerkt quere reliqua hujus epistole in fine secunde partis; dem enispricht dann in cod. Vatic. 4180 die Bemerkung quere principium hujus epistole in fine prime partis hujus concilii. c) in der Vor- lage folgt unterpunktiert, also getilgt triumphum. Vgl. S. 644 Anm. 9. 2 Vgl. S. 201 Anm. 5. 3 Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146 und 50 147, auch oben S. 734 Anm. 4. 4 D. i. die im Dekret „Terminum sexaginta 1 dierum“ der 14. Session (vgl. S. 644 Anm. 9) ent- haltene Forma revocacionis. 5 Vgl. S. 105 Anm. 3. 6 Wir vermögen die Stelle nicht nachzuweisen.
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 875 dixi finaliter illam diffinitionem loqui de concilio universam ecclesiam militantem re- 11441) presentante, et quia papa caput concilii, ut in 14. sessione 1 dicitur, hinc loquitur illa diffinitio de pleno integro concilio ex unitate capitis et membrorum. tale enim habet immediate a Christo potestatem et potest omnia, non solum illa, que ibi ponuntur, sed 5 illa, que nec dici possunt. et quia consensus Romani pontificis est in illo, merito non se opponere debet papa contra illa, ubi videt se aut predecessorem consensisse, sed abs- que presumptione uti semper potest epikeia in edificationem non obstantibus quibuscun- que etc. et declarata representatione feci omnes contentos, ut non credant representa- tionem militantis ecclesie apud paucos presumptuosos contradicente apostolica sede et 10 regibus orbis. et ibi, quomodo pro salvando honore et auctoritate conciliorum et eclesie ac regum et nationum opus erat dominum nostrum in decreto „Moyses"2 illum sensum damnare, ostendi. deinde procedendo dixi, quomodo, etiamsi ille veritates Segobiane essent veritates fidei, quod tamen non sequeretur conclusio dominum nostrum in fide peccasse, si illas ordinationes non servasset, declarans, quomodo heresis non potest con- 15 vinci, si quis statuta non servat; alioquin ipsi Basilienses se ipsos ostenderent hereticos, qui nullum eorum statutum observant. dixi etiam, quomodo sacra synodus post primam dissolutionem 3 in omnibus suis scriptis et monitionibus nunquam habuisset a illam inten- tionem aut intelligentiam, quod dominus noster dissolvendo contra fidem fecisset. et finaliter ostendi b hoc per 14. sessionem, ubi concilium dans sibi formam 4 dicit, quod ex 20 causa dissolvat et propter scandala revocet. [3e] post ostendi, quod in ista translacione ad Ferrariam non est usus nisi causa necessitatis et utilitatis ac forma sibi ex concilio tradita, ita ut omnibus constet nunc istas insanias fatuitatum ex invidia excogitatas post monitorium5 pretensum et dominum nostrum falsissime diffamatum de heresi. multa circa hoc tali moderamine dixi, ut nemo intelligeret me nisi conciliorum auctoritatem magni- 25 facere, quando asserui adeo magnam esse, ut nephas sit dicere illos concilium facere aut concilii nomen posse habere, qui in inpeticione injuriosissima unius pontificis quasi sub concilii auctoritate sibi scisma facere licuisse persuadere non verentur. [3] continuavi igitur exclamatione virili a septima hora usque post undecimam hunc sermonem, reser- vando nobis alia pro adventu aliorum, quibus in vulgari ajebam loqui oportere. [4] fui 3o etiam de quadam injuria mihi per familiares Arelatensis illata conquestus. nam a multis admonitus sum, ut caute ambulem. minantur enim Amediste mihi mortem. ego enim in dicendo ajebam secundum admonitionem sancti Ambrosiis bonum fore, ut in letania poneretur „a zophistis libera nos, domine". et tunc ajebant Amediste, dum hoc dixissem, „a Cuza libera nos, domine". et hoc est proverbium vulgi hodie. [5] post audienciam 35 dominus Treverensis pauca verba dixit addens: „habemus sanctissimum dominum nostrum dominum Eugenium pro papa". et ne ista videretur ultima derisio, episcopus Chýmensis nutu signum fecit Treverensi, ut adderet eciam de concilio. et tunc addidit: „et concilium pro concilio". noluit tamen dicere „Basiliense“, quia, ut spero, in eorum declaracione percipiemus post translacionem ad Ferrariam eos sentire non fuisse con- 40 cilium Basilee. [6] post istum victoriosum “ conflictum fama undique sparsa est ruptos esse Basilienses atque victos. et quia ego in ultimo dixi istos undique spretos et repulsos April 3 45 a) sm.; Vorl. hubuissent. b) der cod. Vatic. 4181 und die Abschrift in der Florentiner Handschrift brechen in Wort ostendi mit os ab; alles Folgende (mit Ausnahme der Adrrsse) stehl nur in cod. Vatic. 4180; im cod. Vatic. 4181 1st bemerkt quere reliqua hujus epistole in fine secunde partis; dem enispricht dann in cod. Vatic. 4180 die Bemerkung quere principium hujus epistole in fine prime partis hujus concilii. c) in der Vor- lage folgt unterpunktiert, also getilgt triumphum. Vgl. S. 644 Anm. 9. 2 Vgl. S. 201 Anm. 5. 3 Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146 und 50 147, auch oben S. 734 Anm. 4. 4 D. i. die im Dekret „Terminum sexaginta 1 dierum“ der 14. Session (vgl. S. 644 Anm. 9) ent- haltene Forma revocacionis. 5 Vgl. S. 105 Anm. 3. 6 Wir vermögen die Stelle nicht nachzuweisen.
Strana 876
876 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [1441] April 3 ad nostram nacionem pro fundenda heresi descendisse cum magna pompa, ut nobis (quasi simplicioribus ex apparentiis) ex multiloquiis falsa pro veris darent, laudando constanciam nostram juramenta prestita fidem datam firmitatem in protestacionibus, et quod isti sper- nendi essent, qui molirentur contra honorem fidem etc. nos seducere: istud a verbum omnibus Germanis gratissimum me omnibus acceptum fecit, quasi ego pro omnium honore 5 ibi locutus sim resistendo illis deceptoribus. quare ego merito deo infinitas gracias ago, qui nos perduxit sua pietate ad hos terminos, ut alii in domibus latitent et nos palam ab omnibus leto vultu recipiamur. [7] ista pauca ex multis paternitati vestre de rebus gestis significare curavi, ut fidelitatem atque diligenciam dominorum meorum collegarum atque meas b in defensione honoris sanctissimi domini nostri, apostolice sedis, domina- 10 cionis vestre, qui aliquantulum per de Segobia notatus eratis de recessu! et gloriose defensus, ac etiam domini mei domini Tarantini haurire possitis atque finem bonum Apri 20 sperare valeatis, quem nos e feria 5. post pascha per adventum personalem electorum hic prestolamur. omnes nostri domini Germani non aliter dominacionem vestram vene- rantur quam ut angelum, ut consueverunt. [8] rogavit nos dominus Treverensis, dum 15 abiret 3, ut excusaretur, si nunc non scripsit sanctissimo domino nostro et dominis car- dinalibus reverendissimis, quia literas paratas habuit, sed ob bonam causam differre sibi consultum videbatur. recommitto me dominacioni vestre et per paternitatem vestram oro sanctissimo domino nostro ac reverendissimis dominis meis sacro collegio recom- mitti. ex Maguntia 3. aprilis. [supra] Reverendissimo in Christo patri ac domino domino Juliano sancte Romane ecclesie sancte Sabine presbytero cardinali, domino suo gratiosissimo. Servulus paternitatis vestre Nicolaus de Cusza. 11441] April 3 20 1441 371. Papst Eugen IV. an Erzbischof Jakob von Trier: lobt dessen Tätigkeit auf dem 25 April II Mainzer Tage, über die er durch seine Gesandten und angesehene Persönlichkeiten unterrichtet worden ist; ermahnt ihn, in der Verteidigung der päpstlichen Rechte fortzufahren. 1441 April 11 Florenz. Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1652 orig. membr. lit. clausa c. bulla pend. absc. Auf der Rückseite steht neben dem Einschnitt für die Bullen- 30 schnur Cincius. In Rom Vatik. A. Armar. 39 tom. 7 a fol. 307b-308a cop. chart. saec. 17. Die Anrede ist hier stark gekürst und das Datum lautet nur Florentie etc. anno. Adresse und Unterschrift fehlen. Gedruckt bei Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert Bd. 1, Urkunden 35 und Akten S. 41-42 nach dem Original. Benutst von Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 9). Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Treverensi salutem et apostolicam benedictionem. superioribus temporibus expecta- 40 bamus et certa credebamus fiducia, ut, cum tempus oportunum adesset, ostenderes ipsis effectibus fidem devotionem ac sapientiam tuam erga dei honorem ac nostrum et Romane ecclesie. in qua nostra expectatione minime frustrati fuimus. nam ut nuntii et oratores nostri et plurimi alii graves viri nobis significarunt, in Maguntinensi dieta tales tue fraternitatis operationes extiterunt, quales spectant ad prelatum fide devotione sapientia 45 a) em.; Vorl. et istud. b) em.: Vorl. mearum. c) in der Vorlage ist hier am Rande bemerkt alias ut puto Ferrarie. 1 2 Vgl. S. 8. Vgl. nr. 372 art. 3. 3 Am 30. März. Vgl. nr. 357 art. 16
876 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. [1441] April 3 ad nostram nacionem pro fundenda heresi descendisse cum magna pompa, ut nobis (quasi simplicioribus ex apparentiis) ex multiloquiis falsa pro veris darent, laudando constanciam nostram juramenta prestita fidem datam firmitatem in protestacionibus, et quod isti sper- nendi essent, qui molirentur contra honorem fidem etc. nos seducere: istud a verbum omnibus Germanis gratissimum me omnibus acceptum fecit, quasi ego pro omnium honore 5 ibi locutus sim resistendo illis deceptoribus. quare ego merito deo infinitas gracias ago, qui nos perduxit sua pietate ad hos terminos, ut alii in domibus latitent et nos palam ab omnibus leto vultu recipiamur. [7] ista pauca ex multis paternitati vestre de rebus gestis significare curavi, ut fidelitatem atque diligenciam dominorum meorum collegarum atque meas b in defensione honoris sanctissimi domini nostri, apostolice sedis, domina- 10 cionis vestre, qui aliquantulum per de Segobia notatus eratis de recessu! et gloriose defensus, ac etiam domini mei domini Tarantini haurire possitis atque finem bonum Apri 20 sperare valeatis, quem nos e feria 5. post pascha per adventum personalem electorum hic prestolamur. omnes nostri domini Germani non aliter dominacionem vestram vene- rantur quam ut angelum, ut consueverunt. [8] rogavit nos dominus Treverensis, dum 15 abiret 3, ut excusaretur, si nunc non scripsit sanctissimo domino nostro et dominis car- dinalibus reverendissimis, quia literas paratas habuit, sed ob bonam causam differre sibi consultum videbatur. recommitto me dominacioni vestre et per paternitatem vestram oro sanctissimo domino nostro ac reverendissimis dominis meis sacro collegio recom- mitti. ex Maguntia 3. aprilis. [supra] Reverendissimo in Christo patri ac domino domino Juliano sancte Romane ecclesie sancte Sabine presbytero cardinali, domino suo gratiosissimo. Servulus paternitatis vestre Nicolaus de Cusza. 11441] April 3 20 1441 371. Papst Eugen IV. an Erzbischof Jakob von Trier: lobt dessen Tätigkeit auf dem 25 April II Mainzer Tage, über die er durch seine Gesandten und angesehene Persönlichkeiten unterrichtet worden ist; ermahnt ihn, in der Verteidigung der päpstlichen Rechte fortzufahren. 1441 April 11 Florenz. Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1652 orig. membr. lit. clausa c. bulla pend. absc. Auf der Rückseite steht neben dem Einschnitt für die Bullen- 30 schnur Cincius. In Rom Vatik. A. Armar. 39 tom. 7 a fol. 307b-308a cop. chart. saec. 17. Die Anrede ist hier stark gekürst und das Datum lautet nur Florentie etc. anno. Adresse und Unterschrift fehlen. Gedruckt bei Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert Bd. 1, Urkunden 35 und Akten S. 41-42 nach dem Original. Benutst von Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof und Kurfürst von Trier (Trierisches Archiv 2, 9). Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Treverensi salutem et apostolicam benedictionem. superioribus temporibus expecta- 40 bamus et certa credebamus fiducia, ut, cum tempus oportunum adesset, ostenderes ipsis effectibus fidem devotionem ac sapientiam tuam erga dei honorem ac nostrum et Romane ecclesie. in qua nostra expectatione minime frustrati fuimus. nam ut nuntii et oratores nostri et plurimi alii graves viri nobis significarunt, in Maguntinensi dieta tales tue fraternitatis operationes extiterunt, quales spectant ad prelatum fide devotione sapientia 45 a) em.; Vorl. et istud. b) em.: Vorl. mearum. c) in der Vorlage ist hier am Rande bemerkt alias ut puto Ferrarie. 1 2 Vgl. S. 8. Vgl. nr. 372 art. 3. 3 Am 30. März. Vgl. nr. 357 art. 16
Strana 877
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 877 144I ac integritate prestantem. commendamus igitur fraternitatem tuam eam laudibus efferentes, hortantes te in domino atque requirentes, ut ob nostram et sedis apostolice reverentiam hoc in tempore et hac ecclesie turbatione, in qua veri ecclesie filii et zelatores cogno- scuntur et tamquam aurum igne comprobantur a, continuare velis in defensione justicie 5 et veritatis nostre. quas, quantum in tua fraternitate situm erit, non permittas inquinari et labefactari astuciis et calumniis nonnullorum, qui ambitione et ceca cupiditate in- flammati divina et humana jura pervertere conantur. tuum itaque est, venerabilis frater, in hac dei causa te veritatis et justicie nostre et sedis apostolice acerrimum pugilem ostendere. tue quidem operationes in hujusmodi celebratione diete magnum robur ma- 10 gnumque pondus profecto habent, cum plurimi propter auctoritatem et sapientiam tuam in te respiciant et tanquam in speculo tuas actiones intuentur et te pro viribus imitari student. quare hanc temporis occasionem non inanem, sed veram et deo acceptam gloriam tibi parituram frustra tibi oblatam esse non permittas, sed hoc oportuno tempore prebe nobis et Romane ecclesie fructus, quos speramus. hoc a te nos et ipsa ecclesia 15 tanquam a catholico antistite requirimus, et ita in hoc sancto opere invigilare et elaborare velis, ut continuo te amplioribus meritis et laudibus dignum esse censeamus. qua in re deum remuneratorem habebis et nos et dictam sedem tibi obligatam efficies. datum Florentie anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo primo tertio idus aprilis pontificatus nostri anno undecimo. [in verso] Venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Treverensi. 1441 April II April II 20 Jacobus Bouron. 1441 25 372. Johannes [Grünwalder] Kardinal tit. s. Martini an Herzog Albrecht III. von Baiern: teilt ihm seine Rückkehr nach Basel und die Verlängerung des Mainzer Tages bis zum 7. Mai mit; schreibt über die Absicht der Erzbischöfe von Trier und Köln, am 21. April nach Mainz zu kommen, von welcher Absicht der von Trier den Erz- bischof von Mainz, den Pfalzgrafen Otto und andere Fürsten verständigt hat; er- wartet, daß ihm der Herzog wie bisher Schutz und Freundschaft gewährt; wird sich Mühe geben, daß die Wünsche des Herzogs wegen des Bergs zu Andechs und der Klosterreform erfüllt werden. 1441 April 20 Basel. April 20 30 Aus München Reichs-A. Fürstensachen Tom. V fol. 109 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unser freuntlich dinst und alles güet bevor. hochgeborner fürst, besunder lieber herre und freûnde. [1] als uns ewr freuntschaft ietzo 1 verschriben hat, haben wir wol vernomen. und haben daran ain gross gevallen, daz ir so gar vleissig und willig s5 seit zue solichen tâgen botschaft ze tûn, wann wir on allen zweifel seien, daz solichs ie aûs güetem grunt und herzen gee. [2] dann wir verchünden euch, daz wir mitsambt dem hochwirdigisten in got vatern und herren hern Johannsen cardinal sancti Kalixti, der mit uns zue Münichen gewesen ist 2, an dem heiligen karfreitag hieher gen Basel April 14 kûmen sein und den cardinal Arrelatensem nach uns ze Meintz gelassen haben, auch 40 daz der tag auf den sonetag jubilate verlengert ist worden. wie sich auch die sachen Mai 7 zue Meintz gehandelt und gegeben habend, hat ewr freuntschaft aûs der geschrift, die wir euch nachst3 von Meintz getan haben, wol vernomen. ob aber der tag also ge- sûecht und fürgang gewinnen werde, mügen wir noch nicht gewissen. [3] dann uns ist als hewt ain geschrift komen, wie die erzbischove von Trier und Colen ie auf an freitag April 20 April 21 45 a) em.; orig. comprobatur. 2 Am 4. April. Vgl. nr. 331. Vgl. nr. 292 artt. 1 und 2. Deutsche Reichstags-Akten XV. 3 Am 2. April. Vgl. nr. 369. 111
G. Briefwechsel und Berichte nr. 356-372. 877 144I ac integritate prestantem. commendamus igitur fraternitatem tuam eam laudibus efferentes, hortantes te in domino atque requirentes, ut ob nostram et sedis apostolice reverentiam hoc in tempore et hac ecclesie turbatione, in qua veri ecclesie filii et zelatores cogno- scuntur et tamquam aurum igne comprobantur a, continuare velis in defensione justicie 5 et veritatis nostre. quas, quantum in tua fraternitate situm erit, non permittas inquinari et labefactari astuciis et calumniis nonnullorum, qui ambitione et ceca cupiditate in- flammati divina et humana jura pervertere conantur. tuum itaque est, venerabilis frater, in hac dei causa te veritatis et justicie nostre et sedis apostolice acerrimum pugilem ostendere. tue quidem operationes in hujusmodi celebratione diete magnum robur ma- 10 gnumque pondus profecto habent, cum plurimi propter auctoritatem et sapientiam tuam in te respiciant et tanquam in speculo tuas actiones intuentur et te pro viribus imitari student. quare hanc temporis occasionem non inanem, sed veram et deo acceptam gloriam tibi parituram frustra tibi oblatam esse non permittas, sed hoc oportuno tempore prebe nobis et Romane ecclesie fructus, quos speramus. hoc a te nos et ipsa ecclesia 15 tanquam a catholico antistite requirimus, et ita in hoc sancto opere invigilare et elaborare velis, ut continuo te amplioribus meritis et laudibus dignum esse censeamus. qua in re deum remuneratorem habebis et nos et dictam sedem tibi obligatam efficies. datum Florentie anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo primo tertio idus aprilis pontificatus nostri anno undecimo. [in verso] Venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Treverensi. 1441 April II April II 20 Jacobus Bouron. 1441 25 372. Johannes [Grünwalder] Kardinal tit. s. Martini an Herzog Albrecht III. von Baiern: teilt ihm seine Rückkehr nach Basel und die Verlängerung des Mainzer Tages bis zum 7. Mai mit; schreibt über die Absicht der Erzbischöfe von Trier und Köln, am 21. April nach Mainz zu kommen, von welcher Absicht der von Trier den Erz- bischof von Mainz, den Pfalzgrafen Otto und andere Fürsten verständigt hat; er- wartet, daß ihm der Herzog wie bisher Schutz und Freundschaft gewährt; wird sich Mühe geben, daß die Wünsche des Herzogs wegen des Bergs zu Andechs und der Klosterreform erfüllt werden. 1441 April 20 Basel. April 20 30 Aus München Reichs-A. Fürstensachen Tom. V fol. 109 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unser freuntlich dinst und alles güet bevor. hochgeborner fürst, besunder lieber herre und freûnde. [1] als uns ewr freuntschaft ietzo 1 verschriben hat, haben wir wol vernomen. und haben daran ain gross gevallen, daz ir so gar vleissig und willig s5 seit zue solichen tâgen botschaft ze tûn, wann wir on allen zweifel seien, daz solichs ie aûs güetem grunt und herzen gee. [2] dann wir verchünden euch, daz wir mitsambt dem hochwirdigisten in got vatern und herren hern Johannsen cardinal sancti Kalixti, der mit uns zue Münichen gewesen ist 2, an dem heiligen karfreitag hieher gen Basel April 14 kûmen sein und den cardinal Arrelatensem nach uns ze Meintz gelassen haben, auch 40 daz der tag auf den sonetag jubilate verlengert ist worden. wie sich auch die sachen Mai 7 zue Meintz gehandelt und gegeben habend, hat ewr freuntschaft aûs der geschrift, die wir euch nachst3 von Meintz getan haben, wol vernomen. ob aber der tag also ge- sûecht und fürgang gewinnen werde, mügen wir noch nicht gewissen. [3] dann uns ist als hewt ain geschrift komen, wie die erzbischove von Trier und Colen ie auf an freitag April 20 April 21 45 a) em.; orig. comprobatur. 2 Am 4. April. Vgl. nr. 331. Vgl. nr. 292 artt. 1 und 2. Deutsche Reichstags-Akten XV. 3 Am 2. April. Vgl. nr. 369. 111
Strana 878
878 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 April 29 1441 April 20 nach dem heiligen östertag zue Meintz komen wôllen 1. so hat auch derselb von Trier ainem seiner râte verschriben, solich sein und des von Colen zûechünft dem von Meintz, herzog Otten und anderen fürsten zů verchünden, damit sich die auch dohin füegen. [4] wir haben auch nû ewer freûntschaft verschriben 2, wie sich der von Augspurg gen uns gehalden und was er uns eren erboten hat. getrâuen wir ewr freunt- schaft wol, ob es immer ze schulden kâme, ir wôllet des ingedenkh sein und im solichs danken, als ir wol kûnnet. das wôllen wir mit allem vleis und trewen umb euch alzit verdienen. als ir uns auch alzit in ewrem sunderem scherem und freüntschaft gehalden habt, getraûen wir euch genzlichen wol, ir wôllet uns aûs solichem ewrem scherem nicht bringen lassen, sunder euch also hinfür freüntlichen beweisen und erzaigen, als wir des 10 on allen zweifel sein. das wollen wir gen got mit unserm gebete diemüetichlichen ver- dienen, wann wir doch auf diser werlt dhainen anderen herren noch freünde haben dann euch. [5] uns hat auch Johannes Chastner, unser diener und lieber getreüer, von des Bergs züe Andechs und reformacion der klôster in ewrem fürstentümb und lande gelegen gesagt und ordenlich gewörben, als ir im dann bevolhen habt. darinne wôllen wir, als 15 billichen ist, ganzen unsern vleis tüen, damit ir ewren willen erlanget und güeten für- satz volbringen mûget. [6] was sich auch nû fûro in den sachen machen wirdet und wie sich die füegen werden, wôllen wir euch von stunden bei unserr aignen botschaft verchünden und ze wissen tûn. und bevelhen uns ewrer lieb und freuntschaft und unserr lieben fraüen ewrer gemahelen als unsern besunder lieben herren und frawen. geben 20 zue Basel an pfinztag nach dem heiligen östertag anno etc. 41. [in verso] Dem hochgebornen fürsten unserm besunder lieben herren und freünde herren Albrechten phalzgrafen bei Rein herzogen in Beieren und graven zue Voh- burg etc. Von gots genaden Johanns cardinal sancti Martini, den mon a nennet von Beyeren etc. 5 25 H. Kosten nr. 373-381. 1441 373. Ausgaben Nürnbergs für Botenlohn aus Anlaß des Mainzer Tages. Febr. 1 bruar 1 bis März 1. bis März 1 1441 Fe- Aus Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 398b und 399a not. chart. coaevac. 30 144I [In der 13. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1440-1441, d. i. feria 4. ante Febr. 1 bis purificacionis Marie bis feria 4. cinerum:] [1] item dedimus 2 lb. n. 6 sh. 8 hlr. eim März1 boten gen Franckfurt und Mencz, als wir in schriben 3 und baten, uns wissen zu lassen Febr. 2 von des kunglichen tags wegen, der purificacionis da besuchte werden solt, wer von fürsten herrn oder stetten da wêre oder wie ez ein gestalt dorumb hette. [2] item s5 dedimus 2 lb. n. 6 sh. 8 hlr. eim boten gen Franckfurt und Mentz, als wir sie baten 4, die gelegenheit des künglichen tages zu Meintz wissen zu lassen, als vil in davon wissen- lich und uns zu schriben gebürlich were. 1441 374. Ausgaben Colmars für eine Gesandtschaft nach Straßburg behufs Verhandlungen Febr. 5 über die Beschickung des Mainzer Tages. 1441 Februar 5 bis 12. bis 12 40 1441 Febr. 5 bis 12 Aus Colmar Stadt-A. Kaufhausbuch nr. 29 pag. 93 not. chart. coaeva. [In der Woche von sonnentag sant Agathen tag bis sonnentag vor sant Veltins tag 1441.] item der schultheis reit gon Straßburg von der bottschaft wegen zů dem a) sic. 1 2 Vgl. nr. 370 art. 7. Vgl. nr. 369. Am 3. Februar. Vgl. nr. 358. Am 15. Februar. Vgl. nrr. 362 und 363. 45
878 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1441 April 29 1441 April 20 nach dem heiligen östertag zue Meintz komen wôllen 1. so hat auch derselb von Trier ainem seiner râte verschriben, solich sein und des von Colen zûechünft dem von Meintz, herzog Otten und anderen fürsten zů verchünden, damit sich die auch dohin füegen. [4] wir haben auch nû ewer freûntschaft verschriben 2, wie sich der von Augspurg gen uns gehalden und was er uns eren erboten hat. getrâuen wir ewr freunt- schaft wol, ob es immer ze schulden kâme, ir wôllet des ingedenkh sein und im solichs danken, als ir wol kûnnet. das wôllen wir mit allem vleis und trewen umb euch alzit verdienen. als ir uns auch alzit in ewrem sunderem scherem und freüntschaft gehalden habt, getraûen wir euch genzlichen wol, ir wôllet uns aûs solichem ewrem scherem nicht bringen lassen, sunder euch also hinfür freüntlichen beweisen und erzaigen, als wir des 10 on allen zweifel sein. das wollen wir gen got mit unserm gebete diemüetichlichen ver- dienen, wann wir doch auf diser werlt dhainen anderen herren noch freünde haben dann euch. [5] uns hat auch Johannes Chastner, unser diener und lieber getreüer, von des Bergs züe Andechs und reformacion der klôster in ewrem fürstentümb und lande gelegen gesagt und ordenlich gewörben, als ir im dann bevolhen habt. darinne wôllen wir, als 15 billichen ist, ganzen unsern vleis tüen, damit ir ewren willen erlanget und güeten für- satz volbringen mûget. [6] was sich auch nû fûro in den sachen machen wirdet und wie sich die füegen werden, wôllen wir euch von stunden bei unserr aignen botschaft verchünden und ze wissen tûn. und bevelhen uns ewrer lieb und freuntschaft und unserr lieben fraüen ewrer gemahelen als unsern besunder lieben herren und frawen. geben 20 zue Basel an pfinztag nach dem heiligen östertag anno etc. 41. [in verso] Dem hochgebornen fürsten unserm besunder lieben herren und freünde herren Albrechten phalzgrafen bei Rein herzogen in Beieren und graven zue Voh- burg etc. Von gots genaden Johanns cardinal sancti Martini, den mon a nennet von Beyeren etc. 5 25 H. Kosten nr. 373-381. 1441 373. Ausgaben Nürnbergs für Botenlohn aus Anlaß des Mainzer Tages. Febr. 1 bruar 1 bis März 1. bis März 1 1441 Fe- Aus Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 398b und 399a not. chart. coaevac. 30 144I [In der 13. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1440-1441, d. i. feria 4. ante Febr. 1 bis purificacionis Marie bis feria 4. cinerum:] [1] item dedimus 2 lb. n. 6 sh. 8 hlr. eim März1 boten gen Franckfurt und Mencz, als wir in schriben 3 und baten, uns wissen zu lassen Febr. 2 von des kunglichen tags wegen, der purificacionis da besuchte werden solt, wer von fürsten herrn oder stetten da wêre oder wie ez ein gestalt dorumb hette. [2] item s5 dedimus 2 lb. n. 6 sh. 8 hlr. eim boten gen Franckfurt und Mentz, als wir sie baten 4, die gelegenheit des künglichen tages zu Meintz wissen zu lassen, als vil in davon wissen- lich und uns zu schriben gebürlich were. 1441 374. Ausgaben Colmars für eine Gesandtschaft nach Straßburg behufs Verhandlungen Febr. 5 über die Beschickung des Mainzer Tages. 1441 Februar 5 bis 12. bis 12 40 1441 Febr. 5 bis 12 Aus Colmar Stadt-A. Kaufhausbuch nr. 29 pag. 93 not. chart. coaeva. [In der Woche von sonnentag sant Agathen tag bis sonnentag vor sant Veltins tag 1441.] item der schultheis reit gon Straßburg von der bottschaft wegen zů dem a) sic. 1 2 Vgl. nr. 370 art. 7. Vgl. nr. 369. Am 3. Februar. Vgl. nr. 358. Am 15. Februar. Vgl. nrr. 362 und 363. 45
Strana 879
H. Kosten nr. 373-381. 879 tage gon Mentz von gemeiner richstette wegen ze tünde. was vier tage uß. costet in zerunge, in pferdelon mit zwein pferden und in allem 1 lb. 71/2 sh. 1441 Febr. 5 bis 12 375. Ausgaben Frankfurts für Gesandtschaften nach Mainz und für Schenkungen während und nach dem Mainzer Tage. [1441] März 4 bis April 8. 11441/ März 4 bis April 8 Aus Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1440 not. chart. coaevae, und zwar die artt. 1-2c auf fol. 63 ab unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der virden rechenunge, d. i. Sa. post Mathie [1441 Febr. 25] bis Sa. ante misericordia domini [1441 April 29], und art. 3 auf fol. 52b unter der Rubrik Einzelingen ußgeben in der virden rechenunge. [1441] März 4 [1] Sabato post cinerum: 6 lb. 13 sh. 1 hll. han verzeret meister Diether und 10 Walther Swarczenberg dri tage gein Mencze zum bischoffe, zu reden von Johannes Griffen und Haczsteins wegen. [2] Sabato ante letare: [2a] 15 sh. 3 hll. hat Nicolaus schriber verzeret zu des rades frunden gen Mencze, antwurt zu tun uf die anmudunge, als von der fintschaft wegen an sie kommen was. [2"] item 12 gulden 8 sh. han verzeret Walther Swarczen- 15 berg, Heinrich Wijsse zum Clobelauch, Johannes schriber mit etlichen knechten vier tage gein Mencze, als die fursten umb die frunde geschriben und auch sost dohin von Frideberg und Haczstein wegen dar bescheiden was und Nicolaus doselbs und mit in herwider uf fure. [2 ] item 4 gulden 5 sh. 6 hll. han die vorgenanten Walther Hein- rich und Johannes auch ein nacht und tag mit 11 perden gein Steynheym zum bischoffe 20 verzert€, die vor geschriben sachen follen zu besliessen. [3] In vigilia palmarum: item 2 gulden 2 sh. 6 hll. umb fische, die man unser herren des koniges rad, als der von Mencz her gefaren waz, geschankt hat. 11441] März 25 (1441] April 8 25 376. Ludwig [Kardinalpriester tit. s. Laurentii in Damaso, päpstlicher Kämmerer] 1441 an [den Thesaurar Bischof Daniel von Concordia]: weist ihn an, eine gen. Summe an einen gen. Kubikular für einen gen. in Mainz befindlichen päpstlichen Gesandten zahlen zu lassen. 1441 April 12 Florenz. April 12 Aus Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 76b cop. chart. coaeva. Unterschrift Hugo Foulani. Schreibt: Er solle auszahlen lassen per manus domini Francisci 1 domino Petro de Mera sanctissimi 30 domini nostri pape cubiculario florenos auri de camera 50 sine retentione pro totidem per eum solutis vel solvendis magistro Henrico Caltisern ordinis Predicatorum magistro sacri palacii nuntio apostolico apud Magunciam. Datum Florencie 12. aprilis 1441 pontificatus etc. anno 11. 1441 April 12 377. Ausgaben der apostolischen Kammer für päpstliche Gesandte in Mainz. April 15 und 29. [ 1441J 11441] April 15 und 29 35 Aus Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 406 fol. 145 a not. chart. couevae. [1] Dicta die [scil. die 15. mensis aprilis] prefatus dominus Daniel episcopus thesau- April 15 rarius de mandato et per manus ut supra2 dedit et solvit venerabili viro domino Petro de Mera sanctissimi domini nostri pape cubiculario florenos auri similes quinquaginta pro totidem per eum solutis vel solvendis reverendo sacre theologie professori magistro Henrico Chiltisirn ordinis Predicatorum sacri palacii magistro et apud civitatem Magun- 40 a) em.; Forl. verzerte. 1 Franciscus de Padua, päpstlicher Kubikular. D. i. laut fol. 143a auf Befehl des Kardinal- kämmerers Ludovicus tit. s. Laurencii in Damaso presbiter cardinalis bezw. durch die Hand des Hugo Albici de Florencia camere apostolice calculator, Stellvertreters des Kubikulars Franciscus de Padua. 111*
H. Kosten nr. 373-381. 879 tage gon Mentz von gemeiner richstette wegen ze tünde. was vier tage uß. costet in zerunge, in pferdelon mit zwein pferden und in allem 1 lb. 71/2 sh. 1441 Febr. 5 bis 12 375. Ausgaben Frankfurts für Gesandtschaften nach Mainz und für Schenkungen während und nach dem Mainzer Tage. [1441] März 4 bis April 8. 11441/ März 4 bis April 8 Aus Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1440 not. chart. coaevae, und zwar die artt. 1-2c auf fol. 63 ab unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der virden rechenunge, d. i. Sa. post Mathie [1441 Febr. 25] bis Sa. ante misericordia domini [1441 April 29], und art. 3 auf fol. 52b unter der Rubrik Einzelingen ußgeben in der virden rechenunge. [1441] März 4 [1] Sabato post cinerum: 6 lb. 13 sh. 1 hll. han verzeret meister Diether und 10 Walther Swarczenberg dri tage gein Mencze zum bischoffe, zu reden von Johannes Griffen und Haczsteins wegen. [2] Sabato ante letare: [2a] 15 sh. 3 hll. hat Nicolaus schriber verzeret zu des rades frunden gen Mencze, antwurt zu tun uf die anmudunge, als von der fintschaft wegen an sie kommen was. [2"] item 12 gulden 8 sh. han verzeret Walther Swarczen- 15 berg, Heinrich Wijsse zum Clobelauch, Johannes schriber mit etlichen knechten vier tage gein Mencze, als die fursten umb die frunde geschriben und auch sost dohin von Frideberg und Haczstein wegen dar bescheiden was und Nicolaus doselbs und mit in herwider uf fure. [2 ] item 4 gulden 5 sh. 6 hll. han die vorgenanten Walther Hein- rich und Johannes auch ein nacht und tag mit 11 perden gein Steynheym zum bischoffe 20 verzert€, die vor geschriben sachen follen zu besliessen. [3] In vigilia palmarum: item 2 gulden 2 sh. 6 hll. umb fische, die man unser herren des koniges rad, als der von Mencz her gefaren waz, geschankt hat. 11441] März 25 (1441] April 8 25 376. Ludwig [Kardinalpriester tit. s. Laurentii in Damaso, päpstlicher Kämmerer] 1441 an [den Thesaurar Bischof Daniel von Concordia]: weist ihn an, eine gen. Summe an einen gen. Kubikular für einen gen. in Mainz befindlichen päpstlichen Gesandten zahlen zu lassen. 1441 April 12 Florenz. April 12 Aus Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 76b cop. chart. coaeva. Unterschrift Hugo Foulani. Schreibt: Er solle auszahlen lassen per manus domini Francisci 1 domino Petro de Mera sanctissimi 30 domini nostri pape cubiculario florenos auri de camera 50 sine retentione pro totidem per eum solutis vel solvendis magistro Henrico Caltisern ordinis Predicatorum magistro sacri palacii nuntio apostolico apud Magunciam. Datum Florencie 12. aprilis 1441 pontificatus etc. anno 11. 1441 April 12 377. Ausgaben der apostolischen Kammer für päpstliche Gesandte in Mainz. April 15 und 29. [ 1441J 11441] April 15 und 29 35 Aus Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 406 fol. 145 a not. chart. couevae. [1] Dicta die [scil. die 15. mensis aprilis] prefatus dominus Daniel episcopus thesau- April 15 rarius de mandato et per manus ut supra2 dedit et solvit venerabili viro domino Petro de Mera sanctissimi domini nostri pape cubiculario florenos auri similes quinquaginta pro totidem per eum solutis vel solvendis reverendo sacre theologie professori magistro Henrico Chiltisirn ordinis Predicatorum sacri palacii magistro et apud civitatem Magun- 40 a) em.; Forl. verzerte. 1 Franciscus de Padua, päpstlicher Kubikular. D. i. laut fol. 143a auf Befehl des Kardinal- kämmerers Ludovicus tit. s. Laurencii in Damaso presbiter cardinalis bezw. durch die Hand des Hugo Albici de Florencia camere apostolice calculator, Stellvertreters des Kubikulars Franciscus de Padua. 111*
Strana 880
880 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441) tinensem ambassiatori et nuncio sanctissimi domini nostri pape, prout apparet per man- April 15 mmd 29 datum factum die 12. ejusdem 1. April 29 [2] Die 29. ejusdem [scil. mensis aprilis] prefatus dominus Daniel episcopus thesau- rarius de mandato et per manus ut supra? dedit et solvit domino Petro de Mera sanctissimi domini nostri pape cubiculario nomine venerabilis viri domini Nicolai de 5 Cuza sanctissimi domini nostri pape ambassiatoris recipienti pro sua provisione florenos Aprü2s auri similes centum, ut apparet per mandatum factum die 28. ejusdem. 1441 378. Ludwig [Kardinalpriester tit. s. Laurentii in Damaso, päpstlicher Kämmerer] Мai 18 an [den Thesaurar Bischof Daniel von Concordia]: betr. Auslagen des Bischofs von Rimini für einen Läufer nach Mains. 1441 Mai 18 Florenz. 10 Aus Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 83b cop. chart. coaeva. Unter- schrift Hugo Foulani. 1441 Mai 18 Schreibt: Er solle durch den Kubikular Franciscus de Padua dem Cristoforus episcopus Arimi- nensis [näher bezeichnete] Gelder auszahlen lassen", darunter florenos auri de camera 20 datos per eum uni cursori misso Maguntiam pro factis sanctissimi domini nostri. Datum Florencie die 18. maji 1441 15 pont. Eugenii pape quarti a. 11. 11441] Mai 26 und Jиni 20 379. Ausgaben der apostolischen Kammer für päpstliche Läufer nach Mainz und für Abschriften von Dekreten. [1441] Mai 26 und Juni 20. Aus Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 406 fol. 147b und 150 a not. chart. coaevae. [1] Dicta die [scil. 26. mensis maji] prefatus dominus Daniel episcopus thesaurarius 20 de mandato et per manus ut supra 1 dedit et solvit reverendo in Christo patri domino Christoforo episcopo Ariminensi florenos auri similes viginti tres et solidos viginti unum pro totidem per eum expositis certis cursoribus missis Maguntiam a et copiis certorum decretorum pro factis sanctissimi domini nostri pape, ut apparet per mandatum factum Mai 18 die 18. mensis predicti 5. Juni 20 [2] Dicta die [scil. 20. mensis junii] prefatus dominus Daniel episcopus thesaurarius de mandato et per manus ut supra" dedit et solvit Johanni de Alemania cursori pro expensis per eum fiendis pro eundo et redeundo Maguntiam pro negociis sanctissimi domini nostri pape, ut apparet per mandatum factum die 8. ejusdem 7, florenos auri similes sexdecim. Juni 8 25 Mai 26 30 1441 380. Ludwig [Kardinalpriester tit. s. Laurentii in Damaso, päpstlicher Kämmerer] Juni 8 an Daniel [Bischof von Concordia, päpstlichen Thesaurar]: betr. Geldzahlung an einen gen. Läufer nach Mainz. 1441 Juni 8 Florenz. Aus Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 88a cop. chart. coaeva. Unterschrift Robertus Paradisi. 35 1441 Juni 8 Schreibt: Er solle durch Franciscus de Padua auszahlen lassen8 provido viro Johanni de Almania cursori florenos auri de camera 16 sine retentione pro expensis per eum fiendis eundo Magunciam et rede- undo pro factis sanctissimi domini nostri pape. Datum Florencie die 8. junii 1441 pont. Eugenii pape quarti a. 1. a) em.; Vorl. Maguntinam. 40 Vgl. nr. 376. Vgl. S. 879 Anm. 2. 3 Vgl. nr. 379 art. 1. 4 Es sind laut fol. 146 a die oben S. 879 Anm. 2 Genannten. 1 2 Vgl. nr. 378. D. i. der Kardinalkämmerer Ludovicus bezw. der Kubikular Franciscus de Padua. Vgl. nr. 380. s Vgl. nr. 379 art. 2. 5 45
880 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11441) tinensem ambassiatori et nuncio sanctissimi domini nostri pape, prout apparet per man- April 15 mmd 29 datum factum die 12. ejusdem 1. April 29 [2] Die 29. ejusdem [scil. mensis aprilis] prefatus dominus Daniel episcopus thesau- rarius de mandato et per manus ut supra? dedit et solvit domino Petro de Mera sanctissimi domini nostri pape cubiculario nomine venerabilis viri domini Nicolai de 5 Cuza sanctissimi domini nostri pape ambassiatoris recipienti pro sua provisione florenos Aprü2s auri similes centum, ut apparet per mandatum factum die 28. ejusdem. 1441 378. Ludwig [Kardinalpriester tit. s. Laurentii in Damaso, päpstlicher Kämmerer] Мai 18 an [den Thesaurar Bischof Daniel von Concordia]: betr. Auslagen des Bischofs von Rimini für einen Läufer nach Mains. 1441 Mai 18 Florenz. 10 Aus Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 83b cop. chart. coaeva. Unter- schrift Hugo Foulani. 1441 Mai 18 Schreibt: Er solle durch den Kubikular Franciscus de Padua dem Cristoforus episcopus Arimi- nensis [näher bezeichnete] Gelder auszahlen lassen", darunter florenos auri de camera 20 datos per eum uni cursori misso Maguntiam pro factis sanctissimi domini nostri. Datum Florencie die 18. maji 1441 15 pont. Eugenii pape quarti a. 11. 11441] Mai 26 und Jиni 20 379. Ausgaben der apostolischen Kammer für päpstliche Läufer nach Mainz und für Abschriften von Dekreten. [1441] Mai 26 und Juni 20. Aus Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 406 fol. 147b und 150 a not. chart. coaevae. [1] Dicta die [scil. 26. mensis maji] prefatus dominus Daniel episcopus thesaurarius 20 de mandato et per manus ut supra 1 dedit et solvit reverendo in Christo patri domino Christoforo episcopo Ariminensi florenos auri similes viginti tres et solidos viginti unum pro totidem per eum expositis certis cursoribus missis Maguntiam a et copiis certorum decretorum pro factis sanctissimi domini nostri pape, ut apparet per mandatum factum Mai 18 die 18. mensis predicti 5. Juni 20 [2] Dicta die [scil. 20. mensis junii] prefatus dominus Daniel episcopus thesaurarius de mandato et per manus ut supra" dedit et solvit Johanni de Alemania cursori pro expensis per eum fiendis pro eundo et redeundo Maguntiam pro negociis sanctissimi domini nostri pape, ut apparet per mandatum factum die 8. ejusdem 7, florenos auri similes sexdecim. Juni 8 25 Mai 26 30 1441 380. Ludwig [Kardinalpriester tit. s. Laurentii in Damaso, päpstlicher Kämmerer] Juni 8 an Daniel [Bischof von Concordia, päpstlichen Thesaurar]: betr. Geldzahlung an einen gen. Läufer nach Mainz. 1441 Juni 8 Florenz. Aus Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 88a cop. chart. coaeva. Unterschrift Robertus Paradisi. 35 1441 Juni 8 Schreibt: Er solle durch Franciscus de Padua auszahlen lassen8 provido viro Johanni de Almania cursori florenos auri de camera 16 sine retentione pro expensis per eum fiendis eundo Magunciam et rede- undo pro factis sanctissimi domini nostri pape. Datum Florencie die 8. junii 1441 pont. Eugenii pape quarti a. 1. a) em.; Vorl. Maguntinam. 40 Vgl. nr. 376. Vgl. S. 879 Anm. 2. 3 Vgl. nr. 379 art. 1. 4 Es sind laut fol. 146 a die oben S. 879 Anm. 2 Genannten. 1 2 Vgl. nr. 378. D. i. der Kardinalkämmerer Ludovicus bezw. der Kubikular Franciscus de Padua. Vgl. nr. 380. s Vgl. nr. 379 art. 2. 5 45
Strana 881
Nachtrag zu lit. Be nr. 3164, 881 381. Ludwig [Kardinalpriester tit. s. Laurentii in Damaso, pópstlicher Kämmerer an Daniel [ Bischof von Concordia, päpstlichen Thesaurar]: betr. Rückzahlung von Geldern, die gen. Florentiner Kaufleute an drei gen. päpstliche Gesandte und einen nicht gen. Läufer gezahlt haben. 1441 Juni 13 Florenz. 5 Aus Hom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1489-1443 fol. 912 cop. chart. coacva. Unterschrift Robertus Paradisi. Schreibt: Er solle zahlen oder zahlen lassen Cosme de Medicis et sociis mercatoribus Florentinis florenos auri de camera 450 per eos solutos dominis Johanni Carvajal, Nicolao de Cusa et Jacobo de Ora- toribus, oratoribus domini nostri pape, et florenos similes 50 solutos uni eursori misso ad dictos oratores 10 et ad illustres principes dominos duces Aurelianensem et Burgundie pio factis sanctissimi domini nostri pape. Datum Florencie die 13. junii 1441 pont. Eugenii pape quarti a. 11. Nachtrag zu lit. Be nr. 3162, 1441 Juni 13 1441 Juni 18 316". Propositionen des päpstlichen Gesandten Nikolaus von Cusu [vor Erzbischof 11440 Jakob von Trier]: begründet die Notwendigkeit, Papst Eugen IV. Obódienz zu 15 Mitte Dezember ! Trier. ] ! Als Terminus post quem hat das Datum der in art. 6 benutzten Bulle des Baseler Konzils vom 8. November 1440 zu gelten. Für die Bestimmung 20 des Terminus ante quem gewährt einen Anhalt, daß Cusa die Akten der päpstlichen Gesandtschaft zum Mainzer Kongreß noch nicht kennt, sondern in, den artt. 4^ und 49 nur diejenigen der Gesandt- schaft zum Lahnsteiner Kurfirstentage und zum 25 Frankfurter Wahltage benutzt. Demgemäß wird man die Propositionen in die Zeit zwischen dem 8. November 1440 und dem 2. Februar 1441 zu verlegen und sie mit der päpstlichen Gesandtschaft zum Nürnberger Reichstage in Verbindung zu 30 bringen haben. Dafür spricht auch der Schluß des art. 6. Wir haben num oben S. 316 erwähnt, daß Nikolaus von Cusa, der zu dieser Gesandtschaft gehörte, und sein Genosse Carvajal: gleich. nach dem 9. November 1440 Florenz verlassen hatten, 35 aber erst am 5. Januar 1441 in Nürnberg an- kamen, und wir haben an derselben Stelle die Vermutung geäußert, daß die Gesandten nicht auf dem geraden Wege, sondern auf dem Umwege über Trier nach Nürnberg gereist seien. Diese Ver- 40 mutung dürfte durch die Propositionen als richtig erwiesen werden. Die Fingangsworte und der Inhalt des fünften Artikels lassen nämlich keinen Zweifel darüber, daß das Aktenstück für einen der drei geistlichen Kurfürsten bestimmt war. 45 Unter diesen können aber nur die von Mainz und . Trier in. Betracht kommen, da der von Köln ein ausgesprochener Gegner Eugens IV. war. Beriick- ‚ sichtigt man aber, daß nach der damaligen Lage der Dinge die Haltung des Erzbischofs von Trier leisten, und verlangt die Aufhebung der kurfürstlichen Neutralität. [1440 etwa für die Stellungnahme der Deutschen Nation zu Papst und Konzil auf dem Nürnberger Reichstag und dann auf dem Mainzer Kongreß von aus- schlaggebender Bedeutung war und daß daher Eugen IV., wenn er die Aufhebung der Neutralität zu seinen Gunsten erreichen wollte, in erster Linie diesen Kurfürsten für sich zu gewinnen suchen mußte, so wird man unter der im Eingang der Pro- Ppositionen genammten „paternitas reverendissima“ wohl nur Erzbischof Jakob verstehen können, und dies um so mehr, als sich das in art. 8 geäußerte Verlangen nach Aufhebung der Neutralität mit dem Inhalt der päpstlichen Urkunde für Erzbischof Jakob vom 23. Oktober 1440, unserer mr. 314, deckt.‘ Wir nehmen demgemäß an, dafó die pápst- lichen Gesandten bei ihrer Ankunft in Ober- deutschland die Verlegung des Nürnberger Reichs- tages vom 30. November 1440 auf den 6. Januar 1441 erfuhren und nun die Zwischenzeit zu einem Abstecher nach Trier benutzten. Sie werden sich dort etwa Mitte Dezember aufgehalten haben, Dieses Datum ist also auch den Propositionen zu geben. Die oben S. 533 noch offen gelassene Frage nach dem Zeitpunkt der Auslieferung unserer nr. 314 und der auf S. 534 Anm. 1 erwähnten päpstlichen Bulle vom 4. November 1440' durch Cusa an Erzbischof Jakob wird nun dahin zu be- antworten sein, daß dies ebenfalls Mitte Dezember geschah. Es leuchtet ohne weiteres ein, daß durch die Kenntnis dieser Verhandlungen Cusas mit Erz- bischof Jakob die Haltung des letzteren während des Mainzer Kongresses viel verständlicher wird, als es bisher der Fall war. ca, Dez, med.]
Nachtrag zu lit. Be nr. 3164, 881 381. Ludwig [Kardinalpriester tit. s. Laurentii in Damaso, pópstlicher Kämmerer an Daniel [ Bischof von Concordia, päpstlichen Thesaurar]: betr. Rückzahlung von Geldern, die gen. Florentiner Kaufleute an drei gen. päpstliche Gesandte und einen nicht gen. Läufer gezahlt haben. 1441 Juni 13 Florenz. 5 Aus Hom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1489-1443 fol. 912 cop. chart. coacva. Unterschrift Robertus Paradisi. Schreibt: Er solle zahlen oder zahlen lassen Cosme de Medicis et sociis mercatoribus Florentinis florenos auri de camera 450 per eos solutos dominis Johanni Carvajal, Nicolao de Cusa et Jacobo de Ora- toribus, oratoribus domini nostri pape, et florenos similes 50 solutos uni eursori misso ad dictos oratores 10 et ad illustres principes dominos duces Aurelianensem et Burgundie pio factis sanctissimi domini nostri pape. Datum Florencie die 13. junii 1441 pont. Eugenii pape quarti a. 11. Nachtrag zu lit. Be nr. 3162, 1441 Juni 13 1441 Juni 18 316". Propositionen des päpstlichen Gesandten Nikolaus von Cusu [vor Erzbischof 11440 Jakob von Trier]: begründet die Notwendigkeit, Papst Eugen IV. Obódienz zu 15 Mitte Dezember ! Trier. ] ! Als Terminus post quem hat das Datum der in art. 6 benutzten Bulle des Baseler Konzils vom 8. November 1440 zu gelten. Für die Bestimmung 20 des Terminus ante quem gewährt einen Anhalt, daß Cusa die Akten der päpstlichen Gesandtschaft zum Mainzer Kongreß noch nicht kennt, sondern in, den artt. 4^ und 49 nur diejenigen der Gesandt- schaft zum Lahnsteiner Kurfirstentage und zum 25 Frankfurter Wahltage benutzt. Demgemäß wird man die Propositionen in die Zeit zwischen dem 8. November 1440 und dem 2. Februar 1441 zu verlegen und sie mit der päpstlichen Gesandtschaft zum Nürnberger Reichstage in Verbindung zu 30 bringen haben. Dafür spricht auch der Schluß des art. 6. Wir haben num oben S. 316 erwähnt, daß Nikolaus von Cusa, der zu dieser Gesandtschaft gehörte, und sein Genosse Carvajal: gleich. nach dem 9. November 1440 Florenz verlassen hatten, 35 aber erst am 5. Januar 1441 in Nürnberg an- kamen, und wir haben an derselben Stelle die Vermutung geäußert, daß die Gesandten nicht auf dem geraden Wege, sondern auf dem Umwege über Trier nach Nürnberg gereist seien. Diese Ver- 40 mutung dürfte durch die Propositionen als richtig erwiesen werden. Die Fingangsworte und der Inhalt des fünften Artikels lassen nämlich keinen Zweifel darüber, daß das Aktenstück für einen der drei geistlichen Kurfürsten bestimmt war. 45 Unter diesen können aber nur die von Mainz und . Trier in. Betracht kommen, da der von Köln ein ausgesprochener Gegner Eugens IV. war. Beriick- ‚ sichtigt man aber, daß nach der damaligen Lage der Dinge die Haltung des Erzbischofs von Trier leisten, und verlangt die Aufhebung der kurfürstlichen Neutralität. [1440 etwa für die Stellungnahme der Deutschen Nation zu Papst und Konzil auf dem Nürnberger Reichstag und dann auf dem Mainzer Kongreß von aus- schlaggebender Bedeutung war und daß daher Eugen IV., wenn er die Aufhebung der Neutralität zu seinen Gunsten erreichen wollte, in erster Linie diesen Kurfürsten für sich zu gewinnen suchen mußte, so wird man unter der im Eingang der Pro- Ppositionen genammten „paternitas reverendissima“ wohl nur Erzbischof Jakob verstehen können, und dies um so mehr, als sich das in art. 8 geäußerte Verlangen nach Aufhebung der Neutralität mit dem Inhalt der päpstlichen Urkunde für Erzbischof Jakob vom 23. Oktober 1440, unserer mr. 314, deckt.‘ Wir nehmen demgemäß an, dafó die pápst- lichen Gesandten bei ihrer Ankunft in Ober- deutschland die Verlegung des Nürnberger Reichs- tages vom 30. November 1440 auf den 6. Januar 1441 erfuhren und nun die Zwischenzeit zu einem Abstecher nach Trier benutzten. Sie werden sich dort etwa Mitte Dezember aufgehalten haben, Dieses Datum ist also auch den Propositionen zu geben. Die oben S. 533 noch offen gelassene Frage nach dem Zeitpunkt der Auslieferung unserer nr. 314 und der auf S. 534 Anm. 1 erwähnten päpstlichen Bulle vom 4. November 1440' durch Cusa an Erzbischof Jakob wird nun dahin zu be- antworten sein, daß dies ebenfalls Mitte Dezember geschah. Es leuchtet ohne weiteres ein, daß durch die Kenntnis dieser Verhandlungen Cusas mit Erz- bischof Jakob die Haltung des letzteren während des Mainzer Kongresses viel verständlicher wird, als es bisher der Fall war. ca, Dez, med.]
Strana 882
882 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11440 ca. Dez. med.] Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4701 fol. 358b�361 a cop. chart. coaeva. Die Vorlage ist in Absätzen geschrieben, die wir, abgeschen von den in den Varianten kenntlich gemachten Fällen, beibehalten haben. Die Handschrift gehört zum Nachlaß des Thomas Ebendorfer. Dignetur paternitas vestra reverendissima advertere ad infrascripta“: [1] Non est contencio sanctissimi domini nostri Eugenii pape cum concilio sed cum 5 domino Arlatensi et ceteris sibi adherentibus, paucis tamen presumptuosissimis perse- cutoribus suis et apostolice sedis, immo catholice ecclesie propter privatas suas passiones, qui ex capite, quod sibi constituerunt, Amediste dici possunt. quos sancta catholica et apostolica ecclesia ac sacra ycumenica synodus Florentina dampnavit 1. [2] Si paternitas vestra advertit ad ea, que nacio Germanica ab apostolica sede 10 consecuta est, scilicet fidem et imperium, ac ad id, quod paternitas vestra specialiter habet ab eadem sede, merito Christo ac ejus vicario in Petri sede cum devocione assistere debetis contra Amedistas. [3] Item si ad juramentum et protestaciones attenditis, non potest paternitas vestra excusari, si non fecerit diligenter. Juramentum 2 sequitur: Ego N. ab hac hora inantea fidelis et obediens ero beato Petro sancteque Romane ecclesie apostolice et domino nostro domino Eugenio pape quarto et ' suis successoribus canonice intrantibus. non ero in consilio aut consensu vel facto, ut vitam perdant aut membrum sew capiantur aut in eos violente manus quomodolibet ingerantur sew injurie 20 alique inferantur quovis quesito colore. consilium vero, quod michi credituri sunt per se aut nuncios sew litteras, ad eorum dampnum me sciente nemini pandam. papatum Romanum et regalia sancti Petri adjutor eis ero ad retinendum et defendendum, salvo meo ordine, contra omnem hominem. legatum apostolice sedis in eundo redeundo honori- fice tractabo et in suis necessitatibus adjuvabo. jura honores privilegia et auctoritatem 25 Romane ecclesie domini nostri pape et successorum predictorum conservare defendere augere et promovere curabo, nec ero in consilio vel facto sew in tractatu, in quibus contra ipsum dominum nostrum vel eandem Romanam ecclesiam aliqua sinistra vel pre- judicialia personarum juris honoris status et potestatis eorum machinentur. et si talia a quibuscunque procurari novero vel tractari, inpediam hoc pro posse et, quanto citius so potero, significabo eidem domino nostro vel alteri, per quem possit ad eorum noticiam pervenire. regulas: sanctorum patrum decreta ordinaciones sentencias disposiciones reservaciones provisiones et mandata apostolica totis viribus observabo et faciam ab aliis observari, hereticos scismaticos et rebelles predicto domino nostro ac eisdem successoribus pro posse prosequar et impungnabo d. vocatus ad sinodum veniam, nisi prepeditus fuero 35 canonica prepedicione. apostolorum limina Romana curia existente citra singulis annis, ultra montes singulis bienniis, ultra vero mare singulis trienniis visitabo aut per me aut per meum nuncium, nisi apostolica absolvar licentia. possessiones vero ad mensam ecclesie mee pertinentes non vendam neque donabo neque inpingnorabo neque de novo infeudabo vel aliquo modo alienabo inconsulto Romano pontifice eciam cum consensu capituli mei. 40 sic me deus adjuvet et hec sancta dei ewangelia. [4] Promissiones et protestaciones. [4a] Item quando oratores dominorum electorum primo accesserunt3 dominum 15 a) hier ist, anscheinend von Thomas Ebendorfer, nachträglich hinzugefügt Nicolai de Chußa. b) feldl in der Vor- lage. c) zum Folgenden ist vom Schreiber am Rande bemerkt hoc petitur fieri. d) em.; Vorl. impungnando. 45 1 Am 4. September 1439. Vgl. S. 201 Anm. 5. 2 Dies dürfte der in nr. 314 erwähnte Eid sein, den Erzbischof Jakob bei seiner Weihe und beim Empfang des Palliums geleistet hatte. Vgl. auch c. 4 de jure jurando X. II. 24. Man vergleiche über diese Gesandtschaft das in RTA. 10, 619-624 Gesagte. 50
882 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11440 ca. Dez. med.] Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4701 fol. 358b�361 a cop. chart. coaeva. Die Vorlage ist in Absätzen geschrieben, die wir, abgeschen von den in den Varianten kenntlich gemachten Fällen, beibehalten haben. Die Handschrift gehört zum Nachlaß des Thomas Ebendorfer. Dignetur paternitas vestra reverendissima advertere ad infrascripta“: [1] Non est contencio sanctissimi domini nostri Eugenii pape cum concilio sed cum 5 domino Arlatensi et ceteris sibi adherentibus, paucis tamen presumptuosissimis perse- cutoribus suis et apostolice sedis, immo catholice ecclesie propter privatas suas passiones, qui ex capite, quod sibi constituerunt, Amediste dici possunt. quos sancta catholica et apostolica ecclesia ac sacra ycumenica synodus Florentina dampnavit 1. [2] Si paternitas vestra advertit ad ea, que nacio Germanica ab apostolica sede 10 consecuta est, scilicet fidem et imperium, ac ad id, quod paternitas vestra specialiter habet ab eadem sede, merito Christo ac ejus vicario in Petri sede cum devocione assistere debetis contra Amedistas. [3] Item si ad juramentum et protestaciones attenditis, non potest paternitas vestra excusari, si non fecerit diligenter. Juramentum 2 sequitur: Ego N. ab hac hora inantea fidelis et obediens ero beato Petro sancteque Romane ecclesie apostolice et domino nostro domino Eugenio pape quarto et ' suis successoribus canonice intrantibus. non ero in consilio aut consensu vel facto, ut vitam perdant aut membrum sew capiantur aut in eos violente manus quomodolibet ingerantur sew injurie 20 alique inferantur quovis quesito colore. consilium vero, quod michi credituri sunt per se aut nuncios sew litteras, ad eorum dampnum me sciente nemini pandam. papatum Romanum et regalia sancti Petri adjutor eis ero ad retinendum et defendendum, salvo meo ordine, contra omnem hominem. legatum apostolice sedis in eundo redeundo honori- fice tractabo et in suis necessitatibus adjuvabo. jura honores privilegia et auctoritatem 25 Romane ecclesie domini nostri pape et successorum predictorum conservare defendere augere et promovere curabo, nec ero in consilio vel facto sew in tractatu, in quibus contra ipsum dominum nostrum vel eandem Romanam ecclesiam aliqua sinistra vel pre- judicialia personarum juris honoris status et potestatis eorum machinentur. et si talia a quibuscunque procurari novero vel tractari, inpediam hoc pro posse et, quanto citius so potero, significabo eidem domino nostro vel alteri, per quem possit ad eorum noticiam pervenire. regulas: sanctorum patrum decreta ordinaciones sentencias disposiciones reservaciones provisiones et mandata apostolica totis viribus observabo et faciam ab aliis observari, hereticos scismaticos et rebelles predicto domino nostro ac eisdem successoribus pro posse prosequar et impungnabo d. vocatus ad sinodum veniam, nisi prepeditus fuero 35 canonica prepedicione. apostolorum limina Romana curia existente citra singulis annis, ultra montes singulis bienniis, ultra vero mare singulis trienniis visitabo aut per me aut per meum nuncium, nisi apostolica absolvar licentia. possessiones vero ad mensam ecclesie mee pertinentes non vendam neque donabo neque inpingnorabo neque de novo infeudabo vel aliquo modo alienabo inconsulto Romano pontifice eciam cum consensu capituli mei. 40 sic me deus adjuvet et hec sancta dei ewangelia. [4] Promissiones et protestaciones. [4a] Item quando oratores dominorum electorum primo accesserunt3 dominum 15 a) hier ist, anscheinend von Thomas Ebendorfer, nachträglich hinzugefügt Nicolai de Chußa. b) feldl in der Vor- lage. c) zum Folgenden ist vom Schreiber am Rande bemerkt hoc petitur fieri. d) em.; Vorl. impungnando. 45 1 Am 4. September 1439. Vgl. S. 201 Anm. 5. 2 Dies dürfte der in nr. 314 erwähnte Eid sein, den Erzbischof Jakob bei seiner Weihe und beim Empfang des Palliums geleistet hatte. Vgl. auch c. 4 de jure jurando X. II. 24. Man vergleiche über diese Gesandtschaft das in RTA. 10, 619-624 Gesagte. 50
Strana 883
Nachtrag zu lit. Bc nr. 316a. 883 11440 ca. Dez. med.] 1433 Febr. 14 nostrum, ut primam dissolucionem ! revocaret, et bullam, que incipit „Ad sanctam Petri sedem" 2, inpetrarunt de data Rome ab incarnacione 1432 16. a kalendas marci, pro- miserunt eidem domino nostro ea, per que sanctitas sua intellexit principes, eciamsi Basilee scisma prohiberi non posset, ab eo numquam recessuros. de qua promissione sanctitas 5 sua tangit in bulla 3, quam misit per dominum Jacobum de Oratoribus dominis electoribus alio anno. [45] Item postquam redierunt oratores ad dominos electores et relacionem fecerunt Francfordie 4, conclusio dominorum electorum fuit nolle 5 umquam consentire in aliquo, quod Basilee fieret, ex quo scisma sequi posset; et dici et protestari fecerunt Basilee 10 pluries. [4 ] Item post monitorium" dive memorie Sigismundus imperator dici fecit7 per suos oratores ad hoc missos, quomodo, si procederetur contra dominum nostrum Eugenium, quod ipse cum regnis et principibus perpetuo cum domino nostro Eugenio velletb remanere. et post hoc scripsits litteras patentes ad Basilienses, in quibus de 15 hoc solemniter protestabatur. cui protestacioni domini electores innitebantur et concur- rebant semper 9. [4d] Item in protestacione, que fuit facta Francfordie per electores 1°, quando domi- nus Albertus eligebatur in regem, cavetur: "ante omnia protestamur, quod per ea, que nunc dicimus, aut per alium quemcunquec actum, quem facturi sumus d, ab obediencia 20 et reverencia sancte sedis apostolice sancteque matris ecclesie nullo umquam tempore discedere volumus nec in aliquo vacillare, quin immo, prout ex debito Christiane religionis, cujus professores sumus, et sacramenti vinculo tenemur, ipsam sedem apostolicam sanc- tamque universalem ecclesiam matrem nostram sincera mente venerari et illis integraliter obedire.“ [4e] Item electores ex Francfordia 1438 die 6. maji scripserunt Basiliensibus epi- stolam, que incipit „Pridem nobis" 11, in qua dicitur: „certificantes paternitates vestras reveren- dissimas e, quod, si utique frequens nostrarum f precum instancia animos vestros s flectere nequaquam valet atque processus vestri ulteriores suum progressum per petiti temporis breves inducias habuerint contra sanctissimum dominum nostrum, hoc est fit et agitur so preter voluntatem nostram atque assensum. et si (quod deus avertat) exinde alicujus scissure h fomentum ac scandalum intollerabile universali ecclesie surrexerit i, speramus, quod nichil nobis in hoc imputari valeat negligencie desidie k aut culpe, sed quod altissimus dei filius et totus mundus nos in hoc merito, cum omne id, quod in nobis fuit, inpensum est ad hujusmodi scandala precavenda, debeant habere inmunes et 35 insontes. [4] Item 1439 26. marci, quando domini principes decreta acceptarunt 12, domino Rabano archiepiscopo tunc Treverensi per alios duos coelectores fuit promissum scilicet 25 1438 Mai 6 1439 Märs 26 40 a) em.; Vorl. 6. b) fehlt in der Vorlage. c) cm.; Vorl. quecunque. d) em.: Vorl. simns. e) fehll in der Vor- lage. f) em.; Vorl. nostra. g) fehll in der Vorlage. h) cm.; Vorl. scisure. i) em.; Vorl. surrexit. k) em.; Vorl. disidie. 1 Vom 12. November bezw. 18. Dezember 1431. Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146-147, auch oben S. 734 Anm. 4. 2 Vgl. RTA. 10 nr. 386. 45 a Diese Bulle ist vermutlich identisch mit jenem nicht mchr vorhandenen päpstlichen Schreiben, dessen Beantwortung die päpstlichen Gesandten de Oratoribus und Cusa auf dem Lahnsteiner Kurfürstentage verlangten. Vgl. nr. 71 art. 3. 50 4 Wohl auf dem Kurfürstentage, der Anfang September 1433 in Frankfurt gehalten wurde. Vgl. RTA. 11, 17-18 und ebenda nr. 39 am Schluß. Man vergleiche mit dem Folgenden nr. 119 art. 3. 6 Vgl. S. 105 Anm. 3. Vgl. hierzu nr. 71 art. 1a. Am 10. September 1437 (RTA. 12 nr. 152). Vgl. RTA. 12 nr. 153 art. 3. Vgl. RTA. 13 nr. 130. Vgl. RTA. 13 nr. 163. Vgl. S. 443 Anm. 9. 10 11 12
Nachtrag zu lit. Bc nr. 316a. 883 11440 ca. Dez. med.] 1433 Febr. 14 nostrum, ut primam dissolucionem ! revocaret, et bullam, que incipit „Ad sanctam Petri sedem" 2, inpetrarunt de data Rome ab incarnacione 1432 16. a kalendas marci, pro- miserunt eidem domino nostro ea, per que sanctitas sua intellexit principes, eciamsi Basilee scisma prohiberi non posset, ab eo numquam recessuros. de qua promissione sanctitas 5 sua tangit in bulla 3, quam misit per dominum Jacobum de Oratoribus dominis electoribus alio anno. [45] Item postquam redierunt oratores ad dominos electores et relacionem fecerunt Francfordie 4, conclusio dominorum electorum fuit nolle 5 umquam consentire in aliquo, quod Basilee fieret, ex quo scisma sequi posset; et dici et protestari fecerunt Basilee 10 pluries. [4 ] Item post monitorium" dive memorie Sigismundus imperator dici fecit7 per suos oratores ad hoc missos, quomodo, si procederetur contra dominum nostrum Eugenium, quod ipse cum regnis et principibus perpetuo cum domino nostro Eugenio velletb remanere. et post hoc scripsits litteras patentes ad Basilienses, in quibus de 15 hoc solemniter protestabatur. cui protestacioni domini electores innitebantur et concur- rebant semper 9. [4d] Item in protestacione, que fuit facta Francfordie per electores 1°, quando domi- nus Albertus eligebatur in regem, cavetur: "ante omnia protestamur, quod per ea, que nunc dicimus, aut per alium quemcunquec actum, quem facturi sumus d, ab obediencia 20 et reverencia sancte sedis apostolice sancteque matris ecclesie nullo umquam tempore discedere volumus nec in aliquo vacillare, quin immo, prout ex debito Christiane religionis, cujus professores sumus, et sacramenti vinculo tenemur, ipsam sedem apostolicam sanc- tamque universalem ecclesiam matrem nostram sincera mente venerari et illis integraliter obedire.“ [4e] Item electores ex Francfordia 1438 die 6. maji scripserunt Basiliensibus epi- stolam, que incipit „Pridem nobis" 11, in qua dicitur: „certificantes paternitates vestras reveren- dissimas e, quod, si utique frequens nostrarum f precum instancia animos vestros s flectere nequaquam valet atque processus vestri ulteriores suum progressum per petiti temporis breves inducias habuerint contra sanctissimum dominum nostrum, hoc est fit et agitur so preter voluntatem nostram atque assensum. et si (quod deus avertat) exinde alicujus scissure h fomentum ac scandalum intollerabile universali ecclesie surrexerit i, speramus, quod nichil nobis in hoc imputari valeat negligencie desidie k aut culpe, sed quod altissimus dei filius et totus mundus nos in hoc merito, cum omne id, quod in nobis fuit, inpensum est ad hujusmodi scandala precavenda, debeant habere inmunes et 35 insontes. [4] Item 1439 26. marci, quando domini principes decreta acceptarunt 12, domino Rabano archiepiscopo tunc Treverensi per alios duos coelectores fuit promissum scilicet 25 1438 Mai 6 1439 Märs 26 40 a) em.; Vorl. 6. b) fehlt in der Vorlage. c) cm.; Vorl. quecunque. d) em.: Vorl. simns. e) fehll in der Vor- lage. f) em.; Vorl. nostra. g) fehll in der Vorlage. h) cm.; Vorl. scisure. i) em.; Vorl. surrexit. k) em.; Vorl. disidie. 1 Vom 12. November bezw. 18. Dezember 1431. Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146-147, auch oben S. 734 Anm. 4. 2 Vgl. RTA. 10 nr. 386. 45 a Diese Bulle ist vermutlich identisch mit jenem nicht mchr vorhandenen päpstlichen Schreiben, dessen Beantwortung die päpstlichen Gesandten de Oratoribus und Cusa auf dem Lahnsteiner Kurfürstentage verlangten. Vgl. nr. 71 art. 3. 50 4 Wohl auf dem Kurfürstentage, der Anfang September 1433 in Frankfurt gehalten wurde. Vgl. RTA. 11, 17-18 und ebenda nr. 39 am Schluß. Man vergleiche mit dem Folgenden nr. 119 art. 3. 6 Vgl. S. 105 Anm. 3. Vgl. hierzu nr. 71 art. 1a. Am 10. September 1437 (RTA. 12 nr. 152). Vgl. RTA. 12 nr. 153 art. 3. Vgl. RTA. 13 nr. 130. Vgl. RTA. 13 nr. 163. Vgl. S. 443 Anm. 9. 10 11 12
Strana 884
884 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1439 Okl. 24 11440 de non recedendo a domino nostro Eugenio, si Basilienses processerint. et hoc ipse ca. Dez. med] Treverensis intimavit domino nostro pape. 1440 [49] Item 1440 Francfordie feria sexta post purificacionis 1 in responsione data Febr. 5 Basiliensibus 2 dicitur, quomodo principes non acceptarunt decreta contra sanctissimum dominum nostrum suspensionis et etc., sed quod restiterunt et in contrarium expresse protestati sunt ante edicionem illorum. [5] Considerate consequenter, quomodo dominus noster semper inventus est plenissime confidere in dominis electoribus (qui semper studuit eis complacere in omnibus desideriis, eciam gravissimis, qui eciam omnia, que ad pacem per eosdem dominos oblata et tam- quam utilia fuerunt, tamquam a fidelissimis atque acceptatissimis principibus apostolice 10 sedi devotissimis semper acceptavit) et quomodo Basilienses quondam, modo Amediste, preces exhortaciones avisamenta dominorum principum presumptuose semper spreverunt et parvifecerunt. [6] Item 3 quomodo dominus noster animorum suspensionem sive neutralitatem 4 equo animo tulit et in bonam partem interpretatus est. sed Amediste palam et publice 15 in pejorem partem illam interpretati sunt, eciam presentibus dominis principibus in Franc- fordia tempore eleccionis domini nostri regis moderni 5, deinde in sessione eorum 9. kalendas novembris à 1439 b6 dampnarunt protestacionem et absolverunt a juramento omnes. deinde in sessione sua, in qua nisi sunt dominum nostrum deponere7, quamvis scirent tociens protestatum in contrarium, tamen sub pena fautorie heresum scismatis et deposicionis 20 ipso facto ab omni dignitate imperiali regali etc. mandaverunt dominum nostrum Eugenium derelinqui et Amedeum acceptari 8. ultimo quandam sessionem " fecerunt, quando viderunt dietam Nurenbergensem instare, ubi eciam ipsam suspensionem animorum aut neutrali- tatem non sint veriti dampnare. [7] Item dicunt Amediste concilium non fuisse translatum ad Ferrariam 10, quia due 25 partes in deputacionibus et in generali congregacione non consenserunt secundum formam 11. sessionis 11. [7"] dicitur , quod sanctissimus dominus noster, qui concordaverat cum Grecis, ut in Constantinopoli fieret reductio 12, propter pacem condescendit 13 tune consilio Basiliensium, ut in ycumenico synodo in aliquo locorum concordatorum cum Grecis juxta formam 19. sessionis 14 fieret. in qua synodus Basiliensis tota in trans- 30 lacionem consensit et presidens apostolicus eciam nomine domini nostri pape juravit 15 5 a) em.; Vorl. novenbris. b) em.; Vorl. 1441. c) die Vorlage hal hier Alinea. 1 Dieses Datum steht nicht im Einklang mit den Angaben, die die Gesandten des Deutschen Ordens in ihrem Briefe an den Hochmeister vom 7. Fe- bruar 1440 (nr. 103 art. 2) machen. Ihnen zu- folge hatten die Kurfürsten den Konzilsgesandten am 7. Februar noch nicht geantwortet. Vielleicht liegt ein Irrtum Cusas vor und vielleicht ist das von ihm gegebene Datum auf den Tag der Audienz zu beziehen, die die Kurfürsten den Konzilsgesandten gewährten (vgl. S. 134). 2 nr. 120. Man ergänze aus art. 5 considerate. 4 Vgl. RTA. 13 nr. 130. 5 Vgl. hierzu nr. 117 art. 5, auch nr. 120 art. 2. * Vgl. das Dekret „Quoniam in opere“ der 37. Session (gedr. Mansi 29, 184 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 409). Vgl. das S. 227 Anm. 7 angeführte Dekret vom 25. Juni 1439. s Die Aufforderung zur Anerkennung Felix' V. erfolgte natürlich nicht in dem in Anm. 4 ge- nannten Dekret, sondern erst im Dekret „Deus 35 patrum nostrorum" vom 17. November 1439 (vgl. S. 227 Anm. 6). 9 Es geschah nicht in einer Session, sondern in der Generalkongregation vom 8. November 1440. Vgl. die S. 316 Anm. 2 angeführte Bulle „Grande 40 periculum". 10 Vgl. S. 231 Anm. 3 und die S. 690 Anm. 4 angeführte päpstliche Bulle. 11 Vgl. S. 444 Anm. 3. 12 Vgl. darüber die S. 458 Anm. 7 angeführte 45 Literatur. 13 In der S. 459 Anm. 4 genannten Bulle vom 15. November 1434. 14 Vgl. S. 458 Anm. 1. 15 Es ist kaum anzunchmen, dáße Cesarini damals 50 einen besonderen Eid geleistet habe; wir besitzen
884 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 1439 Okl. 24 11440 de non recedendo a domino nostro Eugenio, si Basilienses processerint. et hoc ipse ca. Dez. med] Treverensis intimavit domino nostro pape. 1440 [49] Item 1440 Francfordie feria sexta post purificacionis 1 in responsione data Febr. 5 Basiliensibus 2 dicitur, quomodo principes non acceptarunt decreta contra sanctissimum dominum nostrum suspensionis et etc., sed quod restiterunt et in contrarium expresse protestati sunt ante edicionem illorum. [5] Considerate consequenter, quomodo dominus noster semper inventus est plenissime confidere in dominis electoribus (qui semper studuit eis complacere in omnibus desideriis, eciam gravissimis, qui eciam omnia, que ad pacem per eosdem dominos oblata et tam- quam utilia fuerunt, tamquam a fidelissimis atque acceptatissimis principibus apostolice 10 sedi devotissimis semper acceptavit) et quomodo Basilienses quondam, modo Amediste, preces exhortaciones avisamenta dominorum principum presumptuose semper spreverunt et parvifecerunt. [6] Item 3 quomodo dominus noster animorum suspensionem sive neutralitatem 4 equo animo tulit et in bonam partem interpretatus est. sed Amediste palam et publice 15 in pejorem partem illam interpretati sunt, eciam presentibus dominis principibus in Franc- fordia tempore eleccionis domini nostri regis moderni 5, deinde in sessione eorum 9. kalendas novembris à 1439 b6 dampnarunt protestacionem et absolverunt a juramento omnes. deinde in sessione sua, in qua nisi sunt dominum nostrum deponere7, quamvis scirent tociens protestatum in contrarium, tamen sub pena fautorie heresum scismatis et deposicionis 20 ipso facto ab omni dignitate imperiali regali etc. mandaverunt dominum nostrum Eugenium derelinqui et Amedeum acceptari 8. ultimo quandam sessionem " fecerunt, quando viderunt dietam Nurenbergensem instare, ubi eciam ipsam suspensionem animorum aut neutrali- tatem non sint veriti dampnare. [7] Item dicunt Amediste concilium non fuisse translatum ad Ferrariam 10, quia due 25 partes in deputacionibus et in generali congregacione non consenserunt secundum formam 11. sessionis 11. [7"] dicitur , quod sanctissimus dominus noster, qui concordaverat cum Grecis, ut in Constantinopoli fieret reductio 12, propter pacem condescendit 13 tune consilio Basiliensium, ut in ycumenico synodo in aliquo locorum concordatorum cum Grecis juxta formam 19. sessionis 14 fieret. in qua synodus Basiliensis tota in trans- 30 lacionem consensit et presidens apostolicus eciam nomine domini nostri pape juravit 15 5 a) em.; Vorl. novenbris. b) em.; Vorl. 1441. c) die Vorlage hal hier Alinea. 1 Dieses Datum steht nicht im Einklang mit den Angaben, die die Gesandten des Deutschen Ordens in ihrem Briefe an den Hochmeister vom 7. Fe- bruar 1440 (nr. 103 art. 2) machen. Ihnen zu- folge hatten die Kurfürsten den Konzilsgesandten am 7. Februar noch nicht geantwortet. Vielleicht liegt ein Irrtum Cusas vor und vielleicht ist das von ihm gegebene Datum auf den Tag der Audienz zu beziehen, die die Kurfürsten den Konzilsgesandten gewährten (vgl. S. 134). 2 nr. 120. Man ergänze aus art. 5 considerate. 4 Vgl. RTA. 13 nr. 130. 5 Vgl. hierzu nr. 117 art. 5, auch nr. 120 art. 2. * Vgl. das Dekret „Quoniam in opere“ der 37. Session (gedr. Mansi 29, 184 und Mon. conc. gen. saec. 15, Conc. Basil. SS. 3, 409). Vgl. das S. 227 Anm. 7 angeführte Dekret vom 25. Juni 1439. s Die Aufforderung zur Anerkennung Felix' V. erfolgte natürlich nicht in dem in Anm. 4 ge- nannten Dekret, sondern erst im Dekret „Deus 35 patrum nostrorum" vom 17. November 1439 (vgl. S. 227 Anm. 6). 9 Es geschah nicht in einer Session, sondern in der Generalkongregation vom 8. November 1440. Vgl. die S. 316 Anm. 2 angeführte Bulle „Grande 40 periculum". 10 Vgl. S. 231 Anm. 3 und die S. 690 Anm. 4 angeführte päpstliche Bulle. 11 Vgl. S. 444 Anm. 3. 12 Vgl. darüber die S. 458 Anm. 7 angeführte 45 Literatur. 13 In der S. 459 Anm. 4 genannten Bulle vom 15. November 1434. 14 Vgl. S. 458 Anm. 1. 15 Es ist kaum anzunchmen, dáße Cesarini damals 50 einen besonderen Eid geleistet habe; wir besitzen
Strana 885
Nachtrag zu lit. Bc nr. 316 a. 885 11440 ca. Dez med.] facere Grecis ycumenicum concilium in uno ex locis ibi nominatis, quem concilium eligeret. et sic cessat objeccio 11. sessionis. facta est quedam eleccio de Avinione per majorem partem, presidente apostolico et aliis multis non consencientibus 1. que postea per universam synodum concorditer cassata fuit2, si infra terminum ipsi Avinionenses 5 realiter non solverent certam pecuniam necessariam. veniente termino Avinionenses non solverunt 3, sed petiverunt civitatem Avinionensem pro concilio et portum eis propinquum, in quo Greci descendere deberent, ac decimam super universo clero inponendam et eis assingnandam prius decretari. et quia cassata fuit eleccio per fluxum termini et con- cordatum 4 concilium debere et teneri alium locum eligere et per oratores Grecorum fuit 10 solemniter protestatum 5 per mare Siculum ad illum portum et civitatem Avinionensem se non obligari venire nec venire velle, hinc fecit presidens monicionem “, ut ad eleccionem procederetur. et in ultimo termino eleccio per presidentem facta est 7, concurrentibus gravissimis prelatis et ambasciatoribus regum et principum ac doctoribus, qui (non dubium) in contumaciam non eligencium totum concilium fecerunt, aliis in numero majori non 15 eligentibus. quam eleccionem domini presidentis ac adherentium ad diligentissimam requisicionem dominorum oratorum Grecorum dominus noster Bononie necessitatus est confirmare s propter juramentum per presidentem suum prius ordinacione concilii Basi- liensis factum? et coactus est gravissimum onus expediendi in se assummere. et ita concilium ycumenicum neccessario constitutum est per dominum nostrum ordinacione 20 concilii Basiliensis pro reduccione Grecorum, qui aliter ordinante concilio Basiliensi reduci non poterant. [75] quod autem ante adventum Grecorum concilium ad Ferrariam trans- tulit per aliquos menses 1°, factum est vitandi scismatis causa cum condictione, si Basi- lienses non desisterent ab illis processibus, contra quos universi per orbem principes protestati fuerunt. [7 ] quod autem dicitur Ferrariam non fuisse electam “ per dominum 25 presidentem et adherentes, respondetur adjectum in decreto eleccionis 11 „vel alium locum gratum domino nostro et Grecis, qui in decreto convencionali continetur et prius paraverit necessaria". sub qua clausula continebatur Ferraria, ad quam Greci eciam convenerunt cum domino nostro et patribus, qui ex Basilea venerant in triplo plures, quam Basilee remanserant. [7d] unde quamvis papa pro reduccione Grecorum a Christo potestatem so habuisset concilium transferendi aut constituendi de novo (in qua potestate ad edifica- cionem talem tendente inpossibile fuisset eum inpediri aliqua constitucione conciliari), tamen omnia facta sunt secundum ordinacionem concilii Basiliensis pro conservando honore concilii in augmentum fidei et omnia juste et pie atque sancte, ut ex operibus juxta Christi doctrinam 12 facile quisque videt, quia in ycumenica synodo Greci reducti 35 a) em.; Vorl. electum. auch keine Quelle, in der eine entsprechende An- deutung darüber gemacht wäre. Wahrscheinlich ist an die Schlußformel des oben erwähnten De- krets der 19. Session zu denken, in der das Ba- 40 seler Konzil, und mit ihm natürlich auch der päpstliche Präsident, gelobt, die Vereinbarungen mit den Griechen unverbrüchlich zu halten. 1 Vgl. Conc. Basiliense 4, 358-360 und Segovia lib. 10 cap. 25 (a. a. O. 2, 921-923); auch Hefele 45 7, 638-639 und Zhishman, Die Unionsverhand- lungen zwischen der Orientalischen und der Rö- mischen Kirche seit dem Anfange des 15. Jahr- hunderts bis zum Concil von Ferrara S. 141-143. 2 Mit diesem Aktenstück dürfte die sogenannte 50 Cedula conventionalis vom 23. Februar 1437 ge- meint sein. Vgl. S. 695 Anm. 3. Deutsche Reichstags-Akten XV. 3 Man vergleiche über diese Dinge nr. 353 artt. 19-22a. In dem in Anm. 2 genannten Aktenstück. 5 Vgl. nr. 353 artt. 24-24c. 6 Am 3. April 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 2 (a. a. O. 2, 946). Im Dekret der Minorität vom 7. Mai 1437. Vgl. S. 231 Anm. 2. 8 Am 30. Mai 1437. Vgl. S. 766 Anm. 4. „ Vgl. S. 884 Anm. 15. 10 Am 18. September 1437. Vgl. S. 231 Anm. 3. 11 Vgl. das in Anm. 7 erwähnte Dekret, in dem aber die oben angeführte Stelle nur dem Inhalte, nicht der Form nach vorkommt. 12 Vgl. Matth. 7, 16. 112
Nachtrag zu lit. Bc nr. 316 a. 885 11440 ca. Dez med.] facere Grecis ycumenicum concilium in uno ex locis ibi nominatis, quem concilium eligeret. et sic cessat objeccio 11. sessionis. facta est quedam eleccio de Avinione per majorem partem, presidente apostolico et aliis multis non consencientibus 1. que postea per universam synodum concorditer cassata fuit2, si infra terminum ipsi Avinionenses 5 realiter non solverent certam pecuniam necessariam. veniente termino Avinionenses non solverunt 3, sed petiverunt civitatem Avinionensem pro concilio et portum eis propinquum, in quo Greci descendere deberent, ac decimam super universo clero inponendam et eis assingnandam prius decretari. et quia cassata fuit eleccio per fluxum termini et con- cordatum 4 concilium debere et teneri alium locum eligere et per oratores Grecorum fuit 10 solemniter protestatum 5 per mare Siculum ad illum portum et civitatem Avinionensem se non obligari venire nec venire velle, hinc fecit presidens monicionem “, ut ad eleccionem procederetur. et in ultimo termino eleccio per presidentem facta est 7, concurrentibus gravissimis prelatis et ambasciatoribus regum et principum ac doctoribus, qui (non dubium) in contumaciam non eligencium totum concilium fecerunt, aliis in numero majori non 15 eligentibus. quam eleccionem domini presidentis ac adherentium ad diligentissimam requisicionem dominorum oratorum Grecorum dominus noster Bononie necessitatus est confirmare s propter juramentum per presidentem suum prius ordinacione concilii Basi- liensis factum? et coactus est gravissimum onus expediendi in se assummere. et ita concilium ycumenicum neccessario constitutum est per dominum nostrum ordinacione 20 concilii Basiliensis pro reduccione Grecorum, qui aliter ordinante concilio Basiliensi reduci non poterant. [75] quod autem ante adventum Grecorum concilium ad Ferrariam trans- tulit per aliquos menses 1°, factum est vitandi scismatis causa cum condictione, si Basi- lienses non desisterent ab illis processibus, contra quos universi per orbem principes protestati fuerunt. [7 ] quod autem dicitur Ferrariam non fuisse electam “ per dominum 25 presidentem et adherentes, respondetur adjectum in decreto eleccionis 11 „vel alium locum gratum domino nostro et Grecis, qui in decreto convencionali continetur et prius paraverit necessaria". sub qua clausula continebatur Ferraria, ad quam Greci eciam convenerunt cum domino nostro et patribus, qui ex Basilea venerant in triplo plures, quam Basilee remanserant. [7d] unde quamvis papa pro reduccione Grecorum a Christo potestatem so habuisset concilium transferendi aut constituendi de novo (in qua potestate ad edifica- cionem talem tendente inpossibile fuisset eum inpediri aliqua constitucione conciliari), tamen omnia facta sunt secundum ordinacionem concilii Basiliensis pro conservando honore concilii in augmentum fidei et omnia juste et pie atque sancte, ut ex operibus juxta Christi doctrinam 12 facile quisque videt, quia in ycumenica synodo Greci reducti 35 a) em.; Vorl. electum. auch keine Quelle, in der eine entsprechende An- deutung darüber gemacht wäre. Wahrscheinlich ist an die Schlußformel des oben erwähnten De- krets der 19. Session zu denken, in der das Ba- 40 seler Konzil, und mit ihm natürlich auch der päpstliche Präsident, gelobt, die Vereinbarungen mit den Griechen unverbrüchlich zu halten. 1 Vgl. Conc. Basiliense 4, 358-360 und Segovia lib. 10 cap. 25 (a. a. O. 2, 921-923); auch Hefele 45 7, 638-639 und Zhishman, Die Unionsverhand- lungen zwischen der Orientalischen und der Rö- mischen Kirche seit dem Anfange des 15. Jahr- hunderts bis zum Concil von Ferrara S. 141-143. 2 Mit diesem Aktenstück dürfte die sogenannte 50 Cedula conventionalis vom 23. Februar 1437 ge- meint sein. Vgl. S. 695 Anm. 3. Deutsche Reichstags-Akten XV. 3 Man vergleiche über diese Dinge nr. 353 artt. 19-22a. In dem in Anm. 2 genannten Aktenstück. 5 Vgl. nr. 353 artt. 24-24c. 6 Am 3. April 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 2 (a. a. O. 2, 946). Im Dekret der Minorität vom 7. Mai 1437. Vgl. S. 231 Anm. 2. 8 Am 30. Mai 1437. Vgl. S. 766 Anm. 4. „ Vgl. S. 884 Anm. 15. 10 Am 18. September 1437. Vgl. S. 231 Anm. 3. 11 Vgl. das in Anm. 7 erwähnte Dekret, in dem aber die oben angeführte Stelle nur dem Inhalte, nicht der Form nach vorkommt. 12 Vgl. Matth. 7, 16. 112
Strana 886
886 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11440 ca. Dez med.) sunt, Basilee ecclesia dei scissa est, quantum in Amedistis existit. eciamsi concilium non fuisset translatum, tamen, quando Basilienses se ab apostolica sede et universa catholica ecclesia apostolice sedi adherente et universis principibus orbis de contrario protestantibus presumptuose diviserunt, sibi ducem Sabaudie Amedeum caput constituendo, ecclesia esse desierunt. hoc non dubium, quia ab ecclesia per orbem diffusa et ejus pastore se divi- serunt et ita nec concilium amplius esse potuerunt, sed conciliabulum vel concionabulum, ut dicit textus concilii Cartaginensis 24. q 3 „clericus" 1 cum sequenti 2; quod sanctus Cyprianus probat 1. q. 1 „si quis, inquit“ 3, 7. q. 1 „factus est“ 4 cum sequenti 5, 24. q. 1 „alienus" 6 et c. „dicimus" 7, 93. di. „qui kathedram" 8, et Pelagius ? 24. q. 1 „pudenda" 10, cum infinitis similibus. [8] Unde petit dominus noster, ut neutralitas tollatur, quam fides et a unitas ecclesie non patitur, ut probatur optime 24. q. 1 „scisma" 11 in fine, et quod paternitas vestra obediens remaneat sanctitati sue et Amedistas hereticos et scismaticos juxta formam juramenti 12 prosequatur. hoc est enim officium piissimorum rectorum, ut notabilissime in hoc casu concludit sanctus Augustinus 23. q. 5 „si vos“ 13, nec deo majus sacri- 15 ficium offerre potestis, ut eadem causa et questione concludit textus „quali nos" 14 circa finem. [9] Textus autem concilii Cartaginensis b superius 15 allegati 24. q. 3 „clericus“ sic habet: „clericus hereticorum aut scismaticorum tam convivia quam sodalitates evitet equaliter; eorum conventicula non ecclesia, sed conciliabulae sunt appellanda; 20 cum eis neque orandum est neque psallendum." idemd et melius in capitulo sequenti dicitur. [10] Textus vero in capitulo „scisma“ 24. q. 1 superius 16 allegatus sic habet in fine: "ad summam, aut illos ecclesiam essee creditis et, cum due ecclesie esse non possint, nos (quod absit) scismaticos judicabitis aut, si veram in apostolicis sedibus esse 25 constat ecclesiam, et illos ab unitate divisos cognoscite et comunionis questionem esse sublatam, quam veram nisi in unitate constat esse non possè. noli ergo, quasi nulla scis- maticorum atque ecclesie differentia sit, velle indifferenter utrorumque sacrificiis sociari. non est Christi corpus, quod scismaticus conficit, si veritate duce dirigimur. nec divisum esse Christum poterit quisquam sine apostoli reprobacione confingere. unam, ut sepe so dictum est, que Christi corpus est, esse constat ecclesiam, que in duo vel in plura dividi non potest. simul enim cum ab ea quisque discesserit, in ecclesia esse desistit.“ iste textus, sicut et alii infiniti, probat scismaticos esse, qui se dividunt ab ecclesia, que est in apostolica sede, et quod cum illis nec in divinis 6 nec extra conmunicandum est, quasi non sit differencia etc. 5 10 35 a) fehll in der Vorlage. b) em.; Vorl. Cartagiensis. c) em.; Vorl. concionabula. d) die Forlage hat hier Alinea. e) fehlt in der Vorlage. f) em.; Vorl. duobus. g) em.; Vorl. diviniis. 4 5 c. 35 С. 24 q. 3. c. 36 С. 24 q. 3. c. 70 С. 1 q. 1. c. 5 С. 7 q. 1. c. 6 С. 7 q. 1. С. 19 С. 24 q. 1. с. 31 С. 24 q. 1. c. 3 D. 93. 9 Papst Pelagius I. 10 c. 33 С. 24 q. 1. 11 С. 34 С. 24 q. 1. 12 Vgl. art. 3. c. 35 С. 23 q. 5. С. 44 C. 23 q. 5. Vgl. art. 7d am Schluß. Vgl. art. 8. 13 14 15 16 45
886 Reichstag und Kongreß zu Mainz vom Februar bis zum April 1441. 11440 ca. Dez med.) sunt, Basilee ecclesia dei scissa est, quantum in Amedistis existit. eciamsi concilium non fuisset translatum, tamen, quando Basilienses se ab apostolica sede et universa catholica ecclesia apostolice sedi adherente et universis principibus orbis de contrario protestantibus presumptuose diviserunt, sibi ducem Sabaudie Amedeum caput constituendo, ecclesia esse desierunt. hoc non dubium, quia ab ecclesia per orbem diffusa et ejus pastore se divi- serunt et ita nec concilium amplius esse potuerunt, sed conciliabulum vel concionabulum, ut dicit textus concilii Cartaginensis 24. q 3 „clericus" 1 cum sequenti 2; quod sanctus Cyprianus probat 1. q. 1 „si quis, inquit“ 3, 7. q. 1 „factus est“ 4 cum sequenti 5, 24. q. 1 „alienus" 6 et c. „dicimus" 7, 93. di. „qui kathedram" 8, et Pelagius ? 24. q. 1 „pudenda" 10, cum infinitis similibus. [8] Unde petit dominus noster, ut neutralitas tollatur, quam fides et a unitas ecclesie non patitur, ut probatur optime 24. q. 1 „scisma" 11 in fine, et quod paternitas vestra obediens remaneat sanctitati sue et Amedistas hereticos et scismaticos juxta formam juramenti 12 prosequatur. hoc est enim officium piissimorum rectorum, ut notabilissime in hoc casu concludit sanctus Augustinus 23. q. 5 „si vos“ 13, nec deo majus sacri- 15 ficium offerre potestis, ut eadem causa et questione concludit textus „quali nos" 14 circa finem. [9] Textus autem concilii Cartaginensis b superius 15 allegati 24. q. 3 „clericus“ sic habet: „clericus hereticorum aut scismaticorum tam convivia quam sodalitates evitet equaliter; eorum conventicula non ecclesia, sed conciliabulae sunt appellanda; 20 cum eis neque orandum est neque psallendum." idemd et melius in capitulo sequenti dicitur. [10] Textus vero in capitulo „scisma“ 24. q. 1 superius 16 allegatus sic habet in fine: "ad summam, aut illos ecclesiam essee creditis et, cum due ecclesie esse non possint, nos (quod absit) scismaticos judicabitis aut, si veram in apostolicis sedibus esse 25 constat ecclesiam, et illos ab unitate divisos cognoscite et comunionis questionem esse sublatam, quam veram nisi in unitate constat esse non possè. noli ergo, quasi nulla scis- maticorum atque ecclesie differentia sit, velle indifferenter utrorumque sacrificiis sociari. non est Christi corpus, quod scismaticus conficit, si veritate duce dirigimur. nec divisum esse Christum poterit quisquam sine apostoli reprobacione confingere. unam, ut sepe so dictum est, que Christi corpus est, esse constat ecclesiam, que in duo vel in plura dividi non potest. simul enim cum ab ea quisque discesserit, in ecclesia esse desistit.“ iste textus, sicut et alii infiniti, probat scismaticos esse, qui se dividunt ab ecclesia, que est in apostolica sede, et quod cum illis nec in divinis 6 nec extra conmunicandum est, quasi non sit differencia etc. 5 10 35 a) fehll in der Vorlage. b) em.; Vorl. Cartagiensis. c) em.; Vorl. concionabula. d) die Forlage hat hier Alinea. e) fehlt in der Vorlage. f) em.; Vorl. duobus. g) em.; Vorl. diviniis. 4 5 c. 35 С. 24 q. 3. c. 36 С. 24 q. 3. c. 70 С. 1 q. 1. c. 5 С. 7 q. 1. c. 6 С. 7 q. 1. С. 19 С. 24 q. 1. с. 31 С. 24 q. 1. c. 3 D. 93. 9 Papst Pelagius I. 10 c. 33 С. 24 q. 1. 11 С. 34 С. 24 q. 1. 12 Vgl. art. 3. c. 35 С. 23 q. 5. С. 44 C. 23 q. 5. Vgl. art. 7d am Schluß. Vgl. art. 8. 13 14 15 16 45
Strana 887
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. Die mit einem * bezeichneten Stücke sind nicht vollständig, sondern nur als Regest. Auszug oder Bruchstück mitgeteilt. Vgl. über dieses Chronologische Verzeichnis das Vorwort des 1. Bandes p. LXXXIII. 1394 Aug. 27 Klingenberg. K. Wenzel gibt Nürnberg d. Privileg, d. Stadtsteuer in d. königl. Kammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 59, 38 a . zu zahlen *) 1401 Jan. 25 Heidelberg. K. Ruprecht gibt Frankfurt d. Privileg, d. Reichssteuer in die königl. . . . Kammer zu zahlen *) . . . . . . . . . . . . p. 47, 40 a Okt. 30 Trient. K. Ruprecht bestätigt Rothenburg gen. Pfandschaften unter gen. Bedingungen * p. 58, 34 a 1431 . . . . p. 798, 43 a März 2 Rom. Vereinbarungen d. Kardinäle botr. Wahlkapitulation *) . . p. 644, 34a 12 — Papst Eugen an Kard. Cesarini: soll üb. d. Baseler Konzil berichten *) April 23 Mindelheim. Bündnis der Ritterschaft mit gen. Herzögen v. Baiern auf 2 Jahre * . p. 375, 43b 1434 Sept. 7 Basel. Dekret der 19. Session d. Konzils betr. Griechenunion . . . . . . . p. 458, 42а 1436 April 14 Basel. Das Konzil an Alle betr. Griechenablaß * . . . p. 371, 44а Mai 29 Florenz. Venedig, Florenz u. Genua verbünden sich gegen den Hzg. v. Mailand * . p. 140, 37a Nov. 16 Konstantinopel. Gen. Griech. Kaiser an d. Baseler Konzil: beglaubigt gen. Gesandten * p. 785, 39a 1437 Jan. 6 o. O. Bündnis d. Ritterschaft mit gen. Markgrafen v. Brandenburg auf 2 Jahre *. . p. 375, 23 a Zusatz zum Bündnis d. Ritterschaft mit gen. Markgrafen v. Brandenburg *. . p. 375, 52a April 15 o. O. Landfriedensbund d. Gfen. Ludwig u. Ulrich v. Württemberg mit d. Pfalzgrafen Ludwig u. Otto auf 5 Jahre *) . . . . . . . . . . . . p. 296, 47 a . Die Ritterschaft verlängert d. Bündnis mit gen. Herzögen v. Baiern um 2 Jahre * p. 375, 52b 23 — Mai 8 Stuttgart. Bündnis d. Ritterschaft mit gen. Grafen v. Württemberg auf 3 Jahre * . p. 376, 43b . . . p. 416, 48b Nov. 15 Mergentheim. Gen. geistl. u. weltl. Fürsten verbünden sich auf 20 Jahre *) 1438 Dez. 21 Breslau. — 27 K. Albrecht gibt dem Gfen. Ludw. v. Öttingen die Hälfte d. Nürnberger Stadtsteuer * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 11, 14 Ders. bestätigt dem Gfen. Ludw. v. Öttingen d. Verpfändung gen. Reichssteuern durch K. Sigmund *) . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 55, 42а . Ders. an gen. Reichsstädte betr. Zahlung d. Reichssteuern an den Grafen v. Ottingen *) . . . . . . . . p.55,39b . . 112*
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. Die mit einem * bezeichneten Stücke sind nicht vollständig, sondern nur als Regest. Auszug oder Bruchstück mitgeteilt. Vgl. über dieses Chronologische Verzeichnis das Vorwort des 1. Bandes p. LXXXIII. 1394 Aug. 27 Klingenberg. K. Wenzel gibt Nürnberg d. Privileg, d. Stadtsteuer in d. königl. Kammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 59, 38 a . zu zahlen *) 1401 Jan. 25 Heidelberg. K. Ruprecht gibt Frankfurt d. Privileg, d. Reichssteuer in die königl. . . . Kammer zu zahlen *) . . . . . . . . . . . . p. 47, 40 a Okt. 30 Trient. K. Ruprecht bestätigt Rothenburg gen. Pfandschaften unter gen. Bedingungen * p. 58, 34 a 1431 . . . . p. 798, 43 a März 2 Rom. Vereinbarungen d. Kardinäle botr. Wahlkapitulation *) . . p. 644, 34a 12 — Papst Eugen an Kard. Cesarini: soll üb. d. Baseler Konzil berichten *) April 23 Mindelheim. Bündnis der Ritterschaft mit gen. Herzögen v. Baiern auf 2 Jahre * . p. 375, 43b 1434 Sept. 7 Basel. Dekret der 19. Session d. Konzils betr. Griechenunion . . . . . . . p. 458, 42а 1436 April 14 Basel. Das Konzil an Alle betr. Griechenablaß * . . . p. 371, 44а Mai 29 Florenz. Venedig, Florenz u. Genua verbünden sich gegen den Hzg. v. Mailand * . p. 140, 37a Nov. 16 Konstantinopel. Gen. Griech. Kaiser an d. Baseler Konzil: beglaubigt gen. Gesandten * p. 785, 39a 1437 Jan. 6 o. O. Bündnis d. Ritterschaft mit gen. Markgrafen v. Brandenburg auf 2 Jahre *. . p. 375, 23 a Zusatz zum Bündnis d. Ritterschaft mit gen. Markgrafen v. Brandenburg *. . p. 375, 52a April 15 o. O. Landfriedensbund d. Gfen. Ludwig u. Ulrich v. Württemberg mit d. Pfalzgrafen Ludwig u. Otto auf 5 Jahre *) . . . . . . . . . . . . p. 296, 47 a . Die Ritterschaft verlängert d. Bündnis mit gen. Herzögen v. Baiern um 2 Jahre * p. 375, 52b 23 — Mai 8 Stuttgart. Bündnis d. Ritterschaft mit gen. Grafen v. Württemberg auf 3 Jahre * . p. 376, 43b . . . p. 416, 48b Nov. 15 Mergentheim. Gen. geistl. u. weltl. Fürsten verbünden sich auf 20 Jahre *) 1438 Dez. 21 Breslau. — 27 K. Albrecht gibt dem Gfen. Ludw. v. Öttingen die Hälfte d. Nürnberger Stadtsteuer * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 11, 14 Ders. bestätigt dem Gfen. Ludw. v. Öttingen d. Verpfändung gen. Reichssteuern durch K. Sigmund *) . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 55, 42а . Ders. an gen. Reichsstädte betr. Zahlung d. Reichssteuern an den Grafen v. Ottingen *) . . . . . . . . p.55,39b . . 112*
Strana 888
888 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1439 Febr. ad 16 o. O. Aufzeichnung Konrads v. Weinsberg üb. Reise zum königl. Tag in Nürnberg p. 4, 31 a 27 Basel. Instrument üb. Verurteilung d. Erzbischofs v. Tarent durch d. Konzil * . . p. 334, 36b — April 1 Preßburg. K. Albrecht u. Kgin. Elisabeth versprechen Hzg. Wilhelm v. Sachsen ihre . . . . p. 114, 38 а . . . . . . Tochter Anna zur Frau *). . . . 23 b. O. Die Ritterschaft verlängert d. Bündnis mit gen. Markgrafen v. Brandenburg um . . . . . . . . . . . . . . p. 375, 30b . . 2 Jahre * . . . Jakob Friesheimer an Konr. v. Weinsberg: soll nach Basel kommen * . . . . p. 4, 35b Juni 7 Basel. Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg üb. Wunsch d. Konzils nach Konrads 9 — . . . . . . . . . . p. 4, 41b . . . . . . . . . Anwesenheit *) . vor 24 o. O. Anna, Tochter K. Albrechts, verzichtet auf d. Rechte an gen. Länder * . p. 114, 49 a . . . p. 11, 16 29 Ofen. K. Albrecht weist Konr. v. Weinsberg d. Stadtsteuer v. Windsheim an * — Juli 3 Basel. Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg üb. Wunsch d. Konzils nach Konrads . . . . . . p. 4, 47b . . . Anwesenheit *) . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 4, 51b Ders. an dens.: soll nicht nach Basel kommen * 15 — . . . p. 122, 41b Aug. 17 Wessel. Pf. Ludwig u. Erzbf. Jakob v. Trier verbünden sich auf 4 Jahre *) 31 Frankfurt. Gen. Bürger teidingen zw. Konr. v. Weinsberg u. den Juden wegen d. . . . . . . . . dritten Pfennigs * . . . . . p. 38, 45 a Sept. 21 Peterwardein. K. Albrecht an Straßburg betr. Rechtstag mit Bernhard v. Westernach * p. 18, 44b . . . . p. 5, 6 23 Basel. Das Konzil an Konr. v. Weinsberg: verlangt Rückkehr nach Basel * — 26 — Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg: soll nach Basel kommen * . . . p. 5, 35a . . . . . . . . p. 5, 55a Ders. an dens.: rät zur Reise nach Basel *) — 28 — Okt. 3 o. O. Konr. v. Weinsberg an d. Konzil: wünscht Aufschub der Papstwahl * . . . . p. 5, 7 5 Basel. Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg: d. Konzil wünscht dessen An- . . . . . . . . wesenheit *) . . . . . . . . . . . . . . . p. 5, 23 а 6 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. . . . . . . . . . . . . Gesandten *) . . . . . . . p. 104, 18a . . . . . p. 157, 49a ad 7 Frankfurt. Verzeichnis d. Feinde der Stadt * 8 Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Pf. Otto wegen Aufschub seiner Reise nach Basel * p. 5, 51b Nürnberg. Die Stadt an Ulm wegen Fortsetzung d. Verhandlungen des Donauwörther . . . . . . . . . . . . . . . . . Tages * . . . . . p. 18, 37a . . . . . . . . p. 5, 12 10 Basel. Das Konzil an Konr. v. Weinsberg: soll sofort kommen *) 13 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Gesandten nach Deutschland * . . . . . . . . . . . . p. 104, 29a Ausgabe d. päpstl. Kammer für Gesandtschaft nach Deutschland . . . . p. 104, 20b . . . . . . 14 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: schreibt Städtetag auf 25. Okt. aus * p. 18, 50 a 19 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Gesandten nach Deutschland *. . . . . . . . . . . . . . . p. 104, 42a Papst Eugen an d. Univ. Köln: beglaubigt gen. Gesandten *) . . . p. 104, 40b 25 Cham. Hzg. Ludw. d. J. v. Baiern an d. Schwäb. Städtebund betr. Rechtstag in Nörd- . . . . . . lingen am 17. Nov. *) . . . . . . . . . . p. 77,36b . . . . . p. 18, 40b 26 Ulm. Abschied d. Städtetages betr. Berufung eines neuen Tages *) Florenz. Ausgabe d. päpstl. Kammer für Gesandtschaft nach Deutschland . . . . p. 104, 29b — Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Reisekosten eines gen. päpstl. — — Gesandten nach Venedig *) . . . . . . . . . . . . . . . . p. 760, 34b . Ders. an dens. betr. Rückerstattung gen. Summe an gen. Kubikular * . . p. 104, 53a 30 Ausgabe der päpstl. Kammer für gen. Gesandten nach Venedig * . . . . p. 760, 47b — 31 Frankfurt. Ausgabe d. Stadt für Abschreiben von Briefen . . . . . . . . p. 100, 48a . Nov. 4 Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen Rechtstag daselbst am 16. Nov. *) . . p. 19, 28a 6 Nürnberg. Die Stadt an Mf. Friedrich v. Brandenburg: meldet d. Tod K. Albrechts *) p. 1, 26а * — gen. Reichsstände: desgl. . . . . . . . . p. 1, 36 а — Ausgaben d. Stadt für Briefe mit d. Nachricht v. Tode K. Albrechts . . . p. 1, 40 a ad 6. 10 bis Jan. 9 o. O. Ausgaben Konrads v. Weinsberg für Gesandtschaften in Reichsangelegen- . . . . heiten, nr. 1 . . . . . . . . . . . p. 32 10 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Tod K. Albrechts u. üb. Landfrieden, nr. 43 p. 73 ad 10 Frankfurt. Aufzeichnung Konrads v. Weinsberg üb. Verhandlungen mit d. Kurfürsten betr. Konzilsprotektorat . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 32, 32a 13 Mainz. Die Erzbischöfe Jakob v. Trier u. Dietrich v. Köln verbünden sich auf Lebenszeit *) p. 29, 42 a — Schutzbundnis d. Erzbischöfe Dietrich v. Mainz u. Jakob v. Trier *) . . . . p. 29, 47 a 14 Zürich. Die Stadt an Luzern: meldet d. Tod K. Albrechts *) . . . p 1, 38b — — — 29 —
888 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1439 Febr. ad 16 o. O. Aufzeichnung Konrads v. Weinsberg üb. Reise zum königl. Tag in Nürnberg p. 4, 31 a 27 Basel. Instrument üb. Verurteilung d. Erzbischofs v. Tarent durch d. Konzil * . . p. 334, 36b — April 1 Preßburg. K. Albrecht u. Kgin. Elisabeth versprechen Hzg. Wilhelm v. Sachsen ihre . . . . p. 114, 38 а . . . . . . Tochter Anna zur Frau *). . . . 23 b. O. Die Ritterschaft verlängert d. Bündnis mit gen. Markgrafen v. Brandenburg um . . . . . . . . . . . . . . p. 375, 30b . . 2 Jahre * . . . Jakob Friesheimer an Konr. v. Weinsberg: soll nach Basel kommen * . . . . p. 4, 35b Juni 7 Basel. Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg üb. Wunsch d. Konzils nach Konrads 9 — . . . . . . . . . . p. 4, 41b . . . . . . . . . Anwesenheit *) . vor 24 o. O. Anna, Tochter K. Albrechts, verzichtet auf d. Rechte an gen. Länder * . p. 114, 49 a . . . p. 11, 16 29 Ofen. K. Albrecht weist Konr. v. Weinsberg d. Stadtsteuer v. Windsheim an * — Juli 3 Basel. Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg üb. Wunsch d. Konzils nach Konrads . . . . . . p. 4, 47b . . . Anwesenheit *) . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 4, 51b Ders. an dens.: soll nicht nach Basel kommen * 15 — . . . p. 122, 41b Aug. 17 Wessel. Pf. Ludwig u. Erzbf. Jakob v. Trier verbünden sich auf 4 Jahre *) 31 Frankfurt. Gen. Bürger teidingen zw. Konr. v. Weinsberg u. den Juden wegen d. . . . . . . . . dritten Pfennigs * . . . . . p. 38, 45 a Sept. 21 Peterwardein. K. Albrecht an Straßburg betr. Rechtstag mit Bernhard v. Westernach * p. 18, 44b . . . . p. 5, 6 23 Basel. Das Konzil an Konr. v. Weinsberg: verlangt Rückkehr nach Basel * — 26 — Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg: soll nach Basel kommen * . . . p. 5, 35a . . . . . . . . p. 5, 55a Ders. an dens.: rät zur Reise nach Basel *) — 28 — Okt. 3 o. O. Konr. v. Weinsberg an d. Konzil: wünscht Aufschub der Papstwahl * . . . . p. 5, 7 5 Basel. Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg: d. Konzil wünscht dessen An- . . . . . . . . wesenheit *) . . . . . . . . . . . . . . . p. 5, 23 а 6 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. . . . . . . . . . . . . Gesandten *) . . . . . . . p. 104, 18a . . . . . p. 157, 49a ad 7 Frankfurt. Verzeichnis d. Feinde der Stadt * 8 Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Pf. Otto wegen Aufschub seiner Reise nach Basel * p. 5, 51b Nürnberg. Die Stadt an Ulm wegen Fortsetzung d. Verhandlungen des Donauwörther . . . . . . . . . . . . . . . . . Tages * . . . . . p. 18, 37a . . . . . . . . p. 5, 12 10 Basel. Das Konzil an Konr. v. Weinsberg: soll sofort kommen *) 13 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Gesandten nach Deutschland * . . . . . . . . . . . . p. 104, 29a Ausgabe d. päpstl. Kammer für Gesandtschaft nach Deutschland . . . . p. 104, 20b . . . . . . 14 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: schreibt Städtetag auf 25. Okt. aus * p. 18, 50 a 19 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Gesandten nach Deutschland *. . . . . . . . . . . . . . . p. 104, 42a Papst Eugen an d. Univ. Köln: beglaubigt gen. Gesandten *) . . . p. 104, 40b 25 Cham. Hzg. Ludw. d. J. v. Baiern an d. Schwäb. Städtebund betr. Rechtstag in Nörd- . . . . . . lingen am 17. Nov. *) . . . . . . . . . . p. 77,36b . . . . . p. 18, 40b 26 Ulm. Abschied d. Städtetages betr. Berufung eines neuen Tages *) Florenz. Ausgabe d. päpstl. Kammer für Gesandtschaft nach Deutschland . . . . p. 104, 29b — Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Reisekosten eines gen. päpstl. — — Gesandten nach Venedig *) . . . . . . . . . . . . . . . . p. 760, 34b . Ders. an dens. betr. Rückerstattung gen. Summe an gen. Kubikular * . . p. 104, 53a 30 Ausgabe der päpstl. Kammer für gen. Gesandten nach Venedig * . . . . p. 760, 47b — 31 Frankfurt. Ausgabe d. Stadt für Abschreiben von Briefen . . . . . . . . p. 100, 48a . Nov. 4 Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen Rechtstag daselbst am 16. Nov. *) . . p. 19, 28a 6 Nürnberg. Die Stadt an Mf. Friedrich v. Brandenburg: meldet d. Tod K. Albrechts *) p. 1, 26а * — gen. Reichsstände: desgl. . . . . . . . . p. 1, 36 а — Ausgaben d. Stadt für Briefe mit d. Nachricht v. Tode K. Albrechts . . . p. 1, 40 a ad 6. 10 bis Jan. 9 o. O. Ausgaben Konrads v. Weinsberg für Gesandtschaften in Reichsangelegen- . . . . heiten, nr. 1 . . . . . . . . . . . p. 32 10 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Tod K. Albrechts u. üb. Landfrieden, nr. 43 p. 73 ad 10 Frankfurt. Aufzeichnung Konrads v. Weinsberg üb. Verhandlungen mit d. Kurfürsten betr. Konzilsprotektorat . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 32, 32a 13 Mainz. Die Erzbischöfe Jakob v. Trier u. Dietrich v. Köln verbünden sich auf Lebenszeit *) p. 29, 42 a — Schutzbundnis d. Erzbischöfe Dietrich v. Mainz u. Jakob v. Trier *) . . . . p. 29, 47 a 14 Zürich. Die Stadt an Luzern: meldet d. Tod K. Albrechts *) . . . p 1, 38b — — — 29 —
Strana 889
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 889 1439 Nov. 15 Friedberg. Hzg. Ludw. d. J. v. Baiern an Straßburg u. andere nicht gen. Städte: kann d. Nördlinger Rechtstag nicht besuchen * . . . . . . . . . . . p. 19, 49b — Eltville. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Hzg. Friedrich v. Sachsen: beruft zur Königs- wahl, nr. 73 . . . . . . . . . . p. 142 . . . . . . . . . . . . 17 Basel. Dekret d. Konzils betr. Wahl Papst Felix' V. *) . . . . . . p. 227, 41 a 18 bis Juni 22 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Königswahl, nr. 143 . . . . p. 257 22 Florenz. Papst Eugen verkündet d. Union der Armenier mit der Röm. Kirche * . . p. 201, 50 a zw. 23 u. 25 o. O. Verzeichnis der im Besitz von Juden befindlichen Reichsstände, nr. 2 . p. 35 23 bis 26 o. O. Aufzeichnungen Konrads v. Weinsberg üb. Verhandlungen wegen Verwaltung d. Reichskammer, nr. 3 . . . . . . . . . . . p. 36 23 Basel. Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg üb. d. Konzilsprotektorat * . . . p. 6, 50 a 24 Florenr. Papst Eugen an Hzg. Friedrich v. Sachsen: meldet Union d. Armenier mit der Röm. Kirche * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 201, 42b Ders. an Ulm: meldet Union d. Griechen mit d. Röm. Kirche * . . . . p. 371, 43b 25 Heidelberg. Pf. Ludwig an Frankfurt wegen d. Reichssteuer, nr. 4 . . . . . . . p. 37 Nördlingen desgl. *, nr. 4 . . . . . . . . . . . . p. 37, 26 nicht gen. Stadt desgl. *, nr. 4 . . . . . . . . . . p. 37, 30 Frankfurt wegen d. dritten Pfennigs d. Juden, nr. 5. . . p. 38 Hzg. Gerhard v. Jülich desgl., nr. 6 . . . . . . . . p. 39 Nördlingen desgl. *, nr. 7 . . . . . . . . . . . . p. 40 Augsburg desgl., nr. 8 . . . . . . . . p. 41 Frankfurt wegen d. Jahressteuer von Martini 1439, nr. 9 . p. 42 26 bis Dez. 3 o. O. Aufzeichnungen Konrads v. Weinsberg üb. Gesandtschaften an gen. Reichs- städte wegen Jahres- u. Judensteuer, nr. 10 . . . . . . . p. 43 26 Heidelberg. Pf. Ludwig an nicht gen. Stadt betr. Jahressteuer, nr. 9 . . p. 42 . . 28 o. O. Konr. v. Weinsberg an nicht gen. Stadt desgleichen, nr. 11 .. p. 43 Instruktion für nicht gen. Gesandten Konrads v. Weinsberg an nicht gen. Reichs- städte betr. Jahressteuer, nr. 12. . . . . . . . . . . . . . . . p. 44 Basel. Das Konzil an Pf. Ludwig betr. Papstwahl u. Protektorat, nr. 13 . . . . . p. 45 denselben üb. d. Papstwahl * . . . . . . . . . p. 45, 44а . — Hzg. Amadeus v. Savoyen: beglaubigt gen. Gesandte * . . . p. 133, 34a — 29 Alerheim. Gf. Ludw. v. Öttingen an Nördlingen: verlangt Anteil an d. Jahressteuer * . p. 67, 44a Dez. 1 o. O. Konr. v. Weinsberg an Nördlingen betr. Einhebung d. Jahressteuer *, nr. 14 p. 46 — Frankfurt. Die Stadt an gen. Reichsstädte üb. Steuerforderung d. Pfalzgrafen, nr. 15 p. 46 — Ausgaben d. Stadt für Briefe an gen. Reichsstädte . . . — ad 1 . . . . . . . p. 46, 45 a 2 Memmingen. Die Stadt an Ulm wegen d. Kaltschmiede * . . . . p. 78, 41b 3 o. O. Instruktion Konrads v. Weinsberg für nicht gen. Gesandten an gen. Städte betr. Reichssteuer u. dritten Pfennig, nr. 19. . . . . . . . . . . . . . . p. 50 Frankfurt. Gen. Juden an d. Rat wegen d. dritten Pfennigs, nr. 17 . . . . . . . p. 48 Die Stadt an Pf. Ludwig desgleichen, nr. 18 . . . . . . . . . . . p. 50 denselben: will wegen d. Reichssteuer die Kurfürsten fragen *, nr. 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 47 — ad 3 Frankfurt. Ausgabe d. Stadt für Briefe an d. Pfalzgrafen . . . . . . . . . . p. 47, 46b 5 o. O. Eßlingen, Heilbronn, Reutlingen u. Weil nehmen Rottweil in ihren Bund auf *. p. 21, 39a — Nürnberg. Die Stadt an Windsheim wegen Steuerforderung Konrads v. Weinsberg, nr. 20 р. 52 — 6 Ehrenfels. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Pf. Ludwig wegen d. dritten Pfennigs d. Juden, . . . . nr. 21 . . . . . . . . . . p. 53 8 Heidelberg. Pf. Ludwig an Frankfurt: verlangt wiederholt d. Reichssteuer, nr. 22 . . p. 54 — Rottweil. Die Stadt an Ulm wegen Reiseentschädigung für gen. Bürgermeister *) . . p. 79, 33а 9 Ulm. Die Stadt an Pf. Ludwig: wird d. Schwäb. Städtebund wegen d. Reichssteuer fragen, nr. 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Heidelberg. Pf. Ludwig an alle Reichsuntertanen betr. Opferpfennig d. Juden, nr. 24 . — Pf. Otto an Konr. v. Weinsberg: soll zum Baseler Konzil reisen, nr. 25 Rothenburg. Die Stadt an Frankfurt wegen Steuerforderung Konrads v. Weinsberg, nr. 26 Prag. Die Böhm. Stände an Erzbf. Dietrich v. Mainz: antworten auf d. Ausschreiben d. Königswahl, nr. 74 . . . . . . . . . . . . . 11 Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt : teilt Antwort auf Steuerforderung Konrads v. Weins- berg mit, nr. 27 . . . . . . . . . . Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Windsheim: bittet um d. Reichssteuer, nr. 28 . . — — — — — 10 p. 55 p. 56 p. 57 p. 57 p. 142 p. 58 p. 59
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 889 1439 Nov. 15 Friedberg. Hzg. Ludw. d. J. v. Baiern an Straßburg u. andere nicht gen. Städte: kann d. Nördlinger Rechtstag nicht besuchen * . . . . . . . . . . . p. 19, 49b — Eltville. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Hzg. Friedrich v. Sachsen: beruft zur Königs- wahl, nr. 73 . . . . . . . . . . p. 142 . . . . . . . . . . . . 17 Basel. Dekret d. Konzils betr. Wahl Papst Felix' V. *) . . . . . . p. 227, 41 a 18 bis Juni 22 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Königswahl, nr. 143 . . . . p. 257 22 Florenz. Papst Eugen verkündet d. Union der Armenier mit der Röm. Kirche * . . p. 201, 50 a zw. 23 u. 25 o. O. Verzeichnis der im Besitz von Juden befindlichen Reichsstände, nr. 2 . p. 35 23 bis 26 o. O. Aufzeichnungen Konrads v. Weinsberg üb. Verhandlungen wegen Verwaltung d. Reichskammer, nr. 3 . . . . . . . . . . . p. 36 23 Basel. Joh. Bruckenmüller an Konr. v. Weinsberg üb. d. Konzilsprotektorat * . . . p. 6, 50 a 24 Florenr. Papst Eugen an Hzg. Friedrich v. Sachsen: meldet Union d. Armenier mit der Röm. Kirche * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 201, 42b Ders. an Ulm: meldet Union d. Griechen mit d. Röm. Kirche * . . . . p. 371, 43b 25 Heidelberg. Pf. Ludwig an Frankfurt wegen d. Reichssteuer, nr. 4 . . . . . . . p. 37 Nördlingen desgl. *, nr. 4 . . . . . . . . . . . . p. 37, 26 nicht gen. Stadt desgl. *, nr. 4 . . . . . . . . . . p. 37, 30 Frankfurt wegen d. dritten Pfennigs d. Juden, nr. 5. . . p. 38 Hzg. Gerhard v. Jülich desgl., nr. 6 . . . . . . . . p. 39 Nördlingen desgl. *, nr. 7 . . . . . . . . . . . . p. 40 Augsburg desgl., nr. 8 . . . . . . . . p. 41 Frankfurt wegen d. Jahressteuer von Martini 1439, nr. 9 . p. 42 26 bis Dez. 3 o. O. Aufzeichnungen Konrads v. Weinsberg üb. Gesandtschaften an gen. Reichs- städte wegen Jahres- u. Judensteuer, nr. 10 . . . . . . . p. 43 26 Heidelberg. Pf. Ludwig an nicht gen. Stadt betr. Jahressteuer, nr. 9 . . p. 42 . . 28 o. O. Konr. v. Weinsberg an nicht gen. Stadt desgleichen, nr. 11 .. p. 43 Instruktion für nicht gen. Gesandten Konrads v. Weinsberg an nicht gen. Reichs- städte betr. Jahressteuer, nr. 12. . . . . . . . . . . . . . . . p. 44 Basel. Das Konzil an Pf. Ludwig betr. Papstwahl u. Protektorat, nr. 13 . . . . . p. 45 denselben üb. d. Papstwahl * . . . . . . . . . p. 45, 44а . — Hzg. Amadeus v. Savoyen: beglaubigt gen. Gesandte * . . . p. 133, 34a — 29 Alerheim. Gf. Ludw. v. Öttingen an Nördlingen: verlangt Anteil an d. Jahressteuer * . p. 67, 44a Dez. 1 o. O. Konr. v. Weinsberg an Nördlingen betr. Einhebung d. Jahressteuer *, nr. 14 p. 46 — Frankfurt. Die Stadt an gen. Reichsstädte üb. Steuerforderung d. Pfalzgrafen, nr. 15 p. 46 — Ausgaben d. Stadt für Briefe an gen. Reichsstädte . . . — ad 1 . . . . . . . p. 46, 45 a 2 Memmingen. Die Stadt an Ulm wegen d. Kaltschmiede * . . . . p. 78, 41b 3 o. O. Instruktion Konrads v. Weinsberg für nicht gen. Gesandten an gen. Städte betr. Reichssteuer u. dritten Pfennig, nr. 19. . . . . . . . . . . . . . . p. 50 Frankfurt. Gen. Juden an d. Rat wegen d. dritten Pfennigs, nr. 17 . . . . . . . p. 48 Die Stadt an Pf. Ludwig desgleichen, nr. 18 . . . . . . . . . . . p. 50 denselben: will wegen d. Reichssteuer die Kurfürsten fragen *, nr. 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 47 — ad 3 Frankfurt. Ausgabe d. Stadt für Briefe an d. Pfalzgrafen . . . . . . . . . . p. 47, 46b 5 o. O. Eßlingen, Heilbronn, Reutlingen u. Weil nehmen Rottweil in ihren Bund auf *. p. 21, 39a — Nürnberg. Die Stadt an Windsheim wegen Steuerforderung Konrads v. Weinsberg, nr. 20 р. 52 — 6 Ehrenfels. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Pf. Ludwig wegen d. dritten Pfennigs d. Juden, . . . . nr. 21 . . . . . . . . . . p. 53 8 Heidelberg. Pf. Ludwig an Frankfurt: verlangt wiederholt d. Reichssteuer, nr. 22 . . p. 54 — Rottweil. Die Stadt an Ulm wegen Reiseentschädigung für gen. Bürgermeister *) . . p. 79, 33а 9 Ulm. Die Stadt an Pf. Ludwig: wird d. Schwäb. Städtebund wegen d. Reichssteuer fragen, nr. 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Heidelberg. Pf. Ludwig an alle Reichsuntertanen betr. Opferpfennig d. Juden, nr. 24 . — Pf. Otto an Konr. v. Weinsberg: soll zum Baseler Konzil reisen, nr. 25 Rothenburg. Die Stadt an Frankfurt wegen Steuerforderung Konrads v. Weinsberg, nr. 26 Prag. Die Böhm. Stände an Erzbf. Dietrich v. Mainz: antworten auf d. Ausschreiben d. Königswahl, nr. 74 . . . . . . . . . . . . . 11 Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt : teilt Antwort auf Steuerforderung Konrads v. Weins- berg mit, nr. 27 . . . . . . . . . . Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Windsheim: bittet um d. Reichssteuer, nr. 28 . . — — — — — 10 p. 55 p. 56 p. 57 p. 57 p. 142 p. 58 p. 59
Strana 890
890 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. — — 1439 Dez. 11 Kempten. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe *) . . . . p. 78, 46 a 12 Ulm. Die Stadt an Frankfurt wegen Reichssteuer u. dritten Pfennigs d. Juden, nr. 29 p. 60 Donauwörth. Die Stadt an Ulm: bittet um Fußvolk *. . p. 79, 27a . . . . . . . . . London. Bündnis zw. K. Heinrich v. England u. Hzg. Gerhard v. Cleve * . . . . p. 249, 41a 13 Heidelberg. Pf. Ludwig an d. Reichsstände: hat Konr. v. Weinsberg zum Statthalter im Baseler Konzil ernannt, nr. 30 . . . . . . . р. 62 . d. Baseler Konzil: desgleichen, nr. 31 . . . . . . . . р. 63 Aalen. Die Stadt an Pf. Ludwig wegen d. Reichssteuer *, nr. 32 . . p. 64 Eurasburg. Caspar vom Tor u. seine Helfer an d. Schwäb. Städtebund: sagen Fehde an *) p. 79, 31.b . . 14 o. O. Verzeichnis von Knechten u. Privatangelegenheiten Konrads v. Weinsberg p. 57, 43а ca. med. Kirchheim. Entwurf zu einem Landfriedensbunde d. Ritterschaft mit d. Grafen v. Württemberg, nr. 44 . . . . . . . . . . p. 74 16 Augsburg. Die Stadt an Frankfurt wegen Steuerforderung d. Pfalzgrafen, nr. 34. . . p. 65 — Nürnberg. Die Stadt an Pf. Ludwig wegen des dritten Pfennigs d. Juden, nr. 33 p. 65 . ad 16 — — Ausgabe d. Stadt für Briefe an Pf. Ludwig — . . . . . . . . p. 65, 46а ad 17 o. O. Aufzeichnung d. Weinsbergischen Kanzlei üb. Annahme d. Papstwahl durch Hzg. Amadeus v. Savoyen . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.34, 46a 18 Hall. Die Stadt an Pf. Ludwig wegen d. Reichssteuer, nr. 35 . . . . . . . . p. 66 . Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen d. Steuerforderung d. Pfalzgrafen *, nr. 36 p. 67 Thonon. Gen. Gesandte an d. Baseler Konzil üb. ihre Audienz bei Papst Felix in . . Ripaille * . . . . . . . . . . . . . . . . p. . 133, 45a 19 Florenz. Papst Eugen an Bf. Peter v. Augsburg: hat ihn zum Kardinal ernannt * . p. 200, 41 a 20 Windsheim. Die Stadt an Pf. Ludwig: will abwarten, was der neue König wegen d. Reichssteuer bestimmt, nr. 37. . . . . . . . . . p. 67 Die Stadt an Pf. Ludwig: darf d. Reichssteuer nur dem König geben, nr. 38 Rothenburg. p. 68 Lahnstein. Denkschrift nicht gen. Gesandten Papst Eugens betr. Kirchenfrage, nr. 71 . p. 104 Die drei geistl. Kurfürsten verbünden sich zu gemeinsamem Vorgehen bei d. Königswahl, nr. 72 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 108 21 bis 27 o. 0. Aufzeichnung üb. Reise Konrads v. Weinsberg zu Papst Felix nach Thonon p. 34, 38b 22 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft Städtetag für 11. Jan. wegen Landfriedens u. Reichssteuer *, nr. 47 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 77 — Ofen. Kgin. Elisabeth v. Ungarn bevollmächtigt Hzg. Wilhelm v. Sachsen zur Führung d. Böhm. Kurstimme, nr. 75 . . . . . . . p. 143 . . . . . . ad 22 o. O. Verzeichnis der zum Ulmer Städtetage vom 11. Jan. geladenen Städte * . . p. 22, 47 a ad 22 bis Febr. 21 Nürnberg. Aufzeichnung d. Nürnb. Kanzlei üb. Einigungsverhandlungen d. Städte u. d. Ritterschaft, nr. 46 . . . . . . . p. 76 23 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. . Prokurator * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 236, 42b Hall. Die Stadt an Frankfurt wegen d. Steuerforderung d. Pfalzgrafen *, nr. 40 . . . p. 71 Nürnberg. Die Stadt an Pf. Ludwig wegen d. Reichssteuer, nr. 39 . . . . . р. 69 . Gf. Ludw. v. Öttingen wegen seiner und des Pfalzgrafen Steuer- forderung *. . . . . . . . . . . . . . p. 70, 20a ad 23 Nürnberg. Ausgabe d. Stadt für Briefe an Gf. Ludw. v. Öttingen. . . . . . . p. 70, 45b zw. 24 u. Jan. 24 Frankfurt. Die Stadt an Pf. Ludwig: bittet, die Steuerfrage bis zum Wahltag zu vertagen, nr. 41 . . . . . . . . . . . p. 71 24 Donauwörth. Die Stadt an Nördlingen: warnt vor Kriegsvolk *) . . . . p. 79, 41b zw. 27 u. Jan. 3 Colmar. Ausgabe d. Stadt aus Anlaß eines Städtetages in Straßburg. . p. 14, 35b 27 Wiener Neustadt. Hzg. Friedr. v. Österreich an Konr. v. Weinsberg betr. Interessen- förderung . . . . . . . . . . . . . p. 122, 38 a . . . 29 Florenz. Ausgabe d. päpstl. Kammer für gen. Gesandten nach Deutschland . . . p. 237, 29a 30 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim: ladet zum Tag auf 4. Jan. ein *, nr. 48 . . . p. 79 Weißenburg: desgleichen *, nr. 48 . . . . . . . . . . p. 79, 22 — 31 bis Febr. 2 Frankfurt. Botenlöhne d. Stadt aus Anlaß d. Königswahl, nr. 144 . . . p. 260 31 Frankfurt. Die Stadt an gen. Kurfürsten wegen d. Gefolges bei d. Königswahl, nr. 80 p. 149 Straßburg. Die Stadt an Frankfurt: beruft Städtetag auf 21. Jan. wegen Landfriedens, nr. 63 p. 97 Köln: desgleichen *, nr. 63. . . . . . . . . . . . . p. 97, 25 gen. Städte u. Städtegruppen: desgleichen *, nr. 63 . . . . p. 97, 39 Thonon. Papst Felix an Hzg. Friedr. v. Österreich üb. d. Gründe der Annahme der Papstwahl * . . . . p. 345, 40b
890 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. — — 1439 Dez. 11 Kempten. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe *) . . . . p. 78, 46 a 12 Ulm. Die Stadt an Frankfurt wegen Reichssteuer u. dritten Pfennigs d. Juden, nr. 29 p. 60 Donauwörth. Die Stadt an Ulm: bittet um Fußvolk *. . p. 79, 27a . . . . . . . . . London. Bündnis zw. K. Heinrich v. England u. Hzg. Gerhard v. Cleve * . . . . p. 249, 41a 13 Heidelberg. Pf. Ludwig an d. Reichsstände: hat Konr. v. Weinsberg zum Statthalter im Baseler Konzil ernannt, nr. 30 . . . . . . . р. 62 . d. Baseler Konzil: desgleichen, nr. 31 . . . . . . . . р. 63 Aalen. Die Stadt an Pf. Ludwig wegen d. Reichssteuer *, nr. 32 . . p. 64 Eurasburg. Caspar vom Tor u. seine Helfer an d. Schwäb. Städtebund: sagen Fehde an *) p. 79, 31.b . . 14 o. O. Verzeichnis von Knechten u. Privatangelegenheiten Konrads v. Weinsberg p. 57, 43а ca. med. Kirchheim. Entwurf zu einem Landfriedensbunde d. Ritterschaft mit d. Grafen v. Württemberg, nr. 44 . . . . . . . . . . p. 74 16 Augsburg. Die Stadt an Frankfurt wegen Steuerforderung d. Pfalzgrafen, nr. 34. . . p. 65 — Nürnberg. Die Stadt an Pf. Ludwig wegen des dritten Pfennigs d. Juden, nr. 33 p. 65 . ad 16 — — Ausgabe d. Stadt für Briefe an Pf. Ludwig — . . . . . . . . p. 65, 46а ad 17 o. O. Aufzeichnung d. Weinsbergischen Kanzlei üb. Annahme d. Papstwahl durch Hzg. Amadeus v. Savoyen . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.34, 46a 18 Hall. Die Stadt an Pf. Ludwig wegen d. Reichssteuer, nr. 35 . . . . . . . . p. 66 . Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen d. Steuerforderung d. Pfalzgrafen *, nr. 36 p. 67 Thonon. Gen. Gesandte an d. Baseler Konzil üb. ihre Audienz bei Papst Felix in . . Ripaille * . . . . . . . . . . . . . . . . p. . 133, 45a 19 Florenz. Papst Eugen an Bf. Peter v. Augsburg: hat ihn zum Kardinal ernannt * . p. 200, 41 a 20 Windsheim. Die Stadt an Pf. Ludwig: will abwarten, was der neue König wegen d. Reichssteuer bestimmt, nr. 37. . . . . . . . . . p. 67 Die Stadt an Pf. Ludwig: darf d. Reichssteuer nur dem König geben, nr. 38 Rothenburg. p. 68 Lahnstein. Denkschrift nicht gen. Gesandten Papst Eugens betr. Kirchenfrage, nr. 71 . p. 104 Die drei geistl. Kurfürsten verbünden sich zu gemeinsamem Vorgehen bei d. Königswahl, nr. 72 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 108 21 bis 27 o. 0. Aufzeichnung üb. Reise Konrads v. Weinsberg zu Papst Felix nach Thonon p. 34, 38b 22 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft Städtetag für 11. Jan. wegen Landfriedens u. Reichssteuer *, nr. 47 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 77 — Ofen. Kgin. Elisabeth v. Ungarn bevollmächtigt Hzg. Wilhelm v. Sachsen zur Führung d. Böhm. Kurstimme, nr. 75 . . . . . . . p. 143 . . . . . . ad 22 o. O. Verzeichnis der zum Ulmer Städtetage vom 11. Jan. geladenen Städte * . . p. 22, 47 a ad 22 bis Febr. 21 Nürnberg. Aufzeichnung d. Nürnb. Kanzlei üb. Einigungsverhandlungen d. Städte u. d. Ritterschaft, nr. 46 . . . . . . . p. 76 23 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. . Prokurator * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 236, 42b Hall. Die Stadt an Frankfurt wegen d. Steuerforderung d. Pfalzgrafen *, nr. 40 . . . p. 71 Nürnberg. Die Stadt an Pf. Ludwig wegen d. Reichssteuer, nr. 39 . . . . . р. 69 . Gf. Ludw. v. Öttingen wegen seiner und des Pfalzgrafen Steuer- forderung *. . . . . . . . . . . . . . p. 70, 20a ad 23 Nürnberg. Ausgabe d. Stadt für Briefe an Gf. Ludw. v. Öttingen. . . . . . . p. 70, 45b zw. 24 u. Jan. 24 Frankfurt. Die Stadt an Pf. Ludwig: bittet, die Steuerfrage bis zum Wahltag zu vertagen, nr. 41 . . . . . . . . . . . p. 71 24 Donauwörth. Die Stadt an Nördlingen: warnt vor Kriegsvolk *) . . . . p. 79, 41b zw. 27 u. Jan. 3 Colmar. Ausgabe d. Stadt aus Anlaß eines Städtetages in Straßburg. . p. 14, 35b 27 Wiener Neustadt. Hzg. Friedr. v. Österreich an Konr. v. Weinsberg betr. Interessen- förderung . . . . . . . . . . . . . p. 122, 38 a . . . 29 Florenz. Ausgabe d. päpstl. Kammer für gen. Gesandten nach Deutschland . . . p. 237, 29a 30 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim: ladet zum Tag auf 4. Jan. ein *, nr. 48 . . . p. 79 Weißenburg: desgleichen *, nr. 48 . . . . . . . . . . p. 79, 22 — 31 bis Febr. 2 Frankfurt. Botenlöhne d. Stadt aus Anlaß d. Königswahl, nr. 144 . . . p. 260 31 Frankfurt. Die Stadt an gen. Kurfürsten wegen d. Gefolges bei d. Königswahl, nr. 80 p. 149 Straßburg. Die Stadt an Frankfurt: beruft Städtetag auf 21. Jan. wegen Landfriedens, nr. 63 p. 97 Köln: desgleichen *, nr. 63. . . . . . . . . . . . . p. 97, 25 gen. Städte u. Städtegruppen: desgleichen *, nr. 63 . . . . p. 97, 39 Thonon. Papst Felix an Hzg. Friedr. v. Österreich üb. d. Gründe der Annahme der Papstwahl * . . . . p. 345, 40b
Strana 891
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 891 1439 Dez. ex. od. Jan. in. Kirchhoim. Entwurf zu einem Landfriedensbunde d. Grafen v. Württemberg u. d. Ritterschaft, nr. 45 . . . . . . . . . . . . p. 75 1440 Jan. 4 Nürnberg. Die Stadt an Gf. Ludw. v. Öttingen wegen der Reichssteuer *) . . . p. 70, 51a — Lauenburg. Hzg. Bernhard v. Sachsen protestiert gegen d. Wahl eines Röm. Königs, nr. 76 p. 144 ad 4 Nürnberg. Ausgabe d. Stadt für Brief an Gf. Ludw. v. Öttingen . . . . . . . p. 70, 48b 6 Mainz. Die Stadt an Frankfurt wegen d. Straßburger Städtetages, nr. 64 p. 98 7 Algesheim. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Frankfurt wegen d. Gefolges zur Königswahl und wegen d. Böhm. Kurstimme, nr. 81 . . . . . . . . . . p. 150 8 Heidelberg. Pf. Otto an Frankfurt: beglaubigt gen. Amtmann *, nr. 82. . . . p. 151 Florenz. Der Deutschordensprokurator an den Hochmeister üb. päpstl. Gesandtschaft an d. Kurfürsten * . . . . . . . 237, 39 a . . p. Aachen. Die Stadt an Frankfurt: wünscht Nachrichten vom Wahltag *, nr. 126 . . . p. 238 9 Frankfurt. Die Stadt an Mainz: wird wegen d. Straßburger Städtetages später ant- worten *, nr. 65 . . . . . . . . . . p. 99 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an nicht gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Läufer * * . . . . . . . . . . . p. 229, 42b Papst Eugen an d. Kurfürsten üb. d. Kirchenfrage, nr. 113 . . . . . p. 198 . . gen. Nuntien: gibt Weisungen für Verhalten nach d. Königs- wahl, nr. 114 . . . I . . . . . . p. 200 Ansbach. Mf. Friedrich v. Brandenburg an Frankfurt wegen d. Gefolges bei d. Königs- wahl, nr. 83 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 151 11 bis Febr. 17 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß zweier Ulmer Städtetage, nr. 49 p. 80 Köln. Die Stadt an Straßburg: kann d. Städtetag nicht beschicken, nr. 66. . . . p. 99 Ulm. Abschied d. Städtetages betr. Städtebund u. Stellung zu Papst u. König, nr. 50. — p. 80 12 — Abschied d. Städtetages betr. Landfriedensbündnis, nr. 51. . . . . . . . p. 82 — Frankfurt. Die Stadt an Mainz: wird d. Straßburger Städtetag nicht beschicken, nr. 67 p. 100 Beschluß d. Rates betr. Gefolge d. Pfalzgrafen zum Wahltag * . . . . p. 152, 34 a Aufzeichnung d. Frankfurter Registratur betr. Antwort an Pf. Otto wegen d. Gefolges zur Königswahl, nr. 84 . . . . . . . . . . . . . . . p. 152 14 u. 15 Florenz. Geldzahlung d. päpstl. Kammer an gen. päpstl. Läufer . . . . p. 230, 42 a 14 Algesheim. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Frankfurt wegen Einlaß in d. Wahlstadt, nr. 85 p. 152 — Koburg. Hzg. Friedr. v. Sachsen an Frankfurt wegen d. Gefolges zur Königswahl, nr. 86 p. 153 15 Frankfurt. Die Stadt an Straßburg : macht Vorschläge für Wahrung d. Landfriedens, nr. 68 p. 100 17 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim üb. d. Ulmer Städtetag vom 11. Jan.; lädt zum Tag auf 22. Jan. ein, nr. 52 . . . . . . . . . . . . p. 83 Weißenburg desgleichen *, nr. 52 . . . . . . . . . . p. 83, 23 Straßburg üb. d. Ulmer Tag vom 11. Jan.; kann d. Straßb. Tag nicht beschicken, nr. 69 . . . . . . . . . . . . p. 102 — Ausgabe der Stadt für Brief nach Straßburg. . . . . . . . p. 102, 41 a . . Das Konzil an d. Erzbischof v. Salzburg: kann d. Provinzialsynode am 25. Jan. nicht beschicken *. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 517, 31 а Gen. Böhm. Stände bevollmächtigen Heinr. v. Plauen zur Führung d. Böhm. Kur- stimme, nr. 77 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 146 Dieselben an d. Kurfürsten: beglaubigen Heinr. v. Plauen in Sachen d. Böhm. Kur, nr. 78 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 147 Erzbf. Dietrich v. Mainz: schicken Heinr. v. Plauen zum Wahltag, nr. 79 p. 148 — Ulm. Die Stadt an Frankfurt wegen d. Königswahl, nr. 127 . . . . . . p. 239 20 Heidelberg. Pf. Otto an Konr. v. Weinsberg betr. Geleit f. Konzilsgesandte nach Frank- furt, nr. 115 . . . . . . . . p. 202 . . . . . . . . . . . . . 21 Eger. Heinr. v. Plauen an Frankfurt: beglaubigt gen. Diener * 155, 45a . . . . . . p. — Rottweil. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe gegen Ludwig Schnewlin *) . . . p. 371, 52a ad 21 Basel. Aufzeichnung der Stadt betr. Gesandtschaft zum Straßburger Städtetage . p. 103, 41b zw. 22 u. 26 Nürnberg. Instruktion d. Stadt für nicht gen. Gesandte zum Ulmer Städte- tage, nr. 53 . . . . . . . . . p. 84 . 23 bis Mai 7 Frankfurt. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Wahltages, nr. 145 . . . . р. 260 23 Straßburg. Die Stadt an Frankfurt üb. d. Verlauf d. Städtetages, nr. 70 . . . . . p. 102 o. O. Uberlingen, Lindau u. 4 andere gen. Städte verbünden sich auf 3 Jahre *. . p. 404, 46 a ad 17 18 Basel. 19 Prag. — 10. — — — — — —
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 891 1439 Dez. ex. od. Jan. in. Kirchhoim. Entwurf zu einem Landfriedensbunde d. Grafen v. Württemberg u. d. Ritterschaft, nr. 45 . . . . . . . . . . . . p. 75 1440 Jan. 4 Nürnberg. Die Stadt an Gf. Ludw. v. Öttingen wegen der Reichssteuer *) . . . p. 70, 51a — Lauenburg. Hzg. Bernhard v. Sachsen protestiert gegen d. Wahl eines Röm. Königs, nr. 76 p. 144 ad 4 Nürnberg. Ausgabe d. Stadt für Brief an Gf. Ludw. v. Öttingen . . . . . . . p. 70, 48b 6 Mainz. Die Stadt an Frankfurt wegen d. Straßburger Städtetages, nr. 64 p. 98 7 Algesheim. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Frankfurt wegen d. Gefolges zur Königswahl und wegen d. Böhm. Kurstimme, nr. 81 . . . . . . . . . . p. 150 8 Heidelberg. Pf. Otto an Frankfurt: beglaubigt gen. Amtmann *, nr. 82. . . . p. 151 Florenz. Der Deutschordensprokurator an den Hochmeister üb. päpstl. Gesandtschaft an d. Kurfürsten * . . . . . . . 237, 39 a . . p. Aachen. Die Stadt an Frankfurt: wünscht Nachrichten vom Wahltag *, nr. 126 . . . p. 238 9 Frankfurt. Die Stadt an Mainz: wird wegen d. Straßburger Städtetages später ant- worten *, nr. 65 . . . . . . . . . . p. 99 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an nicht gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Läufer * * . . . . . . . . . . . p. 229, 42b Papst Eugen an d. Kurfürsten üb. d. Kirchenfrage, nr. 113 . . . . . p. 198 . . gen. Nuntien: gibt Weisungen für Verhalten nach d. Königs- wahl, nr. 114 . . . I . . . . . . p. 200 Ansbach. Mf. Friedrich v. Brandenburg an Frankfurt wegen d. Gefolges bei d. Königs- wahl, nr. 83 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 151 11 bis Febr. 17 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß zweier Ulmer Städtetage, nr. 49 p. 80 Köln. Die Stadt an Straßburg: kann d. Städtetag nicht beschicken, nr. 66. . . . p. 99 Ulm. Abschied d. Städtetages betr. Städtebund u. Stellung zu Papst u. König, nr. 50. — p. 80 12 — Abschied d. Städtetages betr. Landfriedensbündnis, nr. 51. . . . . . . . p. 82 — Frankfurt. Die Stadt an Mainz: wird d. Straßburger Städtetag nicht beschicken, nr. 67 p. 100 Beschluß d. Rates betr. Gefolge d. Pfalzgrafen zum Wahltag * . . . . p. 152, 34 a Aufzeichnung d. Frankfurter Registratur betr. Antwort an Pf. Otto wegen d. Gefolges zur Königswahl, nr. 84 . . . . . . . . . . . . . . . p. 152 14 u. 15 Florenz. Geldzahlung d. päpstl. Kammer an gen. päpstl. Läufer . . . . p. 230, 42 a 14 Algesheim. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Frankfurt wegen Einlaß in d. Wahlstadt, nr. 85 p. 152 — Koburg. Hzg. Friedr. v. Sachsen an Frankfurt wegen d. Gefolges zur Königswahl, nr. 86 p. 153 15 Frankfurt. Die Stadt an Straßburg : macht Vorschläge für Wahrung d. Landfriedens, nr. 68 p. 100 17 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim üb. d. Ulmer Städtetag vom 11. Jan.; lädt zum Tag auf 22. Jan. ein, nr. 52 . . . . . . . . . . . . p. 83 Weißenburg desgleichen *, nr. 52 . . . . . . . . . . p. 83, 23 Straßburg üb. d. Ulmer Tag vom 11. Jan.; kann d. Straßb. Tag nicht beschicken, nr. 69 . . . . . . . . . . . . p. 102 — Ausgabe der Stadt für Brief nach Straßburg. . . . . . . . p. 102, 41 a . . Das Konzil an d. Erzbischof v. Salzburg: kann d. Provinzialsynode am 25. Jan. nicht beschicken *. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 517, 31 а Gen. Böhm. Stände bevollmächtigen Heinr. v. Plauen zur Führung d. Böhm. Kur- stimme, nr. 77 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 146 Dieselben an d. Kurfürsten: beglaubigen Heinr. v. Plauen in Sachen d. Böhm. Kur, nr. 78 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 147 Erzbf. Dietrich v. Mainz: schicken Heinr. v. Plauen zum Wahltag, nr. 79 p. 148 — Ulm. Die Stadt an Frankfurt wegen d. Königswahl, nr. 127 . . . . . . p. 239 20 Heidelberg. Pf. Otto an Konr. v. Weinsberg betr. Geleit f. Konzilsgesandte nach Frank- furt, nr. 115 . . . . . . . . p. 202 . . . . . . . . . . . . . 21 Eger. Heinr. v. Plauen an Frankfurt: beglaubigt gen. Diener * 155, 45a . . . . . . p. — Rottweil. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe gegen Ludwig Schnewlin *) . . . p. 371, 52a ad 21 Basel. Aufzeichnung der Stadt betr. Gesandtschaft zum Straßburger Städtetage . p. 103, 41b zw. 22 u. 26 Nürnberg. Instruktion d. Stadt für nicht gen. Gesandte zum Ulmer Städte- tage, nr. 53 . . . . . . . . . p. 84 . 23 bis Mai 7 Frankfurt. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Wahltages, nr. 145 . . . . р. 260 23 Straßburg. Die Stadt an Frankfurt üb. d. Verlauf d. Städtetages, nr. 70 . . . . . p. 102 o. O. Uberlingen, Lindau u. 4 andere gen. Städte verbünden sich auf 3 Jahre *. . p. 404, 46 a ad 17 18 Basel. 19 Prag. — 10. — — — — — —
Strana 892
892 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1440 Jan. zw. 24 u. 31 Colmar. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum Straßburger Städtetage p. 103, 46 a 24 u. 25 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Konzilsgesandtschaft zum Wahltag, nr. 116 p. 202 24 Heidelberg. Pf. Ludwig an Frankfurt: verlangt wiederholt d. Reichssteuer, nr. 42 . . p. 72 25 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an Andreas v. Rimini* p. 230, 31 a 26 Frankfurt. Die Stadt an gen. Domdechanten wegen Verlegung eines Rechtstages *, nr. 87 p. 153 Mainz: soll Gesandte, die während d. Königswahl nach Frank- furt wollen, aufhalten, nr. 88 . . . . . . . . . . p. 154 den Erzbf. v. Mainz: frägt, ob sie Heinr. v. Plauen einlassen darf, nr. 89 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 154 Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Frankfurt: kann Heinr. v. Plauen einlassen, nr. 90 — p. 155 28 bis Febr. 2 Frankfurt. Aufzeichnung d. Frankf. Registratur üb. den Wahltag, nr. 91 . p. 156 28 Florenz. Geldzahlung d. päpstl. Kammer an Andreas v. Rimini. . . . . . . p. 230, 28b ad 28 Frankfurt. Aufzeichnung d. Frankfurter Kanzlei betr. Verhandlungen mit Pf. Otto üb. d. Reichssteuer . . . . . . . . . . . . 29 Ulm. Landfriedensbündnis Augsburgs, Ulms und nicht gen. Reichsstädte mit d. Ritter- schaft, nr. 54 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Landfriedensbündnis d. Ritterschaft mit Augsburg, Ulm u. nicht gen. Reichs- . . städten *, nr. 55. . . . . . . . . . . . . . p. 87 Vereinbarungen der Grafen v. Württemberg, d. Ritterschaft u. gen. Reichsstädte üb. Besiegelung u. Aushändigung von Bundesbriefen, nr. 56 . . . . . . . . p. 88 Abschied d. Städtetages betr. Städtebund u. Landfrieden *, nr. 57. . . . . . p. 90 Frankfurt. Erzbf. Dietrich v. Köln belehnt Pf. Ludwig mit gen. Lehen *) . . p. 152, 46a Vollmacht für gen. Ratsherren, einen in der Goldenen Bulle vorgeschriebenen Eid zu leisten, nr. 92 . . . . . . . . . . . . p. 162 Hzg. Friedrich v. Sachsen verspricht, den künftigen König zu Gunsten Erzbf. Dietrichs v. Köln zu beeinflussen, nr. 93. . . . . . . . . . . . . p. 163 ex. o. O. Pf. Ludwig quittiert Frankfurt üb. d. Stadtsteuer *) . . . . . . . . p. 73, 23a Febr. in. Florenz. Papst Eugen an Alle: verurteilt die Wahl Papst Felix’ V." . . . . p. 343, 47a 1 Frankfurt. Erzbf. Dietrich v. Mainz verbündet sich mit gen. Herzögen v. Sachsen, nr. 94 p. 164 — Gen. Kurfürsten u. kurfürstl. Vertreter geloben, gen. Artikel d. Goldenen Bulle betr. Königswahl zu beobachten, nr. 95. . . . . . . . . . p. 169 2 bis April 6 o. O. Aufzeichnungen K. Friedrichs üb. seine Wahl zum Röm. König, nr. 100 p. 173 2 Frankfurt. Hzg. Friedrich v. Sachsen an Nürnberg: meldet d. Wahlergebnis, nr. 96 p. 170 Pf. Otto an Straßburg: schickt Boten mit d. Wahlnachricht, nr. 97 . . . p. 171 — Ulm: desgleichen *, nr. 97 . . . . . . . . p. 171, 26 — Die Stadt an K. Friedrich: beglückwünscht ihn zur Wahl, nr. 98. . . . p. 172 gen. Hofschreiber: meldet d. Wahlergebnis, nr. 99 . . p. 173 Straßburg: meldet d. Wahl Hzg. Friedrichs v. Österreich zum König, nr. 128 . . . . . . . . р. 239 Augsburg: desgl. *, nr. 128 . . . . . . . . . . . . p. 239, 38 Ulm: desgl. *, nr. 128 . . . . . . . . . . . . . . p. 239, 44 Aachen: desgl. *, nr. 128 . . . . . . . . . . . . . p. 239, 44 Nürnberg: desgl. *, nr. 128 . . . . . . . . . . . . p. 239, 44 zw. 3 u. 6 Frankfurt. Rede d. Joh. v. Ragusa vor d. Kurfürsten üb. d. Kirchenfrage, nr. 117 p. 204 Rede d. Guillermus Hugonis desgleichen, nr. 118 . . p. 220 Propositionen eines nicht gen. päpstl. Gesandten vor d. Kurfürsten betr. Kirchenfrage, nr. 119 . . . . . . . . . p. 228 3 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim üb. den Ulmer Städtetag; ladet zum Tag auf 8. Febr. ein, nr. 58 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 92 Weißenburg desgleichen *, nr. 58 . . . . . . . . . . p. 92, 29 Frankfurt. Hzg. Wilhelm v. Sachsen verbündet sich mit Erzbf Jakob v. Trier auf Lebenszeit * . . . . . . . . . . . . p. 123, 29a . . Gen. Kurfürsten u. kurfürstl. Vertreter an Hzg. Friedrich v. Österreich: teilen ihm seine Wahl zum Röm. König mit, nr. 101 . . . . . . . . p. 174 Dieselben an denselben: beglaubigen nicht gen. Räte, nr. 102 . p. 176 . . . Erzbf. Jakob v. Trier verbündet sich mit Hzg. Wilhelm v. Sachsen auf Lebenszeit *) . . . . . . . . . . . . . . p. 123, 43а Ders. belehnt Hzg. Wilhelm v. Sachsen mit gen. Trierischen Lehon * . p. 123, 51 a Hzg. Wilhelm v. Sachsen bestätigt den Empfang gen. Trierischer Lehen * p. 123, 35b p. 73, 29b — — 27 p. 85 — 4 —
892 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1440 Jan. zw. 24 u. 31 Colmar. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum Straßburger Städtetage p. 103, 46 a 24 u. 25 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Konzilsgesandtschaft zum Wahltag, nr. 116 p. 202 24 Heidelberg. Pf. Ludwig an Frankfurt: verlangt wiederholt d. Reichssteuer, nr. 42 . . p. 72 25 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an Andreas v. Rimini* p. 230, 31 a 26 Frankfurt. Die Stadt an gen. Domdechanten wegen Verlegung eines Rechtstages *, nr. 87 p. 153 Mainz: soll Gesandte, die während d. Königswahl nach Frank- furt wollen, aufhalten, nr. 88 . . . . . . . . . . p. 154 den Erzbf. v. Mainz: frägt, ob sie Heinr. v. Plauen einlassen darf, nr. 89 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 154 Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Frankfurt: kann Heinr. v. Plauen einlassen, nr. 90 — p. 155 28 bis Febr. 2 Frankfurt. Aufzeichnung d. Frankf. Registratur üb. den Wahltag, nr. 91 . p. 156 28 Florenz. Geldzahlung d. päpstl. Kammer an Andreas v. Rimini. . . . . . . p. 230, 28b ad 28 Frankfurt. Aufzeichnung d. Frankfurter Kanzlei betr. Verhandlungen mit Pf. Otto üb. d. Reichssteuer . . . . . . . . . . . . 29 Ulm. Landfriedensbündnis Augsburgs, Ulms und nicht gen. Reichsstädte mit d. Ritter- schaft, nr. 54 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Landfriedensbündnis d. Ritterschaft mit Augsburg, Ulm u. nicht gen. Reichs- . . städten *, nr. 55. . . . . . . . . . . . . . p. 87 Vereinbarungen der Grafen v. Württemberg, d. Ritterschaft u. gen. Reichsstädte üb. Besiegelung u. Aushändigung von Bundesbriefen, nr. 56 . . . . . . . . p. 88 Abschied d. Städtetages betr. Städtebund u. Landfrieden *, nr. 57. . . . . . p. 90 Frankfurt. Erzbf. Dietrich v. Köln belehnt Pf. Ludwig mit gen. Lehen *) . . p. 152, 46a Vollmacht für gen. Ratsherren, einen in der Goldenen Bulle vorgeschriebenen Eid zu leisten, nr. 92 . . . . . . . . . . . . p. 162 Hzg. Friedrich v. Sachsen verspricht, den künftigen König zu Gunsten Erzbf. Dietrichs v. Köln zu beeinflussen, nr. 93. . . . . . . . . . . . . p. 163 ex. o. O. Pf. Ludwig quittiert Frankfurt üb. d. Stadtsteuer *) . . . . . . . . p. 73, 23a Febr. in. Florenz. Papst Eugen an Alle: verurteilt die Wahl Papst Felix’ V." . . . . p. 343, 47a 1 Frankfurt. Erzbf. Dietrich v. Mainz verbündet sich mit gen. Herzögen v. Sachsen, nr. 94 p. 164 — Gen. Kurfürsten u. kurfürstl. Vertreter geloben, gen. Artikel d. Goldenen Bulle betr. Königswahl zu beobachten, nr. 95. . . . . . . . . . p. 169 2 bis April 6 o. O. Aufzeichnungen K. Friedrichs üb. seine Wahl zum Röm. König, nr. 100 p. 173 2 Frankfurt. Hzg. Friedrich v. Sachsen an Nürnberg: meldet d. Wahlergebnis, nr. 96 p. 170 Pf. Otto an Straßburg: schickt Boten mit d. Wahlnachricht, nr. 97 . . . p. 171 — Ulm: desgleichen *, nr. 97 . . . . . . . . p. 171, 26 — Die Stadt an K. Friedrich: beglückwünscht ihn zur Wahl, nr. 98. . . . p. 172 gen. Hofschreiber: meldet d. Wahlergebnis, nr. 99 . . p. 173 Straßburg: meldet d. Wahl Hzg. Friedrichs v. Österreich zum König, nr. 128 . . . . . . . . р. 239 Augsburg: desgl. *, nr. 128 . . . . . . . . . . . . p. 239, 38 Ulm: desgl. *, nr. 128 . . . . . . . . . . . . . . p. 239, 44 Aachen: desgl. *, nr. 128 . . . . . . . . . . . . . p. 239, 44 Nürnberg: desgl. *, nr. 128 . . . . . . . . . . . . p. 239, 44 zw. 3 u. 6 Frankfurt. Rede d. Joh. v. Ragusa vor d. Kurfürsten üb. d. Kirchenfrage, nr. 117 p. 204 Rede d. Guillermus Hugonis desgleichen, nr. 118 . . p. 220 Propositionen eines nicht gen. päpstl. Gesandten vor d. Kurfürsten betr. Kirchenfrage, nr. 119 . . . . . . . . . p. 228 3 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim üb. den Ulmer Städtetag; ladet zum Tag auf 8. Febr. ein, nr. 58 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 92 Weißenburg desgleichen *, nr. 58 . . . . . . . . . . p. 92, 29 Frankfurt. Hzg. Wilhelm v. Sachsen verbündet sich mit Erzbf Jakob v. Trier auf Lebenszeit * . . . . . . . . . . . . p. 123, 29a . . Gen. Kurfürsten u. kurfürstl. Vertreter an Hzg. Friedrich v. Österreich: teilen ihm seine Wahl zum Röm. König mit, nr. 101 . . . . . . . . p. 174 Dieselben an denselben: beglaubigen nicht gen. Räte, nr. 102 . p. 176 . . . Erzbf. Jakob v. Trier verbündet sich mit Hzg. Wilhelm v. Sachsen auf Lebenszeit *) . . . . . . . . . . . . . . p. 123, 43а Ders. belehnt Hzg. Wilhelm v. Sachsen mit gen. Trierischen Lehon * . p. 123, 51 a Hzg. Wilhelm v. Sachsen bestätigt den Empfang gen. Trierischer Lehen * p. 123, 35b p. 73, 29b — — 27 p. 85 — 4 —
Strana 893
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 893 1440 Febr. 4 Frankfurt. Hzg. Wilhelm v. Sachsen einigt sich mit Erzbf. Jakob v. Trier üb. Ab- . . tragung von Schulden * . . . . . . . p. 123, 41b Nürnberg. Die Stadt an Nördlingen: meldet Wahl Hzg. Friedrichs v. Österreich zum . König *, nr. 129 . . p. 240 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 240, 25 Augsburg: desgl. *, nr. 129 . Donauwörth: desgl. *, nr. 129 . . . . . . . . . . . p. 240, 32 Weißenburg: desgl. *, nr. 129 . . . . . . . . . . . p. 240, 32 Ulm: desgl. *, nr. 129 . . . . . . . . . . . . p. 240, 32 5 Frankfurt. Hzg. Wilhelm v. Sachsen einigt sich mit Erzbf. Jakob v. Trier üb. Ab- . tragung von Schulden * . . p. 124, 38 а . . . . . . . . —Vertrag Erzbf. Jakobs v. Trier u. Hzg. Wilhelms v. Sachsen betr. Luxemburg * p. 124, 38 b 336, 46а — Basel. Beschluß d. Deputatio fidei des Konzils betr. Provision des Papstes Felix * p. . . . . . . . . . . . p. 336. 35b —Desgleichen *) . . . 6 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: meldet Wahl Hzg. Friedrichs von Österreich zum . . König *, nr. 130 . . . . . . . . . . . . . . p. 240 . . . . Augsburg: desgl. *, nr. 130 . . . . p. 240, 4 Aachen. Die Stadt an Frankfurt: freut sich üb. Wahl Hzg. Friedrichs v. Österreich zum König *, nr. 131 p. 241 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 bis März 6 Colmar. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Königswahl, nr. 146. p. 261 7 Frankfurt. Gen. Gesandte d. Deutschen Ordens an d. Hochmeister üb. d. Königswahl . . . . . . u. üb. Papst u. Konzil, nr. 103 . . . . . p. 177 zw. 8 u. 12 Frankfurt. Antwort der Kurfürsten auf d. Propositionen der Konzilsgesandten . . . . . . betr. Kirchenfrage, nr. 120 . . p. 231 —— Antwort der Kurfürsten auf d. Propositionen eines gen. päpstl. Ge- . . sandten betr. Kirchenfrage, nr. 121 . p. 233 . . . . 9 Basel. Das Konzil an K. Friedrich: beglückwünscht ihn zur Wahl ; fordert zur An- . . . . . . . p. 319 erkennung Papst Felix’ V. auf, nr. 148 . . . . p. 262 10 bis Juni 22 Nürnberg. Weinschenkungen d. Stadt an kurfürstl. Gesandte, nr. 147 . . p. 93 11 Nürnberg. Die Stadt an Ulm wegen Beitrittes zum Landfriedensbund, nr. 59 . . . —.. p. 321 Thonon. Papst Felix an K. Friedrich: beglückwünscht ihn zur Wahl, nr. 149 . . . p. 324 . 12 - — Ders. an Konr. v. Weinsberg betr. dessen Reise zu K. Friedrich, nr. 150. . 356, 28а —. - o. O. Aufzeichnung Konrads v. Weinsberg betr. Stellvertretung im Konzilsprotektorat p. 13 Frankfurt. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Kard. Ludw. v. Arles üb. d. Antwort d. Kur- fürsten an die Konzilsgesandten *, nr. 122. . . . . . . . . . . . p. 234 Ansbach. Mf. Friedr. v. Brandenburg an d. Schwäb. Städtebund wegen eines Zwistes . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 370, 45a mit Dinkelsbühl * 14 u. 15 Basel. Aufzeichnungen Hüglins üb. den Bericht der vom Wahltag heimgekehrten . . Konzilsgesandten, nr. 123 . . . . . p. 234 . . . . . . . . — 15 Thonon. Papst Felix an Hzg. Heinr. v. Baiern: schickt Abschrift eines Briefes an K. . . . p. 321, 45 a . . . . . Friedrich * . . . . . . 16 Stuttgart. Gen. Grafen v. Württemberg nehmen Rottweil in ihren Bund mit vier gen. Reichsstädten auf *) . . . . . . . . . . . . . p. 21, 42b u. 380, 45a 17 Nürnberg. Die Stadt an Nördlingen wegen d. Beschlüsse d. Ulmer Städtetages * . . p. 93, 36 a . . . . . p. 94 Ulm wegen d. Städtebundes, nr. 60 . . — p. 96 Ulm üb. einen Artikel d. Ulmer Abschiedes vom 29. Jan., nr. 61 Windsheim: hat Antwort an Ulm wegen der Beschlüsse d. p. 97 . . . . Ulmer Städtetages geändert, nr. 62 . . . . 370, 44a Dinkelsbühl. Die Stadt an Ulm wegen eines Zwistes mit Mf. Friedr. v. Brandenburg p. 19 Basel. Aufzeichnung Segovias betr. Antwort d. Kurfürsten an d. Konzilsgesandten *, p. 235 . . . . . . . . . . . . . . . nr. 124 . p. 180 Hzg. Friedrich v. Österreich an Frankfurt: dankt für Wahlnachricht, nr. 104 . 22 Wien! Kard. Ludw. v. Arles an Konr. v. Weinsberg üb. Aufnahme d. Wahl K. Friedrichs 26 Basel. . p. 325 . . . . . . . . . . . . . . . . im Konzil, nr. 151 . . 333, 52 a . . . . . p. 27 — Dekret der 40. Session des Konzils'* . p. 327 . — Thonon. Papst Felix an Hzg. Heinr. v. Baiern: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 152. . p. 327 . ca. 27 Thonon. Instruktion für Gesandte d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 153. kurz vor 28 o. O. Entwurf zu einem Landfriedensbunde der Grafen v. Württemberg, d. р. 369 Ritterschaft und gen. Schwäb. u. Fränk. Städte nr. 175 . . . . . . . . . . p. 295, 38a 28 Straßburg. Der Rat an gen. Gesandte in Speier betr. Armagnaken *) 113 Deutsche Reichstags-Akten XV. — — — 18 — —
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 893 1440 Febr. 4 Frankfurt. Hzg. Wilhelm v. Sachsen einigt sich mit Erzbf. Jakob v. Trier üb. Ab- . . tragung von Schulden * . . . . . . . p. 123, 41b Nürnberg. Die Stadt an Nördlingen: meldet Wahl Hzg. Friedrichs v. Österreich zum . König *, nr. 129 . . p. 240 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 240, 25 Augsburg: desgl. *, nr. 129 . Donauwörth: desgl. *, nr. 129 . . . . . . . . . . . p. 240, 32 Weißenburg: desgl. *, nr. 129 . . . . . . . . . . . p. 240, 32 Ulm: desgl. *, nr. 129 . . . . . . . . . . . . p. 240, 32 5 Frankfurt. Hzg. Wilhelm v. Sachsen einigt sich mit Erzbf. Jakob v. Trier üb. Ab- . tragung von Schulden * . . p. 124, 38 а . . . . . . . . —Vertrag Erzbf. Jakobs v. Trier u. Hzg. Wilhelms v. Sachsen betr. Luxemburg * p. 124, 38 b 336, 46а — Basel. Beschluß d. Deputatio fidei des Konzils betr. Provision des Papstes Felix * p. . . . . . . . . . . . p. 336. 35b —Desgleichen *) . . . 6 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: meldet Wahl Hzg. Friedrichs von Österreich zum . . König *, nr. 130 . . . . . . . . . . . . . . p. 240 . . . . Augsburg: desgl. *, nr. 130 . . . . p. 240, 4 Aachen. Die Stadt an Frankfurt: freut sich üb. Wahl Hzg. Friedrichs v. Österreich zum König *, nr. 131 p. 241 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 bis März 6 Colmar. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Königswahl, nr. 146. p. 261 7 Frankfurt. Gen. Gesandte d. Deutschen Ordens an d. Hochmeister üb. d. Königswahl . . . . . . u. üb. Papst u. Konzil, nr. 103 . . . . . p. 177 zw. 8 u. 12 Frankfurt. Antwort der Kurfürsten auf d. Propositionen der Konzilsgesandten . . . . . . betr. Kirchenfrage, nr. 120 . . p. 231 —— Antwort der Kurfürsten auf d. Propositionen eines gen. päpstl. Ge- . . sandten betr. Kirchenfrage, nr. 121 . p. 233 . . . . 9 Basel. Das Konzil an K. Friedrich: beglückwünscht ihn zur Wahl ; fordert zur An- . . . . . . . p. 319 erkennung Papst Felix’ V. auf, nr. 148 . . . . p. 262 10 bis Juni 22 Nürnberg. Weinschenkungen d. Stadt an kurfürstl. Gesandte, nr. 147 . . p. 93 11 Nürnberg. Die Stadt an Ulm wegen Beitrittes zum Landfriedensbund, nr. 59 . . . —.. p. 321 Thonon. Papst Felix an K. Friedrich: beglückwünscht ihn zur Wahl, nr. 149 . . . p. 324 . 12 - — Ders. an Konr. v. Weinsberg betr. dessen Reise zu K. Friedrich, nr. 150. . 356, 28а —. - o. O. Aufzeichnung Konrads v. Weinsberg betr. Stellvertretung im Konzilsprotektorat p. 13 Frankfurt. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Kard. Ludw. v. Arles üb. d. Antwort d. Kur- fürsten an die Konzilsgesandten *, nr. 122. . . . . . . . . . . . p. 234 Ansbach. Mf. Friedr. v. Brandenburg an d. Schwäb. Städtebund wegen eines Zwistes . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 370, 45a mit Dinkelsbühl * 14 u. 15 Basel. Aufzeichnungen Hüglins üb. den Bericht der vom Wahltag heimgekehrten . . Konzilsgesandten, nr. 123 . . . . . p. 234 . . . . . . . . — 15 Thonon. Papst Felix an Hzg. Heinr. v. Baiern: schickt Abschrift eines Briefes an K. . . . p. 321, 45 a . . . . . Friedrich * . . . . . . 16 Stuttgart. Gen. Grafen v. Württemberg nehmen Rottweil in ihren Bund mit vier gen. Reichsstädten auf *) . . . . . . . . . . . . . p. 21, 42b u. 380, 45a 17 Nürnberg. Die Stadt an Nördlingen wegen d. Beschlüsse d. Ulmer Städtetages * . . p. 93, 36 a . . . . . p. 94 Ulm wegen d. Städtebundes, nr. 60 . . — p. 96 Ulm üb. einen Artikel d. Ulmer Abschiedes vom 29. Jan., nr. 61 Windsheim: hat Antwort an Ulm wegen der Beschlüsse d. p. 97 . . . . Ulmer Städtetages geändert, nr. 62 . . . . 370, 44a Dinkelsbühl. Die Stadt an Ulm wegen eines Zwistes mit Mf. Friedr. v. Brandenburg p. 19 Basel. Aufzeichnung Segovias betr. Antwort d. Kurfürsten an d. Konzilsgesandten *, p. 235 . . . . . . . . . . . . . . . nr. 124 . p. 180 Hzg. Friedrich v. Österreich an Frankfurt: dankt für Wahlnachricht, nr. 104 . 22 Wien! Kard. Ludw. v. Arles an Konr. v. Weinsberg üb. Aufnahme d. Wahl K. Friedrichs 26 Basel. . p. 325 . . . . . . . . . . . . . . . . im Konzil, nr. 151 . . 333, 52 a . . . . . p. 27 — Dekret der 40. Session des Konzils'* . p. 327 . — Thonon. Papst Felix an Hzg. Heinr. v. Baiern: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 152. . p. 327 . ca. 27 Thonon. Instruktion für Gesandte d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 153. kurz vor 28 o. O. Entwurf zu einem Landfriedensbunde der Grafen v. Württemberg, d. р. 369 Ritterschaft und gen. Schwäb. u. Fränk. Städte nr. 175 . . . . . . . . . . p. 295, 38a 28 Straßburg. Der Rat an gen. Gesandte in Speier betr. Armagnaken *) 113 Deutsche Reichstags-Akten XV. — — — 18 — —
Strana 894
894 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. — — 2 3— — — — April 6 — 1440 Febr. 28 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft zum Städtetag auf 11. März *, nr. 176 . . . p. 370 29 o. O. Rothenburg tritt dem Bunde von 12 gen. Schwäb. Städten bei *) . . . p. 27, 44a März 1 u. 4 Basel. Aufzeichnungen Hüglins üb. Wegfertigung von Gesandten d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 154 . . . . . . . . . . . . . . . p. 330 —2 Speier. Erzbf. Dietrich v. Mainz u. Pf. Otto teidingen zwischen d. Hochmeister u. gen. Meistern d. Dt. Ordens *. . . . . . . . . . . p. 178, 50 a 3 Basel. Das Konzil an Bf. Nikodemus v. Freising: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 155 . p. 331 — Hzg. Albrecht v. Baiern: desgleichen, nr. 156 . . . . . . . p. 332 — Univ. Wien: desgleichen *, nr. 156 . . . . . . p. 332, 11 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: mahnt zur Vorsicht bei d. Verhandlungen mit d. Ritter- schatt *) . . p. 372, 44 2 4 Nürnberg. Die Stadt an Nördlingen : frägt an, ob es Brief vom 17. Febr. erhalten hat *, nr. 177 p. 372 — Basel. Das Konzil an Bf. Johannes v. Ardjisch: erteilt ihm gen. Vollmachten *. . p. 338, 45b nach 4 Basel. Instruktion für gen. Gesandte d. Konzils u. d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 157 . . . . . . . . . p. 332 5 Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Kard. Ludw. v. Arles: will zum König reisen, nr. 158 p. 339 6 Ulm. Die Stadt an Nördlingen : schickt Entwurf zu einem Bündnis mit d. Ritterschaft, nr. 178 p. 373 7 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim: ladet zum Tag auf 13. März ein, nr. 212 . . p. 406 . e —Weißenburg: desgleichen *, nr. 212 . . . . . p. 407, 7 — — ad 7. Ausgaben der Stadt für Briefe nach Windsheim u. Weißenburg . . . . p. 407, 39 a 9 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: schickt Verzeichnis der Feinde d. Ritterschaft * . p. 373, 36a — 10 Frankfurt. Die Stadt an gen. Hofschreiber: soll ihre Interessen am kgl. Hofe wahren * p. 180, 38 a — 12 o. O. Gmünd tritt dem Bunde von 12 gen. Schwäb. Städten bei *) . . . . p. 27, 44b Krakau. K. Wladislaw v. Polen an K. Friedrich: beglückwünscht ihn zur Wahl, nr. 136 p. 243 14 bis Juni 6 o. O. Aufzeichnungen Konrads v. Weinsberg üb. seine Reise zum König, nr. 166 p. 355 zw. 15 u. April 22 Wien. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß der Königswahl, nr. 147a . . p. 262 15 Nürnberg. Die Stadt an gen. Kanzler d. Erzbischofs v. Mainz wegen der kurfürstl. . Protestation *. . . . . . . . . . . . . . p. 273, 34a Basel. Das Konzil an Erzbf. Dietrich v. Mainz: soll d. Gebiete Konrads v. Weinsberg- . schützen *. . . . . . . . . . 340, 40 a . . . . p. . Bf. Sigmund v. Würzburg: desgleichen *) 341, 44a . . . . p. 20 Ulm. Die Stadt an Nördlingen : schickt nochmals Verzeichnis der Feinde d. Ritterschaft * p. 373, 30 b 21 Wien. Beschluß d. Artistenfakultät betr. Beteiligung an d. Feier d. Annahme d. Königs- wahl durch Hzg. Friedrich v. Österreich . . . . . . 130, 39a . . p. . . Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Auszahlung einer gen. Summe an gen. Kaufmann *) . . . . . . . . . p. 136, 34a o. O. Die Ritterschaft an Nördlingen üb. Brandschatzung Heinrichs v. Pappenheim durch Gf. Johann v. Öttingen *) . . . . . . . . . . 372, 40 a . . p. 23 Birglau. Der Komthur v. Thorn an d. Hochmeister: üb. Polen, Ungarn u. Türken * p. 138, 33a — o. O. Heinz v. Seckendorf kündigt gen. Reichsstädten Fehde an *) 383, 42 a . . . . . p. 25 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Bündnisverhandlungen mit d. Ritterschaft, nr. 179 p. 374 26 o. O. Aufzeichnung üb. Rückkehr d. Erzbischofs v. Tarent aus Deutschland nach Florenz p. 334, 38 a 28 Wien. Gen. Hofschreiber an Frankfurt: teilt mit, daß Hzg. Friedrich die kurfürstl. Gesandten noch nicht angehört hat *, nr. 105. . . . . . p. 180 31 Wiener Neustadt. Ansprache Heinrich Leubings an d. erwählten König Friedrich, nr. 106 p. 181 Ansprache d. Propstes Tilmann v. Koblenz an K. Friedrich, nr. 107 p. 184 Ansprache eines nicht gen. Gesandten d. Baseler Konzils u. d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 159 . . . . . . . . . . p. 341 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Uberfall von Kaufleuten durch gen. Ritter * . p. 378, 46b Florenz. Gen. Stellvertreter d. päpstl. Kämmerers an nicht gen. Thesaurar betr. Zah- lung einer gen. Summe an gen. päpstl. Gesandten * . . . . . . . . p. 136, 49a ad 6 Nürnberg. Aufzeichnungen üb. eine Gesandtschaft d. Stadt an K. Friedrich . . p. 259, 24a zw. 7 u. 17 Wien. Propositionen Henmann Offenburgs vor K. Friedrich, nr. 167 . . . p. 358 — 8 Florenz. Geldzahlung d. päpstl. Kammer an gen. päpstl. Gesandten * . . . . . p. 136, 41b — Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft zum Städtetage auf 18. April *) . . . . p. 378, 32а — o. O. Sechs gen. Ritter sagen dem Schwäb. Städtebunde Fehde an * . . . p. 383, 37b 11 Thonon. Papst Felix an K. Friedrich: verteidigt sich gegen Vorwürfe Papst Eugens, nr. 160 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 343 16 Wien. Gen. Hofschreiber an Frankfurt: rät zu Gesandtschaft an d. König * . . . p. 181, 25a
894 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. — — 2 3— — — — April 6 — 1440 Febr. 28 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft zum Städtetag auf 11. März *, nr. 176 . . . p. 370 29 o. O. Rothenburg tritt dem Bunde von 12 gen. Schwäb. Städten bei *) . . . p. 27, 44a März 1 u. 4 Basel. Aufzeichnungen Hüglins üb. Wegfertigung von Gesandten d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 154 . . . . . . . . . . . . . . . p. 330 —2 Speier. Erzbf. Dietrich v. Mainz u. Pf. Otto teidingen zwischen d. Hochmeister u. gen. Meistern d. Dt. Ordens *. . . . . . . . . . . p. 178, 50 a 3 Basel. Das Konzil an Bf. Nikodemus v. Freising: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 155 . p. 331 — Hzg. Albrecht v. Baiern: desgleichen, nr. 156 . . . . . . . p. 332 — Univ. Wien: desgleichen *, nr. 156 . . . . . . p. 332, 11 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: mahnt zur Vorsicht bei d. Verhandlungen mit d. Ritter- schatt *) . . p. 372, 44 2 4 Nürnberg. Die Stadt an Nördlingen : frägt an, ob es Brief vom 17. Febr. erhalten hat *, nr. 177 p. 372 — Basel. Das Konzil an Bf. Johannes v. Ardjisch: erteilt ihm gen. Vollmachten *. . p. 338, 45b nach 4 Basel. Instruktion für gen. Gesandte d. Konzils u. d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 157 . . . . . . . . . p. 332 5 Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Kard. Ludw. v. Arles: will zum König reisen, nr. 158 p. 339 6 Ulm. Die Stadt an Nördlingen : schickt Entwurf zu einem Bündnis mit d. Ritterschaft, nr. 178 p. 373 7 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim: ladet zum Tag auf 13. März ein, nr. 212 . . p. 406 . e —Weißenburg: desgleichen *, nr. 212 . . . . . p. 407, 7 — — ad 7. Ausgaben der Stadt für Briefe nach Windsheim u. Weißenburg . . . . p. 407, 39 a 9 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: schickt Verzeichnis der Feinde d. Ritterschaft * . p. 373, 36a — 10 Frankfurt. Die Stadt an gen. Hofschreiber: soll ihre Interessen am kgl. Hofe wahren * p. 180, 38 a — 12 o. O. Gmünd tritt dem Bunde von 12 gen. Schwäb. Städten bei *) . . . . p. 27, 44b Krakau. K. Wladislaw v. Polen an K. Friedrich: beglückwünscht ihn zur Wahl, nr. 136 p. 243 14 bis Juni 6 o. O. Aufzeichnungen Konrads v. Weinsberg üb. seine Reise zum König, nr. 166 p. 355 zw. 15 u. April 22 Wien. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß der Königswahl, nr. 147a . . p. 262 15 Nürnberg. Die Stadt an gen. Kanzler d. Erzbischofs v. Mainz wegen der kurfürstl. . Protestation *. . . . . . . . . . . . . . p. 273, 34a Basel. Das Konzil an Erzbf. Dietrich v. Mainz: soll d. Gebiete Konrads v. Weinsberg- . schützen *. . . . . . . . . . 340, 40 a . . . . p. . Bf. Sigmund v. Würzburg: desgleichen *) 341, 44a . . . . p. 20 Ulm. Die Stadt an Nördlingen : schickt nochmals Verzeichnis der Feinde d. Ritterschaft * p. 373, 30 b 21 Wien. Beschluß d. Artistenfakultät betr. Beteiligung an d. Feier d. Annahme d. Königs- wahl durch Hzg. Friedrich v. Österreich . . . . . . 130, 39a . . p. . . Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Auszahlung einer gen. Summe an gen. Kaufmann *) . . . . . . . . . p. 136, 34a o. O. Die Ritterschaft an Nördlingen üb. Brandschatzung Heinrichs v. Pappenheim durch Gf. Johann v. Öttingen *) . . . . . . . . . . 372, 40 a . . p. 23 Birglau. Der Komthur v. Thorn an d. Hochmeister: üb. Polen, Ungarn u. Türken * p. 138, 33a — o. O. Heinz v. Seckendorf kündigt gen. Reichsstädten Fehde an *) 383, 42 a . . . . . p. 25 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Bündnisverhandlungen mit d. Ritterschaft, nr. 179 p. 374 26 o. O. Aufzeichnung üb. Rückkehr d. Erzbischofs v. Tarent aus Deutschland nach Florenz p. 334, 38 a 28 Wien. Gen. Hofschreiber an Frankfurt: teilt mit, daß Hzg. Friedrich die kurfürstl. Gesandten noch nicht angehört hat *, nr. 105. . . . . . p. 180 31 Wiener Neustadt. Ansprache Heinrich Leubings an d. erwählten König Friedrich, nr. 106 p. 181 Ansprache d. Propstes Tilmann v. Koblenz an K. Friedrich, nr. 107 p. 184 Ansprache eines nicht gen. Gesandten d. Baseler Konzils u. d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 159 . . . . . . . . . . p. 341 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Uberfall von Kaufleuten durch gen. Ritter * . p. 378, 46b Florenz. Gen. Stellvertreter d. päpstl. Kämmerers an nicht gen. Thesaurar betr. Zah- lung einer gen. Summe an gen. päpstl. Gesandten * . . . . . . . . p. 136, 49a ad 6 Nürnberg. Aufzeichnungen üb. eine Gesandtschaft d. Stadt an K. Friedrich . . p. 259, 24a zw. 7 u. 17 Wien. Propositionen Henmann Offenburgs vor K. Friedrich, nr. 167 . . . p. 358 — 8 Florenz. Geldzahlung d. päpstl. Kammer an gen. päpstl. Gesandten * . . . . . p. 136, 41b — Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft zum Städtetage auf 18. April *) . . . . p. 378, 32а — o. O. Sechs gen. Ritter sagen dem Schwäb. Städtebunde Fehde an * . . . p. 383, 37b 11 Thonon. Papst Felix an K. Friedrich: verteidigt sich gegen Vorwürfe Papst Eugens, nr. 160 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 343 16 Wien. Gen. Hofschreiber an Frankfurt: rät zu Gesandtschaft an d. König * . . . p. 181, 25a
Strana 895
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 895 1440 April 18 Wien. Konr. v. Weinsberg an Kgin. Elisabeth v. Ungarn wegen Luxemburgs * . . p. 359, 46 a . zw. 20 u. 30 Wien. Ansprache d. Joh. v. Ragusa an K. Friedrich u. die Kurfürsten, nr. 161 p. 348 — Werbung nicht gen. Gesandten d. Baseler Konzils u. d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 162 . p. 351 . . . . . 23 Wien. K. Friedrich bestätigt Gf. Hans v. Sulz als Reichshofrichter *) . . . . p. 274, 46 3 . . . — 0. O. Bündnis d. Ritterschaft mit Hzg. Albrecht v. Baiern auf 3 Jahre *). p. 376, 45а — London. Antwort d. Königs v. England an nicht gen. Gesandten d. Papstes Felix *) р. 534, 50 25 Nürnberg. Peter Grundherr an Frankfurt: schickt Brief eines gen. Hofschreibers * p. 181, 43 a 29 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Annahme d. Königswahl durch Hzg. Friedrich v. Österreich, nr. 132 . . . . . . . . . p. 241 . . . Wien. K. Friedrich an Nördlingen wegen d. Ammanamtgeldes * . . . . . . p. 14, 44 a . Weißenburg wegen d. Stadtsteuer * . . . . . . . . . . p. 13, 26 a . . . Aalen desgleichen *) . . . . . . . . . . . p. 14, 19a . Augsburg desgleichen * . — 30 — . . . . . . . . . . . p. 14, 54a — o. O. Hanmann Echter kündigt Ulm Fehde an . . . . . . . p. 381, 47 a Mai ca. in. Augsburg. Eintrag im Ratsprotokoll betr. Gesandtschaft an d. König . . . . p. 265, 45b 1 o. O. Engelhard v. Rodenstein kündigt Ulm Fehde an * . . . . . . . . . . p. 381, 42а Philipp d. Jüngere v. Frankenstein desgleichen *) . . . . p. 381, 43 a Hans Kalb von Rinheim u. Diether Landschade desgleichen * . . . . . . p. 381, 443 Ulrich d. J. v. Rosenberg u. Wiprecht Sturmfeder desgleichen *) . . . . p. 381, 45a 2 Wien. K. Friedrich gibt d. Besuchern d. Baseler Konzils Geleit, nr. 163 . . . . p. 352 . — Ders. gibt gen. Gesandten d. Baseler Konzils Geleit *, nr. 164 . p. 354 . 5 Mailand. Der Herzog an K. Friedrich: freut sich üb. dessen Wahl, nr. 137 p. 245 7 Gmünd. Die Stadt an Ulm wegen Beschwerde üb. die Feinde d. Städte, nr. 180 p. 377 Augsburg. Die Stadt an Nürnberg: will d. Ellwanger Tag vom 18. Mai beschicken, nr. 213 p. 407 ... 407, 46b ... 8 — Ausgaben d. Stadt für Briefe nach Ulm u. Nürnberg . . . . . . . p. 9 Ansbach. Mf. Friedrich v. Brandenburg an den Schwäb. Städtebund: hat d. Ellwanger — Tag nach Wassertrüdingen verlegt, nr. 214 . . . . . . . . . . . . p. 408 10 o. O. Nürnberg, Windsheim u. Weißenburg verbünden sich auf 3 Jahre * . . . . p. 402, 50 a . Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen des Ellwanger Tages, nr. 215 . . . p. 408 . — Nürnberg. Die Stadt an Augsburg betr. Beschickung d. Ellwanger Tages, nr. 216 . p. 409 p. 246 11 Westminster. K. Heinrich v. England an gen. Gesandte betr. Bündnis mit K. Friedrich, nr. 138 — Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Landfriedensverhandlungen mit d. Grafen v. Württem- . . . . . . . . berg u. d. Ritterschaft *. nr. 181 . p. 379 . . . Die Stadt an Nördlingen betr. Verlegung d. Ellwanger Tages, nr. 217 p. 410 12 — p. 247 13 Westminster. K. Heinrich v. England an K. Friedrich: freut sich üb. dessen Wahl, nr. 139 16 Wien. K. Friedrich an Erzbf. Dietrich v. Köln wegen d. heimlichen Gerichts, nr. 168 . p. 360 Ders. an d. Freigrafen d. Westfälischen Gerichts wegen Reform d. Gerichts, nr. 169 p. 361 p. 13, 34a . . . . . Ders. quittiert Windsheim üb. d. Stadtsteuer *). . . . Ders. an Frankfurt: soll d. Stadtsteuer an Konr. v. Weinsberg zahlen, nr. 170. р. 362 p. 191 Ders. bestätigt Erzbf. Dietrich v. Mainz seine Privilegien, nr. 108 . . . . . Erzbf. Dietrich v. Köln desgleichen *, nr. 109 -- p. 192 . . . . . p. 193 Erzbf. Jakob v. Trier desgleichen *, nr. 110 . . . . . . . p. 197 Hzg. Friedrich v. Sachsen desgleichen *, nr. 112. p. 194 Pf. Ludwig desgleichen *, nr. 111 . . . . . . . K. Friedrich bestätigt dem Pfalzgrafen Ludwig d. Verschreibung üb. d. Land- 194, 36a . vogtei im Elsaß * . . . . . p. . . . . . . . . . . . 194, 49a Ders. bestätigt dem Pfalzgrafen Ludwig ein Privileg K. Karls IV. von 1375 * p. Ders. bestätigt dem Pfalzgrafen Ludwig ein Privileg K. Karls IV. u. gibt seinen 195, 16 a . . . p. Willen zu d. Handlungen, die auf Grund desselben geschehen sind * 195, 40 a . . . . p. Ders. ermächtigt Pf. Ludwig, Lehen im Niederelsaß zu leihen * 195, 15b . p. Ders. bessert die Lehen des Pfalzgrafen Ludwig mit gen. Schloß *) Ders. an gen. Elsässische Städte: hat dem Pfalzgrafen Ludwig d. Landvogtei be- . . . . p. 195, 43b . . . . . stätigt* . . . . . . . . 275, 49a .... Konr. v. Weinsberg betr. Lehensempfang *) . . . . p. . 354, 42a . .— Basel. Die Deutsche Nation d. Konzils an Papst Felix: soll nach Basel kommen * . p. 387, 47a . . . p. 19 0. O. Konr. v. Bebemburg an Rothenburg u. Dinkelsbühl wegen Halls *) Wassertrüdingen. Entwurf zu einem Landfriedensbunde zw. Fürsten, Ritterschaft u. Reichsstädten, nr. 218 a nenonu an nam * "—m“. a una“ — — — — — — — — 17 .. — „„ —..— . . . . . . . . p. 410 113*
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 895 1440 April 18 Wien. Konr. v. Weinsberg an Kgin. Elisabeth v. Ungarn wegen Luxemburgs * . . p. 359, 46 a . zw. 20 u. 30 Wien. Ansprache d. Joh. v. Ragusa an K. Friedrich u. die Kurfürsten, nr. 161 p. 348 — Werbung nicht gen. Gesandten d. Baseler Konzils u. d. Papstes Felix an K. Friedrich, nr. 162 . p. 351 . . . . . 23 Wien. K. Friedrich bestätigt Gf. Hans v. Sulz als Reichshofrichter *) . . . . p. 274, 46 3 . . . — 0. O. Bündnis d. Ritterschaft mit Hzg. Albrecht v. Baiern auf 3 Jahre *). p. 376, 45а — London. Antwort d. Königs v. England an nicht gen. Gesandten d. Papstes Felix *) р. 534, 50 25 Nürnberg. Peter Grundherr an Frankfurt: schickt Brief eines gen. Hofschreibers * p. 181, 43 a 29 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Annahme d. Königswahl durch Hzg. Friedrich v. Österreich, nr. 132 . . . . . . . . . p. 241 . . . Wien. K. Friedrich an Nördlingen wegen d. Ammanamtgeldes * . . . . . . p. 14, 44 a . Weißenburg wegen d. Stadtsteuer * . . . . . . . . . . p. 13, 26 a . . . Aalen desgleichen *) . . . . . . . . . . . p. 14, 19a . Augsburg desgleichen * . — 30 — . . . . . . . . . . . p. 14, 54a — o. O. Hanmann Echter kündigt Ulm Fehde an . . . . . . . p. 381, 47 a Mai ca. in. Augsburg. Eintrag im Ratsprotokoll betr. Gesandtschaft an d. König . . . . p. 265, 45b 1 o. O. Engelhard v. Rodenstein kündigt Ulm Fehde an * . . . . . . . . . . p. 381, 42а Philipp d. Jüngere v. Frankenstein desgleichen *) . . . . p. 381, 43 a Hans Kalb von Rinheim u. Diether Landschade desgleichen * . . . . . . p. 381, 443 Ulrich d. J. v. Rosenberg u. Wiprecht Sturmfeder desgleichen *) . . . . p. 381, 45a 2 Wien. K. Friedrich gibt d. Besuchern d. Baseler Konzils Geleit, nr. 163 . . . . p. 352 . — Ders. gibt gen. Gesandten d. Baseler Konzils Geleit *, nr. 164 . p. 354 . 5 Mailand. Der Herzog an K. Friedrich: freut sich üb. dessen Wahl, nr. 137 p. 245 7 Gmünd. Die Stadt an Ulm wegen Beschwerde üb. die Feinde d. Städte, nr. 180 p. 377 Augsburg. Die Stadt an Nürnberg: will d. Ellwanger Tag vom 18. Mai beschicken, nr. 213 p. 407 ... 407, 46b ... 8 — Ausgaben d. Stadt für Briefe nach Ulm u. Nürnberg . . . . . . . p. 9 Ansbach. Mf. Friedrich v. Brandenburg an den Schwäb. Städtebund: hat d. Ellwanger — Tag nach Wassertrüdingen verlegt, nr. 214 . . . . . . . . . . . . p. 408 10 o. O. Nürnberg, Windsheim u. Weißenburg verbünden sich auf 3 Jahre * . . . . p. 402, 50 a . Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen des Ellwanger Tages, nr. 215 . . . p. 408 . — Nürnberg. Die Stadt an Augsburg betr. Beschickung d. Ellwanger Tages, nr. 216 . p. 409 p. 246 11 Westminster. K. Heinrich v. England an gen. Gesandte betr. Bündnis mit K. Friedrich, nr. 138 — Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. Landfriedensverhandlungen mit d. Grafen v. Württem- . . . . . . . . berg u. d. Ritterschaft *. nr. 181 . p. 379 . . . Die Stadt an Nördlingen betr. Verlegung d. Ellwanger Tages, nr. 217 p. 410 12 — p. 247 13 Westminster. K. Heinrich v. England an K. Friedrich: freut sich üb. dessen Wahl, nr. 139 16 Wien. K. Friedrich an Erzbf. Dietrich v. Köln wegen d. heimlichen Gerichts, nr. 168 . p. 360 Ders. an d. Freigrafen d. Westfälischen Gerichts wegen Reform d. Gerichts, nr. 169 p. 361 p. 13, 34a . . . . . Ders. quittiert Windsheim üb. d. Stadtsteuer *). . . . Ders. an Frankfurt: soll d. Stadtsteuer an Konr. v. Weinsberg zahlen, nr. 170. р. 362 p. 191 Ders. bestätigt Erzbf. Dietrich v. Mainz seine Privilegien, nr. 108 . . . . . Erzbf. Dietrich v. Köln desgleichen *, nr. 109 -- p. 192 . . . . . p. 193 Erzbf. Jakob v. Trier desgleichen *, nr. 110 . . . . . . . p. 197 Hzg. Friedrich v. Sachsen desgleichen *, nr. 112. p. 194 Pf. Ludwig desgleichen *, nr. 111 . . . . . . . K. Friedrich bestätigt dem Pfalzgrafen Ludwig d. Verschreibung üb. d. Land- 194, 36a . vogtei im Elsaß * . . . . . p. . . . . . . . . . . . 194, 49a Ders. bestätigt dem Pfalzgrafen Ludwig ein Privileg K. Karls IV. von 1375 * p. Ders. bestätigt dem Pfalzgrafen Ludwig ein Privileg K. Karls IV. u. gibt seinen 195, 16 a . . . p. Willen zu d. Handlungen, die auf Grund desselben geschehen sind * 195, 40 a . . . . p. Ders. ermächtigt Pf. Ludwig, Lehen im Niederelsaß zu leihen * 195, 15b . p. Ders. bessert die Lehen des Pfalzgrafen Ludwig mit gen. Schloß *) Ders. an gen. Elsässische Städte: hat dem Pfalzgrafen Ludwig d. Landvogtei be- . . . . p. 195, 43b . . . . . stätigt* . . . . . . . . 275, 49a .... Konr. v. Weinsberg betr. Lehensempfang *) . . . . p. . 354, 42a . .— Basel. Die Deutsche Nation d. Konzils an Papst Felix: soll nach Basel kommen * . p. 387, 47a . . . p. 19 0. O. Konr. v. Bebemburg an Rothenburg u. Dinkelsbühl wegen Halls *) Wassertrüdingen. Entwurf zu einem Landfriedensbunde zw. Fürsten, Ritterschaft u. Reichsstädten, nr. 218 a nenonu an nam * "—m“. a una“ — — — — — — — — 17 .. — „„ —..— . . . . . . . . p. 410 113*
Strana 896
896 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1440 Mai 20 Wiener Neustadt. K. Friedrich an d. geistl. Kurfürsten u. gen. Reichsstände betr. Schutz d. Trierer Klerus, nr. 171 . . р. 363 . . . d. geistl. Kurfürsten u. gen. Reichsstände betr. Schutz d. Kölner Klerus *, nr. 171 . . . p.363, 19 Erzbf. Dietrich v. Mainz u. gen. Reichsstände betr. Schutz des Mainzer Klerus *, nr. 171. . . . p. 363, 12 21 Wien. K. Friedrich an d. Hochmeister: ladet zum Mainzer Kongreß ein, nr. 302 . . p. 583 — K. Karl v. Frankreich: desgleichen *, nr. 302 . . . . . . p. 583, 37 22 Augsburg. Ausgabe d. Stadt aus Anlaß d. Wassertrüdinger Tages. . . . . p. 414, 44 a 24 Ulm. Städtetagsabschied betr. Landfriedensbund d. Markgrafen v. Brandenburg *, nr. 182 p. 381 25 — Gesandte d. Schwäb. Städtebundes an Straßburg wegen Bestrafung gen. Raub- ritter *, nr. 183 . . . . . . . . . . . . p. 382 27 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Hzg. Albr. v. Baiern: beruft zum Kongreß nach Mainz u. zum Reichstag nach Nürnberg, nr. 172 . p. 365 Hzg. Gerhard v. Jülich u. Berg: desgleichen *, nr. 172 p. 365, 42 Frankfurt : beruft zum Reichstag nach Nürnberg, nr. 173 p. 366 . Straßburg: desgleichen *, nr. 173 . . . p. 367,16 Speier: desgleichen *, nr. 173 . . . . . p. 367, 19 Gf. Friedrich v. Bitsch: desgleichen *, nr. 173 . . p. 367, 28 — Nürnberg. Die Stadt an Augsburg: wünscht Bericht üb. d. Wassertrüdinger Tag, nr. 219 p. 413 ad 27 Ausgabe d. Stadt für Brief nach Augsburg . . . . . . . . . p. 413, 40 28 Augsburg. Die Stadt an Ulm betr. Beschickung d. Ellwanger Tages, nr. 220 . . . . p. 413 29 —Ausgabe d. Stadt für Brief nach Ulm . . . . . . . . . p. 413, 44b . . 30 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Ulm u. den Schwäb. Städtebund: beruft zum Reichs- tag nach Nürnberg *, nr. 173 . . . . . . . . . . . p. 367, 10 Juni in. o. O. Erzbf. Dietrich v. Mainz an nicht gen. Suffragan: beruft zum Provinzialkonzil nach Aschaffenburg, nr. 232 . . . . . . . . . . p. 429 — 1 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Gesandtschaften d. Konzils an Papst Felix u. K. Friedrich, nr. 165 . . . . . . . . p. 354 — 4 Nürnberg. Die Stadt an Gesandte d. Schwäb. Städtebundes: will deren Brief der . . . . . . . . . . . . p. 382, 46 a nächsten Ratsversammlung vorlegen * 5 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Bopfingen wegen d. Stadtsteuer * . . . . . p. 14, 26 a — Schweinfurt: soll d. Stadtsteuer an Gf. Ludw. v. Öttingen zahlen *) . . . . . . . . . p. 360, 43a Ulm wegen d. Ammanamtgeldes *) . . . . . p. 14,481 — Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Frankfurt: beglaubigt gen. Gesandten * . . . p. 357, 20a 6 o. O. Abrechnung Henmann Offenburgs üb. Ausgaben für Konr. v. Weinsberg . . p. 356, 44a 7 bis 22 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Donauwörther Städtetages, nr. 188 —. p. 385 7 Nürnberg. Die Stadt an nicht gen. Gesandte d. Schwäb. Städtebundes: ist für gütliche — Beilegung d. Fehden des Bundes *, nr. 184 . p. 383 Ulm: schlägt Tagung in Donauwörth wegen d. Landfriedens . . —e . —. vor *, nr. 186 . . . . . . . . . . . . . . p. 384 . . Augsburg: desgleichen *, nr. 187 . . . p. 384 Baiersdorf. Mf. Friedrich v. Brandenburg an Ulm üb. d. Termin d. Ellwanger Tages, nr. 221 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 414 Die Stadt an gen. Elsässische Städte üb. Annahme d. Königswahl durch Hzg. Friedrich v. Österreich *, nr. 133 . . . . . . . p. 242 Die Stadt an Nürnberg: wird d. Donauwörther Tag beschicken *, nr. 189 p. 385 Bf. Albrecht an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzial- . konzil *, nr. 233 . . . . . . . . . . . . . . . р. 430 11 Basel. Gen. Vertreter d. Deutschen Ordens an d. Hochmeister betr. Stellung K. Friedrichs . . . zum Schisma * . . . . . . . . . . . p. 355, 36* Gmünd. Die Stadt an Ulm wegen Verbots d. Jagd in d. Rechbergschen Wäldern *. p. 387, 45b Ulm. Die Stadt an Nördlingen: teilt Termin d. Ellwanger Tages mit *, nr. 222 — . . p. 414 12 Preßburg. Kgin. Elisabeth v. Ungarn an Kf. Friedrich v. Brandenburg üb. Verhältnis . . . . . d. Röm. Königs zu Polen *) . . . p. 139, 40а Augsburg. Ausgabe d. Stadt für gen. Gesandten nach Ellwangen . . . . . . . p. 292, 48a — für Boten an Stephan Hangenor . . . . . . . . p. 415, 42а aus Anlaß d. Donauwörther Tages . . . . . . . p. 385, 40b 9 Nürnberg. — Augsburg. 10 Eichstätt. — — v- — — — ... — — —
896 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1440 Mai 20 Wiener Neustadt. K. Friedrich an d. geistl. Kurfürsten u. gen. Reichsstände betr. Schutz d. Trierer Klerus, nr. 171 . . р. 363 . . . d. geistl. Kurfürsten u. gen. Reichsstände betr. Schutz d. Kölner Klerus *, nr. 171 . . . p.363, 19 Erzbf. Dietrich v. Mainz u. gen. Reichsstände betr. Schutz des Mainzer Klerus *, nr. 171. . . . p. 363, 12 21 Wien. K. Friedrich an d. Hochmeister: ladet zum Mainzer Kongreß ein, nr. 302 . . p. 583 — K. Karl v. Frankreich: desgleichen *, nr. 302 . . . . . . p. 583, 37 22 Augsburg. Ausgabe d. Stadt aus Anlaß d. Wassertrüdinger Tages. . . . . p. 414, 44 a 24 Ulm. Städtetagsabschied betr. Landfriedensbund d. Markgrafen v. Brandenburg *, nr. 182 p. 381 25 — Gesandte d. Schwäb. Städtebundes an Straßburg wegen Bestrafung gen. Raub- ritter *, nr. 183 . . . . . . . . . . . . p. 382 27 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Hzg. Albr. v. Baiern: beruft zum Kongreß nach Mainz u. zum Reichstag nach Nürnberg, nr. 172 . p. 365 Hzg. Gerhard v. Jülich u. Berg: desgleichen *, nr. 172 p. 365, 42 Frankfurt : beruft zum Reichstag nach Nürnberg, nr. 173 p. 366 . Straßburg: desgleichen *, nr. 173 . . . p. 367,16 Speier: desgleichen *, nr. 173 . . . . . p. 367, 19 Gf. Friedrich v. Bitsch: desgleichen *, nr. 173 . . p. 367, 28 — Nürnberg. Die Stadt an Augsburg: wünscht Bericht üb. d. Wassertrüdinger Tag, nr. 219 p. 413 ad 27 Ausgabe d. Stadt für Brief nach Augsburg . . . . . . . . . p. 413, 40 28 Augsburg. Die Stadt an Ulm betr. Beschickung d. Ellwanger Tages, nr. 220 . . . . p. 413 29 —Ausgabe d. Stadt für Brief nach Ulm . . . . . . . . . p. 413, 44b . . 30 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Ulm u. den Schwäb. Städtebund: beruft zum Reichs- tag nach Nürnberg *, nr. 173 . . . . . . . . . . . p. 367, 10 Juni in. o. O. Erzbf. Dietrich v. Mainz an nicht gen. Suffragan: beruft zum Provinzialkonzil nach Aschaffenburg, nr. 232 . . . . . . . . . . p. 429 — 1 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Gesandtschaften d. Konzils an Papst Felix u. K. Friedrich, nr. 165 . . . . . . . . p. 354 — 4 Nürnberg. Die Stadt an Gesandte d. Schwäb. Städtebundes: will deren Brief der . . . . . . . . . . . . p. 382, 46 a nächsten Ratsversammlung vorlegen * 5 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Bopfingen wegen d. Stadtsteuer * . . . . . p. 14, 26 a — Schweinfurt: soll d. Stadtsteuer an Gf. Ludw. v. Öttingen zahlen *) . . . . . . . . . p. 360, 43a Ulm wegen d. Ammanamtgeldes *) . . . . . p. 14,481 — Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Frankfurt: beglaubigt gen. Gesandten * . . . p. 357, 20a 6 o. O. Abrechnung Henmann Offenburgs üb. Ausgaben für Konr. v. Weinsberg . . p. 356, 44a 7 bis 22 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Donauwörther Städtetages, nr. 188 —. p. 385 7 Nürnberg. Die Stadt an nicht gen. Gesandte d. Schwäb. Städtebundes: ist für gütliche — Beilegung d. Fehden des Bundes *, nr. 184 . p. 383 Ulm: schlägt Tagung in Donauwörth wegen d. Landfriedens . . —e . —. vor *, nr. 186 . . . . . . . . . . . . . . p. 384 . . Augsburg: desgleichen *, nr. 187 . . . p. 384 Baiersdorf. Mf. Friedrich v. Brandenburg an Ulm üb. d. Termin d. Ellwanger Tages, nr. 221 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 414 Die Stadt an gen. Elsässische Städte üb. Annahme d. Königswahl durch Hzg. Friedrich v. Österreich *, nr. 133 . . . . . . . p. 242 Die Stadt an Nürnberg: wird d. Donauwörther Tag beschicken *, nr. 189 p. 385 Bf. Albrecht an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzial- . konzil *, nr. 233 . . . . . . . . . . . . . . . р. 430 11 Basel. Gen. Vertreter d. Deutschen Ordens an d. Hochmeister betr. Stellung K. Friedrichs . . . zum Schisma * . . . . . . . . . . . p. 355, 36* Gmünd. Die Stadt an Ulm wegen Verbots d. Jagd in d. Rechbergschen Wäldern *. p. 387, 45b Ulm. Die Stadt an Nördlingen: teilt Termin d. Ellwanger Tages mit *, nr. 222 — . . p. 414 12 Preßburg. Kgin. Elisabeth v. Ungarn an Kf. Friedrich v. Brandenburg üb. Verhältnis . . . . . d. Röm. Königs zu Polen *) . . . p. 139, 40а Augsburg. Ausgabe d. Stadt für gen. Gesandten nach Ellwangen . . . . . . . p. 292, 48a — für Boten an Stephan Hangenor . . . . . . . . p. 415, 42а aus Anlaß d. Donauwörther Tages . . . . . . . p. 385, 40b 9 Nürnberg. — Augsburg. 10 Eichstätt. — — v- — — — ... — — —
Strana 897
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 897 1440 Juni 13 Konstanz. Bf. Heinrich an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzial- konzil *, nr. 234 . . . * . . . . . . . . p. 431 Florenz. Papst Eugen an d. Univ. Wien: beglaubigt gen. Gesandten *, nr. 261 . . . p. 475 Gen. Kard.-Kämmerer an nicht gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Gesandten *) . - . . . . . . . p. 475, 462 . — ca. 13 Instruktion für nicht gen. päpstl. Gesandte an K. Friedrich, nr. 262 . . p. 475 14 Paderborn. Das Domkapitel an Erzbf. Dietrich v. Mainz: wird d. Provinzialkonzil be- — schicken, nr. 235 p. 431 — 15 Donauwörth. Vorschläge für Landfriedensbund d. Städte mit Fürsten u. Ritterschaft, nr. 190 p. 385 Steuerwald. — Bf. Magnus v. Hildesheim an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzialkonzil *, nr. 236 . . . . . . p. 431 —— 16 Augsburg. Die Stadt an Stephan Hangenor: instruiert ihn für d. Ellwanger Tag, nr. 223 p. 415 17 Nürnberg wegen Besuchs d. Frankfurter Herbstmesse *. . p. 416, 37a — Rotenburg. Bf. Johannes v. Verden an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzialkonzil *, nr. 237 . . . . . . .. p. 431 . . 18 Memmingen. Die Stadt an Ulm betr. Zwist d. Abts v. Ochsenhausen mit gen. Bürgerin * p. 388, 43 — Gröningen. Bf. Burchard v. Halberstadt an Erzbf. Dietrich v. Mainz: kann d. Pro- vinzialkonzil nicht besuchen, nr. 238 p. 432 . . . ad 19 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Ellwanger Fürsten- u. Städtetages . p. 419, 50a 20 Ellwangen. Bündnis der Markgrafen v. Brandenburg mit den Grafen v. Württemberg *, nr. 224 . . . . . . . . . . . . p. 415 — 21 Abschied d. Fürsten- u. Städtetages betr. Landfriedensbund, nr. 225. p. 417 — Chur. Bf. Konrad an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzialkonzil *, nr. 239 . . . . . . . . . . . . . . p. 432 23 Dinkelsbühl. Die Stadt an Ulm wegen eines Raubanfalles * . . p. 389, 38а 25 Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen Gesandtschaft an die Grafen v. Württemberg *, . nr. 185 . . . . . . . . . . p. 384 vor 26 o. O. Bedingungen des Herrn v. Hohenlohe für Übernahme d. Hauptmannschaft des Schwäb. Städtebundes * . . . . . . . . p. 389, 42 a €. 26 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Städtetag auf 5. Juli ein *, nr. 191 . . . p. 386 ..... 27 Würzburg. Hzg. Sigmund v. Sachsen an Konr. v. Weinsberg: soll am 13. Juli nach Bischofsheim kommen * . . . . . . p. 297, 41 a 28 Maulbronn. Gen. Fürsten u. Grafen schließen ein Landfriedensbündnis auf 5 Jahre, nr. 227 p. 419 Juli od. August Wien. Rede eines gen. Kastilianischen Gesandten vor K. Friedrich betr. Königs- wahl u. Kirchenfrage, nr. 140 . . . . . . . . . p. 249 1 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg: wünscht Nachrichten vom königl. Hof *, nr. 134 p. 242 2 Wien. K. Friedrich verlängert d. Waffenstillstand zw. gen Reichsständen und gen. Herzögen v. Baiern *) - . . . . . . . . . . p. . 499, 46a Ders. an Hzg. Ludw. d. J. von Baiern: gebietet Waffenstillstand auf 4 Jahre * p. 500, 38 a Hzg. Ludw. d. A. von Baiern: desgleichen * . . . p. 500, 22b d. Schwäb. Städtebund: verkündet d. Waffenstillstand zw. gen. Herzögen v. Baiern * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 500, 32b — 3 Mailand. Der Herzog an nicht gen. Untertanen betr. Geleit für gen. Gesandten K. Friedrichs *) . . . . . . . . . 140, 47a . . . p. . . . — Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Hzg. Sigmund v. Sachsen: wird nicht nach Bischofs- heim kommen * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 297, 47b 4 Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt üb. Annahme d. Königswahl durch Hzg. Friedrich v. Österreich, nr. 135 . . . . . . . . . . . p. 242 . Breslau. Gen. Gesandter d. Deutschen Ordens an d. Hochmeister betr. Heirat K. Friedrichs * p. 270, 44* Brühl. Erzbf. Dietrich v. Köln ernennt gen. Räte zu Gesandten an den König v. Eng- land *, nr. 305 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 587 8 Ulm. Jeronimus v. Bopfingen an Nördlingen betr. Gesandtschaft an d. König *, nr. 192 p. 389 - 12 Frankfurt. Die Stadt an K. Friedrich wegen d. Reichssteuer * . . . . . . . p. 357, 30a Nürnberg. Die Stadt an Ulm wegen d. Ellwanger Abschiedes, nr. 226 — . . . . . p. 418 — 13 Bischofsheim. Abschied einer Versammlung nicht gen. fürstlicher Räte betr. Landfriedens- bund, nr. 228 . . . . . . . . . . . . . . p. 424 14 o. O. Konrad u. Pentelin v. Haimenhofen an den Schwäb. Städtebund wegen Fehde mit Kempten *) . . . . . . . . . p. 393, 39 a Kempten: desgleichen * . . . . . . p. 393, 413 — — — — — — -
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 897 1440 Juni 13 Konstanz. Bf. Heinrich an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzial- konzil *, nr. 234 . . . * . . . . . . . . p. 431 Florenz. Papst Eugen an d. Univ. Wien: beglaubigt gen. Gesandten *, nr. 261 . . . p. 475 Gen. Kard.-Kämmerer an nicht gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Gesandten *) . - . . . . . . . p. 475, 462 . — ca. 13 Instruktion für nicht gen. päpstl. Gesandte an K. Friedrich, nr. 262 . . p. 475 14 Paderborn. Das Domkapitel an Erzbf. Dietrich v. Mainz: wird d. Provinzialkonzil be- — schicken, nr. 235 p. 431 — 15 Donauwörth. Vorschläge für Landfriedensbund d. Städte mit Fürsten u. Ritterschaft, nr. 190 p. 385 Steuerwald. — Bf. Magnus v. Hildesheim an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzialkonzil *, nr. 236 . . . . . . p. 431 —— 16 Augsburg. Die Stadt an Stephan Hangenor: instruiert ihn für d. Ellwanger Tag, nr. 223 p. 415 17 Nürnberg wegen Besuchs d. Frankfurter Herbstmesse *. . p. 416, 37a — Rotenburg. Bf. Johannes v. Verden an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzialkonzil *, nr. 237 . . . . . . .. p. 431 . . 18 Memmingen. Die Stadt an Ulm betr. Zwist d. Abts v. Ochsenhausen mit gen. Bürgerin * p. 388, 43 — Gröningen. Bf. Burchard v. Halberstadt an Erzbf. Dietrich v. Mainz: kann d. Pro- vinzialkonzil nicht besuchen, nr. 238 p. 432 . . . ad 19 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Ellwanger Fürsten- u. Städtetages . p. 419, 50a 20 Ellwangen. Bündnis der Markgrafen v. Brandenburg mit den Grafen v. Württemberg *, nr. 224 . . . . . . . . . . . . p. 415 — 21 Abschied d. Fürsten- u. Städtetages betr. Landfriedensbund, nr. 225. p. 417 — Chur. Bf. Konrad an Erzbf. Dietrich v. Mainz betr. Teilnahme am Provinzialkonzil *, nr. 239 . . . . . . . . . . . . . . p. 432 23 Dinkelsbühl. Die Stadt an Ulm wegen eines Raubanfalles * . . p. 389, 38а 25 Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen Gesandtschaft an die Grafen v. Württemberg *, . nr. 185 . . . . . . . . . . p. 384 vor 26 o. O. Bedingungen des Herrn v. Hohenlohe für Übernahme d. Hauptmannschaft des Schwäb. Städtebundes * . . . . . . . . p. 389, 42 a €. 26 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Städtetag auf 5. Juli ein *, nr. 191 . . . p. 386 ..... 27 Würzburg. Hzg. Sigmund v. Sachsen an Konr. v. Weinsberg: soll am 13. Juli nach Bischofsheim kommen * . . . . . . p. 297, 41 a 28 Maulbronn. Gen. Fürsten u. Grafen schließen ein Landfriedensbündnis auf 5 Jahre, nr. 227 p. 419 Juli od. August Wien. Rede eines gen. Kastilianischen Gesandten vor K. Friedrich betr. Königs- wahl u. Kirchenfrage, nr. 140 . . . . . . . . . p. 249 1 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg: wünscht Nachrichten vom königl. Hof *, nr. 134 p. 242 2 Wien. K. Friedrich verlängert d. Waffenstillstand zw. gen Reichsständen und gen. Herzögen v. Baiern *) - . . . . . . . . . . p. . 499, 46a Ders. an Hzg. Ludw. d. J. von Baiern: gebietet Waffenstillstand auf 4 Jahre * p. 500, 38 a Hzg. Ludw. d. A. von Baiern: desgleichen * . . . p. 500, 22b d. Schwäb. Städtebund: verkündet d. Waffenstillstand zw. gen. Herzögen v. Baiern * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 500, 32b — 3 Mailand. Der Herzog an nicht gen. Untertanen betr. Geleit für gen. Gesandten K. Friedrichs *) . . . . . . . . . 140, 47a . . . p. . . . — Neuenstadt. Konr. v. Weinsberg an Hzg. Sigmund v. Sachsen: wird nicht nach Bischofs- heim kommen * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 297, 47b 4 Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt üb. Annahme d. Königswahl durch Hzg. Friedrich v. Österreich, nr. 135 . . . . . . . . . . . p. 242 . Breslau. Gen. Gesandter d. Deutschen Ordens an d. Hochmeister betr. Heirat K. Friedrichs * p. 270, 44* Brühl. Erzbf. Dietrich v. Köln ernennt gen. Räte zu Gesandten an den König v. Eng- land *, nr. 305 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 587 8 Ulm. Jeronimus v. Bopfingen an Nördlingen betr. Gesandtschaft an d. König *, nr. 192 p. 389 - 12 Frankfurt. Die Stadt an K. Friedrich wegen d. Reichssteuer * . . . . . . . p. 357, 30a Nürnberg. Die Stadt an Ulm wegen d. Ellwanger Abschiedes, nr. 226 — . . . . . p. 418 — 13 Bischofsheim. Abschied einer Versammlung nicht gen. fürstlicher Räte betr. Landfriedens- bund, nr. 228 . . . . . . . . . . . . . . p. 424 14 o. O. Konrad u. Pentelin v. Haimenhofen an den Schwäb. Städtebund wegen Fehde mit Kempten *) . . . . . . . . . p. 393, 39 a Kempten: desgleichen * . . . . . . p. 393, 413 — — — — — — -
Strana 898
898 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1440 Juli 18 Rotenburg. Bf. Joh. v. Verden an gen. Domherrn betr. Vollmacht zum Aschaffenb. p. 433 . . . . . . . . . . . . . Provinzialkonzil, nr. 240 . . . . . p. 389 19 Ulm. Die Stadt an Nördlingen betr. Gesandtschaft an d. König *, nr. 193 . 21 Mailand. Vollmacht d. Herzogs für gen. Gesandte an K. Friedrich betr. Privilegien u. Treueid, nr. 141 . p. 255 . p. 257 denselben betr. Bündnis *, nr. 142 nicht gen. Herzöge v. Österreich 257, 40 a betr. Bündnis * . . . . p. 22 Ulm. Gesandte d. Schwäb. Städtebundes an Bf. Peter v. Augsburg betr. dessen Streit 392, 50b . . . . . . . . . p. . . . mit Kaufbeuren * 392, 51a * . . . . . p. 25 Rottweil. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe gegen Genannten Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an d. Universität Erfurt: wünscht Rat in d. p. 433 . . . . . . . . Kirchenfrage, nr. 241 . . 26 Augsburg. Bf. Peter an Gesandte d. Schwäb. Städtebundes betr. seinen Streit mit Kauf- . . . . . . . . . p. 393, 29а . . . . . . beuren * . . 28 Ulm. Jeronimus v. Bopfingen an Hans Ainkürn betr. Gesandtschaft an d. König * . p. 389, 39b 31 Feldkirch. Bf. Konrad v. Chur an Erzbf. Dietrich v. Mainz: beglaubigt nicht gen. Ge- — p. 434 . . . . . . . . . . . . . sandte, nr. 242 . . Aug. in. Worms. Bf. Friedrich an Erzbf. Dietrich v. Mainz: schickt gen. Domherrn zum Pro- p. 435 . . . . . . . . . . . . . . vinzialkonzil, nr. 243 . p. 425 1 Öhringen. Landfriedensbund gen. Fürsten u. Grafen auf 5 Jahre, nr. 229 . . . . p. 427 . . — Desgleichen (Gegenurkunde) *, nr. 230 . . p. 236 3 Florenz. Joh. Tollner an d. Hochmeister üb. dessen Stellung zum Schisma, nr. 125 357, 30b . . . . p. . 8 Hainburg. K. Friedrich an Frankfurt wegen d. Reichssteuer * p. 435 Konstanz. Bf. Heinrich an Erzbf. Dietrich v. Mainz: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 244 9 Steuerwald. Bf. Magnus v. Hildesheim ernennt zwei Genannte zu Bevollmächtigten beim p. 436 . . Aschaffenb. Provinzialkonzil, nr. 245 p. 437 . . . . Erfurt. Gutachten der Universität üb. d. Kirchenfrage, nr. 246 357, 47b . . p. 10 Wien. Joh. Geisler an Frankfurt wegen d. Reichssteuer Gen. Diener d. Hofschreibers Geisler an gen. Frankfurter Stadtschreiber üb. seine — 357, 52b . . . . p. . . Bemühungen wegen d. Reichssteuer * . . Gröningen. Bf. Burchard v. Halberstadt an Erzbf. Dietrich v. Mainz: kann d. Provinzial- . . p. 450 . . . . . . konzil nicht beschicken, nr. 247 . Bf. Reinhard v. Speier an Erzbf. Dietrich v. Mainz: beglaubigt gen. Ge- 12 Odenheim. p. 451 . . . . . . . . . . . sandte, nr. 248 . . . . . p. 276, 41 а 14 Augsburg. Spende der Stadt an einen Boten d. Königs * o. O. Konr. Thum v. Neuburg u. 20 gen. Genossen sagen Dinkelsbühl Fehde an * . p. 392, 46b 16 Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an d. Univ. Erfurt: dankt f. Ratschläge in d. p. 452 . . . . . . . . . Kirchenfrage *, nr. 249 . . 17 Dinkelsbühl. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe gegen Konr. Thum v. Neuburg * . p. 392, 40b p. 393, 47 а . . . . Gmünd. Die Stadt an Ulm betr. Geleit zur Frankfurter Herbstmesse *. 483, 29b p. 18 Basel. Papst Felix an d. Elekten Ruprecht v. Straßburg : hat ihn zum Bischof ernannt *) 313, 29a 19 Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Konr. v. Weinsberg wegen d. Ablaßgeldes * p. Basel. Das Konzil an d. Elekten Ruprecht v. Straßburg: ratifiziert dessen Providierung 483, 38b . . . . . . p. . . . . . . . . . . . . . mit d. Bistum * . 276, 37b 20 Frankfurt. Spende der Stadt.an einen Herold d. Königs * . . . . . . . . . p. Wien. Jeronimus v. Bopfingen an Nördlingen: berichtet üb. seine Gesandtschaft an d. . . . . . . . . . . p. 390 . . . . König *, nr. 194 . . . . Shene. K. Heinr. v. England deputiert fünf Genannte zu Verhandlungen mit gen. Ge- . . . . . . . . p. 587, 42a . . . . . sandten d. Erzbischofs v. Köln *) . . . . . . . . . p. 276, 44a 21 Augsburg. Spende der Stadt an einen Boten d. Königs *) . . . . p. 530. 10 23 London. Bündnis zw. K. Heinrich v. England u. Erzbf. Dietrich v. Köln *) . . p. 392 27 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Städtetag auf 5. Sept. ein *, nr. 197 — Basel. Das Konzil an zwei Genaunte betr. Einsammlung d. Ablaßgelder . . . . p. 495, 46" 483, 46a . . . . . . . p. Straßburg: beglaubigt gen. Gesandte *) 30 491, 51a . . . p. K. Friedrich: beglaubigt Konr. v. Weinsberg Sept. 1 Basel. Die Deutsche Nation d. Baseler Konzils an d. Reichsstände wegen d. Ablaß- . . . . . . . p. 313, 173 . . . geldes *) — 2 Heilbronn. Die Stadt an Eslingen üb. die Einnahme Weinsbergs * . . . . . . p. 395, 47a — —— — —— — — — —
898 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1440 Juli 18 Rotenburg. Bf. Joh. v. Verden an gen. Domherrn betr. Vollmacht zum Aschaffenb. p. 433 . . . . . . . . . . . . . Provinzialkonzil, nr. 240 . . . . . p. 389 19 Ulm. Die Stadt an Nördlingen betr. Gesandtschaft an d. König *, nr. 193 . 21 Mailand. Vollmacht d. Herzogs für gen. Gesandte an K. Friedrich betr. Privilegien u. Treueid, nr. 141 . p. 255 . p. 257 denselben betr. Bündnis *, nr. 142 nicht gen. Herzöge v. Österreich 257, 40 a betr. Bündnis * . . . . p. 22 Ulm. Gesandte d. Schwäb. Städtebundes an Bf. Peter v. Augsburg betr. dessen Streit 392, 50b . . . . . . . . . p. . . . mit Kaufbeuren * 392, 51a * . . . . . p. 25 Rottweil. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe gegen Genannten Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an d. Universität Erfurt: wünscht Rat in d. p. 433 . . . . . . . . Kirchenfrage, nr. 241 . . 26 Augsburg. Bf. Peter an Gesandte d. Schwäb. Städtebundes betr. seinen Streit mit Kauf- . . . . . . . . . p. 393, 29а . . . . . . beuren * . . 28 Ulm. Jeronimus v. Bopfingen an Hans Ainkürn betr. Gesandtschaft an d. König * . p. 389, 39b 31 Feldkirch. Bf. Konrad v. Chur an Erzbf. Dietrich v. Mainz: beglaubigt nicht gen. Ge- — p. 434 . . . . . . . . . . . . . sandte, nr. 242 . . Aug. in. Worms. Bf. Friedrich an Erzbf. Dietrich v. Mainz: schickt gen. Domherrn zum Pro- p. 435 . . . . . . . . . . . . . . vinzialkonzil, nr. 243 . p. 425 1 Öhringen. Landfriedensbund gen. Fürsten u. Grafen auf 5 Jahre, nr. 229 . . . . p. 427 . . — Desgleichen (Gegenurkunde) *, nr. 230 . . p. 236 3 Florenz. Joh. Tollner an d. Hochmeister üb. dessen Stellung zum Schisma, nr. 125 357, 30b . . . . p. . 8 Hainburg. K. Friedrich an Frankfurt wegen d. Reichssteuer * p. 435 Konstanz. Bf. Heinrich an Erzbf. Dietrich v. Mainz: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 244 9 Steuerwald. Bf. Magnus v. Hildesheim ernennt zwei Genannte zu Bevollmächtigten beim p. 436 . . Aschaffenb. Provinzialkonzil, nr. 245 p. 437 . . . . Erfurt. Gutachten der Universität üb. d. Kirchenfrage, nr. 246 357, 47b . . p. 10 Wien. Joh. Geisler an Frankfurt wegen d. Reichssteuer Gen. Diener d. Hofschreibers Geisler an gen. Frankfurter Stadtschreiber üb. seine — 357, 52b . . . . p. . . Bemühungen wegen d. Reichssteuer * . . Gröningen. Bf. Burchard v. Halberstadt an Erzbf. Dietrich v. Mainz: kann d. Provinzial- . . p. 450 . . . . . . konzil nicht beschicken, nr. 247 . Bf. Reinhard v. Speier an Erzbf. Dietrich v. Mainz: beglaubigt gen. Ge- 12 Odenheim. p. 451 . . . . . . . . . . . sandte, nr. 248 . . . . . p. 276, 41 а 14 Augsburg. Spende der Stadt an einen Boten d. Königs * o. O. Konr. Thum v. Neuburg u. 20 gen. Genossen sagen Dinkelsbühl Fehde an * . p. 392, 46b 16 Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an d. Univ. Erfurt: dankt f. Ratschläge in d. p. 452 . . . . . . . . . Kirchenfrage *, nr. 249 . . 17 Dinkelsbühl. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe gegen Konr. Thum v. Neuburg * . p. 392, 40b p. 393, 47 а . . . . Gmünd. Die Stadt an Ulm betr. Geleit zur Frankfurter Herbstmesse *. 483, 29b p. 18 Basel. Papst Felix an d. Elekten Ruprecht v. Straßburg : hat ihn zum Bischof ernannt *) 313, 29a 19 Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Konr. v. Weinsberg wegen d. Ablaßgeldes * p. Basel. Das Konzil an d. Elekten Ruprecht v. Straßburg: ratifiziert dessen Providierung 483, 38b . . . . . . p. . . . . . . . . . . . . . mit d. Bistum * . 276, 37b 20 Frankfurt. Spende der Stadt.an einen Herold d. Königs * . . . . . . . . . p. Wien. Jeronimus v. Bopfingen an Nördlingen: berichtet üb. seine Gesandtschaft an d. . . . . . . . . . . p. 390 . . . . König *, nr. 194 . . . . Shene. K. Heinr. v. England deputiert fünf Genannte zu Verhandlungen mit gen. Ge- . . . . . . . . p. 587, 42a . . . . . sandten d. Erzbischofs v. Köln *) . . . . . . . . . p. 276, 44a 21 Augsburg. Spende der Stadt an einen Boten d. Königs *) . . . . p. 530. 10 23 London. Bündnis zw. K. Heinrich v. England u. Erzbf. Dietrich v. Köln *) . . p. 392 27 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Städtetag auf 5. Sept. ein *, nr. 197 — Basel. Das Konzil an zwei Genaunte betr. Einsammlung d. Ablaßgelder . . . . p. 495, 46" 483, 46a . . . . . . . p. Straßburg: beglaubigt gen. Gesandte *) 30 491, 51a . . . p. K. Friedrich: beglaubigt Konr. v. Weinsberg Sept. 1 Basel. Die Deutsche Nation d. Baseler Konzils an d. Reichsstände wegen d. Ablaß- . . . . . . . p. 313, 173 . . . geldes *) — 2 Heilbronn. Die Stadt an Eslingen üb. die Einnahme Weinsbergs * . . . . . . p. 395, 47a — —— — —— — — — —
Strana 899
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 899 1440 Sept. 2 Windsor. Antwort des Königs v. England auf d. Propositionen der Gesandten d. Erz- bischofs v. Köln, nr. 306 . . . . . . . . . . . . . * . p. 588 K. Heinr. v. England an Erzbf. Dietrich v. Köln betr. Kirchenfrage und Frieden mit Frankreich, nr. 307 . p. 590 . . . . . . . . . . Bourges. Erklärung d. Königs v. Frankreich betr. Stellung zum Schisma, nr. 312 . . p. 594 3 Eßlingen. Die Stadt an Ulm: schickt Brief Heilbronns üb. d. Einnahme Weinsbergs * p. 395, 33b 4 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Hzg. Heinr. v. Baiern: soll gen. Feinde d. Schwäb. Städtebundes nicht unterstützen, nr. 195 . . . . p. 390 Speier: desgleichen *, nr. 195 . . . . . . . . p. 390, 38 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. die Einnahme Weinsbergs *) . . . . p. 395, 24 а Augsburg desgleichen * 395, 25a . . . . . p. Nördlingen: schreibt Tag d. Weinsberger Städtebundes anf 12. Sept. — aus *, nr. 198 . p. 395 Heppenheim. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Mf. Friedrich v. Brandenburg betr. Besiegelung d. Öhringer Landfriedensbundes *, nr. 231 . . . . . . p. 428 —Köln. Erzbf. Dietrich an d. Univ. Köln: ladet zum Provinzialkonzil auf 8. Okt. ein, nr. 250 p. 452 6 Nürnberg. Die Stadt an Dinkelsbühl: mahnt zur Vorsicht in d. Wemsberger An- . . gelegenheit * . . . . . . . . p. . 396, 50 a —7 Wiener Neustadt. Jeronimus v. Bopfingen an Nördlingen üb. seine Audienz beim König u. üb. d. königl. Kanzlei *, nr. 196 . . . . . p. 391 — Ulm. Die Ratsboten d. Schwäb. Städtebundes an Nördlingen: wollen bis zur Tagung d. Weinsberger Städtebundes in Ulm bleiben *, nr. 199 . . . . . . . . . . p. 396 — 11 Augsburg. Ausgaben d. Stadt für gen. Gesandte nach Ulm *) . . . . . . p. 286, 44a . — 13 bis 18 Basel. Aufzeichnungen Segovias betr. Beratungen d. Konzils üb. d. kurfürstl. Neutralität, nr. 263 . . . . . . . . p. 481 — 14 Wiener Neustadt. K. Friedrich quittiert Rothenburg üb. d. Stadtsteuer *) . . p. 13, 42a — 15 Bühl. Konr. v. Weinsberg an Erzbf. Dietrich v. Mainz wegen Einsammlung d. Ablaß- . . . geldes * . . . . . . p. 313, 43a . . . . . — ca. med. Basel. Abhandlung Joh. Grünwalders üb. d. kurfürstl. Neutralität *. . . . p. 481, 47b 17 Gmünd. Die Stadt an Nördlingen: meldet Übergabe Weinsbergs an d. Pfalzgrafen * p. 398, 25a — Nürnberg. Die Stadt an Ulm: kann den Städtetag vom 19. Sept. nicht beschicken *, nr. 200 p. 396 —— Ausgabe der Stadt für Brief nach Ulm . ad 17 . . . . . p. 396, 41 a 18 bis Febr. 5 Colmar. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Nürnberger Reichstages, nr. 299 p. 522 19 Nürnberg. Die Stadt an Hzg Ludw. d. A. v. Baiern: schickt Geleitsbrief, nr. 271 p. 499 — Die Stadt gibt Hzg. Ludw. d. A. v. Baiern Geleit zum Reichstag, nr. 272 p. 501 20 Ulm. Die Ratsboten d. Reichsstädte an Nördlingen wegen Weinsbergs *, nr. 201 . p. 397 23 Basel. Aufzeichnung Hüglins betr. Brief üb. d. Aschaffenb. Provinzialkonzil, nr. 264 p. 482 23 u. 29 Basel. Aufzeichnungen d. Joh. Wyse betr. Stellung d. Erzbischofs v. Mainz zur Neutralität, nr. 265 . . . . . . . . . . . . p. 483 ..... 24 Nürnberg. Die Stadt an Hzg. Ludw. d. A. von Baiern: schickt neuen Geleitsbrief * p. 501, 38 a — Fritzlar. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Konr. v. Weinsberg wegen d. Ablaßgeldes * . p. 313, 42b Gen. Kanzler d. Erzbischofs v. Mainz an Konr. v. Weinsberg üb. d. Haltung — 25 — d. Baseler Konzils gegen d. Erzbischof * . . . . p. 482, 40b — 26 Heilbronn. Heilbronn u. Wimpfen an Ulm: schlagen Bericht an d. König üb. d. Weins- berger Sache vor *) . . . . . . . . . . p. 399, 53 a — 30 Basel. Das Konzil an d. Univ. Köln: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 251 . . . . . p. 453 . Papst Felix an dieselbe: desgleichen, nr. 252 . . . . . p. 454 * Aufzeichnung des Joh. Wyse üb. Gesandtschaft d. Konzils nach Köln . . . p. 454, 46b — Okt. zw. 1 u. 9 o. O. Gen. Konzilsgesandte an nicht gen. Kurfürsten betr. Kirchenfrage, nr. 266 p. 483 2 Heilbronn. Die Stadt an Frankfurt wegen Übergabe Weinsbergs an d. Pfalzgrafen * p. 397, 40 a — 3 Nürnberg. Die Stadt an Hzg. Ludw. d. A. von Baiern wegen eines Rechtstags *, nr. 285 p. 511 — — 6 Eßlingen. Die Stadt an Ulm üb. Gesandtschaft an d. Pfalzgrafen wegen Weinsbergs * p. 399, 27a — Heidelberg. Pf. Otto an K. Friedrich: empfiehlt Gesandte Konrads v. Weinsberg *, nr. 268 p. 490 — Konr. v. Weinsberg: schickt Briefe *, nr. 269 . . p. 490 . . nach 6 o. O. Instruktion Konrads v. Weinsberg für Gesandte an K. Friedrich, nr. 270 p. 490 10 Köln. Denkschrift der Univ. Köln üb. d. Kirchenfrage, nr. 254. . . p. 462 . . Denkschrift des Heimericus de Campo üb. d. Kirchenfrage, nr. 256 . . . . p. 468 Sätze der Mendikanten üb. Kirche, Konzilien u. Papst, nr. 255 p. 467 Nichtgen. Mitglied der Univ. Köln an Ungenannten üb. d. Provinzialkonzil, nr. 257 p. 470 5 - — — — — — — —
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 899 1440 Sept. 2 Windsor. Antwort des Königs v. England auf d. Propositionen der Gesandten d. Erz- bischofs v. Köln, nr. 306 . . . . . . . . . . . . . * . p. 588 K. Heinr. v. England an Erzbf. Dietrich v. Köln betr. Kirchenfrage und Frieden mit Frankreich, nr. 307 . p. 590 . . . . . . . . . . Bourges. Erklärung d. Königs v. Frankreich betr. Stellung zum Schisma, nr. 312 . . p. 594 3 Eßlingen. Die Stadt an Ulm: schickt Brief Heilbronns üb. d. Einnahme Weinsbergs * p. 395, 33b 4 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Hzg. Heinr. v. Baiern: soll gen. Feinde d. Schwäb. Städtebundes nicht unterstützen, nr. 195 . . . . p. 390 Speier: desgleichen *, nr. 195 . . . . . . . . p. 390, 38 Ulm. Die Stadt an Nördlingen üb. die Einnahme Weinsbergs *) . . . . p. 395, 24 а Augsburg desgleichen * 395, 25a . . . . . p. Nördlingen: schreibt Tag d. Weinsberger Städtebundes anf 12. Sept. — aus *, nr. 198 . p. 395 Heppenheim. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Mf. Friedrich v. Brandenburg betr. Besiegelung d. Öhringer Landfriedensbundes *, nr. 231 . . . . . . p. 428 —Köln. Erzbf. Dietrich an d. Univ. Köln: ladet zum Provinzialkonzil auf 8. Okt. ein, nr. 250 p. 452 6 Nürnberg. Die Stadt an Dinkelsbühl: mahnt zur Vorsicht in d. Wemsberger An- . . gelegenheit * . . . . . . . . p. . 396, 50 a —7 Wiener Neustadt. Jeronimus v. Bopfingen an Nördlingen üb. seine Audienz beim König u. üb. d. königl. Kanzlei *, nr. 196 . . . . . p. 391 — Ulm. Die Ratsboten d. Schwäb. Städtebundes an Nördlingen: wollen bis zur Tagung d. Weinsberger Städtebundes in Ulm bleiben *, nr. 199 . . . . . . . . . . p. 396 — 11 Augsburg. Ausgaben d. Stadt für gen. Gesandte nach Ulm *) . . . . . . p. 286, 44a . — 13 bis 18 Basel. Aufzeichnungen Segovias betr. Beratungen d. Konzils üb. d. kurfürstl. Neutralität, nr. 263 . . . . . . . . p. 481 — 14 Wiener Neustadt. K. Friedrich quittiert Rothenburg üb. d. Stadtsteuer *) . . p. 13, 42a — 15 Bühl. Konr. v. Weinsberg an Erzbf. Dietrich v. Mainz wegen Einsammlung d. Ablaß- . . . geldes * . . . . . . p. 313, 43a . . . . . — ca. med. Basel. Abhandlung Joh. Grünwalders üb. d. kurfürstl. Neutralität *. . . . p. 481, 47b 17 Gmünd. Die Stadt an Nördlingen: meldet Übergabe Weinsbergs an d. Pfalzgrafen * p. 398, 25a — Nürnberg. Die Stadt an Ulm: kann den Städtetag vom 19. Sept. nicht beschicken *, nr. 200 p. 396 —— Ausgabe der Stadt für Brief nach Ulm . ad 17 . . . . . p. 396, 41 a 18 bis Febr. 5 Colmar. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Nürnberger Reichstages, nr. 299 p. 522 19 Nürnberg. Die Stadt an Hzg Ludw. d. A. v. Baiern: schickt Geleitsbrief, nr. 271 p. 499 — Die Stadt gibt Hzg. Ludw. d. A. v. Baiern Geleit zum Reichstag, nr. 272 p. 501 20 Ulm. Die Ratsboten d. Reichsstädte an Nördlingen wegen Weinsbergs *, nr. 201 . p. 397 23 Basel. Aufzeichnung Hüglins betr. Brief üb. d. Aschaffenb. Provinzialkonzil, nr. 264 p. 482 23 u. 29 Basel. Aufzeichnungen d. Joh. Wyse betr. Stellung d. Erzbischofs v. Mainz zur Neutralität, nr. 265 . . . . . . . . . . . . p. 483 ..... 24 Nürnberg. Die Stadt an Hzg. Ludw. d. A. von Baiern: schickt neuen Geleitsbrief * p. 501, 38 a — Fritzlar. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Konr. v. Weinsberg wegen d. Ablaßgeldes * . p. 313, 42b Gen. Kanzler d. Erzbischofs v. Mainz an Konr. v. Weinsberg üb. d. Haltung — 25 — d. Baseler Konzils gegen d. Erzbischof * . . . . p. 482, 40b — 26 Heilbronn. Heilbronn u. Wimpfen an Ulm: schlagen Bericht an d. König üb. d. Weins- berger Sache vor *) . . . . . . . . . . p. 399, 53 a — 30 Basel. Das Konzil an d. Univ. Köln: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 251 . . . . . p. 453 . Papst Felix an dieselbe: desgleichen, nr. 252 . . . . . p. 454 * Aufzeichnung des Joh. Wyse üb. Gesandtschaft d. Konzils nach Köln . . . p. 454, 46b — Okt. zw. 1 u. 9 o. O. Gen. Konzilsgesandte an nicht gen. Kurfürsten betr. Kirchenfrage, nr. 266 p. 483 2 Heilbronn. Die Stadt an Frankfurt wegen Übergabe Weinsbergs an d. Pfalzgrafen * p. 397, 40 a — 3 Nürnberg. Die Stadt an Hzg. Ludw. d. A. von Baiern wegen eines Rechtstags *, nr. 285 p. 511 — — 6 Eßlingen. Die Stadt an Ulm üb. Gesandtschaft an d. Pfalzgrafen wegen Weinsbergs * p. 399, 27a — Heidelberg. Pf. Otto an K. Friedrich: empfiehlt Gesandte Konrads v. Weinsberg *, nr. 268 p. 490 — Konr. v. Weinsberg: schickt Briefe *, nr. 269 . . p. 490 . . nach 6 o. O. Instruktion Konrads v. Weinsberg für Gesandte an K. Friedrich, nr. 270 p. 490 10 Köln. Denkschrift der Univ. Köln üb. d. Kirchenfrage, nr. 254. . . p. 462 . . Denkschrift des Heimericus de Campo üb. d. Kirchenfrage, nr. 256 . . . . p. 468 Sätze der Mendikanten üb. Kirche, Konzilien u. Papst, nr. 255 p. 467 Nichtgen. Mitglied der Univ. Köln an Ungenannten üb. d. Provinzialkonzil, nr. 257 p. 470 5 - — — — — — — —
Strana 900
900 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1440 Okt. 15 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Tag d. Weinsberger Städtebundes auf 29. Okt. p. 398 ein *, nr. 202 . . . . . Nördlingen: ladet zum Tage d. Schwäb. Städtebundes auf 29. Okt. ein * p. 398, 51 a p. 472 18 Köln. Arnold v. Spina an gen. Propst üb. d. Kölner Provinzialkonzil, nr. 258. . . p. 400 23 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim: ladet zu einer Besprechung auf 26. Okt. ein *, nr. 203 . . . — Weißenburg: desgleichen *, nr. 204 . . . p. 400 . . . Florenz. Papst Eugen an d. Erzbischof v. Trier: erläßt ihm gen. Taxen unter gen. Be- p. 596 dingungen, nr. 314 . p. 368 — 24 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Frankfurt: hat den Reichstag auf d. 6. Jan. verlegt, nr. 174 . p. 368, 22 Straßburg: desgleichen *, nr. 174. . . . . . . . p. 368, 25 . . . . . Basel: desgleichen *, nr. 174 Basel. Papst Felix bevollmächtigt gen. Archidiakon zu Verhandlungen mit Erzbf. Jakob p. 489 . . . . . . . . . . . . . v. Trier, nr. 267 p. 501 ca. 24 Basel. Ders. an Pf. Stephan: soll d. Reichstag besuchen, nr. 273. . . . . . . p. 401 25 Nürnberg. Die Stadt an Ulm: macht Vorschläge wegen Weinsbergs *, nr. 205 . . . . . . . . . p. 401, 49a Ausgabe d. Stadt für Brief nach Ulm ad 25 —— p. 402 Die Stadt an Ulm: soll Windsheim bei d. Städteboten entschuldigen *, nr. 206 27 29 u. Nov. 24 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Bericht üb. d. Kölner Provinzial- . . . . . . . . . p. 473 . . . konzil, nr. 259 p. 474 Aufzeichnung Segovias desgleichen, nr. 260. — 29 u. Nov. 4 p. 402 29 Ulm. Abschied einer Versammlung gen. Schwäb. Städte betr. Städtebund, nr. 207 . . . . . . . . . p. 403, 473 . 30 Augsburg. Ausgabe d. Stadt für Gesandtschaft nach Ulm — Köln. Ansprache eines gen. Gesandten d. Baseler Konzils an d. Erzbischof u. d. . . . . . p. 455 . . . . . . Klerus, nr. 253 . . . . . 31 Ulm. Beschluß d. Städtetages betr. Schenkung an d. Protonotar Hermann Hecht * . p. 284, 40 a . p. 512 . Nov. 3 Nürnberg. Die Stadt an Ulm betr. Termin d. Ankunft des Königs, nr. 286 . p. 512 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg betr. Ankunft d. Königs, nr. 287 . .. 4 Mainz. Die Stadt an Frankfurt wegen d. Reichstages u. wegen eines Tages kurfürstl. p. 513 . . . . . . Räte, nr. 288 . . Mailand. Der Herzog ermächtigt drei Genannte, Papst Felix Obödienz zu leisten *. p. 527, 35b Ders. ermächtigt einen gen. Rat zu Bündnisverhandlungen mit Papst Felix * p. 527, 44b Papst Eugen hebt gewisse üb. Erzbf. Jakob v. Trier u. dessen Bruder ver- Florenz. . . . . . . . . . . . p. 533, 44 . . hängte Strafen auf * . . . . p. 502 . . . Ders. an K. Friedrich wegen Obödienzleistung, nr. 274 7 p. 504 Frankfurt: soll den Reichstag beschicken, nr. 275 . . — — . . p. 504 — Hzg. Heinrich v. Baiern: beglaubigt gen. Gesandte *, nr. 276. — p. 505 8 Basel. Das Konzil an Hzg. Albr. v. Baiern: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 277 . . Hzg. Heinr. v. Baiern: desgl. *, nr. 277. . . . . . . . . p. 505, 30 — —* Nürnberg: desgl., nr. 278. . . . p. 506 . . . . . —— — Peter Grundherr an gen. Frankfurter Stadtschreiber betr. Herberge für Ge- Nürnberg. . . . p. 506 . . . . . . . . . . . . . . . . sandte *, nr. 279 p. 513 Die Stadt an Frankfurt betr. Termin d. Ankunft des Königs *, nr. 289 9 bis Febr. 1 Nürnberg. Weinschenkungen d. Stadt zur Zeit d. beabsichtigten Reichs- . . . . . tages, nr. 300 . . . . . . . . . . . p. 523 —9 Florenz. Papst Eugen an Jacobus de Oratoribus: soll als päpstl. Gesandter an d. Reichs- . . . . . . . tagen teilnehmen, nr. 280 . . p. 507 10 bis 14 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Gesandtschaft d. Konzils nach Nürn- berg, nr. 281. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 507 p. 509 12 Basel. Aufzeichnung Segovias üb. dieselbe Gesandtschaft, nr. 282 . . . . . . . 13 Eßlingen. Gen. Städte an Ulm: äußern sich zum Abschied d. letzten Ulmer Städte- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tages, nr. 208 . . p. 403 p. 510 Basel. Papst Felix an Nürnberg: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 283 . . . . . . Frankfurt. Die Stadt an Mainz wegen d. Reichstages u. wegen eines Tages kurfürstl. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . Räte, nr. 290 . . p. 514 . . . . . . p. 515 14 Nürnberg. Die Stadt an Schweinfurt wegen d. Reichstages, nr. 291 . 15 Ravensburg. Die Gesandten d. Bodenseebundes an Ulm: lehnen d. Städtebundsartikel . . . . . . . p. 404 d. letzten Ulmer Städtetages ab, nr. 209. . . 17 o. O. Jeronimus v. Bopfingen an Nördlingen: meldet Eroberung v. Mindelheim * . p. 406, 43a 18 Limburg. Die Stadt an Frankfurt wegen Münzverbots der Kurfürsten *) . . . p. 515, 44а — — - * — — — — —
900 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1440 Okt. 15 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Tag d. Weinsberger Städtebundes auf 29. Okt. p. 398 ein *, nr. 202 . . . . . Nördlingen: ladet zum Tage d. Schwäb. Städtebundes auf 29. Okt. ein * p. 398, 51 a p. 472 18 Köln. Arnold v. Spina an gen. Propst üb. d. Kölner Provinzialkonzil, nr. 258. . . p. 400 23 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim: ladet zu einer Besprechung auf 26. Okt. ein *, nr. 203 . . . — Weißenburg: desgleichen *, nr. 204 . . . p. 400 . . . Florenz. Papst Eugen an d. Erzbischof v. Trier: erläßt ihm gen. Taxen unter gen. Be- p. 596 dingungen, nr. 314 . p. 368 — 24 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Frankfurt: hat den Reichstag auf d. 6. Jan. verlegt, nr. 174 . p. 368, 22 Straßburg: desgleichen *, nr. 174. . . . . . . . p. 368, 25 . . . . . Basel: desgleichen *, nr. 174 Basel. Papst Felix bevollmächtigt gen. Archidiakon zu Verhandlungen mit Erzbf. Jakob p. 489 . . . . . . . . . . . . . v. Trier, nr. 267 p. 501 ca. 24 Basel. Ders. an Pf. Stephan: soll d. Reichstag besuchen, nr. 273. . . . . . . p. 401 25 Nürnberg. Die Stadt an Ulm: macht Vorschläge wegen Weinsbergs *, nr. 205 . . . . . . . . . p. 401, 49a Ausgabe d. Stadt für Brief nach Ulm ad 25 —— p. 402 Die Stadt an Ulm: soll Windsheim bei d. Städteboten entschuldigen *, nr. 206 27 29 u. Nov. 24 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Bericht üb. d. Kölner Provinzial- . . . . . . . . . p. 473 . . . konzil, nr. 259 p. 474 Aufzeichnung Segovias desgleichen, nr. 260. — 29 u. Nov. 4 p. 402 29 Ulm. Abschied einer Versammlung gen. Schwäb. Städte betr. Städtebund, nr. 207 . . . . . . . . . p. 403, 473 . 30 Augsburg. Ausgabe d. Stadt für Gesandtschaft nach Ulm — Köln. Ansprache eines gen. Gesandten d. Baseler Konzils an d. Erzbischof u. d. . . . . . p. 455 . . . . . . Klerus, nr. 253 . . . . . 31 Ulm. Beschluß d. Städtetages betr. Schenkung an d. Protonotar Hermann Hecht * . p. 284, 40 a . p. 512 . Nov. 3 Nürnberg. Die Stadt an Ulm betr. Termin d. Ankunft des Königs, nr. 286 . p. 512 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg betr. Ankunft d. Königs, nr. 287 . .. 4 Mainz. Die Stadt an Frankfurt wegen d. Reichstages u. wegen eines Tages kurfürstl. p. 513 . . . . . . Räte, nr. 288 . . Mailand. Der Herzog ermächtigt drei Genannte, Papst Felix Obödienz zu leisten *. p. 527, 35b Ders. ermächtigt einen gen. Rat zu Bündnisverhandlungen mit Papst Felix * p. 527, 44b Papst Eugen hebt gewisse üb. Erzbf. Jakob v. Trier u. dessen Bruder ver- Florenz. . . . . . . . . . . . p. 533, 44 . . hängte Strafen auf * . . . . p. 502 . . . Ders. an K. Friedrich wegen Obödienzleistung, nr. 274 7 p. 504 Frankfurt: soll den Reichstag beschicken, nr. 275 . . — — . . p. 504 — Hzg. Heinrich v. Baiern: beglaubigt gen. Gesandte *, nr. 276. — p. 505 8 Basel. Das Konzil an Hzg. Albr. v. Baiern: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 277 . . Hzg. Heinr. v. Baiern: desgl. *, nr. 277. . . . . . . . . p. 505, 30 — —* Nürnberg: desgl., nr. 278. . . . p. 506 . . . . . —— — Peter Grundherr an gen. Frankfurter Stadtschreiber betr. Herberge für Ge- Nürnberg. . . . p. 506 . . . . . . . . . . . . . . . . sandte *, nr. 279 p. 513 Die Stadt an Frankfurt betr. Termin d. Ankunft des Königs *, nr. 289 9 bis Febr. 1 Nürnberg. Weinschenkungen d. Stadt zur Zeit d. beabsichtigten Reichs- . . . . . tages, nr. 300 . . . . . . . . . . . p. 523 —9 Florenz. Papst Eugen an Jacobus de Oratoribus: soll als päpstl. Gesandter an d. Reichs- . . . . . . . tagen teilnehmen, nr. 280 . . p. 507 10 bis 14 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Gesandtschaft d. Konzils nach Nürn- berg, nr. 281. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 507 p. 509 12 Basel. Aufzeichnung Segovias üb. dieselbe Gesandtschaft, nr. 282 . . . . . . . 13 Eßlingen. Gen. Städte an Ulm: äußern sich zum Abschied d. letzten Ulmer Städte- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tages, nr. 208 . . p. 403 p. 510 Basel. Papst Felix an Nürnberg: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 283 . . . . . . Frankfurt. Die Stadt an Mainz wegen d. Reichstages u. wegen eines Tages kurfürstl. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . Räte, nr. 290 . . p. 514 . . . . . . p. 515 14 Nürnberg. Die Stadt an Schweinfurt wegen d. Reichstages, nr. 291 . 15 Ravensburg. Die Gesandten d. Bodenseebundes an Ulm: lehnen d. Städtebundsartikel . . . . . . . p. 404 d. letzten Ulmer Städtetages ab, nr. 209. . . 17 o. O. Jeronimus v. Bopfingen an Nördlingen: meldet Eroberung v. Mindelheim * . p. 406, 43a 18 Limburg. Die Stadt an Frankfurt wegen Münzverbots der Kurfürsten *) . . . p. 515, 44а — — - * — — — — —
Strana 901
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 901 1440 Nov. 22 Frankfurt. Die Stadt an Limburg: weiß nichts vom kurfürstl. Münzverbot * . . . p. 515, 35b Florenz. Gen. päpstl. Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Gesandte nach Nürnberg *, nr. 301 . . . . . . . . . . . . p. 523 24 bis Febr. 5 o. O. Aufzeichnungen Segovias üb. d. Konzilsgesandtschaft nach Nürnberg, nr. 292 p. 515 29 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Städtetag auf 10. Dez. ein *, nr. 211 . p. 405 Augsburg. Die Stadt an Straßburg betr. Kommen d. Königs zum Reichstag, nr. 293 . p. 518 Florenz. Ausgabe d. päpstl. Kammer für gen. päpstl. Gesandte nach Deutschland . p. 524, 21 a 30 o. O. Verzeichnis v. Akten u. anderem Eigentum Konrads v. Weinsberg *. . . . p. 315, 47a Dez. in. Florenz. Papst Eugen an d. Kardinal v. York: soll auf d. Mainzer Tage die päpstl. Rechte verteidigen, nr. 315 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 597 Derselbe an gen. Gesandte: weist sie an, wie sie sich gegen d. Kardinal v. York verhalten sollen, nr. 316 . . . . . . . . . . . . . . p. 598 2 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Verschiebung d. Nürnberger Reichstages, nr. 294 p. 519 4 Augsburg. Ausgabe d. Stadt für Geleit nach München. . . . . 516, 49a . . . p. — für Boten nach Straßburg . . . p. 518, 46b — 5 Nürnberg. Die Stadt an Hzg. Ludw. d. A. von Baiern betr. Kommen d. Königs *, nr. 295 p. 519 6 Freising. Gen. Kardinäle an Konr. v. Weinsberg: reisen nach Salzburg u. zu Hzg. . Heinrich, nr. 296 . . . . . . р. 520 . . K. Heinrich v. England an K. Friedrich wegen d. Kirchenfrage, nr. 308 . . 7 Windsor. р. 590 Weinschenkung d. Stadt an fürstl. Räte . . 10 Frankfurt. . . . . . p. 515, 33 a Marzahne. Waffenstillstand zwischen d. Herzögen v. Sachsen u. dem Markgrafen v. Brandenburg * . . . . . . . . . . . . p. 539, 38b 12 Ulm. Abschied d. Städtetages betr. kriegerische Anordnungen * . . . . . . . p. 289, 44a ca. med. Trier. Propositionen d. Nikolaus v. Cusa vor Erzbf. Jakob v. Trier betr. Auf- hebung d. kurfürstl. Neutralität, nr. 316a . . . . . . . . . . . . p. 881 18 Neuenmarkt. Gen. Kardinäle an Hzg. Albr. v. Baiern üb. ihre Reisepläne u. d. Kommen d. Königs, nr. 297 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 520 19 Wiener Neustadt. K. Friedrich an d. Schwäb. Städtebund wegen Weinsbergs, nr. 210 p. 405 22 Köln. Die Stadt an d. Erzbischof v. Trier: wünscht Geleit für Gesandte nach Nürn- berg, nr. 284 . . . . . . . . . . . . . p. 511 Erzbischof v. Mainz: desgl. *, nr. 284 . . . . . . . . . p. 511, 21 nicht gen. Herzog v. Baiern: desgl. *, nr. 284 . . . . . . p.511, 21 25 Windsor. K. Heinrich v. England an K. Friedrich: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 309 . p. 591 29 Ulm. Gen. Schwäb. Städte verlängern ihr Bündnis um drei Jahre * . . . . . p. 289, 48 a Nürnberg. Die Stadt an Regensburg wegen Empfangs der Kardinäle des Baseler . . Konzils, nr. 298 . p. 521 . . . . . . . . . . . . gen. Regensburger Dompropst: desgl. * . . . . . p. 521, 48 a 30 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Hzg. Albrecht v. Baiern: soll persönlich zum Mainzer Kongreß kommen, nr. 303 . p. 585 . . . . . Erzbf. Günther v. Magdeburg: desgleichen *, nr. 303 p. 585, 31 Hzg. Gerhard v. Jülich: desgleichen *, nr. 303 . . p. 585,36 Frankfurt: soll d. Mainzer Kongreß beschicken, nr. 304 p. 586 den Schwäb. Städtebund: desgleichen *, nr. 304 . . p. 586, 42 ad 31 Nürnberg. Schenkungen d. Stadt an Gesandte d. Baseler Konzils u. Papst Eugens p. 517, 31b — — — — 1441 Jan. ad 5 0. O. Aufzeichnung eines Ungenannten betr. Anerkennung d. Papstes Felix durch Pf. Johann . . . . . 517, 42b . . . . . p. 6 Wiener Neustadt. Instruktion K. Friedrichs für Gesandte zum Mainzer Kongreß, nr. 320 p. 602 7 K. Friedrich bevollmächtigt gen. Gesandte zu Verhandlungen üb d. Kirchenfrage, nr. 321 . . . . . . . . . . . . . p. 606 Ders. an alle Reichsuntertanen wegen Geleits für Gesandte nach Mainz, nr. 322 . . . . . . . . p. 607 17 Nürnberg. Die Stadt an gen. Elsässische Städte: schickt königl. Schreiben betr. Reichstag, nr. 356 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 852 . . . 22 Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen Beschickung d. Mainzer Tages, nr. 324 р. 609 . . . 25 Bamberg. Gen. Fürsten verlängern den Waffenstillstand zw. Sachsen u. Brandenburg * p. 539, 43b — Shene. K. Heinr. v. England an nicht gen. Kardinal: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 310 p. 592 26 Florenz. Papst Eugen an Erzbf. Jakob v. Trier wegen Obödienz d. Deutschen Nation, nr. 317 p. 599 Deutsche Reichstags-Akten XV. 114 —
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 901 1440 Nov. 22 Frankfurt. Die Stadt an Limburg: weiß nichts vom kurfürstl. Münzverbot * . . . p. 515, 35b Florenz. Gen. päpstl. Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung an gen. päpstl. Gesandte nach Nürnberg *, nr. 301 . . . . . . . . . . . . p. 523 24 bis Febr. 5 o. O. Aufzeichnungen Segovias üb. d. Konzilsgesandtschaft nach Nürnberg, nr. 292 p. 515 29 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Städtetag auf 10. Dez. ein *, nr. 211 . p. 405 Augsburg. Die Stadt an Straßburg betr. Kommen d. Königs zum Reichstag, nr. 293 . p. 518 Florenz. Ausgabe d. päpstl. Kammer für gen. päpstl. Gesandte nach Deutschland . p. 524, 21 a 30 o. O. Verzeichnis v. Akten u. anderem Eigentum Konrads v. Weinsberg *. . . . p. 315, 47a Dez. in. Florenz. Papst Eugen an d. Kardinal v. York: soll auf d. Mainzer Tage die päpstl. Rechte verteidigen, nr. 315 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 597 Derselbe an gen. Gesandte: weist sie an, wie sie sich gegen d. Kardinal v. York verhalten sollen, nr. 316 . . . . . . . . . . . . . . p. 598 2 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Verschiebung d. Nürnberger Reichstages, nr. 294 p. 519 4 Augsburg. Ausgabe d. Stadt für Geleit nach München. . . . . 516, 49a . . . p. — für Boten nach Straßburg . . . p. 518, 46b — 5 Nürnberg. Die Stadt an Hzg. Ludw. d. A. von Baiern betr. Kommen d. Königs *, nr. 295 p. 519 6 Freising. Gen. Kardinäle an Konr. v. Weinsberg: reisen nach Salzburg u. zu Hzg. . Heinrich, nr. 296 . . . . . . р. 520 . . K. Heinrich v. England an K. Friedrich wegen d. Kirchenfrage, nr. 308 . . 7 Windsor. р. 590 Weinschenkung d. Stadt an fürstl. Räte . . 10 Frankfurt. . . . . . p. 515, 33 a Marzahne. Waffenstillstand zwischen d. Herzögen v. Sachsen u. dem Markgrafen v. Brandenburg * . . . . . . . . . . . . p. 539, 38b 12 Ulm. Abschied d. Städtetages betr. kriegerische Anordnungen * . . . . . . . p. 289, 44a ca. med. Trier. Propositionen d. Nikolaus v. Cusa vor Erzbf. Jakob v. Trier betr. Auf- hebung d. kurfürstl. Neutralität, nr. 316a . . . . . . . . . . . . p. 881 18 Neuenmarkt. Gen. Kardinäle an Hzg. Albr. v. Baiern üb. ihre Reisepläne u. d. Kommen d. Königs, nr. 297 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 520 19 Wiener Neustadt. K. Friedrich an d. Schwäb. Städtebund wegen Weinsbergs, nr. 210 p. 405 22 Köln. Die Stadt an d. Erzbischof v. Trier: wünscht Geleit für Gesandte nach Nürn- berg, nr. 284 . . . . . . . . . . . . . p. 511 Erzbischof v. Mainz: desgl. *, nr. 284 . . . . . . . . . p. 511, 21 nicht gen. Herzog v. Baiern: desgl. *, nr. 284 . . . . . . p.511, 21 25 Windsor. K. Heinrich v. England an K. Friedrich: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 309 . p. 591 29 Ulm. Gen. Schwäb. Städte verlängern ihr Bündnis um drei Jahre * . . . . . p. 289, 48 a Nürnberg. Die Stadt an Regensburg wegen Empfangs der Kardinäle des Baseler . . Konzils, nr. 298 . p. 521 . . . . . . . . . . . . gen. Regensburger Dompropst: desgl. * . . . . . p. 521, 48 a 30 Wiener Neustadt. K. Friedrich an Hzg. Albrecht v. Baiern: soll persönlich zum Mainzer Kongreß kommen, nr. 303 . p. 585 . . . . . Erzbf. Günther v. Magdeburg: desgleichen *, nr. 303 p. 585, 31 Hzg. Gerhard v. Jülich: desgleichen *, nr. 303 . . p. 585,36 Frankfurt: soll d. Mainzer Kongreß beschicken, nr. 304 p. 586 den Schwäb. Städtebund: desgleichen *, nr. 304 . . p. 586, 42 ad 31 Nürnberg. Schenkungen d. Stadt an Gesandte d. Baseler Konzils u. Papst Eugens p. 517, 31b — — — — 1441 Jan. ad 5 0. O. Aufzeichnung eines Ungenannten betr. Anerkennung d. Papstes Felix durch Pf. Johann . . . . . 517, 42b . . . . . p. 6 Wiener Neustadt. Instruktion K. Friedrichs für Gesandte zum Mainzer Kongreß, nr. 320 p. 602 7 K. Friedrich bevollmächtigt gen. Gesandte zu Verhandlungen üb d. Kirchenfrage, nr. 321 . . . . . . . . . . . . . p. 606 Ders. an alle Reichsuntertanen wegen Geleits für Gesandte nach Mainz, nr. 322 . . . . . . . . p. 607 17 Nürnberg. Die Stadt an gen. Elsässische Städte: schickt königl. Schreiben betr. Reichstag, nr. 356 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 852 . . . 22 Ulm. Die Stadt an Nördlingen wegen Beschickung d. Mainzer Tages, nr. 324 р. 609 . . . 25 Bamberg. Gen. Fürsten verlängern den Waffenstillstand zw. Sachsen u. Brandenburg * p. 539, 43b — Shene. K. Heinr. v. England an nicht gen. Kardinal: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 310 p. 592 26 Florenz. Papst Eugen an Erzbf. Jakob v. Trier wegen Obödienz d. Deutschen Nation, nr. 317 p. 599 Deutsche Reichstags-Akten XV. 114 —
Strana 902
902 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 Jan. 27 Florenz. Gen. Vertreter d. Deutschen Ordens an d. Hochmeister betr. Vormundschaft . . üb. K. Ladislaus v. Ungarn *) . . . . . p. 525, 26 а . . p. 852 28 bis April 23 Mainz. Bericht Segovias üb. d. Mainzer Kongreß, nr. 357 . . . . . . — p. 610 29 Ulm. Die Stadt an Frankfurt: wird den Mainzer Tag nicht beschicken, nr. 325 . . — p. 608 — ex. Marienburg. Instruktion für Gesandte d. Deutschen Ordens zum Mainzer Tage, nr. 323 Febr. 1 bis März 1 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt für Botenlohn aus Anlaß d. Mainzer Tages, . . . . . . . . . . . nr. 373 . p. 878 — 3 Westminster. K. Heinrich v. England an K. Friedrich: beglaubigt einen gen. Ge- . . sandten, nr. 311 . . . . p. 593 . . . . . . Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt betr. Besuch u. Verhandlungen d. Mainzer Reichs- . . . . . . . . . . . tages, nr. 358 p. 862 p. 878 5 bis 12 Colmar. Ausgaben d. Stadt für Gesandtschaft nach Straßburg, nr. 374 . . . 7 Frankfurt. Die Stadt an gen. Gesandte in Mainz: sollen beifolgenden Brief Ulms beantworten *) . . . . . . . . . . . . . . . p. 610, 41 a . p. 617 Mainz. Präsenzliste des Reichstages, nr. 333 . . . . . — p. 863 8 — Die Konzilsgesandten an Konrad v. Weinsberg üb. d. Reichstag, nr. 359 ca. 9 Mainz. Entwurf der Bedingungen d. Deutschen Nation für d. Anerkennung eines . . . . . . . . . . . . der beiden Päpste, nr. 339 . . . p. 623 10 bis März 29 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Konzilsgesandtschaft auf dem Mainzer . Kongreß, nr. 360 . . . . . . . . . . . . p. 864 10 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg über den Besuch und die Verhandlungen des Mainzer . . . . . . . . . . . . . . . Tages, nr. 361 . p. 865 11 Mainz. Die Erzbischöfe v. Mainz und v. Trier verbünden sich; jener übergibt diesem d. Reichskanzlei *, nr. 334 p. 618 Erzbf. Jakob v. Trier tut kund, daß ihm Erzbf. Dietrich v. Mainz die Reichs- . . kanzlei übertragen habe, nr. 335 . p. 619 . . . . . . . . . p. 12 Augsburg. Ausgabe d. Stadt für Geleit d. Bischofs v. Chiemsee nach Ulm 537, 49a 14 Mainz. Ansprache d. Thomas Ebendorfer an d. Mitglieder d. Reichstages, nr. 340 . . р. 630 15 Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt: wünscht Nachrichten vom Mainzer Tag, nr. 362 . p. 866 — Mainz: desgleichen *, nr. 363 . . . . . . . . . . . p. 867 18 bis 27 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Gesandtschaft d. Baseler Konzils nach Mainz, nr. 318 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 600 18 Langres. K. Karl v. Frankreich an d. Erzbischof v. Trier: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 313 p. 595 22 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg üb. d. Besucher d. Mainzer Kongresses, nr. 364 p. 867 Mainz. Erzbf. Dietrich v. Mainz an K. Friedrich: hat dem Erzbischof v. Trier die . . . . . . . . . . . . . Reichskanzlei übertragen, nr. 336 . p. 620 Gen. Kurfürsten und königl. u. kurfürstl. Gesandte an Hzg. Albrecht v. Baiern: . bitten um Besuch od. Beschickung d. Mainzer Tages, nr. 341 . . . . . p. 634 Dieselben an Hzg. Heinrich v. Baiern: desgleichen *, nr. 341 . . . . . . p. 635, 6 Dieselben an Frankfurt: desgleichen *, nr. 341. . . . . . . . . . . . p. 635, 10 Sechs Genannte bestätigen die Abmachungen der Erzbischöfe v. Mainz u. v. Trier . . . . . . . . . . . . . . . . wegen d. Reichskanzlei, nr. 337 p. 621 Die Stadt an Straßburg wegen d. Armagnaken * 869, 38b . . . . p. nach 24 Frankfurt. Die Stadt an die Kurfürsten: wird den Mainzer Tag beschicken, nr. 326 p. 611 . . . . Das Konzil an Erzbf. Jakob v. Trier: beglaubigt Gesandte, nr. 319 25 Basel. p. 602 Kard. Grünwalder an Hzg. Albrecht v. Baiern: widerlegt Behauptungen Cusas; — 27 meldet seine Reise nach Mainz, nr. 365 . . . . . . . . p. 868 März 1 Köln. Die Stadt an d. Mainzer Reichstag: will unter gen. Voraussetzungen Gesandte schicken, nr. 327 . . . . . . . . . . . . p. 612 4 bis April 8 Frankfurt. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Mainzer Tages, nr. 375 . p. 879 5 Mainz. Die Stadt an Straßburg: meldet Ankunft Französischer Gesandten *, nr. 366 . р. 869 Kard. Grünwalder an Hzg. Albrecht v. Baiern wegen Beschickung d. Mainzer 11 — Kongresses, nr. 367 . . . . . . . . . . . . . . p. 870 Erzbf. Dietrich an Frankfurt wegen Verlegung d. Mainzer Tages nach Frank- 15 — furt, nr. 342 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 637 16 Nürnberg. Die Stadt an gen. Kurfürsten bezw. kurfürstl. Gesandte: will den Mainzer Tag beschicken, nr. 328 . . . . . . . . . p. 613 Mainz. Drei gen. Kurfürsten an d. Stände in Preußen u. Livland wegen d. Ablaß- geldes, nr. 338 . . . . . . . . . . . . . . . . . 24- . . . . . p. 622
902 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 Jan. 27 Florenz. Gen. Vertreter d. Deutschen Ordens an d. Hochmeister betr. Vormundschaft . . üb. K. Ladislaus v. Ungarn *) . . . . . p. 525, 26 а . . p. 852 28 bis April 23 Mainz. Bericht Segovias üb. d. Mainzer Kongreß, nr. 357 . . . . . . — p. 610 29 Ulm. Die Stadt an Frankfurt: wird den Mainzer Tag nicht beschicken, nr. 325 . . — p. 608 — ex. Marienburg. Instruktion für Gesandte d. Deutschen Ordens zum Mainzer Tage, nr. 323 Febr. 1 bis März 1 Nürnberg. Ausgaben d. Stadt für Botenlohn aus Anlaß d. Mainzer Tages, . . . . . . . . . . . nr. 373 . p. 878 — 3 Westminster. K. Heinrich v. England an K. Friedrich: beglaubigt einen gen. Ge- . . sandten, nr. 311 . . . . p. 593 . . . . . . Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt betr. Besuch u. Verhandlungen d. Mainzer Reichs- . . . . . . . . . . . tages, nr. 358 p. 862 p. 878 5 bis 12 Colmar. Ausgaben d. Stadt für Gesandtschaft nach Straßburg, nr. 374 . . . 7 Frankfurt. Die Stadt an gen. Gesandte in Mainz: sollen beifolgenden Brief Ulms beantworten *) . . . . . . . . . . . . . . . p. 610, 41 a . p. 617 Mainz. Präsenzliste des Reichstages, nr. 333 . . . . . — p. 863 8 — Die Konzilsgesandten an Konrad v. Weinsberg üb. d. Reichstag, nr. 359 ca. 9 Mainz. Entwurf der Bedingungen d. Deutschen Nation für d. Anerkennung eines . . . . . . . . . . . . der beiden Päpste, nr. 339 . . . p. 623 10 bis März 29 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Konzilsgesandtschaft auf dem Mainzer . Kongreß, nr. 360 . . . . . . . . . . . . p. 864 10 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg über den Besuch und die Verhandlungen des Mainzer . . . . . . . . . . . . . . . Tages, nr. 361 . p. 865 11 Mainz. Die Erzbischöfe v. Mainz und v. Trier verbünden sich; jener übergibt diesem d. Reichskanzlei *, nr. 334 p. 618 Erzbf. Jakob v. Trier tut kund, daß ihm Erzbf. Dietrich v. Mainz die Reichs- . . kanzlei übertragen habe, nr. 335 . p. 619 . . . . . . . . . p. 12 Augsburg. Ausgabe d. Stadt für Geleit d. Bischofs v. Chiemsee nach Ulm 537, 49a 14 Mainz. Ansprache d. Thomas Ebendorfer an d. Mitglieder d. Reichstages, nr. 340 . . р. 630 15 Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt: wünscht Nachrichten vom Mainzer Tag, nr. 362 . p. 866 — Mainz: desgleichen *, nr. 363 . . . . . . . . . . . p. 867 18 bis 27 Basel. Aufzeichnungen Hüglins betr. Gesandtschaft d. Baseler Konzils nach Mainz, nr. 318 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 600 18 Langres. K. Karl v. Frankreich an d. Erzbischof v. Trier: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 313 p. 595 22 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg üb. d. Besucher d. Mainzer Kongresses, nr. 364 p. 867 Mainz. Erzbf. Dietrich v. Mainz an K. Friedrich: hat dem Erzbischof v. Trier die . . . . . . . . . . . . . Reichskanzlei übertragen, nr. 336 . p. 620 Gen. Kurfürsten und königl. u. kurfürstl. Gesandte an Hzg. Albrecht v. Baiern: . bitten um Besuch od. Beschickung d. Mainzer Tages, nr. 341 . . . . . p. 634 Dieselben an Hzg. Heinrich v. Baiern: desgleichen *, nr. 341 . . . . . . p. 635, 6 Dieselben an Frankfurt: desgleichen *, nr. 341. . . . . . . . . . . . p. 635, 10 Sechs Genannte bestätigen die Abmachungen der Erzbischöfe v. Mainz u. v. Trier . . . . . . . . . . . . . . . . wegen d. Reichskanzlei, nr. 337 p. 621 Die Stadt an Straßburg wegen d. Armagnaken * 869, 38b . . . . p. nach 24 Frankfurt. Die Stadt an die Kurfürsten: wird den Mainzer Tag beschicken, nr. 326 p. 611 . . . . Das Konzil an Erzbf. Jakob v. Trier: beglaubigt Gesandte, nr. 319 25 Basel. p. 602 Kard. Grünwalder an Hzg. Albrecht v. Baiern: widerlegt Behauptungen Cusas; — 27 meldet seine Reise nach Mainz, nr. 365 . . . . . . . . p. 868 März 1 Köln. Die Stadt an d. Mainzer Reichstag: will unter gen. Voraussetzungen Gesandte schicken, nr. 327 . . . . . . . . . . . . p. 612 4 bis April 8 Frankfurt. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. Mainzer Tages, nr. 375 . p. 879 5 Mainz. Die Stadt an Straßburg: meldet Ankunft Französischer Gesandten *, nr. 366 . р. 869 Kard. Grünwalder an Hzg. Albrecht v. Baiern wegen Beschickung d. Mainzer 11 — Kongresses, nr. 367 . . . . . . . . . . . . . . p. 870 Erzbf. Dietrich an Frankfurt wegen Verlegung d. Mainzer Tages nach Frank- 15 — furt, nr. 342 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 637 16 Nürnberg. Die Stadt an gen. Kurfürsten bezw. kurfürstl. Gesandte: will den Mainzer Tag beschicken, nr. 328 . . . . . . . . . p. 613 Mainz. Drei gen. Kurfürsten an d. Stände in Preußen u. Livland wegen d. Ablaß- geldes, nr. 338 . . . . . . . . . . . . . . . . . 24- . . . . . p. 622
Strana 903
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 903 1441 März 17 Mainz. Gen. Frankfurter Gesandte an ihre Stadt wegen eines Waffenstillstandes u. üb. . . . . . . . . . . p. 637, 38 а ihren Besuch beim Erzbischof v. Mainz *) 20 Nürnberg. Die Stadt an Heidingsfeld: wünscht Bericht üb. Tagung Fränkischer Reichs- . . . . . p. 860, 41a . . . . . . . . . . . . stände in Würzburg 21 Poppelsdorf. Erzbf. Dietrich v. Köln an d. Stände in Preußen u. Livland wegen d. 622, 46 a . . . p. . . . . . . . . . . . . Ablaßgeldes * . 540, 43 a 22 Frankfurt. Die Stadt an gen. Gesandte: schickt Abschrift eines Briefes von Köln * p. 612, 49 a Köln. Die Stadt an d. Erzbischof v. Mainz: beglaubigt gen. Protonotar * . . . . p. 24 Mainz. Aufzeichnungen Segovias üb. d. Reden gen. Konzilsgesandten auf d. Mainzer p. 637 . . . Kongreß, nr. 343 . . . . . . . . . . eines Ungenannten üb. die Rede eines gen. Konzilsgesandten р. 638 . . . . . . . auf d. Mainzer Kongreß, nr. 344 . . p. 614 25 Freising. Gen. Räte an Hzg. Albrecht v. Baiern wegen Beschickung d. Mainzer Tages, nr. 329 27 bis 29 Mainz. Aufzeichnungen eines Ungenannten üb. d. Reden gen. päpstl. Gesandten . р. 639 . . . . . . . auf d. Mainzer Kongreß, nr. 345 27 Mainz. Erzbf. Jakob v. Trier schlichtet Streitigkeiten zw. Erzbf. Dietrich v. Mainz u. 543, 39b . . . . . . . . . . . . . . . p. drei gen. Grafen v. Nassau * Aufzeichnungen Segovias üb. d. Reden gen. päpstl. Gesandten auf d. Mainzer p. 643 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kongreß, nr. 346 ad 27 Mainz. Propositionen der päpstl. Gesandten betr. Superiorität d. Papstes üb. d. p. 646 Konzil, nr. 347 . . . . . . . betr. kurfürstl. Neutralität, nr. 348 p. 647 28 Regensburg. Gen. Räte an Hzg. Albrecht v. Baiern üb. Verhandlungen mit Genannten p. 614 . . . . . . . wegen Besuchs d. Mainzer Tages *, nr. 330 . . p. 648 Mainz. Aufzeichnungen Segovias üb. seine Rede auf d. Mainzer Kongreß, nr. 349 . üb. d. Replik d. päpstl. Gesandten Carvajal auf die . . p. 759 . . Reden der Konzilsgesandten, nr. 350 üb. d. Replik d. päpstl. Gesandten Cusa auf die Reden p. 761 der Konzilsgesandten, nr. 351 . . . . . . . . . 544, 35 а — Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Konr. v. Weinsberg wegen d. Ablaßgeldes* p. p. 765 zw. 30 u. April 5 Mainz. Antwort Cusas auf Fragen d. königl. Gesandten Ebendorfer, nr. 352 540, 52" 30 Nürnberg. Die Stadt an Konrad Künhofer : hat Karl Holzschuher nach Mainz geschickt * p. April zw. 1 u. 5 Mainz. Denkschrift der Konzilsgesandten für nicht gen. Erzbischöfe betr. p. 772 . . . . . . . . . . . . . Kirchenfrage, nr. 353 p. 800 — Denkschrift Thomas Ebendorfers betr. Kirchenfrage, nr. 354 . . . . p. 871 1 Basel. Das Konzil an gen. Kardinäle auf d. Mainzer Kongreß: beruft sie ab, nr. 368 2 Mainz. Kard. Grünwalder an Hzg. Albrecht v. Baiern: gibt Nachrichten vom Kon- p. 871 . . . . . . . . . . greß, nr. 369 . . . . . . . . . . . p. 873 Nikolaus v. Cusa an Kard. Cesarini üb. d. Mainzer Kongreß, nr. 370 613, 43a Nürnberg. Die Stadt an zwei Genannte: hat Gesandtschaft nach Mainz geschickt * p. 4 München. Hzg. Albrecht v. Baiern an Kard. Grünwalder wegen Besuchs d. Mainzer p. 616 Tages, nr. 331 . . . . . . . . . . p. 616 Bf. Friedrich v. Regensburg desgleichen *, nr. 332 — 7 Mainz. Vereinbarungen d. Kongresses betr. Berufung eines allgemeinen Konzils nach . . . p. 848 . . . . . . . . . . . . . . Metz, nr. 355 Papst Eugen an Erzbf. Jakob v. Trier: lobt seine Tätigkeit auf d. Mainzer 11 Florenz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kongreß, nr. 371 Gen. Kard.-Kämmerer an nicht gen. Thesaurar betr. Geldzahlung für gen. 12 — . . . . . . . . . . Gesandten in Mainz *, nr. 376 . . . . . . 15 u. 29 Florenz. Ausgaben d. päpstl. Kammer für päpstl. Gesandte in Mainz, nr. 377 15 Nürnberg. Die Stadt an Heidingsfeld: dankt für Nachrichten üb. d. Würzburger Tagung* p. 16 o. O. Aufzeichnung betr. Anwesenheit d. Dominikaners Heinr. Kalteisen in Mainz * p. 20 Nürnberg. Die Stadt an Karl Holzschuher: hat seinen Brief wegen d. Mainzer Tages . . . . . . . . . p. . erhalten * . . . . . . . . . Basel. Kard. Grünwalder an Hzg. Albrecht v. Baiern: meldet Verlängerung d. . Mainzer Tages, nr. 372 . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mai 18 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an nicht gen. Thesaurar betr. Auslagen gen. Bischofs . . . . . . . . . . für Läufer nach Mainz *, nr. 378 . . . — 26 u. Juni 20 Florenz. Ausgaben d. päpstl. Kammer für Läufer nach Mainz, nr. 379 . . 114* — — 29 3 p. 876 p. 879 p. 879 860, 52a 583, 43 a 540, 43b p. 877 p. 880 p. 880
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 903 1441 März 17 Mainz. Gen. Frankfurter Gesandte an ihre Stadt wegen eines Waffenstillstandes u. üb. . . . . . . . . . . p. 637, 38 а ihren Besuch beim Erzbischof v. Mainz *) 20 Nürnberg. Die Stadt an Heidingsfeld: wünscht Bericht üb. Tagung Fränkischer Reichs- . . . . . p. 860, 41a . . . . . . . . . . . . stände in Würzburg 21 Poppelsdorf. Erzbf. Dietrich v. Köln an d. Stände in Preußen u. Livland wegen d. 622, 46 a . . . p. . . . . . . . . . . . . Ablaßgeldes * . 540, 43 a 22 Frankfurt. Die Stadt an gen. Gesandte: schickt Abschrift eines Briefes von Köln * p. 612, 49 a Köln. Die Stadt an d. Erzbischof v. Mainz: beglaubigt gen. Protonotar * . . . . p. 24 Mainz. Aufzeichnungen Segovias üb. d. Reden gen. Konzilsgesandten auf d. Mainzer p. 637 . . . Kongreß, nr. 343 . . . . . . . . . . eines Ungenannten üb. die Rede eines gen. Konzilsgesandten р. 638 . . . . . . . auf d. Mainzer Kongreß, nr. 344 . . p. 614 25 Freising. Gen. Räte an Hzg. Albrecht v. Baiern wegen Beschickung d. Mainzer Tages, nr. 329 27 bis 29 Mainz. Aufzeichnungen eines Ungenannten üb. d. Reden gen. päpstl. Gesandten . р. 639 . . . . . . . auf d. Mainzer Kongreß, nr. 345 27 Mainz. Erzbf. Jakob v. Trier schlichtet Streitigkeiten zw. Erzbf. Dietrich v. Mainz u. 543, 39b . . . . . . . . . . . . . . . p. drei gen. Grafen v. Nassau * Aufzeichnungen Segovias üb. d. Reden gen. päpstl. Gesandten auf d. Mainzer p. 643 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kongreß, nr. 346 ad 27 Mainz. Propositionen der päpstl. Gesandten betr. Superiorität d. Papstes üb. d. p. 646 Konzil, nr. 347 . . . . . . . betr. kurfürstl. Neutralität, nr. 348 p. 647 28 Regensburg. Gen. Räte an Hzg. Albrecht v. Baiern üb. Verhandlungen mit Genannten p. 614 . . . . . . . wegen Besuchs d. Mainzer Tages *, nr. 330 . . p. 648 Mainz. Aufzeichnungen Segovias üb. seine Rede auf d. Mainzer Kongreß, nr. 349 . üb. d. Replik d. päpstl. Gesandten Carvajal auf die . . p. 759 . . Reden der Konzilsgesandten, nr. 350 üb. d. Replik d. päpstl. Gesandten Cusa auf die Reden p. 761 der Konzilsgesandten, nr. 351 . . . . . . . . . 544, 35 а — Aschaffenburg. Erzbf. Dietrich v. Mainz an Konr. v. Weinsberg wegen d. Ablaßgeldes* p. p. 765 zw. 30 u. April 5 Mainz. Antwort Cusas auf Fragen d. königl. Gesandten Ebendorfer, nr. 352 540, 52" 30 Nürnberg. Die Stadt an Konrad Künhofer : hat Karl Holzschuher nach Mainz geschickt * p. April zw. 1 u. 5 Mainz. Denkschrift der Konzilsgesandten für nicht gen. Erzbischöfe betr. p. 772 . . . . . . . . . . . . . Kirchenfrage, nr. 353 p. 800 — Denkschrift Thomas Ebendorfers betr. Kirchenfrage, nr. 354 . . . . p. 871 1 Basel. Das Konzil an gen. Kardinäle auf d. Mainzer Kongreß: beruft sie ab, nr. 368 2 Mainz. Kard. Grünwalder an Hzg. Albrecht v. Baiern: gibt Nachrichten vom Kon- p. 871 . . . . . . . . . . greß, nr. 369 . . . . . . . . . . . p. 873 Nikolaus v. Cusa an Kard. Cesarini üb. d. Mainzer Kongreß, nr. 370 613, 43a Nürnberg. Die Stadt an zwei Genannte: hat Gesandtschaft nach Mainz geschickt * p. 4 München. Hzg. Albrecht v. Baiern an Kard. Grünwalder wegen Besuchs d. Mainzer p. 616 Tages, nr. 331 . . . . . . . . . . p. 616 Bf. Friedrich v. Regensburg desgleichen *, nr. 332 — 7 Mainz. Vereinbarungen d. Kongresses betr. Berufung eines allgemeinen Konzils nach . . . p. 848 . . . . . . . . . . . . . . Metz, nr. 355 Papst Eugen an Erzbf. Jakob v. Trier: lobt seine Tätigkeit auf d. Mainzer 11 Florenz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kongreß, nr. 371 Gen. Kard.-Kämmerer an nicht gen. Thesaurar betr. Geldzahlung für gen. 12 — . . . . . . . . . . Gesandten in Mainz *, nr. 376 . . . . . . 15 u. 29 Florenz. Ausgaben d. päpstl. Kammer für päpstl. Gesandte in Mainz, nr. 377 15 Nürnberg. Die Stadt an Heidingsfeld: dankt für Nachrichten üb. d. Würzburger Tagung* p. 16 o. O. Aufzeichnung betr. Anwesenheit d. Dominikaners Heinr. Kalteisen in Mainz * p. 20 Nürnberg. Die Stadt an Karl Holzschuher: hat seinen Brief wegen d. Mainzer Tages . . . . . . . . . p. . erhalten * . . . . . . . . . Basel. Kard. Grünwalder an Hzg. Albrecht v. Baiern: meldet Verlängerung d. . Mainzer Tages, nr. 372 . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mai 18 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an nicht gen. Thesaurar betr. Auslagen gen. Bischofs . . . . . . . . . . für Läufer nach Mainz *, nr. 378 . . . — 26 u. Juni 20 Florenz. Ausgaben d. päpstl. Kammer für Läufer nach Mainz, nr. 379 . . 114* — — 29 3 p. 876 p. 879 p. 879 860, 52a 583, 43 a 540, 43b p. 877 p. 880 p. 880
Strana 904
904 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 Juni 8 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung für gen. Läufer nach Mainz *, nr. 380 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 880 Ders. an dens. betr. Rückzahlung von Vorschüssen an die Medici *, nr. 381 . 13 p. 881 26 Shene. K. Heinrich v. England an Papst Eugen: empfiehlt ihm einen gen. Dominikaner * p. 531, 44a Juli 18 Naumburg. Mf. Friedrich v. Brandenburg an d. Stände in Preußen u. Livland wegen d. Ablaßgeldes *) . . . . . . . p. 622, 46а . . . . . . — 31 Frankfurt. Juni 5 1442 April 3 Innsbruck. K. Friedrich an Dinkelsbühl betr. Stadtsteuern *) . . . . p. 14, 34а Mai 18 Nürnberg. Ders. quittiert Nürnberg üb. d. halbe Stadtsteuer von 1439 *) p. 13, 54 . . . 22 Eintrag im Jahresregister üb. Zahlung d. halben Stadtsteuer an gen. Kammer- schreiber d. Königs . . . . . . . . . . p. 13, 37b K. Friedrich bescheinigt d. Empfang d. Frankfurter Stadtsteuer für 1439 * p. 358, 23b Ders. verspricht d. Herzögen Friedrich u. Wilhelm v. Sachsen die Übergabe der Braut Wilhelms am 11. Nov. *. . . . . . . . . . p. 127, 39a Die Herzöge Friedrich u. Wilhelm v. Sachsen treffen mit K. Friedrich gen. Vereinbarungen wegen d. Mitgift der Braut Hzg. Wilhelms * . . . p. 127, 52 a K. Friedrich bestätigt dem Pfalzgrafen Ludwig seine Privilegien * . . . p. 197, 38 a Juli 29 1443 Jan. 29 Leipzig. Hzg. Wilhelm v. Sachsen einigt sich mit Erzbf. Jakob v. Trier wegen Luxemburgs *) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 125, 42а 1449 Dez. 8 Pavia. Lorenzo de Isimbardi an Francesco Sforza üb. seine Sendung durch Hzg. Filippo Maria nach Basel u. Mainz * . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 527, 423
904 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 Juni 8 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer an gen. Thesaurar betr. Geldzahlung für gen. Läufer nach Mainz *, nr. 380 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 880 Ders. an dens. betr. Rückzahlung von Vorschüssen an die Medici *, nr. 381 . 13 p. 881 26 Shene. K. Heinrich v. England an Papst Eugen: empfiehlt ihm einen gen. Dominikaner * p. 531, 44a Juli 18 Naumburg. Mf. Friedrich v. Brandenburg an d. Stände in Preußen u. Livland wegen d. Ablaßgeldes *) . . . . . . . p. 622, 46а . . . . . . — 31 Frankfurt. Juni 5 1442 April 3 Innsbruck. K. Friedrich an Dinkelsbühl betr. Stadtsteuern *) . . . . p. 14, 34а Mai 18 Nürnberg. Ders. quittiert Nürnberg üb. d. halbe Stadtsteuer von 1439 *) p. 13, 54 . . . 22 Eintrag im Jahresregister üb. Zahlung d. halben Stadtsteuer an gen. Kammer- schreiber d. Königs . . . . . . . . . . p. 13, 37b K. Friedrich bescheinigt d. Empfang d. Frankfurter Stadtsteuer für 1439 * p. 358, 23b Ders. verspricht d. Herzögen Friedrich u. Wilhelm v. Sachsen die Übergabe der Braut Wilhelms am 11. Nov. *. . . . . . . . . . p. 127, 39a Die Herzöge Friedrich u. Wilhelm v. Sachsen treffen mit K. Friedrich gen. Vereinbarungen wegen d. Mitgift der Braut Hzg. Wilhelms * . . . p. 127, 52 a K. Friedrich bestätigt dem Pfalzgrafen Ludwig seine Privilegien * . . . p. 197, 38 a Juli 29 1443 Jan. 29 Leipzig. Hzg. Wilhelm v. Sachsen einigt sich mit Erzbf. Jakob v. Trier wegen Luxemburgs *) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 125, 42а 1449 Dez. 8 Pavia. Lorenzo de Isimbardi an Francesco Sforza üb. seine Sendung durch Hzg. Filippo Maria nach Basel u. Mainz * . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 527, 423
Strana 905
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Vil. zu diesem alfabotischen Register Band I Vorwort pag. LXXXIII. A. Aachen (Aiche, Aquisgranum) 1, 13; 36b. 136, 26. 137, 2; 18; 19. 141, 18. 238, 39. 239, 33; 44. 240, 50s. 241, 16. 260, 23. — Biirgermeister, Schôffen u. Rat 238, 34. 241, 10. 363, 30. Aalen (Alhem, Allen, Aln, Aulen, Aulon, Aulun, Ollen) am Kocher i. Wiirttemberg 10, 34; 37. 11, 2; 419. 12, 4. 13, 22. 14, 19a, 18, 3. 22, 34. 26, 18. 27, 20. 33, 8; 20; 38a, 37; 47b. 50, 30; 37b; 41». 52, 4. 64, 27. 89, 38 f. 92, 7. 93, 19. 288, 15. 395, 50», 403, 27. — Bürgermeister und Rat 65, 5; 6. — Juden 36, 15. — Reichssteuer, Stadt- steuer 11, 9ff.; 412. 14, 20». 64, 27. Aaron, Jüdischer Hohepriester 184, 28. 185, 38. 188, 23. — Sein Enkel s. Phinees. Abbiate (Habiate), d. i. Abbiategrasso w. s. w. v. Mailand, 257, 11. Vgl. Ardizzi. Abel, Sohn Adams 631, 3. Abraham, Stammvater d. Juden 185, 31 ff. 251, 25; 26. 671, 18. 714, 16. 716, 34. 728, 1. 737, 23. 774, 43, 775, 1. 786, 41. 842, 34. — Sein Sohn s. Isaak. | Absberg (Absperg) i. Mittelfranken n. 6. v. Gunzen- hausen, Heinrich von —, Landrichter 523, 31. Abyron, Sohn des Eliab, Gegner des Moses 344, 21. Achaja, Fürst Ludwig von — und‘ Morea, 4 6. Dez 1418: 202, 42*. — Seine Gemahlin Bona von Sa- voyen 209, 43%, — Fürst Ludwig von — und Mores, illegitimer Sohn des Vorigen, Herr von Raeconigi, Pancalieri und Cavorre, Marschall von Savoyen, Gesandter d. Papstes Felix zum Frankfurter Wahltage 133, 27. 202, 38; 39. 203, 9; 45b, 204, 28a; 37a; 47b, 234, 40 £. 235, 12ff. 267, 32; 33. — Gesandter d Baseler Konzils u. des Papstes Felix an K. Friedrich Márz - 1440: 265, 37. 267, 37ff. 268-271. 327, 108. 830, 19. 331, 1; 9; 20f,; 44aff, 332, 1; 8. 333 bis 338. 341, 11; 13. 343, 18 ff. 351, 25, 359, 6ff. 353, 31. 354, 15. 855, 5; 6. Achrida s. Ochrida. Achstetten s. w. v. Ulm, Hans von Freyberg zu — B. Freyberg. Adam 185, 271f. 205, 27. 212, 2. 217, 10; 11. 464, 34; 36. 653, 33. 108, 10. 714, 16. 716, 33; 34. 744, 37 ff. — Sein Weib s. Eva — Seine Söhne s. Abel, Kain, Seth. Adam, Mönch in Morimond 831, 13; 14. Agypten (Egiptus) 478, 21. 631, 10. 726, 18. — Bischöfe 762, 36b. . Afrika (Affrica) 351, 1; 2. — Bischöfe 650, 26 ff,; © 85m. Vgl. Neptis. — Kirchen 650, 35. — Kon- zilien s. Karthago. Ager (Azera) i. Catalonien s. w. v. Urgel, Abt s. Sanguessa. Agram (Agrem, Zagabria, Zagrabia) i. Kroatien, Bischof Benedikt de Zolio 1440-1454: 525, 355. — Domherr u. Erzpriester s. Bacheństein. Aibling i. Oberbaiern w. v. Rosenheim, herzogliches Landgericht daselbst 615, 41. 617, 35. Aiguesmortes (Aque Mortue) i. Dép. Gaxd 645, 3. Ailly, Pierre d' —, Kard.-Priester tit. s. Chrysogoni (card. Cameracensis), 1 1425: 729, 30. Ainkürn; Hans, Bürgermeister im Nórdlingen 389, 40b; 43b. i Akropolites, Georg, Logothet am Hofe Kaiser Michaels von Konstantinopel 694, 434. Albenborch, Konrad, Dr. decr., Domherr von Verden und Archidiakon in Medescipe, bischöflicher Ge- sandter zur Aschaffenburger Provinzialeynode 433, 5. Albenga (Albinganum) i. Ligurien, Bischof Matteo del Caretto 1499-1448, Gesandter d. Herzogs von Mailand 527, 39b; 48b. Albergati, Niecoló, Erzbischof von Bologna 1418 bis 1443, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Crucis in Jerusalem, Gesandter Papst Eugens an d. Ba- seler Konzil 1436: 480, 9. 705, 33; 51b. 706, 32a; 36%. — Desgl. zum Nürnberger Reichs- tage Okt. 1438: 106, 15ff; 28; 49s, 108, 2. 480, 11. i ,
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Vil. zu diesem alfabotischen Register Band I Vorwort pag. LXXXIII. A. Aachen (Aiche, Aquisgranum) 1, 13; 36b. 136, 26. 137, 2; 18; 19. 141, 18. 238, 39. 239, 33; 44. 240, 50s. 241, 16. 260, 23. — Biirgermeister, Schôffen u. Rat 238, 34. 241, 10. 363, 30. Aalen (Alhem, Allen, Aln, Aulen, Aulon, Aulun, Ollen) am Kocher i. Wiirttemberg 10, 34; 37. 11, 2; 419. 12, 4. 13, 22. 14, 19a, 18, 3. 22, 34. 26, 18. 27, 20. 33, 8; 20; 38a, 37; 47b. 50, 30; 37b; 41». 52, 4. 64, 27. 89, 38 f. 92, 7. 93, 19. 288, 15. 395, 50», 403, 27. — Bürgermeister und Rat 65, 5; 6. — Juden 36, 15. — Reichssteuer, Stadt- steuer 11, 9ff.; 412. 14, 20». 64, 27. Aaron, Jüdischer Hohepriester 184, 28. 185, 38. 188, 23. — Sein Enkel s. Phinees. Abbiate (Habiate), d. i. Abbiategrasso w. s. w. v. Mailand, 257, 11. Vgl. Ardizzi. Abel, Sohn Adams 631, 3. Abraham, Stammvater d. Juden 185, 31 ff. 251, 25; 26. 671, 18. 714, 16. 716, 34. 728, 1. 737, 23. 774, 43, 775, 1. 786, 41. 842, 34. — Sein Sohn s. Isaak. | Absberg (Absperg) i. Mittelfranken n. 6. v. Gunzen- hausen, Heinrich von —, Landrichter 523, 31. Abyron, Sohn des Eliab, Gegner des Moses 344, 21. Achaja, Fürst Ludwig von — und‘ Morea, 4 6. Dez 1418: 202, 42*. — Seine Gemahlin Bona von Sa- voyen 209, 43%, — Fürst Ludwig von — und Mores, illegitimer Sohn des Vorigen, Herr von Raeconigi, Pancalieri und Cavorre, Marschall von Savoyen, Gesandter d. Papstes Felix zum Frankfurter Wahltage 133, 27. 202, 38; 39. 203, 9; 45b, 204, 28a; 37a; 47b, 234, 40 £. 235, 12ff. 267, 32; 33. — Gesandter d Baseler Konzils u. des Papstes Felix an K. Friedrich Márz - 1440: 265, 37. 267, 37ff. 268-271. 327, 108. 830, 19. 331, 1; 9; 20f,; 44aff, 332, 1; 8. 333 bis 338. 341, 11; 13. 343, 18 ff. 351, 25, 359, 6ff. 353, 31. 354, 15. 855, 5; 6. Achrida s. Ochrida. Achstetten s. w. v. Ulm, Hans von Freyberg zu — B. Freyberg. Adam 185, 271f. 205, 27. 212, 2. 217, 10; 11. 464, 34; 36. 653, 33. 108, 10. 714, 16. 716, 33; 34. 744, 37 ff. — Sein Weib s. Eva — Seine Söhne s. Abel, Kain, Seth. Adam, Mönch in Morimond 831, 13; 14. Agypten (Egiptus) 478, 21. 631, 10. 726, 18. — Bischöfe 762, 36b. . Afrika (Affrica) 351, 1; 2. — Bischöfe 650, 26 ff,; © 85m. Vgl. Neptis. — Kirchen 650, 35. — Kon- zilien s. Karthago. Ager (Azera) i. Catalonien s. w. v. Urgel, Abt s. Sanguessa. Agram (Agrem, Zagabria, Zagrabia) i. Kroatien, Bischof Benedikt de Zolio 1440-1454: 525, 355. — Domherr u. Erzpriester s. Bacheństein. Aibling i. Oberbaiern w. v. Rosenheim, herzogliches Landgericht daselbst 615, 41. 617, 35. Aiguesmortes (Aque Mortue) i. Dép. Gaxd 645, 3. Ailly, Pierre d' —, Kard.-Priester tit. s. Chrysogoni (card. Cameracensis), 1 1425: 729, 30. Ainkürn; Hans, Bürgermeister im Nórdlingen 389, 40b; 43b. i Akropolites, Georg, Logothet am Hofe Kaiser Michaels von Konstantinopel 694, 434. Albenborch, Konrad, Dr. decr., Domherr von Verden und Archidiakon in Medescipe, bischöflicher Ge- sandter zur Aschaffenburger Provinzialeynode 433, 5. Albenga (Albinganum) i. Ligurien, Bischof Matteo del Caretto 1499-1448, Gesandter d. Herzogs von Mailand 527, 39b; 48b. Albergati, Niecoló, Erzbischof von Bologna 1418 bis 1443, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Crucis in Jerusalem, Gesandter Papst Eugens an d. Ba- seler Konzil 1436: 480, 9. 705, 33; 51b. 706, 32a; 36%. — Desgl. zum Nürnberger Reichs- tage Okt. 1438: 106, 15ff; 28; 49s, 108, 2. 480, 11. i ,
Strana 906
906 Albizzi (Albici), Hugo, aus Florenz, Kalkulator der päpstl. Kammer 879, 43b, 880, 4; 21. Albret (Lebretum), Landschaft i. Dép. Landes, Karl IT. Herr von —, 595, 14. Alcimus (Alchimus), Jüdischer Hohepriester 829, 18; 19; 464, Aleman, Louis, Erzbischof von Arles 1423-1450, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Cecilie (card. Are- latensis), seit 14. Febr. 1438 Präsident d. Baseler Konzils 4, 22, 5, 192; 202; 46%. 8, 4. 34, 50s. 62, 43b. 134, 11; 13. 135, 45. 202, 39. 203, 2ff.; 15; 19ff.; 27ff. 204, 3; 5. 223, 24; 29. 232, 531. 234, 10; 498, 235, 1; 4; 6; 14; 15; 17; 42b, 267, 30. 270, 34. 274, 22; 25; 26; 32; 43. 310, 4ff.; 23. 312, 37. 325, 26ff. 330, 15; 24; 25; 33; 36 ff.; 42. 331, 1: 6; 15. 335, 462. 339, 4. 359, 46b, 481, 38. 482, 1; 2; 14. 519, 22. 555, 16; 17. 601, 12; 20; 23ff. 646, 1 696, 1; 2. 763, 5; 7; 8. 764, 27. 785, 7; 491; 40b, 854, 18. 882, 6. — Vizekimmerer 858, 18. — Vizekanzler 602, 16. — Gesandter d. Baseler Konzils an Papst Felix 133, 15. 271, 32; 37. 355, 2ff. — Desgl. zum Mainzer KongreB 535, 32ff. 540, 13. 541, 4; 40b. 550-554 passim. 555, 30. 556, 2. 564, 3; 6; 8ff.; 18; 20. 565, 47. 566, 8; 11. 570, 17: 27 ff. 575, 6; 7. 581, 6 ff. 582, 16 ff. 601. 602. 614, 20. 637, 30 638, 41. 649, 29. 747, 40. 759, 35. 773, 2. 854, 28; 48. 856, 28. 857-861 passim. 862, 40. 864, 38; 42. 865, 11. 868, 24. 870, 21. 871, 43. 872. 873, 33; 34. 874, 8 877, 39 — Seine Familiares u. Räte 854, 43. 875, 30. — Seine Wohnung in Basel 204, 6. 330, 35. — Desgl. in Mainz 858, 8. 859, 34; 36. Alemania (Almania), Johannes de —, pipstl. Laufer 880, 27; 28; 36; 37. Alerheim (Alerhein) ó. v. Nórdlingen 67, 41^. Alexander, Kursor d. Baseler Konzils, Familiaris d. Kardinals Cesarini 792, 33; 34. 848, 7. Alexandrien, Bischöfe, Patriarchen: Dionysius 247 bis 265: 816, 2; 3. — Athanasius 328:373: 657, 20. 671, 11. 722, 15. 762, 6; 51»; 35%, — Dios- kur 444-451, 4 454: 674, 32; 43»; 48 FT, 806, 21. 810, 30. — Eulogins 579-607: 219, 494, — Johannes Vitelleschi 1435-1440, seit 9. Aug. 1437 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Lucina, 106, 19. — Bistum, Patriarehat 675, 5. Algesheim (AlgiBheym) à. v. Bingen 150, 18. 152, 22. Alpen (Lampparysches gebirg, Montes) 298, 45. 299, 16. 336, 11. 427, 26. 760, 15. 785, 18. Alpen (Alppen) i. d. Rheinprovinz n. w. v. Rheinberg, der Herr von —, s, Nuenar. Amalekiter (regnum Amalech) Volk an d Südgrenze Palästinas 733, 8 Amberg i. d. Oberpfalz 523, 13. Vgl. Giessor. Ambronay (Ambroniacum) im Dép. Ain s. à. v. Bourg, Abt s. Saxo, Ambrosius, der heilige —, s. Mailand (Erzbischüfe). Amici s. Lami, Amiens (Ambianum), Domherren s, Courcelles, Lami. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Amire, Guillermus, Kanzleibeamter d. Baseler Kon- zils 506, 31. Amos, der Prophet 634, 10. Anastasius Dibliothecarius, Kard.-Priester tit. s. Mar- celli, à 879: 820, 18; 365 f. Anaxagoras aus Klazomenü i. Kleinasien, Griech. Phi- losoph ca. 500 bis ca. 428 v. Chr.: 218, 1. Ancona 817, 7. Ancyra (jetzt Angora) in Kleinasien, Bischof Mar- cellus ca. 314-336 und 344-353, t nach 372: 802, 27. Andechs am Ammersee, der heilige Berg von — Benediktinerkloster 877, 28. Andernach (Andernacum) a. Rhein, Bůrgermeister u. Rat 363, 31. Andlau (Handelow) n v. Schlettstadt, Georg von —, Dompropst von Basel, Gesandter d Baseler Kon- zils nach Straßburg 483, 48°, Andreä, Johannes, Kirchenrechtslehrer, Professor in Bologna, f 1348: 658, 29. Andreas, der Apostel 215, 11. Andreas (Enderys, Enndres), Meister, Kanzleiboamter d. Plalzgrafen Ludwig 15, 32. 33, 10; 29a; 38a ff, 36, 23 ff. Andronicus, Statthalter des Kónigs Antiochus IV. Epiphanes von Syrien 829, 20. Anjou (Andegavia), Herzog Louis II., Kčnig v. Si- zilien 1384-1417: 164, 47a. — Herzog Louis lll., Kónig v. Sizilien, Sohn des Vorigen, 1417-1434: 268, 32. 336, 24; 25; 48 b, — Seine Witwe Königin Margarethe, Tochter d Her- zogs Amadeus VIII. v. Savoyen 268, 32. 270, 32; 482. 336, 14ff.; 46 b — Herzog Réné I., Bruder des Vorigen, König v. Sizilien 1434-1480, König v. Neapel 1435-1442, Herzog v. Lothringen 1431-1453, Herzog v. Bar 1419-1480 : 230, 15. 473, 8 ff. 482, 26b. 818, 11. — Herzog Karl, Graf v. Maine, Bruder des Vorigen, + 1472: 139, 29. 164, 465. 594, 23. 595, 13. Ansbach (Onolczpach, Onolspach, Onoltspach) i. Mitte]- franken 151, 21. 260, 16. 370, 488. 408, 22, — Kanonikus s. Jacobi. Antiochien (Anthiochia), Bischof Ignatius + 115 (od 138): 855, 411. — Bischof Theophilus ca. 169-182: 647, 3; 48, — Patriareh Anastasius I. 559-570 und 593-599: 219, 49a, — Patriarch Gregorius I. 510-593: 219, 49a, — Patriarch Johannes Mauroux, seit 1408: 858, 19. — Patriarch Dionisius de Molendinis, Bischof von Paris 1439-1447, seit 19. Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 28. — Stadt 207, 10. 672, 21. 753, 24. 757, 10. Apostel, die, 206, 1; 2. 207, 7; 9. 209, 22; 23. 213, 32. 218, 15 447, 4; 5; 7; 14. 449, 30. 462, 7. 469, 37; 41; 44. 486, 14; 15. 557, 29. 558, 18; 36. 562, 37. 641, 10. 647, 5. 650, 15. 654, 26; 96. 656, 161f. 660, 44; 45. 661, 5. 662, 17. 664, 27. 665, 1. 667, 24; 301f. 668, 21. 670, 22; 38. 671, 33. 672, 9; 10; 16; 22; 25;.26; 33; 34; 39. 673, 4. 677, 6. 678, b; 9ff. 680, 8 ff. 682, ,
906 Albizzi (Albici), Hugo, aus Florenz, Kalkulator der päpstl. Kammer 879, 43b, 880, 4; 21. Albret (Lebretum), Landschaft i. Dép. Landes, Karl IT. Herr von —, 595, 14. Alcimus (Alchimus), Jüdischer Hohepriester 829, 18; 19; 464, Aleman, Louis, Erzbischof von Arles 1423-1450, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Cecilie (card. Are- latensis), seit 14. Febr. 1438 Präsident d. Baseler Konzils 4, 22, 5, 192; 202; 46%. 8, 4. 34, 50s. 62, 43b. 134, 11; 13. 135, 45. 202, 39. 203, 2ff.; 15; 19ff.; 27ff. 204, 3; 5. 223, 24; 29. 232, 531. 234, 10; 498, 235, 1; 4; 6; 14; 15; 17; 42b, 267, 30. 270, 34. 274, 22; 25; 26; 32; 43. 310, 4ff.; 23. 312, 37. 325, 26ff. 330, 15; 24; 25; 33; 36 ff.; 42. 331, 1: 6; 15. 335, 462. 339, 4. 359, 46b, 481, 38. 482, 1; 2; 14. 519, 22. 555, 16; 17. 601, 12; 20; 23ff. 646, 1 696, 1; 2. 763, 5; 7; 8. 764, 27. 785, 7; 491; 40b, 854, 18. 882, 6. — Vizekimmerer 858, 18. — Vizekanzler 602, 16. — Gesandter d. Baseler Konzils an Papst Felix 133, 15. 271, 32; 37. 355, 2ff. — Desgl. zum Mainzer KongreB 535, 32ff. 540, 13. 541, 4; 40b. 550-554 passim. 555, 30. 556, 2. 564, 3; 6; 8ff.; 18; 20. 565, 47. 566, 8; 11. 570, 17: 27 ff. 575, 6; 7. 581, 6 ff. 582, 16 ff. 601. 602. 614, 20. 637, 30 638, 41. 649, 29. 747, 40. 759, 35. 773, 2. 854, 28; 48. 856, 28. 857-861 passim. 862, 40. 864, 38; 42. 865, 11. 868, 24. 870, 21. 871, 43. 872. 873, 33; 34. 874, 8 877, 39 — Seine Familiares u. Räte 854, 43. 875, 30. — Seine Wohnung in Basel 204, 6. 330, 35. — Desgl. in Mainz 858, 8. 859, 34; 36. Alemania (Almania), Johannes de —, pipstl. Laufer 880, 27; 28; 36; 37. Alerheim (Alerhein) ó. v. Nórdlingen 67, 41^. Alexander, Kursor d. Baseler Konzils, Familiaris d. Kardinals Cesarini 792, 33; 34. 848, 7. Alexandrien, Bischöfe, Patriarchen: Dionysius 247 bis 265: 816, 2; 3. — Athanasius 328:373: 657, 20. 671, 11. 722, 15. 762, 6; 51»; 35%, — Dios- kur 444-451, 4 454: 674, 32; 43»; 48 FT, 806, 21. 810, 30. — Eulogins 579-607: 219, 494, — Johannes Vitelleschi 1435-1440, seit 9. Aug. 1437 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Lucina, 106, 19. — Bistum, Patriarehat 675, 5. Algesheim (AlgiBheym) à. v. Bingen 150, 18. 152, 22. Alpen (Lampparysches gebirg, Montes) 298, 45. 299, 16. 336, 11. 427, 26. 760, 15. 785, 18. Alpen (Alppen) i. d. Rheinprovinz n. w. v. Rheinberg, der Herr von —, s, Nuenar. Amalekiter (regnum Amalech) Volk an d Südgrenze Palästinas 733, 8 Amberg i. d. Oberpfalz 523, 13. Vgl. Giessor. Ambronay (Ambroniacum) im Dép. Ain s. à. v. Bourg, Abt s. Saxo, Ambrosius, der heilige —, s. Mailand (Erzbischüfe). Amici s. Lami, Amiens (Ambianum), Domherren s, Courcelles, Lami. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Amire, Guillermus, Kanzleibeamter d. Baseler Kon- zils 506, 31. Amos, der Prophet 634, 10. Anastasius Dibliothecarius, Kard.-Priester tit. s. Mar- celli, à 879: 820, 18; 365 f. Anaxagoras aus Klazomenü i. Kleinasien, Griech. Phi- losoph ca. 500 bis ca. 428 v. Chr.: 218, 1. Ancona 817, 7. Ancyra (jetzt Angora) in Kleinasien, Bischof Mar- cellus ca. 314-336 und 344-353, t nach 372: 802, 27. Andechs am Ammersee, der heilige Berg von — Benediktinerkloster 877, 28. Andernach (Andernacum) a. Rhein, Bůrgermeister u. Rat 363, 31. Andlau (Handelow) n v. Schlettstadt, Georg von —, Dompropst von Basel, Gesandter d Baseler Kon- zils nach Straßburg 483, 48°, Andreä, Johannes, Kirchenrechtslehrer, Professor in Bologna, f 1348: 658, 29. Andreas, der Apostel 215, 11. Andreas (Enderys, Enndres), Meister, Kanzleiboamter d. Plalzgrafen Ludwig 15, 32. 33, 10; 29a; 38a ff, 36, 23 ff. Andronicus, Statthalter des Kónigs Antiochus IV. Epiphanes von Syrien 829, 20. Anjou (Andegavia), Herzog Louis II., Kčnig v. Si- zilien 1384-1417: 164, 47a. — Herzog Louis lll., Kónig v. Sizilien, Sohn des Vorigen, 1417-1434: 268, 32. 336, 24; 25; 48 b, — Seine Witwe Königin Margarethe, Tochter d Her- zogs Amadeus VIII. v. Savoyen 268, 32. 270, 32; 482. 336, 14ff.; 46 b — Herzog Réné I., Bruder des Vorigen, König v. Sizilien 1434-1480, König v. Neapel 1435-1442, Herzog v. Lothringen 1431-1453, Herzog v. Bar 1419-1480 : 230, 15. 473, 8 ff. 482, 26b. 818, 11. — Herzog Karl, Graf v. Maine, Bruder des Vorigen, + 1472: 139, 29. 164, 465. 594, 23. 595, 13. Ansbach (Onolczpach, Onolspach, Onoltspach) i. Mitte]- franken 151, 21. 260, 16. 370, 488. 408, 22, — Kanonikus s. Jacobi. Antiochien (Anthiochia), Bischof Ignatius + 115 (od 138): 855, 411. — Bischof Theophilus ca. 169-182: 647, 3; 48, — Patriareh Anastasius I. 559-570 und 593-599: 219, 49a, — Patriarch Gregorius I. 510-593: 219, 49a, — Patriarch Johannes Mauroux, seit 1408: 858, 19. — Patriarch Dionisius de Molendinis, Bischof von Paris 1439-1447, seit 19. Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 28. — Stadt 207, 10. 672, 21. 753, 24. 757, 10. Apostel, die, 206, 1; 2. 207, 7; 9. 209, 22; 23. 213, 32. 218, 15 447, 4; 5; 7; 14. 449, 30. 462, 7. 469, 37; 41; 44. 486, 14; 15. 557, 29. 558, 18; 36. 562, 37. 641, 10. 647, 5. 650, 15. 654, 26; 96. 656, 161f. 660, 44; 45. 661, 5. 662, 17. 664, 27. 665, 1. 667, 24; 301f. 668, 21. 670, 22; 38. 671, 33. 672, 9; 10; 16; 22; 25;.26; 33; 34; 39. 673, 4. 677, 6. 678, b; 9ff. 680, 8 ff. 682, ,
Strana 907
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 907 80; 82. 685, 24; 25. 689, 35. 714, 20. 716, 35. 717, 20. 718, 41. 722, 15. 725, 27. 726, 4; 23; 24. 730, 22. 748, 43. 749, 1; 36. 753, 21; 22. 757, 41. 802, 30. 805, 34m. 807, 36. 822, 12. 824, 35. 827, 38. 855, 31. Vgl. Andreas, Bar- tholomiins, Jacobus, Johannes, Judas, Mathias, Pau- lus, Petrus, Philippus. Appenheimer, Klaus, Gesandter Frankfurts zum Mainzer Reichstage 540, 8. 610, 27; 44 « ff. 618, 14. Aque Mortue s. Aiguesmortes. Aquensis episcopus s. Dax. Aquileja, Patriarch Ludwig II. Herzog von Teck 1418 bis 1439: 11, 5; 6. 14, 6 ff. 356, 493. — Patriarch Alexander von Masovien 1440-1444, seit 1423 auch Bischof von Trient, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Damaso, 334, 20ff. 509, 432, — Gesandter d. Baseler Kon- zils zum Nürnberger Reichstage 316, 31; 39 ff. 505, 25; 44; 46. 506, 6; 23; 25 ff. 508, 16; 39; 45. 509, 33. 510, 3; 6: 9ff.; 35; 43. 511,8 ff. 518, 41a. — Patriarch Lodovico Scarampi Mczzarota 1439-1465, seit 1. Juli 1440 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Damaso, seit Jan. 1440 päpstl. Kämmerer 136, 342. 229, 415. 230, 31^. 334, 45b. 415, 462. 416, 483. 879, 23; 44*. 880, 4; 8; 21; 31: 42v. 881, 1. — Gesandter Papst Eugens IV. nach Rom 136, 29. — Patriarchat 268, 19. 334, 20; 93. — Synode 381: 826, 13; 44%, Aquino, Thomas von — , Dominikaner, Kirchenlehrer, 11274: 658, 22. 810, 29. 831, 34. 832, 22 ff.; 36. 833, 43u, Aquitanien (Equitanca) 346, 6. Aragon (Arragonia, Arrogon), Kónig Jakob II. 1291 bis 1327, Künig v. Sizilien 1985-1995: 251,47, — Seine Tochter Elisabeth , Gemahlin K. Friedrichs des Schönen; 1 1330: 251, 462. — König Peter IV. 1336-1387: 829, 25; 26. — Konig Alfonso V. 1416-1458: 250, 44"; 512, 345, 49b, 473, 8ff. 482, 26d. 678, 22. 868, 38; 41. — Sein Bruder K. Johann IT. s. Kastilien. — Ge- sandte im Baseler Konzil 778, 37. 798, 28. 821, 13. Vgl. Palermo. Archidiaconus s. Baysio. Arcimboldis, Nicolaus do —, Dr., Rat und Gesandter d. Herzogs v. Mailand 255, 20. 257, 17. Ardizzi (Ardiciis), Giorgio de —, Magister, Arzt 257, 12. — Jacopo de —, von Abbiate, Sohn d. Vorigen, Kämmerer d. Herzogs v. Mailand 257, 11. Ardjisch i. d. Walachei, Bischof Johannes s. Stojkovich. Arelat (Arlaet), Konigreich 170, 17. 174, 30. 194, 19. 363, 37. 619, 25. Arenfels (Arnsfels) a. Rhein n. v. Rheinbrohl, dor Burggraf von —, 363, 29. Arevalo s. v. Valladolid, Roderigo Sanchez de —, s. Sanchez. Arianer (Arriani), Christliche Sekte 207, 12 fi.; 28. 650, 26; 33. 670, 1. 618, 28; 30. 694, 46 *. 765, - 4. 815, 38. 855, 37. Ariminum s. Rimini. Aristoteles von Stagira (i. Thrazien) 384-822 v. Chr.: 187, 1; 7; 494. 189, 22. 191, 7; 12; 13. 348, 30. 467,50. 699, 26; 45*. 805, 20. 810, 17. 814, 29. 834, 31. Arius (Axrius), Presbyter in Alexandrien, $836: 207, 12; 28. 218, 2. 694, 37. 719, 14. 806, 16. 813, 13. 820, 24. 822, 27. 832, 31. 846, 34. — Seine Anhiinger s. Arianer. Arlberg, Österreichische Besitzungen diesseits des —, 114, 6. Arles a. d. Rhone, Kardinal von —, s. Aleman. — Konzil 353: 642, 12; 51%. — Synode 314: 811, 35b. Arlon, Markgrafschaft im ehemaligen Herzogtum Luxemburg, 123, 14. Armagnac (Armeniacum), Graf Johann IV. von —, 595, 14. — Sein ältester Sohn s. Lomagne. Armagnaken (Arme Jacken, Armyacken) 295, 372; 472, 869, 31; 35; 40b. 870, 8. Armbruster, Konrad, Altammanmeister in Straßburg, “Gesandter an K. Albrecht II. 18, 32: 19, 349; 41»; 31%, 77, 41%, — Desgl. nach Speier 295, 42a ff. Armenier 309, 22. 418, 42ff. 481, 7ff. 779, 32. 843, 32. — Union mit der Latein. Kirche 200, 8. 201, 10; 11; 29; 36b; 43b. 231, 26. 237, 37b. 309, 3. 345, 10. 371, 28ff.; 51b. 475, 30. 481, 7; 11; 12ff. 671, 28; 29. Arnaudi (Ernaudi), Mermetus, Dr. legum, Gesandter d. Baseler Konzils u. d. Papstes Felix zum Frank- furter Wahltage 133, 28. 203, 7ff.; 45b; 48b. 204, 28a; 38a; 47b ff. 205, 10; 15. 235, 12. — Desgl. an K. Friedrich März 1440: 265, 38. 267, 37 Hf. 268-271. 327, 11 ff. 330, 20. 331,2; 9; 29; 454. 332,1; 8. 333-338. 341, 11; 13ff. 343, 18ff. 351, 16; 20; 25. 353, 31. 354, 16 ff.; 24. Arnsberger Reformation s. Westfalen. Arnstadt (A rnstete) i. Thüringen, Heinrich Herr zu —, 8. Sehwarzburg. | — Stadt 167, 31; 33; 40. 168, 5; 7; 20; 28. Aschaffenburg (Aschaffemburg, . Aschaffenburchen, Aschaffinburg) 148, 47s. 155, 96; 46b. 273, 28. 313,394. 434, 2. 452, 15; 17. 544, 50a. — Bürger- meister u. Rat 363, 45. 364, 96ff. — Domherr s. Ebbracht. | — Provinzialsynode 1439: 303, 48». 429, 34ff. — Desgl. 1440: 265, 18. 300-302. 309, 83; 38. 310, 24. 429-452. 482, 15; 38b. Asien (Azia) 345, 14. 351, 1; 2. Askanien i. d. Prov. Sachsen w. v. Aschersleben, Herzöge aus dem Hause —, 117, 95. 192, 12. Vgl. Sachsen. — Ihr Ober- und Niedersüchsischer Besitz 116, 30. Assyrien, Kônig Sanherib (Sennacherib) 705-681 v. Chr.: 664, 19. Ast, Johann von —, Vertreter d. Deutschen Ordens im Baseler Konzil 355, 37%; 49»; 39b; 40%. — Ludwig von —, Kanzler d. Pfalzgrafen Ludwig 35, 44*; 45». 120, 56. 399, 423, — Gesandter an K. Friedrich 130, 3. 262, 25; 30. Astorga (Astoricum) i. Spanien (Prov. Leon), Dechant 8, Carvajal.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 907 80; 82. 685, 24; 25. 689, 35. 714, 20. 716, 35. 717, 20. 718, 41. 722, 15. 725, 27. 726, 4; 23; 24. 730, 22. 748, 43. 749, 1; 36. 753, 21; 22. 757, 41. 802, 30. 805, 34m. 807, 36. 822, 12. 824, 35. 827, 38. 855, 31. Vgl. Andreas, Bar- tholomiins, Jacobus, Johannes, Judas, Mathias, Pau- lus, Petrus, Philippus. Appenheimer, Klaus, Gesandter Frankfurts zum Mainzer Reichstage 540, 8. 610, 27; 44 « ff. 618, 14. Aque Mortue s. Aiguesmortes. Aquensis episcopus s. Dax. Aquileja, Patriarch Ludwig II. Herzog von Teck 1418 bis 1439: 11, 5; 6. 14, 6 ff. 356, 493. — Patriarch Alexander von Masovien 1440-1444, seit 1423 auch Bischof von Trient, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Damaso, 334, 20ff. 509, 432, — Gesandter d. Baseler Kon- zils zum Nürnberger Reichstage 316, 31; 39 ff. 505, 25; 44; 46. 506, 6; 23; 25 ff. 508, 16; 39; 45. 509, 33. 510, 3; 6: 9ff.; 35; 43. 511,8 ff. 518, 41a. — Patriarch Lodovico Scarampi Mczzarota 1439-1465, seit 1. Juli 1440 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Damaso, seit Jan. 1440 päpstl. Kämmerer 136, 342. 229, 415. 230, 31^. 334, 45b. 415, 462. 416, 483. 879, 23; 44*. 880, 4; 8; 21; 31: 42v. 881, 1. — Gesandter Papst Eugens IV. nach Rom 136, 29. — Patriarchat 268, 19. 334, 20; 93. — Synode 381: 826, 13; 44%, Aquino, Thomas von — , Dominikaner, Kirchenlehrer, 11274: 658, 22. 810, 29. 831, 34. 832, 22 ff.; 36. 833, 43u, Aquitanien (Equitanca) 346, 6. Aragon (Arragonia, Arrogon), Kónig Jakob II. 1291 bis 1327, Künig v. Sizilien 1985-1995: 251,47, — Seine Tochter Elisabeth , Gemahlin K. Friedrichs des Schönen; 1 1330: 251, 462. — König Peter IV. 1336-1387: 829, 25; 26. — Konig Alfonso V. 1416-1458: 250, 44"; 512, 345, 49b, 473, 8ff. 482, 26d. 678, 22. 868, 38; 41. — Sein Bruder K. Johann IT. s. Kastilien. — Ge- sandte im Baseler Konzil 778, 37. 798, 28. 821, 13. Vgl. Palermo. Archidiaconus s. Baysio. Arcimboldis, Nicolaus do —, Dr., Rat und Gesandter d. Herzogs v. Mailand 255, 20. 257, 17. Ardizzi (Ardiciis), Giorgio de —, Magister, Arzt 257, 12. — Jacopo de —, von Abbiate, Sohn d. Vorigen, Kämmerer d. Herzogs v. Mailand 257, 11. Ardjisch i. d. Walachei, Bischof Johannes s. Stojkovich. Arelat (Arlaet), Konigreich 170, 17. 174, 30. 194, 19. 363, 37. 619, 25. Arenfels (Arnsfels) a. Rhein n. v. Rheinbrohl, dor Burggraf von —, 363, 29. Arevalo s. v. Valladolid, Roderigo Sanchez de —, s. Sanchez. Arianer (Arriani), Christliche Sekte 207, 12 fi.; 28. 650, 26; 33. 670, 1. 618, 28; 30. 694, 46 *. 765, - 4. 815, 38. 855, 37. Ariminum s. Rimini. Aristoteles von Stagira (i. Thrazien) 384-822 v. Chr.: 187, 1; 7; 494. 189, 22. 191, 7; 12; 13. 348, 30. 467,50. 699, 26; 45*. 805, 20. 810, 17. 814, 29. 834, 31. Arius (Axrius), Presbyter in Alexandrien, $836: 207, 12; 28. 218, 2. 694, 37. 719, 14. 806, 16. 813, 13. 820, 24. 822, 27. 832, 31. 846, 34. — Seine Anhiinger s. Arianer. Arlberg, Österreichische Besitzungen diesseits des —, 114, 6. Arles a. d. Rhone, Kardinal von —, s. Aleman. — Konzil 353: 642, 12; 51%. — Synode 314: 811, 35b. Arlon, Markgrafschaft im ehemaligen Herzogtum Luxemburg, 123, 14. Armagnac (Armeniacum), Graf Johann IV. von —, 595, 14. — Sein ältester Sohn s. Lomagne. Armagnaken (Arme Jacken, Armyacken) 295, 372; 472, 869, 31; 35; 40b. 870, 8. Armbruster, Konrad, Altammanmeister in Straßburg, “Gesandter an K. Albrecht II. 18, 32: 19, 349; 41»; 31%, 77, 41%, — Desgl. nach Speier 295, 42a ff. Armenier 309, 22. 418, 42ff. 481, 7ff. 779, 32. 843, 32. — Union mit der Latein. Kirche 200, 8. 201, 10; 11; 29; 36b; 43b. 231, 26. 237, 37b. 309, 3. 345, 10. 371, 28ff.; 51b. 475, 30. 481, 7; 11; 12ff. 671, 28; 29. Arnaudi (Ernaudi), Mermetus, Dr. legum, Gesandter d. Baseler Konzils u. d. Papstes Felix zum Frank- furter Wahltage 133, 28. 203, 7ff.; 45b; 48b. 204, 28a; 38a; 47b ff. 205, 10; 15. 235, 12. — Desgl. an K. Friedrich März 1440: 265, 38. 267, 37 Hf. 268-271. 327, 11 ff. 330, 20. 331,2; 9; 29; 454. 332,1; 8. 333-338. 341, 11; 13ff. 343, 18ff. 351, 16; 20; 25. 353, 31. 354, 16 ff.; 24. Arnsberger Reformation s. Westfalen. Arnstadt (A rnstete) i. Thüringen, Heinrich Herr zu —, 8. Sehwarzburg. | — Stadt 167, 31; 33; 40. 168, 5; 7; 20; 28. Aschaffenburg (Aschaffemburg, . Aschaffenburchen, Aschaffinburg) 148, 47s. 155, 96; 46b. 273, 28. 313,394. 434, 2. 452, 15; 17. 544, 50a. — Bürger- meister u. Rat 363, 45. 364, 96ff. — Domherr s. Ebbracht. | — Provinzialsynode 1439: 303, 48». 429, 34ff. — Desgl. 1440: 265, 18. 300-302. 309, 83; 38. 310, 24. 429-452. 482, 15; 38b. Asien (Azia) 345, 14. 351, 1; 2. Askanien i. d. Prov. Sachsen w. v. Aschersleben, Herzöge aus dem Hause —, 117, 95. 192, 12. Vgl. Sachsen. — Ihr Ober- und Niedersüchsischer Besitz 116, 30. Assyrien, Kônig Sanherib (Sennacherib) 705-681 v. Chr.: 664, 19. Ast, Johann von —, Vertreter d. Deutschen Ordens im Baseler Konzil 355, 37%; 49»; 39b; 40%. — Ludwig von —, Kanzler d. Pfalzgrafen Ludwig 35, 44*; 45». 120, 56. 399, 423, — Gesandter an K. Friedrich 130, 3. 262, 25; 30. Astorga (Astoricum) i. Spanien (Prov. Leon), Dechant 8, Carvajal.
Strana 908
908 Athanasius s. Alexandrien. Athen, Athener 740, 25. Auerbach (Urbach) i. Baden n. à. v. Mosbach, Eber- hard von —, Ritter, 100, 433; 42b. 157, 39° ff. — Hans von —, Ritter, 878, 354. AufseB 6. v. Bamberg, Werner von —, Domherr in Bamberg, Kollektor d. Baseler Konzils 313, 21. Augsburg (Augespurg, Augspurg, Aügspürg, Augusta), Bischof Anselm von Nenningen (der Nanninger) 1414-1423: 872, 31. — Bischof Peter von Schauenberg 1424-1469, seit 19. Dez. 1439 Kard.-Priester tit. s. Vitalis, 1, 8; 37a, 36, 7. 200, 95; 96; 402ff.; 49b. 901, 96; 21. 231, 40b. 300, 45. 303, 45b; 47b. 392, 35. 393, 294. 494, 81. 516, 17. 535, 2. 536, 45:ff. 545, 31. — Mitglied d. Gesellschalt mit Sankt Georgen Schild 375, 423; 26b; 27b, — Gesandter K. Friedrichs zum Mainzer Kongreß 272, 13. 526, 9; 11; 42. 528, 4. 535, 43 ff. 536. 537. 540, 3. 541, 3. 546, 47. 548, 33; 37; 45. 549, 9; 19ff.; 20. 550, 35; 44. 551, 19; 28ff.; 37; 39. 552, 26; 28; 45. 564, 40. 566, 8; 23ff. 574, 42ff. 575, 20. 578, 45. 579, 20. 580, 16ff. 581, 19; 21. 602, 33. 606, 17. 607, 9; 44. 608, 16. 613, 1. 618, 6. 630, 36. 634, 15; 38. 637, 15ff. 759, 21. 849, 25. 855, 4. 857, 9; 15; 33. 858, 27; 35ff.; 49a, “ 860, 3; 12; 16. 861, 30. 862, 3; 42. 866, 18; 22. 867, 4. 868, 10; 26. 871, 35; 36. 878, 5; 6. — Sein Vikar 262, 18. — Bistum, Kirche 200, 49*; 35b, — Stadt 1, 11; 37a; 28^ 2, 41. 10, 27; 40. 11, 19. 12, 3; 13; 18; 21ff. 14, 3ff.; 54%; 455, 17, 2; 3; 10; 13. 18, 12, 22, 38. 23, 8; 17; 39. 26, 37. 27, 37. 33, 46b. 37, 16; 47b, 41, 12; 17; 20; 21; 46b. 43, 16; 25; 35b; 44b, 44, 364; 360. 46, 821f.; 474; 45b. 47, 42b. 50, 38s, 51, 12; 21ff.; 385. 52, 4; 45". 55, 41a. 65, 39ff. 72, 43a, 76, 29. 80, 14. 81, 1. 84, 29. 85, 14, 87, 20. 89, 22; 24. 90, 17; 25. 92, 1. 97, 32. 102, 17; 22. 187, 8; 6; 9. 171, 29. 239, 38. 240, 95; 40. 241, 4. 258, 8; 9. 276, 12; 27; 41a, 278, 6; 9f. 282, 40; 42; 46. 283, 18; 40. 288, 13. 290, 30; 39; 40. 291, 1; 11. 292, 23; 37. 293, 45%; 50%; 45b; 46b. 317, 841. 384, 20; 34; 88. 385, 12; 15; 18; 19; 37»; 40b. 388, 7f. 393, 34a, 394, 45. 395, 25a; 34a; 40a; 43b, 403, 24; 4ba, 407, 29ff.; 42b. 408, 42. 409, 17ff.; 43a, 410, 30. 413, 7; 10; 28; 80; 41aff.; 35b; 44b. 415, 1; 42a, 416, 352; 37afl.; 37%, 494, 42. 516, 16; 468. 518, 26ff. 537, 47». 613, 49b. 872, 10. — Bürgermeister u. Rat 52, 1; 2. 66, 6ff, 85, 34 ff. 87, 39. 239, 40. 240, 46; 47. 265, 45b. 282, 33. 369, 20ff. 407, 36. 408. 413, 33ff. 415, 8f. 518, 34 ft. — Altbürgermeister s. Hangenor. — Bürger 85, 35 ff. 87, 39 369, 20 — Stadtschreiber s. Thomas. — Gesandte an K. Friedrich 265, 46%. — Desgl. nach Donauwórth 18, 39». 384, 35. 385, 18. 386, 38. 388, 8. 416, 38%; 418; 435; 501, Vgl. Hangenor, Thomas. — Desgl. nach Ellwangen 408, 7; 9. 409, 25; 35. Vgl. Hangenor. — Desgl. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. nach Nördlingen 19, 6; 16. 77, 25 ff, — Desgl. nach Ulm 25, 37. 88, 38ff. 102, 23. Vgl. Hangenor, Langenmantel. — Desgl. nach Wassertrüdingen s. Hangenor. — Boten, Diener, Knechte 407, 46^; 47b, 408, 11. 415, 43*. 518, 27. 519, 2. Vgl. Grütsch, Haug, Wayblinger. — Klerus 516, 17. — Juden, Jüdinnen 16, 25; 40 f. 17, 46a, 41, 13; 14. bi, 13; 17H.; 35; 36; 47b. 52, 9ff. 265, 48%, 266, 412. — Judenschule u. Judenkirchhof 965, 485. — Reichssteuer, Stadtsteuer 10, 46. 11, 4f. 14, 4ff.; 195. 17, 46». 33, 17. 46, 33; 35; 40^; 465. 47, 14; 18. 51, 12; 13. 65, 40. — Kronungssteuer (K. Sigmund) 52, 10. -— Dritter Pfennig 42, 4 ff. 51, 18; 35ff. 52, 9; 462. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 604, 9. 768, 13. 850, 23. 862, 13. Augustinerchorherren s. Hugo, Utrecht. Augustinus, Aurelius, Kirchenvater, geb. 354, + 480: 206, 1. 207, 31ff.; 36. 209, 34; 48aff. 210, 40. 212, 36. 217, 38. 218, 36; 50x. 227, 5; 874. 252, 3; 9. 850, 15; 35. 446, 32. 447, 6; 19f.; 31. 466, 26. 633, 1ff.; 31; 36; 37; 475; 47%. 654, 85. 663, 41; 49b. 669, 16; 17. 672, 37; 46b. 673, 30. 674, 1; 18; 19. 680, 32. 682, 38. 686, 24. 695, 29. 715, 30. 716, 46». 718, 4 ff. 719, 8; 9; 17. 721, 13 ff. 723, 19; 17; 84. 195, 16; 17; 94; 25. 730, 28. 749, 20; 28; 47». 752, 96; 40; 44», 154, 16. 764, 25; 479. 769, 1; 8; 30. 772, 12. 802, 21. 801, 32. 811, 6; 81; 146, 815, 16. 819, 14; 18. 822, 11. 823, 35. 824, 2. 827, 14; 17; 482. 828, 9; 10. 831, 20. 832, 34. 836, 9. 837, 18. 838, 38. 839, 31; 32. 886, 15. Aulps (Alpes) im Dóp. Haute-Savoie, Abt Jóhannes, Gesandter des Baseler Konzils zum Nürnberger Reichstag 316, 33; 391f. 508, 17; 41. 509, 35. 510, 35. 511, 2. 518, 2; 90ff. 523, '26. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 12; 15; 17; 93ff. 540, 6. 549-552 passim. 554, 7. 556, 2ff. 564, 3; 6; 21. 566, 11. 575, 6; 7. 602, 23. 853, 6. Austrasien, Land und Leute (Australes) 346, 20. Avignon (Avinian), Avignonesen 268, 41. 336, 29, 331, 18.; 8ff. 352, 10. 537, 20; 21. 565, 44. 567, 4; 27; 28. 568, 13; 15. 571, 34 ff.; 42. 572, 8; 9; 14; 46. 578, 17. 606, 7. 644, 29. 64 , 2; 4.. 686, 9. 696, 31; 46a, 697, 3. 760, 16. 764, 9. 765, 34. 166, 8; 29. 767, 21; 24ff.; 41b; 47b, 768, 1; 5f. 780, 91ff. 781, 9; 3; 36 f. 782, 5 14ff.; 21; 31. 783, 3 ff. 784, 22; 29. 785, 10; 12; 94. 786, 8. 189, 2; 13; 25; 28; 36. 190, 15ff.; 25. 199, 7; 14; 16. 793, 18; 35. 795, 17. 816, 27; 29. 817, 6ff.; 26; 29; 35%; 49x; 503; 38^; 49^. 818, 1. 844, 8ff. 845, 4; 6; 9; 10. 846, 6. 847, 16; 17. 848, 11. 885, 2; 4ff. — Gouverneur 571, 45; 46. 845, 1. Vgl. Foix. — Notabeln (principes) 782, 22. 783, 12. — Biirger 571, 44ff. 696, 32. — Gesandte an d. Baseler Konzil s. Guillot, Trolhin. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 24. 862, 14. Azera s. Ager. bd
908 Athanasius s. Alexandrien. Athen, Athener 740, 25. Auerbach (Urbach) i. Baden n. à. v. Mosbach, Eber- hard von —, Ritter, 100, 433; 42b. 157, 39° ff. — Hans von —, Ritter, 878, 354. AufseB 6. v. Bamberg, Werner von —, Domherr in Bamberg, Kollektor d. Baseler Konzils 313, 21. Augsburg (Augespurg, Augspurg, Aügspürg, Augusta), Bischof Anselm von Nenningen (der Nanninger) 1414-1423: 872, 31. — Bischof Peter von Schauenberg 1424-1469, seit 19. Dez. 1439 Kard.-Priester tit. s. Vitalis, 1, 8; 37a, 36, 7. 200, 95; 96; 402ff.; 49b. 901, 96; 21. 231, 40b. 300, 45. 303, 45b; 47b. 392, 35. 393, 294. 494, 81. 516, 17. 535, 2. 536, 45:ff. 545, 31. — Mitglied d. Gesellschalt mit Sankt Georgen Schild 375, 423; 26b; 27b, — Gesandter K. Friedrichs zum Mainzer Kongreß 272, 13. 526, 9; 11; 42. 528, 4. 535, 43 ff. 536. 537. 540, 3. 541, 3. 546, 47. 548, 33; 37; 45. 549, 9; 19ff.; 20. 550, 35; 44. 551, 19; 28ff.; 37; 39. 552, 26; 28; 45. 564, 40. 566, 8; 23ff. 574, 42ff. 575, 20. 578, 45. 579, 20. 580, 16ff. 581, 19; 21. 602, 33. 606, 17. 607, 9; 44. 608, 16. 613, 1. 618, 6. 630, 36. 634, 15; 38. 637, 15ff. 759, 21. 849, 25. 855, 4. 857, 9; 15; 33. 858, 27; 35ff.; 49a, “ 860, 3; 12; 16. 861, 30. 862, 3; 42. 866, 18; 22. 867, 4. 868, 10; 26. 871, 35; 36. 878, 5; 6. — Sein Vikar 262, 18. — Bistum, Kirche 200, 49*; 35b, — Stadt 1, 11; 37a; 28^ 2, 41. 10, 27; 40. 11, 19. 12, 3; 13; 18; 21ff. 14, 3ff.; 54%; 455, 17, 2; 3; 10; 13. 18, 12, 22, 38. 23, 8; 17; 39. 26, 37. 27, 37. 33, 46b. 37, 16; 47b, 41, 12; 17; 20; 21; 46b. 43, 16; 25; 35b; 44b, 44, 364; 360. 46, 821f.; 474; 45b. 47, 42b. 50, 38s, 51, 12; 21ff.; 385. 52, 4; 45". 55, 41a. 65, 39ff. 72, 43a, 76, 29. 80, 14. 81, 1. 84, 29. 85, 14, 87, 20. 89, 22; 24. 90, 17; 25. 92, 1. 97, 32. 102, 17; 22. 187, 8; 6; 9. 171, 29. 239, 38. 240, 95; 40. 241, 4. 258, 8; 9. 276, 12; 27; 41a, 278, 6; 9f. 282, 40; 42; 46. 283, 18; 40. 288, 13. 290, 30; 39; 40. 291, 1; 11. 292, 23; 37. 293, 45%; 50%; 45b; 46b. 317, 841. 384, 20; 34; 88. 385, 12; 15; 18; 19; 37»; 40b. 388, 7f. 393, 34a, 394, 45. 395, 25a; 34a; 40a; 43b, 403, 24; 4ba, 407, 29ff.; 42b. 408, 42. 409, 17ff.; 43a, 410, 30. 413, 7; 10; 28; 80; 41aff.; 35b; 44b. 415, 1; 42a, 416, 352; 37afl.; 37%, 494, 42. 516, 16; 468. 518, 26ff. 537, 47». 613, 49b. 872, 10. — Bürgermeister u. Rat 52, 1; 2. 66, 6ff, 85, 34 ff. 87, 39. 239, 40. 240, 46; 47. 265, 45b. 282, 33. 369, 20ff. 407, 36. 408. 413, 33ff. 415, 8f. 518, 34 ft. — Altbürgermeister s. Hangenor. — Bürger 85, 35 ff. 87, 39 369, 20 — Stadtschreiber s. Thomas. — Gesandte an K. Friedrich 265, 46%. — Desgl. nach Donauwórth 18, 39». 384, 35. 385, 18. 386, 38. 388, 8. 416, 38%; 418; 435; 501, Vgl. Hangenor, Thomas. — Desgl. nach Ellwangen 408, 7; 9. 409, 25; 35. Vgl. Hangenor. — Desgl. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. nach Nördlingen 19, 6; 16. 77, 25 ff, — Desgl. nach Ulm 25, 37. 88, 38ff. 102, 23. Vgl. Hangenor, Langenmantel. — Desgl. nach Wassertrüdingen s. Hangenor. — Boten, Diener, Knechte 407, 46^; 47b, 408, 11. 415, 43*. 518, 27. 519, 2. Vgl. Grütsch, Haug, Wayblinger. — Klerus 516, 17. — Juden, Jüdinnen 16, 25; 40 f. 17, 46a, 41, 13; 14. bi, 13; 17H.; 35; 36; 47b. 52, 9ff. 265, 48%, 266, 412. — Judenschule u. Judenkirchhof 965, 485. — Reichssteuer, Stadtsteuer 10, 46. 11, 4f. 14, 4ff.; 195. 17, 46». 33, 17. 46, 33; 35; 40^; 465. 47, 14; 18. 51, 12; 13. 65, 40. — Kronungssteuer (K. Sigmund) 52, 10. -— Dritter Pfennig 42, 4 ff. 51, 18; 35ff. 52, 9; 462. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 604, 9. 768, 13. 850, 23. 862, 13. Augustinerchorherren s. Hugo, Utrecht. Augustinus, Aurelius, Kirchenvater, geb. 354, + 480: 206, 1. 207, 31ff.; 36. 209, 34; 48aff. 210, 40. 212, 36. 217, 38. 218, 36; 50x. 227, 5; 874. 252, 3; 9. 850, 15; 35. 446, 32. 447, 6; 19f.; 31. 466, 26. 633, 1ff.; 31; 36; 37; 475; 47%. 654, 85. 663, 41; 49b. 669, 16; 17. 672, 37; 46b. 673, 30. 674, 1; 18; 19. 680, 32. 682, 38. 686, 24. 695, 29. 715, 30. 716, 46». 718, 4 ff. 719, 8; 9; 17. 721, 13 ff. 723, 19; 17; 84. 195, 16; 17; 94; 25. 730, 28. 749, 20; 28; 47». 752, 96; 40; 44», 154, 16. 764, 25; 479. 769, 1; 8; 30. 772, 12. 802, 21. 801, 32. 811, 6; 81; 146, 815, 16. 819, 14; 18. 822, 11. 823, 35. 824, 2. 827, 14; 17; 482. 828, 9; 10. 831, 20. 832, 34. 836, 9. 837, 18. 838, 38. 839, 31; 32. 886, 15. Aulps (Alpes) im Dóp. Haute-Savoie, Abt Jóhannes, Gesandter des Baseler Konzils zum Nürnberger Reichstag 316, 33; 391f. 508, 17; 41. 509, 35. 510, 35. 511, 2. 518, 2; 90ff. 523, '26. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 12; 15; 17; 93ff. 540, 6. 549-552 passim. 554, 7. 556, 2ff. 564, 3; 6; 21. 566, 11. 575, 6; 7. 602, 23. 853, 6. Austrasien, Land und Leute (Australes) 346, 20. Avignon (Avinian), Avignonesen 268, 41. 336, 29, 331, 18.; 8ff. 352, 10. 537, 20; 21. 565, 44. 567, 4; 27; 28. 568, 13; 15. 571, 34 ff.; 42. 572, 8; 9; 14; 46. 578, 17. 606, 7. 644, 29. 64 , 2; 4.. 686, 9. 696, 31; 46a, 697, 3. 760, 16. 764, 9. 765, 34. 166, 8; 29. 767, 21; 24ff.; 41b; 47b, 768, 1; 5f. 780, 91ff. 781, 9; 3; 36 f. 782, 5 14ff.; 21; 31. 783, 3 ff. 784, 22; 29. 785, 10; 12; 94. 786, 8. 189, 2; 13; 25; 28; 36. 190, 15ff.; 25. 199, 7; 14; 16. 793, 18; 35. 795, 17. 816, 27; 29. 817, 6ff.; 26; 29; 35%; 49x; 503; 38^; 49^. 818, 1. 844, 8ff. 845, 4; 6; 9; 10. 846, 6. 847, 16; 17. 848, 11. 885, 2; 4ff. — Gouverneur 571, 45; 46. 845, 1. Vgl. Foix. — Notabeln (principes) 782, 22. 783, 12. — Biirger 571, 44ff. 696, 32. — Gesandte an d. Baseler Konzil s. Guillot, Trolhin. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 24. 862, 14. Azera s. Ager. bd
Strana 909
Alfabetisches Register der Orts- und Porsonen-Namen. 909 B vgl. P. Babylon (Babilon), König Nebukadnezar 605-561 v. Chr.: 664, 15. — Stadt 725, 24. Bacharach (Bacherach) a. Rhein: Kurkólnische Wette (*&die) daselbst 152, 491. Bachenstein (Bachesteyn, Bakkenstein, Baquenstein), Johannes von —, Dr. decr., Domherr u. Erzpriester (Erzdiakon) zu Agram, Mitglied d. Deputatio pro communibus und Auditor d. Baseler Konzils 34, 45b. 62, 13. 330, 31 ff. 381, 17. 354, 32. 600, 26. 601, 7; 15. 865, 26. — Dompropst von Wiirz- burg 533, 36. 865, 2; 3. — Sekretär u. Kaplan Konrads von Weinsberg 325, 29; 30. 326, 19ff.; 32. — Gesandter d. Baseler Konzils an Papst Eugen 1485: 457, 44»; 38*. — Desgl. zum Frank- furter Wahltago 183, 25. 134, 211f. 136, 5. 203, 7ff.; 45b. 204, 282; 32a; 40a1f.; 41b; 47b. 205, 10; 15. 234, 34. — Desgl. nach StraBburg Sept. 1440: 482, 5. 483, 2; 47a. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage 316, 37; 39ff. 508, 20; 21; 43. 510, 9. 511, 6; 8ff. 518, 2; 25. 523, 26. 535, 11; 14. 863, 27 ff. Baden, Markgraf Jakob I. 1431-1453, seit 1437 auch Graf von Sponheim, 35, 15. 62, 38. 278, 26; 84. 285, 30; 38. 295, 13. 296, 2. 297. 298, 8; 96; 41ff. 299. 335, 10. 352, 3. 363, 39. 364, 26 ff. 393, 20. 394, 14ff.; 39. 416, 26. 419, 21 ff. 494, 40. 425, 35. 427, 35. — Räte 297, 2ff. 420, 33. 421, 41ff. 499, 45. 423, 23ff.; 30; 31; 39; 46; 48. 428, 13. — Schreiber 425, 13. — Amt- leute 420, 44. 424, 16. — Diener, Mannen 297, 7ff. 419, 26. 422, 31 ff. 428, 20ff.; 36. 426, 42; 49. — Untertanen (Birger, Bauern, Hintersassen), Schutzbefohlene 297, 20 ff. 419, 24; 26. 422, 31 ff. 424, 12. — Land, Gebiet, Städte, Schlösser, Märkte, Dörfer, Häuser 420, 34; 50. 421, 4; 8; 11; 13; 18. 422, 5; 7; 18. 424, 7; 13. 425, 38. 426, 29; 42; 44; 50. 427, 4; 6; 16; 39; 40. 428, 4. — Markgraf Karl I. der Kriegerische, áltester Sohn ‚Mf. Jakobs I., geb. 1427, Markgraf von Baden u. Hachberg 1453-1475: 164, 44b, — Seine Gemahlin Katherine, Schwester K. Friedrichs III., + 1493: 122, 28. 163, 7. 164, 457 ff. Bagai in Numidien, Bischof Castorius ca. 402: 815, 17. — Synode 394: 811, 42b. | Baiorn (Bayern, Bayrn, Bernn, Beyeren, Beyern, Beyrn, Peyern, Bavaria), Haus, Herzöge 315, 30. 332, 40. 492, 22. 511, 17; 21. 516, 32. — Herzog Albrecht III. von München, Pfalzgraf bei "Rhein, Graf zu Vohburg, Sohn Herzog Ernsts, 1438-1460: 2, 40. 21, 29. 22, 1; 16; 18. 26, 24 ff. 76, 13ff. 88, 46. 90, 35. 276, 8; 15. 277, 10. 281, 18. 289, 20; 25. 317, 3. 355, 31b, 365, 29; 36. 375, 21; 45b; 53b. 376, 484. 505, 22. 516, 16; 18ff.; 30; 43b. 520, 40. 527, 27. 528, 15. 535, 3; -7. 538, 39; 40; 45. 539, 1 fl. 549, 41. 582, 1. 585, 28; 30. 614, 7; 35. 616, 14ff.; 38 ff. , Deutsche Roichstags-Akten XV. 635, 3. 868, 21; 25. 870, 104. 871, 32. 877, 99 ff. — Seine Gemahlin Anna von Braunschweig, T 1474: 516, 18. 870, 39; 494. 872, 36. 878, 90. — Sein Oheim s. Grünwalder. — Rat s. Dyonisius. — Gesandte nach Regensburg s. Rudolf, Vinder. — Desgl. zum Mainzer Reichstage 616, 15; 41. 617, 1. 636, 10. Vgl. Dyonisius, Fries, Regensburg (Bf. Friedrich), Tulbeck. — Amtleute 615, 41. 617, 34. — Bote 616, 35. Baiern, Herzog Albreeht, Sohn des Vorigen, geb. 1441, 1 1445: 870, 35; 36. — Herzog Ernst von München 1397-1438: 3175, 45b; 53b. — Herzog Heinrich IV. der Reiche von Landshut 1393-1450: 268, 45. 269, 11. 285, 3. 316, 13 ff. 317, 4. 321, 46a ff, 327, 1. 337, 16ff. 338, 20. 379, 30; 44a. 390, 35. 416, 26. 494, 28. 496, 5. 499, 39b. 500, 34a. 504, 36ff. 505, 22ff. 516, 80ff. 520, 5; 41. 535, 3. 549, 42. 616, 13. 635, 6; 8. — Pfleger s. Preysing. — Juden 36, 9. — Land, Städte, Schlösser 391, 11; 15; 20. -— Herzog Johann von Neumarkt s. Pfalzgrafen. — Herzog Johann von Straubing, Bischof von Lüttich 1390-1418, Regent von Holland und Zeeland 1417 bis. 1425: 123, 20 ff. 124, 11. — Seine Gemahlin Elisabeth von Górlitz, Tochter K. Johanns von Bóhmen, Witwe Hzg. Antons von Brabant, 123, 22. 124, 12; 17; 26ff.; 31. 125, 3; 6; 12; 22. — Herzog Ludwig IV. 1294-1347, Rómischer Kónig 1314: 251, 46a. 619, 32. 620, 50». — Herzog Ludwig VII. der Gebartete von Ingol- stadt, Graf von Mortagne u. Graisbach, 1413-1441, 1 1447: 92, 18 ff. 268, 44; 49. 269, 11. 276, 11. 277, 46b. 315, 21ff. 317, 29f.; 44. 387, 16 ff. 338, 20. 375, 23b, 416, 25. 499, 17 ff; 48b, 500, 41°ff.; 23b; 34bff. 501, 18; 3741. 511, 37 ff. 519, 36. — Diener, Hofgesinde 501, 8; 9; 43a. — Juden 36, 9. — Herzog Ludwig VIII, der Bucklige, Sohn des Vorigen, 1441-1445: 18, 29. 19, 1; 7; 8; 37aff.; 52a, 77, 34bff. 268, 45; 49. 269, 11. 290, 14. 317, 19. 387, 16 ff. 338, 20. 375, 24b. 407, 3. 416, 26. 499, 21; 489. 500, 332; 394 ff.; 36b ff. 523, 34; 37. — Herzog Wilhelm III. von München, Oheim Hzg. Albrechts III., 1397-1435, Protektor d. Baseler Konzils 6, 21; 41 ff. 8, 17. 315, 45*. — Land u. Leute 338, 19. 346, 20. 372, 1. 615, 40. 617, 3. — Reichsstände 16, 12. 21, 22 ff. — Landgerichte s. Aibling, Wolfratshausen. — Zins- register 616, 11. — Klosterreform 877, 29, Baiersdorf (Bayerstorff) n. v. Erlangen 414, 15. Baisweil (Baifiwyle, BayBwyle) n. w. v. Kaufbeuren, die von —, 388, 4. — Ursula von —, Bürgerin in Memmingen 78, 29, 372, 3. 380, 36. 381, 3. 388, 3. 395, 1; 2. Balaam, heidnischer Wahrsager zur Zeit des Moa- biterkonigs Balac, 208, 36. 682, 44. Baldassare, d. i. Papst Johannes XXIIL, s. Rom (Piipste). 115
Alfabetisches Register der Orts- und Porsonen-Namen. 909 B vgl. P. Babylon (Babilon), König Nebukadnezar 605-561 v. Chr.: 664, 15. — Stadt 725, 24. Bacharach (Bacherach) a. Rhein: Kurkólnische Wette (*&die) daselbst 152, 491. Bachenstein (Bachesteyn, Bakkenstein, Baquenstein), Johannes von —, Dr. decr., Domherr u. Erzpriester (Erzdiakon) zu Agram, Mitglied d. Deputatio pro communibus und Auditor d. Baseler Konzils 34, 45b. 62, 13. 330, 31 ff. 381, 17. 354, 32. 600, 26. 601, 7; 15. 865, 26. — Dompropst von Wiirz- burg 533, 36. 865, 2; 3. — Sekretär u. Kaplan Konrads von Weinsberg 325, 29; 30. 326, 19ff.; 32. — Gesandter d. Baseler Konzils an Papst Eugen 1485: 457, 44»; 38*. — Desgl. zum Frank- furter Wahltago 183, 25. 134, 211f. 136, 5. 203, 7ff.; 45b. 204, 282; 32a; 40a1f.; 41b; 47b. 205, 10; 15. 234, 34. — Desgl. nach StraBburg Sept. 1440: 482, 5. 483, 2; 47a. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage 316, 37; 39ff. 508, 20; 21; 43. 510, 9. 511, 6; 8ff. 518, 2; 25. 523, 26. 535, 11; 14. 863, 27 ff. Baden, Markgraf Jakob I. 1431-1453, seit 1437 auch Graf von Sponheim, 35, 15. 62, 38. 278, 26; 84. 285, 30; 38. 295, 13. 296, 2. 297. 298, 8; 96; 41ff. 299. 335, 10. 352, 3. 363, 39. 364, 26 ff. 393, 20. 394, 14ff.; 39. 416, 26. 419, 21 ff. 494, 40. 425, 35. 427, 35. — Räte 297, 2ff. 420, 33. 421, 41ff. 499, 45. 423, 23ff.; 30; 31; 39; 46; 48. 428, 13. — Schreiber 425, 13. — Amt- leute 420, 44. 424, 16. — Diener, Mannen 297, 7ff. 419, 26. 422, 31 ff. 428, 20ff.; 36. 426, 42; 49. — Untertanen (Birger, Bauern, Hintersassen), Schutzbefohlene 297, 20 ff. 419, 24; 26. 422, 31 ff. 424, 12. — Land, Gebiet, Städte, Schlösser, Märkte, Dörfer, Häuser 420, 34; 50. 421, 4; 8; 11; 13; 18. 422, 5; 7; 18. 424, 7; 13. 425, 38. 426, 29; 42; 44; 50. 427, 4; 6; 16; 39; 40. 428, 4. — Markgraf Karl I. der Kriegerische, áltester Sohn ‚Mf. Jakobs I., geb. 1427, Markgraf von Baden u. Hachberg 1453-1475: 164, 44b, — Seine Gemahlin Katherine, Schwester K. Friedrichs III., + 1493: 122, 28. 163, 7. 164, 457 ff. Bagai in Numidien, Bischof Castorius ca. 402: 815, 17. — Synode 394: 811, 42b. | Baiorn (Bayern, Bayrn, Bernn, Beyeren, Beyern, Beyrn, Peyern, Bavaria), Haus, Herzöge 315, 30. 332, 40. 492, 22. 511, 17; 21. 516, 32. — Herzog Albrecht III. von München, Pfalzgraf bei "Rhein, Graf zu Vohburg, Sohn Herzog Ernsts, 1438-1460: 2, 40. 21, 29. 22, 1; 16; 18. 26, 24 ff. 76, 13ff. 88, 46. 90, 35. 276, 8; 15. 277, 10. 281, 18. 289, 20; 25. 317, 3. 355, 31b, 365, 29; 36. 375, 21; 45b; 53b. 376, 484. 505, 22. 516, 16; 18ff.; 30; 43b. 520, 40. 527, 27. 528, 15. 535, 3; -7. 538, 39; 40; 45. 539, 1 fl. 549, 41. 582, 1. 585, 28; 30. 614, 7; 35. 616, 14ff.; 38 ff. , Deutsche Roichstags-Akten XV. 635, 3. 868, 21; 25. 870, 104. 871, 32. 877, 99 ff. — Seine Gemahlin Anna von Braunschweig, T 1474: 516, 18. 870, 39; 494. 872, 36. 878, 90. — Sein Oheim s. Grünwalder. — Rat s. Dyonisius. — Gesandte nach Regensburg s. Rudolf, Vinder. — Desgl. zum Mainzer Reichstage 616, 15; 41. 617, 1. 636, 10. Vgl. Dyonisius, Fries, Regensburg (Bf. Friedrich), Tulbeck. — Amtleute 615, 41. 617, 34. — Bote 616, 35. Baiern, Herzog Albreeht, Sohn des Vorigen, geb. 1441, 1 1445: 870, 35; 36. — Herzog Ernst von München 1397-1438: 3175, 45b; 53b. — Herzog Heinrich IV. der Reiche von Landshut 1393-1450: 268, 45. 269, 11. 285, 3. 316, 13 ff. 317, 4. 321, 46a ff, 327, 1. 337, 16ff. 338, 20. 379, 30; 44a. 390, 35. 416, 26. 494, 28. 496, 5. 499, 39b. 500, 34a. 504, 36ff. 505, 22ff. 516, 80ff. 520, 5; 41. 535, 3. 549, 42. 616, 13. 635, 6; 8. — Pfleger s. Preysing. — Juden 36, 9. — Land, Städte, Schlösser 391, 11; 15; 20. -— Herzog Johann von Neumarkt s. Pfalzgrafen. — Herzog Johann von Straubing, Bischof von Lüttich 1390-1418, Regent von Holland und Zeeland 1417 bis. 1425: 123, 20 ff. 124, 11. — Seine Gemahlin Elisabeth von Górlitz, Tochter K. Johanns von Bóhmen, Witwe Hzg. Antons von Brabant, 123, 22. 124, 12; 17; 26ff.; 31. 125, 3; 6; 12; 22. — Herzog Ludwig IV. 1294-1347, Rómischer Kónig 1314: 251, 46a. 619, 32. 620, 50». — Herzog Ludwig VII. der Gebartete von Ingol- stadt, Graf von Mortagne u. Graisbach, 1413-1441, 1 1447: 92, 18 ff. 268, 44; 49. 269, 11. 276, 11. 277, 46b. 315, 21ff. 317, 29f.; 44. 387, 16 ff. 338, 20. 375, 23b, 416, 25. 499, 17 ff; 48b, 500, 41°ff.; 23b; 34bff. 501, 18; 3741. 511, 37 ff. 519, 36. — Diener, Hofgesinde 501, 8; 9; 43a. — Juden 36, 9. — Herzog Ludwig VIII, der Bucklige, Sohn des Vorigen, 1441-1445: 18, 29. 19, 1; 7; 8; 37aff.; 52a, 77, 34bff. 268, 45; 49. 269, 11. 290, 14. 317, 19. 387, 16 ff. 338, 20. 375, 24b. 407, 3. 416, 26. 499, 21; 489. 500, 332; 394 ff.; 36b ff. 523, 34; 37. — Herzog Wilhelm III. von München, Oheim Hzg. Albrechts III., 1397-1435, Protektor d. Baseler Konzils 6, 21; 41 ff. 8, 17. 315, 45*. — Land u. Leute 338, 19. 346, 20. 372, 1. 615, 40. 617, 3. — Reichsstände 16, 12. 21, 22 ff. — Landgerichte s. Aibling, Wolfratshausen. — Zins- register 616, 11. — Klosterreform 877, 29, Baiersdorf (Bayerstorff) n. v. Erlangen 414, 15. Baisweil (Baifiwyle, BayBwyle) n. w. v. Kaufbeuren, die von —, 388, 4. — Ursula von —, Bürgerin in Memmingen 78, 29, 372, 3. 380, 36. 381, 3. 388, 3. 395, 1; 2. Balaam, heidnischer Wahrsager zur Zeit des Moa- biterkonigs Balac, 208, 36. 682, 44. Baldassare, d. i. Papst Johannes XXIIL, s. Rom (Piipste). 115
Strana 910
910 Baldersheim i. Unterfranken w. v. Aub, Hans Truch- seß von —, s. Truchseß. Balduini (Baldewini, Waldewini, Wandelwini), Dr. legum, bacc. theol., Propst von Saint-Paul-trois- Cháteaux, Mitglied der Deputatio pro fide d. Baseler Konzils, Gesandter d. Konzils an d. Erzbischof v. Trier 310, 13; 15; 26W. 484, 27ď.; 48331, — Desgl. nach Kóln 304, 4ff.; 26ff, 306, 43. 311, 47. 912, 3. 454, 4f.; 29ff.; 483; 41v; 48b. 455, 1. 473, 33. 474, 415. 483, 515. — Vgl. Living- stone. Bamberg (Babenberg), Bischof Friedrich von Aufsef 1421-1431: 407, 47, — Bischof Anton von Rotenhan 1431-1459: 1, 6. 36, 5. 275, 20; 38. 290, 14. 359, 6; 8. 407, 3. 492, 21. 517, 10 ff. 518, 10. 535, 2. — Bistum, Diözese: Weihbischof 317, 20. 523, 29. — Domdechant s. Liinburg. — Domherr s. Aufseli. — Kleriker s. Remmenfels. — Stadt 539, 33; 43b. , Barardi, Hugo, Promotor d. Baseler Konzils 359, 30. Barbo, Pietro, seit 1. Juli 1440 Kard.-Diakon tit. s. Marie nove, 1464-1471 Papst Paul IL, 530, 44*. Bardowik (Bardewick) in Hannover, der Propst von —, s. Johannes. Barnabas, Levit, Genosse d. Apostels Paulus 672, 21 ff. 673, 4. 753, 24ff. 757, 10. Bartholomäus, der Apostel, 718, 41. Bartholomeus, Prior d. Kartháuserklosters Roermond, Prof. d. Theol. an d. Univ. Heidelberg 646, 18 ff, Bartholomeus (Bartolomeus), Mitglied d. Baseler Konzils, s. Battiferri. Baruch, der Prophet, 649, 47. 650, 1; 3. Basel (Basele, Basell, Bassel, Baselea, Basilea), Bischof Friedrich Zu-Rhein 1437-1451: 62, 35. — Sein Offizial s. Beinheim. — Hochstift, Bistum: Dompropst s. Andlau — Domdechant s. Wiler. — Kanonikus s. Rode. — Stadt 3, 13; 16. 4, 11; 16; 18; 331; 38a; 51a; 80b; 33b; 38b; 45b; 49b; 53% 5, 11; 18; 21m; 27a; 409; 478; 51:; 98b; 34b; 47b; 53^, 6, 224; 953; 36b; 37b; 44b. 7, 27. 8, 12; 31. 9, 27ff. 27, 37. 32, 424; 441, 33, 32*. 34, 5; 10; 13; 854; 432; 473; £ 264; 30b; 40b. 45, 24. 57, 2; 5; 404. 62, 40. 64, 15. 97, 30. 183, 10; 13; 30; 824; 352; 38b. 134, 3. 135, 19. 136, 4. 137, 16. 202, 34. 223, 24. 225, 17. 226, 4. 229, 3. 234, 41. 235, 19. 237, 11. 250, 36%. 253, 39. 266, 32; 35. 267, 4; 33. 268, 23; 30. 269, 34, 270, 28. 271, 32; 35; 39. 275, 2. 276, 12. 277, 12. 312, 19; 33. 313, 54%. 314, 2; 31. 317, 9. 319, 7; 9: 16. 321, 39». 325, 32. 326, 45^. 331, 23. 332, 9; 40. 335, 8; 35; 4ba. 337, 3; M 339, 38^. 340, 51*. 351, 19. 353, 12. 354, 25; 47% 355, 4; 42a; 41%. 356, 8; 308. 366, 6. 368, 25. 444, 14. 453, 32. 454, 17. 473, 3. 474, 31. 482, 16. 483, 4; 415; 51^; 34b; 41b. 489, 7. 491, 3; 47*. 495, 51*. 498, 7. 501, 35. 502, 43a. 505, 25. 506, 8. 507, 32. 510, 36. 515, 26. 517, 43^. 518, 19; 24. 521, 46"; 48%, 535, 12; Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 15; 29; 30. 538, 45. 539, 42a, 541, 473; 40b. 550, 19. 552, 1; 4. 568, 16. 570, 29; 31 39; 43. 576, 12; 13. 579, 2. 602, 2. 614, 19H. 698, 1. 704, 12. 106, 2; 30%, 735, 13. 736, 17. 740, 39b. 741, 22; 411; 493. 145, 31. 146, 16; 41. 158, 37. 760, 16.763, 14; 16. 764, 37a, 766, 39a. 767, 3; 9; 21; 464, 782, 30; 49% 785, 4. 792, 52%, 794, 40. 796, 6; 20; 25; 27. 808, 31; 34; 35. 817, 19. 818, 15. 845, 4. 850, 3; 39; 40; 44. 854, 22. 862, 6. 863, 28. 868, 27; 46b. 871, 6. 877, 23; 29. — Bürgermeister 368, 26. — Rat 103, 41%. 230, 3. 368, 27. — Bürger, Bürgerschaft 223, 33. 224, 6. 225, 14. 858, 17. Vgl. Offenburg. — Münz- meister s. Gatz. — Bote 103, 41%. — Münster (ecclesia major) 62, 11; 17; 22. 202, 37. 223, 27; 32, 224, 5; 6. 601, 38. 864, 36. — St. Peter (ecclesia minor) 326, 30. — Klöster, Kollegien 223, 33; 41. — Wohnung (palacium) des Papstes Felix 509, 5. — Hafen 601, 48. — Pest (das sterben) 1439: 4, 53b, 5, 1; 8; 50%; 55b, 6, 28x. 817, 19. 434. 540, 534, 13. 564, 42. 567, ; 34. 572, 1. 573, 28; 28; 31. 581, 9. 582, Basel, Konzil, Konzilemitglieder (supposita, vetter) 3-1) passim. 30, 28. 33, 12; 484; ble, 34, 11. 45, 20. 57, 11. 60, . 62, 3; b; 10. 63, 35. 78, 2. 104, 4ff. 105, 16; 491; 44*. 111, 16 121, 40b; 42%, 130, 13. 132-136 passim. 138, 12. 140, 32. 141, 4. 171, 26. 198, 35; 48». 201, 6. 209, 33. 204-937 passim. 939, 30. 949, 18. 950,5; 35», 258, 44b. 261, 29. 265-211 passim. 274, 28; 38. 275, 16. 280, 17. 300, 40. 301-355 passim. 3506, 8; 10. 358, 7. 359, 46b. 371, 13; 18. 433, 30. 437-499 passim. 502, 10; 22. 505, 22. 506, 6. 507, 42. 508, 7; 10. 509, 2; 11. 510, 5; 7; 10; 12; 14; 33. 515, 26; 27; 29. 517, 4; 11; 21; 24; 26; 31211; 34b. 518, 7: 17. 520, 15. 521, 5; 7. 526, 38. 521, 46". 528, 42. 529, 28; 31. 532, 21. 533, 12; 35. 534, 33; 37. 535, 6; 14; 21; 22; 26. 536, 42; 50a, 537, 3; 9; 21; 22; 26. 539, 23. 543, 10; 11. 545-582 passim. 595, 21f. 600-606 passim. 614, 47». 615, 26. 623, 30. 625, 3; 6. 628, 28. 629, 1; 19. 637-651 passim. 662, 31; 35. 671, 27. 673, 98. 616-718 passim. 122, 11; 12. 791-747 jassim. 153-768 passim. 772 bis 826 passim. 833, 19; 21. 834-875 passim. 881, 182; 18b. 882-886 passim. — Sessionen Dokrete 135, 9; 10; 43. 204, 12; 14. 208, 8. 212, 3. 215, 30; 37. 216, 25; 33; 479, 217, 17. 220, 1; 4; 20; 39. 221, 9; 412; "45a, 223, 31. 225, 22; 43. 221, 6; 10; 41a, 233, 1f. 237, 8. 266, 40. 268, 16; 34. 269, 3; 7; 20; 22; 32, 302, 11. 304, 32. 311, 46. 316, 43. 323, 29. 399, 1. 333, 10; 38f.; 5241M. 384, 17. 335, 35. 386 362. 887, 2; 31; 34; 39. 338, 1; 23. 371, 44a. 443, 392 A. 444, 21; 25 If. 445, 5; 49b. 455, 30. 456, 9; 16: 338. 457, 11; 16; 20; 26; 38; 47: 458, 425; 48a; 45b. 459, 19; 46b; 41v; 50b. 460, 201.; 25. 464, 21. 470, 9. 475, 3. 488, 38; 39. 510, 14; 18. 537, 7. 547, 971. ,
910 Baldersheim i. Unterfranken w. v. Aub, Hans Truch- seß von —, s. Truchseß. Balduini (Baldewini, Waldewini, Wandelwini), Dr. legum, bacc. theol., Propst von Saint-Paul-trois- Cháteaux, Mitglied der Deputatio pro fide d. Baseler Konzils, Gesandter d. Konzils an d. Erzbischof v. Trier 310, 13; 15; 26W. 484, 27ď.; 48331, — Desgl. nach Kóln 304, 4ff.; 26ff, 306, 43. 311, 47. 912, 3. 454, 4f.; 29ff.; 483; 41v; 48b. 455, 1. 473, 33. 474, 415. 483, 515. — Vgl. Living- stone. Bamberg (Babenberg), Bischof Friedrich von Aufsef 1421-1431: 407, 47, — Bischof Anton von Rotenhan 1431-1459: 1, 6. 36, 5. 275, 20; 38. 290, 14. 359, 6; 8. 407, 3. 492, 21. 517, 10 ff. 518, 10. 535, 2. — Bistum, Diözese: Weihbischof 317, 20. 523, 29. — Domdechant s. Liinburg. — Domherr s. Aufseli. — Kleriker s. Remmenfels. — Stadt 539, 33; 43b. , Barardi, Hugo, Promotor d. Baseler Konzils 359, 30. Barbo, Pietro, seit 1. Juli 1440 Kard.-Diakon tit. s. Marie nove, 1464-1471 Papst Paul IL, 530, 44*. Bardowik (Bardewick) in Hannover, der Propst von —, s. Johannes. Barnabas, Levit, Genosse d. Apostels Paulus 672, 21 ff. 673, 4. 753, 24ff. 757, 10. Bartholomäus, der Apostel, 718, 41. Bartholomeus, Prior d. Kartháuserklosters Roermond, Prof. d. Theol. an d. Univ. Heidelberg 646, 18 ff, Bartholomeus (Bartolomeus), Mitglied d. Baseler Konzils, s. Battiferri. Baruch, der Prophet, 649, 47. 650, 1; 3. Basel (Basele, Basell, Bassel, Baselea, Basilea), Bischof Friedrich Zu-Rhein 1437-1451: 62, 35. — Sein Offizial s. Beinheim. — Hochstift, Bistum: Dompropst s. Andlau — Domdechant s. Wiler. — Kanonikus s. Rode. — Stadt 3, 13; 16. 4, 11; 16; 18; 331; 38a; 51a; 80b; 33b; 38b; 45b; 49b; 53% 5, 11; 18; 21m; 27a; 409; 478; 51:; 98b; 34b; 47b; 53^, 6, 224; 953; 36b; 37b; 44b. 7, 27. 8, 12; 31. 9, 27ff. 27, 37. 32, 424; 441, 33, 32*. 34, 5; 10; 13; 854; 432; 473; £ 264; 30b; 40b. 45, 24. 57, 2; 5; 404. 62, 40. 64, 15. 97, 30. 183, 10; 13; 30; 824; 352; 38b. 134, 3. 135, 19. 136, 4. 137, 16. 202, 34. 223, 24. 225, 17. 226, 4. 229, 3. 234, 41. 235, 19. 237, 11. 250, 36%. 253, 39. 266, 32; 35. 267, 4; 33. 268, 23; 30. 269, 34, 270, 28. 271, 32; 35; 39. 275, 2. 276, 12. 277, 12. 312, 19; 33. 313, 54%. 314, 2; 31. 317, 9. 319, 7; 9: 16. 321, 39». 325, 32. 326, 45^. 331, 23. 332, 9; 40. 335, 8; 35; 4ba. 337, 3; M 339, 38^. 340, 51*. 351, 19. 353, 12. 354, 25; 47% 355, 4; 42a; 41%. 356, 8; 308. 366, 6. 368, 25. 444, 14. 453, 32. 454, 17. 473, 3. 474, 31. 482, 16. 483, 4; 415; 51^; 34b; 41b. 489, 7. 491, 3; 47*. 495, 51*. 498, 7. 501, 35. 502, 43a. 505, 25. 506, 8. 507, 32. 510, 36. 515, 26. 517, 43^. 518, 19; 24. 521, 46"; 48%, 535, 12; Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 15; 29; 30. 538, 45. 539, 42a, 541, 473; 40b. 550, 19. 552, 1; 4. 568, 16. 570, 29; 31 39; 43. 576, 12; 13. 579, 2. 602, 2. 614, 19H. 698, 1. 704, 12. 106, 2; 30%, 735, 13. 736, 17. 740, 39b. 741, 22; 411; 493. 145, 31. 146, 16; 41. 158, 37. 760, 16.763, 14; 16. 764, 37a, 766, 39a. 767, 3; 9; 21; 464, 782, 30; 49% 785, 4. 792, 52%, 794, 40. 796, 6; 20; 25; 27. 808, 31; 34; 35. 817, 19. 818, 15. 845, 4. 850, 3; 39; 40; 44. 854, 22. 862, 6. 863, 28. 868, 27; 46b. 871, 6. 877, 23; 29. — Bürgermeister 368, 26. — Rat 103, 41%. 230, 3. 368, 27. — Bürger, Bürgerschaft 223, 33. 224, 6. 225, 14. 858, 17. Vgl. Offenburg. — Münz- meister s. Gatz. — Bote 103, 41%. — Münster (ecclesia major) 62, 11; 17; 22. 202, 37. 223, 27; 32, 224, 5; 6. 601, 38. 864, 36. — St. Peter (ecclesia minor) 326, 30. — Klöster, Kollegien 223, 33; 41. — Wohnung (palacium) des Papstes Felix 509, 5. — Hafen 601, 48. — Pest (das sterben) 1439: 4, 53b, 5, 1; 8; 50%; 55b, 6, 28x. 817, 19. 434. 540, 534, 13. 564, 42. 567, ; 34. 572, 1. 573, 28; 28; 31. 581, 9. 582, Basel, Konzil, Konzilemitglieder (supposita, vetter) 3-1) passim. 30, 28. 33, 12; 484; ble, 34, 11. 45, 20. 57, 11. 60, . 62, 3; b; 10. 63, 35. 78, 2. 104, 4ff. 105, 16; 491; 44*. 111, 16 121, 40b; 42%, 130, 13. 132-136 passim. 138, 12. 140, 32. 141, 4. 171, 26. 198, 35; 48». 201, 6. 209, 33. 204-937 passim. 939, 30. 949, 18. 950,5; 35», 258, 44b. 261, 29. 265-211 passim. 274, 28; 38. 275, 16. 280, 17. 300, 40. 301-355 passim. 3506, 8; 10. 358, 7. 359, 46b. 371, 13; 18. 433, 30. 437-499 passim. 502, 10; 22. 505, 22. 506, 6. 507, 42. 508, 7; 10. 509, 2; 11. 510, 5; 7; 10; 12; 14; 33. 515, 26; 27; 29. 517, 4; 11; 21; 24; 26; 31211; 34b. 518, 7: 17. 520, 15. 521, 5; 7. 526, 38. 521, 46". 528, 42. 529, 28; 31. 532, 21. 533, 12; 35. 534, 33; 37. 535, 6; 14; 21; 22; 26. 536, 42; 50a, 537, 3; 9; 21; 22; 26. 539, 23. 543, 10; 11. 545-582 passim. 595, 21f. 600-606 passim. 614, 47». 615, 26. 623, 30. 625, 3; 6. 628, 28. 629, 1; 19. 637-651 passim. 662, 31; 35. 671, 27. 673, 98. 616-718 passim. 122, 11; 12. 791-747 jassim. 153-768 passim. 772 bis 826 passim. 833, 19; 21. 834-875 passim. 881, 182; 18b. 882-886 passim. — Sessionen Dokrete 135, 9; 10; 43. 204, 12; 14. 208, 8. 212, 3. 215, 30; 37. 216, 25; 33; 479, 217, 17. 220, 1; 4; 20; 39. 221, 9; 412; "45a, 223, 31. 225, 22; 43. 221, 6; 10; 41a, 233, 1f. 237, 8. 266, 40. 268, 16; 34. 269, 3; 7; 20; 22; 32, 302, 11. 304, 32. 311, 46. 316, 43. 323, 29. 399, 1. 333, 10; 38f.; 5241M. 384, 17. 335, 35. 386 362. 887, 2; 31; 34; 39. 338, 1; 23. 371, 44a. 443, 392 A. 444, 21; 25 If. 445, 5; 49b. 455, 30. 456, 9; 16: 338. 457, 11; 16; 20; 26; 38; 47: 458, 425; 48a; 45b. 459, 19; 46b; 41v; 50b. 460, 201.; 25. 464, 21. 470, 9. 475, 3. 488, 38; 39. 510, 14; 18. 537, 7. 547, 971. ,
Strana 911
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 911 503, 44. 554, 39. 555, 4. 559, 43; 47. 560, 12; 25. 561, 8; 42. 562, 47. 564, 31. 565, 14; 32; 36. 571, 18; 19; 41. 572, 27; 33; 39. 573, 12 ff, 914, 6; 8. 076, 20. 018, 4; 10; 22; 93; 27; 30. 605, 5; 8ff. 638, 28. 640, 49*. 641, 22. 642, 21; 33. 644, 17; 26; 28; 38^; 49^. 645, 11; 14; 18. 650, 20. 662, 465. 068, 2. 616, 27. 667, 2; 4; 10; 12. 679, 11; 151f. 689, 24; 29. 690, 12; 13; 19; 37. 692, 7ff.; 18; 17. 693, 8; 30. 696, 13; 22. 697, 1; 2. 698, 21; 46"; 41". 703, 12. 104, 39; 40. 105, 6; 1. 106, 14; 18; 28^; 4D. 701, 151; 47*. 108, 30. 709, 395; 41»; 46' ff, 110, 30; 38. 711, 311f.; 442; 452. 718, 35. 132, 4; 9. 135, 9. 136, 8. 139, 6. 740, 22; 23; 27; 99. 741, 3; 18; 46^, 742, 19; 26. 743, 18. 144, 9; 83. 745, 32. 746, 26 ; 441; 474, 747, 4; 14. 754, 10: 11; 38. 755, 22; 29f.; 36. 760, 844; 49n; 442, 162, 21. 768, 17; 31; 383. 764, 9; 20. 765, 11; 26; 2. 112, 28. 804, 36. 809, 16. 818, 2; 16; 23; 26ff.; 453. 821, 321f. 823, 24. 824, 19ft.; 26ff.; 47b. 825, 26. 834, 42. 835, 3. 837, 1. 889, 2. 842, 14ff.; 25. 843, 5; T7; 19; 19; 24. 844, 13; 39. 845, 48s. 846, 19; 13; 29; 25. 847, 12; 16; 25. 848, 4; 13; 25. 865, 24. 872, 25. 874, 19ff.; 40; 41. 875, 2; 19. 884, 4fr.; 17; 19; 27; 80; 35b. 885, 9; 25; 96; 39». — Dekret der Minoritát (parvum decretum, parcialis conclusio) vom 7. Mei 1437: 931, 49*. 459, 15; 40. 460, 8. 488, 34ff. 560, 25 ff. 564, 30; 31. 565, 22; 29; 32. 566, 40 ff. 567, 23; 31; 351f.; 48. 568, 4; 1. 572, 94; 98; 49; 44; 49. 5'3, 8; 201f. 514, 3; 1111. 578, 31. 645, 29b. 695, 474. 697, 11ff. 698, 3; 39. 699, 2. 702, 22; 31. 703, 4; 9; 12; 48. 704, 7; 10; 17; 19; 22. 165, 11. 186 bis 796. 816, 25 ff. 817. 818, 14 ff. 845, 22. 846, 27; 28; 33. 847, 19; 95. 848, 3; 14; 15; 93; 24 ; 32. 874, 11. 885, 49b. — Generalkongregation 133, 485. 135, 14. 136, 5. 203, 23; 94; 405; 38». 204, 439. 227, 47a. 234, 43. 235, 1; 3; 45Dff, 271, 40. 303, 15. 304, 11; 475, 316, 40. 319, 34; 454 fi. 326, 5. 330, 9. 333, 424, 359, 21. 304, 21. 444, 17; 24; 99. 445, 1. 413, 91; 32. 415, 35^. 482, 19. 483, 7. 484, 44*. 507, 29. 509, 26. 510, 7. 519, 14. 535, 30. 570, 18. 572, 26. 573, 7. 578, 21. 582, 7. 600, 9. 640, 461. 645, 407. 690, 43». 705, 9. 707, 22. 710, 29. 764, 11. 782, 32. 783, 20. 784, 16. 785, 2; 7; 39». 786, 25; 26; 34. 787, 21. T89, 11. T92, 24. 817, 3. 845, 6; 8. 846, 12; 21. 857, 19. 864; 29; 40. 865, 19; 98; 32; 34. 884, 26; 39». — Deputationen 194, 13. 203, 96; 89*. 969, 17. 326, 495. 330, 16. 335, 38. 336, 34v, 444, 17; 24; 28. 507, 3T. 508, 4; 6; 9. 509, 10. 578, 21. 600, 44. 601, 10; 17; 18; 22. 642, 37; 47. 695, 32. 110, 22; 24. 142, 19. 164, 11. 186, 94; 98. 787, 20. 816, 26. 817, 2; 3. 846, 11. 865, 151; 2» 884, 26. — Deputatio pro communibus 908, ; 91; 983; 49^, 234, 42; 44. 330, 8. 507, 97. 583, 6. 600, 7. 865, 6; 21; 24; 33. Präsidenten s. Mondovi, Revers, Saxo, Trilhia. Mitglieder s. Bachenstein , Beaupère, Bossis, Cremona, Insula, Mondovi, Nicolai, Provence, Sanguessa, Saxo, Trilhia, Valle, Vercelli, VrihuB. — Deputatio pro fide 134, 15. 204, 2. 336, 46^; 36b. 508, 9; 18. Mitglieder 8. Balduini, Bonmont, Courcelles, Fuce, Lami, Palomar. Skriptor s. Galteri. — Deputatio pro paee 204, 2. 508, 12. 786, 281f. Mitglieder s. Bretagne, Conques, Maulbronn, Segorbe. Skriptor s. Rouselli. — Deputatio pro reformatorio 331, 11. 508, 12. Mitglieder s. Bonifilii, Dundrainan, Fries- heimer, S. Michele, Novara, Rüdesheim, Sabrevoys, Tortosa. Skriptor s. Ülbeck. — Nationen 781, 14. 194, 80; 81. Deutsche Nation 271, 38. 318, 175; 52*, 314, 42^; 43*, 881, 17. 354, 36; 424 f. 496, 40. 781, 14. — ZwülferausschuB 203, 442. 336, 425; 48". 865, 34. — Protektoren, Protektor- amt, Protektoratsfrage 2, 13. 9, 151f. 4, 10 ff. 6, 17; 18; 38b; 51». 32, 13; 36», 270, 24. 271, 19. 275, 17; 33; 39. 351, 18. 355, 12. 359, 1. 486, 33; 36; 39. 544, 1; 11. 553, 36. 638, 13 Vgl. Baiern (Herzog Wilhelm), Brandenburg, Hach- berg, Weinsberg. — Stellvertretender Protektor 8. Thierstein. — Prüsidenten 508, 33. Vgl. Aleman, Cesarini, Moutiers-en-Tarentaise, Lausanne, Vercelli. — Päpstliche Präsidenten (Legaten) 457, 28. 458, 2. 459, 16. 566, 42. 567, 30; 361. 573, 31. 644, 21; 23. 679, 17; 21. 688, 22; 45b. 690, 30. 695, 26; 38; 39. 705, 1; 10; 19; 28; 38b. 707, 29; 4ib. 132, 21. 742, 39. 745, 6. 746, 17. 755, 35. 163, 5. 165, 19; 38; 36. 766, 3; 7; 11f.; 28; 33; 464. 767, 9; 10; 15; 25. 779, 42. 780, 13; 161t.; 48. 781, 22; 26. 786, 16. 788, 33. 794. 795. 797, 11. 798, 18. 816, 29. 817, 15. 839, 3. 844, 1; 2; 28; 29. 846, 15; 31. 847, 8f.; 16: 20; 21; 24 ff. 848, 3f.; 18. 874, 41. Vgl. Cervia, Mella, Padna, Tarent, Tudeschi. Ihre Gesandten nach Konstantinopel 792, 71f.; 18. 846, 33. Vgl. Cusa, Digne, Oporto. — Beamte (officiales) 198, 4. 848, 6; 7. — Promotoren s. Barardi, Sletzen- rode, Spaserii — Pónitentiare 764, 17; 18. — Fiskalprokurator 785, 7; 49*, — Auditor camere s. Rüdesheim. — Vizekanzler s. Aleman. — Kanz- leibeamte s. Amire, Bunschoten, Cossel, Fabri, Finart, Helpsem, Hemon, Melbach, Regalliis, Theoderici, Viterbo, Vrigdach, Wildenberg. — Notare 445, 12. 638, 18. Vgl. Chesnelot, Cruce, Dieulefist, Galteri, Hüglin, Olbeck, Roucelli, Theoderici, Wildenberg. — Skriptoren (seribe) s. Galteri, Olbeck, Rouselli. — Clavigeri 508, 2; 8. 189, 2. 193, 4. — Bulle, Siegel 269, 93. 696, 18 ff. 789, 3; 19; 23; 36. 790, 39. 791, 26. 792, 25; 28. 798, 2; 12. 817, 17. — Acta, Archiv 133, 11. 198, 47b. 352, 31. — Thesaurar s. Fries- heimer. — Kollektoren 271, 21. 313, 3. 314, 19. 801, 99. 359, 19. Vgl. Aufsef, Limburg, Weins- berg. — GriechenablaB, Griechenzehnte, Stockgeld 268, 40. 271, 21. 280, 17. 319, 44. 313. 314. 382, 39. 336, 28: 50». 387, 12. 338, 13; 14. 361, 21. 310, 15. 490, 30; 31. 537, 16ff. 544, 4ff.; 842; 3791f.; 54^. 564, 34. 571, 37. 602, 34. 115*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 911 503, 44. 554, 39. 555, 4. 559, 43; 47. 560, 12; 25. 561, 8; 42. 562, 47. 564, 31. 565, 14; 32; 36. 571, 18; 19; 41. 572, 27; 33; 39. 573, 12 ff, 914, 6; 8. 076, 20. 018, 4; 10; 22; 93; 27; 30. 605, 5; 8ff. 638, 28. 640, 49*. 641, 22. 642, 21; 33. 644, 17; 26; 28; 38^; 49^. 645, 11; 14; 18. 650, 20. 662, 465. 068, 2. 616, 27. 667, 2; 4; 10; 12. 679, 11; 151f. 689, 24; 29. 690, 12; 13; 19; 37. 692, 7ff.; 18; 17. 693, 8; 30. 696, 13; 22. 697, 1; 2. 698, 21; 46"; 41". 703, 12. 104, 39; 40. 105, 6; 1. 106, 14; 18; 28^; 4D. 701, 151; 47*. 108, 30. 709, 395; 41»; 46' ff, 110, 30; 38. 711, 311f.; 442; 452. 718, 35. 132, 4; 9. 135, 9. 136, 8. 139, 6. 740, 22; 23; 27; 99. 741, 3; 18; 46^, 742, 19; 26. 743, 18. 144, 9; 83. 745, 32. 746, 26 ; 441; 474, 747, 4; 14. 754, 10: 11; 38. 755, 22; 29f.; 36. 760, 844; 49n; 442, 162, 21. 768, 17; 31; 383. 764, 9; 20. 765, 11; 26; 2. 112, 28. 804, 36. 809, 16. 818, 2; 16; 23; 26ff.; 453. 821, 321f. 823, 24. 824, 19ft.; 26ff.; 47b. 825, 26. 834, 42. 835, 3. 837, 1. 889, 2. 842, 14ff.; 25. 843, 5; T7; 19; 19; 24. 844, 13; 39. 845, 48s. 846, 19; 13; 29; 25. 847, 12; 16; 25. 848, 4; 13; 25. 865, 24. 872, 25. 874, 19ff.; 40; 41. 875, 2; 19. 884, 4fr.; 17; 19; 27; 80; 35b. 885, 9; 25; 96; 39». — Dekret der Minoritát (parvum decretum, parcialis conclusio) vom 7. Mei 1437: 931, 49*. 459, 15; 40. 460, 8. 488, 34ff. 560, 25 ff. 564, 30; 31. 565, 22; 29; 32. 566, 40 ff. 567, 23; 31; 351f.; 48. 568, 4; 1. 572, 94; 98; 49; 44; 49. 5'3, 8; 201f. 514, 3; 1111. 578, 31. 645, 29b. 695, 474. 697, 11ff. 698, 3; 39. 699, 2. 702, 22; 31. 703, 4; 9; 12; 48. 704, 7; 10; 17; 19; 22. 165, 11. 186 bis 796. 816, 25 ff. 817. 818, 14 ff. 845, 22. 846, 27; 28; 33. 847, 19; 95. 848, 3; 14; 15; 93; 24 ; 32. 874, 11. 885, 49b. — Generalkongregation 133, 485. 135, 14. 136, 5. 203, 23; 94; 405; 38». 204, 439. 227, 47a. 234, 43. 235, 1; 3; 45Dff, 271, 40. 303, 15. 304, 11; 475, 316, 40. 319, 34; 454 fi. 326, 5. 330, 9. 333, 424, 359, 21. 304, 21. 444, 17; 24; 99. 445, 1. 413, 91; 32. 415, 35^. 482, 19. 483, 7. 484, 44*. 507, 29. 509, 26. 510, 7. 519, 14. 535, 30. 570, 18. 572, 26. 573, 7. 578, 21. 582, 7. 600, 9. 640, 461. 645, 407. 690, 43». 705, 9. 707, 22. 710, 29. 764, 11. 782, 32. 783, 20. 784, 16. 785, 2; 7; 39». 786, 25; 26; 34. 787, 21. T89, 11. T92, 24. 817, 3. 845, 6; 8. 846, 12; 21. 857, 19. 864; 29; 40. 865, 19; 98; 32; 34. 884, 26; 39». — Deputationen 194, 13. 203, 96; 89*. 969, 17. 326, 495. 330, 16. 335, 38. 336, 34v, 444, 17; 24; 28. 507, 3T. 508, 4; 6; 9. 509, 10. 578, 21. 600, 44. 601, 10; 17; 18; 22. 642, 37; 47. 695, 32. 110, 22; 24. 142, 19. 164, 11. 186, 94; 98. 787, 20. 816, 26. 817, 2; 3. 846, 11. 865, 151; 2» 884, 26. — Deputatio pro communibus 908, ; 91; 983; 49^, 234, 42; 44. 330, 8. 507, 97. 583, 6. 600, 7. 865, 6; 21; 24; 33. Präsidenten s. Mondovi, Revers, Saxo, Trilhia. Mitglieder s. Bachenstein , Beaupère, Bossis, Cremona, Insula, Mondovi, Nicolai, Provence, Sanguessa, Saxo, Trilhia, Valle, Vercelli, VrihuB. — Deputatio pro fide 134, 15. 204, 2. 336, 46^; 36b. 508, 9; 18. Mitglieder 8. Balduini, Bonmont, Courcelles, Fuce, Lami, Palomar. Skriptor s. Galteri. — Deputatio pro paee 204, 2. 508, 12. 786, 281f. Mitglieder s. Bretagne, Conques, Maulbronn, Segorbe. Skriptor s. Rouselli. — Deputatio pro reformatorio 331, 11. 508, 12. Mitglieder s. Bonifilii, Dundrainan, Fries- heimer, S. Michele, Novara, Rüdesheim, Sabrevoys, Tortosa. Skriptor s. Ülbeck. — Nationen 781, 14. 194, 80; 81. Deutsche Nation 271, 38. 318, 175; 52*, 314, 42^; 43*, 881, 17. 354, 36; 424 f. 496, 40. 781, 14. — ZwülferausschuB 203, 442. 336, 425; 48". 865, 34. — Protektoren, Protektor- amt, Protektoratsfrage 2, 13. 9, 151f. 4, 10 ff. 6, 17; 18; 38b; 51». 32, 13; 36», 270, 24. 271, 19. 275, 17; 33; 39. 351, 18. 355, 12. 359, 1. 486, 33; 36; 39. 544, 1; 11. 553, 36. 638, 13 Vgl. Baiern (Herzog Wilhelm), Brandenburg, Hach- berg, Weinsberg. — Stellvertretender Protektor 8. Thierstein. — Prüsidenten 508, 33. Vgl. Aleman, Cesarini, Moutiers-en-Tarentaise, Lausanne, Vercelli. — Päpstliche Präsidenten (Legaten) 457, 28. 458, 2. 459, 16. 566, 42. 567, 30; 361. 573, 31. 644, 21; 23. 679, 17; 21. 688, 22; 45b. 690, 30. 695, 26; 38; 39. 705, 1; 10; 19; 28; 38b. 707, 29; 4ib. 132, 21. 742, 39. 745, 6. 746, 17. 755, 35. 163, 5. 165, 19; 38; 36. 766, 3; 7; 11f.; 28; 33; 464. 767, 9; 10; 15; 25. 779, 42. 780, 13; 161t.; 48. 781, 22; 26. 786, 16. 788, 33. 794. 795. 797, 11. 798, 18. 816, 29. 817, 15. 839, 3. 844, 1; 2; 28; 29. 846, 15; 31. 847, 8f.; 16: 20; 21; 24 ff. 848, 3f.; 18. 874, 41. Vgl. Cervia, Mella, Padna, Tarent, Tudeschi. Ihre Gesandten nach Konstantinopel 792, 71f.; 18. 846, 33. Vgl. Cusa, Digne, Oporto. — Beamte (officiales) 198, 4. 848, 6; 7. — Promotoren s. Barardi, Sletzen- rode, Spaserii — Pónitentiare 764, 17; 18. — Fiskalprokurator 785, 7; 49*, — Auditor camere s. Rüdesheim. — Vizekanzler s. Aleman. — Kanz- leibeamte s. Amire, Bunschoten, Cossel, Fabri, Finart, Helpsem, Hemon, Melbach, Regalliis, Theoderici, Viterbo, Vrigdach, Wildenberg. — Notare 445, 12. 638, 18. Vgl. Chesnelot, Cruce, Dieulefist, Galteri, Hüglin, Olbeck, Roucelli, Theoderici, Wildenberg. — Skriptoren (seribe) s. Galteri, Olbeck, Rouselli. — Clavigeri 508, 2; 8. 189, 2. 193, 4. — Bulle, Siegel 269, 93. 696, 18 ff. 789, 3; 19; 23; 36. 790, 39. 791, 26. 792, 25; 28. 798, 2; 12. 817, 17. — Acta, Archiv 133, 11. 198, 47b. 352, 31. — Thesaurar s. Fries- heimer. — Kollektoren 271, 21. 313, 3. 314, 19. 801, 99. 359, 19. Vgl. Aufsef, Limburg, Weins- berg. — GriechenablaB, Griechenzehnte, Stockgeld 268, 40. 271, 21. 280, 17. 319, 44. 313. 314. 382, 39. 336, 28: 50». 387, 12. 338, 13; 14. 361, 21. 310, 15. 490, 30; 31. 537, 16ff. 544, 4ff.; 842; 3791f.; 54^. 564, 34. 571, 37. 602, 34. 115*
Strana 912
912 622, 41. 760, 19. 767, 33. 781, 39. 783, 7; 28. 784, 22. 789, 12; 30ff.; 48b. 844, 35; 36. 847, 14. 885, 7. — Gesandte (allgemein) 222, 16. 238, 12ff. 455, 28; 29. 494, 23. 496, 17. 549, 14. 711, 33. 739, 8. 755, 21; 22. — Gesandte an K. Albrecht II. Mirz 1438 s. Stojkovich. — Desgl. an die Könige von Aragon u. von Sizilien s. Lau- sanne. — Desgi. nach Avignon 768, 41%. 790, 14; 16. 847, 16ff. Vgl. Bonneval, Huyn, Lausanne, Lübeck, Parma, Rüdesheim, Taloni, Viseu. — | Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. der Galeeren 780, 27. 783, 9; 17ff. 784, 19; 20. 790, 22. 844, 8. 845, 3; 9. — Konzilsbanner 645, 23. 845, 8. — Papstwah] s. Rom (Papst Felix V.). — Griechenunion s. Griechenland. -— Neue Dogmen (veritates fidei) 135, 10. 220, 21. 304, 40. 311, 14. 461, 30ff. 487, 16 ff. 556, 98. 561-563. 565, 5; 2b ff. 694, 32. 695, 11. 709, 8. 713, 33 ff. 714-59 passim. 761, 37. 763, 14; 18ff. 799, 21; 23. 813, 5ff. 832, 14. 849, 16. 855, 27. 874, 16; 84ff. 875, 12. Desgl. nach Bourges 532, 14; 15. 534, 34. 565, 38. 594, 26. 765, 2; 42b. — Desgl. an Papst Eugen 1431 s. Beaupére. — Desgl. 1432 s. Lau- sanne, Stater. — Desgl. 1435 s. Bachenstein. — Desgl. 1436 s. Conques, Sabrevoys, Vexió. — Desgl. 1437: 645, 41^. — Desgl. an Papst Felix V. 6, 37b. 133, 14; 21ff.; 30; 31aff.; 41b. 208, 3ff.; 34b; 40b. 225, 13ff.; 44. 336, 5; 8; 41b. 517, 423. "Vgl. Aleman, Rüdesheim, Tortosa. — Desgl. zum Frankfurter Wahltage 125, 40. 130, 9. 132, 14; 15. 133, 20ff. 134. 136, 4. 156, 19. 177, 30. 202, 7; 9; 33. 229, 42a, 231, 32; 35. 232, 2; 3; 9; 14; 49a. 234, 11; 34. 9235, 18; 41aff. 236, 4. 266, 19. 267, 3ff. 330, 46b. 333, 28; 35. 884, 372; 41u, Vgl. Arnaudi, Bachen- stein, Huyn, Stojkovich, Vich. — Desgl. nach Fraukreich 203, 5. — Desgl. an K. Friedrich Mirz 1440: 266, 4; 12. 267, 29ff. 274, 30; 33; 34. 275, 3; 29. 312, 938. 331, 47sff. Vgl. Achaja, Arnaudi, Marescalli, Stojkovich. -— Desgl. Ende Mai 1441: 580, 42. — Desgl. zur Kólner Provinzialsynode s. Balduini, Dundrainan. — Desgl. nach Konstantinopel 573, 3; 29. 578, 25. 698, 1. 768, 41% 781, 15; 17. 787, 3. 789, 27; 28. 792, 7; 8. 794, 41. 844, 28. 846, 24. 847, 18. — Desgl. an d. Erzbischof v. Mainz Sept. 1440 s. Rüdesheim. — Desgl. nach Mainz 1434: 853, 36. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 312, 17. 539, 28. 541, 5; 40b. 545, 11. 546, 34. 550, 331f.; 49. 551. 552. 554, 7. 556, 2ff. 564, 3; 6; 21. 566, 11. 569, 34; 45; 47. 570, 12; 15; 37. 576, 6; 7. 577, 43. 581, 5; 13; 28; 29; 36; 38; 42. 582, 9; 12. 600, 10; 11. 638, 40ff. 650, 22. 651, 11. 759, 1ff.; 36. 772, 27H, 773, 12; 20. 852, 29. 863, 26ff. 864, 22; 23. 866, 17. 867, 36. 871, 33; 34. 873, 2. Vgl. Aleman, Aulps, Courcelles, Fuce, Griinwalder, Huyn, Segovia; auch Champion, Lodéve. Notare der Gesandtschaft 553, 13. 759, 36. — Desgl. zum Nürnberger Reichstag 316, 24f. 318, 3. 505, 25. 506, 7. 507, 42; 44. 508, 3; 7; 1bff.; 29; 36ff. 509, 8ff.; 12; 38a, 510, 43. 515, 20; 21; 24ff. 519, 18. 520, 40ff. 534, 40. 535. 853, 5. Vgl. Amici, Aquileja, Aulps, Bassus, Gegner des Papstes Sixtus IIL, 810, 5. Battiferri (Batisferris, Bartholomeus de —, Sekretür d. Kardinals Cesarini 799, 32; 33. 848, 7. Baur, Petrus, Bote Konrads v. Weinsberg 339, 14. 340, 34. Bayenx i. d. Normandie, Bischof Zeno Castiglione 1432-1459: 530, 45b, Baysio, Guido de —, genannt Archidiaconus, Rechts- gelehrter, + 1813: 446, 43; 44. Beaupère (Pulcripatris), Johannes, Mag. theol, Mit. glied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Kon- zile 203, 20f.; 31. 204, 1. 380, 31. 331, 17. — Gesandter d. Konzils an Papst Eugen 1431: 134, 35. Bebenburg (Bebemburg) b. Gerabronn i. Württem- berg, Konrad (Kunz) von —, Ritter, 278, 48. 279, 3. 285, 16; 17; 32. 286, 3; 4; 35; 46%. 387, 38. 392, 35. 393, 24; 25. 394, 1; 5. 395, 42a; 53a, Bechtenhenne, Johannes, Stadtschreiber in Frankfurt 544, 28; 49^. — Gesandter zum Mainzer Reichs- tage 879, 15; 17; 19. Bedburg a. d. Erft w. v. Kóln 123, 18. Beinheim i. UnterelsaB s. v. Selz, Heinrich von —, Offizial der Baseler Kurie, 1 1460: 6, 12f.; 53s ff, 161, 49%, Beke, Johannes, Ritter, Gesandter d. Königs v. Eng- land an K. Friedrich u. zum Mainzer Kongreß 931, 16 ff. 534, 31. 540, 12. 549, 462 ff. 574, 35f.; 40. 578, 46; 47. 593, 18. — Familiaris K. Fried- richs 531, 49b; 50b. Bekynton, Thomas, Kanzler d. Königs v. England 589, 42. | Belgrad (Singidunum), Bischof Ursacius ca. 335 bis ca. 369: 803, 22; 01^. 894, 33. Benedict, Meister, Goldschmied in Wien 263, 2, Benenati, Johannes, Vitztum von Reims, Mitglied d, Baseler Konzils 354, 32. Benjamin, Jüdischer Volksstamm 185, 42. 186, 1. Berchtesgaden (Berchtoltzgaden), der Propst von — 390, 16. Berg (Mons, Perg), Herzog Gerhard, s. Jülich. — Johannes von —, Magister, Sprecher des Bischofs : v. Lüttich auf d. Kólner Provinzialaynode 308, 41. Bachenstein, : Bossi, Canale, Courcelles, Puce, 419, 99. Grünenberg, Grünwalder, Marescalli, Segovia, Ver- | Bern i. Üchtland 27, 33. 03, 1. 97, 30. 335, 9. celli. — Desgl. nach Polen 869, 3; 4. — Desgl. 352, 2. ' nach Preußen 177, 27. 236, 17f.; 33s. 237, 28. 238, 9; 14; 15. 544, 39^ ff. — Desgl. nach Schott- land 600, 29. — Desgl. nach Strafiburg s. Andlau, Bachenstein. — Kursor s. Alexander. — Kapitün Bernfels i. Oberfranken s. w. v. Pottenstein, Pileger daselbst s. Buttendorfer. Besançon (Bisuntia) a. Doubs i. d. Franche-Comté, Erzbischof s. Condulmero.
912 622, 41. 760, 19. 767, 33. 781, 39. 783, 7; 28. 784, 22. 789, 12; 30ff.; 48b. 844, 35; 36. 847, 14. 885, 7. — Gesandte (allgemein) 222, 16. 238, 12ff. 455, 28; 29. 494, 23. 496, 17. 549, 14. 711, 33. 739, 8. 755, 21; 22. — Gesandte an K. Albrecht II. Mirz 1438 s. Stojkovich. — Desgl. an die Könige von Aragon u. von Sizilien s. Lau- sanne. — Desgi. nach Avignon 768, 41%. 790, 14; 16. 847, 16ff. Vgl. Bonneval, Huyn, Lausanne, Lübeck, Parma, Rüdesheim, Taloni, Viseu. — | Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. der Galeeren 780, 27. 783, 9; 17ff. 784, 19; 20. 790, 22. 844, 8. 845, 3; 9. — Konzilsbanner 645, 23. 845, 8. — Papstwah] s. Rom (Papst Felix V.). — Griechenunion s. Griechenland. -— Neue Dogmen (veritates fidei) 135, 10. 220, 21. 304, 40. 311, 14. 461, 30ff. 487, 16 ff. 556, 98. 561-563. 565, 5; 2b ff. 694, 32. 695, 11. 709, 8. 713, 33 ff. 714-59 passim. 761, 37. 763, 14; 18ff. 799, 21; 23. 813, 5ff. 832, 14. 849, 16. 855, 27. 874, 16; 84ff. 875, 12. Desgl. nach Bourges 532, 14; 15. 534, 34. 565, 38. 594, 26. 765, 2; 42b. — Desgl. an Papst Eugen 1431 s. Beaupére. — Desgl. 1432 s. Lau- sanne, Stater. — Desgl. 1435 s. Bachenstein. — Desgl. 1436 s. Conques, Sabrevoys, Vexió. — Desgl. 1437: 645, 41^. — Desgl. an Papst Felix V. 6, 37b. 133, 14; 21ff.; 30; 31aff.; 41b. 208, 3ff.; 34b; 40b. 225, 13ff.; 44. 336, 5; 8; 41b. 517, 423. "Vgl. Aleman, Rüdesheim, Tortosa. — Desgl. zum Frankfurter Wahltage 125, 40. 130, 9. 132, 14; 15. 133, 20ff. 134. 136, 4. 156, 19. 177, 30. 202, 7; 9; 33. 229, 42a, 231, 32; 35. 232, 2; 3; 9; 14; 49a. 234, 11; 34. 9235, 18; 41aff. 236, 4. 266, 19. 267, 3ff. 330, 46b. 333, 28; 35. 884, 372; 41u, Vgl. Arnaudi, Bachen- stein, Huyn, Stojkovich, Vich. — Desgl. nach Fraukreich 203, 5. — Desgl. an K. Friedrich Mirz 1440: 266, 4; 12. 267, 29ff. 274, 30; 33; 34. 275, 3; 29. 312, 938. 331, 47sff. Vgl. Achaja, Arnaudi, Marescalli, Stojkovich. -— Desgl. Ende Mai 1441: 580, 42. — Desgl. zur Kólner Provinzialsynode s. Balduini, Dundrainan. — Desgl. nach Konstantinopel 573, 3; 29. 578, 25. 698, 1. 768, 41% 781, 15; 17. 787, 3. 789, 27; 28. 792, 7; 8. 794, 41. 844, 28. 846, 24. 847, 18. — Desgl. an d. Erzbischof v. Mainz Sept. 1440 s. Rüdesheim. — Desgl. nach Mainz 1434: 853, 36. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 312, 17. 539, 28. 541, 5; 40b. 545, 11. 546, 34. 550, 331f.; 49. 551. 552. 554, 7. 556, 2ff. 564, 3; 6; 21. 566, 11. 569, 34; 45; 47. 570, 12; 15; 37. 576, 6; 7. 577, 43. 581, 5; 13; 28; 29; 36; 38; 42. 582, 9; 12. 600, 10; 11. 638, 40ff. 650, 22. 651, 11. 759, 1ff.; 36. 772, 27H, 773, 12; 20. 852, 29. 863, 26ff. 864, 22; 23. 866, 17. 867, 36. 871, 33; 34. 873, 2. Vgl. Aleman, Aulps, Courcelles, Fuce, Griinwalder, Huyn, Segovia; auch Champion, Lodéve. Notare der Gesandtschaft 553, 13. 759, 36. — Desgl. zum Nürnberger Reichstag 316, 24f. 318, 3. 505, 25. 506, 7. 507, 42; 44. 508, 3; 7; 1bff.; 29; 36ff. 509, 8ff.; 12; 38a, 510, 43. 515, 20; 21; 24ff. 519, 18. 520, 40ff. 534, 40. 535. 853, 5. Vgl. Amici, Aquileja, Aulps, Bassus, Gegner des Papstes Sixtus IIL, 810, 5. Battiferri (Batisferris, Bartholomeus de —, Sekretür d. Kardinals Cesarini 799, 32; 33. 848, 7. Baur, Petrus, Bote Konrads v. Weinsberg 339, 14. 340, 34. Bayenx i. d. Normandie, Bischof Zeno Castiglione 1432-1459: 530, 45b, Baysio, Guido de —, genannt Archidiaconus, Rechts- gelehrter, + 1813: 446, 43; 44. Beaupère (Pulcripatris), Johannes, Mag. theol, Mit. glied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Kon- zile 203, 20f.; 31. 204, 1. 380, 31. 331, 17. — Gesandter d. Konzils an Papst Eugen 1431: 134, 35. Bebenburg (Bebemburg) b. Gerabronn i. Württem- berg, Konrad (Kunz) von —, Ritter, 278, 48. 279, 3. 285, 16; 17; 32. 286, 3; 4; 35; 46%. 387, 38. 392, 35. 393, 24; 25. 394, 1; 5. 395, 42a; 53a, Bechtenhenne, Johannes, Stadtschreiber in Frankfurt 544, 28; 49^. — Gesandter zum Mainzer Reichs- tage 879, 15; 17; 19. Bedburg a. d. Erft w. v. Kóln 123, 18. Beinheim i. UnterelsaB s. v. Selz, Heinrich von —, Offizial der Baseler Kurie, 1 1460: 6, 12f.; 53s ff, 161, 49%, Beke, Johannes, Ritter, Gesandter d. Königs v. Eng- land an K. Friedrich u. zum Mainzer Kongreß 931, 16 ff. 534, 31. 540, 12. 549, 462 ff. 574, 35f.; 40. 578, 46; 47. 593, 18. — Familiaris K. Fried- richs 531, 49b; 50b. Bekynton, Thomas, Kanzler d. Königs v. England 589, 42. | Belgrad (Singidunum), Bischof Ursacius ca. 335 bis ca. 369: 803, 22; 01^. 894, 33. Benedict, Meister, Goldschmied in Wien 263, 2, Benenati, Johannes, Vitztum von Reims, Mitglied d, Baseler Konzils 354, 32. Benjamin, Jüdischer Volksstamm 185, 42. 186, 1. Berchtesgaden (Berchtoltzgaden), der Propst von — 390, 16. Berg (Mons, Perg), Herzog Gerhard, s. Jülich. — Johannes von —, Magister, Sprecher des Bischofs : v. Lüttich auf d. Kólner Provinzialaynode 308, 41. Bachenstein, : Bossi, Canale, Courcelles, Puce, 419, 99. Grünenberg, Grünwalder, Marescalli, Segovia, Ver- | Bern i. Üchtland 27, 33. 03, 1. 97, 30. 335, 9. celli. — Desgl. nach Polen 869, 3; 4. — Desgl. 352, 2. ' nach Preußen 177, 27. 236, 17f.; 33s. 237, 28. 238, 9; 14; 15. 544, 39^ ff. — Desgl. nach Schott- land 600, 29. — Desgl. nach Strafiburg s. Andlau, Bachenstein. — Kursor s. Alexander. — Kapitün Bernfels i. Oberfranken s. w. v. Pottenstein, Pileger daselbst s. Buttendorfer. Besançon (Bisuntia) a. Doubs i. d. Franche-Comté, Erzbischof s. Condulmero.
Strana 913
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Besancon, Erzbistum 706, 6; 50“, — Domdechant 106, 6f. — Abt 106, 5 (f.; 41». Bettelorden, Bettelmónche, Mendikanten 303, 25; 34. 304, 1; 18; 20. 305, 33ff. ; 45. 306, 1. 467, 30; 35. 471, 2; 27; 28. 412, 28; 40. 109, 13. — General- kapitel 661, 33 ff. Biberach (Bybrach) a. d. Riss s. s. w. v. Ulm 18, 10. 22, 35. 23, 8. 26, 22. 81, 2. 90, 2. 92, 10. 93, 19. 288, 14; 20. 395, 47». 403, 25. — Bürgermeister, Vogt, Schultheif, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 48», — Gesandte nach Ulm 25, 37. 9%, 2. Bickenbaeh s. v. Darmstadt, der Herr von —, 363,18. Bienheim (Binheim), Henchin von —, Bote Frank- furts 260, 18. Biondo (Blondus), Flavio, pipstl. Kanzleibeamter 104, 48», 200, 11; 43b. 599, 19. Birago, Andrea de —,. in Mailand, Sohn des Fol. genden, Kämmerer d. Herzogs v. Mailand 257, 11. — Mafiolo de —, 257, 11. Birglau (Birgelow) in Westpreußen n. w. v. Thorn 138, 47b. Bischof (Bischoff), Bote Frankfurts 260, 12. 261, 36 ff. Bischof junior, Bote Frankfurts 260, 20. Bischofsheim (Bischoffsein, Bischofheym) s. Tauber- bischofsheim. Bitseh i. Lothringen, Graf Friedrich II. 1429-1461 : 276, 9; 17. 367, 28; 32. Blankenhain (Blangkenhayn) i. Thüringen s. v. Weimar, Heinrich Herr zu —, 166, 33. — Herrschaft 128, 40. 166, 31ff. Blankenheim (Blanckenheim) i. d. Eifel, Graf Ger- . hard VIIL von —, 303, 27. Bleke, Arnold, Notar Hzg. Bernhards von Lauen- burg 145, 30; 37; 45. Blencklin, Henflin, Bote K. Albrechts II. 4, 33 u, -BleB s. Pless. Bocholt (Bocholdia) in Westfalen, Simon von —, Ge- sandter d. Erzbischofs Dietrich v. Kóln 248, 49+; 8355; 48b, Bock von Staufenberg, Dietrich, Ritter, 383, 38 b, Bodensee (Bodemsee, der See) 98, 13. . — Reichsstidte am —, 27, 30. 97, 33. 404, 271f.; 37. Vgl. auch Ravensburger Einung. — Ihre Ge- sandten 404, 16. . . Bodman (Bodmen) am Bodensee n. o. v. Radolfzell, Hans Konrad von —, Hauptmann der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild im Hegau 85, 45. 87, 30. 88, 30fT, ; Böcklin (Böklin), die, Schwäbisches Rittergeschlecht 378, 37s, — von Eutingerthal, Bernhard, Ritter, 285, 32. 381, 47a, 383, 9; 10; 37 b, 391, 1M. 394, 6ff. Bóhmen (Beheim, Beheimtn, Behem, Behemen, Be- heym, Beheymerland, Behin, Bohemia), Kónig 142, 3b. 146, 9; 35. 147, 14; 15. 148, 28. 150, 17; 21. 151, 45a. 156, 4; 38; 39. 160, 18; 19; 29. 161, 33. 175, 6. — Dessen Riite 147, 36. — Kónigs- wahl 113, 42. 114, 16; 35. 115, 3. 142, 39. — Thronfolgeordnung Karls IV. 113, 881. 115, 83. — 913 Thronkandidatur 114, 27. Vgl. Brandenburg (Fried- rich I.). Böhmen, König Albrecht u. Königin Elisabeth s. Habsburg. — Kónigreich, Krone, Land, Volk 79, 8; 391; 464. 112, 2. 113, 90. 114, 8; 31. 119, 19. 198, 31. 143, 20; 21; 36. 144, 11f.; 20; 24; 27; 32; 33. 147, 39 ff. 148, 41. 149, 1; 9. 150, 12. 151, 424. 160, 7ff. 182, 1. 264, 21; 22. 371, 26. 439, 36. 455, 26. 491, 7. 525, 3; 9ff. 751, 36, — Oberst- marschall s. Lipa. — Unterkimmerer s. Kun- wald. — Regierung (in Prag) 115, 7; 9; 11. — Stände (Landherren, Ritter, Knechte, Stidte, Můrkte) 113, 28; 49. 114, 16; 18ff.; 32; 35; 31. 115, 3; 5; 10; 29ff. 121, 19. 128, 23. 142, 37; 38. 146, 8; 17. 147, 13; 21. 148, 20; 21. 156, 61%; 39; 40. 160, 10ff. — Barone 525, 15ff.; 28bff, Vgl. Biirgstein, Guttenstein, Hasen- burg, Kolowrat, Kunwald, Lamberg, Lichtenburg, Michelsberg, Neuhaus, Pflug, Platz, Rausinow, Riesenberg, Rosenberg, Schwamberg, Smiřic, Stern- berg, Waldstein, Wartenberg. — Dentschkatholische u. Czechisch - Hussitische Partei 114, 21; 25f.; 34; 37. 115, 30; 38; 40. — Hauptmann s. Ko- lowrat. — Lehensmann der Krone s. Plauen. —' Landtage s. Prag. . — Kurfürstentum, Kurwürde, Kurrecht, Kurstimme 112, 21. 113, 27; 38ff. 114. 115. 116, 3. 121, 19. 125, 29. 128, 23. 143, 32. 155-162 passim. 169, 43. — Prokuratoren bei der Rómischen Kónigs- wahl s. Plauen, Sachsen (Herzog Wilhelm). — Hussiten 199, 13. 345, 16. 439, 33ff. 457, 99. 517, 5. 683, 40. 694, 30. 711, 26. 733, 32. 738, 3; 47. 749, 15; 16. 743, 35. 753, 37; 38. — Gesandte an d. Baseler Konzil 1437: 745, 33; 36; 37. 701, 85 ff. 754, 1; 3. 798, 1. 844, 3. Bóhmerwald (Beheymer wald) 160, 11. 298, 45. 299, 16. 427, 25. Boethius, Ancius Manlius Torquatus Severinus, Kirchen- lehrer, + 525: 190, 8. Bologna (Bononia), Kardinal von —, s. Corraro. — Stadt 257, 12. 567, 39. 579, 26; 31. 766, 504. 787, 32. 797, 12. 850, 36; 40; 44. 851, 21. 862, 21. 885, 16. Vgl. Tebaldi. — Konzil 105, 16. 443, 20. 734, 38. 735, 2; 14. 736, 16. 741, 22. 745, 28. 779, 24. Bonaventura, Johannes Fidanza, Minorit, seit 1273 Kard.-Bischof v. Albano, 1 1274: 658, 96; 47e, Bonhorst, Laurentius, von Matrei, Kleriker der Diôzese Brixen 504, 44. Bonifazius, Graf in Afrika, zur Zeit Augustine, 633, 8. 802, 21. Bonifilii, Mareus, Mitglied d. Deputatio pro reformatorio ° d. Baseler Konzils 331, 18; 16. 354, 32. Bonmont (Bonus Mons), Cisterzienserkloster im Kanton Waadt, der Abt von —, Mitglied der Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 354, 31. 508, 13. Bonn (Bonna) a. Rhein, Bürgermeister u. Rat 303, 31. — Propst s. Nassau. Bonnacossa, Albertus, Bürger in Ferrara 136, 42 2:43 2,
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Besancon, Erzbistum 706, 6; 50“, — Domdechant 106, 6f. — Abt 106, 5 (f.; 41». Bettelorden, Bettelmónche, Mendikanten 303, 25; 34. 304, 1; 18; 20. 305, 33ff. ; 45. 306, 1. 467, 30; 35. 471, 2; 27; 28. 412, 28; 40. 109, 13. — General- kapitel 661, 33 ff. Biberach (Bybrach) a. d. Riss s. s. w. v. Ulm 18, 10. 22, 35. 23, 8. 26, 22. 81, 2. 90, 2. 92, 10. 93, 19. 288, 14; 20. 395, 47». 403, 25. — Bürgermeister, Vogt, Schultheif, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 48», — Gesandte nach Ulm 25, 37. 9%, 2. Bickenbaeh s. v. Darmstadt, der Herr von —, 363,18. Bienheim (Binheim), Henchin von —, Bote Frank- furts 260, 18. Biondo (Blondus), Flavio, pipstl. Kanzleibeamter 104, 48», 200, 11; 43b. 599, 19. Birago, Andrea de —,. in Mailand, Sohn des Fol. genden, Kämmerer d. Herzogs v. Mailand 257, 11. — Mafiolo de —, 257, 11. Birglau (Birgelow) in Westpreußen n. w. v. Thorn 138, 47b. Bischof (Bischoff), Bote Frankfurts 260, 12. 261, 36 ff. Bischof junior, Bote Frankfurts 260, 20. Bischofsheim (Bischoffsein, Bischofheym) s. Tauber- bischofsheim. Bitseh i. Lothringen, Graf Friedrich II. 1429-1461 : 276, 9; 17. 367, 28; 32. Blankenhain (Blangkenhayn) i. Thüringen s. v. Weimar, Heinrich Herr zu —, 166, 33. — Herrschaft 128, 40. 166, 31ff. Blankenheim (Blanckenheim) i. d. Eifel, Graf Ger- . hard VIIL von —, 303, 27. Bleke, Arnold, Notar Hzg. Bernhards von Lauen- burg 145, 30; 37; 45. Blencklin, Henflin, Bote K. Albrechts II. 4, 33 u, -BleB s. Pless. Bocholt (Bocholdia) in Westfalen, Simon von —, Ge- sandter d. Erzbischofs Dietrich v. Kóln 248, 49+; 8355; 48b, Bock von Staufenberg, Dietrich, Ritter, 383, 38 b, Bodensee (Bodemsee, der See) 98, 13. . — Reichsstidte am —, 27, 30. 97, 33. 404, 271f.; 37. Vgl. auch Ravensburger Einung. — Ihre Ge- sandten 404, 16. . . Bodman (Bodmen) am Bodensee n. o. v. Radolfzell, Hans Konrad von —, Hauptmann der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild im Hegau 85, 45. 87, 30. 88, 30fT, ; Böcklin (Böklin), die, Schwäbisches Rittergeschlecht 378, 37s, — von Eutingerthal, Bernhard, Ritter, 285, 32. 381, 47a, 383, 9; 10; 37 b, 391, 1M. 394, 6ff. Bóhmen (Beheim, Beheimtn, Behem, Behemen, Be- heym, Beheymerland, Behin, Bohemia), Kónig 142, 3b. 146, 9; 35. 147, 14; 15. 148, 28. 150, 17; 21. 151, 45a. 156, 4; 38; 39. 160, 18; 19; 29. 161, 33. 175, 6. — Dessen Riite 147, 36. — Kónigs- wahl 113, 42. 114, 16; 35. 115, 3. 142, 39. — Thronfolgeordnung Karls IV. 113, 881. 115, 83. — 913 Thronkandidatur 114, 27. Vgl. Brandenburg (Fried- rich I.). Böhmen, König Albrecht u. Königin Elisabeth s. Habsburg. — Kónigreich, Krone, Land, Volk 79, 8; 391; 464. 112, 2. 113, 90. 114, 8; 31. 119, 19. 198, 31. 143, 20; 21; 36. 144, 11f.; 20; 24; 27; 32; 33. 147, 39 ff. 148, 41. 149, 1; 9. 150, 12. 151, 424. 160, 7ff. 182, 1. 264, 21; 22. 371, 26. 439, 36. 455, 26. 491, 7. 525, 3; 9ff. 751, 36, — Oberst- marschall s. Lipa. — Unterkimmerer s. Kun- wald. — Regierung (in Prag) 115, 7; 9; 11. — Stände (Landherren, Ritter, Knechte, Stidte, Můrkte) 113, 28; 49. 114, 16; 18ff.; 32; 35; 31. 115, 3; 5; 10; 29ff. 121, 19. 128, 23. 142, 37; 38. 146, 8; 17. 147, 13; 21. 148, 20; 21. 156, 61%; 39; 40. 160, 10ff. — Barone 525, 15ff.; 28bff, Vgl. Biirgstein, Guttenstein, Hasen- burg, Kolowrat, Kunwald, Lamberg, Lichtenburg, Michelsberg, Neuhaus, Pflug, Platz, Rausinow, Riesenberg, Rosenberg, Schwamberg, Smiřic, Stern- berg, Waldstein, Wartenberg. — Dentschkatholische u. Czechisch - Hussitische Partei 114, 21; 25f.; 34; 37. 115, 30; 38; 40. — Hauptmann s. Ko- lowrat. — Lehensmann der Krone s. Plauen. —' Landtage s. Prag. . — Kurfürstentum, Kurwürde, Kurrecht, Kurstimme 112, 21. 113, 27; 38ff. 114. 115. 116, 3. 121, 19. 125, 29. 128, 23. 143, 32. 155-162 passim. 169, 43. — Prokuratoren bei der Rómischen Kónigs- wahl s. Plauen, Sachsen (Herzog Wilhelm). — Hussiten 199, 13. 345, 16. 439, 33ff. 457, 99. 517, 5. 683, 40. 694, 30. 711, 26. 733, 32. 738, 3; 47. 749, 15; 16. 743, 35. 753, 37; 38. — Gesandte an d. Baseler Konzil 1437: 745, 33; 36; 37. 701, 85 ff. 754, 1; 3. 798, 1. 844, 3. Bóhmerwald (Beheymer wald) 160, 11. 298, 45. 299, 16. 427, 25. Boethius, Ancius Manlius Torquatus Severinus, Kirchen- lehrer, + 525: 190, 8. Bologna (Bononia), Kardinal von —, s. Corraro. — Stadt 257, 12. 567, 39. 579, 26; 31. 766, 504. 787, 32. 797, 12. 850, 36; 40; 44. 851, 21. 862, 21. 885, 16. Vgl. Tebaldi. — Konzil 105, 16. 443, 20. 734, 38. 735, 2; 14. 736, 16. 741, 22. 745, 28. 779, 24. Bonaventura, Johannes Fidanza, Minorit, seit 1273 Kard.-Bischof v. Albano, 1 1274: 658, 96; 47e, Bonhorst, Laurentius, von Matrei, Kleriker der Diôzese Brixen 504, 44. Bonifazius, Graf in Afrika, zur Zeit Augustine, 633, 8. 802, 21. Bonifilii, Mareus, Mitglied d. Deputatio pro reformatorio ° d. Baseler Konzils 331, 18; 16. 354, 32. Bonmont (Bonus Mons), Cisterzienserkloster im Kanton Waadt, der Abt von —, Mitglied der Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 354, 31. 508, 13. Bonn (Bonna) a. Rhein, Bürgermeister u. Rat 303, 31. — Propst s. Nassau. Bonnacossa, Albertus, Bürger in Ferrara 136, 42 2:43 2,
Strana 914
914 Alfabetisches Register der Bonneval, Cisterzienserkloster im Dep. Aveyron, Abt Johannes, Gesandter d. Baseler Konzils nach Avignon 337, 454. 571, 33; 45; 49. 767, 43b; 47b. 781, 35bff. 783, 29. 844, 33 ff. Bonosus (Bonosius), Bischof, s. Sardica. Orts- und Personen-Namen. Bopfingen (Bopffingen, Bophingen, Bopphingen) w. v. | Nördlingen 10, 33; 36. 11, 2. 12, 9. 13, 20; 21. 14, 272. 22, 34. 26, 17. 27, 20. 33, 8; 37%. 37, 46^, 43, 15. 50, 374; 38% 51, 5. 52, 4. 55, 41. 89, 24. 90, 17; 25. 92, 2; 44*; 464. 288, 15. 395, 50». 408, 26. 499, 44b. — Gesandte 85, 40ff. — Juden 36, 16. — Reichssteuer, steuer 11, 92; 23. 14, 283. 315; 43b. — Jeronimus von —, Bürger von Nórdlingen 276, 32. 283,44; 48. 889, 14ff. 406, 44 x. — Gesandter Nórdlingens u. des Behwàb. Stüdtebundes an K. Friedrich 284, 12ff.; 478. 285, 389, 38^ ff, 390, 1; 45. 391, 33. 392, 411. — Rudolf von —, 397, 34*. Boppard (Bopardia) am Rhein, Helmicus von —, Dechant von St. Marien in Wesel 852, 2. Borsselen i. Zeeland s. w. v. Goes, Frank von —, f 1410: 124, 27. Bosnier, die, 835, 29. 843, 32. Bossi (Boschis, Bossis), Franciseus de —, Dr. jur. utr., Dechant von Trient, Mitglied d. Deput: iti» pro communibus des Baseler Konzils 354, 32. — Gesandter d. Konzils zum Nürnberger e C 316, 37; 39. 508. 20; 22; 43. 510, 3. 511, 8ff. 517, 10. 535, 11; 14. Bourges (Biture, Biturica) s. v. Orléans, Erzbischof Heinrich II. d'Avaugour 1421-1446: 785, 11. — Stadt 594, 7. — Synode der Gallikanischen Kirche 1440: 532, 1ff.; 45», 534, 20. 577, 9. 594, 22; 34. 595, 12; 13. 655, 47%. 823, 5. 856, 471. Vgl. Meaux. Bovis, Nikolaus, Kanzleibeamter Papst Felix V. 324, 33. Brabant, Herzog Wenzel, s. Luxemburg. Brandenburg (Branndemburg, Branndenburg), Mark- grafen 520, 3; 17. — Markgraf Friedrich I., Burggraf zu Nürnberg, Kurfürst 1417-1440: 1, 9; 26%. 9, 40. 21, 29. 92, 1; 16; 18. 26, 23ff. 29, 5; 6; 29. 36, 8. 76, 12/1. 88, 45. 90, 85. 119, 6. 120, 11. 128, 1; 3; 12. 129. 131, 462. 139, 42a; 45a, 149, 15; 19; 99. 97. 151, 20; 39% 161, 34. 162, 1; 2. 169, 40. 174, 4. 176, 36. 179, G; 823; 344. 260, 16; 43b, 978. 279, 19. 281, 18; 38; 40; 42. 282, 1; 39. 983, 5; 30. 289-299 passim. 370, 26; 458. 375, 21; 28af.; 554f.; 33b; 39% 376, 1. 381, 16. 384, 12. 386, 40. 406, 41. 407, 29; 49. 408, 20; 40. 409,17. 410, 8f.; 44). 413, 8; 29. 414, 13; 31. 415, 2. 416, 18 fi.: 50% 417, 2. 419, 5. 424, 39. 425, 34, 427, 37. 428, 35. 490, 46°, 499, 8ff.; 40a; 47a, 500, 34%. — Seine Tóchter Cácilie, Dorothea, Magdalene s. Braun- schweig u. Mecklenburg. — Bewerber um d. Běh- Stadt- . 18, 3. 33, 16. 55, : 7; 10; 1201; 93. | ; — Herzog Otto III. Bouron, Jacobus, püpstlicher Kanzleibeamter 877, 20. ! mische Krone 131, 40*. — Seine Prülaten 293, 2941. 417, 23ff. — Rite 293, 29ff. 294, 12. 291, 33. 298. 417, 24fi. 418, 31. 494, 37. 426, 33. 428, 39. — Gesandte 29, 30. 30, 2; 10. 263, 16. Vgl. auch Doutschland (Kurfürsten). — Schreiber 414, 13. 425, 13. — Diener 293, 29ff. 370, 27. 417, 24 ff. 426, 42; 49. Vgl. Härtlin. — Schutz- befohlene 293, 29ff. — Lande, Gebiete 425, 38. 427, 39; 40. — Besitzungen außerhalb Frankens u. Schwabens 298, 35. Brandenburg, Markgraf Johann IV. der Alchymist, ältester Sohn des Vorigen, 1440-1464: 293, 23; 39. 294, 90; 46*. 299, 29. 375, 34b; 39b. 416, 19ff.; 51b. 417, 2. 419, 5. 495, 34. 427, 37. — Markgraf Friedrich IT., zweiter Sohn Mf. Friedrichs I., Kurfürst 1440-1471: 494, 40. 496, 5. 539, 36. 543, 42a, 544, 14 ff. 622, 462; 46%. 864, 5. — Protektor d. Baseler Konzils 8, 19. 375, 295; 55a ff. 416, 51b. — Seine Gesandten zum Mainzer Reichstage 539, 32; 33. 542, 42. 543, 37. 544, 19. 545, 8. 548, 301f.; 47. 549, 18; 21. 550, 44. 613, 2. 618, 12. 634, 38. 637, 16ff. 863, 45. — Markgraf Albrecht Achilles, dritter Sohn Mf. Friedrichs I., Kurfürst 1471-1486: 278, 38. 292, 27. 998, 23; 39. 294, 20; 46%. 299, 29; 39. 317, 19. 375, 294; 552ff.; 35b; 39b. 416, 18f.; 51b. 417, 2. 419, 5. 425, 34. 427, 37. 517, 18ff. 593, 22; 38. 535, 3; 7. Braunschweig (Brunswigk, Prawnsweig), Herzog Otto 1I. der Quade von — und Göttingen 1367-1394: 495, 27. — Herzog Otto III. der Einäugige von — und Göttingen, Sohn des Vorigen, 1394-1435 bezw. 1442, + 1463: 495, 27. — Herzog Bernhard I. von — und Lüneburg 1373 bis 1434: 116, 37. 117, 161f.; 41%. ; der Lahme von -- und Liine- burg, Sohn des Vorigen, 1434-1446: 495, 28. "i — Herzog Friedrich II. der Fromme von — und Lüneburg, Bruder des Vorigen, 1446-1457 und 1471-1478: 495, 28. 523, 45%. — Seine Gemahlin Magdalene, Tochter d. Kurf. Friedrich T. v. Bran- denburg, 1 1454: 523, 45». — Herzog Wilhelm Y. d. Áltere von — und Calen- berg 1416-1482: 523, 44*. — Seine Gemahlin Cücilie, Tochter des Kurf. Friedrich T. v. Branden- burg, 1 1449: 528, 22; 444. — Stadt 116, 37. 495, 37. Breisacher (Brisacher) Marquard, kóniglicher Proto- notar u. Bevollmüchtigter zur Einsammlung d. Ab- lafigeldes in der Erzdiózese Mainz 314, 20. 404, 23; 24. 496, 8. 497, 3; 42. Bremen, Erzbischof Balduin von Wenden 1434-1441: 495, 14; 93. — Erzbistum 312, 45. 314, 22. 495 496. 1. — Domkapitel 495, 25. Brescia, Bartholomüus (Bartolus) von —, Kanonist, j 1958: 058, 29; 48b, Breslau (Breslab, Breflaw) 11, 46^. 55, 34h; 45b, 253, 47». 270, 44", , 15; 503,
914 Alfabetisches Register der Bonneval, Cisterzienserkloster im Dep. Aveyron, Abt Johannes, Gesandter d. Baseler Konzils nach Avignon 337, 454. 571, 33; 45; 49. 767, 43b; 47b. 781, 35bff. 783, 29. 844, 33 ff. Bonosus (Bonosius), Bischof, s. Sardica. Orts- und Personen-Namen. Bopfingen (Bopffingen, Bophingen, Bopphingen) w. v. | Nördlingen 10, 33; 36. 11, 2. 12, 9. 13, 20; 21. 14, 272. 22, 34. 26, 17. 27, 20. 33, 8; 37%. 37, 46^, 43, 15. 50, 374; 38% 51, 5. 52, 4. 55, 41. 89, 24. 90, 17; 25. 92, 2; 44*; 464. 288, 15. 395, 50». 408, 26. 499, 44b. — Gesandte 85, 40ff. — Juden 36, 16. — Reichssteuer, steuer 11, 92; 23. 14, 283. 315; 43b. — Jeronimus von —, Bürger von Nórdlingen 276, 32. 283,44; 48. 889, 14ff. 406, 44 x. — Gesandter Nórdlingens u. des Behwàb. Stüdtebundes an K. Friedrich 284, 12ff.; 478. 285, 389, 38^ ff, 390, 1; 45. 391, 33. 392, 411. — Rudolf von —, 397, 34*. Boppard (Bopardia) am Rhein, Helmicus von —, Dechant von St. Marien in Wesel 852, 2. Borsselen i. Zeeland s. w. v. Goes, Frank von —, f 1410: 124, 27. Bosnier, die, 835, 29. 843, 32. Bossi (Boschis, Bossis), Franciseus de —, Dr. jur. utr., Dechant von Trient, Mitglied d. Deput: iti» pro communibus des Baseler Konzils 354, 32. — Gesandter d. Konzils zum Nürnberger e C 316, 37; 39. 508. 20; 22; 43. 510, 3. 511, 8ff. 517, 10. 535, 11; 14. Bourges (Biture, Biturica) s. v. Orléans, Erzbischof Heinrich II. d'Avaugour 1421-1446: 785, 11. — Stadt 594, 7. — Synode der Gallikanischen Kirche 1440: 532, 1ff.; 45», 534, 20. 577, 9. 594, 22; 34. 595, 12; 13. 655, 47%. 823, 5. 856, 471. Vgl. Meaux. Bovis, Nikolaus, Kanzleibeamter Papst Felix V. 324, 33. Brabant, Herzog Wenzel, s. Luxemburg. Brandenburg (Branndemburg, Branndenburg), Mark- grafen 520, 3; 17. — Markgraf Friedrich I., Burggraf zu Nürnberg, Kurfürst 1417-1440: 1, 9; 26%. 9, 40. 21, 29. 92, 1; 16; 18. 26, 23ff. 29, 5; 6; 29. 36, 8. 76, 12/1. 88, 45. 90, 85. 119, 6. 120, 11. 128, 1; 3; 12. 129. 131, 462. 139, 42a; 45a, 149, 15; 19; 99. 97. 151, 20; 39% 161, 34. 162, 1; 2. 169, 40. 174, 4. 176, 36. 179, G; 823; 344. 260, 16; 43b, 978. 279, 19. 281, 18; 38; 40; 42. 282, 1; 39. 983, 5; 30. 289-299 passim. 370, 26; 458. 375, 21; 28af.; 554f.; 33b; 39% 376, 1. 381, 16. 384, 12. 386, 40. 406, 41. 407, 29; 49. 408, 20; 40. 409,17. 410, 8f.; 44). 413, 8; 29. 414, 13; 31. 415, 2. 416, 18 fi.: 50% 417, 2. 419, 5. 424, 39. 425, 34, 427, 37. 428, 35. 490, 46°, 499, 8ff.; 40a; 47a, 500, 34%. — Seine Tóchter Cácilie, Dorothea, Magdalene s. Braun- schweig u. Mecklenburg. — Bewerber um d. Běh- Stadt- . 18, 3. 33, 16. 55, : 7; 10; 1201; 93. | ; — Herzog Otto III. Bouron, Jacobus, püpstlicher Kanzleibeamter 877, 20. ! mische Krone 131, 40*. — Seine Prülaten 293, 2941. 417, 23ff. — Rite 293, 29ff. 294, 12. 291, 33. 298. 417, 24fi. 418, 31. 494, 37. 426, 33. 428, 39. — Gesandte 29, 30. 30, 2; 10. 263, 16. Vgl. auch Doutschland (Kurfürsten). — Schreiber 414, 13. 425, 13. — Diener 293, 29ff. 370, 27. 417, 24 ff. 426, 42; 49. Vgl. Härtlin. — Schutz- befohlene 293, 29ff. — Lande, Gebiete 425, 38. 427, 39; 40. — Besitzungen außerhalb Frankens u. Schwabens 298, 35. Brandenburg, Markgraf Johann IV. der Alchymist, ältester Sohn des Vorigen, 1440-1464: 293, 23; 39. 294, 90; 46*. 299, 29. 375, 34b; 39b. 416, 19ff.; 51b. 417, 2. 419, 5. 495, 34. 427, 37. — Markgraf Friedrich IT., zweiter Sohn Mf. Friedrichs I., Kurfürst 1440-1471: 494, 40. 496, 5. 539, 36. 543, 42a, 544, 14 ff. 622, 462; 46%. 864, 5. — Protektor d. Baseler Konzils 8, 19. 375, 295; 55a ff. 416, 51b. — Seine Gesandten zum Mainzer Reichstage 539, 32; 33. 542, 42. 543, 37. 544, 19. 545, 8. 548, 301f.; 47. 549, 18; 21. 550, 44. 613, 2. 618, 12. 634, 38. 637, 16ff. 863, 45. — Markgraf Albrecht Achilles, dritter Sohn Mf. Friedrichs I., Kurfürst 1471-1486: 278, 38. 292, 27. 998, 23; 39. 294, 20; 46%. 299, 29; 39. 317, 19. 375, 294; 552ff.; 35b; 39b. 416, 18f.; 51b. 417, 2. 419, 5. 425, 34. 427, 37. 517, 18ff. 593, 22; 38. 535, 3; 7. Braunschweig (Brunswigk, Prawnsweig), Herzog Otto 1I. der Quade von — und Göttingen 1367-1394: 495, 27. — Herzog Otto III. der Einäugige von — und Göttingen, Sohn des Vorigen, 1394-1435 bezw. 1442, + 1463: 495, 27. — Herzog Bernhard I. von — und Lüneburg 1373 bis 1434: 116, 37. 117, 161f.; 41%. ; der Lahme von -- und Liine- burg, Sohn des Vorigen, 1434-1446: 495, 28. "i — Herzog Friedrich II. der Fromme von — und Lüneburg, Bruder des Vorigen, 1446-1457 und 1471-1478: 495, 28. 523, 45%. — Seine Gemahlin Magdalene, Tochter d. Kurf. Friedrich T. v. Bran- denburg, 1 1454: 523, 45». — Herzog Wilhelm Y. d. Áltere von — und Calen- berg 1416-1482: 523, 44*. — Seine Gemahlin Cücilie, Tochter des Kurf. Friedrich T. v. Branden- burg, 1 1449: 528, 22; 444. — Stadt 116, 37. 495, 37. Breisacher (Brisacher) Marquard, kóniglicher Proto- notar u. Bevollmüchtigter zur Einsammlung d. Ab- lafigeldes in der Erzdiózese Mainz 314, 20. 404, 23; 24. 496, 8. 497, 3; 42. Bremen, Erzbischof Balduin von Wenden 1434-1441: 495, 14; 93. — Erzbistum 312, 45. 314, 22. 495 496. 1. — Domkapitel 495, 25. Brescia, Bartholomüus (Bartolus) von —, Kanonist, j 1958: 058, 29; 48b, Breslau (Breslab, Breflaw) 11, 46^. 55, 34h; 45b, 253, 47». 270, 44", , 15; 503,
Strana 915
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Bretagne (Britannia), Herzog Johann VI.: 1399-1449: 747, 14. — Bischöfe 676, 46% — Prior, Mitglied d. Depu- tatio pro pace des Baseler Konzils 204, 2. — Land 346, 5. Brisinger s. Preysing. Brixen, Diózese 504, 45. — Kleriker s. Bonhorst. Bruckenmiiller, Johannes, Agent Konrads von Weins- berg auf dem Baseler Konzil 4, 23; 25; 49bff. 5, 5; 25%; 3buff.; 55aff.; 32b; 46b. 6, 5Oaff. 7, 464. Brühl (Bruela) s. w. v. Köln 587, 31. Brüssel (Bruxella) 363, 24. 470, 44b. — Petrus von —, Magister, Sprecher d. Bischofs v. Lüttich auf d. Kölner Provinzialsynode 303, 42. 472, 22. — Radulf von —, genannt von Zeeland, Magister, lic. theol, Rektor, Dekan d. Artistenfakultit, Vize- kanzler der Univ. Heidelberg, 470, 491 ff. Brutus, Marcus Junius, Rómischer Senator 182, 35; 40. Bryd, Thomas, Dominikaner, Professor d. Theol., Gesandter d. Kónigs v. England zum Mainzer Kon- greß 531, 23; 25; 29; 46alf. 534, 31. 540, 12. 549, 46 2ff. 574, 35 ff.; 40. 578, 46; 47. Buchhorn, jetzt Friedrichshafen, am Bodensee 22, 38. 23, 10; 48", 25, 38. 83, 45b. 395, 49b. Buda (Buden) s. Ofen. Biicher (Bucher), Erhard, Gesandter Konrads v. Weins- berg 12, 4; 8. 13, 19. 14, 3. 33, 15;.17. 43, 17. 44, 37b; 38% 50, 424; 434. 359, 35b, Büdingen (Budingen, Buedingen) i. Oberhessen, der Herr von —, s. Isenburg. Bühl (Obern Buhel) s. w. v. Baden-Baden 318, 39. Biirgstein (Pirgstein, Pirgkstein) n. 6. v. Bohm. Leipa, Heinz (Hinez) von —, Bohm. Baron 146, 20 ff. 147, 27; 37 ff. 148, 33; 40 ff. Bunschoten, B., Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 227, 45 4. Burgau (Burgow) a. d. Mindel in Schwaben, Landvogt s. Knóringen. Burgos i. Kastilien, Bischof Mauritius 1213-1938: 678, 7. — Bischof Alfonso 1435-1456, vorher Dechant von Sant Jago de Compostela, Kastilianischer Ge- sandler an d. Bascler Konzil 263, 504, 696, 151. 789, 7ff.; 35. 790, 16; 901. 191, 4; 9M; 25; - 81; 34; 40. 793, 30. 847, 12; 21ff.; 37. 848, “6; If Burgund (Borgunden, Borgundien, Burgundien), Her- zog Philipp der Guto 1419-1467: 122, 26, 124, 251. 125, 431. 138, 5; 8. 163, 7: 14. 230, 15. 248, 44b; 47). 472, 9. 530, 12. 786, 17. 881, 10. — Seino Gemahlin Herzogin Isabella 588, 10. 589, 23; 33; 48 b, — Sein Neffe Hzg. Johann I. von Kleve s. Kleve. — Gesandte im Bascler Kon- zil 778, 37. — Desgl. im Florentiner Konzil 762, 27; 28. Burkheim (Borcheim) in Oberlranken n. w. v. Wois- main, Johannes Remmenfels von —, 8. Remmenfels. 915 Bufinang (Buchsnang) in Thurgau 6. v. Frauenteld, Konrad von —, s. StraBburg. Butrio, Antonius de —, Kanonist, t 1408: 658, 29; 46b. Buttendorffer, Hans, Pfleger zu Bernfels 242, 16. . C vgl. K. Cabarsussi in Nordafrika, Synode 303: 811, 40b. Cásar, Gajus Julius, 1 44 v. Chr.: 182, 40. 183, 1 ff. Césarea i. Samaria, Bischof Eusebius Pamphili, der Kirchenhistoriker, 314-340: 719, 6. — Bischof Eulogius 404-417: 674, 18ff. Cagliari i. Sardinien, Bischof Lucifer, j 371: 207,37. 218, 19. 447, 22. Calabrien 794, 22. 817, 7. Calais (Calesia) 530, 24. 589, 15; 21. Caleb (Caleph), Jiidischer Kundschafter 664, 14. Calvigniacum s. Chawigny. Cambrai (Cameracum) a. d. Schelde, der Kardinal von —, s. Ailly. Campo (Campis), Heymerieus (Aymerieus, Embricus) de —, Professor d. Theol. an d. Univ. Koln, Sprecher d. Rischofs v. Liittich auf d. Kélner Pro- vinzialsynode 303, 42. 306, Tf. 455, 41s. 467, 37. 468, 14. 471, 3bff. 472, 22. 474, Aff. Camrer, Hans, Diener Niirnbergs 259, 0. Canale (Canalibus), Giorgio de —, Dr. decr., Kleriker der Camera apostolica, Gesandter d. Baseler Kon- zils zum Nürnberger Reichstage 316, 37; 3910. 508, 20; 43. 535, 12; 14. Canterbury, Erzbischof Anselm 1093-1104: 213, 40. — Bündnis von —, 139, 24; 27. 246, 37. Capranica, Domenico, Erzbischof von Fermo 1425 bis 1458, seit 1428 Kard.-Diakon tit. s. Marie in via lata (card. Firmanus) 778, 36. Capua n. v. Neapol, Synode von —, 391-392: 674, 22 ff., 49a, Carbonibus, Nicolaus de —, piźpstl. Kanzleibeamter 505, 20. Carillo, Alfonso, seit 1408 Kard.-Diakon tit. s. Eu- stachii, + 1434: 253, 47*. 118, 36. — Sein Neffe 253, 46^. Caritas s. La Charite. Carlier (Carlerii), Egidius, Professor d, Theol. an d. Univ. Paris 688, 43 b, Carvajal (Caravajal, Carvayal), Johannes von —, Déchant von Astorga, Auditor causarum palatii apostolici, Bischof von Piacenza 1446-1469, seit 1446 auch Kard.-Diakon tit. s. Angeli, Gesandtor Papst Eugens nach Venedig 1439: 760, 28; 38%; 50v, — Desgl. zum Nürnberger Reichstage u. zum Mainzer Kongreß 308, 24; 26. 315, 39M. 318, 34; 36. 504, 24 ff. 505, 13. 507, 9; 11. 518, SM; 22; 23; 45%. 523, 25. 524, 9; 11; 18b. 530, 36. 533, 6. 534, 9; 27; 28, 535, 9; 10; 13; 14. 540, 6. 549, 29; 32; 34. 550, 1; 4. 551, 16. 552, 20; 36 ff. 553, OH. 554, 14; 47°, 555, 29. 556, 3; 47. 557, T; 8. 559, 22, 564, 19; 23H.; 43. 565, 1; 22, 566, 7; 8; 13; 18; 28; 34. 570, 21;
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Bretagne (Britannia), Herzog Johann VI.: 1399-1449: 747, 14. — Bischöfe 676, 46% — Prior, Mitglied d. Depu- tatio pro pace des Baseler Konzils 204, 2. — Land 346, 5. Brisinger s. Preysing. Brixen, Diózese 504, 45. — Kleriker s. Bonhorst. Bruckenmiiller, Johannes, Agent Konrads von Weins- berg auf dem Baseler Konzil 4, 23; 25; 49bff. 5, 5; 25%; 3buff.; 55aff.; 32b; 46b. 6, 5Oaff. 7, 464. Brühl (Bruela) s. w. v. Köln 587, 31. Brüssel (Bruxella) 363, 24. 470, 44b. — Petrus von —, Magister, Sprecher d. Bischofs v. Lüttich auf d. Kölner Provinzialsynode 303, 42. 472, 22. — Radulf von —, genannt von Zeeland, Magister, lic. theol, Rektor, Dekan d. Artistenfakultit, Vize- kanzler der Univ. Heidelberg, 470, 491 ff. Brutus, Marcus Junius, Rómischer Senator 182, 35; 40. Bryd, Thomas, Dominikaner, Professor d. Theol., Gesandter d. Kónigs v. England zum Mainzer Kon- greß 531, 23; 25; 29; 46alf. 534, 31. 540, 12. 549, 46 2ff. 574, 35 ff.; 40. 578, 46; 47. Buchhorn, jetzt Friedrichshafen, am Bodensee 22, 38. 23, 10; 48", 25, 38. 83, 45b. 395, 49b. Buda (Buden) s. Ofen. Biicher (Bucher), Erhard, Gesandter Konrads v. Weins- berg 12, 4; 8. 13, 19. 14, 3. 33, 15;.17. 43, 17. 44, 37b; 38% 50, 424; 434. 359, 35b, Büdingen (Budingen, Buedingen) i. Oberhessen, der Herr von —, s. Isenburg. Bühl (Obern Buhel) s. w. v. Baden-Baden 318, 39. Biirgstein (Pirgstein, Pirgkstein) n. 6. v. Bohm. Leipa, Heinz (Hinez) von —, Bohm. Baron 146, 20 ff. 147, 27; 37 ff. 148, 33; 40 ff. Bunschoten, B., Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 227, 45 4. Burgau (Burgow) a. d. Mindel in Schwaben, Landvogt s. Knóringen. Burgos i. Kastilien, Bischof Mauritius 1213-1938: 678, 7. — Bischof Alfonso 1435-1456, vorher Dechant von Sant Jago de Compostela, Kastilianischer Ge- sandler an d. Bascler Konzil 263, 504, 696, 151. 789, 7ff.; 35. 790, 16; 901. 191, 4; 9M; 25; - 81; 34; 40. 793, 30. 847, 12; 21ff.; 37. 848, “6; If Burgund (Borgunden, Borgundien, Burgundien), Her- zog Philipp der Guto 1419-1467: 122, 26, 124, 251. 125, 431. 138, 5; 8. 163, 7: 14. 230, 15. 248, 44b; 47). 472, 9. 530, 12. 786, 17. 881, 10. — Seino Gemahlin Herzogin Isabella 588, 10. 589, 23; 33; 48 b, — Sein Neffe Hzg. Johann I. von Kleve s. Kleve. — Gesandte im Bascler Kon- zil 778, 37. — Desgl. im Florentiner Konzil 762, 27; 28. Burkheim (Borcheim) in Oberlranken n. w. v. Wois- main, Johannes Remmenfels von —, 8. Remmenfels. 915 Bufinang (Buchsnang) in Thurgau 6. v. Frauenteld, Konrad von —, s. StraBburg. Butrio, Antonius de —, Kanonist, t 1408: 658, 29; 46b. Buttendorffer, Hans, Pfleger zu Bernfels 242, 16. . C vgl. K. Cabarsussi in Nordafrika, Synode 303: 811, 40b. Cásar, Gajus Julius, 1 44 v. Chr.: 182, 40. 183, 1 ff. Césarea i. Samaria, Bischof Eusebius Pamphili, der Kirchenhistoriker, 314-340: 719, 6. — Bischof Eulogius 404-417: 674, 18ff. Cagliari i. Sardinien, Bischof Lucifer, j 371: 207,37. 218, 19. 447, 22. Calabrien 794, 22. 817, 7. Calais (Calesia) 530, 24. 589, 15; 21. Caleb (Caleph), Jiidischer Kundschafter 664, 14. Calvigniacum s. Chawigny. Cambrai (Cameracum) a. d. Schelde, der Kardinal von —, s. Ailly. Campo (Campis), Heymerieus (Aymerieus, Embricus) de —, Professor d. Theol. an d. Univ. Koln, Sprecher d. Rischofs v. Liittich auf d. Kélner Pro- vinzialsynode 303, 42. 306, Tf. 455, 41s. 467, 37. 468, 14. 471, 3bff. 472, 22. 474, Aff. Camrer, Hans, Diener Niirnbergs 259, 0. Canale (Canalibus), Giorgio de —, Dr. decr., Kleriker der Camera apostolica, Gesandter d. Baseler Kon- zils zum Nürnberger Reichstage 316, 37; 3910. 508, 20; 43. 535, 12; 14. Canterbury, Erzbischof Anselm 1093-1104: 213, 40. — Bündnis von —, 139, 24; 27. 246, 37. Capranica, Domenico, Erzbischof von Fermo 1425 bis 1458, seit 1428 Kard.-Diakon tit. s. Marie in via lata (card. Firmanus) 778, 36. Capua n. v. Neapol, Synode von —, 391-392: 674, 22 ff., 49a, Carbonibus, Nicolaus de —, piźpstl. Kanzleibeamter 505, 20. Carillo, Alfonso, seit 1408 Kard.-Diakon tit. s. Eu- stachii, + 1434: 253, 47*. 118, 36. — Sein Neffe 253, 46^. Caritas s. La Charite. Carlier (Carlerii), Egidius, Professor d, Theol. an d. Univ. Paris 688, 43 b, Carvajal (Caravajal, Carvayal), Johannes von —, Déchant von Astorga, Auditor causarum palatii apostolici, Bischof von Piacenza 1446-1469, seit 1446 auch Kard.-Diakon tit. s. Angeli, Gesandtor Papst Eugens nach Venedig 1439: 760, 28; 38%; 50v, — Desgl. zum Nürnberger Reichstage u. zum Mainzer Kongreß 308, 24; 26. 315, 39M. 318, 34; 36. 504, 24 ff. 505, 13. 507, 9; 11. 518, SM; 22; 23; 45%. 523, 25. 524, 9; 11; 18b. 530, 36. 533, 6. 534, 9; 27; 28, 535, 9; 10; 13; 14. 540, 6. 549, 29; 32; 34. 550, 1; 4. 551, 16. 552, 20; 36 ff. 553, OH. 554, 14; 47°, 555, 29. 556, 3; 47. 557, T; 8. 559, 22, 564, 19; 23H.; 43. 565, 1; 22, 566, 7; 8; 13; 18; 28; 34. 570, 21;
Strana 916
916 Alfabetisches Register der 36. 571, 4. 574, 47a, 575, 6; 7. 577, 43. 581, 10m; 28. 582, 23. 583, 16 598, 11fl.; 25; 44b. 599, 5ff.; 23. 618, 5. 639, 15; 48a. 643, 2. 646, 11; 20. 647, 25; 31; 34. 649, 29. 651, 9; 10: 27; 32. 653, 9. 671, 26ff. 677, 19ff. 678, 2; 3; 18/.; 23; 25. 679, 6; 28ff. 680, 29; 31; 42. 689, 20f.; 41. 690, 36; 37. 691, 21. 693, 13. 694, 21. 695, 22; 28; 39. 705, 28. 707, 12. 708, 34. 759, 17. 860, 30. 861, 1; 20; 22; 31. 873, 44; 45. 881, 8; 9; 33:F. Cassius, Gajus Longinus, Rómischer Senator 182, 40. Castell (Castel) i. Unterfranken i. v. Kitzingen, die Grafen von — : Ihre Juden 36, 14. Castiglione, Branda da —, Bischof von Piacenza 1404-1411, seit 1481 Kard.-Bischof von Porto (card. Placentinus) $ 1443: 778, 36. Castorius, Bischof, s. Bagai. Castres-sur-l'Agout (Castra) i. Dép. Tarn, Bischof Gerardus Macheti 1439-1448, Beichtvater d. Kónigs v. Frankreich, seit 12. Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 30. 594, 10. Catalonien (Catellania, Cathalogia), der Konig von —, s. Aragon (K. Alfonso). — Bischof s. Vich. -— Volk (Cathalani) 785, 16; 17. Cavorre i. Piemont, Herr Ludwig von —, s. Achaja. Cecilianus, Bischof, s. Karthago. Celi s. Himmel. Celsa s. Solsona. Cenci (Cincius) de Rustici, Agapito, päpetl. Sekretär 475, 18. 504, 8; 41. 816, 3l. Ceparelli, Johannes, von Prato, Dr. jur. utr., püpstl. Gesandter 822, 30. Cephas s. Petrus. Cervantes, Juan, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Petri ad vineula, 4 1453: 729, 464. 778, 36. — Ge- sandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 480, 9. 560, 19. 699, 35. 696, 18 ff. 105, 33; 50b. 706, 32a. 364. 160, 9. 164, 4. 189, 611; 35. 190, 16; 30m. 791. 793, 30. 847. 848. Cervia s. 0. v. Ravenna, Bischof Christoforus 1431 bis 1435, 1 1444, Gesandter Papst Eugens an d. Baselér Konzil 1433 und pàápstl. Präsident daselbst 677, 38; 4i ff. 741, 4; 5; 374; 404. Cesaraugusta s. Saragossa. Cesarini, Giorgio, Bruder des Folgenden, Archidiakon von Lüttich und Kanonikus von St. Peter in Rom, Sprecher d. Bischofs v. Lüttich auf der Kölner Provinzialsynode 303, 41. 471, 301. 472, 20. 473, A ff. — Julian, Kard.-Diakon tit. &. Angeli, Prüsident d. Bascler Konzils, seit 1440 Kard.-Priester tit, s. Sabine, 8, 31. 459, 20, 471, 30; 427411, 553, 15. 504, 45. 582, 28. 644, 14. 677, 3; 9. GTI, QU. 690, 35; 36; 43%. 695, 474. 696, 16; 24; 26. 104, 14. 106, 21. 739, 7. 142, 2; 45*. 155, 30. 760, 9. 763, 23; 24. 1178, 35. T83, 20. 789, 3. 793, 3. 704, 28. 834, 8711. 845, 8. 973, 1. 884, 31. 885, 3; 11 ff. ; 25. — Sekretür s. Battiferri, — Familiaris s. Alexander. Orts- und Personon-Namen. Chalcedon (Calcedon) i. Bithynien, viertos allyemeines Konzil 451: 210, 5ff. 347, 3; 48a, 671, 2; 6. 674, 31; 51%. 675, 4ff.; 34bff. 764, 13; 45a, 805, 10; 11. 806, 2; 10; 21. 810, 31. 811, 5; 6; 33b. 819, 34; 50bff. 838, 1; 6. Cham (Kam) i. d. Oberpfalz 77, 45b. Champion, Johannes, Familiaris u. Kanzleibeamter Papst Felix’ V. 327, 22. 552, 12; 13; 16. 865, 10. Chastner, Johannes, Diener d. Kardinals Grünwalder 878, 13 ff. Chauvigny (Calvigniacum) a. d. Vienne ó. v. Poitiers, der Herr von —, 595, 15: Chesnelot, Thomas, Notar d. Baseler Konzils 570, 19. Chester, Richard, Professor, Kaplan u. Gesandter ıl. Königs v. England 530, 33; 37; 38; 43bff. 534, 22. Chiemsee (Kemmse, Kyemse, Kymsee), Bischof Syl- vester Pflieger 1438-1454: 1, 9; 374. — Gesandter K. Friedrichs zum Mainzer Kongref 272, 13. 5206, 9; 11; 23ff.; 49. 598, 4; 14. 534, 14. 535, 43 FT. 536. 537. 540, 17. 541, 3; 12; 13; 30. 545, 13. 546, 47. 548, 33; 37; 43; 44. 549, 9; 12f.; 20. 550, 85; 44. 551, 19; 281T.; 37; 39. 552, 26; 28; 45. 564, 40. 566, 3; 8; 23 ff. 574, 49. 575, 20, 578, 45. 579, 20. 580, 16ff. 581, 19; 21. 585, 24. 586, 34. 609, 33. 607, 9ff. 613, 1. 630, 36. 634, 15; 38. 637, 16f. 759, 21. 849, 25. 855, ff. 857, 9; 15; 33. 858, 27: 3bff.; 49a, 860, 3; 12; 16. 861, 304. 862, 3; 42. 868, 9. 875, 37. Chomburgh s. Schönberg. Christburg i. Westpreulien, Komthur des Deulschen Ordens daselbst s. Kirskorp. — Kaspar Linke von —, s. Pomesanien. Christen, Christenheit passim. — Kaiser, Kónige, Fürsten usw. 45, 35. 199, 31. 201, 17. 203, 4; 38a. 216, 8. 219, 43. 220, 2 ff. 221, 5; 37. 224, 18. 226, 31ff. 228, 2. 233, 4. 236, 401; 49a, 45a, 47a, 237, 20. 244, 37; 38. 248, 42b. 251, 341. 253, 31. 254, 2; 7; 9; 19; 34. 255, 10; 11. 272, 41. 276, 21; 22. 302, 44; 45. 304, 44. 308, 4. 309, 9; 23. 311, 8ff. ; 16ff.; 25; 43. 394, 9. 399, 17. 344, 22. 346, 38. 348, 3. 349, 20 ff. 350, 13 A. 366, 12. 430, 13. 460, 14; 15; 35. 461; 24; 30. 462, 20ff. 412, 36. 416, 21; 99. 478, 98, 419, 13; 34; 35. 481, 1; 9. 484, 9; 3. 493, 11. 503, 33. 504, 38. 510, 28. 527, 19; 30ff. 532, 25; 20; 33. 586, 25; 32. 554, 31. 558, 37; 38. 565, 19. 575, 38. 577, 10. 579, 6; 11; 13; 36; 39; 49. 584, 38: 40. 590, 29. 591, 35. 599, 19; 15; 4211. 594, 5. 599, 5. 602, 37. 604, 18; 37. 605, 42; 48. 606, 40. 607, 15; 27. 633, 19. 646, 5. 653, 25 656, 28; 20. 660, 371f. 661. 9ft. 666, 9; 40; 41. 669, 1; 2; 5. 083, 36. 089, 8; 4. 6906, 39. 706, 41». 708,06. 709, 13; 15. 710, 7; 8; 37; 38. 712, 41; 42. 724, 7. 735, 3. 738, 5. 746, 21. 747, 10. 760, 16. 762, 26. 763, 11; 40. 765, 5. 776, 37; 38. 793, 16. 799, 5; 6. 800, 2; 44. 801, 36. 804, 21. 307, 7. 808, 16. 812, 12. 814, 1. 816, 19. 817, 13ff. 821, 17; 29. 822, 31. 524,
916 Alfabetisches Register der 36. 571, 4. 574, 47a, 575, 6; 7. 577, 43. 581, 10m; 28. 582, 23. 583, 16 598, 11fl.; 25; 44b. 599, 5ff.; 23. 618, 5. 639, 15; 48a. 643, 2. 646, 11; 20. 647, 25; 31; 34. 649, 29. 651, 9; 10: 27; 32. 653, 9. 671, 26ff. 677, 19ff. 678, 2; 3; 18/.; 23; 25. 679, 6; 28ff. 680, 29; 31; 42. 689, 20f.; 41. 690, 36; 37. 691, 21. 693, 13. 694, 21. 695, 22; 28; 39. 705, 28. 707, 12. 708, 34. 759, 17. 860, 30. 861, 1; 20; 22; 31. 873, 44; 45. 881, 8; 9; 33:F. Cassius, Gajus Longinus, Rómischer Senator 182, 40. Castell (Castel) i. Unterfranken i. v. Kitzingen, die Grafen von — : Ihre Juden 36, 14. Castiglione, Branda da —, Bischof von Piacenza 1404-1411, seit 1481 Kard.-Bischof von Porto (card. Placentinus) $ 1443: 778, 36. Castorius, Bischof, s. Bagai. Castres-sur-l'Agout (Castra) i. Dép. Tarn, Bischof Gerardus Macheti 1439-1448, Beichtvater d. Kónigs v. Frankreich, seit 12. Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 30. 594, 10. Catalonien (Catellania, Cathalogia), der Konig von —, s. Aragon (K. Alfonso). — Bischof s. Vich. -— Volk (Cathalani) 785, 16; 17. Cavorre i. Piemont, Herr Ludwig von —, s. Achaja. Cecilianus, Bischof, s. Karthago. Celi s. Himmel. Celsa s. Solsona. Cenci (Cincius) de Rustici, Agapito, päpetl. Sekretär 475, 18. 504, 8; 41. 816, 3l. Ceparelli, Johannes, von Prato, Dr. jur. utr., püpstl. Gesandter 822, 30. Cephas s. Petrus. Cervantes, Juan, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Petri ad vineula, 4 1453: 729, 464. 778, 36. — Ge- sandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 480, 9. 560, 19. 699, 35. 696, 18 ff. 105, 33; 50b. 706, 32a. 364. 160, 9. 164, 4. 189, 611; 35. 190, 16; 30m. 791. 793, 30. 847. 848. Cervia s. 0. v. Ravenna, Bischof Christoforus 1431 bis 1435, 1 1444, Gesandter Papst Eugens an d. Baselér Konzil 1433 und pàápstl. Präsident daselbst 677, 38; 4i ff. 741, 4; 5; 374; 404. Cesaraugusta s. Saragossa. Cesarini, Giorgio, Bruder des Folgenden, Archidiakon von Lüttich und Kanonikus von St. Peter in Rom, Sprecher d. Bischofs v. Lüttich auf der Kölner Provinzialsynode 303, 41. 471, 301. 472, 20. 473, A ff. — Julian, Kard.-Diakon tit. &. Angeli, Prüsident d. Bascler Konzils, seit 1440 Kard.-Priester tit, s. Sabine, 8, 31. 459, 20, 471, 30; 427411, 553, 15. 504, 45. 582, 28. 644, 14. 677, 3; 9. GTI, QU. 690, 35; 36; 43%. 695, 474. 696, 16; 24; 26. 104, 14. 106, 21. 739, 7. 142, 2; 45*. 155, 30. 760, 9. 763, 23; 24. 1178, 35. T83, 20. 789, 3. 793, 3. 704, 28. 834, 8711. 845, 8. 973, 1. 884, 31. 885, 3; 11 ff. ; 25. — Sekretür s. Battiferri, — Familiaris s. Alexander. Orts- und Personon-Namen. Chalcedon (Calcedon) i. Bithynien, viertos allyemeines Konzil 451: 210, 5ff. 347, 3; 48a, 671, 2; 6. 674, 31; 51%. 675, 4ff.; 34bff. 764, 13; 45a, 805, 10; 11. 806, 2; 10; 21. 810, 31. 811, 5; 6; 33b. 819, 34; 50bff. 838, 1; 6. Cham (Kam) i. d. Oberpfalz 77, 45b. Champion, Johannes, Familiaris u. Kanzleibeamter Papst Felix’ V. 327, 22. 552, 12; 13; 16. 865, 10. Chastner, Johannes, Diener d. Kardinals Grünwalder 878, 13 ff. Chauvigny (Calvigniacum) a. d. Vienne ó. v. Poitiers, der Herr von —, 595, 15: Chesnelot, Thomas, Notar d. Baseler Konzils 570, 19. Chester, Richard, Professor, Kaplan u. Gesandter ıl. Königs v. England 530, 33; 37; 38; 43bff. 534, 22. Chiemsee (Kemmse, Kyemse, Kymsee), Bischof Syl- vester Pflieger 1438-1454: 1, 9; 374. — Gesandter K. Friedrichs zum Mainzer Kongref 272, 13. 5206, 9; 11; 23ff.; 49. 598, 4; 14. 534, 14. 535, 43 FT. 536. 537. 540, 17. 541, 3; 12; 13; 30. 545, 13. 546, 47. 548, 33; 37; 43; 44. 549, 9; 12f.; 20. 550, 85; 44. 551, 19; 281T.; 37; 39. 552, 26; 28; 45. 564, 40. 566, 3; 8; 23 ff. 574, 49. 575, 20, 578, 45. 579, 20. 580, 16ff. 581, 19; 21. 585, 24. 586, 34. 609, 33. 607, 9ff. 613, 1. 630, 36. 634, 15; 38. 637, 16f. 759, 21. 849, 25. 855, ff. 857, 9; 15; 33. 858, 27: 3bff.; 49a, 860, 3; 12; 16. 861, 304. 862, 3; 42. 868, 9. 875, 37. Chomburgh s. Schönberg. Christburg i. Westpreulien, Komthur des Deulschen Ordens daselbst s. Kirskorp. — Kaspar Linke von —, s. Pomesanien. Christen, Christenheit passim. — Kaiser, Kónige, Fürsten usw. 45, 35. 199, 31. 201, 17. 203, 4; 38a. 216, 8. 219, 43. 220, 2 ff. 221, 5; 37. 224, 18. 226, 31ff. 228, 2. 233, 4. 236, 401; 49a, 45a, 47a, 237, 20. 244, 37; 38. 248, 42b. 251, 341. 253, 31. 254, 2; 7; 9; 19; 34. 255, 10; 11. 272, 41. 276, 21; 22. 302, 44; 45. 304, 44. 308, 4. 309, 9; 23. 311, 8ff. ; 16ff.; 25; 43. 394, 9. 399, 17. 344, 22. 346, 38. 348, 3. 349, 20 ff. 350, 13 A. 366, 12. 430, 13. 460, 14; 15; 35. 461; 24; 30. 462, 20ff. 412, 36. 416, 21; 99. 478, 98, 419, 13; 34; 35. 481, 1; 9. 484, 9; 3. 493, 11. 503, 33. 504, 38. 510, 28. 527, 19; 30ff. 532, 25; 20; 33. 586, 25; 32. 554, 31. 558, 37; 38. 565, 19. 575, 38. 577, 10. 579, 6; 11; 13; 36; 39; 49. 584, 38: 40. 590, 29. 591, 35. 599, 19; 15; 4211. 594, 5. 599, 5. 602, 37. 604, 18; 37. 605, 42; 48. 606, 40. 607, 15; 27. 633, 19. 646, 5. 653, 25 656, 28; 20. 660, 371f. 661. 9ft. 666, 9; 40; 41. 669, 1; 2; 5. 083, 36. 089, 8; 4. 6906, 39. 706, 41». 708,06. 709, 13; 15. 710, 7; 8; 37; 38. 712, 41; 42. 724, 7. 735, 3. 738, 5. 746, 21. 747, 10. 760, 16. 762, 26. 763, 11; 40. 765, 5. 776, 37; 38. 793, 16. 799, 5; 6. 800, 2; 44. 801, 36. 804, 21. 307, 7. 808, 16. 812, 12. 814, 1. 816, 19. 817, 13ff. 821, 17; 29. 822, 31. 524,
Strana 917
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 917 41. 825. 826, 6. 846, 42. 848, 10. 850, 6; 7; | 16; 21. 851, 4.; 13; 23ff. 854, 15. 856, (ff. | 859, 22; 23. 862, 7; 11; 26; 28; 32ff. 868, 23. 875, 10; 11. 885, 23. 886, 3. Vgl. Deutsch- land. — Ihre Gesandten 237, 11. 449, 23. 479, 35. 510, 28. 528, 1; 2. 560, 20. 565, 19. 579, 24 ff. ; 46. 580, 1; 3. 603, 33. 604, 40. 605, 30f. 606, 40. 630, 41. 634, 1414. 746, 23. 778, 38. 799, 5. 814, 9. 817, 18 ff. 821, 27 fi.; 36. 824, 16. 825, 25; 29 ff. 826, 2. 850, 35ff. 851, 20f.; 28; 33; 34. 862, 19ff.; 35. 869, 15. 885, 13. — Ihre Untertanen 311, 26. 746, 23. — Patriarchen, Erzbischófe, Bischöfe, Prälaten usw. 231, 2ff.; 45». 311, 39. 460, 35. 462, 40. 485, 20. 488, 22; 23. 503, 33. 558, 13. 565, 15. 567, 13. 568, i 37; 40; 41. 569, 16ff.; 30. 577, 34. 592, 15; 42ff. 599, 5. 639, 34. 640, 4. 648, 37. 650, 5. , 656, 26 ff. 661, 5; 19. 664, 28. 666, 8. 668, 11. 677, 30. 681, 4; 6; 39; 40; 44. 68b, 7; 22. 690, 38; 39. 709, 12. 710, 32ff. 711, 15; 16; 22. 194, 8. 735, 4. 186, 14 ff.; 95; 96. 138, 5. 746, 21; 46. 747, 10. 754, 85. 762, 22, 763, 33ff. 764, 28; 30. 770, 21ff. 771, 36ff. 776, 35; 36. 189, 48^. 799, 5; 6. 800, 2. 802, 27; 28. 806, 14. 808, 32. 809, 27. 812, 23. 814, 11 ff. 818, 8. 819, 15. 821, 18 ff. 822, 98; 99. 894, 15; 18. 825, BfT.; 21. 846, 42. — Eid der Erzbischüfe u. Bischöfe 882, 17ff. — Nationen, Vólker 45, 35. 461, 24ff. 788, 4. 875, 11. — Städte (communi- tales) 479, 13. 696, 39. 709, 14. 724, 8. 793, 17. 848, 10. Christian, Johannes, Dechant von Heilig Kreuz in Hildesheim 121, 463, Christus passim. Chrysostomus (Crisostomus) s. Konstantinopel (Patri- archen). i Chur (Cůre), Bischof Johannes IV. Naso 1418-1440: 434, 37. — Bischof Konrad von Rechberg zu Hohenrechberg 1440-1441: 300, 46. 303, 8. 432, 45. 434, 27. 494, 39. — Seine Brüder u. Verwandten 435, 4; 5. — Seine Gesandten 432, 47. 484, 99. ' — Bistum, Diözese 434, 37. 435, 3; 7. — Dom- kapitel 434, 38. — Stadt 432, 47. Chusai (Chusi) der Arachite, Rat K. Davids, 828, 831 ff. 829, 7 ff. i Ciboule (Cybole, Sibola, Sybole), Robert, Professor d. Theol, Domherr von Paris, Gesandter d. Kónigs v. Frankreich zum Mainzer Kongrefl 526, 22. 539, 35; 871. 540, 12. b41, 7; 81. 546, 47. 549, 462 ff. 550, 17. 552, 17; 24. 566, 23 ff. 574, 42 ff. 575, 21. 578, 45. 579, 20. 581, 21. 595, 38 ff. 849, 29. 856, 33ff. 860, 2. 862, 3; 41. 869, 26; 27. Cicero, Marcus Tullius, 106-43 v. Chr.: 1; 86. 191, 5. 831, 4. 859, 15. 'Cilli i. Steiermark, Grafen 139, 6. — Graf Friedrich JI. 1484-1454: 595, 942, — Sein Kanzler 525, 852. Deutsche Xeichutags-Akten XV. 189, 12. 190, Cilli Graf Ulrich III., Sohn des Vérigen, 1454-1456: 243, 29. Cincius s. Cenci. Cirta (jetzt Constantine) in Algior, Synode 305: 811, G. Cisterzienser s. Grenewell. Clairvaux i. Dép. Aube s. 6. v. Bar-sur-Aube, Bern- . hard von —, geb. 1091, t 1153: 441, 18. 686, 30. 829, 36. 830, 23; 31; 392; 42», 441, 831, 13. 840, 24. Clermont-Ferrand, Bischof Martin Gouge 1415-1445, stellvertretender Kanzler d. Kónigs v. Frankreich 532, 1; 6; 10; 11; 10. Coburg (Coborg) i. Thüringen 142, 8. 153, 14. 201, 39b. 260, 15. Coclearus s. Cuiller. Colmar i. Elsaß 14, 315. 97, 32. 69, 41. 97, 30. 112, 34. 131, 15. 141, 12; 36. 261, 40. 265, 30. 277, 45b. 318, 16; 23. 522, 14ff. 583, 10. 852, 8ff. 878, 39. — Bürgermeister (meister) und Rat 195, 45^; 48^. 242, 6. 852, 26. Vgl. Kempf. — Stadtmeister s. Westhaus. — SchultheiR 878, 43. 879, 1. — Gesandte 878, 39. Vgl Kempf. — Diener 522, 39; 40. — Schneidermcister s. Die- bolt. — Reichssteuer 193, 24 ff.; 44v. Colonna (Columna) s. è. v. Rom, Italienische Adels- familie 344, 41. Colossi auf Rhodus, Erzbischof Andreas 1431-1447, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1432: 740, 33; 37b. 741, 1. Compostela, Sant Jago de —, in d. Spanischen Pro- vinz Galicien, Dechant Alfonso, s. Burgos. Concordia i. Venetien s. w. v. Udine, Bischof Daniel de Rampi 1433-1443, piipstl. Thesaurar 104, 19 «ff. 136, 35aff. 229, 44b. 230, 32 «ff. 236, 44b; 45b, 237, 304; 334. 318, 32. 475, 482; 492. 523, 39. 524, 224; 16). 760, 36b; 48b. 879, 24; 36. 880, 3; 9; 20; 26; 32. 881, 2. Condulmero, Francesco, Nepot Papst Eugens IV., seit 1431 Kard.-Priester tit. s. Clementis (card. Veneciarum), Kardinalkämmerer, t 1453: 104, 18:1. 229, 40b; 42b. 236, 42b. 237, 322, 760, 351, — Erzbischof von Besancon 1437-1439: 706, 7; 50=. Conques .(Concha) i. Dép. Aveyron n. 6. v. Decaze- ville, Abt Raymund, Mitglied d. Deputatio pro pace d. Baseler Konzils 508, 13. — Gesandter an Papst Eugen 705, 31; 451, Coperdtaed, Mathias, — Bote, Familiaris des piipstl. Gesandten Jacobus de Oratoribus 999, 9; 32; 35; 37%; 38%; 46b; 50b. 230, 21f.; 36a; 463; 504; 33b. Cornelius, Römischer Hauptmann in Cäsarea 672, 24. 809, 36. 810, 10. Corraro, Antonio, geb. 1369, Bischof von Bologna 1407-1408, seit 1431 Kard.-Bischof von Ostia (card. Bononiensis), + 1445: 533, 38ff. 778, 35. Cortona i. Toskana s. v. Arezzo, Bischof Matteo 1426 bis 1455, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 14. Cossel, Walter, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 483, 36b; 43b. 116
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 917 41. 825. 826, 6. 846, 42. 848, 10. 850, 6; 7; | 16; 21. 851, 4.; 13; 23ff. 854, 15. 856, (ff. | 859, 22; 23. 862, 7; 11; 26; 28; 32ff. 868, 23. 875, 10; 11. 885, 23. 886, 3. Vgl. Deutsch- land. — Ihre Gesandten 237, 11. 449, 23. 479, 35. 510, 28. 528, 1; 2. 560, 20. 565, 19. 579, 24 ff. ; 46. 580, 1; 3. 603, 33. 604, 40. 605, 30f. 606, 40. 630, 41. 634, 1414. 746, 23. 778, 38. 799, 5. 814, 9. 817, 18 ff. 821, 27 fi.; 36. 824, 16. 825, 25; 29 ff. 826, 2. 850, 35ff. 851, 20f.; 28; 33; 34. 862, 19ff.; 35. 869, 15. 885, 13. — Ihre Untertanen 311, 26. 746, 23. — Patriarchen, Erzbischófe, Bischöfe, Prälaten usw. 231, 2ff.; 45». 311, 39. 460, 35. 462, 40. 485, 20. 488, 22; 23. 503, 33. 558, 13. 565, 15. 567, 13. 568, i 37; 40; 41. 569, 16ff.; 30. 577, 34. 592, 15; 42ff. 599, 5. 639, 34. 640, 4. 648, 37. 650, 5. , 656, 26 ff. 661, 5; 19. 664, 28. 666, 8. 668, 11. 677, 30. 681, 4; 6; 39; 40; 44. 68b, 7; 22. 690, 38; 39. 709, 12. 710, 32ff. 711, 15; 16; 22. 194, 8. 735, 4. 186, 14 ff.; 95; 96. 138, 5. 746, 21; 46. 747, 10. 754, 85. 762, 22, 763, 33ff. 764, 28; 30. 770, 21ff. 771, 36ff. 776, 35; 36. 189, 48^. 799, 5; 6. 800, 2. 802, 27; 28. 806, 14. 808, 32. 809, 27. 812, 23. 814, 11 ff. 818, 8. 819, 15. 821, 18 ff. 822, 98; 99. 894, 15; 18. 825, BfT.; 21. 846, 42. — Eid der Erzbischüfe u. Bischöfe 882, 17ff. — Nationen, Vólker 45, 35. 461, 24ff. 788, 4. 875, 11. — Städte (communi- tales) 479, 13. 696, 39. 709, 14. 724, 8. 793, 17. 848, 10. Christian, Johannes, Dechant von Heilig Kreuz in Hildesheim 121, 463, Christus passim. Chrysostomus (Crisostomus) s. Konstantinopel (Patri- archen). i Chur (Cůre), Bischof Johannes IV. Naso 1418-1440: 434, 37. — Bischof Konrad von Rechberg zu Hohenrechberg 1440-1441: 300, 46. 303, 8. 432, 45. 434, 27. 494, 39. — Seine Brüder u. Verwandten 435, 4; 5. — Seine Gesandten 432, 47. 484, 99. ' — Bistum, Diözese 434, 37. 435, 3; 7. — Dom- kapitel 434, 38. — Stadt 432, 47. Chusai (Chusi) der Arachite, Rat K. Davids, 828, 831 ff. 829, 7 ff. i Ciboule (Cybole, Sibola, Sybole), Robert, Professor d. Theol, Domherr von Paris, Gesandter d. Kónigs v. Frankreich zum Mainzer Kongrefl 526, 22. 539, 35; 871. 540, 12. b41, 7; 81. 546, 47. 549, 462 ff. 550, 17. 552, 17; 24. 566, 23 ff. 574, 42 ff. 575, 21. 578, 45. 579, 20. 581, 21. 595, 38 ff. 849, 29. 856, 33ff. 860, 2. 862, 3; 41. 869, 26; 27. Cicero, Marcus Tullius, 106-43 v. Chr.: 1; 86. 191, 5. 831, 4. 859, 15. 'Cilli i. Steiermark, Grafen 139, 6. — Graf Friedrich JI. 1484-1454: 595, 942, — Sein Kanzler 525, 852. Deutsche Xeichutags-Akten XV. 189, 12. 190, Cilli Graf Ulrich III., Sohn des Vérigen, 1454-1456: 243, 29. Cincius s. Cenci. Cirta (jetzt Constantine) in Algior, Synode 305: 811, G. Cisterzienser s. Grenewell. Clairvaux i. Dép. Aube s. 6. v. Bar-sur-Aube, Bern- . hard von —, geb. 1091, t 1153: 441, 18. 686, 30. 829, 36. 830, 23; 31; 392; 42», 441, 831, 13. 840, 24. Clermont-Ferrand, Bischof Martin Gouge 1415-1445, stellvertretender Kanzler d. Kónigs v. Frankreich 532, 1; 6; 10; 11; 10. Coburg (Coborg) i. Thüringen 142, 8. 153, 14. 201, 39b. 260, 15. Coclearus s. Cuiller. Colmar i. Elsaß 14, 315. 97, 32. 69, 41. 97, 30. 112, 34. 131, 15. 141, 12; 36. 261, 40. 265, 30. 277, 45b. 318, 16; 23. 522, 14ff. 583, 10. 852, 8ff. 878, 39. — Bürgermeister (meister) und Rat 195, 45^; 48^. 242, 6. 852, 26. Vgl. Kempf. — Stadtmeister s. Westhaus. — SchultheiR 878, 43. 879, 1. — Gesandte 878, 39. Vgl Kempf. — Diener 522, 39; 40. — Schneidermcister s. Die- bolt. — Reichssteuer 193, 24 ff.; 44v. Colonna (Columna) s. è. v. Rom, Italienische Adels- familie 344, 41. Colossi auf Rhodus, Erzbischof Andreas 1431-1447, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1432: 740, 33; 37b. 741, 1. Compostela, Sant Jago de —, in d. Spanischen Pro- vinz Galicien, Dechant Alfonso, s. Burgos. Concordia i. Venetien s. w. v. Udine, Bischof Daniel de Rampi 1433-1443, piipstl. Thesaurar 104, 19 «ff. 136, 35aff. 229, 44b. 230, 32 «ff. 236, 44b; 45b, 237, 304; 334. 318, 32. 475, 482; 492. 523, 39. 524, 224; 16). 760, 36b; 48b. 879, 24; 36. 880, 3; 9; 20; 26; 32. 881, 2. Condulmero, Francesco, Nepot Papst Eugens IV., seit 1431 Kard.-Priester tit. s. Clementis (card. Veneciarum), Kardinalkämmerer, t 1453: 104, 18:1. 229, 40b; 42b. 236, 42b. 237, 322, 760, 351, — Erzbischof von Besancon 1437-1439: 706, 7; 50=. Conques .(Concha) i. Dép. Aveyron n. 6. v. Decaze- ville, Abt Raymund, Mitglied d. Deputatio pro pace d. Baseler Konzils 508, 13. — Gesandter an Papst Eugen 705, 31; 451, Coperdtaed, Mathias, — Bote, Familiaris des piipstl. Gesandten Jacobus de Oratoribus 999, 9; 32; 35; 37%; 38%; 46b; 50b. 230, 21f.; 36a; 463; 504; 33b. Cornelius, Römischer Hauptmann in Cäsarea 672, 24. 809, 36. 810, 10. Corraro, Antonio, geb. 1369, Bischof von Bologna 1407-1408, seit 1431 Kard.-Bischof von Ostia (card. Bononiensis), + 1445: 533, 38ff. 778, 35. Cortona i. Toskana s. v. Arezzo, Bischof Matteo 1426 bis 1455, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 14. Cossel, Walter, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 483, 36b; 43b. 116
Strana 918
918 Courcelles (Corcellis, Corsellis), Thomas de —, Dr. theol., Domherr von Amiens, Mitglied der Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 816, 26. — Gesandter zum Nürnberger Reichstage 316, 35; 39ff. 508, 19; 42. 510, 2; 85. 511, 4; 8ff. 517; 42» ff. 518, 20ff. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 13; 15; 17; 23 ff. 540, 6. 541, 4. 549, 8ff.; 29; 32; 34. 550, 1; 4ff.; 33; 35ff.; 49. 551. 552. 553, 9; 41 ff. 554, 7; 35. 555, 11; 30. 556, 2M. 564, 3; 6; 21. 566, 8; 11. 570, 19; 30; 31. 571-574. 575, 6: 7; 23. 578, 37; 40. 581, 5. 602, 23. 637, 30. 638, 36. 644, 12. 645, 22. 649, 29. 853, 6. 860, 24. 862, 40. Coutances (Constancia) i. d. Normandie: Notar s. Galteri. Cranfuses (Cranfüf), Johannes, lic. theol., Gesandter d. Pfalzgrafen Johann von Neumarkt 517, 17; 50%. Cremona am Po, Nicolaus de —, Dr., Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 600, 25. — Friede von —, 1441: 140, 91. Cremonensibus, N. de —, püpstlicher Kanzleibeamter 600, 4. Creta, Erzbischof Fantinus Vallaressius 1425-1443, Gesandter Papst Eugens nach Avignon 782, 16 ff.; 20. 817, 10; 40b. 844, 40. Creuel s. Krevel. Cronberg, Hartmuth von —, Ritter, 542, 4. Cronenberger (Cronberger), Meyer, Jude in Frankfurt 39, 32a; 48, 15ff. 49, 39. Cruce, Guillermus de —, Notar d. Baseler Konzils 321, 26. 506, 4. Cuenca i. Kastilien, Bischof Alvaro Nuńez de Isorna 1418-1445, Kastilianischer Gesandter an d. Baseler Konzil 258, 49». Cues (Cusa, Cussa, Cuza) a. d. Mosel, Hospital S. Nicolai bei —, 504, 43. — Nikolaus von —, geb. 1401, f 1464, Dr. decr, Propst von Miinstermaifeld, seit 1448 Kard.-Priester tit. s. Petri ad vincula, Mitglied d. Baseler Konzils 707, 46b, 778, 40. — Gesandter Papst Eugens nach Konstantinopel 697, 6. 764, 4; 5; 37a, 767, 26. 792, 50», — Desgl. zum Nürnberger Reichs- tage 1488: 768, 47». — Desgl. zum Lahnsteiner Kurfiirstentage 30, 4; 18ff. 104, 21. 125, 40. 132, 6; 17. 198, 36. 883, 48%, — Desgl. zum Frankfurter Wahltage 125, 40. 130, 9. 132, 13; 35; 40; 43ff. 133, 7. 134, 29; 482; 45%, 156, 19. 200, 1; 12. 204, 41». 232, 14. 236, 4. 267, 18. 881, 237, — Desgl. zum Nürnberger Reichs- tage u. zum Mainzer Kongre 308, 25; 26. 315, 40ff. 318, 34; 36. 504, 25ff. 505, 13 ff. 507, 9; 11. 518, 9ff.; 22; 23; 450. 523, 25. 524, 1; 10; 11; 19b. 530, 36. 533, 5ff.; 211. 534, 5; 9; 21; 28. 535, 9; 10; 13; 14. 540, 6. 549, 29; 32; 34. 550, 1; 4. 551, 16. 552, 20; 36ff. 553, 6ff.; 14. 554, 14; 18; 22ff.; 48%, 555. 556, 1; 3; 5; 6; 11; 12. 557, 7; 8. 564, 8; 16ff.; 43; 44. 565. 566, 8; 13; 18; 28; 331f.; 38. 567, 20; 221. 568. 569. 570, 21; 36. 571, 4. 575, 6; Alfabetisches Register der Orte- und Personen-Namen. 7; 10; 11; 14. 576, 48. 577, 1; 2; 43. 581, 10 ff.; 28. 582, 23 ff. 583, 16 ff. 596, 12. 598, 11 ft.; 25: 44b. 599, 5f.; 23. 618, 5. 639, 15; 43V, 641, 38. 643, 2. 646, 11; 20. 647, 25; 31; 34. 649, 29; 49. 651, 9; 10; 27; 32. 653, 9. 671, 26f. 677, 19 t. 678, 2; 3; 18ff.; 23; 25. 679, 6; 28ff. 680, 27; 29; 31; 49; 40^. 685, 47. 689, 20ff.; 41. 690, 36; 37. 691, 21. 693, 13. 694, 21; 485. 695, 4; 22; 28; 39. 705, 28. 707, 12; 21 ff. 708, 34. 759, 21. 761, 9; 11. 765, 10. 816, 30. 818, 34ff. 819, 5; 6. 890, 4f.; 592^. 891, 11; 40*. 860, 30; 32. 861, 1; 90; 99; 93. 868, 99. 873, 1. 880, 5. 881; 8; 9; 13. 882, 44. — Ge- sandter d. pipstl. Prisidenten anf dem Baseler Konzil nach Bologna 1437: 567, 38; 39. 766, 16; 49a, — Desgl. nach Konstantinopel 787, 37. — Seine Schrift De concordancia catholica 707, 32. Cuiller (Cociearis, Coclearus), Geoffroy, Professor d. Theol, Domherr von Lisienx, Gesandter d. Königs v. Frankreich zum Mainzer Kongreß 526, 22, 532, 35; 87ff. 540, 12. 541, 7; 31. 546, 47. 549, 46sff. 550, 17. 552, 17; 24. 566, 234. 574, 42ff. 575, 21. 578, 45. 579, 20. 581, 21. 595, 32ff. 849, 29, 856, 33 ff. 860, 2. 862, 3; 41. 869, 26; 27. Cypern (Ciprus), König Johann II. 1432-1458: 16. — Insel 309, 1. 478, 16. — Adel (nobilitas) 418, 16. Cyprian (Ciprianus) s. Karthago. D vgl. T. Dacien (Dacia) 182, 41. Dänemark (Dacia, Tenmarch), König Christoph, Sohn d. Pfalzgrafen Johann von Neumarkt, 1440-1448; 516, 38. 868, 42. 869, 1. Dalmatien, Königin Elisabeth s. Habsburg. — Banus s. Thallóczy. — Land 114, 8. 182, 1. Damiani, Petrus, Kard.-Bischof von Ostia 1058-1 061, t 1072: 133, 46b. " Daniel, der Prophet, 186, 23. 658, 13. 720, 2. Dannenberg a, d. Jeetze s. ó. v. Lüneburg 117, 493, Danzig (Dantzkg), Komthur des Deutschen Ordens daselbst s. Poster. — Pfarrer s. Ruperti. — Tag der Preußischen Stände Okt. 1440: 544, 355. Dardanien, Landschaft im südl. Serbien u. in d. Türkei, Bischöfe 344, 51°. 668, 43%. Dathan (Datham) aus dem Stamm Levi, Gegner des Moses, 344, 21. Davidis, P., püpstlicher Kanzleibeamter 504, 34. Dax (Aque) am Adour, Bischof Bernard III. de la Planche seit 1497, abgesetzt von Eugen IV. am 9. Sept. 1439, von Felix V. am 19. Okt. 1440 zum Kard.-Priester tit. ss. Nerei et Achillei ernannt, 203, 1. 354, 30. 509, 495, Deggendorf (Tegkendorf) i. Niederbaiern 610, 13. Derrer, Georg, Birger in Nürnberg 520, 26; 27; 31. Dertusa s. Tortosa. 478,
918 Courcelles (Corcellis, Corsellis), Thomas de —, Dr. theol., Domherr von Amiens, Mitglied der Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 816, 26. — Gesandter zum Nürnberger Reichstage 316, 35; 39ff. 508, 19; 42. 510, 2; 85. 511, 4; 8ff. 517; 42» ff. 518, 20ff. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 13; 15; 17; 23 ff. 540, 6. 541, 4. 549, 8ff.; 29; 32; 34. 550, 1; 4ff.; 33; 35ff.; 49. 551. 552. 553, 9; 41 ff. 554, 7; 35. 555, 11; 30. 556, 2M. 564, 3; 6; 21. 566, 8; 11. 570, 19; 30; 31. 571-574. 575, 6: 7; 23. 578, 37; 40. 581, 5. 602, 23. 637, 30. 638, 36. 644, 12. 645, 22. 649, 29. 853, 6. 860, 24. 862, 40. Coutances (Constancia) i. d. Normandie: Notar s. Galteri. Cranfuses (Cranfüf), Johannes, lic. theol., Gesandter d. Pfalzgrafen Johann von Neumarkt 517, 17; 50%. Cremona am Po, Nicolaus de —, Dr., Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 600, 25. — Friede von —, 1441: 140, 91. Cremonensibus, N. de —, püpstlicher Kanzleibeamter 600, 4. Creta, Erzbischof Fantinus Vallaressius 1425-1443, Gesandter Papst Eugens nach Avignon 782, 16 ff.; 20. 817, 10; 40b. 844, 40. Creuel s. Krevel. Cronberg, Hartmuth von —, Ritter, 542, 4. Cronenberger (Cronberger), Meyer, Jude in Frankfurt 39, 32a; 48, 15ff. 49, 39. Cruce, Guillermus de —, Notar d. Baseler Konzils 321, 26. 506, 4. Cuenca i. Kastilien, Bischof Alvaro Nuńez de Isorna 1418-1445, Kastilianischer Gesandter an d. Baseler Konzil 258, 49». Cues (Cusa, Cussa, Cuza) a. d. Mosel, Hospital S. Nicolai bei —, 504, 43. — Nikolaus von —, geb. 1401, f 1464, Dr. decr, Propst von Miinstermaifeld, seit 1448 Kard.-Priester tit. s. Petri ad vincula, Mitglied d. Baseler Konzils 707, 46b, 778, 40. — Gesandter Papst Eugens nach Konstantinopel 697, 6. 764, 4; 5; 37a, 767, 26. 792, 50», — Desgl. zum Nürnberger Reichs- tage 1488: 768, 47». — Desgl. zum Lahnsteiner Kurfiirstentage 30, 4; 18ff. 104, 21. 125, 40. 132, 6; 17. 198, 36. 883, 48%, — Desgl. zum Frankfurter Wahltage 125, 40. 130, 9. 132, 13; 35; 40; 43ff. 133, 7. 134, 29; 482; 45%, 156, 19. 200, 1; 12. 204, 41». 232, 14. 236, 4. 267, 18. 881, 237, — Desgl. zum Nürnberger Reichs- tage u. zum Mainzer Kongre 308, 25; 26. 315, 40ff. 318, 34; 36. 504, 25ff. 505, 13 ff. 507, 9; 11. 518, 9ff.; 22; 23; 450. 523, 25. 524, 1; 10; 11; 19b. 530, 36. 533, 5ff.; 211. 534, 5; 9; 21; 28. 535, 9; 10; 13; 14. 540, 6. 549, 29; 32; 34. 550, 1; 4. 551, 16. 552, 20; 36ff. 553, 6ff.; 14. 554, 14; 18; 22ff.; 48%, 555. 556, 1; 3; 5; 6; 11; 12. 557, 7; 8. 564, 8; 16ff.; 43; 44. 565. 566, 8; 13; 18; 28; 331f.; 38. 567, 20; 221. 568. 569. 570, 21; 36. 571, 4. 575, 6; Alfabetisches Register der Orte- und Personen-Namen. 7; 10; 11; 14. 576, 48. 577, 1; 2; 43. 581, 10 ff.; 28. 582, 23 ff. 583, 16 ff. 596, 12. 598, 11 ft.; 25: 44b. 599, 5f.; 23. 618, 5. 639, 15; 43V, 641, 38. 643, 2. 646, 11; 20. 647, 25; 31; 34. 649, 29; 49. 651, 9; 10; 27; 32. 653, 9. 671, 26f. 677, 19 t. 678, 2; 3; 18ff.; 23; 25. 679, 6; 28ff. 680, 27; 29; 31; 49; 40^. 685, 47. 689, 20ff.; 41. 690, 36; 37. 691, 21. 693, 13. 694, 21; 485. 695, 4; 22; 28; 39. 705, 28. 707, 12; 21 ff. 708, 34. 759, 21. 761, 9; 11. 765, 10. 816, 30. 818, 34ff. 819, 5; 6. 890, 4f.; 592^. 891, 11; 40*. 860, 30; 32. 861, 1; 90; 99; 93. 868, 99. 873, 1. 880, 5. 881; 8; 9; 13. 882, 44. — Ge- sandter d. pipstl. Prisidenten anf dem Baseler Konzil nach Bologna 1437: 567, 38; 39. 766, 16; 49a, — Desgl. nach Konstantinopel 787, 37. — Seine Schrift De concordancia catholica 707, 32. Cuiller (Cociearis, Coclearus), Geoffroy, Professor d. Theol, Domherr von Lisienx, Gesandter d. Königs v. Frankreich zum Mainzer Kongreß 526, 22, 532, 35; 87ff. 540, 12. 541, 7; 31. 546, 47. 549, 46sff. 550, 17. 552, 17; 24. 566, 234. 574, 42ff. 575, 21. 578, 45. 579, 20. 581, 21. 595, 32ff. 849, 29, 856, 33 ff. 860, 2. 862, 3; 41. 869, 26; 27. Cypern (Ciprus), König Johann II. 1432-1458: 16. — Insel 309, 1. 478, 16. — Adel (nobilitas) 418, 16. Cyprian (Ciprianus) s. Karthago. D vgl. T. Dacien (Dacia) 182, 41. Dänemark (Dacia, Tenmarch), König Christoph, Sohn d. Pfalzgrafen Johann von Neumarkt, 1440-1448; 516, 38. 868, 42. 869, 1. Dalmatien, Königin Elisabeth s. Habsburg. — Banus s. Thallóczy. — Land 114, 8. 182, 1. Damiani, Petrus, Kard.-Bischof von Ostia 1058-1 061, t 1072: 133, 46b. " Daniel, der Prophet, 186, 23. 658, 13. 720, 2. Dannenberg a, d. Jeetze s. ó. v. Lüneburg 117, 493, Danzig (Dantzkg), Komthur des Deutschen Ordens daselbst s. Poster. — Pfarrer s. Ruperti. — Tag der Preußischen Stände Okt. 1440: 544, 355. Dardanien, Landschaft im südl. Serbien u. in d. Türkei, Bischöfe 344, 51°. 668, 43%. Dathan (Datham) aus dem Stamm Levi, Gegner des Moses, 344, 21. Davidis, P., püpstlicher Kanzleibeamter 504, 34. Dax (Aque) am Adour, Bischof Bernard III. de la Planche seit 1497, abgesetzt von Eugen IV. am 9. Sept. 1439, von Felix V. am 19. Okt. 1440 zum Kard.-Priester tit. ss. Nerei et Achillei ernannt, 203, 1. 354, 30. 509, 495, Deggendorf (Tegkendorf) i. Niederbaiern 610, 13. Derrer, Georg, Birger in Nürnberg 520, 26; 27; 31. Dertusa s. Tortosa. 478,
Strana 919
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 919 Deutschland, Kaiser und Kónige 24, 6; 45*. 25, 18. 96, 49. 31, 29. 32, 46^. 53, 7. 56, 20. 58, 7; 21. 59, 34. 61, 30 ff. 65, 11; 19. 67, 31. 68, 3; 28; 29. 69, 37. 70, 10; 11; 384; 32b. 73, 412; 442. 80, 33. 108, 31. 110, 15; 18. 128, 44. 148, 17. 164, 36. 174, 39. 189, 31. 192, 19; 30; 31. 195, 1; 262; 27a, 197, 43b, 201, 9. 216, 7. 252, 12ff.; 99. 259, 442; 24b. 357, 354; 371. 362, 34. 364, 5. 397, 36%. 399, 382, 477, 35ff. 480, 18ff. 497, 12; 13; 16. 619, 29; 30. 620, 38; 42. 699, 29. 805, 6. 806, 32. 807, 7; 8. — Königswahl, Kur 6, 9; 15. 15, 13. 17, 7; 11; 25. 30, 8; 11; 41. 81. 47, 25. 52, 19. 59, 18. 61, 3. 65, 12. 67, 30. 10, 315; 23b, 84, 16; 432. 101, 15. 103, 1. 108, 12; 28; 29. 111-263 passim. 366, 4; 9. 367, 36; 40. 699, 21 ff. 708, 35; 36. Vgl. Habsburg, Luxem- burg. — Sitzordnung d. Kurfürsten bei d. Wahl 129, 463. — Wahlkapitulation 126, 4. — Altar- setzung 129, 22. 162, 18; 14. — Approbation 480, 18. — Kónigskrónung 15, 13. 17, 7; 11. — Kaiserkrünung 480, 19. Vgl. Habsburg, Luxem- burg. — K. Karl der GroBe 768-814: 189, 30. 350, 36. 477, 34. 480, 20. — K. Otto I. 936-973: 820, 19. 824, 38, — K. Otto IV, 1198-1218: 53, 43%. — K. Friedrich II. 1215-1250: 273, 13. 363, 2. — K. Adolf von Nassau 1292-1298: 53, 46". — K. Friedrich der Schône 1314-1330: s. Habshurg. — K. Ludwig der Baier 1314-1347: s. Baiern. — K. Karl IV. 1346-1378: s. Luxemburg. — K. Wenzel 1378-1400: s. Luxemburg. — K. Ruprecht 1400-1410: s. Pfalz. — K. Sigmund 1410-1437: s. Luxemburg. — K. Albrecht II. 1438-1439: s. Habsburg. — K. Friedrich III. 1440-1493: s. Habsburg. — K. Karl V. 1519-1556: s. Habsburg. “ — Land und Leute (Duytache lande, Germanien, Ala- mania, Almania, partes Almanie, Germania, partes Germanie, Germani, natio Germanica) 30, 33. 104, 471; 14b; 26b; 37*. 108, 4. 109, 5. 135, 38. 136, 454; 36b; 46%, 160, 10f. 179, 14. 198, 32. 199, 13. 229, 47%. 230, 7; 37e; 47a; 35b. 234, 12. 236, 49b. 237, 35«. 251, 30. 254, 35f. 255, 6. 295, 48%, 301, 26; 27; 31; 32. 307, 39. 308, 21; 25; 30. 309, 18. 311, 44. 321, 18. 394, 41*. 337, 3; 9. 346, 17. 347, 49. 359, 9. 363, 37. 499, 37. 441, 6; 9; 14. 444, 2. 453, 4. 455, 27. 475, 38%, 476, 502, 477, 35. 480, 17; 23; 26ff.; 31; 32. 488, 31. 493, 19; 27. 503, 34. 507, 18. 510, 30. 524, 21*. 526, 37. 528, 40. 535, 19; 23. 541, 26. 542, 43. 544, 28. 545, 15; 21. 546, 37; 47. 547, 17; 33. 604, 19. 605, 26. 606, 1; 8. 625, 1ff.; 26ff. 027, 9; 13; 16. 628, 28ff. 634, 41. 635, 24; 39. 636, 6. 639, 25. 642, 15. 653, 25. 711, 26; 30. 738, 28. 762, 28; 29. 764, 18. 768, 13. 812, 8; 16f. 816, 10; 19. 845, 15. 854, 14. 859, 7. 876, 1; 5; 14; 15. 881, 17b. 882, 10. Vgl. Oberdeutschland, Süddeutschland, — Das Reich (imperium) passim. — Reichserbmar- schall s. Pappenheim. — Reichsvikariat 1-17. 32-73. 77, 19. 265, 12. — Reichsstatthalter, Reichs- verweser, Reichsvikar 65, 11; 23. 544, 25. — Reichs- untertanen (getrewen, devoti, fideles, subditi) 56, 1. 195, 3. 246, 5. 296, 40. 352, 15. 354, 11. 355, 13. 363, 47. 364, 16; 26 ff. 368, 40. 587, 10; 16. 606, 42. 608, 13; 21 ff. — Reichsvasallen 321, 19. Deutschland, Reichsstände insgemein 2, 16. 9, 9; 19. 15, 99; 43. 17, 86. 35, 1. 62, 1. 111, 30. 129, 24. 137, 32. 264, 19. 965, 93 1f. 268, 24; 39. 211, 14; 17. 272, 30. 273, 12. 276, 19. 277, 3; 32; 36. 284, 32. 307, 5. 308, 3. 309, 41. 313, 19». 314, 24. 315, 2; 35. 316, 44. 317, 3. 351, 19. 363, 1; 7; 15f.; 25. 366, 38. 526, 28; 40. 528, 5; 39ff. 535, 44. 539, 14ff. 541, 10; 28. 542, 7. 545, 35; 40; 41. 549, 30; 39. 561, 2. Vgl. Franken, Niederrhein, Süddeutschland. — Ihre Vertreter 550, 15. — Kurfürsten, Kurfürstenkolleg 2, 19; 43 ff. 3, 17 6, 8ff. 7, 5; 32; 41. 8, 2; 39. 9, 11. 12, 15. 28 19f.; 36. 29, 43b. 30, 23; 261; 361 31, 5 24; 25; 35%, 34, 15; 31b; 34b, 47, 24. D4, 21. 62, 30; 42b; 47b. 68, 19. 11, 26^; 28b. 72, 9. 100, 22; 24. 104-162 passim. 171, 5. 172, 15. 173, 12. 171, 24 f. ; 29. 180, 15; 39", 181, 355. 184, 22ff. 187, 9ff. 188, 17; 20ff 191, 24. 192, 9ff. 198, 31. 200, 1; 6. 202, 20; 21. 204, 9; 16; 49b. 205, 483, 217, 29ff.; 44^. 218, 17; 2211. 219, 41; 42. 220, 15ff. 226-243 passim. 244, 8; 9. 246, 3. 247, 5. 257, 32. 259, 28sf. 260, 13. 261, 6; 19; 26; 29. 265, 21. 267, 6; 7; 9; 27. 268, 24; 27. 271, 45. 272, 22; 24; 38. 273, 38a. 276, 25. 294, 27; 34ff.; 89. 295, 1; 9. 301, 2L ff. 302, 8; 9; 31ff,; 48. 305, 21ff.; 40. 306, 39. 307, 7ff.; 17; 19; 29; 35; 40. 308, 2. 309, 10. 810, 9; 10; 42. 314, 8. 319, 29ff. 322, 44ff. 323, 7ff.; 16. 325, 462, 327, 30. 333, 29; 30. 335, 12. 343, 8. 348, 16ff.; 40a. 357, 1. 361, 23. 363, 1. 365, 35. 367, 42. 368, 3; 39. 383, 13. 398, 49». 429, 35. 430, 25. 439, 11. 440, 16; 17; 24f. 441, 20; 21. 442, 12ff.; 28ff, 443, 12; 27ff. 448, 11ff.; 211f.; 30ff. 450, 10ff. 453, 1. 460, 18; 21. 472, 10. 476, 95ff. 480, 11; 26. 481, 42. 483, 21. 484, 1. 490, 17. 492, 11; 19. 493, 21. 494, 10. 496, 24. 497, 29; 35. 500, Tb; 44b. 508, 5. 512, 8. 513, 22; 42. 515, 47*ff.; 37b; 38b. 518, 16; 17. 527, 17; 47s, 528, 5; 38, 529, 31. 533-548 passim. 552, 29; 30. 554, 24, 564, 24. 565, 48. 579, 7. 080, 1111; 20. 581,36. 582, 95. 585, 42. 586, 21. 587, 15. 596-615 passim. 624, 6; 54. 630, 17 ff, 633, 18. 634, 13ff. 635, 5; 9. 638, 41. 639, 24; 21. 640, 16. 641, 29; 30. 642, 32; 33; 46. 643, 36. 644, 1. 695, 5; 11; 12. 708, 35. 708, 6. 711, 305. 712. 713. 759, 88; 41; 42. 160, 1; 2. 812, 11. 817, 18 ff, 840 bis 816 passim. 879, 16. 883, 3 fT. ; 15; 177 ff. 884. — Hof- meister 161, 1; 413. — Riite (Freunde) 238, 36. 273, 48a, 544, 30. 546, 42; 47. 550, 3. 854, 12. 855, 11; 24. 856, 3; 26; 27. 857, 4; 9; 15; 18. — Ge- sandte an d. Baseler Konzil 106, 2; 33; 34; 51%. 443, 28. 692, 37. 741, 17. 778, 37. 821, 13; 27£, 824, 16. 850, 38 ff. — Desgl. an Papst Eugen 105, 116*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 919 Deutschland, Kaiser und Kónige 24, 6; 45*. 25, 18. 96, 49. 31, 29. 32, 46^. 53, 7. 56, 20. 58, 7; 21. 59, 34. 61, 30 ff. 65, 11; 19. 67, 31. 68, 3; 28; 29. 69, 37. 70, 10; 11; 384; 32b. 73, 412; 442. 80, 33. 108, 31. 110, 15; 18. 128, 44. 148, 17. 164, 36. 174, 39. 189, 31. 192, 19; 30; 31. 195, 1; 262; 27a, 197, 43b, 201, 9. 216, 7. 252, 12ff.; 99. 259, 442; 24b. 357, 354; 371. 362, 34. 364, 5. 397, 36%. 399, 382, 477, 35ff. 480, 18ff. 497, 12; 13; 16. 619, 29; 30. 620, 38; 42. 699, 29. 805, 6. 806, 32. 807, 7; 8. — Königswahl, Kur 6, 9; 15. 15, 13. 17, 7; 11; 25. 30, 8; 11; 41. 81. 47, 25. 52, 19. 59, 18. 61, 3. 65, 12. 67, 30. 10, 315; 23b, 84, 16; 432. 101, 15. 103, 1. 108, 12; 28; 29. 111-263 passim. 366, 4; 9. 367, 36; 40. 699, 21 ff. 708, 35; 36. Vgl. Habsburg, Luxem- burg. — Sitzordnung d. Kurfürsten bei d. Wahl 129, 463. — Wahlkapitulation 126, 4. — Altar- setzung 129, 22. 162, 18; 14. — Approbation 480, 18. — Kónigskrónung 15, 13. 17, 7; 11. — Kaiserkrünung 480, 19. Vgl. Habsburg, Luxem- burg. — K. Karl der GroBe 768-814: 189, 30. 350, 36. 477, 34. 480, 20. — K. Otto I. 936-973: 820, 19. 824, 38, — K. Otto IV, 1198-1218: 53, 43%. — K. Friedrich II. 1215-1250: 273, 13. 363, 2. — K. Adolf von Nassau 1292-1298: 53, 46". — K. Friedrich der Schône 1314-1330: s. Habshurg. — K. Ludwig der Baier 1314-1347: s. Baiern. — K. Karl IV. 1346-1378: s. Luxemburg. — K. Wenzel 1378-1400: s. Luxemburg. — K. Ruprecht 1400-1410: s. Pfalz. — K. Sigmund 1410-1437: s. Luxemburg. — K. Albrecht II. 1438-1439: s. Habsburg. — K. Friedrich III. 1440-1493: s. Habsburg. — K. Karl V. 1519-1556: s. Habsburg. “ — Land und Leute (Duytache lande, Germanien, Ala- mania, Almania, partes Almanie, Germania, partes Germanie, Germani, natio Germanica) 30, 33. 104, 471; 14b; 26b; 37*. 108, 4. 109, 5. 135, 38. 136, 454; 36b; 46%, 160, 10f. 179, 14. 198, 32. 199, 13. 229, 47%. 230, 7; 37e; 47a; 35b. 234, 12. 236, 49b. 237, 35«. 251, 30. 254, 35f. 255, 6. 295, 48%, 301, 26; 27; 31; 32. 307, 39. 308, 21; 25; 30. 309, 18. 311, 44. 321, 18. 394, 41*. 337, 3; 9. 346, 17. 347, 49. 359, 9. 363, 37. 499, 37. 441, 6; 9; 14. 444, 2. 453, 4. 455, 27. 475, 38%, 476, 502, 477, 35. 480, 17; 23; 26ff.; 31; 32. 488, 31. 493, 19; 27. 503, 34. 507, 18. 510, 30. 524, 21*. 526, 37. 528, 40. 535, 19; 23. 541, 26. 542, 43. 544, 28. 545, 15; 21. 546, 37; 47. 547, 17; 33. 604, 19. 605, 26. 606, 1; 8. 625, 1ff.; 26ff. 027, 9; 13; 16. 628, 28ff. 634, 41. 635, 24; 39. 636, 6. 639, 25. 642, 15. 653, 25. 711, 26; 30. 738, 28. 762, 28; 29. 764, 18. 768, 13. 812, 8; 16f. 816, 10; 19. 845, 15. 854, 14. 859, 7. 876, 1; 5; 14; 15. 881, 17b. 882, 10. Vgl. Oberdeutschland, Süddeutschland, — Das Reich (imperium) passim. — Reichserbmar- schall s. Pappenheim. — Reichsvikariat 1-17. 32-73. 77, 19. 265, 12. — Reichsstatthalter, Reichs- verweser, Reichsvikar 65, 11; 23. 544, 25. — Reichs- untertanen (getrewen, devoti, fideles, subditi) 56, 1. 195, 3. 246, 5. 296, 40. 352, 15. 354, 11. 355, 13. 363, 47. 364, 16; 26 ff. 368, 40. 587, 10; 16. 606, 42. 608, 13; 21 ff. — Reichsvasallen 321, 19. Deutschland, Reichsstände insgemein 2, 16. 9, 9; 19. 15, 99; 43. 17, 86. 35, 1. 62, 1. 111, 30. 129, 24. 137, 32. 264, 19. 965, 93 1f. 268, 24; 39. 211, 14; 17. 272, 30. 273, 12. 276, 19. 277, 3; 32; 36. 284, 32. 307, 5. 308, 3. 309, 41. 313, 19». 314, 24. 315, 2; 35. 316, 44. 317, 3. 351, 19. 363, 1; 7; 15f.; 25. 366, 38. 526, 28; 40. 528, 5; 39ff. 535, 44. 539, 14ff. 541, 10; 28. 542, 7. 545, 35; 40; 41. 549, 30; 39. 561, 2. Vgl. Franken, Niederrhein, Süddeutschland. — Ihre Vertreter 550, 15. — Kurfürsten, Kurfürstenkolleg 2, 19; 43 ff. 3, 17 6, 8ff. 7, 5; 32; 41. 8, 2; 39. 9, 11. 12, 15. 28 19f.; 36. 29, 43b. 30, 23; 261; 361 31, 5 24; 25; 35%, 34, 15; 31b; 34b, 47, 24. D4, 21. 62, 30; 42b; 47b. 68, 19. 11, 26^; 28b. 72, 9. 100, 22; 24. 104-162 passim. 171, 5. 172, 15. 173, 12. 171, 24 f. ; 29. 180, 15; 39", 181, 355. 184, 22ff. 187, 9ff. 188, 17; 20ff 191, 24. 192, 9ff. 198, 31. 200, 1; 6. 202, 20; 21. 204, 9; 16; 49b. 205, 483, 217, 29ff.; 44^. 218, 17; 2211. 219, 41; 42. 220, 15ff. 226-243 passim. 244, 8; 9. 246, 3. 247, 5. 257, 32. 259, 28sf. 260, 13. 261, 6; 19; 26; 29. 265, 21. 267, 6; 7; 9; 27. 268, 24; 27. 271, 45. 272, 22; 24; 38. 273, 38a. 276, 25. 294, 27; 34ff.; 89. 295, 1; 9. 301, 2L ff. 302, 8; 9; 31ff,; 48. 305, 21ff.; 40. 306, 39. 307, 7ff.; 17; 19; 29; 35; 40. 308, 2. 309, 10. 810, 9; 10; 42. 314, 8. 319, 29ff. 322, 44ff. 323, 7ff.; 16. 325, 462, 327, 30. 333, 29; 30. 335, 12. 343, 8. 348, 16ff.; 40a. 357, 1. 361, 23. 363, 1. 365, 35. 367, 42. 368, 3; 39. 383, 13. 398, 49». 429, 35. 430, 25. 439, 11. 440, 16; 17; 24f. 441, 20; 21. 442, 12ff.; 28ff, 443, 12; 27ff. 448, 11ff.; 211f.; 30ff. 450, 10ff. 453, 1. 460, 18; 21. 472, 10. 476, 95ff. 480, 11; 26. 481, 42. 483, 21. 484, 1. 490, 17. 492, 11; 19. 493, 21. 494, 10. 496, 24. 497, 29; 35. 500, Tb; 44b. 508, 5. 512, 8. 513, 22; 42. 515, 47*ff.; 37b; 38b. 518, 16; 17. 527, 17; 47s, 528, 5; 38, 529, 31. 533-548 passim. 552, 29; 30. 554, 24, 564, 24. 565, 48. 579, 7. 080, 1111; 20. 581,36. 582, 95. 585, 42. 586, 21. 587, 15. 596-615 passim. 624, 6; 54. 630, 17 ff, 633, 18. 634, 13ff. 635, 5; 9. 638, 41. 639, 24; 21. 640, 16. 641, 29; 30. 642, 32; 33; 46. 643, 36. 644, 1. 695, 5; 11; 12. 708, 35. 708, 6. 711, 305. 712. 713. 759, 88; 41; 42. 160, 1; 2. 812, 11. 817, 18 ff, 840 bis 816 passim. 879, 16. 883, 3 fT. ; 15; 177 ff. 884. — Hof- meister 161, 1; 413. — Riite (Freunde) 238, 36. 273, 48a, 544, 30. 546, 42; 47. 550, 3. 854, 12. 855, 11; 24. 856, 3; 26; 27. 857, 4; 9; 15; 18. — Ge- sandte an d. Baseler Konzil 106, 2; 33; 34; 51%. 443, 28. 692, 37. 741, 17. 778, 37. 821, 13; 27£, 824, 16. 850, 38 ff. — Desgl. an Papst Eugen 105, 116*
Strana 920
920 15 ff. 106, 43a. 574, 49a. 744, 15. 850, 35. 851, 20ff.; 28; 33; 34. 882, 43. 883, 1. Vgl. Erpel, Heimburg, Lysura, Maulbronn. — Desgl. nach Frankfurt Anf. Nov. 1440: 513, 22. 514, 23. 515, 30a; 35a. — Desgl. an K. Friedrich März 1440: 112, 25. 129, 33; 44ff. 130, 15ff. 131, 2; 13ff.; 33; 37. 185, 38. 137, 23. 141, 32fF ; 43; 44. 174, 51a. 176, 37. 180, 31; 40a. 181, 17; 30a; 31b; 38b, 185, 16. 188, 26; 27; 35; 36. 192, 9. 232, 27. 233, 37. 243, 8ff. 258, 37 262, 8; 44%. 264, 6; 11. 265, 1; 35. 266, 4; 11. 267, 15; 23. 269, 48. 270, 30. 272. 273, 6; 10. 275, 27. 294, 36; 38. 357, 1. 361, 6. 365, 30; 33. 366, 39. 401, 43. 429, 443; 42*. 527, 6. 537, 2; 12. 542, 23. 583, 29. 603, 13. 605, 18; 38. Vgl. Ast, Isen- burg, Johel, Leubing, Limburg. — Desgl. Ende Mai 1441: 543, 2ff. 544, 25 ff. 547, 9; 10. 548, 35 ff. 552, 30. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 526, 27. 536, 15; 19ff.; 36; 40. 541, 37. 546, 42; 47. 566, 23 ff. 574, 40. 575, 5; 7; 21. 577, 46. 578, 411f. 603, 32; 37. 605, 4; 15; 35. 848, 34. 857, 32. 858, 27. 862, 3. Vgl. Brandenburg, Pfalzgrafen, Sachsen. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage Okt. 1438: 106, 18; 27; 30; 32. — Bote 636, 47. — Kurrecht 125, 42b. Vgl. Böhmen, Sachsen, — Neutralität in d, Kirchenfrage (indifferentia, neu- tralitas, suspensio animorum) 3, 11. 7, 33ff. 8, 13. 28, 32. 30, 21; 25 ff. 132, 26ff. 133, 5; 12. 135, 35; 42. 141, 1. 216, 41. 235, 52». 237, 8ff. 249, 20. 265, 21. 266, 26. 267, 13; 24. 268, 26. 270, 29. 271, 27; 28. 272, 39; 40; 43b. 273, 43b; 48b. 300-312 passim. 319, 6. 335, 16ff. 337, 35. 343, 27. 437, 27; 33. 462, 37. 463, 13; 14; 44. 468, 17. 472, 6; 12. 481, 23; 24. 483, 3. 517, 12; 39%, 533, 12; 20. 537, 10. 543, 7. 549 35; 36. 550, 22. 551, 30; 31; 33. 555, 38. 561, 8. 564, 24. 580, 13. 582, 35. 639, 26; 35. 640, 7. 647, 26; 35; 37. 651, 28. 695, 9; 11. 712, 17. 759, 18; 38. 760, 2. 823, 26 fi. 826-834. 836, 20. 853, 13. 854, 2. 855, 3. 857, 6; 11; 45a. 858, 47b. 881, 15; 21b; 28b. 884, 14f. 886, 11. — Protestation und Appellation 30, 29ff. 104, 8. 132, 25. 135, 4; 42. 199, 45b. 216, 41. 217, 29ff.; 50a. 232, 1. 237, 15. 238, 4. 272, 24. 273, 42aff.; 47b; 48b. 301, 4; 5; 17. 305, 20ff. 314, 41». 335, 16ff. 429, 36. 437, 25. 453, 2. 467, 9. 482, 26a. 537, 10. 547, 21; 22. 548, 16; 19; 20. 554, 231f. 565, 10. 574, 29. 605, 16. 613, 461. 624, 2. 642, 25. 643, 4. 648, 16. 762, 12 ff. 800, 4. 854, 26; 31; 32. 855, 3. 857, 46b, 861, 28. 883, 17 ff. 884, 18. — Münzen 515, 48» ff.; 37b, 38b, Deutschland, Fürsten, geistliche und weltliche (opti- mates, principes, satrapes) 21, 2. 35, 7. 56, 8; 95 ff. 62, 30. 63, 19. 85, 1. 93, 30. 97, 36. 100, 453; 40». 104, 364; 48a, 105, 31. 106, 18; 22, 111, 11. 120, 21. 121, 42b; 43b. 154, 24. 188, 41. 197, 8. 200, 6. 225, 10. 230, 12. 232, 1; 39. 233, 22. 235, 53a, 238, 4. 252, 29. 261, 26; 29. 273, 392, 216, 22; 25. 277, 4; 27. 278, 17; 19. 282, 8. i , Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 989, 91. 285, 24; 28; 3411. 290, 36. 291, 22; 98. 295, 2; 5; 7; 38%. 305, 21 ff.; 40. 309, 19. 318, 26. 334, 4; 5. 336, 27. 353, 47. 354, 2M. 855, 12; 18. 361, 23. 363, 10; 45. 364, 26 ff. 365, 36. 367, 42. 368, 3; 40. 376, 31; 40. 377, 13; 14. 381, 15. 383, 13. 385, 22. 391, 11. 393, 14ff.; 503; 592; 35^; 395; 44b. 394, 12. 406, 95. 407, 18. 410, 25. 430, 25. 453, 2. 462, 38. 468, 11. 473, 27; 29. 480, 33. 492, 19; 25; 37. 497, 9. 499, 32. 500, 8b; 44b. 501, 45». 507, 10. 513, 9. 518, 38. 521, 23. 527, 19; 20; 29. 528, 5: 11. 539, 38a. 550, 38. 564, 24. 580, 48. 584, 45. 585, 43. 586, 21. 587, 16. 597, 17. 602, 12. 603, 22; 34. 604, 37; 38. 605, 31 ff. 606, 4; 41. 607, 15; 27. 608, 11; 21ff. 611, 22. 615, 5. 617, 38. 630, 40. 637, 8. 695, 5. 703, 36. 711, 27. 718, 6f. 788, 1. 759, 38. 818, 9. 832, 10ff. 849, 38. 850, 1. 859, 23. 863, 13. 866, 21. 867, 7; 25; 28#, 868, 12. 877, 26. 879, 35. — Rite 273, 481. 285, 24; 27. 382, 19. 386, 10. 393, 14. 394, 14m. — Gesandte 467, 5. 566, 94ff. 578, 44. 603, 34. 637, 16 ff. 848, 35. 872, 8. — Diener 382, 18, 386, 9. — Land u. Leute 410, 36. Deutschland, Markgrafen (marchiones) 358, 48. 354, 2. — Grafen (comites) 21, 2. 35, 7. 56, 9; 26 ff. 62, 31. 63, 19. 120, 21. 188, 41. 197, 4. 261, 26. 276, 22; 25. 291, 21. 353, 48. 354, 2ff. 361, 95. 363, 46. 364, 26 ff. 365, 36. 367, 42. 368, 3. 427, 50. 497, 2. 513, 9. 528, 6; 13. 584, 45. 585, 43. 986, 22, 587, 16. 603, 22; 34. 606, 49. 607, 15. 608, 11; 21 ff. — Freiherren, Herren (freye herren, barones, proceres) 18, 84. 21,2. 35,7. 56, 9; 26 ff. 62, 31. 63, 19. 100, . 453; 41b. 120, 21. 154, 24. 157, 30. 188, 41. 197, 4. 261, 26. 273, 39a. 276, 24. 985, 94. 291, 21. 293, 17. 295, 39b. 296, 15ff.; 33. 315, 7. 317, 22. 318, 26. 353, 48. 354, 2g 361,23. 363, 46. 364, 26ff. 367, 42. 368, 3. 376, 31; 40. 377, 15. 381, 15. 383, 13. 386, 10; 15 ff. 391, 11. 393, 141%; 50a; 33b; 44b. 394, 2. 406, 26. 421, 128 422, 1L 496, 50. 497, 2. 507, 2. 513, 9. 518, 38. 528, 6; 13. 584, 45. 585, 43. 586, 29. 603, 22; 94. 604, 37; 38. 605, 31ft. 606, 42. 607, 15. 608, 11; 218 611, 22. 617, 38. 637, 42b. 863, 18. 866, 21. 867, 7; 281. 868, 12. 878, 35. — Räte 893, 14. 394, 148. 863, 18. — Edelleute (adel, nobiles) 101, 42. 197, 4. 353, 48. 354, 2ff. 377, 14. 498, 435. 606, 42. 607, 16. 713, 5; 12; 22. — Ritter, Ritterschaft 2, 19. 56, 9; 26 ft 62, 31. 157, 30; 48». 188, 41. 197, 4. 276, 24. 277, 28; 35. 278, 40; 48. 295, 4; 5. 296, 1bff.; 33. 298, 20 ft. 361, 23. 363, 46. 364, 26 ft. 367, '42, 368, 3. 881, 15. 410, 36. 421, 191. 422, 11. 426, 50. 497, 2. 608, 12; 21 ff Vgl. Ritterbund , auch Schwaben (Feinde des Städte- bundes). — Knechte (clientes) 21, 13. 56, 9; 26 ff. 62, 31. 101, 42, 157, 30; 493. 197, 4. 276, 24. 277, 3b. 291, 21. 293, 18. 296, 15ff.; 33. 361, 93. 363, 46. 364, 26ff. 367, 42. 368, 3. 382, 23 ff, 386,
920 15 ff. 106, 43a. 574, 49a. 744, 15. 850, 35. 851, 20ff.; 28; 33; 34. 882, 43. 883, 1. Vgl. Erpel, Heimburg, Lysura, Maulbronn. — Desgl. nach Frankfurt Anf. Nov. 1440: 513, 22. 514, 23. 515, 30a; 35a. — Desgl. an K. Friedrich März 1440: 112, 25. 129, 33; 44ff. 130, 15ff. 131, 2; 13ff.; 33; 37. 185, 38. 137, 23. 141, 32fF ; 43; 44. 174, 51a. 176, 37. 180, 31; 40a. 181, 17; 30a; 31b; 38b, 185, 16. 188, 26; 27; 35; 36. 192, 9. 232, 27. 233, 37. 243, 8ff. 258, 37 262, 8; 44%. 264, 6; 11. 265, 1; 35. 266, 4; 11. 267, 15; 23. 269, 48. 270, 30. 272. 273, 6; 10. 275, 27. 294, 36; 38. 357, 1. 361, 6. 365, 30; 33. 366, 39. 401, 43. 429, 443; 42*. 527, 6. 537, 2; 12. 542, 23. 583, 29. 603, 13. 605, 18; 38. Vgl. Ast, Isen- burg, Johel, Leubing, Limburg. — Desgl. Ende Mai 1441: 543, 2ff. 544, 25 ff. 547, 9; 10. 548, 35 ff. 552, 30. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 526, 27. 536, 15; 19ff.; 36; 40. 541, 37. 546, 42; 47. 566, 23 ff. 574, 40. 575, 5; 7; 21. 577, 46. 578, 411f. 603, 32; 37. 605, 4; 15; 35. 848, 34. 857, 32. 858, 27. 862, 3. Vgl. Brandenburg, Pfalzgrafen, Sachsen. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage Okt. 1438: 106, 18; 27; 30; 32. — Bote 636, 47. — Kurrecht 125, 42b. Vgl. Böhmen, Sachsen, — Neutralität in d, Kirchenfrage (indifferentia, neu- tralitas, suspensio animorum) 3, 11. 7, 33ff. 8, 13. 28, 32. 30, 21; 25 ff. 132, 26ff. 133, 5; 12. 135, 35; 42. 141, 1. 216, 41. 235, 52». 237, 8ff. 249, 20. 265, 21. 266, 26. 267, 13; 24. 268, 26. 270, 29. 271, 27; 28. 272, 39; 40; 43b. 273, 43b; 48b. 300-312 passim. 319, 6. 335, 16ff. 337, 35. 343, 27. 437, 27; 33. 462, 37. 463, 13; 14; 44. 468, 17. 472, 6; 12. 481, 23; 24. 483, 3. 517, 12; 39%, 533, 12; 20. 537, 10. 543, 7. 549 35; 36. 550, 22. 551, 30; 31; 33. 555, 38. 561, 8. 564, 24. 580, 13. 582, 35. 639, 26; 35. 640, 7. 647, 26; 35; 37. 651, 28. 695, 9; 11. 712, 17. 759, 18; 38. 760, 2. 823, 26 fi. 826-834. 836, 20. 853, 13. 854, 2. 855, 3. 857, 6; 11; 45a. 858, 47b. 881, 15; 21b; 28b. 884, 14f. 886, 11. — Protestation und Appellation 30, 29ff. 104, 8. 132, 25. 135, 4; 42. 199, 45b. 216, 41. 217, 29ff.; 50a. 232, 1. 237, 15. 238, 4. 272, 24. 273, 42aff.; 47b; 48b. 301, 4; 5; 17. 305, 20ff. 314, 41». 335, 16ff. 429, 36. 437, 25. 453, 2. 467, 9. 482, 26a. 537, 10. 547, 21; 22. 548, 16; 19; 20. 554, 231f. 565, 10. 574, 29. 605, 16. 613, 461. 624, 2. 642, 25. 643, 4. 648, 16. 762, 12 ff. 800, 4. 854, 26; 31; 32. 855, 3. 857, 46b, 861, 28. 883, 17 ff. 884, 18. — Münzen 515, 48» ff.; 37b, 38b, Deutschland, Fürsten, geistliche und weltliche (opti- mates, principes, satrapes) 21, 2. 35, 7. 56, 8; 95 ff. 62, 30. 63, 19. 85, 1. 93, 30. 97, 36. 100, 453; 40». 104, 364; 48a, 105, 31. 106, 18; 22, 111, 11. 120, 21. 121, 42b; 43b. 154, 24. 188, 41. 197, 8. 200, 6. 225, 10. 230, 12. 232, 1; 39. 233, 22. 235, 53a, 238, 4. 252, 29. 261, 26; 29. 273, 392, 216, 22; 25. 277, 4; 27. 278, 17; 19. 282, 8. i , Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 989, 91. 285, 24; 28; 3411. 290, 36. 291, 22; 98. 295, 2; 5; 7; 38%. 305, 21 ff.; 40. 309, 19. 318, 26. 334, 4; 5. 336, 27. 353, 47. 354, 2M. 855, 12; 18. 361, 23. 363, 10; 45. 364, 26 ff. 365, 36. 367, 42. 368, 3; 40. 376, 31; 40. 377, 13; 14. 381, 15. 383, 13. 385, 22. 391, 11. 393, 14ff.; 503; 592; 35^; 395; 44b. 394, 12. 406, 95. 407, 18. 410, 25. 430, 25. 453, 2. 462, 38. 468, 11. 473, 27; 29. 480, 33. 492, 19; 25; 37. 497, 9. 499, 32. 500, 8b; 44b. 501, 45». 507, 10. 513, 9. 518, 38. 521, 23. 527, 19; 20; 29. 528, 5: 11. 539, 38a. 550, 38. 564, 24. 580, 48. 584, 45. 585, 43. 586, 21. 587, 16. 597, 17. 602, 12. 603, 22; 34. 604, 37; 38. 605, 31 ff. 606, 4; 41. 607, 15; 27. 608, 11; 21ff. 611, 22. 615, 5. 617, 38. 630, 40. 637, 8. 695, 5. 703, 36. 711, 27. 718, 6f. 788, 1. 759, 38. 818, 9. 832, 10ff. 849, 38. 850, 1. 859, 23. 863, 13. 866, 21. 867, 7; 25; 28#, 868, 12. 877, 26. 879, 35. — Rite 273, 481. 285, 24; 27. 382, 19. 386, 10. 393, 14. 394, 14m. — Gesandte 467, 5. 566, 94ff. 578, 44. 603, 34. 637, 16 ff. 848, 35. 872, 8. — Diener 382, 18, 386, 9. — Land u. Leute 410, 36. Deutschland, Markgrafen (marchiones) 358, 48. 354, 2. — Grafen (comites) 21, 2. 35, 7. 56, 9; 26 ff. 62, 31. 63, 19. 120, 21. 188, 41. 197, 4. 261, 26. 276, 22; 25. 291, 21. 353, 48. 354, 2ff. 361, 95. 363, 46. 364, 26 ff. 365, 36. 367, 42. 368, 3. 427, 50. 497, 2. 513, 9. 528, 6; 13. 584, 45. 585, 43. 986, 22, 587, 16. 603, 22; 34. 606, 49. 607, 15. 608, 11; 21 ff. — Freiherren, Herren (freye herren, barones, proceres) 18, 84. 21,2. 35,7. 56, 9; 26 ff. 62, 31. 63, 19. 100, . 453; 41b. 120, 21. 154, 24. 157, 30. 188, 41. 197, 4. 261, 26. 273, 39a. 276, 24. 985, 94. 291, 21. 293, 17. 295, 39b. 296, 15ff.; 33. 315, 7. 317, 22. 318, 26. 353, 48. 354, 2g 361,23. 363, 46. 364, 26ff. 367, 42. 368, 3. 376, 31; 40. 377, 15. 381, 15. 383, 13. 386, 10; 15 ff. 391, 11. 393, 141%; 50a; 33b; 44b. 394, 2. 406, 26. 421, 128 422, 1L 496, 50. 497, 2. 507, 2. 513, 9. 518, 38. 528, 6; 13. 584, 45. 585, 43. 586, 29. 603, 22; 94. 604, 37; 38. 605, 31ft. 606, 42. 607, 15. 608, 11; 218 611, 22. 617, 38. 637, 42b. 863, 18. 866, 21. 867, 7; 281. 868, 12. 878, 35. — Räte 893, 14. 394, 148. 863, 18. — Edelleute (adel, nobiles) 101, 42. 197, 4. 353, 48. 354, 2ff. 377, 14. 498, 435. 606, 42. 607, 16. 713, 5; 12; 22. — Ritter, Ritterschaft 2, 19. 56, 9; 26 ft 62, 31. 157, 30; 48». 188, 41. 197, 4. 276, 24. 277, 28; 35. 278, 40; 48. 295, 4; 5. 296, 1bff.; 33. 298, 20 ft. 361, 23. 363, 46. 364, 26 ft. 367, '42, 368, 3. 881, 15. 410, 36. 421, 191. 422, 11. 426, 50. 497, 2. 608, 12; 21 ff Vgl. Ritterbund , auch Schwaben (Feinde des Städte- bundes). — Knechte (clientes) 21, 13. 56, 9; 26 ff. 62, 31. 101, 42, 157, 30; 493. 197, 4. 276, 24. 277, 3b. 291, 21. 293, 18. 296, 15ff.; 33. 361, 93. 363, 46. 364, 26ff. 367, 42. 368, 3. 382, 23 ff, 386,
Strana 921
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 15 ff. 388, 32. 394, 46. 410, 36. 421, 12 ff. 422, 11. 426, 50. 497, 2. 608, 12; 21 ff. — Einspännige, herrenlose Knechte, FuBknechte, Blutzapfen 75, 11ff. 76, Lff. 296, 5; 6; 36. 298, 18; 21. 419, 99. 424, 42; 43. Deutschland, Frei- u. Reichsstüdto, Kommunen, ge- meine Städte, Städte überhaupt 2, 18; 21 ff. 10, 5; 15; 21 ff. 17, 41. 18, 33. 19, 13; 15; 505. 20, 37. 21, 18. 22, 94; 42; 46. 24, 15. 25,8; 42. 26,6; 12; 26; 48. 32, 21. 33, 5: 30%. 35, 7. 37, 32. 43, 25. 44, 17. 56, 10; 261ft. 58, 9. 60, 6. 61, 16. 78, 17. 95, 32; 37; 38. 97, 37. 98, 2; 7; 16 ff. 100, 20; 31; 45a; 41b. 102, 21; 29; 36. 103, 48a, 111, 11. 129, 29. 239, 35. 273, 14. 277, 6. 218-283 passim. 295, 3; b. 315, 7. 355, 13. 363, 46. 364, 26 ff. 367, 43. 368, 4; 13. 384, 28; 31; 32. 391, 11. 394, 2. 396, 44b; 48b. 397, 1; 8. 398, 16. 399, 48b. 401, 8; 9. 403, 33. 410, 36. 419, 2; 8; 10. 492, 37. 507, 2. 513, 9. 518, 38. 527, 3. 528, 6; 12. 581, 27. 585, 43. 586, 22. 603, 23; 34: 605, 311%. 617, 38. 699, 28; 29. 711, 27. 138, 1. 866, 50. 872, 6. 878, 35. — Bürger- meister, Räte, Bürger 62, 32; 33. 197, 5. 353, 49. 854, 1ff. 497, 2; 3. 608, 12; 21ff. — Ge- sandte, Vertreter 77, 261t. 84, 19; 21; 30; 31; | 94; 37. 85, 20. 87, 26. 98, 19. 99, 15. 100, 1; 22. 101, 39. 102, 9. 273, 394. 276, 25. 277, 28. 603, 34. 863, 14. 866, 21. 867, 7; 29 ff. — Reichs- unmittelbarkeit 23, 32. — Städtebtinde 23, 19 ft. 25, 4ff. 26, 33. 27, 12; 18. 28, 14 f. 18, 5 ff; 43a, 81, 8ff. 84, 37. 90, 32. 94, 41. 278, 19. 279, 6 ff. 288, 9; 10; 181. ; 35 ff. 289, 5; 19. 994, 25. Vgl. Bodensee, Elsaß, Eflingen, Franken, Ravensburg, Schwaben, Weinsberg. - — Schlösser (castra), Märkte (opida), Dörfer (ville), Ortschaften (loca), Gemeinden 56, 30. 62, 33. 291, 37. 296, 17; 24; 29; 30. 299, 4. 353, 49. 363, 46; 47. 364, 26 ff. 410, 36. 608, 13; 21. — Burg- frieden 370, 6. 424, 29; 30. Vgl. Sulz. — Landvägte, Vôgte, Burggrafen (burggravii), Burg- vôgte (castellani), Schultheifen (sculteti), Amt- leute (officiales), Hauptleute, Pfleger 62, 31; 32. 197, 4. 353, 48; 49. 354, 2ff 608, 11f.; 21 ff. — Bauern (pawlewt), Hintersassen, Hórige 298, 17. 296, 40. 386, 29. -- Reichsangelegenheiten, Reichssachen 264, 6; 15. 266, 7. 272, 3. 273, 3. 275, 9M. 277, 15; 17 ff.; 23. 356, 15. 359, 36^. 365, 34. 367, 1. 368, 31. 501, 18. 525, 7. 527, 17. 587, 15ff.; 35; 39. 589, 15. 541, 14; 20; 22. 542-544. 605, 22 ff. 618-623. 867, 30. — PReichsbanner 263, 36. — Reichskleinodien 263, 41. — Reichslehen 124, 25. 195, 21%; 31%; 42a ff.; 17 bff. 259, 31 b. — Reichs- rechte 342, 5. — Reichereform 111, 6. 266, 38. 323, 28. 828, 43. 342, 5f. — Reichstage, Reichs- versammlungen 549, 14. 558, 12. 762, 14. 853, 44. 854, 4. 855, 8. 859, 25; 26. 864, 3. Vgl. Frank- furt, Mainz, Nürnberg. — Reichskanzlei s. Habsburg (K. Albrecht II., K. 921 Friedrich III ), Luxemburg (K. Sigmund, K. Wenzel), Pfalz (K. Ruprecht). i Deutschland, Finanzwesen : Reichskammer, Kóniglicho Kammer 11, 4. 12, 26. 14, 48 a, 16, 1; 3. 32, 37b, 36, 26; 30. 37, 3; 9. 43, 32. 47, 13. 59,9; 43 a. 61,30. 69, 19. 70, 25b. 11, 43^. 197, 28. 357, 31^. 364, 28. 365, 13; 15. 500, 225. — Reichserbkämmerer s. Weinsberg. — Kammermeister (magister camere) & Ungnad. — Unterkammermeisteramt 3, 38b. — Kammerschreiber s. Fuchs. — Steuern, Renten, Nutzungen, Gefille usw. 2,13. 3, 21 ff. 4, 6. 9-13. 22, 45. 33, 5; 6; 81a; 53 b. 34, 1. 37, 14; 20. 38, 11. 39, 5. 40, 12; 13. 41, 42. 43, 4; 20. 44, 17. 48, 40. 50, 95. 53, 25. 54, 28; 35. 56, 16. 72, 34. 73, 25a, 127, 23. 274, 11ff. 275, 12; 32. 358, 29b. 359, 2. 360, 8ff. Vgl. Juden. — Verzeich- nis der Reichssteuern 3, 45%. — Krónungssteuer (dritter Pfennig) s. Juden. — Gesetze, Verordnungen: Reichsgesetze 342, 6. 364,2; 21; 27; 36; 463; 49a. 365, 3; 9ff.; 20. — Goldene Bulle K. Karls IV. 2, 1. 3, 12. 7, 25. 17, 7; 12. 38, 11. 40, 14. 42, 1; 32. 44, 1. 45, 15. 51, 27. 54, 28; 30; 34; 48a; 48%. 55, 5. 56, 18. 68, 2. 71, 884; 425; 47%, 72, 34. 73, 274; 33a, 111, 3. 112, 38ff. 113, 1; 31. 114, 14. 115, 21; 23; 34; 44. 117, 26ff.; 31; 32. 118, 7f.; 25; 33; 451; 46b, 119, 40, 120, 16. 121, 1; 20. 125, 34. 198, 9; 33. 129, 11. 131, 25. 134, 8. 142, 22; 26; 45b, 144, 11. 146, 42a; 46 aff. 147, 472ff. 149, 47, 150, 37; 41; 47 ff. 101, 16. 192, 145; 99; 40^, 154, 3; 99. 156, 18. 157, 27. 159, 3b. 161, 27. 162, 32. 169, 42. 170, 1. 175, 10; 17; 21; 28; 30; 51% 184, 20; 26. 192, 7; 12. 202, 22. 242, 31. 315, 45b. 336, 20. 358, 32b. 542, 17. — Metzer Gesetze K. Karls IV. 272, 482, — Pragmatische Sanktion 548, 24. 624, 7. 630, 3. — Gerichtswesen: Gericht, Recht 21, 12. 22, 15. 24, 25. 56, 38. 75, 1ff.; 34ff. 76, 9; 14. 81, 30. 82, 39ff. 86, 26ff.; 39ff. 167. 168. 273, 6; 7; 32; 50a. 277, 20; 31; 38. 291, 39; 46. 292, 3; 14. 296, 7; 32ff.; 37; 45 ff. 299, 8; 9. 314, 27. 369, 32fl. 376, 19. 382, 17 ff. 385, 23. 412, 36. 422, 10ff.; 37ff. 424, 15ff. 427, 7; 8. 497, 11. 498, 42ff. 500, 9%; 45b. — Richter (judices) 56, 28ff. 62, 32; 33. 197, 4. 353, 49. 354, 21f. 608, 12; 21 ff. — Reichshofgericht 358, 51 a; 52a, -Vgl.. Rottweil. — Reichshofrichter s. Sul. — Hof- gerichtsschreiber s. Geisler. — Heimliches Gericht s. Westfalen. — Landgerichte 314, 27. 497, 10. Vgl. Aibling, Nürnberg, Wolfratshausen, Würz- burg. — Landrichter 56, 28 ff. 197, 4. Vgl. Abs- berg. — Halsgerichte 292, 12 ff. 412, 11ff. Vgl. Heilbronn. — Stadtgeriehte s. Nürnberg. — Land- frieden, Landfriedensbund 17, 40 ff. 20-99. 24, 13 ff. 25, 151; 46. 26. 27, 12. 28, 21. 73-103. 111, 12. 265, 9ff. 272, 32ff. 277-299. 369.429. 541, 38 ff. 544, 26. — Klagen wegen Erbe 423, 37 ff. 424, 19 ff. — Klagen wegen Lehengut 429, 95; 36. — Handel und Verkehr: Kaufleute, Kaufmannsgüter
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 15 ff. 388, 32. 394, 46. 410, 36. 421, 12 ff. 422, 11. 426, 50. 497, 2. 608, 12; 21 ff. — Einspännige, herrenlose Knechte, FuBknechte, Blutzapfen 75, 11ff. 76, Lff. 296, 5; 6; 36. 298, 18; 21. 419, 99. 424, 42; 43. Deutschland, Frei- u. Reichsstüdto, Kommunen, ge- meine Städte, Städte überhaupt 2, 18; 21 ff. 10, 5; 15; 21 ff. 17, 41. 18, 33. 19, 13; 15; 505. 20, 37. 21, 18. 22, 94; 42; 46. 24, 15. 25,8; 42. 26,6; 12; 26; 48. 32, 21. 33, 5: 30%. 35, 7. 37, 32. 43, 25. 44, 17. 56, 10; 261ft. 58, 9. 60, 6. 61, 16. 78, 17. 95, 32; 37; 38. 97, 37. 98, 2; 7; 16 ff. 100, 20; 31; 45a; 41b. 102, 21; 29; 36. 103, 48a, 111, 11. 129, 29. 239, 35. 273, 14. 277, 6. 218-283 passim. 295, 3; b. 315, 7. 355, 13. 363, 46. 364, 26 ff. 367, 43. 368, 4; 13. 384, 28; 31; 32. 391, 11. 394, 2. 396, 44b; 48b. 397, 1; 8. 398, 16. 399, 48b. 401, 8; 9. 403, 33. 410, 36. 419, 2; 8; 10. 492, 37. 507, 2. 513, 9. 518, 38. 527, 3. 528, 6; 12. 581, 27. 585, 43. 586, 22. 603, 23; 34: 605, 311%. 617, 38. 699, 28; 29. 711, 27. 138, 1. 866, 50. 872, 6. 878, 35. — Bürger- meister, Räte, Bürger 62, 32; 33. 197, 5. 353, 49. 854, 1ff. 497, 2; 3. 608, 12; 21ff. — Ge- sandte, Vertreter 77, 261t. 84, 19; 21; 30; 31; | 94; 37. 85, 20. 87, 26. 98, 19. 99, 15. 100, 1; 22. 101, 39. 102, 9. 273, 394. 276, 25. 277, 28. 603, 34. 863, 14. 866, 21. 867, 7; 29 ff. — Reichs- unmittelbarkeit 23, 32. — Städtebtinde 23, 19 ft. 25, 4ff. 26, 33. 27, 12; 18. 28, 14 f. 18, 5 ff; 43a, 81, 8ff. 84, 37. 90, 32. 94, 41. 278, 19. 279, 6 ff. 288, 9; 10; 181. ; 35 ff. 289, 5; 19. 994, 25. Vgl. Bodensee, Elsaß, Eflingen, Franken, Ravensburg, Schwaben, Weinsberg. - — Schlösser (castra), Märkte (opida), Dörfer (ville), Ortschaften (loca), Gemeinden 56, 30. 62, 33. 291, 37. 296, 17; 24; 29; 30. 299, 4. 353, 49. 363, 46; 47. 364, 26 ff. 410, 36. 608, 13; 21. — Burg- frieden 370, 6. 424, 29; 30. Vgl. Sulz. — Landvägte, Vôgte, Burggrafen (burggravii), Burg- vôgte (castellani), Schultheifen (sculteti), Amt- leute (officiales), Hauptleute, Pfleger 62, 31; 32. 197, 4. 353, 48; 49. 354, 2ff 608, 11f.; 21 ff. — Bauern (pawlewt), Hintersassen, Hórige 298, 17. 296, 40. 386, 29. -- Reichsangelegenheiten, Reichssachen 264, 6; 15. 266, 7. 272, 3. 273, 3. 275, 9M. 277, 15; 17 ff.; 23. 356, 15. 359, 36^. 365, 34. 367, 1. 368, 31. 501, 18. 525, 7. 527, 17. 587, 15ff.; 35; 39. 589, 15. 541, 14; 20; 22. 542-544. 605, 22 ff. 618-623. 867, 30. — PReichsbanner 263, 36. — Reichskleinodien 263, 41. — Reichslehen 124, 25. 195, 21%; 31%; 42a ff.; 17 bff. 259, 31 b. — Reichs- rechte 342, 5. — Reichereform 111, 6. 266, 38. 323, 28. 828, 43. 342, 5f. — Reichstage, Reichs- versammlungen 549, 14. 558, 12. 762, 14. 853, 44. 854, 4. 855, 8. 859, 25; 26. 864, 3. Vgl. Frank- furt, Mainz, Nürnberg. — Reichskanzlei s. Habsburg (K. Albrecht II., K. 921 Friedrich III ), Luxemburg (K. Sigmund, K. Wenzel), Pfalz (K. Ruprecht). i Deutschland, Finanzwesen : Reichskammer, Kóniglicho Kammer 11, 4. 12, 26. 14, 48 a, 16, 1; 3. 32, 37b, 36, 26; 30. 37, 3; 9. 43, 32. 47, 13. 59,9; 43 a. 61,30. 69, 19. 70, 25b. 11, 43^. 197, 28. 357, 31^. 364, 28. 365, 13; 15. 500, 225. — Reichserbkämmerer s. Weinsberg. — Kammermeister (magister camere) & Ungnad. — Unterkammermeisteramt 3, 38b. — Kammerschreiber s. Fuchs. — Steuern, Renten, Nutzungen, Gefille usw. 2,13. 3, 21 ff. 4, 6. 9-13. 22, 45. 33, 5; 6; 81a; 53 b. 34, 1. 37, 14; 20. 38, 11. 39, 5. 40, 12; 13. 41, 42. 43, 4; 20. 44, 17. 48, 40. 50, 95. 53, 25. 54, 28; 35. 56, 16. 72, 34. 73, 25a, 127, 23. 274, 11ff. 275, 12; 32. 358, 29b. 359, 2. 360, 8ff. Vgl. Juden. — Verzeich- nis der Reichssteuern 3, 45%. — Krónungssteuer (dritter Pfennig) s. Juden. — Gesetze, Verordnungen: Reichsgesetze 342, 6. 364,2; 21; 27; 36; 463; 49a. 365, 3; 9ff.; 20. — Goldene Bulle K. Karls IV. 2, 1. 3, 12. 7, 25. 17, 7; 12. 38, 11. 40, 14. 42, 1; 32. 44, 1. 45, 15. 51, 27. 54, 28; 30; 34; 48a; 48%. 55, 5. 56, 18. 68, 2. 71, 884; 425; 47%, 72, 34. 73, 274; 33a, 111, 3. 112, 38ff. 113, 1; 31. 114, 14. 115, 21; 23; 34; 44. 117, 26ff.; 31; 32. 118, 7f.; 25; 33; 451; 46b, 119, 40, 120, 16. 121, 1; 20. 125, 34. 198, 9; 33. 129, 11. 131, 25. 134, 8. 142, 22; 26; 45b, 144, 11. 146, 42a; 46 aff. 147, 472ff. 149, 47, 150, 37; 41; 47 ff. 101, 16. 192, 145; 99; 40^, 154, 3; 99. 156, 18. 157, 27. 159, 3b. 161, 27. 162, 32. 169, 42. 170, 1. 175, 10; 17; 21; 28; 30; 51% 184, 20; 26. 192, 7; 12. 202, 22. 242, 31. 315, 45b. 336, 20. 358, 32b. 542, 17. — Metzer Gesetze K. Karls IV. 272, 482, — Pragmatische Sanktion 548, 24. 624, 7. 630, 3. — Gerichtswesen: Gericht, Recht 21, 12. 22, 15. 24, 25. 56, 38. 75, 1ff.; 34ff. 76, 9; 14. 81, 30. 82, 39ff. 86, 26ff.; 39ff. 167. 168. 273, 6; 7; 32; 50a. 277, 20; 31; 38. 291, 39; 46. 292, 3; 14. 296, 7; 32ff.; 37; 45 ff. 299, 8; 9. 314, 27. 369, 32fl. 376, 19. 382, 17 ff. 385, 23. 412, 36. 422, 10ff.; 37ff. 424, 15ff. 427, 7; 8. 497, 11. 498, 42ff. 500, 9%; 45b. — Richter (judices) 56, 28ff. 62, 32; 33. 197, 4. 353, 49. 354, 21f. 608, 12; 21 ff. — Reichshofgericht 358, 51 a; 52a, -Vgl.. Rottweil. — Reichshofrichter s. Sul. — Hof- gerichtsschreiber s. Geisler. — Heimliches Gericht s. Westfalen. — Landgerichte 314, 27. 497, 10. Vgl. Aibling, Nürnberg, Wolfratshausen, Würz- burg. — Landrichter 56, 28 ff. 197, 4. Vgl. Abs- berg. — Halsgerichte 292, 12 ff. 412, 11ff. Vgl. Heilbronn. — Stadtgeriehte s. Nürnberg. — Land- frieden, Landfriedensbund 17, 40 ff. 20-99. 24, 13 ff. 25, 151; 46. 26. 27, 12. 28, 21. 73-103. 111, 12. 265, 9ff. 272, 32ff. 277-299. 369.429. 541, 38 ff. 544, 26. — Klagen wegen Erbe 423, 37 ff. 424, 19 ff. — Klagen wegen Lehengut 429, 95; 36. — Handel und Verkehr: Kaufleute, Kaufmannsgüter
Strana 922
922 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 21, 10; 11. 22, 12. 14, 42. 82, 31. 85, 39. 86, 34. 157, 30. 280, 42. 282, 36. 292, 9; 10. 351, 34 384, 29. 385, 5. 386, 29. 412, 5. — Messen 6. Frankfurt, Nördlingen. — Minzwesen 515, 442[f. — ReichsstraBen 19, 12. 24, 23. 28, 25. 78, 6; 21. 81, 29. 82, 28. 83, 4; 35. 86, 6; 15. 87, 5. 98, 3. 101, 7; 34. 102, 24. 157, 45a. 172, 3; 35. 180, 46a, 282, 18. 283, 2. 292, 10. 383, Diebolt, Schneidermeister in Colmar 522, 38. DieBenhofen a. Rhein 6. v. Schaffhausen 395, 500. Diest, Heinrich von —, Professor d. Theol., Ge- sandter Papst Eugens an K. Friedrich 307, 11 ff. 308, 5ff. 309. 475, 23; 94; 36bff.; 49a. 476, 51%, — Kaplan K. Friedrichs 308, 9. Diether, Meister, s. Ebbracht. Dietrich, Herr, Diener des Erzbischofs von Mainz 2; 35. 384, 21; 40. 391, 18; 19. 393, 6; 29%; 262, 19. 40b; 43b; 45b. 397, 3. 399, 7; 15. 401, 2. 412, | Dieulefist, Johannes, Notar d. Baseler Konzils 865, 6. 420, 36; 50. 421, 4. 426, 25. 428, 4. — Ge- 33; 34. leit 21. OH. 22, 7 f.; 15. 24, 20. 25, 16; 21; 23. 28, 17. 51, 14. 74, 39ff. 75, 30. 76, 9. 82, 26 ff. 85, 2; 4. 86, 9/.; 331ff. 88, 16; 17. 93, 10. 100, 21. 157, 81. 162, 16. 166, 17. 202, 7: 15; 18. 270, 39H. 271, 22. 292, 11. 296, 14. 315, 21 ff. 334, 25. 335, 1. 351, 31. 352, 7; 14. 354, 11. 355, 9; 31%; 404. 369, 28; 31. 371, 9; 10. 372, 1. 313, 442; 34b. 383, 12 f. 386, 42. 391, 10; 16. 393, 5; 47. 398, 55a. 406, 25. 412, 10. 414, 46a, 416, 49a, 420, 51. 421, 4; 5; 11. 422, 19; 24. 427, 10. 460, 174. 475, 7. 482, 8. 486, Digne i. d. Provence, Bischof Petrus de Versailles (Versulles) 1432-1489: 646, 16. Vgl. Meaux. — Gesandter der päpstl. Präsidenten im Baselor Konzil nach Konstantinopel 787, 37. 792, 49%, — Bischof Guillaume d'Estouteville 1439 -1445, Ge- sandter d. Kónigs v. Frankreich zum Florentiner Konzil 762, 26. Dillingen (Dilingen) a. d. Donau, Ritter- u. Stádto- tag März 1440: ?80, 19 ff, 281, 27. 372, 474 ff. 373, 9. 377, 5. Dinkelsbiihl (Dinckelibiihel, DinckelBbuhel, Dinkels- 33. 494, 9. 496, 23. 499, 18. 501, 9; 39a ff. 511, 17. 519, 34. 536, 29, 538, 35. 551, 28. 552, 2; 9. 608, 25. 612, G. 870, 7; 9. 871, 4; 35. 872, Off. — Abgaben 354, 18. — Maut- u. Zollbeamte 608, 13; 21 ff. Deutschland, Kirchen (Metropolitan-, Kathedral-, Kolle- giat-, Parochialkirchen) 625, 35; 36. 626-628. — Erzbischôfe, Bischôfe 453, 1. 466, 14. 492, 22. 548, 95 ff. 630, 5m. 640, 12. 678, 21. 772, 28. 773, 3. 849, 38. 850, 1. — Prälaten 104, 36%; 481, 237, 15. 584, 45. 602, 12. 605, 31ff. 606, 41. 607, 15; 28. 703, 36. 711, 23. — Klerus (Geistliche, püchel, Dinkelspühel, Dunckelspuhel) a. d. Wórnitz i. Mittelfranken 10,33; 36. 11,1. 12, 2. 13,20; 21. 14, 34. 18, 2; 43. 22, 34. 26, 17. 27, 19. 33, 7; 36^, 37, 46b, 43, 15. 50, 32; 374; 44b. 51, 16. 52, 4. 78, 31, 89, 24. 90, 17; 25. 92, 1. 288, 15. 370, 25; 44a, 372, 25. 378, 32b. 383, 7; 44aff. 387, 39. 389, 3. 392, 34; 48b. 395, 46b. 396, 35; 50 ff, 403, 26. 418, 41. 499, 44b. 523, 13. — Amtmann des Deutschen Ordens daselbst 51, 2; 3. — Gesandte 88, 39. — Juden 36, 16. — Reichs- steuer, Stadtsteuer 11, 19. 14, 35a. 33, 16. 50, 32; 48b. 51, 1 ff. Píaffen usw.) 273, 11ff. 292, 6 ff. 300, 5. 309, 38. 336, 26. 386, 26; 27. 411, 44ff. 476, 31. 536, 30. — Geistliches Gebiet 273, 12. — Kloster 299, 6ff. 386, 26; 27. 411, 44 ff. 625, 36. 626. — Gravamina der Deutschen Nation 623, 47. 625, 1; 4; 951ff. 853, 44. 854, 3. Deutschorden 177, 24. 286, 17; 20; 41a; 47aff. 238, 1; 6; 10ff.; 19; 20. 538, 2ff. 544, 8; 32b. 608, 34. — Protektoren (König und Papst) 238, 2. — Hochmeister s. Erlichshausen, Rusdorf. — Stell- vertretender Hochmeister s. Poster. — Wahl d. Hochmeisters 609, 94; 25. — Deutsehmeister s. Seinsheim, Vinke. — Marschall s. Erlichshausen. — Trapier s. Kirskorp. — Treßler 8. Erlenbach. — Komthure s. Kirskorp, Plauen, Poster, Thorn. — Gebietiger 179, 13ff.; 45=ff. 608, 36. 622, 37; 452, — Ordensbrüder, Ritter 179, 452 1f. 608, 41. 609, 7 ff. 622, 37; 4ba. — Amtmann s. Dinkels- bühl. — Prokurator im Baseler Konzil &. Rene. — Desgl an der Kurie 798, 47% "Vgl. Kxevel. — Gesandte 119, 34. 232, 474. 236, 25%. 237, 28. Dionysius Areopagita, mystisch-theosophischer Schrift- steller des 6. Jahrhunderts, 641, 31; 49%, Dioskur, Patriarch, s. Alexandrien. Dissipatus, Johannes, Apocrisar, Gesandter d. Grie- chischen Kaisers u. des Patriarchen v. Konstanti- nopel an d. Baseler Konzil u. Papst Eugen 565, 44. 572, 9. 645,2. 784, 281. 785. 817, 25; 29 ff. 861, 25. 885, 9; 16. ; Dominicus, der heilige, Stifter d. Dominikanerordens, geb. 1170, t 1221: 749, 26. Dominikanerorden (ordo fratrum predicatorum), Mit- glieder s. Aquino, Bryd, Engelberti, Martinus, Pennaforti, Stojkovieh, Torquemada, Vincentius. Donatisten, Christliche Sekte 633, 3. 749, 20; 21. 811, 6. 836, 4; 8. Donatus, Bischof, s. Karthago. Donau (Thonow, Thonowe, Thünowe, Tonav, Danu- bius) 79, 44*. 201, 373. 516, 15. — Ritterschaft an der oberen und unteren —, s. Ritterbund. Donauwörth (Werd, Werde, Swebisch Werde) 1, 28%, 526, 43. 538, 1; 4. 583, 32. 585, 5 ff, 884, 341, Vgl. Ast, Erlenbach, Johannes, Karschau, Kirskorp, Plauen, Ruperti, Tuderbach, — Ordensgebiet 313, 27*. — Schlösser daselbst 609, 23. — Ordens- haus s. Ulm. 10, 27; 41; 46. 12, 3. 13, 20; 21. 14, 42». 18, 2. 22, 34. 26, 17. 27, 19. 37, 18; 47%. 42, 48%, 43, 16; 25; 85%; 45b. 44, 37a; 50a; 365. 50, 38a, 51, 11; 49*ff. 52, 4. 79, 7; 23; 278; 39° ff, 80, 14. 89, 24. 90, 17; 25. 92, 2. 137, 6. 240,
922 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 21, 10; 11. 22, 12. 14, 42. 82, 31. 85, 39. 86, 34. 157, 30. 280, 42. 282, 36. 292, 9; 10. 351, 34 384, 29. 385, 5. 386, 29. 412, 5. — Messen 6. Frankfurt, Nördlingen. — Minzwesen 515, 442[f. — ReichsstraBen 19, 12. 24, 23. 28, 25. 78, 6; 21. 81, 29. 82, 28. 83, 4; 35. 86, 6; 15. 87, 5. 98, 3. 101, 7; 34. 102, 24. 157, 45a. 172, 3; 35. 180, 46a, 282, 18. 283, 2. 292, 10. 383, Diebolt, Schneidermeister in Colmar 522, 38. DieBenhofen a. Rhein 6. v. Schaffhausen 395, 500. Diest, Heinrich von —, Professor d. Theol., Ge- sandter Papst Eugens an K. Friedrich 307, 11 ff. 308, 5ff. 309. 475, 23; 94; 36bff.; 49a. 476, 51%, — Kaplan K. Friedrichs 308, 9. Diether, Meister, s. Ebbracht. Dietrich, Herr, Diener des Erzbischofs von Mainz 2; 35. 384, 21; 40. 391, 18; 19. 393, 6; 29%; 262, 19. 40b; 43b; 45b. 397, 3. 399, 7; 15. 401, 2. 412, | Dieulefist, Johannes, Notar d. Baseler Konzils 865, 6. 420, 36; 50. 421, 4. 426, 25. 428, 4. — Ge- 33; 34. leit 21. OH. 22, 7 f.; 15. 24, 20. 25, 16; 21; 23. 28, 17. 51, 14. 74, 39ff. 75, 30. 76, 9. 82, 26 ff. 85, 2; 4. 86, 9/.; 331ff. 88, 16; 17. 93, 10. 100, 21. 157, 81. 162, 16. 166, 17. 202, 7: 15; 18. 270, 39H. 271, 22. 292, 11. 296, 14. 315, 21 ff. 334, 25. 335, 1. 351, 31. 352, 7; 14. 354, 11. 355, 9; 31%; 404. 369, 28; 31. 371, 9; 10. 372, 1. 313, 442; 34b. 383, 12 f. 386, 42. 391, 10; 16. 393, 5; 47. 398, 55a. 406, 25. 412, 10. 414, 46a, 416, 49a, 420, 51. 421, 4; 5; 11. 422, 19; 24. 427, 10. 460, 174. 475, 7. 482, 8. 486, Digne i. d. Provence, Bischof Petrus de Versailles (Versulles) 1432-1489: 646, 16. Vgl. Meaux. — Gesandter der päpstl. Präsidenten im Baselor Konzil nach Konstantinopel 787, 37. 792, 49%, — Bischof Guillaume d'Estouteville 1439 -1445, Ge- sandter d. Kónigs v. Frankreich zum Florentiner Konzil 762, 26. Dillingen (Dilingen) a. d. Donau, Ritter- u. Stádto- tag März 1440: ?80, 19 ff, 281, 27. 372, 474 ff. 373, 9. 377, 5. Dinkelsbiihl (Dinckelibiihel, DinckelBbuhel, Dinkels- 33. 494, 9. 496, 23. 499, 18. 501, 9; 39a ff. 511, 17. 519, 34. 536, 29, 538, 35. 551, 28. 552, 2; 9. 608, 25. 612, G. 870, 7; 9. 871, 4; 35. 872, Off. — Abgaben 354, 18. — Maut- u. Zollbeamte 608, 13; 21 ff. Deutschland, Kirchen (Metropolitan-, Kathedral-, Kolle- giat-, Parochialkirchen) 625, 35; 36. 626-628. — Erzbischôfe, Bischôfe 453, 1. 466, 14. 492, 22. 548, 95 ff. 630, 5m. 640, 12. 678, 21. 772, 28. 773, 3. 849, 38. 850, 1. — Prälaten 104, 36%; 481, 237, 15. 584, 45. 602, 12. 605, 31ff. 606, 41. 607, 15; 28. 703, 36. 711, 23. — Klerus (Geistliche, püchel, Dinkelspühel, Dunckelspuhel) a. d. Wórnitz i. Mittelfranken 10,33; 36. 11,1. 12, 2. 13,20; 21. 14, 34. 18, 2; 43. 22, 34. 26, 17. 27, 19. 33, 7; 36^, 37, 46b, 43, 15. 50, 32; 374; 44b. 51, 16. 52, 4. 78, 31, 89, 24. 90, 17; 25. 92, 1. 288, 15. 370, 25; 44a, 372, 25. 378, 32b. 383, 7; 44aff. 387, 39. 389, 3. 392, 34; 48b. 395, 46b. 396, 35; 50 ff, 403, 26. 418, 41. 499, 44b. 523, 13. — Amtmann des Deutschen Ordens daselbst 51, 2; 3. — Gesandte 88, 39. — Juden 36, 16. — Reichs- steuer, Stadtsteuer 11, 19. 14, 35a. 33, 16. 50, 32; 48b. 51, 1 ff. Píaffen usw.) 273, 11ff. 292, 6 ff. 300, 5. 309, 38. 336, 26. 386, 26; 27. 411, 44ff. 476, 31. 536, 30. — Geistliches Gebiet 273, 12. — Kloster 299, 6ff. 386, 26; 27. 411, 44 ff. 625, 36. 626. — Gravamina der Deutschen Nation 623, 47. 625, 1; 4; 951ff. 853, 44. 854, 3. Deutschorden 177, 24. 286, 17; 20; 41a; 47aff. 238, 1; 6; 10ff.; 19; 20. 538, 2ff. 544, 8; 32b. 608, 34. — Protektoren (König und Papst) 238, 2. — Hochmeister s. Erlichshausen, Rusdorf. — Stell- vertretender Hochmeister s. Poster. — Wahl d. Hochmeisters 609, 94; 25. — Deutsehmeister s. Seinsheim, Vinke. — Marschall s. Erlichshausen. — Trapier s. Kirskorp. — Treßler 8. Erlenbach. — Komthure s. Kirskorp, Plauen, Poster, Thorn. — Gebietiger 179, 13ff.; 45=ff. 608, 36. 622, 37; 452, — Ordensbrüder, Ritter 179, 452 1f. 608, 41. 609, 7 ff. 622, 37; 4ba. — Amtmann s. Dinkels- bühl. — Prokurator im Baseler Konzil &. Rene. — Desgl an der Kurie 798, 47% "Vgl. Kxevel. — Gesandte 119, 34. 232, 474. 236, 25%. 237, 28. Dionysius Areopagita, mystisch-theosophischer Schrift- steller des 6. Jahrhunderts, 641, 31; 49%, Dioskur, Patriarch, s. Alexandrien. Dissipatus, Johannes, Apocrisar, Gesandter d. Grie- chischen Kaisers u. des Patriarchen v. Konstanti- nopel an d. Baseler Konzil u. Papst Eugen 565, 44. 572, 9. 645,2. 784, 281. 785. 817, 25; 29 ff. 861, 25. 885, 9; 16. ; Dominicus, der heilige, Stifter d. Dominikanerordens, geb. 1170, t 1221: 749, 26. Dominikanerorden (ordo fratrum predicatorum), Mit- glieder s. Aquino, Bryd, Engelberti, Martinus, Pennaforti, Stojkovieh, Torquemada, Vincentius. Donatisten, Christliche Sekte 633, 3. 749, 20; 21. 811, 6. 836, 4; 8. Donatus, Bischof, s. Karthago. Donau (Thonow, Thonowe, Thünowe, Tonav, Danu- bius) 79, 44*. 201, 373. 516, 15. — Ritterschaft an der oberen und unteren —, s. Ritterbund. Donauwörth (Werd, Werde, Swebisch Werde) 1, 28%, 526, 43. 538, 1; 4. 583, 32. 585, 5 ff, 884, 341, Vgl. Ast, Erlenbach, Johannes, Karschau, Kirskorp, Plauen, Ruperti, Tuderbach, — Ordensgebiet 313, 27*. — Schlösser daselbst 609, 23. — Ordens- haus s. Ulm. 10, 27; 41; 46. 12, 3. 13, 20; 21. 14, 42». 18, 2. 22, 34. 26, 17. 27, 19. 37, 18; 47%. 42, 48%, 43, 16; 25; 85%; 45b. 44, 37a; 50a; 365. 50, 38a, 51, 11; 49*ff. 52, 4. 79, 7; 23; 278; 39° ff, 80, 14. 89, 24. 90, 17; 25. 92, 2. 137, 6. 240,
Strana 923
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. | 28; 32. 258, 8; 9. 287, 26; 46a. 387, 42. 398, 17. 403, 26. 499, 43 b. — Gesandte 88, 39. 288, 16. 400, 16. — Reichssteuer, Stadtsteuer 11, 9ff. 33, . 17. 51, 11ff. — Stüdtetag Sept. 1439: 18, 1 1f.; 35aff. 76, 28. — Desgl. Juni 1440: 278, 9. 282. 283. 292, 23; 33; 36; 438. 293, 3. 384-386. 388, 7ff.; 45bff. 415, 9ff. 416, 5; 38aff. 419, 12. — Rittertag Juli 1440: 294, 8. 418, 32. Donekorf (Donekorff), Konrad, Dr. decr., Domdechant in Halberstadt, Gesandter des Bischofs 303, 11. 450, 18; 19; 36ff. Dorchester (Dorsinium) a. d. Themse s. à. v. Oxford, Archidiakon s. Stopyndon. Dortmund (Tremonia), Bürgermeister u. Rat 363, 30. Drachenfels (Drachefels) a. Rhein s. v. Kónigswinter, der Burggraf vom —, 363, 29. Dirschecken, die, Wald im Nassanischen 543, 45». Dundrainan (Dondranan, Dondraynan, Dondrayran, Dondreiran) i. Schottland s. w. v. Dumfries, Abt Thomas s. Livingstone. Duns, Johannes, aus Schottland (Duns Scotus), Mi- norit, Seholastiker, 1 1808: 658, 26. Dusel, Ernst, Kanonikus von St. Florin in Koblenz, Sekretür u. Gesandter d. Bischofs v. Speier 451, 42 ff. Dyonisius, Meister, Chorrichter in München, Rat und Gesandter Hzg. Albrechts III. von Baiern 616, 25. 869, 15. 870, 33. E Ebbracht (Ebracht), Dietrich, Domherr von Aschaffen- burg, Notar d. Erzbischofs von Mainz 120, 29. 199, 5; 10. 159, 25. 161, 16; 30. 162, 29. 174, 9. 176, 32. 879, 9. Ebendorfer, Thomas, von Haselbach , Professor d. Theol., Domherr von St. Stephan in Wien, geb. 1387, $ 1464: 173, 45b, 181, 35bbff. 532, 44b. 816, 47b. 882, 3; 44. — Gesandter K. Friedrichs zum Mainzer Kongreß 272, 13. 526, 9; 11; 23; 49. 598, 4; 14. 534, 14. 535, 43. 536. 537. 540,12. 541, 3; 12; 13; 30. 515, 13. 546, 47. 548, 33; 37; 43 ff. 549, 9; 19ff.; 20; 45a. 550, 2; 35; 44. 551, 19; 28ff.; 37; 39. 552, 26; 28; 45. 564, 40. 566-570 passim. 574, 421f. 575-018. 579, 20. 580, 16ff. 581, 19; 21. 583, 42b, 585, 24. 586, 16; 34. 587, 10. 602, 33. 607, 10ff. 613, 1. 630, 20. 634, 38. 637, 16ff. 759, 21. 761, 8; 9. 765, 11. 767, 39a, 800, 9; 15; 16. 849, 95. 805, 6 ff. 857, 9; 15; 33. 858, 27; 35 ff. 491, 860, 3; 12; 16. 861, 30ff. 862, 3; 42. 868, 10. — Sein Traktat gegen die Bulle ,,Deus novit* 835, 20. Eberstein s. Hürning. Ebioniten (Hebionite), Christliche Sekte 813, 11. : Echter, Hamman, Ritter, 381, 475. — Kunz (Concze), Vetter des Folgenden, 153, 42. 154, 3; 5. — Peter, Domdechant in Mainz 113, 35. 119, 24. 153, 36; 38. 923 Eckhart (Egkchart), Goldschmied in Wien 263, 9. Eger 155, 462. Ehenheim s. Oberehnheim. Ehinger, Hans, Sohn dos Folgenden, Ratsherr iu Ulm, Gesandter nach Wassertrüdingen 291, 13. 414, 3; 5. — Peter, in Ulm 414, 3. — Walther, Ratsherr in Ulm 389, 16. 406, 45%. Ehinger (Echinger) genannt Rümelin, Hans, 395, 25» ff. Ehrenberg s. v. Mosbach i. Baden, Heinrich von —, Rat d. Pfalzgrafen Otto 286, 35. Ehrenfels (Erenfels) w. v. Rüdesheim 53, 11. Kiehstütt (Eisteten, Eystet, Eystett, Eystette, Ey- Stetten), Bischof Johann von Heideck 1415-1429: 407, 482, — Bischof Albrecht II. von Hohenrechberg 1429 bis 1445: 36, 6. 290, 14. 300, 36; 45. 407, 3. 416, 33. 429, 50%. 430, 39. 494, 34. 499, 46b. 523, 18. — Seine Gesandten 430, 41. — Stadt 1, 28b, 430, 42. Eidgenossen s. Schweiz. Eika (Eyka) a. d. Maas n. v. Maastricht, der Propst von —, Sprecher d. Bischofs v. Lüttich auf d. Kölner Provinzialsynode 303, 41. 472, 21. Elbing i. Westpreußen, Komthur d. Deutschen Ordens daselbst s. Plauen. Eleusius, zur Zeit Augustins, 827, 494. Eli (Hely), Jüdischer Hohepriester 713, 16 ff. — Sein Vater 713, 18. — Seine Söhne 713, 17. Ellwangen (Elwangen) a. d. Jagst 416, 11. 417, 4; 10. 418, 20. — Beabsichtigter Fürsten- u. Städte- tag Mai 1440: 290, 32. 291, 2; 5; 6. 407, 30; 33. 408, 21; 41; 42. 409, 18ff. 410, 1. 413, 7; 43a, — Firsten- u. Stidtetag Juni 1440: 278, 12. 282, 2; 10; 15. 283, 25; 30ff.; 39. 289, 38. 292-294. 381, 18. 384, 12; 46». 386, 39. 410, 32. 413-419, Eloinus, Diener d. Hofgerichtsschreibers Geisler 357, 53b ff. Elsaß (Eilsa$) 869, 49b. 870, 9. — Reichsstände 16, 10. 62, 2. — Reichsstidte 14, 29»; 36%, 27, 30. 62, 41. 97, 29. 102, 34. 137, 13; 14; 34; 37. 141, 37. 242, 13; 38. 262, 4; 46m. 522, 26. 528, 20; 23; 311. 852, 9ff. Vgl. Colmar, Hagenau, Kaysersberg, Mülhausen, Münster in St. Gregorien Thal, Oberehnheim, Rosheim, Schlettstadt, Tiirk- heim, Weißenburg. — Ihre Bürgermeister u. Räte 852, 27. — Ihre Gesandten 28, 27.. 103, 40*. 141, 37. 318, 18ff. 522, 20; 21; 30; 35. 523, 3; 4. 878, 43. Vgl. Hagenau, Kempf. — Ihr Bote 852, 22, — Reichssteuer 14, 39b, — Osterreichische Besitzungen 114, 7. — Landvogtei 194, 41s. 195, 43% Vgl. Unter- elsaB. — Unterlandvogt s. Neipperg. — Juden 35, 21. ; Eltville (Eltvil) a. Rhein w. v. Mainz 142, 4. Embrun (Ebredunum) i. d. Dauphinć s. 6. v. Grenoble, Erzbischof Jakob III. Gólu 1427-1432, Gesandter K. Sigmunds an Papst Eugen 1432: 741, 2.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. | 28; 32. 258, 8; 9. 287, 26; 46a. 387, 42. 398, 17. 403, 26. 499, 43 b. — Gesandte 88, 39. 288, 16. 400, 16. — Reichssteuer, Stadtsteuer 11, 9ff. 33, . 17. 51, 11ff. — Stüdtetag Sept. 1439: 18, 1 1f.; 35aff. 76, 28. — Desgl. Juni 1440: 278, 9. 282. 283. 292, 23; 33; 36; 438. 293, 3. 384-386. 388, 7ff.; 45bff. 415, 9ff. 416, 5; 38aff. 419, 12. — Rittertag Juli 1440: 294, 8. 418, 32. Donekorf (Donekorff), Konrad, Dr. decr., Domdechant in Halberstadt, Gesandter des Bischofs 303, 11. 450, 18; 19; 36ff. Dorchester (Dorsinium) a. d. Themse s. à. v. Oxford, Archidiakon s. Stopyndon. Dortmund (Tremonia), Bürgermeister u. Rat 363, 30. Drachenfels (Drachefels) a. Rhein s. v. Kónigswinter, der Burggraf vom —, 363, 29. Dirschecken, die, Wald im Nassanischen 543, 45». Dundrainan (Dondranan, Dondraynan, Dondrayran, Dondreiran) i. Schottland s. w. v. Dumfries, Abt Thomas s. Livingstone. Duns, Johannes, aus Schottland (Duns Scotus), Mi- norit, Seholastiker, 1 1808: 658, 26. Dusel, Ernst, Kanonikus von St. Florin in Koblenz, Sekretür u. Gesandter d. Bischofs v. Speier 451, 42 ff. Dyonisius, Meister, Chorrichter in München, Rat und Gesandter Hzg. Albrechts III. von Baiern 616, 25. 869, 15. 870, 33. E Ebbracht (Ebracht), Dietrich, Domherr von Aschaffen- burg, Notar d. Erzbischofs von Mainz 120, 29. 199, 5; 10. 159, 25. 161, 16; 30. 162, 29. 174, 9. 176, 32. 879, 9. Ebendorfer, Thomas, von Haselbach , Professor d. Theol., Domherr von St. Stephan in Wien, geb. 1387, $ 1464: 173, 45b, 181, 35bbff. 532, 44b. 816, 47b. 882, 3; 44. — Gesandter K. Friedrichs zum Mainzer Kongreß 272, 13. 526, 9; 11; 23; 49. 598, 4; 14. 534, 14. 535, 43. 536. 537. 540,12. 541, 3; 12; 13; 30. 515, 13. 546, 47. 548, 33; 37; 43 ff. 549, 9; 19ff.; 20; 45a. 550, 2; 35; 44. 551, 19; 28ff.; 37; 39. 552, 26; 28; 45. 564, 40. 566-570 passim. 574, 421f. 575-018. 579, 20. 580, 16ff. 581, 19; 21. 583, 42b, 585, 24. 586, 16; 34. 587, 10. 602, 33. 607, 10ff. 613, 1. 630, 20. 634, 38. 637, 16ff. 759, 21. 761, 8; 9. 765, 11. 767, 39a, 800, 9; 15; 16. 849, 95. 805, 6 ff. 857, 9; 15; 33. 858, 27; 35 ff. 491, 860, 3; 12; 16. 861, 30ff. 862, 3; 42. 868, 10. — Sein Traktat gegen die Bulle ,,Deus novit* 835, 20. Eberstein s. Hürning. Ebioniten (Hebionite), Christliche Sekte 813, 11. : Echter, Hamman, Ritter, 381, 475. — Kunz (Concze), Vetter des Folgenden, 153, 42. 154, 3; 5. — Peter, Domdechant in Mainz 113, 35. 119, 24. 153, 36; 38. 923 Eckhart (Egkchart), Goldschmied in Wien 263, 9. Eger 155, 462. Ehenheim s. Oberehnheim. Ehinger, Hans, Sohn dos Folgenden, Ratsherr iu Ulm, Gesandter nach Wassertrüdingen 291, 13. 414, 3; 5. — Peter, in Ulm 414, 3. — Walther, Ratsherr in Ulm 389, 16. 406, 45%. Ehinger (Echinger) genannt Rümelin, Hans, 395, 25» ff. Ehrenberg s. v. Mosbach i. Baden, Heinrich von —, Rat d. Pfalzgrafen Otto 286, 35. Ehrenfels (Erenfels) w. v. Rüdesheim 53, 11. Kiehstütt (Eisteten, Eystet, Eystett, Eystette, Ey- Stetten), Bischof Johann von Heideck 1415-1429: 407, 482, — Bischof Albrecht II. von Hohenrechberg 1429 bis 1445: 36, 6. 290, 14. 300, 36; 45. 407, 3. 416, 33. 429, 50%. 430, 39. 494, 34. 499, 46b. 523, 18. — Seine Gesandten 430, 41. — Stadt 1, 28b, 430, 42. Eidgenossen s. Schweiz. Eika (Eyka) a. d. Maas n. v. Maastricht, der Propst von —, Sprecher d. Bischofs v. Lüttich auf d. Kölner Provinzialsynode 303, 41. 472, 21. Elbing i. Westpreußen, Komthur d. Deutschen Ordens daselbst s. Plauen. Eleusius, zur Zeit Augustins, 827, 494. Eli (Hely), Jüdischer Hohepriester 713, 16 ff. — Sein Vater 713, 18. — Seine Söhne 713, 17. Ellwangen (Elwangen) a. d. Jagst 416, 11. 417, 4; 10. 418, 20. — Beabsichtigter Fürsten- u. Städte- tag Mai 1440: 290, 32. 291, 2; 5; 6. 407, 30; 33. 408, 21; 41; 42. 409, 18ff. 410, 1. 413, 7; 43a, — Firsten- u. Stidtetag Juni 1440: 278, 12. 282, 2; 10; 15. 283, 25; 30ff.; 39. 289, 38. 292-294. 381, 18. 384, 12; 46». 386, 39. 410, 32. 413-419, Eloinus, Diener d. Hofgerichtsschreibers Geisler 357, 53b ff. Elsaß (Eilsa$) 869, 49b. 870, 9. — Reichsstände 16, 10. 62, 2. — Reichsstidte 14, 29»; 36%, 27, 30. 62, 41. 97, 29. 102, 34. 137, 13; 14; 34; 37. 141, 37. 242, 13; 38. 262, 4; 46m. 522, 26. 528, 20; 23; 311. 852, 9ff. Vgl. Colmar, Hagenau, Kaysersberg, Mülhausen, Münster in St. Gregorien Thal, Oberehnheim, Rosheim, Schlettstadt, Tiirk- heim, Weißenburg. — Ihre Bürgermeister u. Räte 852, 27. — Ihre Gesandten 28, 27.. 103, 40*. 141, 37. 318, 18ff. 522, 20; 21; 30; 35. 523, 3; 4. 878, 43. Vgl. Hagenau, Kempf. — Ihr Bote 852, 22, — Reichssteuer 14, 39b, — Osterreichische Besitzungen 114, 7. — Landvogtei 194, 41s. 195, 43% Vgl. Unter- elsaB. — Unterlandvogt s. Neipperg. — Juden 35, 21. ; Eltville (Eltvil) a. Rhein w. v. Mainz 142, 4. Embrun (Ebredunum) i. d. Dauphinć s. 6. v. Grenoble, Erzbischof Jakob III. Gólu 1427-1432, Gesandter K. Sigmunds an Papst Eugen 1432: 741, 2.
Strana 924
924 Alfabetisches Register der Enderys (Endrys, Enndress), Kanzleibeamter d. Pfalz- grafen, s. Andreas. Engelberti, Ulrich, aus Straßburg, Dominikaner, Scho- lastiker, + 1277: 658, 26. Engern (Enger, Angaria), ehemaliges Herzogtum a. d. Weser: Herzog Bernhard s. Sachsen. — Herzog Dietrich s. Kóln. England (Engellant, Anglia), K. Heinrich V. 1413 bis 1422: 246, 37. — K. Heinrich VL, Künig von Frankreich, Herr von Irland, 1422-1472: 138, 11; 14. 139, 12ff. 140, 1. 246, 36. 247, 18. 473, 8ff. 527, 25. 529, 33; 41. 530. 581. 534, 28; 30; 37; 38; 41b; 469. 587, 30; 33; 42a. 588-593. 597, 47a. 598, 19: 3baff.; 52b. 599, 42aff. 869, 7. — Kanzler s. Bekynton. — Custos rotulorum s. Stopyndon. — Räte 530, 9; 482. 531, 412. Vgl. Moleyns, Tip- tot. — Tresorier 531, 37a. — Gesandte 139, 22; 23. 317, 23. 523, 30. 530, 26; 27. 531, 413. 588, | 5. 589, 13; 15. 590, 29. 591, 22 ft. 593, 15. Vgl. Beke, Chester, Grenewell, Klux, Rochester, Swan. — Kaplan s. Chester, — Bote s, Macdomichyd. — Vasallen, Untertanen 249, 252; 263. — Kardinal Heinrich von —, s. Winchester. — Land, Nation 280, 14. 247, 1; 3; 10; 13; 34b; 36b. 249, 26%; 26b. 526, 37. 528, 41. 529, 24. 531, 9. — Parlament 247, 6. Enos (Ethnos), Sohn Seths 653, 33. Entremont i. Dóp. Haute-Savoie s. v. Bonneville, Abt Johannes de Verbouz, Mitglied d. Baseler Konzils 331, 4. Ephesus i. Kleinasien s. v. Smyrna, drittes allge- meines Konzil 431: 210, 5ff. 447, 3; 18; 19; 48, 671, 1; 434. 788, 2. 806, 10; 20. 838, 1. 846, 36. — Synode (sogenannte Ráuberaynode) 449: 811, 5. Ephrata (Eufrata) s. v. Jerusalem 62b, 37. Eppstein (Epenstein, Eppenstein, Eppinstein) n. à. v. Wiesbaden, Gottfried IX. Herr von —, 1437-1466: 35, 25. 363, 17: — Jakob von —, Frankfurter Jude 39, 312. — Seine Witwe Hefe und sein Sohn Simon 39, 312. 48, 15ft. 49, 38. — Sein Eidam s. Cronenberger. Erbach (Erpach) a. d. Mümling i. Hessen, Konrad Schenk von —, 35, 27. — Otto Schenk von —, 120, 30. 176, 27. | Erfurt (Erffürt, Erffurt, Arffordia, Erdfordia, Erf- fordia, Erphordia) 167, 30; 33; 40. 168, 5; 7; 20; 98. 960, 14. 313, 24b. 437, 29. 494, 43. — Juden 36, 16. — Rechtstag Aug. 1440: 179, 41*. — Universität 300, 24. 301, 211; 15. 4837, 25; 31; 40. 488, 17; 46; 47. 482, 33^. 516, 39. 869, 10. — Theologische u. juristische Fakultát 301, 8ff. 302. 433, 46. — Doktoren u. Magister 437, 40. 439, 19. 443, 29; 52», 452, 11. Erhard, Meister, Augenarzt in Nürnberg 419, 51b. Erlenbach (Erlbach, Irlebach) i. Hessen s. v. Fried- berg, Hans von —, Hofmeister d. Erzbischofs von Mainz 120, 23. 129, 21. 162, 6 ff. 169, 32 ff. 176, 30. — Gesandter zum Nürnberger Reichstage 317, 18. 523, 27. Orts- und Personen-Namen. ' Erlenbach, Johann von —, Treßler des Deutschen Ordens 177, 22ff. 179, 28. 204, 46b, Erlichshausen, Konrad von —-, oberster Marschall des Deutschen Ordens 609, 2. — Hochmeister 1441 bis 1449: 608, 47a. 622, 36; 45%. — Sein Schreiber s. Johannes. Ernaudi s. Arnaudi. Erpel, Heinrich von —, Dr. deer., Propst von St. Severin in Kóln, Gesandter der Kurfiirsten an Papst Eugen 1438: 106, 4; 10; 39a; 41a, Esau, Sohn des Erzvaters Isaak 640, 23. 682, 44. i Esra (Esdra), Jidischer Schriftgelehrter 652, 12. Essegg (Mursa) a. d. Drau i. Slavonien, Bischof Valens ca. 38D bis ea. 368: 803, 503. 894, 33. EBlingen (Esselingen, EsBlingen) 18, 6. 21, 35; 40*ff.; 46^, 22, 36; 837. 23, 8. 27, 34. 76, 7: 30. 81, 2. 97, 32. 102, 17; 22. 287, 10; 12; 16; 23. 288, 13; 19. 378, 31». 380, 33; 47a; 38L, 395, 262; 482; 49a; 28b; 33%; 44% 397, 17. 398, 44°, 399, 10; 11; 272, 400, 45%, 401, 12; 31. 403, 24; 28, 405, 32. 416, 28. — Bürger- meister u. Rat 404, 14. — Gesandte (Ratsfreunde) | 287, 17m. 398, 4. 399, 10; 12; 98"ft. 401, 16; 20; 21; 31. — EBlinger Einung (EBlingen , Heil- bronn, Reutlingen, Rottweil, Wimpfen) 22, 36; 37. 25, 39. 76, 30. 97, 32. 102, 18; 22. 288, 39. © 289, 4. 403,28 ft. 405, 33. — Ihre Gesandten 102, , 23. 288, 19; 38. 405, 34. Ktampes (de Stampis), Johannes d'—, Dechant von Poitiers 594, 95. Eulogius, Bischof, s. Cäsarea. Eurasburg (Eyraspurg) a. d. Loisach s. w. v. München 79, 33%. Europa 201, 14. 351, 4ff. Eusebius, Kircheuhistoriker, s. Cüsarea. S. Eustachii, Kardinal von —, s. Carillo. Eutingerthal (Ütingertale) i. Württemberg n. o. v. Horb s. Bócklin. Eutyches (Eutices, Ewthices), Archimandrit von Kon- stantinopel, 1 nach 454: 218, 3. 806, 21. Eva 205, 27. 217, 10; 11. 464, 34; 36. 740, 6; 7. 744, 39; 40. . Evangelisten 557, 29. 654, 26. 670, 22. 717, 20. 125, 27. 726, 4. 752, 7. - Evangelus, Presbyter, zur Zeit des heiligen Hiero- nymus, 835, 43b, i Ezechiel (Ezechias), der Prophet, 688, 5. 726, 8. F vgl. V. Fabri, Guillermus, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 871; 31. i Feldkirch (Veltkirch) a. d. Ill in Vorarlberg 434, 31. Fermo s, v, Ancona, Kardinal von —, s. Capranica. Ferrara n. č. v. Bologna 106, 415. 746, 17. — Bürger 8. Bonnacossa. — Domherr s. Oratoribus. — Bank- haus der Medici 136, 41». — Konzil 204, 13. 302, 9; 11. 304, 36; 37. 305, 5. 306, 15. 839, 39». 345, 3. 443, 10. 444, 7. 457, 26. 458, 9. 460, 2; 5; 6; 9; 11; 24. 468,
924 Alfabetisches Register der Enderys (Endrys, Enndress), Kanzleibeamter d. Pfalz- grafen, s. Andreas. Engelberti, Ulrich, aus Straßburg, Dominikaner, Scho- lastiker, + 1277: 658, 26. Engern (Enger, Angaria), ehemaliges Herzogtum a. d. Weser: Herzog Bernhard s. Sachsen. — Herzog Dietrich s. Kóln. England (Engellant, Anglia), K. Heinrich V. 1413 bis 1422: 246, 37. — K. Heinrich VL, Künig von Frankreich, Herr von Irland, 1422-1472: 138, 11; 14. 139, 12ff. 140, 1. 246, 36. 247, 18. 473, 8ff. 527, 25. 529, 33; 41. 530. 581. 534, 28; 30; 37; 38; 41b; 469. 587, 30; 33; 42a. 588-593. 597, 47a. 598, 19: 3baff.; 52b. 599, 42aff. 869, 7. — Kanzler s. Bekynton. — Custos rotulorum s. Stopyndon. — Räte 530, 9; 482. 531, 412. Vgl. Moleyns, Tip- tot. — Tresorier 531, 37a. — Gesandte 139, 22; 23. 317, 23. 523, 30. 530, 26; 27. 531, 413. 588, | 5. 589, 13; 15. 590, 29. 591, 22 ft. 593, 15. Vgl. Beke, Chester, Grenewell, Klux, Rochester, Swan. — Kaplan s. Chester, — Bote s, Macdomichyd. — Vasallen, Untertanen 249, 252; 263. — Kardinal Heinrich von —, s. Winchester. — Land, Nation 280, 14. 247, 1; 3; 10; 13; 34b; 36b. 249, 26%; 26b. 526, 37. 528, 41. 529, 24. 531, 9. — Parlament 247, 6. Enos (Ethnos), Sohn Seths 653, 33. Entremont i. Dóp. Haute-Savoie s. v. Bonneville, Abt Johannes de Verbouz, Mitglied d. Baseler Konzils 331, 4. Ephesus i. Kleinasien s. v. Smyrna, drittes allge- meines Konzil 431: 210, 5ff. 447, 3; 18; 19; 48, 671, 1; 434. 788, 2. 806, 10; 20. 838, 1. 846, 36. — Synode (sogenannte Ráuberaynode) 449: 811, 5. Ephrata (Eufrata) s. v. Jerusalem 62b, 37. Eppstein (Epenstein, Eppenstein, Eppinstein) n. à. v. Wiesbaden, Gottfried IX. Herr von —, 1437-1466: 35, 25. 363, 17: — Jakob von —, Frankfurter Jude 39, 312. — Seine Witwe Hefe und sein Sohn Simon 39, 312. 48, 15ft. 49, 38. — Sein Eidam s. Cronenberger. Erbach (Erpach) a. d. Mümling i. Hessen, Konrad Schenk von —, 35, 27. — Otto Schenk von —, 120, 30. 176, 27. | Erfurt (Erffürt, Erffurt, Arffordia, Erdfordia, Erf- fordia, Erphordia) 167, 30; 33; 40. 168, 5; 7; 20; 98. 960, 14. 313, 24b. 437, 29. 494, 43. — Juden 36, 16. — Rechtstag Aug. 1440: 179, 41*. — Universität 300, 24. 301, 211; 15. 4837, 25; 31; 40. 488, 17; 46; 47. 482, 33^. 516, 39. 869, 10. — Theologische u. juristische Fakultát 301, 8ff. 302. 433, 46. — Doktoren u. Magister 437, 40. 439, 19. 443, 29; 52», 452, 11. Erhard, Meister, Augenarzt in Nürnberg 419, 51b. Erlenbach (Erlbach, Irlebach) i. Hessen s. v. Fried- berg, Hans von —, Hofmeister d. Erzbischofs von Mainz 120, 23. 129, 21. 162, 6 ff. 169, 32 ff. 176, 30. — Gesandter zum Nürnberger Reichstage 317, 18. 523, 27. Orts- und Personen-Namen. ' Erlenbach, Johann von —, Treßler des Deutschen Ordens 177, 22ff. 179, 28. 204, 46b, Erlichshausen, Konrad von —-, oberster Marschall des Deutschen Ordens 609, 2. — Hochmeister 1441 bis 1449: 608, 47a. 622, 36; 45%. — Sein Schreiber s. Johannes. Ernaudi s. Arnaudi. Erpel, Heinrich von —, Dr. deer., Propst von St. Severin in Kóln, Gesandter der Kurfiirsten an Papst Eugen 1438: 106, 4; 10; 39a; 41a, Esau, Sohn des Erzvaters Isaak 640, 23. 682, 44. i Esra (Esdra), Jidischer Schriftgelehrter 652, 12. Essegg (Mursa) a. d. Drau i. Slavonien, Bischof Valens ca. 38D bis ea. 368: 803, 503. 894, 33. EBlingen (Esselingen, EsBlingen) 18, 6. 21, 35; 40*ff.; 46^, 22, 36; 837. 23, 8. 27, 34. 76, 7: 30. 81, 2. 97, 32. 102, 17; 22. 287, 10; 12; 16; 23. 288, 13; 19. 378, 31». 380, 33; 47a; 38L, 395, 262; 482; 49a; 28b; 33%; 44% 397, 17. 398, 44°, 399, 10; 11; 272, 400, 45%, 401, 12; 31. 403, 24; 28, 405, 32. 416, 28. — Bürger- meister u. Rat 404, 14. — Gesandte (Ratsfreunde) | 287, 17m. 398, 4. 399, 10; 12; 98"ft. 401, 16; 20; 21; 31. — EBlinger Einung (EBlingen , Heil- bronn, Reutlingen, Rottweil, Wimpfen) 22, 36; 37. 25, 39. 76, 30. 97, 32. 102, 18; 22. 288, 39. © 289, 4. 403,28 ft. 405, 33. — Ihre Gesandten 102, , 23. 288, 19; 38. 405, 34. Ktampes (de Stampis), Johannes d'—, Dechant von Poitiers 594, 95. Eulogius, Bischof, s. Cäsarea. Eurasburg (Eyraspurg) a. d. Loisach s. w. v. München 79, 33%. Europa 201, 14. 351, 4ff. Eusebius, Kircheuhistoriker, s. Cüsarea. S. Eustachii, Kardinal von —, s. Carillo. Eutingerthal (Ütingertale) i. Württemberg n. o. v. Horb s. Bócklin. Eutyches (Eutices, Ewthices), Archimandrit von Kon- stantinopel, 1 nach 454: 218, 3. 806, 21. Eva 205, 27. 217, 10; 11. 464, 34; 36. 740, 6; 7. 744, 39; 40. . Evangelisten 557, 29. 654, 26. 670, 22. 717, 20. 125, 27. 726, 4. 752, 7. - Evangelus, Presbyter, zur Zeit des heiligen Hiero- nymus, 835, 43b, i Ezechiel (Ezechias), der Prophet, 688, 5. 726, 8. F vgl. V. Fabri, Guillermus, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 871; 31. i Feldkirch (Veltkirch) a. d. Ill in Vorarlberg 434, 31. Fermo s, v, Ancona, Kardinal von —, s. Capranica. Ferrara n. č. v. Bologna 106, 415. 746, 17. — Bürger 8. Bonnacossa. — Domherr s. Oratoribus. — Bank- haus der Medici 136, 41». — Konzil 204, 13. 302, 9; 11. 304, 36; 37. 305, 5. 306, 15. 839, 39». 345, 3. 443, 10. 444, 7. 457, 26. 458, 9. 460, 2; 5; 6; 9; 11; 24. 468,
Strana 925
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 19. 470, 4. 472, 36. 554, 25; 38. 559, 24. 560, 28; 30. 561, 7. 563, 12; 26; 42. 565, 30. 566, 31. 567, 22; 23; 42. 568, Tff.; 22. 573-578 passim. 640, 8. 641, 19. 642, 32; 33. 643, 37. 644, 10. 678, 20; 21; 30. 686, 4; 5; 8ff. 690, 32. 693-698 passim. 703, 14. 707, 3. 711, 35; 36. 746, 23; 25; 40. 747, 29. 754, 15. 755, 1. 757, 20; 24; 31; 38. 759, 19. 760, 15. 764, 1. 765, 24. 766, 17 ff. 168, 13. 172, 35. 119, 36; 40. 794-798 passim. 803, 33. 804, 25; 29. 809, 15. 818, 5; 10ff. 826, 19. 834, 36; 41. 842, 13. 843, 39. 848, 14; 17; 24ff. 875, 21; 39. 884, 25. 885, 21ff. — Sessionen, Dekrete 221, 49a, 678, 31. 690, 31. 693, 47a; 48a, 745, 31; 32. 746, 27. 747, 9. 754, 26; 29; 37. 196, 49b. 837, 445. Ferwer, Hans, Bürger von Memmingen 92, 19; 20. — Seine Tochter 92, 21. — Peter, Bruder des Vorigen, Bürger von Ulm 92, 19; 22. Feucht (Feweht) s. ó. v. Nürnberg 259, 9. Fillastre, Wilhelm, Kard.-Priester tit. s. Marci, 1 1428: 129, 30; 39b. — Sein liber de gestis Constan- cjensis synodi 729, 198.; 97^ ff. Finart (Fynart) Johannes, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 483, 35b; 43 b, Finsterloch (Vinsterloch, Vinsterloh), Götz von —, Gesandter Konrads v. Weinsberg 12, 2; 7; 39ff. 13, 5. 33, 52b; 54b, 34, 1; 2; 19aff. 43, 14. 44, 35b; 40b. 52, 23; 928 fl. 57, 26. 58, 18; 28a, 59, 13f.; 32. 67, 28. 68, 26; 40b. 69, 22. 70, 2; 312. Fiore i. Calabrien, Joachim von —, Zisterzienserabt, + 1202: 833, 26. Fischel (Fiscel, Fischlein), Georg, Prokurator K. Sig- munds im Baseler Konzil 6, 16fg.; 32b; 52b. 784, 14. Fischer (Vischer), Thomas, Bürger in Nördlingen 51, 9. 67, 458; 39b. Florentia, Andreas de 596, 11. 597, 27. Florentius Puppianus, Gegner des Bischofs Cyprian von Karthago, 770, 4. Florenz, der Kardinal von —, s. Fillastre. — Stadt und ihre Bewohner 28, 33; 38. 104, 261; 39a; 50»; 15h; 45b; 53b. 132, 21. 136, 12; 45"; 37b, 138, 5; 6; 9. 140, 6; 7; 19. 198, 37. 200, 9; 37b. 201, 46b. 230, 28; 395, 236, 9; 36b; 50%. 237, 18; 43a. 250, 25%; 50». 267, 20. 307, 11; 37. 316, 20. 334, 421. 343, 43b. 344, 34. 371, 48b. 457, 44s, 475, 15; 33; 40b, 502, 35. 504, 4; 39. 607, 11; 12. 524, 2. 525, 36% 530, 33. 534, 434, 573, 25. 574, 47b. 596, 8. 597, 33. 598, 25; 41»; 499. 599, 16. 760, 41b. 845, 20. 876, 28; 33. 879, 26. 880, 10; 33. 881, 4, 341, — Bürger und Kaufleute s. Martelli, Medici, — Konzil, Konzilsort 7, 88. 138, 10. 201, 31 *. 204, 13. 271, 13. 384, 49. 399, 40^. 346, 3. 472, 36; 37. —, püpstlicher Kanzleibeamter 487, 18. 528, 42. 554, 26; 28; 30; 38. 559, 24. 565, | Deutsche Roichstags-Akten XV. 925 19. 572, 25; 29. 573, 23. 576, 15; 19. 578, 14; 20. 580, 25. 629, 19. 640, 15. 643, 5. 645, 50». 648, 19. 678, 20; 30. 686, 4; 8ff. 691, 21. 693, 40. 694, 13; 14. 695, 3. 697, 14; 22. 107, 3; 11. 762, 26. 766, 18. 780, 17. 784, 2; 5; 6; 17. 786, 17. 789, 26. 790, 27. 792, 10; 26. 793, 23; 33. 794, 10; 11; 16. 795, 29. 800, 12. 803, 9; 11; 14. 808, 36. 809, 15. 812, 31; 41. 816, 25. 818, 5; 10; 11. 821, 26. 837, 4. 844, 17. 845, 15; 22. 846, 11; 15; 27. 848, 16; 24; 28; 29. 850, 4. 862, 6. 873, 40. 882, 9. 885, 34. — Sessionen, Dekrete 201, 28; 29; 452; 50" ff. 479, 28. 480, 36; 52b. 559, 4. 563, 45. 577, 27. 640, 15. 643, 34. 678, 31. 680, 17; 47s. 686, 10. 158, 48a. 762, 29. 799, 19; 20. 832, 46a. 875, 11. 880, 18. Foix (de Fuxo) s. v. Toulouse, Pierre de —, seit 1431 Kard.-Bischof von Albano, f 1464, püpst- licher Legat und Gouverneur in Avignon 782, 21; 22. 845, 1. Forcalquier i. d. Provence à. v. Avignon, Propst. s. Taloni. Forstmeister, Gerhard, kurpfülzischer Amtmann zu Otterberg, Gesandter d. Pfalzgrafen Otto 119, 8. 134, 6. 151, 10; 15. 152, 2 Foulani, Hugo, pipstl. Kanzleibeamter 136, 478 880, 12. Franczenhenne, Bote Frankfurts 260, 23. Franken (Franconia) 19, 17. 275, 42. 340, 12. 416, 23. 420, 11. 518, 91. — Reichsstände 16, 12. 21, 221. — Fürsten 25, 10. 95, 28. 278, 3. 289, 33; 36. 290, 6; 11. — Ihre Rite 860, 42b. — Grafen 860, 432. — Herren 25, 10. 95, 28. 860, 43a. — Ritterschaft 860, 432; 42%. — Reichs- städte 2, 34; 41. 20, 29. 27, 30. 67, 29. 76, 19. 78, 5; 11; 22. 80, 5; 32. 82, 9; 14. 83, 29; 39. 84, 21; 23; 35; 45%, 85, 4; 6ff.; 14. 87, 21. 88, 42; 44. 89, 48". 92, 34. 94, 16; 23; 26; 29. 95, 10; 11; 19ff.; 46. 278, 3. 289, 33; 36. 290, 6. 369, 12; 41^. 885, 22. — Ihre Rite u. Bürger 386, 17 ff. — Ihre (iesandten 80, 15. 83, 29; 34; 38; 41. 90, 16. 93, 15; 18. 386, 17. — Städtebund 402, 50sff. — Landgerichte 95, 29. Vgl. Niirnberg. — Friinkisches Recht 1, 22. 2, 9. Frankenhofen a. d. Wertach n. v. Kaufbeuren 392, 36. Frankenstein (Frankenstain) s. v. Darmstadt, Philipp d. Jüngere von —, 381, 43». | Frankfordia, Johannes de —, Gesandter d. Erzbischofs Jakob v. Trier. 596, 26 ff. 597, 9. Frankfurt (Francfurt, Franckefort, Franckenfurt, Frangfurd, Frangkfurt, Franchfordia, Franck- fordia, Frangfordia, Frangfurdia) 1, 11; 16; 37s; 86b. 10, 27; 38; 45. 11, 31; 32. 12, 9ff. 13, 11; 888. 15, 34; 37; 49x. 27, 36; 38; 43. 28. 29. 35, 29. 31, 16; 25; 482; 44b, 38, 27; 441, 42, 11; 431; 46a; 47a, 43, 9; 36b, 46- 50. 54, 10; 40°, 55, 31s. 57, 26. 58, 18; 26. 60, 4. 65, 39. 66, "m 68, 43s. 69, 432; 43b. 71-73. 97-103. 112-181. 184, 22. 187, 18. 188, 40. 197, 39a, 200, 6; 18; 39^. 201, 22. 202, 8. 203, 6; 117
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 19. 470, 4. 472, 36. 554, 25; 38. 559, 24. 560, 28; 30. 561, 7. 563, 12; 26; 42. 565, 30. 566, 31. 567, 22; 23; 42. 568, Tff.; 22. 573-578 passim. 640, 8. 641, 19. 642, 32; 33. 643, 37. 644, 10. 678, 20; 21; 30. 686, 4; 5; 8ff. 690, 32. 693-698 passim. 703, 14. 707, 3. 711, 35; 36. 746, 23; 25; 40. 747, 29. 754, 15. 755, 1. 757, 20; 24; 31; 38. 759, 19. 760, 15. 764, 1. 765, 24. 766, 17 ff. 168, 13. 172, 35. 119, 36; 40. 794-798 passim. 803, 33. 804, 25; 29. 809, 15. 818, 5; 10ff. 826, 19. 834, 36; 41. 842, 13. 843, 39. 848, 14; 17; 24ff. 875, 21; 39. 884, 25. 885, 21ff. — Sessionen, Dekrete 221, 49a, 678, 31. 690, 31. 693, 47a; 48a, 745, 31; 32. 746, 27. 747, 9. 754, 26; 29; 37. 196, 49b. 837, 445. Ferwer, Hans, Bürger von Memmingen 92, 19; 20. — Seine Tochter 92, 21. — Peter, Bruder des Vorigen, Bürger von Ulm 92, 19; 22. Feucht (Feweht) s. ó. v. Nürnberg 259, 9. Fillastre, Wilhelm, Kard.-Priester tit. s. Marci, 1 1428: 129, 30; 39b. — Sein liber de gestis Constan- cjensis synodi 729, 198.; 97^ ff. Finart (Fynart) Johannes, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 483, 35b; 43 b, Finsterloch (Vinsterloch, Vinsterloh), Götz von —, Gesandter Konrads v. Weinsberg 12, 2; 7; 39ff. 13, 5. 33, 52b; 54b, 34, 1; 2; 19aff. 43, 14. 44, 35b; 40b. 52, 23; 928 fl. 57, 26. 58, 18; 28a, 59, 13f.; 32. 67, 28. 68, 26; 40b. 69, 22. 70, 2; 312. Fiore i. Calabrien, Joachim von —, Zisterzienserabt, + 1202: 833, 26. Fischel (Fiscel, Fischlein), Georg, Prokurator K. Sig- munds im Baseler Konzil 6, 16fg.; 32b; 52b. 784, 14. Fischer (Vischer), Thomas, Bürger in Nördlingen 51, 9. 67, 458; 39b. Florentia, Andreas de 596, 11. 597, 27. Florentius Puppianus, Gegner des Bischofs Cyprian von Karthago, 770, 4. Florenz, der Kardinal von —, s. Fillastre. — Stadt und ihre Bewohner 28, 33; 38. 104, 261; 39a; 50»; 15h; 45b; 53b. 132, 21. 136, 12; 45"; 37b, 138, 5; 6; 9. 140, 6; 7; 19. 198, 37. 200, 9; 37b. 201, 46b. 230, 28; 395, 236, 9; 36b; 50%. 237, 18; 43a. 250, 25%; 50». 267, 20. 307, 11; 37. 316, 20. 334, 421. 343, 43b. 344, 34. 371, 48b. 457, 44s, 475, 15; 33; 40b, 502, 35. 504, 4; 39. 607, 11; 12. 524, 2. 525, 36% 530, 33. 534, 434, 573, 25. 574, 47b. 596, 8. 597, 33. 598, 25; 41»; 499. 599, 16. 760, 41b. 845, 20. 876, 28; 33. 879, 26. 880, 10; 33. 881, 4, 341, — Bürger und Kaufleute s. Martelli, Medici, — Konzil, Konzilsort 7, 88. 138, 10. 201, 31 *. 204, 13. 271, 13. 384, 49. 399, 40^. 346, 3. 472, 36; 37. —, püpstlicher Kanzleibeamter 487, 18. 528, 42. 554, 26; 28; 30; 38. 559, 24. 565, | Deutsche Roichstags-Akten XV. 925 19. 572, 25; 29. 573, 23. 576, 15; 19. 578, 14; 20. 580, 25. 629, 19. 640, 15. 643, 5. 645, 50». 648, 19. 678, 20; 30. 686, 4; 8ff. 691, 21. 693, 40. 694, 13; 14. 695, 3. 697, 14; 22. 107, 3; 11. 762, 26. 766, 18. 780, 17. 784, 2; 5; 6; 17. 786, 17. 789, 26. 790, 27. 792, 10; 26. 793, 23; 33. 794, 10; 11; 16. 795, 29. 800, 12. 803, 9; 11; 14. 808, 36. 809, 15. 812, 31; 41. 816, 25. 818, 5; 10; 11. 821, 26. 837, 4. 844, 17. 845, 15; 22. 846, 11; 15; 27. 848, 16; 24; 28; 29. 850, 4. 862, 6. 873, 40. 882, 9. 885, 34. — Sessionen, Dekrete 201, 28; 29; 452; 50" ff. 479, 28. 480, 36; 52b. 559, 4. 563, 45. 577, 27. 640, 15. 643, 34. 678, 31. 680, 17; 47s. 686, 10. 158, 48a. 762, 29. 799, 19; 20. 832, 46a. 875, 11. 880, 18. Foix (de Fuxo) s. v. Toulouse, Pierre de —, seit 1431 Kard.-Bischof von Albano, f 1464, püpst- licher Legat und Gouverneur in Avignon 782, 21; 22. 845, 1. Forcalquier i. d. Provence à. v. Avignon, Propst. s. Taloni. Forstmeister, Gerhard, kurpfülzischer Amtmann zu Otterberg, Gesandter d. Pfalzgrafen Otto 119, 8. 134, 6. 151, 10; 15. 152, 2 Foulani, Hugo, pipstl. Kanzleibeamter 136, 478 880, 12. Franczenhenne, Bote Frankfurts 260, 23. Franken (Franconia) 19, 17. 275, 42. 340, 12. 416, 23. 420, 11. 518, 91. — Reichsstände 16, 12. 21, 221. — Fürsten 25, 10. 95, 28. 278, 3. 289, 33; 36. 290, 6; 11. — Ihre Rite 860, 42b. — Grafen 860, 432. — Herren 25, 10. 95, 28. 860, 43a. — Ritterschaft 860, 432; 42%. — Reichs- städte 2, 34; 41. 20, 29. 27, 30. 67, 29. 76, 19. 78, 5; 11; 22. 80, 5; 32. 82, 9; 14. 83, 29; 39. 84, 21; 23; 35; 45%, 85, 4; 6ff.; 14. 87, 21. 88, 42; 44. 89, 48". 92, 34. 94, 16; 23; 26; 29. 95, 10; 11; 19ff.; 46. 278, 3. 289, 33; 36. 290, 6. 369, 12; 41^. 885, 22. — Ihre Rite u. Bürger 386, 17 ff. — Ihre (iesandten 80, 15. 83, 29; 34; 38; 41. 90, 16. 93, 15; 18. 386, 17. — Städtebund 402, 50sff. — Landgerichte 95, 29. Vgl. Niirnberg. — Friinkisches Recht 1, 22. 2, 9. Frankenhofen a. d. Wertach n. v. Kaufbeuren 392, 36. Frankenstein (Frankenstain) s. v. Darmstadt, Philipp d. Jüngere von —, 381, 43». | Frankfordia, Johannes de —, Gesandter d. Erzbischofs Jakob v. Trier. 596, 26 ff. 597, 9. Frankfurt (Francfurt, Franckefort, Franckenfurt, Frangfurd, Frangkfurt, Franchfordia, Franck- fordia, Frangfordia, Frangfurdia) 1, 11; 16; 37s; 86b. 10, 27; 38; 45. 11, 31; 32. 12, 9ff. 13, 11; 888. 15, 34; 37; 49x. 27, 36; 38; 43. 28. 29. 35, 29. 31, 16; 25; 482; 44b, 38, 27; 441, 42, 11; 431; 46a; 47a, 43, 9; 36b, 46- 50. 54, 10; 40°, 55, 31s. 57, 26. 58, 18; 26. 60, 4. 65, 39. 66, "m 68, 43s. 69, 432; 43b. 71-73. 97-103. 112-181. 184, 22. 187, 18. 188, 40. 197, 39a, 200, 6; 18; 39^. 201, 22. 202, 8. 203, 6; 117
Strana 926
926 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 26. 204, 6; 18; 34s; 43b. 905, 47». 220, 22. 229, 6; 9. 232, 5; 9; 14. 9393, 94. 234, 15. 235, 6. 938, 36. 999, 1; 96. 249, 8; 19; 183; 17; 19; 29. 943, 465; 43b, 958, 1; 9; 7; 47». 959, 96». 260, 9; 25; 49b. 267, 4; 90; 32. 272, 8; 19. 273, 27. 275, 22; 39. 276, 1; 9; 18; 26; 37). 277, 12. 294, 25; 30. 314, 32; 34. 316, 8. 317, ‚32; 33; 42; 46. 356, 13; 25b. 357, 8; 9; 163; ff. 358, 33b; 39b; 42; bab. 360, 6. 362, 18. 367, 4. 368, 17. 397, 39aff.; 40b. 497, 39. 498, 1; 15; 22; 48b. 504, 1. 506, 34. 512, 6; 40. 513, 20; 41. 514, 21. 515, 46afF.; 47b, 518, 293. 528, 1. 535, 15. 538, 13; 23; 81; 32; 85ff. 539, 29; 492. 540, 1; 493ff. 543, 433. 544, 23. 549, 41. 551, 25. 582, 43. 583, 6. 586,37. 610, 17; 24; 27; 41^ ff. 611, 17; 4T*. 612, 43*. 635, 10. 637, 1; 9; 44*; 482, 859, 12. 862, 44. 865, 88. 866, 33. 867, 38; 84; 412; 48. 818, 99; 96. 879, 3. 888, 25. — Bürgermeister und Rat 12, 32; 33; 35. 16, 32m. 38, 25; 43%. 39, 17. 42, 25. 47, 1; 27. 48, 15; 49% 55, 10 57, 82. 58, 15. 59, 28. 61, 89. 66, 20. 72, 2. 73, 5; 18»; 284ff,; 37b ff, 97, 40. 98, 27. 99, 4; 10. 100, 4. 102, 3. 109, 36. 118, 19. 119, 1; 10; 12; 168. 190, 1; 2; 14; 15; 44. 195, 33. 198, 17; 19. 129, 2. 134, 7; 30. 149, 25; 33. 151, 6; 7. 152, 1; 37% 153, 34; 41. 154, 39. 155, 22. 156, 17; 19; 20. 162, 31. 172, 39. 180, 6; 29; 30. 181, af; 442; 462; "m 9202, 19. 238, 85. 239, 93. 940, 17. 941, 11. 243, 22. 260, 38. 961, 85; 381; 39. 357, 9; 10; 19^ff. 358, 245. 862, 44. 363, 44. 364, 26 ff. 368, 10; 11. 369, 3; 4. 504, 9. 513, 4; 39. 514, 18. 587, 21; 22, 611, 15; 45b. 635, 13. 637, 27; 28; 378; 383; 50*; 86b; 37b; 43b. 859, 49». 863, 93. 867, 18. Vgl. Hane, Weiß. — Ratsgesellen , Ratsherren Rats- mannen 12, 37. 38, 44b. 49, 2. 13, 36b; 385; 49^. 98, 18; 20. 100, 9. 101, 3; 36. 103, 13. 190, 38; 40; 44. 195, 32. 141, 24. 156, 18. 172, 88. 180, 30. 181, 26:fř. 261, 15; 16. 357, 17%. 637, 3. Vgl. Palmstorffer, Rhein, Schwarzenberg, - Weiß. — Schöffen 61, 39. 71, 10. 158,26. 238, 35. 358, 24b. 611, 15. Vgl. Palmstorffer, Rhein, Wei. — Bürger, Volk 78, 28*ff£. 118, 6; 11; 14. 199, 21. 150, 1; 2;.24. 162, 6; 7; 12; 31. 172, 20; 26; 99. 188, 41. 504, 10ff. Vgl. Glau- burg. — Gelehrte, Juristen, Richter 611, 17; 18 Vgl. Zolner. — Kanzlei (schriberi), Registratur 12, 82. 16, 86. 48, 472. 18, 192; 29%, 100, 498, 119, 46. 151, 14; 40*. 152, 1. 156, 16. 157, 86», — Ratsschreiber, Stadtschreiber 367, 5. 368, '18. 586, 38. Vgl. Bechtenhenne, Offstein, Vogt. — Schreiber 100, 492. — Gesandte an K. Friedrich 180, 36; 41*ff. 181, 282; 332, 942, 23; 27. — Desgl. zum Mainzer Reichstage 504, 7. 538, 24; 38. 551, 26; 46. 583, 8. 587, 14. 636, 43; 44. 859, 12; 49+; 50%, 866, 11 f.; 15; 22; 24; 43; 44. 868, 1. 879, 3; 13; 14. Vgl. Appenheimer, 'Bechtenhenne, Schwarzenberg, Weiß. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage 368, 1; 38. 504, 1; 7. 506, 34. — Boten 101, 40. 137, 8. 180, 35. 243, 3; 4; 45% 258, 6; 31; 46% 506, 43. 513, 15. 515, 2. 637, 36%, 867, 18. Vgl. Bischof, Franczenhenne , Hans, Henchin, Kerber. — Hauptmann und Gewappnete der Handwerke 161, 5ff.; 22; 23; 25. — Diener, Gesellen, Ge- wappnete, Knechte, Wächter 261, 2; 9; 11; 14. 879, 15. Vgl. Gipelhenne, Kellerhenne. — Kohlenmesser 261, 31. — Schiffer (schiffman), Ratsschiff 261, 21 f, — Pilger 157, 43 2 ff. — Juden 16, 24. 38, 27; 28; 46b. 39, 44b. 43, 10. 47, 48b. 50, 1; 2; 6. 275, 23; 89. 314, 32; 33. 359, 27ff. 490, 33. 498, 13; 15. Vgl. Cronenberger, Jacob, Samson, Smohel. — Rabbiner s. Mosse. — Judengeld (dritter Pfennig) 16, 26ff. 33, 1. 38, 29. 43, 9; 10. 48, 16, 50, 2; 7. 359,27; 28. — Rathaus, Ratsstuben 141, 28. 261, 5; 8. — Haus Fürstenberg 161, 10; 47%, — Herbergen der Kur- fürsten 145, 2. 157, 15; 29. — Leinwandhaus (am Weckmarkt) 161, 10; 50s. — Óffentliche Plätze (loca publica) 145, 36. — Rümerberg (der berk) 261, 19. — Stadttore (porten), Stadttürme 184, 38. 161, 25. 169, 15; 16. 9261, 14; 83. — Bartholomüuskirche 121, 1. 156, 21. 158, 86; 91. 160, 29; 32; 34. 161, 2; 5; 11; 23. 960, 39. Deren Dechant, Pfaffen, Schüler 161, 2; 18; 19. Altar, Chor, Kreuzgang, Lettner 129, 6; 21. 158 40. 161, 4; 13 f£. ; 42b. 162, 4; 6. 175, 15. 116, 21. Bibliothek (liberi) 158, 39. 161, 29; 32; 36. 162, 4. 176, 21. Sakristei 121, 5. 122, 21. 125, 27. 129, 10; 13. Kirchtüren, Kirchhof, Pfarreisen 161, 3; 4; 7; 22; 24; 42b; 43b, — Michaels- kapelle 161, 4; 48%, — Messe 283, 23f. 999, 492 383, 8. 393, 4; 913. 398, 55*. 406, 25. 415, 4. 416, 44: ff. — Münze 314, 34. 490, 32. 498, 21. 515, 40b; 41b. — Reichssteuer 11,3. 12, 26; 27; 31f. 32, 25. 37, 25. 38, 5ff, 42, 13; 482, 43, 9. 47, 8; 11fWK.; 23; 29; 47%, 54, 11. 58, 2. 59, 5 ff. 61, 3. 71, 18; 413; 433; 485; 50^; 305. 72, 8; 92; 93. 73, af; 25%; 87%, 275, 14; 43. 276, 1; 2. 314, 29; 30. 357, 78; 342 ff. 358, 2; 5; 12; 13; 27bff. 360, 17; 18. 369, 19; 94, 490, 32. 497, 89. 498, 1f. — Wahltag 1916: 117, 19. — Desgl. 1438: 116, 9. 118, 47b, 145, 20. 273, 41". 643, 80. 883, 17; 18. — Desgl. 1440: 9, 34. 12, 15; 24; 28; 35. 98, 19. 90, 38. 91, 11; 13; 31. 68, 9. 10, 4. 11, 19. 100, 99. 108, 39. 109, 15 ff. 111-2683. 265, 39. 268, 12; 18. 269, 7; 30. 277, 26. 294, 97; 39. 295, 1. 2307, 35. 319, 99ff. 393, 7 ff. 395, 43». 321, 26. 333, 29; 35. 348, 89^. 351, 491. 358, 8; 9. 983, 50b. 490, 42:». 546, 18. 884, 3ff.; 16; 17. — Kur- fürstentag Sept. 1433: 883, 8. — Desgl. ‚Nov. 1439: 1, 16/f. 2, 20. 5, 45^, 6, 2; 4; 8; 11; 13. 7, 34; 39. 28, 30f. 29. 62, 42b; 45b, 122, 94^. 132, 18. 135, 4. 199, 44b. 217, 45b. 229, 29ff 257, 41b. 261, 28 ff. 273, 412. 356, 4; 52», 383, 13; 48*. 490, 17; 24; 38; 491. 498, 11; 493, — Desgl. Nor. 1440: 513, 22. 514, 23. 515, 30° ff. — Reichstag März 1439: 106, 42b; 48%, ,
926 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 26. 204, 6; 18; 34s; 43b. 905, 47». 220, 22. 229, 6; 9. 232, 5; 9; 14. 9393, 94. 234, 15. 235, 6. 938, 36. 999, 1; 96. 249, 8; 19; 183; 17; 19; 29. 943, 465; 43b, 958, 1; 9; 7; 47». 959, 96». 260, 9; 25; 49b. 267, 4; 90; 32. 272, 8; 19. 273, 27. 275, 22; 39. 276, 1; 9; 18; 26; 37). 277, 12. 294, 25; 30. 314, 32; 34. 316, 8. 317, ‚32; 33; 42; 46. 356, 13; 25b. 357, 8; 9; 163; ff. 358, 33b; 39b; 42; bab. 360, 6. 362, 18. 367, 4. 368, 17. 397, 39aff.; 40b. 497, 39. 498, 1; 15; 22; 48b. 504, 1. 506, 34. 512, 6; 40. 513, 20; 41. 514, 21. 515, 46afF.; 47b, 518, 293. 528, 1. 535, 15. 538, 13; 23; 81; 32; 85ff. 539, 29; 492. 540, 1; 493ff. 543, 433. 544, 23. 549, 41. 551, 25. 582, 43. 583, 6. 586,37. 610, 17; 24; 27; 41^ ff. 611, 17; 4T*. 612, 43*. 635, 10. 637, 1; 9; 44*; 482, 859, 12. 862, 44. 865, 88. 866, 33. 867, 38; 84; 412; 48. 818, 99; 96. 879, 3. 888, 25. — Bürgermeister und Rat 12, 32; 33; 35. 16, 32m. 38, 25; 43%. 39, 17. 42, 25. 47, 1; 27. 48, 15; 49% 55, 10 57, 82. 58, 15. 59, 28. 61, 89. 66, 20. 72, 2. 73, 5; 18»; 284ff,; 37b ff, 97, 40. 98, 27. 99, 4; 10. 100, 4. 102, 3. 109, 36. 118, 19. 119, 1; 10; 12; 168. 190, 1; 2; 14; 15; 44. 195, 33. 198, 17; 19. 129, 2. 134, 7; 30. 149, 25; 33. 151, 6; 7. 152, 1; 37% 153, 34; 41. 154, 39. 155, 22. 156, 17; 19; 20. 162, 31. 172, 39. 180, 6; 29; 30. 181, af; 442; 462; "m 9202, 19. 238, 85. 239, 93. 940, 17. 941, 11. 243, 22. 260, 38. 961, 85; 381; 39. 357, 9; 10; 19^ff. 358, 245. 862, 44. 363, 44. 364, 26 ff. 368, 10; 11. 369, 3; 4. 504, 9. 513, 4; 39. 514, 18. 587, 21; 22, 611, 15; 45b. 635, 13. 637, 27; 28; 378; 383; 50*; 86b; 37b; 43b. 859, 49». 863, 93. 867, 18. Vgl. Hane, Weiß. — Ratsgesellen , Ratsherren Rats- mannen 12, 37. 38, 44b. 49, 2. 13, 36b; 385; 49^. 98, 18; 20. 100, 9. 101, 3; 36. 103, 13. 190, 38; 40; 44. 195, 32. 141, 24. 156, 18. 172, 88. 180, 30. 181, 26:fř. 261, 15; 16. 357, 17%. 637, 3. Vgl. Palmstorffer, Rhein, Schwarzenberg, - Weiß. — Schöffen 61, 39. 71, 10. 158,26. 238, 35. 358, 24b. 611, 15. Vgl. Palmstorffer, Rhein, Wei. — Bürger, Volk 78, 28*ff£. 118, 6; 11; 14. 199, 21. 150, 1; 2;.24. 162, 6; 7; 12; 31. 172, 20; 26; 99. 188, 41. 504, 10ff. Vgl. Glau- burg. — Gelehrte, Juristen, Richter 611, 17; 18 Vgl. Zolner. — Kanzlei (schriberi), Registratur 12, 82. 16, 86. 48, 472. 18, 192; 29%, 100, 498, 119, 46. 151, 14; 40*. 152, 1. 156, 16. 157, 86», — Ratsschreiber, Stadtschreiber 367, 5. 368, '18. 586, 38. Vgl. Bechtenhenne, Offstein, Vogt. — Schreiber 100, 492. — Gesandte an K. Friedrich 180, 36; 41*ff. 181, 282; 332, 942, 23; 27. — Desgl. zum Mainzer Reichstage 504, 7. 538, 24; 38. 551, 26; 46. 583, 8. 587, 14. 636, 43; 44. 859, 12; 49+; 50%, 866, 11 f.; 15; 22; 24; 43; 44. 868, 1. 879, 3; 13; 14. Vgl. Appenheimer, 'Bechtenhenne, Schwarzenberg, Weiß. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage 368, 1; 38. 504, 1; 7. 506, 34. — Boten 101, 40. 137, 8. 180, 35. 243, 3; 4; 45% 258, 6; 31; 46% 506, 43. 513, 15. 515, 2. 637, 36%, 867, 18. Vgl. Bischof, Franczenhenne , Hans, Henchin, Kerber. — Hauptmann und Gewappnete der Handwerke 161, 5ff.; 22; 23; 25. — Diener, Gesellen, Ge- wappnete, Knechte, Wächter 261, 2; 9; 11; 14. 879, 15. Vgl. Gipelhenne, Kellerhenne. — Kohlenmesser 261, 31. — Schiffer (schiffman), Ratsschiff 261, 21 f, — Pilger 157, 43 2 ff. — Juden 16, 24. 38, 27; 28; 46b. 39, 44b. 43, 10. 47, 48b. 50, 1; 2; 6. 275, 23; 89. 314, 32; 33. 359, 27ff. 490, 33. 498, 13; 15. Vgl. Cronenberger, Jacob, Samson, Smohel. — Rabbiner s. Mosse. — Judengeld (dritter Pfennig) 16, 26ff. 33, 1. 38, 29. 43, 9; 10. 48, 16, 50, 2; 7. 359,27; 28. — Rathaus, Ratsstuben 141, 28. 261, 5; 8. — Haus Fürstenberg 161, 10; 47%, — Herbergen der Kur- fürsten 145, 2. 157, 15; 29. — Leinwandhaus (am Weckmarkt) 161, 10; 50s. — Óffentliche Plätze (loca publica) 145, 36. — Rümerberg (der berk) 261, 19. — Stadttore (porten), Stadttürme 184, 38. 161, 25. 169, 15; 16. 9261, 14; 83. — Bartholomüuskirche 121, 1. 156, 21. 158, 86; 91. 160, 29; 32; 34. 161, 2; 5; 11; 23. 960, 39. Deren Dechant, Pfaffen, Schüler 161, 2; 18; 19. Altar, Chor, Kreuzgang, Lettner 129, 6; 21. 158 40. 161, 4; 13 f£. ; 42b. 162, 4; 6. 175, 15. 116, 21. Bibliothek (liberi) 158, 39. 161, 29; 32; 36. 162, 4. 176, 21. Sakristei 121, 5. 122, 21. 125, 27. 129, 10; 13. Kirchtüren, Kirchhof, Pfarreisen 161, 3; 4; 7; 22; 24; 42b; 43b, — Michaels- kapelle 161, 4; 48%, — Messe 283, 23f. 999, 492 383, 8. 393, 4; 913. 398, 55*. 406, 25. 415, 4. 416, 44: ff. — Münze 314, 34. 490, 32. 498, 21. 515, 40b; 41b. — Reichssteuer 11,3. 12, 26; 27; 31f. 32, 25. 37, 25. 38, 5ff, 42, 13; 482, 43, 9. 47, 8; 11fWK.; 23; 29; 47%, 54, 11. 58, 2. 59, 5 ff. 61, 3. 71, 18; 413; 433; 485; 50^; 305. 72, 8; 92; 93. 73, af; 25%; 87%, 275, 14; 43. 276, 1; 2. 314, 29; 30. 357, 78; 342 ff. 358, 2; 5; 12; 13; 27bff. 360, 17; 18. 369, 19; 94, 490, 32. 497, 89. 498, 1f. — Wahltag 1916: 117, 19. — Desgl. 1438: 116, 9. 118, 47b, 145, 20. 273, 41". 643, 80. 883, 17; 18. — Desgl. 1440: 9, 34. 12, 15; 24; 28; 35. 98, 19. 90, 38. 91, 11; 13; 31. 68, 9. 10, 4. 11, 19. 100, 99. 108, 39. 109, 15 ff. 111-2683. 265, 39. 268, 12; 18. 269, 7; 30. 277, 26. 294, 97; 39. 295, 1. 2307, 35. 319, 99ff. 393, 7 ff. 395, 43». 321, 26. 333, 29; 35. 348, 89^. 351, 491. 358, 8; 9. 983, 50b. 490, 42:». 546, 18. 884, 3ff.; 16; 17. — Kur- fürstentag Sept. 1433: 883, 8. — Desgl. ‚Nov. 1439: 1, 16/f. 2, 20. 5, 45^, 6, 2; 4; 8; 11; 13. 7, 34; 39. 28, 30f. 29. 62, 42b; 45b, 122, 94^. 132, 18. 135, 4. 199, 44b. 217, 45b. 229, 29ff 257, 41b. 261, 28 ff. 273, 412. 356, 4; 52», 383, 13; 48*. 490, 17; 24; 38; 491. 498, 11; 493, — Desgl. Nor. 1440: 513, 22. 514, 23. 515, 30° ff. — Reichstag März 1439: 106, 42b; 48%, ,
Strana 927
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 927 107, 1. — Desgl. Nov. 1441: 531, 28. — Desgl. | Friedberg (Fridburg) i. Oberbaiern ö. v. Augsburg Sommer 1442: 554, 49%. 667, 41%. — Rechtstag Juni 1440: 178, 8; 9; 19. Frankreich (Francia, Gallia), Kónigshaus 336, 24. 594, 24. — K. Heinricb V. s. England. — K. Heinrich VI. s. England. — K. Karl VI. 1880-1422: 829, 28 ff. — Sein Conseil (magnum consilium) 828, 28; 29. — K. Karl VII. 1422-1461: 138, 5; 10 ff. 139, 37; 89; 465. 250, 55^; 24b. 460, 23 ff. 413, Tff. 479, 48». 527, 24. 530, 3; 5; 12; 22. 531, 31; 35. 532. 533, 45». 537, 32. 579. 580. 583, 28. 588, 6. 590, 5. 594. 595. 747, 12. 762, 27. 782, 22; 23. 798, 33. 845, 1. 849, 38. 850. 851. 856, 34; 35. 862, 7; 11; 16; 19; 321f. 869, 7ff.; 27; 39bff, — Seine Gemahlin Königin Maria 139, 475, — Seine Tochter Radegunde, f 1444: 139, 31. — Beichtvater s. Castres-sur-l'Agout, — Stell. vertretender Kanzler &. Clermont-Ferrand. — Sekre- türe s. Fresnoy, Fribois. — Gesandte an d. Baseler Konzil 479, 40%. 579, 28 ff. 778, 37. 798, 27. 821, 13. 850, 38ff. 862, 22ff. — Desgl. an Papst Eugen 579, 24ff.; 46. 580, 1; 3. 850, 351. 851, 20ff.; 28; 33; 34. 862, 19ff.; 35. — Desgl. zum Florentiner Konzil s. Digne. -— Desgl. zum Mainzer Kongreß 532, 9. 534, 21. 583, 32. "Vgl. Ciboule, Cuiller. — Herold 870, 5 ffr — Pragmatische Sanktion 460, 25. — Protestation in d. Kirchenfrage 532, 17ff. 594, 2. 856, 35. — Land, Nation 203, 5. 311, 45. 346, 5. 363, 37. 455, 27. 460, 23; 24. 488, 31. 509, 25. 526, 38. 598, 40. 529, 25. 587, 18 #. 606, 9; 10. 655, 34. 738, 3; 28. 765, 2. 198, 33. 845, 15. — Herzóge, Fürsten, Barone, Herren (proceres) 225, 10. 595, 9; 16. 818, 8. — Gallikanische Kirche, 594, 4. — Erzbischófe 678, 91. — Klerus 856, 35. — Städte, Schlösser 870, 3. Frantz, Herr, Gesandter des Grafen Hans v. Öttingen an K. Friedrich 390, 17ff.; 25ff. 391, 41. Freiburg (Vriburgum) i. d. Schweiz 335, 9. 352, 3. Freising (Freisingen, Frizinga), Bischof Nikodemus della Scala 1422-1443 : 268, 46. 269, 11; 13. 331, 18. 332, 47s, 337, 15; 17ff. 338, 29. — . Kaplan 614, 19ff. — Klerus, Untertanen 381, 22. — Stadt 438, 40. 520, 6; 13. 614, 12; 20. — Dom- herr s. Tatz. Fresnoy, Henri de —, Sekretür d. Konigs v. Frank- reich 595, 24; 25; 40. Freudenberg i. d. Rheinprovinz s. w. v. Trier 123, 17. Freyberg (Fryberg) a. d. Rottum n. 6. v. Biberach, Hans von — zu Achstetten, Gesandter der Grafen von Württemberg 25, 31. 89, 16; 26ff. 90, 13. — Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 374, 17 ff. — Michel von —, Ritter, 390, 47. 391, 4 ff. Friaul (Forum Julii) 784, 8. 787, 22. . Fribois (Fryboys), Natalis de —, Sekretir d. Kónigs , v. Frankreich 594, 15; 19; 26. 595, 17; 19, 19, 51b. Friedberg (Fridberg, Frideberg, Friedbürg) i. d. Wetterau n. v. Frankfurt, Burggraf, Burgmannen daselbst 273, 27. 363, 43. 364, 26 ff. — Stadt 35, 31. 273, 28. 879, 17. — Bürgermeister u. Rat 363, 44. 364, 26 ff. — Gesandte 540, 7. 618, 15. Fries, Peter, Propst d. Klosters Rohr, Gesandter Hzg. Albrechts III. v. Baiern 538, 41. 539, 3; 6; 1. 614, 11; 37. Friesheimer, Jakob, von Salzburg, Thesaurar des Baseler Konzils 4, 36 ^ff, — Mitglied d. Deputatio pro reformatorio 508, 12. Fritzlar (Fritslar, Fritzelar) a, d. Eder 813, 43 b. 314, 45b, 483, 35a. Fuce (Fusce, Fusche), Franciscus de —, Minorit, Prof. u. Dr. theol, Mitglied d. Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 133, 39%, — Gesandter zum Nürnberger Reichstage 316, 36; 39ff. 508, 19; 42. 510, 2. 511, 5; 81f. 518, 21ff. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 13; 15; 17; 23ff. 540, 6. 549-552. 554, 1. 556, 2 &. 564, 3; 6; 21. 566, 11. 575, 6; 7. 602, 23. 853, 7. Fuchs von Fuchsberg (der Fuchsperger), Wolfhard, Kammerschreiber u. Rat K. Friedrichs III. 13, 47b; 48b. 500, 434 ff, Fulgentius s. Ruspe. G. Gailenkirehen (Gailenkirch) n. w. v. Hall 381, 2. Gallia Padana s. Oberitalien. Gallina (Galina), Giovanni Francesco, Sekretär u. Notar d. Herzogs v. Mailand 257, 3; 4; 9; 10. Galteri, Michael, aus Coutances, Notar d. Baseler Konzils, Skriptor der Deputatio pro fide 333, 45b; 48b. 334, 36b. 352, 18; 32. Gangra (jetzt Tschangri) in Paphlagonien, Synode zw. 860 u. 370: 733, 29. Gattola, Angelo, päpstlicher Nuntius 598, 40b. Gatz, Peter, Münzmeister in Basel 274, 42. 314, 34. 356, 2; 17; 33b. 498, 23. Gaudentius, Donatistischer Bischof zur Zeit Augustins, 633, 48, Geisler (Gaysler, Geysłer, Gijseler, GyBler), Johannes, Hofgerichtsechreiber (Hofschreiber) 141, 17. 173, 1. 180, 30, 39a, 49a, 39bff. 181, DAŤ, 45a ff; 29b, 243, 47a. 258, 47b. 260, 21. 272, 8; 19. 357, 46 b; 49b, 356, 22a; 35%. — Kónigl. Bevoll- müchtigter zur Einsammlung des Ablafgeldes in d. Erzdiózesen Bremen u. Magdeburg 314, 21. 495, 17; 18; 21; 44. 496, 4; 9. 497, 4; 42; 46. — Sein Diener s. Eloinus. —. Bote 180, 43b, Geislingen (Giflingen, Gyfilingen) n. w. v. Ulm 384, b; 14. — Pfleger daselbst s. Ott. Geldern (Gelria), Herzog Arnold 1423-1465, + 1473: 363, 26. Gelnhausen (Geylnhusen) a. d, Kinzig i. d. Wetterau, Burggraf, Burgmannen daselbst 273, 27. 363, 43. 364, 26 ff. 117 *
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 927 107, 1. — Desgl. Nov. 1441: 531, 28. — Desgl. | Friedberg (Fridburg) i. Oberbaiern ö. v. Augsburg Sommer 1442: 554, 49%. 667, 41%. — Rechtstag Juni 1440: 178, 8; 9; 19. Frankreich (Francia, Gallia), Kónigshaus 336, 24. 594, 24. — K. Heinricb V. s. England. — K. Heinrich VI. s. England. — K. Karl VI. 1880-1422: 829, 28 ff. — Sein Conseil (magnum consilium) 828, 28; 29. — K. Karl VII. 1422-1461: 138, 5; 10 ff. 139, 37; 89; 465. 250, 55^; 24b. 460, 23 ff. 413, Tff. 479, 48». 527, 24. 530, 3; 5; 12; 22. 531, 31; 35. 532. 533, 45». 537, 32. 579. 580. 583, 28. 588, 6. 590, 5. 594. 595. 747, 12. 762, 27. 782, 22; 23. 798, 33. 845, 1. 849, 38. 850. 851. 856, 34; 35. 862, 7; 11; 16; 19; 321f. 869, 7ff.; 27; 39bff, — Seine Gemahlin Königin Maria 139, 475, — Seine Tochter Radegunde, f 1444: 139, 31. — Beichtvater s. Castres-sur-l'Agout, — Stell. vertretender Kanzler &. Clermont-Ferrand. — Sekre- türe s. Fresnoy, Fribois. — Gesandte an d. Baseler Konzil 479, 40%. 579, 28 ff. 778, 37. 798, 27. 821, 13. 850, 38ff. 862, 22ff. — Desgl. an Papst Eugen 579, 24ff.; 46. 580, 1; 3. 850, 351. 851, 20ff.; 28; 33; 34. 862, 19ff.; 35. — Desgl. zum Florentiner Konzil s. Digne. -— Desgl. zum Mainzer Kongreß 532, 9. 534, 21. 583, 32. "Vgl. Ciboule, Cuiller. — Herold 870, 5 ffr — Pragmatische Sanktion 460, 25. — Protestation in d. Kirchenfrage 532, 17ff. 594, 2. 856, 35. — Land, Nation 203, 5. 311, 45. 346, 5. 363, 37. 455, 27. 460, 23; 24. 488, 31. 509, 25. 526, 38. 598, 40. 529, 25. 587, 18 #. 606, 9; 10. 655, 34. 738, 3; 28. 765, 2. 198, 33. 845, 15. — Herzóge, Fürsten, Barone, Herren (proceres) 225, 10. 595, 9; 16. 818, 8. — Gallikanische Kirche, 594, 4. — Erzbischófe 678, 91. — Klerus 856, 35. — Städte, Schlösser 870, 3. Frantz, Herr, Gesandter des Grafen Hans v. Öttingen an K. Friedrich 390, 17ff.; 25ff. 391, 41. Freiburg (Vriburgum) i. d. Schweiz 335, 9. 352, 3. Freising (Freisingen, Frizinga), Bischof Nikodemus della Scala 1422-1443 : 268, 46. 269, 11; 13. 331, 18. 332, 47s, 337, 15; 17ff. 338, 29. — . Kaplan 614, 19ff. — Klerus, Untertanen 381, 22. — Stadt 438, 40. 520, 6; 13. 614, 12; 20. — Dom- herr s. Tatz. Fresnoy, Henri de —, Sekretür d. Konigs v. Frank- reich 595, 24; 25; 40. Freudenberg i. d. Rheinprovinz s. w. v. Trier 123, 17. Freyberg (Fryberg) a. d. Rottum n. 6. v. Biberach, Hans von — zu Achstetten, Gesandter der Grafen von Württemberg 25, 31. 89, 16; 26ff. 90, 13. — Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 374, 17 ff. — Michel von —, Ritter, 390, 47. 391, 4 ff. Friaul (Forum Julii) 784, 8. 787, 22. . Fribois (Fryboys), Natalis de —, Sekretir d. Kónigs , v. Frankreich 594, 15; 19; 26. 595, 17; 19, 19, 51b. Friedberg (Fridberg, Frideberg, Friedbürg) i. d. Wetterau n. v. Frankfurt, Burggraf, Burgmannen daselbst 273, 27. 363, 43. 364, 26 ff. — Stadt 35, 31. 273, 28. 879, 17. — Bürgermeister u. Rat 363, 44. 364, 26 ff. — Gesandte 540, 7. 618, 15. Fries, Peter, Propst d. Klosters Rohr, Gesandter Hzg. Albrechts III. v. Baiern 538, 41. 539, 3; 6; 1. 614, 11; 37. Friesheimer, Jakob, von Salzburg, Thesaurar des Baseler Konzils 4, 36 ^ff, — Mitglied d. Deputatio pro reformatorio 508, 12. Fritzlar (Fritslar, Fritzelar) a, d. Eder 813, 43 b. 314, 45b, 483, 35a. Fuce (Fusce, Fusche), Franciscus de —, Minorit, Prof. u. Dr. theol, Mitglied d. Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 133, 39%, — Gesandter zum Nürnberger Reichstage 316, 36; 39ff. 508, 19; 42. 510, 2. 511, 5; 81f. 518, 21ff. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 13; 15; 17; 23ff. 540, 6. 549-552. 554, 1. 556, 2 &. 564, 3; 6; 21. 566, 11. 575, 6; 7. 602, 23. 853, 7. Fuchs von Fuchsberg (der Fuchsperger), Wolfhard, Kammerschreiber u. Rat K. Friedrichs III. 13, 47b; 48b. 500, 434 ff, Fulgentius s. Ruspe. G. Gailenkirehen (Gailenkirch) n. w. v. Hall 381, 2. Gallia Padana s. Oberitalien. Gallina (Galina), Giovanni Francesco, Sekretär u. Notar d. Herzogs v. Mailand 257, 3; 4; 9; 10. Galteri, Michael, aus Coutances, Notar d. Baseler Konzils, Skriptor der Deputatio pro fide 333, 45b; 48b. 334, 36b. 352, 18; 32. Gangra (jetzt Tschangri) in Paphlagonien, Synode zw. 860 u. 370: 733, 29. Gattola, Angelo, päpstlicher Nuntius 598, 40b. Gatz, Peter, Münzmeister in Basel 274, 42. 314, 34. 356, 2; 17; 33b. 498, 23. Gaudentius, Donatistischer Bischof zur Zeit Augustins, 633, 48, Geisler (Gaysler, Geysłer, Gijseler, GyBler), Johannes, Hofgerichtsechreiber (Hofschreiber) 141, 17. 173, 1. 180, 30, 39a, 49a, 39bff. 181, DAŤ, 45a ff; 29b, 243, 47a. 258, 47b. 260, 21. 272, 8; 19. 357, 46 b; 49b, 356, 22a; 35%. — Kónigl. Bevoll- müchtigter zur Einsammlung des Ablafgeldes in d. Erzdiózesen Bremen u. Magdeburg 314, 21. 495, 17; 18; 21; 44. 496, 4; 9. 497, 4; 42; 46. — Sein Diener s. Eloinus. —. Bote 180, 43b, Geislingen (Giflingen, Gyfilingen) n. w. v. Ulm 384, b; 14. — Pfleger daselbst s. Ott. Geldern (Gelria), Herzog Arnold 1423-1465, + 1473: 363, 26. Gelnhausen (Geylnhusen) a. d, Kinzig i. d. Wetterau, Burggraf, Burgmannen daselbst 273, 27. 363, 43. 364, 26 ff. 117 *
Strana 928
928 Gelnhausen, Stadt 35, 32. 273, 28, — Bürgermeister u. Rat 363, 44. 364, 26 ff, Gemmingen (Gemyngen) i. Kraichgau, Hans von —, Rat d. Pfalzgrafen Ludwig 286, 34. — Hans von —, Diener Konrads von Weinsberg 4, 41*. Genf (Gebenna), Graf Philipp, Sohn d. Herzogs Ama- deus VIII. von Savoyen, 1434-1444: 271, 33. 321, 18. — Bischof Franciscus de Meez 1426-1444, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Marcelli, 509, 48". — Diözese 224, 3. 226, 2. 324, 29. 325, 20. 327, 20. 345, 42v. 511, 3. Genfer See (Losanner see) 34, 21^. Genua (Janua) der Herr von —, s. Mailand. — Stadt, Volk 140, 7; 19. 785, 14 ff. Georgenschild, Gesellschaft mit dem —, s. Ritter- - bund. Georgius (Georius), Doktor an d. Univ. Kóln 463, 19. Gerber (Gerwer) Hans, Kaplan Konrads von Weins- berg 4, 41*. 274, 29. 325, 29, 339, 18. 356, 7; 11; 30a; 35a, Gerhart der Barbier, Bote Konrads v. Weinsberg 83, 49*. Gerlschmid, Bote Nürnbergs 1, 97. Gerson, Johannes Charlier von —, Professor d. Theol. u. Kanzler der Univ. Paris, 1 1429: 712, 46b, 730, 3; 9; 19. 738, 10. — Sein Traktat de eccle- siastica potestate 730, 4. Gerst, Dr., von Wien 262, 19. Gideon (Gedeon), aus dem Stamm Manasse, Heer- führer (Richter) der Israeliten 342, 26 ff. Giengen (Gingen) a. d. Brenz in Württemberg 18, 3. 22, 34. 26, 17. 27, 20. 89, 24. 90, 17; 25. 92, 2. 136, 9. 383, 19. 395, 49b. — Gesandte 88, 39. Giesser, der, von Amberg 523, 13. Gilge, Biirgermeister in Colmar, s. Kempf. Gipelhenne (Gijpelhenne) in Frankfurt 261, 6. Glauburg, Konrad, in Frankfurt 261, 19. Glorius, Bischof zur Zeit Augustins, 674, 18 ff. 827, 48a, Gmünd (Gemunde, Gmünde) i. Württemberg 18, 2. 22, 33. 25, 34. 27, 22. 35, 36. 55, 41%, 88, 45. 89, 50b, 92, 7. 93, 19. 284, 3. 286, 48b, 288, 14. 371, 8. 377, 12. 379, 29; 43a. 381, 29; 34. 387, 40; 45b. 393, 4; 4741. 395, 46b. 398, 93^; 25«ff. 403, 25. — Bürgermeister u. Rat 379, 10; 11. — Gesandte 378, 19. — Bote 379, 9, — Juden 36, 15. — Stadtsteuer 55, 50a; 43b. Góppingen (Geppingen, Gópingen) a. d. Fils in Württemberg 136, 9. 378, 40a; 49a, 383, 19. 418, 19; 94; 30. — Firsten- u. Rittertag Juli 1440: 278, 15; 16. 294, -10ff. 418, 30. Górlitz, Herzogin Elisabeth von —, s. Baiern (Hzg. Johann). Góttingen (Gotingen) 495, 39. Götz, Peter, Feind Rottweils 371, 24. 392, 33. Graisbach i. Schwaben 8. č. v. Monheim, Graf Lud- wig von —, s. Baiern. Gran (Strigonium) a. d. Donau i. Ungarn, Diózese 521, 21. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Graser, Hans, Baumeister in Nürnberg 259, 2; 8. Gratian, Magister, Camaldulensermónch in Bologna, Kirchenrechtslehrer, + vor 1159: 226, 24; 42. 228, 48s. 676, 7. 687, 6. 730, 28. 733, 29. 749, 22, 811, 15. 831, 20. Grefenoder, Hans, Diener Nürnbergs 958, 18; 14; 17. Gregor von Nazianz s. Konstantinopel. Greifenklau (Griffencla) i. Rheingau zw. Rüdesheim u. Eltville, Friedrich von —, Ritter, 120, 31. 176, 28. Grenewell, Johannes, Bacc. theol., Cisterziensermónch, Gesandter d. Kónies v. England 531; 911. 592, 27 fi. 593, 6ff. Grevenmachern a. d. Mosel s. w. v. Trier 194, 1f; 10; 14. Griechenland (Grecia), Kaiser: Theodosius II. 408-450 : 806, 20. — Marcian 450-457: 350, 36. 764, 46a, 805, 11. 806, 2; 22. — Zeno 474-491: 650, 25, — Konstane II. (Konstantin III.) 641-668: 810, 32. — Basilius I. Makedon 867-886: 661, 7f£.; 49a, — Michael Paläologus 1260-1282: Sein Logothet s. Akropolites. — Seine Hofbeamten 694, 44a, — Johannes VIII. Paliologus 1495-1448: 132, 42, 201, 13; 18; 19. 458, 4. 478, 41 ff. ; 47. 693, 36; 37. 185, 1; 41a. 792, 50a, 794, 32. — Sein Apo- crisar s. Dissipatus. — Seine Gesandten s. Dissi- patus, Tarchaniotes. — land, Volk (Kriechen, Greci) 107, 36. 182, 41. 201, 12; 14. 231, 8. 308, 47. 309, 4; 5; 22, 345, 13. 458, 7. 459, 17. 460, 1; 4; 9; 42a, 477, 34. 478, 11; 42ff. 479, 2. 481, 7ff. 491, 23; 28, 493, 33. 496, 19; 26. 560, 42. 565, 34. 566, 48. 567, 4; 27. 568, 1; 2; 13; 14. 572, 34; 35. 573, 28; 29; 42; 43; 47. 574, 4; 13. 578, 7; 12; 24, 25. 645, 4. 650, 8. 665, 6. 689, 24. 693, 35; 39 ff, 694, 4ff. 695, 24; 38. 697, 40; 41. 698. 703, 13. 704, 8; 13; 16. 705, 27. 706, 2; 12. 725, 43. 761, 19. 764, 4; 13. 765, 28; 31. 766, 21; 23; 27; 29; 32. 779, 31; 84. 781, 1. 782, 11. 784, 30; 31. 785, 10; 13ff. 786, 38; 39. 787, 2; 4; © 5; 23; 29; 89. 789, 28; 29; 49». 790, 23. 799, 8; 14. 794, 21; 22; 40; 41; 48b. 795, 2; 18; 18; 38; 41. 796, 7; 21ff,; 34; 45% 797, 4; 6; 8; 10; 14; 17. 802, 33. 804, 36. 817, 5. 818, 1; 8; 12ff. 834, 40; 41. 843, 32. 844, 15; 20; 39, 846, 23; 28. 847, 19. 848, 21; 92. 884, 98; 30. 885, 1; 7; 11; 21; 26; 27. — Konzilien 671, 6; 1. 676, 21. — Ritus d. Orientalischen Kirche 478, 42. — Union mit der Römischen Kirche 8, 27. 139, 41. 201, 10ff. 231, 28. 305, 4. 309, 3; 12; 20; 21. 84b, 10ff. 352, 10. 370, 16. 473, 3. 476, 30. 554, 26; 44. 565, 15 ff. 570, 22; 24. 572, 7. 573, 50. 578, 8. 639, 30 ff. 642, 28ff. 643, 39. 645, 25. 671, 28. 675, 8. 689, 43. 690, 29. 693, 32 ff. ; 40. 694, 2; 7; 12; 19. 706, 3. 160, 5; 10. 762, 23; 25. 764, 9. 766, 31. 781, 2; 16. 788, 85. 799, 18. 798, 19. 818, 16; 22. 835, 5. 843, 34. 844, 21. 874, 21; 24. 885, 20; 29; 34. -- Ortefrage
928 Gelnhausen, Stadt 35, 32. 273, 28, — Bürgermeister u. Rat 363, 44. 364, 26 ff, Gemmingen (Gemyngen) i. Kraichgau, Hans von —, Rat d. Pfalzgrafen Ludwig 286, 34. — Hans von —, Diener Konrads von Weinsberg 4, 41*. Genf (Gebenna), Graf Philipp, Sohn d. Herzogs Ama- deus VIII. von Savoyen, 1434-1444: 271, 33. 321, 18. — Bischof Franciscus de Meez 1426-1444, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Marcelli, 509, 48". — Diözese 224, 3. 226, 2. 324, 29. 325, 20. 327, 20. 345, 42v. 511, 3. Genfer See (Losanner see) 34, 21^. Genua (Janua) der Herr von —, s. Mailand. — Stadt, Volk 140, 7; 19. 785, 14 ff. Georgenschild, Gesellschaft mit dem —, s. Ritter- - bund. Georgius (Georius), Doktor an d. Univ. Kóln 463, 19. Gerber (Gerwer) Hans, Kaplan Konrads von Weins- berg 4, 41*. 274, 29. 325, 29, 339, 18. 356, 7; 11; 30a; 35a, Gerhart der Barbier, Bote Konrads v. Weinsberg 83, 49*. Gerlschmid, Bote Nürnbergs 1, 97. Gerson, Johannes Charlier von —, Professor d. Theol. u. Kanzler der Univ. Paris, 1 1429: 712, 46b, 730, 3; 9; 19. 738, 10. — Sein Traktat de eccle- siastica potestate 730, 4. Gerst, Dr., von Wien 262, 19. Gideon (Gedeon), aus dem Stamm Manasse, Heer- führer (Richter) der Israeliten 342, 26 ff. Giengen (Gingen) a. d. Brenz in Württemberg 18, 3. 22, 34. 26, 17. 27, 20. 89, 24. 90, 17; 25. 92, 2. 136, 9. 383, 19. 395, 49b. — Gesandte 88, 39. Giesser, der, von Amberg 523, 13. Gilge, Biirgermeister in Colmar, s. Kempf. Gipelhenne (Gijpelhenne) in Frankfurt 261, 6. Glauburg, Konrad, in Frankfurt 261, 19. Glorius, Bischof zur Zeit Augustins, 674, 18 ff. 827, 48a, Gmünd (Gemunde, Gmünde) i. Württemberg 18, 2. 22, 33. 25, 34. 27, 22. 35, 36. 55, 41%, 88, 45. 89, 50b, 92, 7. 93, 19. 284, 3. 286, 48b, 288, 14. 371, 8. 377, 12. 379, 29; 43a. 381, 29; 34. 387, 40; 45b. 393, 4; 4741. 395, 46b. 398, 93^; 25«ff. 403, 25. — Bürgermeister u. Rat 379, 10; 11. — Gesandte 378, 19. — Bote 379, 9, — Juden 36, 15. — Stadtsteuer 55, 50a; 43b. Góppingen (Geppingen, Gópingen) a. d. Fils in Württemberg 136, 9. 378, 40a; 49a, 383, 19. 418, 19; 94; 30. — Firsten- u. Rittertag Juli 1440: 278, 15; 16. 294, -10ff. 418, 30. Górlitz, Herzogin Elisabeth von —, s. Baiern (Hzg. Johann). Góttingen (Gotingen) 495, 39. Götz, Peter, Feind Rottweils 371, 24. 392, 33. Graisbach i. Schwaben 8. č. v. Monheim, Graf Lud- wig von —, s. Baiern. Gran (Strigonium) a. d. Donau i. Ungarn, Diózese 521, 21. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Graser, Hans, Baumeister in Nürnberg 259, 2; 8. Gratian, Magister, Camaldulensermónch in Bologna, Kirchenrechtslehrer, + vor 1159: 226, 24; 42. 228, 48s. 676, 7. 687, 6. 730, 28. 733, 29. 749, 22, 811, 15. 831, 20. Grefenoder, Hans, Diener Nürnbergs 958, 18; 14; 17. Gregor von Nazianz s. Konstantinopel. Greifenklau (Griffencla) i. Rheingau zw. Rüdesheim u. Eltville, Friedrich von —, Ritter, 120, 31. 176, 28. Grenewell, Johannes, Bacc. theol., Cisterziensermónch, Gesandter d. Kónies v. England 531; 911. 592, 27 fi. 593, 6ff. Grevenmachern a. d. Mosel s. w. v. Trier 194, 1f; 10; 14. Griechenland (Grecia), Kaiser: Theodosius II. 408-450 : 806, 20. — Marcian 450-457: 350, 36. 764, 46a, 805, 11. 806, 2; 22. — Zeno 474-491: 650, 25, — Konstane II. (Konstantin III.) 641-668: 810, 32. — Basilius I. Makedon 867-886: 661, 7f£.; 49a, — Michael Paläologus 1260-1282: Sein Logothet s. Akropolites. — Seine Hofbeamten 694, 44a, — Johannes VIII. Paliologus 1495-1448: 132, 42, 201, 13; 18; 19. 458, 4. 478, 41 ff. ; 47. 693, 36; 37. 185, 1; 41a. 792, 50a, 794, 32. — Sein Apo- crisar s. Dissipatus. — Seine Gesandten s. Dissi- patus, Tarchaniotes. — land, Volk (Kriechen, Greci) 107, 36. 182, 41. 201, 12; 14. 231, 8. 308, 47. 309, 4; 5; 22, 345, 13. 458, 7. 459, 17. 460, 1; 4; 9; 42a, 477, 34. 478, 11; 42ff. 479, 2. 481, 7ff. 491, 23; 28, 493, 33. 496, 19; 26. 560, 42. 565, 34. 566, 48. 567, 4; 27. 568, 1; 2; 13; 14. 572, 34; 35. 573, 28; 29; 42; 43; 47. 574, 4; 13. 578, 7; 12; 24, 25. 645, 4. 650, 8. 665, 6. 689, 24. 693, 35; 39 ff, 694, 4ff. 695, 24; 38. 697, 40; 41. 698. 703, 13. 704, 8; 13; 16. 705, 27. 706, 2; 12. 725, 43. 761, 19. 764, 4; 13. 765, 28; 31. 766, 21; 23; 27; 29; 32. 779, 31; 84. 781, 1. 782, 11. 784, 30; 31. 785, 10; 13ff. 786, 38; 39. 787, 2; 4; © 5; 23; 29; 89. 789, 28; 29; 49». 790, 23. 799, 8; 14. 794, 21; 22; 40; 41; 48b. 795, 2; 18; 18; 38; 41. 796, 7; 21ff,; 34; 45% 797, 4; 6; 8; 10; 14; 17. 802, 33. 804, 36. 817, 5. 818, 1; 8; 12ff. 834, 40; 41. 843, 32. 844, 15; 20; 39, 846, 23; 28. 847, 19. 848, 21; 92. 884, 98; 30. 885, 1; 7; 11; 21; 26; 27. — Konzilien 671, 6; 1. 676, 21. — Ritus d. Orientalischen Kirche 478, 42. — Union mit der Römischen Kirche 8, 27. 139, 41. 201, 10ff. 231, 28. 305, 4. 309, 3; 12; 20; 21. 84b, 10ff. 352, 10. 370, 16. 473, 3. 476, 30. 554, 26; 44. 565, 15 ff. 570, 22; 24. 572, 7. 573, 50. 578, 8. 639, 30 ff. 642, 28ff. 643, 39. 645, 25. 671, 28. 675, 8. 689, 43. 690, 29. 693, 32 ff. ; 40. 694, 2; 7; 12; 19. 706, 3. 160, 5; 10. 762, 23; 25. 764, 9. 766, 31. 781, 2; 16. 788, 85. 799, 18. 798, 19. 818, 16; 22. 835, 5. 843, 34. 844, 21. 874, 21; 24. 885, 20; 29; 34. -- Ortefrage
Strana 929
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. für das Unionskonzil 231, 7. 458, 1ff. 488, 35. 553, 2. 554, 41ff. 560, 24ff.; 33ff. 567, 22ff. 568, 17; 21; 22. 571-574. 578. 637, 34; 35 638, 28 ; 29. 644, 27 ff. 694, 2. 695-698. 702. 703. 734, 38. 745, 98. 760, 14ff.; 21. 763, 4ff.; 34. 764, 10. 765, 11; 12; 28. 766-768. 772, 32. 779, 23; 37. 780-789. 793, 18; 35. 795, 17; 30. 797, 18; 24. 798, 22; 27; 37. 816-818. 843, 26; 35. 844 bis 848. 874, 10 £.; 26. 884, 25ff. 885. — Grie- chenablaB 6. Basel (Konzil). Griffe, Johannes, in Frankfurt 879, 11. Griseldis, Gemahlin des Markgrafen Walter von Sa- luzzo, 470, 42b. Gróningen (Groningen, Groninghe) a. d. Bode n. 6. v. Halberstadt 432, 4 450, 22. Grosseto i. Toskana, Bischof Nikolaus, Mitglied d. Baseler Konzils 62, 24. 331, 3. 354, 30. 483, 45». 601, 13. Grünenberg (Grünberg, Grunemberg) m. v. Luzern, Wilhelm von —, Ritter, Gesandter d. Baseler Konzils zum Nürnberger Reichstage 316, 34; 39 ff. 508, 17; 44; 45. 510, 1; 3. 511, 4; 8ff. 523, 17. Griinwalder, Johannes, natiirlicher Sohn Hzg. Jo- hanns II. von Baiern, Vikar von Freising, seit 13. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Martini in montibus, T 1452: 481, 47» ff. 509, 395. 516, 43%. 601, 13. — Gesandter d. Baseler Konzils zum Nürnberger Reichstage 316, 82; 89 ff. 318, 4; 5. 505, 44; 46. 506, 94ff. 508, 16; 21; 34; 39. 509, 33; 34. 510, 6; 9ff.; 35. 511, 1; 8M. 516, 26; 31; 50*. 517, 85b; 44b. 518, 1; 13; 19; ' 25; 40«, 519, 25ff.; 32. 520,1; 39. 522, 3M. 523, 17. 535, 10; 14, 615, 4; 485, 863, 28. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 33ff. 589, 4; 40aff. 540, 18. 550-552. 553, 1. 554, 9. 556, 2ff. 564, 3; 6; 21. 566, 11, 575, 6; 7. 581, 44. 582, 2; 10; 17; 18. 601. 602, 19 ff. 614, 20. 616, 14; 41. 617, 17ff.; 44b, 759, 35. 773, 2. 854, 24; 43. 856, 29; 30. 857-859. 860, 27; 33. 865, 11, 46b. 868, 21. 870, 10. 871, 1; 32. 876, 7. 877, 22. — Seine Räte und Familiares 854, 43. 860, 14. — Seine Diener s. Chastner, Koch. Grütsch, Bote Augsburgs 385, 41b. 413, 45b. 414, 8. Grundherr (Grünther, Grunther, Gruntherre), Paul, Ratsherr in Nürnberg 618, 44"; 45*. — Gesandter an K. Friedrich 137, 24. 141, 27. 181, 6. 242, 22; 29. 258, 23ff. 259, 5; 12; 14; 15; 20; 21“; 35baff. 263, 12. 265, 41. 384, 28; 42. — Peter, Bürger in Nürnberg 181, 434f. 315. 6. 506, 33ff. — Sein Bote 181, 52^ff; 25*, — Sein Gesinde 507, 3. Gualbis, Manuel de —, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 15. Güssenberg (Güssemberg, Gussemberg) bei Giengen i. Württemberg, Diebold GüB von —, Ritter, Mit- glied d, Gesellschaft mit St, Georgen Schild, Ge- sandter nach Ulm 95, 83. 89, 4; 14; 26ff. 90, 12; 21, 375, 47%, Guillot (Guilhoti), Jacobus, Dr. legum, aus Orléans, | Gesandter Avignons an d. Baseler Konzil 767, 395. | 929 Gundersdorf (Gunderstorff), Herr Dame (Thamme) von —, 540, 19. 622, 8ff. Guttenberg i. Kraichgau bei Mühlbach am Neckar 4, 14; 29b. Guttenstein (Gutenstein) n. w. v. Pilsen, Burian (Borjan, Borgan, Burgyan) von —, Bôhmischer Baron 146, 6; 16; 20ff. 141, 31; 37ff. 148, 37; 40. H. Habiate s. Abbiate. Habsburg, Haus (domus Austrie) 112, 2. 114, 11; 17. 115, 41. 139, 33. 180, 21. 182, 1. 184, 43. 251, 5; 16; 20; 22; 28. 252, 31. 259, 454; 33%. — Besitzungen diesseits des Arlborgs, in Schwaben, Elsaß u am Rhein 114, 6. — AuBer- österreichische Besitzungen 114, 8. — Herzog Albrecht III. von Österreich 1358-1395: 829, 27. — Herzog Albrecht V. von Österreich 1404-1439, Römischer König als Albrecht II. 1438, König von Ungarn 1437, König von Böhmen 1438, t 27. Okt. 1439: 1-17 passim. 18, 28. 19, 32^; 333; 402; 502; 39b, 20, 30. 24, 47a, 28, 20; 30. 32, 11; 312; 34a, 37a, 36, 20; 412. 37, 7; 95; 425. 38, 7; 29. 39, 20; 35a; 37a; 382; 45%; 462; 40%, 40, 32, 41, 14. 42, 30. 46, 3. 47.56 passim. 60, 14; 22; 23; 28; 33; 43. 61, 14; 24. 62, 43a; 50». 63, 411. 64, 5. 65, 17. 71, 49a, 73, 10; 244, 77, 30; 38%, 78, 42%. 19, 36*. 98, 4. 111, 5; 15; 26. 112, 1. 114, 3; 9; 23; 382; 45% 116, 18. 122, 13. 127, 3. 181, 29; 35; 51a. 188, 11. 139, 19; 26. 140, 29 ff. 142, 15. 144, 2. 149, 39; 40. 162, 8. 172, 48a. 175, 1. 181, 20. 182, 1ff. 184, 19. 201, 14; 15; 20. 209, 50*. 229, 95. 944, 19. 247, 23; 25. 248, 4ff. 250, 32a. 253, 35ff.; 46bff. 259, 48a. 261, 30. 266, 25; 41. 268, 22. 269, 16. 270, 39ff. 272, 22; 35; 36; 39. 275, 11; 41. 307, 38. 309, 9; 15. 311, 7. 312, 25. 315, 42b, 319, 42. 320, 1ff. 321, 14; 29. 327, 26. 329, 50, 330, 23. 334, 27. 337, 9. 338, 12. . 844, 19; 22. 347, 99. 351, 35; 37; 40. 352, 5. | 353, 11. 356, 492; 52a, 359, 11; 12; 18; 24; 26; 29; 30; 36v, 360, 1; 8; 10. 372, 6. 383, 14. 452, 45. 453, 512. 460, 16; 17. 475, 6. 479, Tir; 33; 44a, 480, 11; 25. 486, 25; 32. 497, 18. 498, 9; 11; 86. 544, 10. 558, 35. 604, 7f. 605, 10. 622, 39. 638, 18. 709, 3. 768, 19. 798, 31. 808, 21. 858, 3. 872, 2. 883, 18. — Seine Gemahlin Königin Elisabeth, Tochter K. Sigmunds, Königin von Ungarn, Dalmatien u. Kroatien, Erbin von Böhmen, Herzogin zu Österreich, Markgräfin zu Mähren, geb. ca. 1409, + 19. Dez. 1442: 113, 28. 114, 23; 29; 39*; 45*. 115, 2; 8; 5; 12; 151f. 124, 23. 188, 22; 29; 33^; 46^. 189, 3f,; 425; 455. 148, 30; 36. 270, 50a, 284, 18. 308, 14. 358, 45%; 469, 359, 47a ff. 390, 14; 29. 512, 30. 520, 43. 525, 11; 22; 30sff.; 362W, 526, 1; 14; 16. 869, 5. — Seine älteste Tochter Anna, geb. 1432, t 1462, s. Sachsen (Hzg. Wilhelm). —
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. für das Unionskonzil 231, 7. 458, 1ff. 488, 35. 553, 2. 554, 41ff. 560, 24ff.; 33ff. 567, 22ff. 568, 17; 21; 22. 571-574. 578. 637, 34; 35 638, 28 ; 29. 644, 27 ff. 694, 2. 695-698. 702. 703. 734, 38. 745, 98. 760, 14ff.; 21. 763, 4ff.; 34. 764, 10. 765, 11; 12; 28. 766-768. 772, 32. 779, 23; 37. 780-789. 793, 18; 35. 795, 17; 30. 797, 18; 24. 798, 22; 27; 37. 816-818. 843, 26; 35. 844 bis 848. 874, 10 £.; 26. 884, 25ff. 885. — Grie- chenablaB 6. Basel (Konzil). Griffe, Johannes, in Frankfurt 879, 11. Griseldis, Gemahlin des Markgrafen Walter von Sa- luzzo, 470, 42b. Gróningen (Groningen, Groninghe) a. d. Bode n. 6. v. Halberstadt 432, 4 450, 22. Grosseto i. Toskana, Bischof Nikolaus, Mitglied d. Baseler Konzils 62, 24. 331, 3. 354, 30. 483, 45». 601, 13. Grünenberg (Grünberg, Grunemberg) m. v. Luzern, Wilhelm von —, Ritter, Gesandter d. Baseler Konzils zum Nürnberger Reichstage 316, 34; 39 ff. 508, 17; 44; 45. 510, 1; 3. 511, 4; 8ff. 523, 17. Griinwalder, Johannes, natiirlicher Sohn Hzg. Jo- hanns II. von Baiern, Vikar von Freising, seit 13. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Martini in montibus, T 1452: 481, 47» ff. 509, 395. 516, 43%. 601, 13. — Gesandter d. Baseler Konzils zum Nürnberger Reichstage 316, 82; 89 ff. 318, 4; 5. 505, 44; 46. 506, 94ff. 508, 16; 21; 34; 39. 509, 33; 34. 510, 6; 9ff.; 35. 511, 1; 8M. 516, 26; 31; 50*. 517, 85b; 44b. 518, 1; 13; 19; ' 25; 40«, 519, 25ff.; 32. 520,1; 39. 522, 3M. 523, 17. 535, 10; 14, 615, 4; 485, 863, 28. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 33ff. 589, 4; 40aff. 540, 18. 550-552. 553, 1. 554, 9. 556, 2ff. 564, 3; 6; 21. 566, 11, 575, 6; 7. 581, 44. 582, 2; 10; 17; 18. 601. 602, 19 ff. 614, 20. 616, 14; 41. 617, 17ff.; 44b, 759, 35. 773, 2. 854, 24; 43. 856, 29; 30. 857-859. 860, 27; 33. 865, 11, 46b. 868, 21. 870, 10. 871, 1; 32. 876, 7. 877, 22. — Seine Räte und Familiares 854, 43. 860, 14. — Seine Diener s. Chastner, Koch. Grütsch, Bote Augsburgs 385, 41b. 413, 45b. 414, 8. Grundherr (Grünther, Grunther, Gruntherre), Paul, Ratsherr in Nürnberg 618, 44"; 45*. — Gesandter an K. Friedrich 137, 24. 141, 27. 181, 6. 242, 22; 29. 258, 23ff. 259, 5; 12; 14; 15; 20; 21“; 35baff. 263, 12. 265, 41. 384, 28; 42. — Peter, Bürger in Nürnberg 181, 434f. 315. 6. 506, 33ff. — Sein Bote 181, 52^ff; 25*, — Sein Gesinde 507, 3. Gualbis, Manuel de —, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 15. Güssenberg (Güssemberg, Gussemberg) bei Giengen i. Württemberg, Diebold GüB von —, Ritter, Mit- glied d, Gesellschaft mit St, Georgen Schild, Ge- sandter nach Ulm 95, 83. 89, 4; 14; 26ff. 90, 12; 21, 375, 47%, Guillot (Guilhoti), Jacobus, Dr. legum, aus Orléans, | Gesandter Avignons an d. Baseler Konzil 767, 395. | 929 Gundersdorf (Gunderstorff), Herr Dame (Thamme) von —, 540, 19. 622, 8ff. Guttenberg i. Kraichgau bei Mühlbach am Neckar 4, 14; 29b. Guttenstein (Gutenstein) n. w. v. Pilsen, Burian (Borjan, Borgan, Burgyan) von —, Bôhmischer Baron 146, 6; 16; 20ff. 141, 31; 37ff. 148, 37; 40. H. Habiate s. Abbiate. Habsburg, Haus (domus Austrie) 112, 2. 114, 11; 17. 115, 41. 139, 33. 180, 21. 182, 1. 184, 43. 251, 5; 16; 20; 22; 28. 252, 31. 259, 454; 33%. — Besitzungen diesseits des Arlborgs, in Schwaben, Elsaß u am Rhein 114, 6. — AuBer- österreichische Besitzungen 114, 8. — Herzog Albrecht III. von Österreich 1358-1395: 829, 27. — Herzog Albrecht V. von Österreich 1404-1439, Römischer König als Albrecht II. 1438, König von Ungarn 1437, König von Böhmen 1438, t 27. Okt. 1439: 1-17 passim. 18, 28. 19, 32^; 333; 402; 502; 39b, 20, 30. 24, 47a, 28, 20; 30. 32, 11; 312; 34a, 37a, 36, 20; 412. 37, 7; 95; 425. 38, 7; 29. 39, 20; 35a; 37a; 382; 45%; 462; 40%, 40, 32, 41, 14. 42, 30. 46, 3. 47.56 passim. 60, 14; 22; 23; 28; 33; 43. 61, 14; 24. 62, 43a; 50». 63, 411. 64, 5. 65, 17. 71, 49a, 73, 10; 244, 77, 30; 38%, 78, 42%. 19, 36*. 98, 4. 111, 5; 15; 26. 112, 1. 114, 3; 9; 23; 382; 45% 116, 18. 122, 13. 127, 3. 181, 29; 35; 51a. 188, 11. 139, 19; 26. 140, 29 ff. 142, 15. 144, 2. 149, 39; 40. 162, 8. 172, 48a. 175, 1. 181, 20. 182, 1ff. 184, 19. 201, 14; 15; 20. 209, 50*. 229, 95. 944, 19. 247, 23; 25. 248, 4ff. 250, 32a. 253, 35ff.; 46bff. 259, 48a. 261, 30. 266, 25; 41. 268, 22. 269, 16. 270, 39ff. 272, 22; 35; 36; 39. 275, 11; 41. 307, 38. 309, 9; 15. 311, 7. 312, 25. 315, 42b, 319, 42. 320, 1ff. 321, 14; 29. 327, 26. 329, 50, 330, 23. 334, 27. 337, 9. 338, 12. . 844, 19; 22. 347, 99. 351, 35; 37; 40. 352, 5. | 353, 11. 356, 492; 52a, 359, 11; 12; 18; 24; 26; 29; 30; 36v, 360, 1; 8; 10. 372, 6. 383, 14. 452, 45. 453, 512. 460, 16; 17. 475, 6. 479, Tir; 33; 44a, 480, 11; 25. 486, 25; 32. 497, 18. 498, 9; 11; 86. 544, 10. 558, 35. 604, 7f. 605, 10. 622, 39. 638, 18. 709, 3. 768, 19. 798, 31. 808, 21. 858, 3. 872, 2. 883, 18. — Seine Gemahlin Königin Elisabeth, Tochter K. Sigmunds, Königin von Ungarn, Dalmatien u. Kroatien, Erbin von Böhmen, Herzogin zu Österreich, Markgräfin zu Mähren, geb. ca. 1409, + 19. Dez. 1442: 113, 28. 114, 23; 29; 39*; 45*. 115, 2; 8; 5; 12; 151f. 124, 23. 188, 22; 29; 33^; 46^. 189, 3f,; 425; 455. 148, 30; 36. 270, 50a, 284, 18. 308, 14. 358, 45%; 469, 359, 47a ff. 390, 14; 29. 512, 30. 520, 43. 525, 11; 22; 30sff.; 362W, 526, 1; 14; 16. 869, 5. — Seine älteste Tochter Anna, geb. 1432, t 1462, s. Sachsen (Hzg. Wilhelm). —
Strana 930
930 Alfabetisches Register der Seine zweite Tochter Elisabeth, geb. 1438: 114, 10. 139, 7. 595, 12; 42aff. — Sein nachgoborener Sohn K. Ladislaus s. Ungarn. — Sein Schwieger- sohn s. Sachsen (Hzg. Wilhelm). — Kônigswahl 6, 17; 33b. 8, 33. 39, 21. 40, 32. 65, 18. 100, 94. 113, 13. 114, 25. 116, 23. 120, 46b. 131, 10; 30. 138, 3. 157, 50». 160, 40. — Wahldekret 129, 35. 174, 11; 18. — Kónigskrónung 39, 35a, — Sein Hof 18, 31. — Rite 273, 37a ft. — Kanzlei 39, 31%. 284, 50%, 356, 46%, — Kanzler 8. Schlick. — Protonotare 284, 50%. — Gesandte an das Baseler Konzil 7, 504; 47». 8, 35; 36. 106, 50%, 479, 33. 798, 27. 821, 12; 27. Vgl Lübeck, Weinsberg. — Desgl. zum Frankfurter Tage Nov. 1439: 1, 17. Vgl. Weinsberg. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage Juli 1438: 15, 4. Vgl. Pappenheim, Schlick, Weinsberg. — Boto 8, Blencklin. Habsburg, Herzog Albrecht VI. von Steiermark, Sohn des Folgenden, geb. 1418, + 2. Dez. 1463: 127, 2. 164, 461. 263, 4. 264, 19. 268, 44. 269, 11; 12. 270, 49a, 284, 18. 308, 14. 312, "f. 382, 48*. 337, 14; 17 ff. 338, 30. 855, 355. 358, 45; 461. 390, 14; 29. 416, 24. 499, 14; 15. 869, 6. — Vormund der Kinder K. Albrechts II. 189, 7. — Geplante Heirat mit K. Albrechts Witwe 20, 502. — Herzog Ernst der Eiserne von Steiermark, Kärnten und Krain 1386-1494: 111, 36. 188, 16. 240, 6, 325, 45%, — Seine zweite Gemahlin Cimburgis von Masowien, 1 28. Sept. 1429: 111, 36. — Herzog Friedrich III. der Schöne von Österreich, geb. ca. 1286, Herzog seit 1298, Rómischer Kónig 1314-1330: 251, 454. — Seine Gemahlin Elisabeth s. Aragon. — Herzog Friedrich IV. mit der leeren Tasche, in Tirol und Vorderósterreich, 1386-1439: 114, 41». 136, 11. — Herzog Friedrich V. von Österreich, ältester Sohn Herzog Ernsts, geb. 21. Sept. 1415, gest. 19. Aug. 1493, Herzog 1424-1493, Römischer König als Friedrich III. seit 1440, Kaiser seit 1452: 12, 38. 13, 8; 18; 26a; 34a; 42a; 54a, 39bff. 14, 1; 9; 197; 26^; 44a, 73, 25b. 93, 28; 29, 111, 35ff. 112, 7; 9. 114, 12. 119-141 passim. 144, 45. 161-164 passim. 170-198 passim. 203, 51%, 231, 33; 35. 233, 19; 21. 235, 45+, 236, 6; 8; 39». 239-277 passim. 278, 18. 279, 4; 10. 283, 9. 984, 4; 5; 17ff.; 32; 48a, 285, 41. 287, 28. 288, 7; 8; 28ff.; 40. 294, 35; 38. 299, 44. 300, 13; 41. 803, 30. 305, 7; 281ff. 306, 39. 307-368 passim. 379, 16. 384, 22; 23; 40; 42. 386, 36. 889, 16; 33; 36; 42b. 390, 2; 3; 31. 391, 33. 392, 23 ff.; 391. 394, 3. 398, 28b; 39». 399, 14; 23; 28b; 35b; 37bff. 401, 6. 403, 29; 32. 405, 1. 411, 4; 5. 416, 3; 24; 31; 35%, 429, 432; 46b. 430, 21ff. 452, 21. 458, ble. 460, 19. 462, 37. 471, 19. 472, 10. 474, 18; 44. 475-481 passim. 482, 8. 485, 16; 23; 24. 486, 26; 35. 490-503 passim. 506, 43. 507, 1. 510, 10; 27 ff; Orts- und Personen-Namen. 35; 43. 511-522 passim. 523, 3. 525-544 passim. 545, 1. 546, 44. 547, 10; 15. 548, 24; 31; 34; 36; 38; 40. 549, 6; 10; 28. 551, 29. 552, 27. 553, 86. 554, 49a. 565, 39. 576, 7; 33. 577, 16. 579. 580, 18; 35; 38; 40. 581, 18. 583, 28; 38. 584-587. 590, 41; 42. 591, 44. 593, 14; 20. 595, 29. 599, 15. 602, 11; 33. 603-609, 610, 17. 611, 30. 612, 18; 20. 615, 4. 619, 2; 38. 620, 14. 699, 16. 624, 6. 630, 21. 635, 17; 28; 43 ff. 636, 2; 6. 637, 31. 762, 28; 29. 765, 3. 798, 31. 804, 9; 30. 806, 4. 807, 19. 808, 51*. 812, 11; 18; 16ff. 826, 22. 849, 38; 41. 850. 851. 852, 10. 855, 7; 11. 856, 7; 16; 19. 858, 3; 36; 46^. 860, 5. 862. 864, 33. 865, 41. 868, 84 ff. 810, 12. 872, 3. 884, 17. — Geplante Heirat mit einer Tochter Papst Felix’ V. 268, 31; 32. 270, 31f.; 42^ff. 325, 45b. 332, 38. — Seine Schwester Katharina 139, 30. Vgl. auch Baden. — Seine Schwester Margarethe s. Sachsen (Friedrich II.). — Seino Vettern 512, 31. — Pilgerfahrt nach Jerusalem 476, 37 ff. — Vormund des K. Ladis- laus v. Ungarn 138, 25. 264, 20. 284, 18; 19. — Königswahl 6, 30%. 9, 36. 111-132. 133, 18. 136, 24; 27. 137, 19; 28; 38; 44. 138, 2. 139, 15; 17. 140, 3. 141, 12; 24; 26; 30; 46. 142 bis 263. 266, 16. 267, 8. 268, 7ff. 275, 10; 25. 308, 33. 319-329 passim. 333, 20ff. 341, 7; 15. 343, 6. 357, 2. 359, 37a. 365, 30. 366, 39. 386, 36. 475, 27; 46%. 538, 2. 633, 17. — Wahldekret 129, 32; 84 ff; 44. 131, 21. 133, 4. 174-176. 177, 46e. 181, 49%. 184, 34. 185, 1; 11. 200, 4. 259, 32a, 270, 1. 275, 26. 542, 24. 583, 29. — Wahl- anzeige 183, 3. 200, 4. 262, 9. 307, 44. — Appro- bation d. Wahl 307, 45. 309, 47aff. — Konigs- krónung 189, 11. 491, 8; 9; 49% — Romfahrt 140, 26. 266, 33. — Kaiserkrónung 191, 31. 192, 43; 48. 194, 2. 195, 7. 198, 4. 244, 12. 266, 34. 268, 30. 319, 8. 321, 15ff.; 40». 335, 29ff. — Sein Memorandenbuch 126, 25f. 127, 5; 26. 181, 43°, — Königl. Hof 136, 15; 16. 137, 26; 42. 140, 18. 141, 5; 33; 38. 180, 44b. 242, 20. 243, 4. 250, 45b. 269, 40. 274, 27; 33; 37. 275, 21. 287, 30. 308, 8. 357, 154. 405, 20. 529, 45b, 531, 22; 25. 542, 31. 543, 14. 580, 38. — Hof- meister 181, 4; 36, 358, 251; 27^; 42a, 390, 21; 26. — Rite (consilium) 127, 43*; 48a. 133, 8. 190, 32 ff. 314, Off. 352, 36; 42; 44; 47. 353, 5; 20. 354, 10. 365, 31. 389, 24. 493, 28. 497, 28. 583, 30. 584, 46. 607, 19. 879, 22. Vgl. Fuchs, Hohenberg, Schaumburg. — Familiares s. Beke, Tierna. — Kaplan s. Diest. — Königl. Kanzlei 959, 17. 973, 30. 276, 6; 31. 984, 441. 356, 3T*. 389, 24. 391, 36. 494, 11. 496, 13. 498, 17. 528, 21. 531, 33. 542, 10ff. 543, 15; 17; 2bff.; 34. 606, 15. 618-622. — Erzkanzler s. Mainz. — Kanzler 181, 4; 86+ 542, 19. 620, 40. Vgl. Passau, Zeidler. — Kanzleibeamte (gesellen) 259, 19. Vgl. Tatz. — Protonotare, Notare 542, 19. 620, 40. Vgl. Breisacher, Hecht, Leubing. — Registrator s. Widerl. — Registraturbuch 314, 38. — Gesandte an
930 Alfabetisches Register der Seine zweite Tochter Elisabeth, geb. 1438: 114, 10. 139, 7. 595, 12; 42aff. — Sein nachgoborener Sohn K. Ladislaus s. Ungarn. — Sein Schwieger- sohn s. Sachsen (Hzg. Wilhelm). — Kônigswahl 6, 17; 33b. 8, 33. 39, 21. 40, 32. 65, 18. 100, 94. 113, 13. 114, 25. 116, 23. 120, 46b. 131, 10; 30. 138, 3. 157, 50». 160, 40. — Wahldekret 129, 35. 174, 11; 18. — Kónigskrónung 39, 35a, — Sein Hof 18, 31. — Rite 273, 37a ft. — Kanzlei 39, 31%. 284, 50%, 356, 46%, — Kanzler 8. Schlick. — Protonotare 284, 50%. — Gesandte an das Baseler Konzil 7, 504; 47». 8, 35; 36. 106, 50%, 479, 33. 798, 27. 821, 12; 27. Vgl Lübeck, Weinsberg. — Desgl. zum Frankfurter Tage Nov. 1439: 1, 17. Vgl. Weinsberg. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage Juli 1438: 15, 4. Vgl. Pappenheim, Schlick, Weinsberg. — Boto 8, Blencklin. Habsburg, Herzog Albrecht VI. von Steiermark, Sohn des Folgenden, geb. 1418, + 2. Dez. 1463: 127, 2. 164, 461. 263, 4. 264, 19. 268, 44. 269, 11; 12. 270, 49a, 284, 18. 308, 14. 312, "f. 382, 48*. 337, 14; 17 ff. 338, 30. 855, 355. 358, 45; 461. 390, 14; 29. 416, 24. 499, 14; 15. 869, 6. — Vormund der Kinder K. Albrechts II. 189, 7. — Geplante Heirat mit K. Albrechts Witwe 20, 502. — Herzog Ernst der Eiserne von Steiermark, Kärnten und Krain 1386-1494: 111, 36. 188, 16. 240, 6, 325, 45%, — Seine zweite Gemahlin Cimburgis von Masowien, 1 28. Sept. 1429: 111, 36. — Herzog Friedrich III. der Schöne von Österreich, geb. ca. 1286, Herzog seit 1298, Rómischer Kónig 1314-1330: 251, 454. — Seine Gemahlin Elisabeth s. Aragon. — Herzog Friedrich IV. mit der leeren Tasche, in Tirol und Vorderósterreich, 1386-1439: 114, 41». 136, 11. — Herzog Friedrich V. von Österreich, ältester Sohn Herzog Ernsts, geb. 21. Sept. 1415, gest. 19. Aug. 1493, Herzog 1424-1493, Römischer König als Friedrich III. seit 1440, Kaiser seit 1452: 12, 38. 13, 8; 18; 26a; 34a; 42a; 54a, 39bff. 14, 1; 9; 197; 26^; 44a, 73, 25b. 93, 28; 29, 111, 35ff. 112, 7; 9. 114, 12. 119-141 passim. 144, 45. 161-164 passim. 170-198 passim. 203, 51%, 231, 33; 35. 233, 19; 21. 235, 45+, 236, 6; 8; 39». 239-277 passim. 278, 18. 279, 4; 10. 283, 9. 984, 4; 5; 17ff.; 32; 48a, 285, 41. 287, 28. 288, 7; 8; 28ff.; 40. 294, 35; 38. 299, 44. 300, 13; 41. 803, 30. 305, 7; 281ff. 306, 39. 307-368 passim. 379, 16. 384, 22; 23; 40; 42. 386, 36. 889, 16; 33; 36; 42b. 390, 2; 3; 31. 391, 33. 392, 23 ff.; 391. 394, 3. 398, 28b; 39». 399, 14; 23; 28b; 35b; 37bff. 401, 6. 403, 29; 32. 405, 1. 411, 4; 5. 416, 3; 24; 31; 35%, 429, 432; 46b. 430, 21ff. 452, 21. 458, ble. 460, 19. 462, 37. 471, 19. 472, 10. 474, 18; 44. 475-481 passim. 482, 8. 485, 16; 23; 24. 486, 26; 35. 490-503 passim. 506, 43. 507, 1. 510, 10; 27 ff; Orts- und Personen-Namen. 35; 43. 511-522 passim. 523, 3. 525-544 passim. 545, 1. 546, 44. 547, 10; 15. 548, 24; 31; 34; 36; 38; 40. 549, 6; 10; 28. 551, 29. 552, 27. 553, 86. 554, 49a. 565, 39. 576, 7; 33. 577, 16. 579. 580, 18; 35; 38; 40. 581, 18. 583, 28; 38. 584-587. 590, 41; 42. 591, 44. 593, 14; 20. 595, 29. 599, 15. 602, 11; 33. 603-609, 610, 17. 611, 30. 612, 18; 20. 615, 4. 619, 2; 38. 620, 14. 699, 16. 624, 6. 630, 21. 635, 17; 28; 43 ff. 636, 2; 6. 637, 31. 762, 28; 29. 765, 3. 798, 31. 804, 9; 30. 806, 4. 807, 19. 808, 51*. 812, 11; 18; 16ff. 826, 22. 849, 38; 41. 850. 851. 852, 10. 855, 7; 11. 856, 7; 16; 19. 858, 3; 36; 46^. 860, 5. 862. 864, 33. 865, 41. 868, 84 ff. 810, 12. 872, 3. 884, 17. — Geplante Heirat mit einer Tochter Papst Felix’ V. 268, 31; 32. 270, 31f.; 42^ff. 325, 45b. 332, 38. — Seine Schwester Katharina 139, 30. Vgl. auch Baden. — Seine Schwester Margarethe s. Sachsen (Friedrich II.). — Seino Vettern 512, 31. — Pilgerfahrt nach Jerusalem 476, 37 ff. — Vormund des K. Ladis- laus v. Ungarn 138, 25. 264, 20. 284, 18; 19. — Königswahl 6, 30%. 9, 36. 111-132. 133, 18. 136, 24; 27. 137, 19; 28; 38; 44. 138, 2. 139, 15; 17. 140, 3. 141, 12; 24; 26; 30; 46. 142 bis 263. 266, 16. 267, 8. 268, 7ff. 275, 10; 25. 308, 33. 319-329 passim. 333, 20ff. 341, 7; 15. 343, 6. 357, 2. 359, 37a. 365, 30. 366, 39. 386, 36. 475, 27; 46%. 538, 2. 633, 17. — Wahldekret 129, 32; 84 ff; 44. 131, 21. 133, 4. 174-176. 177, 46e. 181, 49%. 184, 34. 185, 1; 11. 200, 4. 259, 32a, 270, 1. 275, 26. 542, 24. 583, 29. — Wahl- anzeige 183, 3. 200, 4. 262, 9. 307, 44. — Appro- bation d. Wahl 307, 45. 309, 47aff. — Konigs- krónung 189, 11. 491, 8; 9; 49% — Romfahrt 140, 26. 266, 33. — Kaiserkrónung 191, 31. 192, 43; 48. 194, 2. 195, 7. 198, 4. 244, 12. 266, 34. 268, 30. 319, 8. 321, 15ff.; 40». 335, 29ff. — Sein Memorandenbuch 126, 25f. 127, 5; 26. 181, 43°, — Königl. Hof 136, 15; 16. 137, 26; 42. 140, 18. 141, 5; 33; 38. 180, 44b. 242, 20. 243, 4. 250, 45b. 269, 40. 274, 27; 33; 37. 275, 21. 287, 30. 308, 8. 357, 154. 405, 20. 529, 45b, 531, 22; 25. 542, 31. 543, 14. 580, 38. — Hof- meister 181, 4; 36, 358, 251; 27^; 42a, 390, 21; 26. — Rite (consilium) 127, 43*; 48a. 133, 8. 190, 32 ff. 314, Off. 352, 36; 42; 44; 47. 353, 5; 20. 354, 10. 365, 31. 389, 24. 493, 28. 497, 28. 583, 30. 584, 46. 607, 19. 879, 22. Vgl. Fuchs, Hohenberg, Schaumburg. — Familiares s. Beke, Tierna. — Kaplan s. Diest. — Königl. Kanzlei 959, 17. 973, 30. 276, 6; 31. 984, 441. 356, 3T*. 389, 24. 391, 36. 494, 11. 496, 13. 498, 17. 528, 21. 531, 33. 542, 10ff. 543, 15; 17; 2bff.; 34. 606, 15. 618-622. — Erzkanzler s. Mainz. — Kanzler 181, 4; 86+ 542, 19. 620, 40. Vgl. Passau, Zeidler. — Kanzleibeamte (gesellen) 259, 19. Vgl. Tatz. — Protonotare, Notare 542, 19. 620, 40. Vgl. Breisacher, Hecht, Leubing. — Registrator s. Widerl. — Registraturbuch 314, 38. — Gesandte an
Strana 931
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 981 4. Baseler Konzil Nov. 1441: 579, 28 ff. 850, 38 ff. 862, 22ff. — Desęl. an d. Kónig v. England 593, 24. Vgl. auch Ostrigge. — Desgl. an Papst Eugen Nov. 1441: 579, 24ff.; 46. 580, 1; 3. 850, 35. 851, 20 ff. ; 28; 33; 34. 862, 19f.; 85. — Desgl. Nov. 1442: 574, 494. — Desgl. zur Einsammlung des Griechenablaßgeldes s. Breisacher, Geisler. -- Desgl naeh Mailand s. Tierna. — Desgl. zum Mainzer Kongreß u. Reichstage Febr. 1441: 518, 15. 857, 9. 863, 15; 16; 31. 866, 90; 20; 27; 47; 48. 867, 6; 27. 871, 45. Vgl. Augsburg, Chiemsee, Ebendorfer, Pottendorf. — Herold 276, 40b, — Boten 276, 431; 45a, 512, 3. 513, 42. — Königliche Kammer s. Deutschland (Finanz wesen). — Herzogliches Siegel 352, 33. 354, 8; 20. Habsburg, Kaiser Karl V. 1519-1556: 368, 93. — Herzog Sigmund, Sohn Hzg. Friedrichs IV., geb. 26. Okt. 1427, t1 4. Márz 1496, Herzog von Tirol 1439-1490: 139, 32; 47). 268, 44. 269, 11. 337, 14; 17 ff. 416, 24. Hachberg n. v. Freiburg i. Br., Markgraf Wilhelm 1428-1441, Herr zu Róteln u. Sausenberg, + nach 1473: 35, 22. 62, 39. 747, 46". — Protektor d. Baseler Konzils 8, 24; 28ff. Hài (Hále, H&le), Rudolf, Ritter, Mitglied d. Gesell schaft mit Sankt Georgen Schild 374, 17ff. 375, 502, — Wilhelm, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 46^. Hártlin, Mathias, Diener des Markgrafen v. Branden- burg 370, 26. Hagenau (Hagenauw, Hagenouwe, Hagnawe) i. Elsa) 14,36%, 27, 82. 62, 40. 97, 29. 522, 26. 852, 8 ff. — Meistor u. Kat 195, 45b; 48b. 942, 6. 852, 26. — Gesandter zum Niirnberger Reichstago 317, 23. 318, 21; 22. 523, 36. — Reichssteuer 193, 24ff.; 46b. Haggai (Aggeus), der Prophet, 683, 13. Haimhofen (Haymmenhofen), die von —, Schwibisches Adelsgeschlecht 78, 27. — Konrad und Pentelin (Běnntelin) von —, 371, 35. 393, 3; 382, Hainburg (Haymburg, Haynburg, Heynburg) a. d. Donau i. Niederösterreich 126, 27. 127, 1; 4; 27; 34a, 284, 17; 22; 26. 357, 39%; 56b. 358, 24^; 321; 484. 390, 3. Halberstadt, Bischof Burchard von Warberg 1437 bis 1458: 300, 46. 303, 10; 12. 432, 1. 450, 16. 495, 34. — Gesandte 432, 3. Vgl. Donekorf. — Bote 451, 4; 10. — Untertanen 450, 31. — Bistum, Hochstift 482, 2; 3. 450, 297 — Dom- dechant s. Donekorf. — Prälaten, Graduierte 450, 20. — Stadt 495, 34, Hales (Ales), Alexander von —, Scholastiker, + 1245: 658, 26; 42^; 491. 898, 90. Hall a. Kocher (Halle am Kochen) 10, 33; 36. 11, 1. 12, 2; 12; 18; 21. 13, 22. 14, 421. 18, 1. 22, 33. 26, 18. 27, 19. 33, 7; 35". 37, 46v. 43, 15. 47, 1; 42b. 50, 28; 30; 81; 874; 83b. 52, 4. 55, 391. 66, 28; 24. 71, 224. 72, 48); 461, 78, 31. 89, 38ff. 92, 7. 93, 19. 287, 26; 464, 978, 32, 381, 2. 383, 7; 484. 387, 39. 389, 11; 42a, 898, 7; 24. 394, 4. 395, 421. 398, 17; 23%. 403, 26. 418, 42. — Rat 66, 27; 40. 71, 10ff. — Gesandte 288, 16. 400, 16. — Reichs- Steuer, Stadtsteuer 11, 18. 33, 16. 46, 33; 35. 66, 23. 71, 12; 14. Halle a. d. Saale 495, 38. Haller, Erhart, Bürger in Nürnberg 259, 1. — Peter, Bürger in Nürnberg 866, 40. Hals (Halls) n. v. Passau, Grafen s. Leuchtenberg, Hamburg 495, 38. Hamelburg, Meister Hans, Arzt (in Passau?) 499, 11; 12. Hanau (Hanauw, Hanauwe, Hanaw), Graf Reinhard II. von —, 1419-1452: 35, 20. 120, 25. 161, 29. 162, 19. 169, 30; 33; 34. 176, 25. 363, 17. Hane, Johann, Bürgermeister in Frankfurt 161, 45". Hangenor, Stephan, Altbürgermeister in Augsburg, Gesandter nach Donauwörth 282, 46. 385, 42b. 415, 10; 12ff.; 43a, 416, 5. — Desgl. nach Ell- wangen 292, 32; 37; 49». 903, 45%, 415, 1. 416, 36^; 39b. 419, 3. — Desgl. nach Ulm 286, 471; 504. 403, 461; 48%. — Desgl nach Wasser- triidingen 291, 13. 413, 22. 414, 2ff.; 45. Hans, Bote Frankfurts 357, 55% ff, Hansestádte 177, 47b. : Haselbach (Hasellpach, Haflbach) am Kamp i. Niederösterreich, Thomas von —, s, Ebendorfer. Hasenburg (Hasenburgk, Hazenburg), Zbynick (Zbynke, “ Zswinek) von —, Bôhmischer Baron 146, 15; 20 ff. 147, 29; 37 ff. 148, 35; 40 ff. Hassia, Heinrieus de —, s. Langenstein. Hattstein (Haczstein) in Nassau s. w. v. Usingen 879, 11; 17. Haug (Haugg), Bote Augsburgs 537, 46b. Hecht, Hermann, kónigl. Protonotar 13, 39a, 14, 52a; 25b, 137, 41; 44. 192, 38. 241, 31; 32. 259, 18. 275, 48». 9284, 20; 381; 431 ff. 362, 45. 380, 18. 390, 8ff.; 17. 391, 32. 500, 26+; 18%; 53b, Hegau (Hógów, Hógówe), Landschaft im südl, Baden, Partei der Ritterschaft mit St. Georgen Schild daselbst s, Ritterbund. Heidelberg (Haidelberg, Heydelberg, Hildolberga) 1 20. 7, 9; 16. 10, 30; 43. 11, 32. 15, 28; 33; 41. 16, 4; 10. 32, 18; 34b; 35b. 33, 35b. 36, 25; 34. 37, 11; 22. 38, 29. 39, 24; 45b. 40, 35. 41, 15. 42, 15; 20; 45a, 45, 42a. 47, 411; 465, 54, 12. 55, 37% 56, 4. DT, 5; 372. 62, 6. 63, 38, 79, 24. 151, 11; 13. 202, 10. 287, 18. 298, 10. 377, 12. 425, 17. 490, 4; 18. 623, 2. — Tag mit den Juden Jan. 1440: 16, 9ff. 17, 18ff. 35, 3. 36, 41». 39, 23. -— Rechtstag April 1440: 295, 9 ff, — Universität 501, 34. — Rektor, Dekan d. Artisten- fakultät, Vizekanzler s. Brüssel. — Professor a. Bartholomeus. — Doktoren 509, 91 ff. Heidingsfeld (Heydingefeld) s. v. Würzburg 418, 44. .860, 421; 471; 40%. — Bote 860, 484, Heilbronn (Hailbrunn, Hailtbrunnen, Hailtprunen,
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 981 4. Baseler Konzil Nov. 1441: 579, 28 ff. 850, 38 ff. 862, 22ff. — Desęl. an d. Kónig v. England 593, 24. Vgl. auch Ostrigge. — Desgl. an Papst Eugen Nov. 1441: 579, 24ff.; 46. 580, 1; 3. 850, 35. 851, 20 ff. ; 28; 33; 34. 862, 19f.; 85. — Desgl. Nov. 1442: 574, 494. — Desgl. zur Einsammlung des Griechenablaßgeldes s. Breisacher, Geisler. -- Desgl naeh Mailand s. Tierna. — Desgl. zum Mainzer Kongreß u. Reichstage Febr. 1441: 518, 15. 857, 9. 863, 15; 16; 31. 866, 90; 20; 27; 47; 48. 867, 6; 27. 871, 45. Vgl. Augsburg, Chiemsee, Ebendorfer, Pottendorf. — Herold 276, 40b, — Boten 276, 431; 45a, 512, 3. 513, 42. — Königliche Kammer s. Deutschland (Finanz wesen). — Herzogliches Siegel 352, 33. 354, 8; 20. Habsburg, Kaiser Karl V. 1519-1556: 368, 93. — Herzog Sigmund, Sohn Hzg. Friedrichs IV., geb. 26. Okt. 1427, t1 4. Márz 1496, Herzog von Tirol 1439-1490: 139, 32; 47). 268, 44. 269, 11. 337, 14; 17 ff. 416, 24. Hachberg n. v. Freiburg i. Br., Markgraf Wilhelm 1428-1441, Herr zu Róteln u. Sausenberg, + nach 1473: 35, 22. 62, 39. 747, 46". — Protektor d. Baseler Konzils 8, 24; 28ff. Hài (Hále, H&le), Rudolf, Ritter, Mitglied d. Gesell schaft mit Sankt Georgen Schild 374, 17ff. 375, 502, — Wilhelm, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 46^. Hártlin, Mathias, Diener des Markgrafen v. Branden- burg 370, 26. Hagenau (Hagenauw, Hagenouwe, Hagnawe) i. Elsa) 14,36%, 27, 82. 62, 40. 97, 29. 522, 26. 852, 8 ff. — Meistor u. Kat 195, 45b; 48b. 942, 6. 852, 26. — Gesandter zum Niirnberger Reichstago 317, 23. 318, 21; 22. 523, 36. — Reichssteuer 193, 24ff.; 46b. Haggai (Aggeus), der Prophet, 683, 13. Haimhofen (Haymmenhofen), die von —, Schwibisches Adelsgeschlecht 78, 27. — Konrad und Pentelin (Běnntelin) von —, 371, 35. 393, 3; 382, Hainburg (Haymburg, Haynburg, Heynburg) a. d. Donau i. Niederösterreich 126, 27. 127, 1; 4; 27; 34a, 284, 17; 22; 26. 357, 39%; 56b. 358, 24^; 321; 484. 390, 3. Halberstadt, Bischof Burchard von Warberg 1437 bis 1458: 300, 46. 303, 10; 12. 432, 1. 450, 16. 495, 34. — Gesandte 432, 3. Vgl. Donekorf. — Bote 451, 4; 10. — Untertanen 450, 31. — Bistum, Hochstift 482, 2; 3. 450, 297 — Dom- dechant s. Donekorf. — Prälaten, Graduierte 450, 20. — Stadt 495, 34, Hales (Ales), Alexander von —, Scholastiker, + 1245: 658, 26; 42^; 491. 898, 90. Hall a. Kocher (Halle am Kochen) 10, 33; 36. 11, 1. 12, 2; 12; 18; 21. 13, 22. 14, 421. 18, 1. 22, 33. 26, 18. 27, 19. 33, 7; 35". 37, 46v. 43, 15. 47, 1; 42b. 50, 28; 30; 81; 874; 83b. 52, 4. 55, 391. 66, 28; 24. 71, 224. 72, 48); 461, 78, 31. 89, 38ff. 92, 7. 93, 19. 287, 26; 464, 978, 32, 381, 2. 383, 7; 484. 387, 39. 389, 11; 42a, 898, 7; 24. 394, 4. 395, 421. 398, 17; 23%. 403, 26. 418, 42. — Rat 66, 27; 40. 71, 10ff. — Gesandte 288, 16. 400, 16. — Reichs- Steuer, Stadtsteuer 11, 18. 33, 16. 46, 33; 35. 66, 23. 71, 12; 14. Halle a. d. Saale 495, 38. Haller, Erhart, Bürger in Nürnberg 259, 1. — Peter, Bürger in Nürnberg 866, 40. Hals (Halls) n. v. Passau, Grafen s. Leuchtenberg, Hamburg 495, 38. Hamelburg, Meister Hans, Arzt (in Passau?) 499, 11; 12. Hanau (Hanauw, Hanauwe, Hanaw), Graf Reinhard II. von —, 1419-1452: 35, 20. 120, 25. 161, 29. 162, 19. 169, 30; 33; 34. 176, 25. 363, 17. Hane, Johann, Bürgermeister in Frankfurt 161, 45". Hangenor, Stephan, Altbürgermeister in Augsburg, Gesandter nach Donauwörth 282, 46. 385, 42b. 415, 10; 12ff.; 43a, 416, 5. — Desgl. nach Ell- wangen 292, 32; 37; 49». 903, 45%, 415, 1. 416, 36^; 39b. 419, 3. — Desgl. nach Ulm 286, 471; 504. 403, 461; 48%. — Desgl nach Wasser- triidingen 291, 13. 413, 22. 414, 2ff.; 45. Hans, Bote Frankfurts 357, 55% ff, Hansestádte 177, 47b. : Haselbach (Hasellpach, Haflbach) am Kamp i. Niederösterreich, Thomas von —, s, Ebendorfer. Hasenburg (Hasenburgk, Hazenburg), Zbynick (Zbynke, “ Zswinek) von —, Bôhmischer Baron 146, 15; 20 ff. 147, 29; 37 ff. 148, 35; 40 ff. Hassia, Heinrieus de —, s. Langenstein. Hattstein (Haczstein) in Nassau s. w. v. Usingen 879, 11; 17. Haug (Haugg), Bote Augsburgs 537, 46b. Hecht, Hermann, kónigl. Protonotar 13, 39a, 14, 52a; 25b, 137, 41; 44. 192, 38. 241, 31; 32. 259, 18. 275, 48». 9284, 20; 381; 431 ff. 362, 45. 380, 18. 390, 8ff.; 17. 391, 32. 500, 26+; 18%; 53b, Hegau (Hógów, Hógówe), Landschaft im südl, Baden, Partei der Ritterschaft mit St. Georgen Schild daselbst s, Ritterbund. Heidelberg (Haidelberg, Heydelberg, Hildolberga) 1 20. 7, 9; 16. 10, 30; 43. 11, 32. 15, 28; 33; 41. 16, 4; 10. 32, 18; 34b; 35b. 33, 35b. 36, 25; 34. 37, 11; 22. 38, 29. 39, 24; 45b. 40, 35. 41, 15. 42, 15; 20; 45a, 45, 42a. 47, 411; 465, 54, 12. 55, 37% 56, 4. DT, 5; 372. 62, 6. 63, 38, 79, 24. 151, 11; 13. 202, 10. 287, 18. 298, 10. 377, 12. 425, 17. 490, 4; 18. 623, 2. — Tag mit den Juden Jan. 1440: 16, 9ff. 17, 18ff. 35, 3. 36, 41». 39, 23. -— Rechtstag April 1440: 295, 9 ff, — Universität 501, 34. — Rektor, Dekan d. Artisten- fakultät, Vizekanzler s. Brüssel. — Professor a. Bartholomeus. — Doktoren 509, 91 ff. Heidingsfeld (Heydingefeld) s. v. Würzburg 418, 44. .860, 421; 471; 40%. — Bote 860, 484, Heilbronn (Hailbrunn, Hailtbrunnen, Hailtprunen,
Strana 932
982 Haylpronn, Hayltbrunnen, Heilprun, Heylpronn, -Heylprunnen) 18, 6. 21, 35; 40aff.; 46b. 22, 37. 35, 34. 76, 7. 287, 6; 27. 288, 14; 19; 27. 380, 48a, 38. 395, 261; 47aff.; 34»; 46». 397, 9; 26; 27; 39aff. 398, 2; 307; 387. 399, 5; 13; 14; 81%; 53aff. 400, 45^. 401, 12; 31; 32. 403, 24; 28. 406, 1. 416, 28. 623, 15. — Bürgermeister u. Rat 404, 14; 15. — Gesandte 287, 5; 7. 395, 27b; 28%, 897, 26; 27. 399, 54». — Halsgericht 391, 46*. — Fürsten- u. Stádtetag Sept. 1440: 278, 49. 285, 37. 286, 7. 392, 16. 894, 228; 40 ff. Heilige Land (Terra Sancta) 248, 26. 309, 2. 478, 20 ff. Heiligenstadt auf d. Eichsfelde, Propst von St. Martin daselbst, s. Leubing. Heimburg, Gregor, Dr. jur. utr., 1 1472, Gesandter der Kurfürsten an Papst Eugen 1438: 106, 4; 10; 41^. Heinrich, Magister, Rechtsgelehrter auf dem Baseler Konzil, s. Beinheim. Heinsberg (Henfberch) n. w. v. Jülich, Johann IL. von —, 1438-1443: 363, 28. Helfenstein (Helffenstain) bei Geislingen a. d. Alb, Graf Johann III. 1375 1444, Mitglied der Gesell- schaft mit Sankt Georgen Schild 375, 44*. 383, 11. — Graf Ulrich IX. 1438-1462: 136, 9. 383, 16. Helmstatt (Helmstat) s. 6. v. Heidelberg, Konrad von —, Ritter, 378, 343. 383, 6f. 391, 1 ff. — TRabar von —, 378, 34". 391, 1 ff. — Reinhard von —, s. Speier. — Wiprecht der Jüngere von —, Hofmeister d. Pfalz- grafen Ludwig 286, 34. 397, 28. 398, 1. 399, 96^ ff. Helpsem, Johannes, Skriptor in d. Kanzlei d. Baseler Konzils 332, 34. Hely s. Eli. Hemmersbach (Heymersbach) ö. v. Köln, der Burg- graf von —, 363, 29. Hemon, P., Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 483, 52a, Henchin von Hanau, Bote Frankfurts 46, 46"; 40b; 41», 66, 8; 44. 260, 14. Henneberg (Hennenberg) s. w. v. Meiningen, Grafen: Ihre Juden 36, 13. Heppenheim a. d. Bergstraße 428, 36. Hering, Schlosser in Wien 263, 41. Hermas, Schüler der Apostel 719, 48%. Herodes, Kónig, s. Judáa. Hessen (Heyssen, Hassia), Landgraf Ludwig I. der Friedfertige 1413-1458: 35, 17. 120, 35. 127, 39bf. 198, 9ff.; 12; 15. 129, 16; 18. 162, 2. 179, 6. 494, 37. 539, 34. -- Land 313, 35"; 16^; 54b, 814, 47, Hieronymus (Jeronimus), Eusebius, Kirchenlehrer, + 420: 190, 20. 207, 36. 209, 49». 218, 18ff.; 24. 220, 41. 447, 22; 28. 465, 12. 719, 7; 45b, 721, 18 ff. 760, 26; 494; 30b. 762, 6; 46». 768, 29. 770, 10. 806, 18; 49x, 820, 28. 825, 32. 835, 23. 836, 26; 43". Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. i Hieronymus von Prag, Bóhmischer Ritter, f 1416: 218, 5. Hildebrand, Kardinal-Archidiakon, als Pa pst GregorVII. 1073-1085: 733, 47b. Hildesheim (Hieldiesheim), Bischof Magnus, Herzog von Sachsen-Lauenburg, 1424-1452: 300, 45. 303, 7; 45b; 46b. 431, 27ff. 496, 19. 495, 32. 528, 472, — Sekretär s. Tacken. — Schreiber s. Tetze. — Gesandte 431, 30. 540, 4. 618, 18. Vyl. Leubing, Swaneflogel. — Vasall s. Rauschenblatt. — Diözese, Hochstift 437, 4. — Domkapitel 495, 33. — Domdechant s. Swaneflogel. — Dechant von Heilig Kreuz 8. Christian. Himmel (Celi), Johannes, Professor d. Theol. a. d. Univ. Wien, Mitglied d. Baseler Konzils 268, 47 ; 50. 338, 8 ff. Hiob (Job) 684, 21. 733, 13 ff. Hircius, Römischer Konsul 43 v. Chr.: 182, 35; 37. Hohenberg (Hohemberg) i. Kürnten, Stephan von —, Ritter, Rat K. Friedrichs III. 500, 49: ff. Hohenberg (Hohemberg) 5. v. Rottweil, Herrschaft 383, 19. Hohenburg (Hohenwurg), Herrschaft i. d. Oberpfalz 615, 40. 617, 35. Hohenlohe (Hohenloch) i. Unterfranken s. w. v. Uffen- heim, Auna von —, s. Weinsberg. — Georg von —, s. Passau. — Kraft V., Herr von —, Neffe des Vorigen, 1429 bis 1472: 389, 12; 424, Hohenreichen (Hohen Rychen) i. Schwaben m. ó. v, Wertingen, Leonhard Marschall zu —, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 875, 48, Holicky von Sternberg, die, s. Sternberg. Holland, Regent s. Baiern (Hzg. Johanu). — Land 124, 27. Holzacker, Konrad, Abt von Lützel 354, 31. Holzschuher (Holtzsehuher) Karl, Bürger u. Ratsherr in Nürnberg 512, 47%. — Gesandter zum Ulmer Städtetage vom 11. Jan. 1440; 23, 9. 25, 27. 27, 10. 80, 11. 81, 484. 83, 26; 28. 102, 20. — Desgl. zum Ulmer Städtetage vom 27. Jan. 1440: 24, 43. 25, 36. 80, 17; 18; 25; 27; 45% 84, 11. 90, 1. 92, 31; 32. 93, 14; 15; 23; 26; 37aff, 94, 8; 43. 96, 20; 32. — Desgl. zum Donau- wórther Stüdtetage Juni 1440: 282, 43. 385, 14. — Desgl. zum Ellwanger Tage Juni 1440: 292, 31. 419, 51%; 48*. — Desgl zum Mainzer Kongref 540, 26; 27; 31bff.; 41^ff. 618, 41» ff. Homousianer, Christliche Sekte 650, 98. Honburg (Homburg), die Herren von —, Schwübisches Adelsgeschlecht 11, 20. — Albrecht von —, Ritter, 11, 21. 14, 38%, — Burkhard von —, Ritter, Oheim des Vorigen, 11, 21. 14, 871, Honoratus, Donatistischer Bischof zur Zeit Augustins, 836, 411. Hosca, der Prophet, 686, 29. Hiiglin (Huglini), Jakob, Notar des Baseler Konzils 62, 8; 11; 13; 18ff.; 25. 202, 32. 234, 34. 235, 38a, 330, 8. 333, 12. 3b4, 21. 473, 31. 482, 13.
982 Haylpronn, Hayltbrunnen, Heilprun, Heylpronn, -Heylprunnen) 18, 6. 21, 35; 40aff.; 46b. 22, 37. 35, 34. 76, 7. 287, 6; 27. 288, 14; 19; 27. 380, 48a, 38. 395, 261; 47aff.; 34»; 46». 397, 9; 26; 27; 39aff. 398, 2; 307; 387. 399, 5; 13; 14; 81%; 53aff. 400, 45^. 401, 12; 31; 32. 403, 24; 28. 406, 1. 416, 28. 623, 15. — Bürgermeister u. Rat 404, 14; 15. — Gesandte 287, 5; 7. 395, 27b; 28%, 897, 26; 27. 399, 54». — Halsgericht 391, 46*. — Fürsten- u. Stádtetag Sept. 1440: 278, 49. 285, 37. 286, 7. 392, 16. 894, 228; 40 ff. Heilige Land (Terra Sancta) 248, 26. 309, 2. 478, 20 ff. Heiligenstadt auf d. Eichsfelde, Propst von St. Martin daselbst, s. Leubing. Heimburg, Gregor, Dr. jur. utr., 1 1472, Gesandter der Kurfürsten an Papst Eugen 1438: 106, 4; 10; 41^. Heinrich, Magister, Rechtsgelehrter auf dem Baseler Konzil, s. Beinheim. Heinsberg (Henfberch) n. w. v. Jülich, Johann IL. von —, 1438-1443: 363, 28. Helfenstein (Helffenstain) bei Geislingen a. d. Alb, Graf Johann III. 1375 1444, Mitglied der Gesell- schaft mit Sankt Georgen Schild 375, 44*. 383, 11. — Graf Ulrich IX. 1438-1462: 136, 9. 383, 16. Helmstatt (Helmstat) s. 6. v. Heidelberg, Konrad von —, Ritter, 378, 343. 383, 6f. 391, 1 ff. — TRabar von —, 378, 34". 391, 1 ff. — Reinhard von —, s. Speier. — Wiprecht der Jüngere von —, Hofmeister d. Pfalz- grafen Ludwig 286, 34. 397, 28. 398, 1. 399, 96^ ff. Helpsem, Johannes, Skriptor in d. Kanzlei d. Baseler Konzils 332, 34. Hely s. Eli. Hemmersbach (Heymersbach) ö. v. Köln, der Burg- graf von —, 363, 29. Hemon, P., Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 483, 52a, Henchin von Hanau, Bote Frankfurts 46, 46"; 40b; 41», 66, 8; 44. 260, 14. Henneberg (Hennenberg) s. w. v. Meiningen, Grafen: Ihre Juden 36, 13. Heppenheim a. d. Bergstraße 428, 36. Hering, Schlosser in Wien 263, 41. Hermas, Schüler der Apostel 719, 48%. Herodes, Kónig, s. Judáa. Hessen (Heyssen, Hassia), Landgraf Ludwig I. der Friedfertige 1413-1458: 35, 17. 120, 35. 127, 39bf. 198, 9ff.; 12; 15. 129, 16; 18. 162, 2. 179, 6. 494, 37. 539, 34. -- Land 313, 35"; 16^; 54b, 814, 47, Hieronymus (Jeronimus), Eusebius, Kirchenlehrer, + 420: 190, 20. 207, 36. 209, 49». 218, 18ff.; 24. 220, 41. 447, 22; 28. 465, 12. 719, 7; 45b, 721, 18 ff. 760, 26; 494; 30b. 762, 6; 46». 768, 29. 770, 10. 806, 18; 49x, 820, 28. 825, 32. 835, 23. 836, 26; 43". Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. i Hieronymus von Prag, Bóhmischer Ritter, f 1416: 218, 5. Hildebrand, Kardinal-Archidiakon, als Pa pst GregorVII. 1073-1085: 733, 47b. Hildesheim (Hieldiesheim), Bischof Magnus, Herzog von Sachsen-Lauenburg, 1424-1452: 300, 45. 303, 7; 45b; 46b. 431, 27ff. 496, 19. 495, 32. 528, 472, — Sekretär s. Tacken. — Schreiber s. Tetze. — Gesandte 431, 30. 540, 4. 618, 18. Vyl. Leubing, Swaneflogel. — Vasall s. Rauschenblatt. — Diözese, Hochstift 437, 4. — Domkapitel 495, 33. — Domdechant s. Swaneflogel. — Dechant von Heilig Kreuz 8. Christian. Himmel (Celi), Johannes, Professor d. Theol. a. d. Univ. Wien, Mitglied d. Baseler Konzils 268, 47 ; 50. 338, 8 ff. Hiob (Job) 684, 21. 733, 13 ff. Hircius, Römischer Konsul 43 v. Chr.: 182, 35; 37. Hohenberg (Hohemberg) i. Kürnten, Stephan von —, Ritter, Rat K. Friedrichs III. 500, 49: ff. Hohenberg (Hohemberg) 5. v. Rottweil, Herrschaft 383, 19. Hohenburg (Hohenwurg), Herrschaft i. d. Oberpfalz 615, 40. 617, 35. Hohenlohe (Hohenloch) i. Unterfranken s. w. v. Uffen- heim, Auna von —, s. Weinsberg. — Georg von —, s. Passau. — Kraft V., Herr von —, Neffe des Vorigen, 1429 bis 1472: 389, 12; 424, Hohenreichen (Hohen Rychen) i. Schwaben m. ó. v, Wertingen, Leonhard Marschall zu —, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 875, 48, Holicky von Sternberg, die, s. Sternberg. Holland, Regent s. Baiern (Hzg. Johanu). — Land 124, 27. Holzacker, Konrad, Abt von Lützel 354, 31. Holzschuher (Holtzsehuher) Karl, Bürger u. Ratsherr in Nürnberg 512, 47%. — Gesandter zum Ulmer Städtetage vom 11. Jan. 1440; 23, 9. 25, 27. 27, 10. 80, 11. 81, 484. 83, 26; 28. 102, 20. — Desgl. zum Ulmer Städtetage vom 27. Jan. 1440: 24, 43. 25, 36. 80, 17; 18; 25; 27; 45% 84, 11. 90, 1. 92, 31; 32. 93, 14; 15; 23; 26; 37aff, 94, 8; 43. 96, 20; 32. — Desgl. zum Donau- wórther Stüdtetage Juni 1440: 282, 43. 385, 14. — Desgl. zum Ellwanger Tage Juni 1440: 292, 31. 419, 51%; 48*. — Desgl zum Mainzer Kongref 540, 26; 27; 31bff.; 41^ff. 618, 41» ff. Homousianer, Christliche Sekte 650, 98. Honburg (Homburg), die Herren von —, Schwübisches Adelsgeschlecht 11, 20. — Albrecht von —, Ritter, 11, 21. 14, 38%, — Burkhard von —, Ritter, Oheim des Vorigen, 11, 21. 14, 871, Honoratus, Donatistischer Bischof zur Zeit Augustins, 836, 411. Hosca, der Prophet, 686, 29. Hiiglin (Huglini), Jakob, Notar des Baseler Konzils 62, 8; 11; 13; 18ff.; 25. 202, 32. 234, 34. 235, 38a, 330, 8. 333, 12. 3b4, 21. 473, 31. 482, 13.
Strana 933
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 483, 13; 38b. 507, 27; 32. 519, 14. 582, 4. 600, 7; 11. 601, 47. 864, 21; 37; 41. 865, 33; 35. Hürnheim (Hürnhain, Hürnhein) n. v. Nórdlingen, Albrecht von —, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 49%, — Walter von —, Hauptmann der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild an der unteren Donau 85, 46. 87, 31. 88, 30ff. 281, Tff. 317, 22. 373, 11; 46b. 374, 13ff. 375, 30bff. 523, 24. Hiirning (Hirrningen), Woli, genannt von Eberstein, Ritter, 285, 33. 383, bff. 391, 3ff. 394, GfF. Hitelin, Jórg, 522, 27. Hütlin, Hänslein, 383, 9. Hugo, Graf von Blankenburg, Augustinerchorherr im Kloster Sankt Viktor in Paris, Scholastiker, geb. 1097, 1 1141; 186, 30. 831, 4. Hugonis s. Huyn. Huguccio, Kanonist, Bischof von Ferrara 1190-1210: 215, 49+; 50a, Hunolstein i. d. Rheinprovinz s. w. v. Bernkastel, Nikolaus Herr zu —, s. Vogt. Hunsrück (Hunfirucke), der, i. d. Rheinprovinz 152, 504. Hus (Huf, Huzz), Johannes, 1869-1415: 218, 5. 724, 80. 820, 25. Hussiten s. Bóhmen. Huyn (Hugonis), Wilhelm, Dr. legum, Erzdiakon von Metz, Kaplan Papst Felix’ V. und Auditor cau- rarum, Gesandter d. Baseler Konzils nach Avignon 696, 31; 39. 789, 15. 790, 48:. — Desgl. zum Frankfurter Wahltage 133, 23. 135, 6fF.; 41. 203, 7ff.; 45%. 904, 5; 6; 28%; 35%; 47bff. 205, 10; 15. 219, 22; 23; 38. 220, 14. 284, 39ff. 333, bl*. — Desgl. an d. Erzbischof v. Trier Okt. 1440: 312, 12 ff. 489, 5. 502, 50%. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 34ff. 540, 13. 550, 19. 582, 17; 18. 601, 34ff.; 42ff. 602, 21 ff Vgl. Basel (Konzil unter Gesandte). I. Ignatius, Máürtyrer, s. Antiochien. Illyrien, Bischófe 674, 47 a. Innsbruck (Insprugk) 14, 393. Insula, Augustinus de —, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 330, 32ff. 3831, 17. 865, 27. Intermontes s. Entremont. Irland (Hibernia), der Herr von —, s. England (K. Heinrich VI.). — Land 531, 492, Isaak (Ysaac), der Erzvater 185, 32; 33. 251, 26. 682, 43. 737, 23. 774, 43. 775, 1. 786, 41. 842, 35. — Sein Vater s. Abraham. — Seine Söhne s. Esau, Jakob. Iselin, Jakob Christophorus, Bibliothekar in Basel 204, 22ff.; 51b, 220, 27. 327, 38. 348, 24. 'Isenburg (Isemburg, Ysenburg) i. d. Rheinprovinz n. 6. v. Neuwied, Salentin V. von —, 1419-1458: 96, 24. 363, 18. Deutsche Reichstags-Akten XV. 933 Isenburg, Diether I. von —, Herr zu Biidingen 1408 bis 1461: 363, 18. — Diether von —, Junker, Sohn des Vorigen, geb. ca. 1412, Erzbischof von Mainz 1459-1468 und 1475-1482: 120, 27. 158, bff. 161, 29; 31. 162, 24. 169, 31; 33; 34. 176, 26. 540, 18. 621, 49. 622, 6ff. — Gesandter d. Kurfürsten an K. Friedrich März 1440: 130, 1. 131, 21. 185, 2. Isidor (Ysidorus) s. Sevilla. Isimbardi (Iximbardi), Lorenzo de —, Dr. legum, Gesandter d. Herzogs von Mailand nach Basel u. zum Mainzer Kongreß 527, 402ff.; 41b; 48%. 540, 12. Isny (Yeni, Ysnin) im südl. Württemberg 18, 11. 22, 36. 26, 22. 90, 3. 92, 12. 93, 19. 288, 14; 20. 395, 49b. 403, 25. — Bürgermeister, Vogt, Schultheiß, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 44, Israel (Israhel, Ysrael), Könige 186, 13. — Konig Jerobeam I. (Jeroboam) 949-927 v. Chr.: 829, 11. — Land, Volk, Königreich 186, 16. 251, 33. 253, b; 8. 342, 27; 31; 40; 41. 343, 11.. 350, 2. 631, 9. 639, 10. 641, 16. 650, 12. 664, 13; 19. 665, 18ff 682, 44. 683, 8; 11; 21ff.; 97f. 688, 36. 726, 18ff. 828, 34. 829, 10. Vgl Juda. — ' Volksstàmme (tribus) 185, 34ff. 186, 3; 4; 24. Vgl. Benjamin. Italien (Ytalia), Italiener 230, 14. 231, 8. 308, 31. 337, 4. 344, 41. 345, 5; 7. 346, 9. 363, 38. 465, 27. 567, 7. 693, 13. 703, 15. 704, 22. 706, 1. 738, 28. 784, 10. 818, 12. 843, 37. 845, 12. — Erzbischöfe , Bischöfe, Äbte, Doktoren 346, 6ff, 674, 452, 678, 22, 794, 30. 820, 49%. — Kommunen (Republiken) 699, 30ff. — Ortsfrage für das Unionskonzil mit den Griechen s. Griechenland. Jachsdorffer, Hans, in Nürnberg 258, 20. Jacobi, Michael, Kanonikus in Ansbach 864, 462, S. Jago de Compostela s. Compostela. Jagstberg (JagBperg) a. d. Jagst i. Württemberg 297, 36; 47a ff. Jahaziel, Prophet zur Zeit des Königs Josaphat von Juda, 664, 16. Jakob, der Erzvater 185, 32; 33. 640, 23. 682, 44. 137, 23. 748, 21. — Seine Sóhne s. Levi, Simeon. Jakobus der Große, ältester Bruder Christi, 671, 21. Jakobus (Jacobus), Schüler des Johannes Krevel 236, 318, : Jannes, Ágyptischer Zauberer, 158, 4. Januarius, zur Zeit Augustins, 672, 49b, Jason, Jüdischer Hohepriester 805, 31; 48». 829, 19; 474. 840, 454; 464. — Sein Bruder s. Onias. Jecklin, Bote Konrads v. Weinsberg 34, 10; 12; 421; 434, Jeremias, der Prophet, + ca. 570 v. Chr.: 251, 15; 20. 255, 14, 455, 20. 664, 15. 713, 21. 718, 16., Gegner des Moses 118
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 483, 13; 38b. 507, 27; 32. 519, 14. 582, 4. 600, 7; 11. 601, 47. 864, 21; 37; 41. 865, 33; 35. Hürnheim (Hürnhain, Hürnhein) n. v. Nórdlingen, Albrecht von —, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 49%, — Walter von —, Hauptmann der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild an der unteren Donau 85, 46. 87, 31. 88, 30ff. 281, Tff. 317, 22. 373, 11; 46b. 374, 13ff. 375, 30bff. 523, 24. Hiirning (Hirrningen), Woli, genannt von Eberstein, Ritter, 285, 33. 383, bff. 391, 3ff. 394, GfF. Hitelin, Jórg, 522, 27. Hütlin, Hänslein, 383, 9. Hugo, Graf von Blankenburg, Augustinerchorherr im Kloster Sankt Viktor in Paris, Scholastiker, geb. 1097, 1 1141; 186, 30. 831, 4. Hugonis s. Huyn. Huguccio, Kanonist, Bischof von Ferrara 1190-1210: 215, 49+; 50a, Hunolstein i. d. Rheinprovinz s. w. v. Bernkastel, Nikolaus Herr zu —, s. Vogt. Hunsrück (Hunfirucke), der, i. d. Rheinprovinz 152, 504. Hus (Huf, Huzz), Johannes, 1869-1415: 218, 5. 724, 80. 820, 25. Hussiten s. Bóhmen. Huyn (Hugonis), Wilhelm, Dr. legum, Erzdiakon von Metz, Kaplan Papst Felix’ V. und Auditor cau- rarum, Gesandter d. Baseler Konzils nach Avignon 696, 31; 39. 789, 15. 790, 48:. — Desgl. zum Frankfurter Wahltage 133, 23. 135, 6fF.; 41. 203, 7ff.; 45%. 904, 5; 6; 28%; 35%; 47bff. 205, 10; 15. 219, 22; 23; 38. 220, 14. 284, 39ff. 333, bl*. — Desgl. an d. Erzbischof v. Trier Okt. 1440: 312, 12 ff. 489, 5. 502, 50%. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 34ff. 540, 13. 550, 19. 582, 17; 18. 601, 34ff.; 42ff. 602, 21 ff Vgl. Basel (Konzil unter Gesandte). I. Ignatius, Máürtyrer, s. Antiochien. Illyrien, Bischófe 674, 47 a. Innsbruck (Insprugk) 14, 393. Insula, Augustinus de —, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 330, 32ff. 3831, 17. 865, 27. Intermontes s. Entremont. Irland (Hibernia), der Herr von —, s. England (K. Heinrich VI.). — Land 531, 492, Isaak (Ysaac), der Erzvater 185, 32; 33. 251, 26. 682, 43. 737, 23. 774, 43. 775, 1. 786, 41. 842, 35. — Sein Vater s. Abraham. — Seine Söhne s. Esau, Jakob. Iselin, Jakob Christophorus, Bibliothekar in Basel 204, 22ff.; 51b, 220, 27. 327, 38. 348, 24. 'Isenburg (Isemburg, Ysenburg) i. d. Rheinprovinz n. 6. v. Neuwied, Salentin V. von —, 1419-1458: 96, 24. 363, 18. Deutsche Reichstags-Akten XV. 933 Isenburg, Diether I. von —, Herr zu Biidingen 1408 bis 1461: 363, 18. — Diether von —, Junker, Sohn des Vorigen, geb. ca. 1412, Erzbischof von Mainz 1459-1468 und 1475-1482: 120, 27. 158, bff. 161, 29; 31. 162, 24. 169, 31; 33; 34. 176, 26. 540, 18. 621, 49. 622, 6ff. — Gesandter d. Kurfürsten an K. Friedrich März 1440: 130, 1. 131, 21. 185, 2. Isidor (Ysidorus) s. Sevilla. Isimbardi (Iximbardi), Lorenzo de —, Dr. legum, Gesandter d. Herzogs von Mailand nach Basel u. zum Mainzer Kongreß 527, 402ff.; 41b; 48%. 540, 12. Isny (Yeni, Ysnin) im südl. Württemberg 18, 11. 22, 36. 26, 22. 90, 3. 92, 12. 93, 19. 288, 14; 20. 395, 49b. 403, 25. — Bürgermeister, Vogt, Schultheiß, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 44, Israel (Israhel, Ysrael), Könige 186, 13. — Konig Jerobeam I. (Jeroboam) 949-927 v. Chr.: 829, 11. — Land, Volk, Königreich 186, 16. 251, 33. 253, b; 8. 342, 27; 31; 40; 41. 343, 11.. 350, 2. 631, 9. 639, 10. 641, 16. 650, 12. 664, 13; 19. 665, 18ff 682, 44. 683, 8; 11; 21ff.; 97f. 688, 36. 726, 18ff. 828, 34. 829, 10. Vgl Juda. — ' Volksstàmme (tribus) 185, 34ff. 186, 3; 4; 24. Vgl. Benjamin. Italien (Ytalia), Italiener 230, 14. 231, 8. 308, 31. 337, 4. 344, 41. 345, 5; 7. 346, 9. 363, 38. 465, 27. 567, 7. 693, 13. 703, 15. 704, 22. 706, 1. 738, 28. 784, 10. 818, 12. 843, 37. 845, 12. — Erzbischöfe , Bischöfe, Äbte, Doktoren 346, 6ff, 674, 452, 678, 22, 794, 30. 820, 49%. — Kommunen (Republiken) 699, 30ff. — Ortsfrage für das Unionskonzil mit den Griechen s. Griechenland. Jachsdorffer, Hans, in Nürnberg 258, 20. Jacobi, Michael, Kanonikus in Ansbach 864, 462, S. Jago de Compostela s. Compostela. Jagstberg (JagBperg) a. d. Jagst i. Württemberg 297, 36; 47a ff. Jahaziel, Prophet zur Zeit des Königs Josaphat von Juda, 664, 16. Jakob, der Erzvater 185, 32; 33. 640, 23. 682, 44. 137, 23. 748, 21. — Seine Sóhne s. Levi, Simeon. Jakobus der Große, ältester Bruder Christi, 671, 21. Jakobus (Jacobus), Schüler des Johannes Krevel 236, 318, : Jannes, Ágyptischer Zauberer, 158, 4. Januarius, zur Zeit Augustins, 672, 49b, Jason, Jüdischer Hohepriester 805, 31; 48». 829, 19; 474. 840, 454; 464. — Sein Bruder s. Onias. Jecklin, Bote Konrads v. Weinsberg 34, 10; 12; 421; 434, Jeremias, der Prophet, + ca. 570 v. Chr.: 251, 15; 20. 255, 14, 455, 20. 664, 15. 713, 21. 718, 16., Gegner des Moses 118
Strana 934
934 Jeronimus s. Hieronymus. Jerusalem (Jerosolima, Jherusalem, Syon, Yerosolima), Patriarch Johannes IV. 589-593: 219, 49%, — Stadt 182, 45 342, 34. 343, 10. 476, 38. 478, 38. 651, 17. 720, 24. 728, 1; 2. — Konzilien der Apostel: Zweites Konzil (Act. apost. 6) 802, 31; 32. — Drittes Konzil (Act. apost. 15) 207, 9; 10. 440, 11. 448, 38. 672, 6; 16; 19; 22ff. 679, 33. 680, 4; 5; 8. 689, 8; 9. 690, 22; 23. 726, 35; 36. 730, 24. 733, 35. 744, 28. 757, 11. 802, 33; 34. 820, 16; 27; 28. 821, 22. 824, 35; 36. — Viertes Konzil (Act. apost. 21) 803, 1. Jesaias (Yeaias), der Prophet, ca, 758-690 v. Chr.: 455, 11. 640, 32; 49». 650, 10; 11. 655, 28. 787, 2. Jesus, Jüdischer Hohepriester, s. Josua. Jesus, Sohn des Ozias 840, 9; 10. Jetro, Priester, Schwiegervater des Moses 191, 9. Johannes, Sohn des Ozias 840, 9; 10. Johannes, der Apostel, 188, 13. 215, 11. 347, 8. 655, 12. 657, 32; 34. 661, 3. 665, 6; 30. 669, 25; 28. 671, 21. 672, 10. 686, 22; 28. 689, 9. 699, 40. 748, 15. 833, 7; 8; 33. 838, 13. Johannes, Propst von Bardowik, Mitglied d. Baseler Konzils 5, 412; 451, Johannes, Schreiber des obersten Marschalls des Deutschen Ordens, Gesandter zum Mainzer Kon- greB 608, 49a, 609, 9ff. Johannes der Täufer 205, 21. 699, 42. Johanniterorden (Johanser herren) 295, 444. Johel, Tilmann, von Linz, Dr. decr., Propst von St. Florin in Koblenz, Rat des Erzbischofs v. Köln 120, 33. 178, 14. — Gesandter der Kurfürsten an K. Friedrich März 1440: 119, 35. 130, 2. 131, 19. 181, 11; 50b. 184, 41. 529, 37. — Desgl. des Erzbischofs v. Köln an den König v. England Juli 1440: 529, 38ff. 530, 8; 9; 18; 34. 587, 28; 42b. 588, 2; 16; 22. 590, 2; 4; 6; 12. Jonas, der Prophet, 815, 27. Joseph, der Nährvater, 686, 20. Joseph von Arimathia 718, 41. Josua (Jesus) aus dem Stamm Ephraim, Jüdischer Hohepriester, 664, 14. 683, 14. Juda, Sohn des Erzvaters Jakob 631, 9. Juda, Kónige 186, 13. 650, 13. — König Saul 185, 41: 42. 186, 1ff. 462, 16; 17. 650, 9. 682, 45. 688, 35; 36. 708, 10. 733, 7; 8. 744, 40. — Sein Sohn Jonathan 829, 13. — König David 186, 7 ff, 190, 20, 224, 27. 951, 19. 342, 43. 343, 9. 349, 5ff.; 10; 19; 21. 450, 2. 455, 15. 462, 16. 469, 23. 557, 29. 632, 4. 640, 24; 25. 650, 9; 10. 653, 42. 654, 25. 655, 36. 661, 2. 665, 25. 683, 1. 714, 16. 805, 33. 828, 31; 33; 34. 829, 8; 9. — Sein Sohn Absalom 828, 32ff. 829, 1. — Sein Rat s. Chusai. — Kónig Salomo (Salamon) 189, 11; 19. 190, 20. 205, 31. 342, 35ff. 343, 16. 469, 23. 661, 28. 700, 34. 849, 4. — Konig Rehabeam (Roboam), Sohn des Vorigen, 953-932 v. Chr.: 191, 8; 9. 899, 11. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Juda, Kónig Josaphat 873-848 v. Chr.: 664, 16. — Konig Hiskia (Ezechias) 728-697 v. Chr.: 664, 18. — Königreich 829, 11. — Volk (Hebrei, Judei) 344, 6. 640, 24. 665, 6. 673, 23, 683, 19. 726, 28 ff. 727, 44. 733, 8; 24; 25; 38. 737, 18ff. 739, 19. 743, 4ff. 750, 9. 752, 5. 753, 25. 825, 18. 840, 8. Vgl. Israel. — Erzväter s. Abraham, Isaak, Jakob. — Hohe- priester (pontifices, principes sacerdotum), Priester 650, 13; 14. 673, 10f.; 20. 725, 42. 726, 9ff.; 24. 753, 20ff. 805, 34. 825, 19. 855, 34. Vgl. Aaron, Aleimus, Eli, Jason, Jetro, Josua, Onias, Samuel. — Tempelvogt s. Simon. Judáa (Judea) Kónig Herodes Antipas 3 v. Chr. bis 39 n. Chr.: 615, 13. — Land 182, 42. Judas, der Apostel, 659, 39. 660,1; 2; 22; 23; 27; 28. 669, 34. 671, 22. Judas Ischarioth, der Apostel, 665, 5. Judeis, Henricus de —, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 16. Juden, Jüdinnen (Judischeit) in Deutschland 3, 36, 4, 19; 36% 14, 18. 16. 35, 1; 3. 38, 27. 39, 19. 40, 31. 41, 321. 49, 2ff; 15; 19; 47+ 52, 5. 53, 19. 56, 1. Vgl. Augsburg, Baiern, Frankfurt, Jülich, Mainz, Nürnberg. — Steuern 2, 14. 15, 7; 8. 43, 4. 53, 8. 127, 23. 359, 2. — Goldener Opferpfennig 3, 25. 4, 8. 10, 2. 15, 8. 17, 28 ff, 96,83. — Dritter Pfennig, Krónungssteuer, Wahl- steuer 3, 23; 37. 4, 7; 13; 19. 14-17. 35, 4. 38, 29. 39, 20. 40, 31. 41, 14. 50, 25. 53, 6. 65, 10. 275, 11; 24. 359, 18ff. — Abgabe an die königliche Küche 65, 12. Judith, Jüdische Heldin, 650, 11 ff. Jülich (Gülich, Gulch, Gulich, Juliacum), Herzog Gerhard von — und Berg, Graf zu Raveusberg, 1487-1475: 16, 17. 85, 16. 39, 19. 41, 45%, 122, 28. 163, 8. 276, 8; 15. 277, 10. 363, 26. 365, 29. 527, 28. 528, 16. 585, 36; 38. — Seine Juden 39, 19. Junger, Bote Frankfurts 260, 15; 17. Jupiter 821, 3. Juvenal, Decimus Junius, Römischer Dichter 817, 27, K wa. c Kadolzburg (Cadolzburgk) w. v. Nürnberg 375, 40%, Kärnten (Kerenten, Kernden, Kérnden, Karinthia), Herzöge s. Habsburg. — Land 114, 6. Kageneck, Arbogast von —, Ritter, Gesandter Straß- burgs an K. Albrecht IL. 18, 31. 19, 84*; 415; 31b. 77, 41b. Kagrer, Herr Ulrich, 372, 5. — Seine Witwe 372,5. Kain (Cain) 185, 80; 31. Kaiphas (Cayphas), Jüdischer Hohepriester 208, 24 ff. ; 37. 683, 2; 3. Kalb, Hans, von Reinheim, 157, 89«ff, 381, 44x. Kalteisen (Caltisern, Chiltisirn, Kaltysen), Heinrich, Dominikaner, Professor d, Theol. + 1465, Gesandter
934 Jeronimus s. Hieronymus. Jerusalem (Jerosolima, Jherusalem, Syon, Yerosolima), Patriarch Johannes IV. 589-593: 219, 49%, — Stadt 182, 45 342, 34. 343, 10. 476, 38. 478, 38. 651, 17. 720, 24. 728, 1; 2. — Konzilien der Apostel: Zweites Konzil (Act. apost. 6) 802, 31; 32. — Drittes Konzil (Act. apost. 15) 207, 9; 10. 440, 11. 448, 38. 672, 6; 16; 19; 22ff. 679, 33. 680, 4; 5; 8. 689, 8; 9. 690, 22; 23. 726, 35; 36. 730, 24. 733, 35. 744, 28. 757, 11. 802, 33; 34. 820, 16; 27; 28. 821, 22. 824, 35; 36. — Viertes Konzil (Act. apost. 21) 803, 1. Jesaias (Yeaias), der Prophet, ca, 758-690 v. Chr.: 455, 11. 640, 32; 49». 650, 10; 11. 655, 28. 787, 2. Jesus, Jüdischer Hohepriester, s. Josua. Jesus, Sohn des Ozias 840, 9; 10. Jetro, Priester, Schwiegervater des Moses 191, 9. Johannes, Sohn des Ozias 840, 9; 10. Johannes, der Apostel, 188, 13. 215, 11. 347, 8. 655, 12. 657, 32; 34. 661, 3. 665, 6; 30. 669, 25; 28. 671, 21. 672, 10. 686, 22; 28. 689, 9. 699, 40. 748, 15. 833, 7; 8; 33. 838, 13. Johannes, Propst von Bardowik, Mitglied d. Baseler Konzils 5, 412; 451, Johannes, Schreiber des obersten Marschalls des Deutschen Ordens, Gesandter zum Mainzer Kon- greB 608, 49a, 609, 9ff. Johannes der Täufer 205, 21. 699, 42. Johanniterorden (Johanser herren) 295, 444. Johel, Tilmann, von Linz, Dr. decr., Propst von St. Florin in Koblenz, Rat des Erzbischofs v. Köln 120, 33. 178, 14. — Gesandter der Kurfürsten an K. Friedrich März 1440: 119, 35. 130, 2. 131, 19. 181, 11; 50b. 184, 41. 529, 37. — Desgl. des Erzbischofs v. Köln an den König v. England Juli 1440: 529, 38ff. 530, 8; 9; 18; 34. 587, 28; 42b. 588, 2; 16; 22. 590, 2; 4; 6; 12. Jonas, der Prophet, 815, 27. Joseph, der Nährvater, 686, 20. Joseph von Arimathia 718, 41. Josua (Jesus) aus dem Stamm Ephraim, Jüdischer Hohepriester, 664, 14. 683, 14. Juda, Sohn des Erzvaters Jakob 631, 9. Juda, Kónige 186, 13. 650, 13. — König Saul 185, 41: 42. 186, 1ff. 462, 16; 17. 650, 9. 682, 45. 688, 35; 36. 708, 10. 733, 7; 8. 744, 40. — Sein Sohn Jonathan 829, 13. — König David 186, 7 ff, 190, 20, 224, 27. 951, 19. 342, 43. 343, 9. 349, 5ff.; 10; 19; 21. 450, 2. 455, 15. 462, 16. 469, 23. 557, 29. 632, 4. 640, 24; 25. 650, 9; 10. 653, 42. 654, 25. 655, 36. 661, 2. 665, 25. 683, 1. 714, 16. 805, 33. 828, 31; 33; 34. 829, 8; 9. — Sein Sohn Absalom 828, 32ff. 829, 1. — Sein Rat s. Chusai. — Kónig Salomo (Salamon) 189, 11; 19. 190, 20. 205, 31. 342, 35ff. 343, 16. 469, 23. 661, 28. 700, 34. 849, 4. — Konig Rehabeam (Roboam), Sohn des Vorigen, 953-932 v. Chr.: 191, 8; 9. 899, 11. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Juda, Kónig Josaphat 873-848 v. Chr.: 664, 16. — Konig Hiskia (Ezechias) 728-697 v. Chr.: 664, 18. — Königreich 829, 11. — Volk (Hebrei, Judei) 344, 6. 640, 24. 665, 6. 673, 23, 683, 19. 726, 28 ff. 727, 44. 733, 8; 24; 25; 38. 737, 18ff. 739, 19. 743, 4ff. 750, 9. 752, 5. 753, 25. 825, 18. 840, 8. Vgl. Israel. — Erzväter s. Abraham, Isaak, Jakob. — Hohe- priester (pontifices, principes sacerdotum), Priester 650, 13; 14. 673, 10f.; 20. 725, 42. 726, 9ff.; 24. 753, 20ff. 805, 34. 825, 19. 855, 34. Vgl. Aaron, Aleimus, Eli, Jason, Jetro, Josua, Onias, Samuel. — Tempelvogt s. Simon. Judáa (Judea) Kónig Herodes Antipas 3 v. Chr. bis 39 n. Chr.: 615, 13. — Land 182, 42. Judas, der Apostel, 659, 39. 660,1; 2; 22; 23; 27; 28. 669, 34. 671, 22. Judas Ischarioth, der Apostel, 665, 5. Judeis, Henricus de —, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 16. Juden, Jüdinnen (Judischeit) in Deutschland 3, 36, 4, 19; 36% 14, 18. 16. 35, 1; 3. 38, 27. 39, 19. 40, 31. 41, 321. 49, 2ff; 15; 19; 47+ 52, 5. 53, 19. 56, 1. Vgl. Augsburg, Baiern, Frankfurt, Jülich, Mainz, Nürnberg. — Steuern 2, 14. 15, 7; 8. 43, 4. 53, 8. 127, 23. 359, 2. — Goldener Opferpfennig 3, 25. 4, 8. 10, 2. 15, 8. 17, 28 ff, 96,83. — Dritter Pfennig, Krónungssteuer, Wahl- steuer 3, 23; 37. 4, 7; 13; 19. 14-17. 35, 4. 38, 29. 39, 20. 40, 31. 41, 14. 50, 25. 53, 6. 65, 10. 275, 11; 24. 359, 18ff. — Abgabe an die königliche Küche 65, 12. Judith, Jüdische Heldin, 650, 11 ff. Jülich (Gülich, Gulch, Gulich, Juliacum), Herzog Gerhard von — und Berg, Graf zu Raveusberg, 1487-1475: 16, 17. 85, 16. 39, 19. 41, 45%, 122, 28. 163, 8. 276, 8; 15. 277, 10. 363, 26. 365, 29. 527, 28. 528, 16. 585, 36; 38. — Seine Juden 39, 19. Junger, Bote Frankfurts 260, 15; 17. Jupiter 821, 3. Juvenal, Decimus Junius, Römischer Dichter 817, 27, K wa. c Kadolzburg (Cadolzburgk) w. v. Nürnberg 375, 40%, Kärnten (Kerenten, Kernden, Kérnden, Karinthia), Herzöge s. Habsburg. — Land 114, 6. Kageneck, Arbogast von —, Ritter, Gesandter Straß- burgs an K. Albrecht IL. 18, 31. 19, 84*; 415; 31b. 77, 41b. Kagrer, Herr Ulrich, 372, 5. — Seine Witwe 372,5. Kain (Cain) 185, 80; 31. Kaiphas (Cayphas), Jüdischer Hohepriester 208, 24 ff. ; 37. 683, 2; 3. Kalb, Hans, von Reinheim, 157, 89«ff, 381, 44x. Kalteisen (Caltisern, Chiltisirn, Kaltysen), Heinrich, Dominikaner, Professor d, Theol. + 1465, Gesandter
Strana 935
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Papst Eugens zum Nürnberger Reichstage 318, 37. 594, 1; 10; 11; 20b. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 583, 17; 23; 40"; 44u ff, 879,31; 40. — Doctor Coloniensis 583, 45. Kammin i. Pommern, Bischof Johannes Brunonis 1386-1394, seit 1384 Kanzler K. Wenzels, 59, ° 471, — Diözese 495, 51%. Kananiter, die, 683, 8. Karmeliterorden, Provinzial 8. Provence, Karschau (Karschaw), Johannes, Dr. deer, Vertreter d. Deutschen Ordens auf d. Florentiner Konzil 525, 282 ff. Karthäuserorden 355, 32b. 858, 23. Vgl. Mainz. — Mitglied s. Bartholomeus. Karthago, Bischof Thascius Cäcilius Cyprian (Ciprianus) 248-258: 218, 37; 45b, 227, 37a. 449, 1. 631, 29; 49b. 633, 4. 673, 31; 34 ff. 674, 39a, 720, 41. 723, 34. 730, 29. 769, 8. 770, 4; 17. 866, 8. — Bischof Cäcilianus 311-337: 674. 19. 723, 34. 730, 29. 811, 7. — Bischof Aurelius 381-426: 344, 454. 456, 524. — Donatistische Bischöfe: Donatus der Große seit 313: 811, 8; 39%. — Parmenian ca. 361-392: 683, 9. — Primian seit 392: 811, 8; 38Pff. — Bistum 769, 22; 23. — Synode ca. 256: 673, 35; 48b; 51b. 674, 6. — Aftersynode 312: 811, 49%. — Synode 390: 231, 46%, — Synode 398: 886, 7; 18 ff. — Synode 419: 674, 27ff.; 86», — Synode 424; 819, 31; 46%, — Religionsgespräch 484: 650, 24; 27 ff. ; 47», Kastenmair, der, in Regensburg 616, 11. Kastilien (Castell, Castella), Königin Eleonore, Ge- mahlin K. Johanns I.: 251, 48% — Ihre Groß- tante Elisabeth s. Aragon. i — Kčnig Johann II. von — und Leon, Enkel der Königin Eleonore, 1406-1454, König von Navarra 1425-1479, König von Aragon 1458-1479: 138, 14. 140, 28 ff. 141, 9. 249, 16; 17 250, 2; 19; 32%; 28 b; 34b. 473, 8 ff. — Sein Bruder K. Alfonso V. s. Aragon. — Protonotar 253, 46%. — Sekretär s. Sanchez. — Gesandte 140, 29. 253, 30 ff. ; 45 ff.; 48b. 479, 40b. 762, 27; 28. 798, 28. 821, 13. Vgl. Compostela, Cuenca, Silva. — Land, Königreich 250, 32%. 254, 17. — Fürsten 818, 9. Katzenellenbogen, Katzenelnbogen (Katzenlbogen) i. Nassau s. w. v. Limburg a. d. Lahn, Graf Jo- hann III. 1402-1444: 416, 27. 528, 45». 540, 4. 618, 8. — Graf Philipp 1444-1479: 120, 26. 161, 29. 162, 23. 176, 26. 363, 17; 40. 364, 26 ff. 416, 27. Kaufbeuren (Koffbüren, Kouffburen) a. d. Wertach in Schwaben 18, 2. 22, 34. 26, 18. 27, 19. 89, 38ff. 99, 7. 93, 19. 392, 35 ff. 395, 47». 406, 29; 30. — Bürger 392, 36. Vgl. Stoss. — Spital 392, 36. | Kaysersberg (Keisersperg , Keysersperg) i. Oberelsaß n. w. v. Colmar, Meister u. Rat 195, 46b; 48%, 242, 7. — Reichssteuer 192, 42. 193, 25ff.; 455, 935 Kollerhenne in Frankfurt 261, 9. — Sein Mádchen 261, 18. Kempf, Gilge, Bürgermeister in Colmar 14, 35»ff. 103, 47а; 511. 818, 21; 99. 522, 19 ff. Kempten а. 4. Шег 18, 2. 22, 34. 25, 34. 26, 17. 27, 19. 78, 27. 88, 40. 92, 2. 288, 14. 371, 34. 393, 3. 8395, 48b. 403, 95. — Bürgermeister u. Rat 393, 41^, — Kaufleute 378, 302; 442 ff, Kensington (Kenyngtonium) bei London 247, 453; 49. Kerber, Bote Frankfurts 47, 46%, Kirche, Kirchenfrage, Kirchenspaltung (Schisma) passim. -- Orientalische Kirche 738, 32. Vgl. Griechenland. — Geistliche der Orientalischen u, Römischen Kirche 650, 7; 442. — Vgl. Konzilien. Kirchenstaat 8. Rom. Kirchenväter (doctores sancti, patres sancti) 558, 36; 41. 561, 38. 562, 16. 568, 23. 575, 37. 640, 34. 658, 8M. 661, 5. 664, 1; 28. 668, 21. 669, 13. 670, 23. 672, 12. 676, 8. 681, 4; 6. 682, 19. 720, 18; 42. 721, 6; 12; 18; 18. 723, 33. 724, 21. 725, 28. 726, 4. 738, 24. 739, 25. 756, 15. 758, 22. 768, 25; 28; 32; 33. 769, 12. 770, 5. 773, 7. 800, 44. 802, 30ff. 803, 5; 19. 805, 14. 809, 35. 824, 16. 827, 39. 829, 17. 831, 28. 832, 24. 882, 32. Kirchheim (Kirchein) unter Teck s. ó. v. Stuttgart 75, 20. — Fürsten: u. Herrentag 2, 36. 20, 15; 20. 21, 28ff. 24, 16. 74, 24. 76, 25. 280, 37; 43. 289, 22. Kirskorp, Walther, Vogt der Neumark, oberster Trapier des Deutschen Ordens und Komthur von Christburg, Gesandter zum Mainzer Kongreß 609, 2ff, | Kleve (Clivia), Herzog Adolf I., Graf von Kleve 1394 und von der Mark 1398, Herzog seit 1417, 1 1448: 963, 26. 536, 46%. — Herzog Gerhard s. Mark. — Herzog Johann IJ., Graf v. d. Mark, Sohn Hzg. Adolfs L, geb. 16. Jan. 1419, + 5. Sept. 1481, Herzog seit 1449: 164, 45». . Klingenberg (Clingenberg), Burg in Böhmen nm. o. vou Pisek 59, 454, Klux (Clux, Glux), Hartung von —, Ritter, Gesandter K. Heinrichs VI. von England 246, 36; 43. 247, 19; 23. 948, 29ff.; 38=ff.; 32bff. .249, 22aff.; 29b; 44b; 45%, 523, 33. Knöringen (Knörringen) s. v. Ginzburg i: Schwaben,- Hans von —, Landvogt zu Burgau, Gesandter der Grafen von Württemberg 25, 30. 88, 37. 89, 4; 15. — Mitglied der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 502, . Koblenz (Cavellentz, Confluentia), Bürgermeister u. Rat 363, 31. — Propst von St, Florin s. Johel. — Kanonikus von St. Florin s. Dusel. Koch, Hans, Meister, Diener d. Kardinals Grünwalder 870, 26 ff. i Köln (Collen, Coln, Colne, Cólne, Coelne, Kolen, Co- lonia), Erzbischófe 152, 35h. 193, 33. — Erzbischof Friedrich III, Graf von Saarwerden 1370-1414: 118, 31. 118 *
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Papst Eugens zum Nürnberger Reichstage 318, 37. 594, 1; 10; 11; 20b. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 583, 17; 23; 40"; 44u ff, 879,31; 40. — Doctor Coloniensis 583, 45. Kammin i. Pommern, Bischof Johannes Brunonis 1386-1394, seit 1384 Kanzler K. Wenzels, 59, ° 471, — Diözese 495, 51%. Kananiter, die, 683, 8. Karmeliterorden, Provinzial 8. Provence, Karschau (Karschaw), Johannes, Dr. deer, Vertreter d. Deutschen Ordens auf d. Florentiner Konzil 525, 282 ff. Karthäuserorden 355, 32b. 858, 23. Vgl. Mainz. — Mitglied s. Bartholomeus. Karthago, Bischof Thascius Cäcilius Cyprian (Ciprianus) 248-258: 218, 37; 45b, 227, 37a. 449, 1. 631, 29; 49b. 633, 4. 673, 31; 34 ff. 674, 39a, 720, 41. 723, 34. 730, 29. 769, 8. 770, 4; 17. 866, 8. — Bischof Cäcilianus 311-337: 674. 19. 723, 34. 730, 29. 811, 7. — Bischof Aurelius 381-426: 344, 454. 456, 524. — Donatistische Bischöfe: Donatus der Große seit 313: 811, 8; 39%. — Parmenian ca. 361-392: 683, 9. — Primian seit 392: 811, 8; 38Pff. — Bistum 769, 22; 23. — Synode ca. 256: 673, 35; 48b; 51b. 674, 6. — Aftersynode 312: 811, 49%. — Synode 390: 231, 46%, — Synode 398: 886, 7; 18 ff. — Synode 419: 674, 27ff.; 86», — Synode 424; 819, 31; 46%, — Religionsgespräch 484: 650, 24; 27 ff. ; 47», Kastenmair, der, in Regensburg 616, 11. Kastilien (Castell, Castella), Königin Eleonore, Ge- mahlin K. Johanns I.: 251, 48% — Ihre Groß- tante Elisabeth s. Aragon. i — Kčnig Johann II. von — und Leon, Enkel der Königin Eleonore, 1406-1454, König von Navarra 1425-1479, König von Aragon 1458-1479: 138, 14. 140, 28 ff. 141, 9. 249, 16; 17 250, 2; 19; 32%; 28 b; 34b. 473, 8 ff. — Sein Bruder K. Alfonso V. s. Aragon. — Protonotar 253, 46%. — Sekretär s. Sanchez. — Gesandte 140, 29. 253, 30 ff. ; 45 ff.; 48b. 479, 40b. 762, 27; 28. 798, 28. 821, 13. Vgl. Compostela, Cuenca, Silva. — Land, Königreich 250, 32%. 254, 17. — Fürsten 818, 9. Katzenellenbogen, Katzenelnbogen (Katzenlbogen) i. Nassau s. w. v. Limburg a. d. Lahn, Graf Jo- hann III. 1402-1444: 416, 27. 528, 45». 540, 4. 618, 8. — Graf Philipp 1444-1479: 120, 26. 161, 29. 162, 23. 176, 26. 363, 17; 40. 364, 26 ff. 416, 27. Kaufbeuren (Koffbüren, Kouffburen) a. d. Wertach in Schwaben 18, 2. 22, 34. 26, 18. 27, 19. 89, 38ff. 99, 7. 93, 19. 392, 35 ff. 395, 47». 406, 29; 30. — Bürger 392, 36. Vgl. Stoss. — Spital 392, 36. | Kaysersberg (Keisersperg , Keysersperg) i. Oberelsaß n. w. v. Colmar, Meister u. Rat 195, 46b; 48%, 242, 7. — Reichssteuer 192, 42. 193, 25ff.; 455, 935 Kollerhenne in Frankfurt 261, 9. — Sein Mádchen 261, 18. Kempf, Gilge, Bürgermeister in Colmar 14, 35»ff. 103, 47а; 511. 818, 21; 99. 522, 19 ff. Kempten а. 4. Шег 18, 2. 22, 34. 25, 34. 26, 17. 27, 19. 78, 27. 88, 40. 92, 2. 288, 14. 371, 34. 393, 3. 8395, 48b. 403, 95. — Bürgermeister u. Rat 393, 41^, — Kaufleute 378, 302; 442 ff, Kensington (Kenyngtonium) bei London 247, 453; 49. Kerber, Bote Frankfurts 47, 46%, Kirche, Kirchenfrage, Kirchenspaltung (Schisma) passim. -- Orientalische Kirche 738, 32. Vgl. Griechenland. — Geistliche der Orientalischen u, Römischen Kirche 650, 7; 442. — Vgl. Konzilien. Kirchenstaat 8. Rom. Kirchenväter (doctores sancti, patres sancti) 558, 36; 41. 561, 38. 562, 16. 568, 23. 575, 37. 640, 34. 658, 8M. 661, 5. 664, 1; 28. 668, 21. 669, 13. 670, 23. 672, 12. 676, 8. 681, 4; 6. 682, 19. 720, 18; 42. 721, 6; 12; 18; 18. 723, 33. 724, 21. 725, 28. 726, 4. 738, 24. 739, 25. 756, 15. 758, 22. 768, 25; 28; 32; 33. 769, 12. 770, 5. 773, 7. 800, 44. 802, 30ff. 803, 5; 19. 805, 14. 809, 35. 824, 16. 827, 39. 829, 17. 831, 28. 832, 24. 882, 32. Kirchheim (Kirchein) unter Teck s. ó. v. Stuttgart 75, 20. — Fürsten: u. Herrentag 2, 36. 20, 15; 20. 21, 28ff. 24, 16. 74, 24. 76, 25. 280, 37; 43. 289, 22. Kirskorp, Walther, Vogt der Neumark, oberster Trapier des Deutschen Ordens und Komthur von Christburg, Gesandter zum Mainzer Kongreß 609, 2ff, | Kleve (Clivia), Herzog Adolf I., Graf von Kleve 1394 und von der Mark 1398, Herzog seit 1417, 1 1448: 963, 26. 536, 46%. — Herzog Gerhard s. Mark. — Herzog Johann IJ., Graf v. d. Mark, Sohn Hzg. Adolfs L, geb. 16. Jan. 1419, + 5. Sept. 1481, Herzog seit 1449: 164, 45». . Klingenberg (Clingenberg), Burg in Böhmen nm. o. vou Pisek 59, 454, Klux (Clux, Glux), Hartung von —, Ritter, Gesandter K. Heinrichs VI. von England 246, 36; 43. 247, 19; 23. 948, 29ff.; 38=ff.; 32bff. .249, 22aff.; 29b; 44b; 45%, 523, 33. Knöringen (Knörringen) s. v. Ginzburg i: Schwaben,- Hans von —, Landvogt zu Burgau, Gesandter der Grafen von Württemberg 25, 30. 88, 37. 89, 4; 15. — Mitglied der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 502, . Koblenz (Cavellentz, Confluentia), Bürgermeister u. Rat 363, 31. — Propst von St, Florin s. Johel. — Kanonikus von St. Florin s. Dusel. Koch, Hans, Meister, Diener d. Kardinals Grünwalder 870, 26 ff. i Köln (Collen, Coln, Colne, Cólne, Coelne, Kolen, Co- lonia), Erzbischófe 152, 35h. 193, 33. — Erzbischof Friedrich III, Graf von Saarwerden 1370-1414: 118, 31. 118 *
Strana 936
936 Köln, Erzbischof Dietrich II. Graf von Mörs und Herzog von Engern u. Westfalen 1414-1463, seit 1415 auch Bischof von Paderborn: 1, 8; 16; 373. 99 4ff.; 423; 514. 30,1; 12. 31,8ff. 89, 12ff.; 402 f. 3b, 10. 108, 11; 44b, 111, 32ff. 112. 119, 5; 89. 120, 10; 32. 121, 23; 27f.; 39b; 51b. 192, 2; 5; 9; 19; 23. 126, 6; 10; 19; 21; 22. 129. 131, 32. 132, 38. 139, 20. 149, 15; 19. 152, 4Taff. 161, 32. 163, 4. 169, 37. 174, 1. 176, 33. 178, 14; 36; 50b. 179, 3£.; 21 ff. ; 34a, 199, 39. 194, 7; 8. 237, 46a. 248, 341; 48: ff. 249, 224 ff,; 38 bff. 258, 10. 260, 12; 43b, 261, 22; 24. 272, 18. 273, 23. 274, 2ff. 277, 461. 299, 44ff. 300, 6ff. 303, 22ff.; 37. 304, 7; 26. 305, 7. 306, 33; 34; 39; 42ff.; 4baff. 310, 16; 34; 35. 311, 47. 312, 6ff. 335, 12. 360, 24. 361, 38. 363, 7; 19; 36. 452, 21; 31. 454, 49b, 455, 2; 8. 463, 34. 464, 13. 471, 9; 12; 18; 98. 472, 1; 5. 473, 41ff. 474, 17ff.; 26; 42; 44. 483, 51b, 489, 3. 492, 21. 529, 34; 36; 41. 530. 536, 45b. 540, 14. 541, 1; 2; T. 544, 13 f£.; 20. 545, 13. 580, 47. 581, 1; 6; 12; 14. 587, 27. 588, 2. 590, 1. 622, 46"; 41a, 623, 4; 14. 859, 23. 862, 38ff. 863, 32; 46. 867,36. 871,94. 881,462. — Sein Bruder Bischof Walram s. Utrecht. — Sein Grofineffe Hzg. Gerhard von Jülich u. Berg s. Jülich. — Suffragane 300, 11; 16. 308, 94. Vgl. Lüttich, Minden, Utrecht. — Rite 31, 9ff. 109, 10; 16; 25; 28; 31; 44ff. 110, 21. Vgl. Johel. — Ge- sandte an K. Friedrich März 1440: 262, 14; 31. 263, 15; 21. 299, 45. 360, 25. Vgl. Johel, auch Deutschland (Kurfürsten). — Desgleichen August 1440: 392, 7. — Desgl. an K. Heinrich VI. von England s. Bocholt, Johel, Merwyk, Nuenar. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 540, 15. 613, 2. 634, 38. 637, 16 ff. — Kanzleibeamter s. Petrus. — Bote 258, 10. — Vasallen 249, 28 2, — Erzstift 29, 19. 108, 42. 109, 2. 122, 27. 152, 39». 168, 10. 192, 40. 249, 28*. 364, 39. 459, 25. — Klerus 304, 26. 363, 2; 19; 23. 455, 2; 8. 474, 42. — Provinzialsynode 8. Okt, 1440: 265, 18. 300, 16; 20ff. 303-306. 307, 24. 310, 17; 28; 39. 311, 47. 312, 3. 452-475. 484, 50a; 46b. 489, 2. — Erbvogt s. Nuenar. | — Stadt 1, 11; 13; 37a; 42a, 27, 37. 28, 6; T. 97, 25; 26; 31; 34. 98, 13. 99, 13. 103, 49%. 249, 25b; 32b. 277, 472. 310, 35. 315, 291. 363, 21. 364, 39. 366, 48b. 452, 25. 453, 23. 454, 3, 455, 4; 38%. 462, 41. 467, 31. 468, 23. 470, 36. 472, 13. 474, 41. 483, 51%. 484, 473; 43b. 511, 16. 528, 19. 538, 31ff. 540, 441. 549, 43, 612, 3fr.; 47aff. 619, 33. 635, 50a. — Bürgermeister und Rat 99, 15. 363, 30. 474, 25; 26. — Proto- notar s. Stommel. — Gesandte 315, 30. 511, 17. 538, 35. 612, 4; 6. — Deren Diener 511, 30. — Bote 511, 33. — Domkapitel 474, 26; 27. 475 5ff. — Dessen Haus 304, 19, 463, 35. — Propst von St. Severin s, Erpel. — Domherr von St. An- dreas 8. Lapide. — Klerus 363, 23. 472, 38. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Köln, Universität 30, 47%, 300, 24. 303, 25; 26. 304, 13. 305, 46. 306, 31. 452, 21; 34. 453, 30. 454, 15. 462, 34. 468, 27; 28. 471, 26; 27; 38, 39. 412, 11; 28; 32. 474, 7; 8; 21ff.; 26. 475, 9. 484, 10. 869, 10. — Theologische Fakultät 463, 34. — Rektor 453, 27. 454, 2; 14; 27; 39. 463, 20. Vgl. Tinetoris. — Professor s. Campo. — . Magister, Doktoren 104, 41b; 44b. 304, 1. 305, 11. 452, 23. 470, 34. "Vgl. Georgius, Kalteisen, VrihuB. — Gesandte im Baseler Konzil 778, 38. — Pedell s. Vis6. — Denkschrift in d. Kirchenfrage 305, 121. 306, 30. 462-467. 472, 32 ff. 473, 20 ff. 415, 4. 517, 1. Kónigstein (Kunigstein) i. d. Wetterau n. w. v. Frank- furt, Eberhard II. von —, 1391-1443: 363, 17. Kolowrat (Colowrat, Kolbrat, Kolobrat) s. à. v. Prag, Hans von — , Hauptmann des Landes Bóhmen 142, 33. 146, 13; 20fF 147, 28; 37. 148, 34; 40 ff. Komorn a. d. Donau 359, 48. Konrad, Propst von Wien, Kanzler K. Friedrichs, 8. Zeidler. Konrad, Schenk, s. Erbach. Konstantinopel, Patriarchen: Macedonius I. 342-360: 218, 2. 806, 19. 822, 27. — Gregor von Nazianz 380-381, t 390: 815, 28ff; 45^, — Maximus 380-382: 815, 29. — Johannes Chrysostomus 398-404, t 407: 145, 4. 119, 1. 807, 82; 485. — Nestorius 428-431: 218, 2. 788, 2. 806, 20. 832, 32. 846, 36. — Anatolius 449-458: 345, 481, — Johannes IV. 582-595: 215, 10; 43a. 219, 48», 230, 49b. 675, 29. — Sergius 610-638: 675, 1. 680, 32; 40b; 44b. — Pyrrhus 639-641 u. 655: 675, 1. 680, 32; 42b; 44b. — Photius 857-867 und 877-887, + 891: 661, 504. 675, 2; 51%, 811, 1. — Germanus II. 1221-1240: 694, 8; 422, — Joseph 1416-1439: 458, 4. Sein Gesandter s, Dissipatus. — Patriarchat 675, 4; 5. 815, 29. — Archimandrit 8. Eutyches, — Stadt 201, 18. 478, 47. 565, 34. 567, 4. 568, 18. 573, 4. 645, 13. 694, 2. 697, 9. 761, 19. 764, 16. 767, 21. 784, 25. 785, 3; 14. 789, 13. 792, 7. 817, 29. 818, 41b. 845, 12. Vgl. Pera. — Konzilien: Zweites allgemeines Konzil 381: 210, 5ff. 652, 494. 670, 39; 50%, 671, 41a, 803, 23; 35*. 806, 10; 19; 46*. 815, 44b. 837, 38. — Fünftes allgemeines Konzil 553: 838, 2. — Sechstes allgemeines Konzil (¢oncilium Trullanum I) 680-681: 675, 1; 34+. 810, 33. — Achtes allge- meines Konzil 869: 661, 8; 45b. 675, 1; 394, 162, 37aff, 169, 28. 811, 3; 374. 820, 21. — Unionskonzil der Rómischen u. Orientalischen Kirche 458, 35 ff. 884, 28. Vgl. auch Griechenland. — Synode 336: 802, 45%, Konstanz (Constencze, Costenez, Costenntz, Con- stancia), Bischof Heinrich von Hüwen 1436-1462: 62, 36. 300, 45. 303, 7. 431, 1. 435, 35. 494, 33. 519, 17. — Gesandte 431, 3. vel Laudenberg, Lulli.
936 Köln, Erzbischof Dietrich II. Graf von Mörs und Herzog von Engern u. Westfalen 1414-1463, seit 1415 auch Bischof von Paderborn: 1, 8; 16; 373. 99 4ff.; 423; 514. 30,1; 12. 31,8ff. 89, 12ff.; 402 f. 3b, 10. 108, 11; 44b, 111, 32ff. 112. 119, 5; 89. 120, 10; 32. 121, 23; 27f.; 39b; 51b. 192, 2; 5; 9; 19; 23. 126, 6; 10; 19; 21; 22. 129. 131, 32. 132, 38. 139, 20. 149, 15; 19. 152, 4Taff. 161, 32. 163, 4. 169, 37. 174, 1. 176, 33. 178, 14; 36; 50b. 179, 3£.; 21 ff. ; 34a, 199, 39. 194, 7; 8. 237, 46a. 248, 341; 48: ff. 249, 224 ff,; 38 bff. 258, 10. 260, 12; 43b, 261, 22; 24. 272, 18. 273, 23. 274, 2ff. 277, 461. 299, 44ff. 300, 6ff. 303, 22ff.; 37. 304, 7; 26. 305, 7. 306, 33; 34; 39; 42ff.; 4baff. 310, 16; 34; 35. 311, 47. 312, 6ff. 335, 12. 360, 24. 361, 38. 363, 7; 19; 36. 452, 21; 31. 454, 49b, 455, 2; 8. 463, 34. 464, 13. 471, 9; 12; 18; 98. 472, 1; 5. 473, 41ff. 474, 17ff.; 26; 42; 44. 483, 51b, 489, 3. 492, 21. 529, 34; 36; 41. 530. 536, 45b. 540, 14. 541, 1; 2; T. 544, 13 f£.; 20. 545, 13. 580, 47. 581, 1; 6; 12; 14. 587, 27. 588, 2. 590, 1. 622, 46"; 41a, 623, 4; 14. 859, 23. 862, 38ff. 863, 32; 46. 867,36. 871,94. 881,462. — Sein Bruder Bischof Walram s. Utrecht. — Sein Grofineffe Hzg. Gerhard von Jülich u. Berg s. Jülich. — Suffragane 300, 11; 16. 308, 94. Vgl. Lüttich, Minden, Utrecht. — Rite 31, 9ff. 109, 10; 16; 25; 28; 31; 44ff. 110, 21. Vgl. Johel. — Ge- sandte an K. Friedrich März 1440: 262, 14; 31. 263, 15; 21. 299, 45. 360, 25. Vgl. Johel, auch Deutschland (Kurfürsten). — Desgleichen August 1440: 392, 7. — Desgl. an K. Heinrich VI. von England s. Bocholt, Johel, Merwyk, Nuenar. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 540, 15. 613, 2. 634, 38. 637, 16 ff. — Kanzleibeamter s. Petrus. — Bote 258, 10. — Vasallen 249, 28 2, — Erzstift 29, 19. 108, 42. 109, 2. 122, 27. 152, 39». 168, 10. 192, 40. 249, 28*. 364, 39. 459, 25. — Klerus 304, 26. 363, 2; 19; 23. 455, 2; 8. 474, 42. — Provinzialsynode 8. Okt, 1440: 265, 18. 300, 16; 20ff. 303-306. 307, 24. 310, 17; 28; 39. 311, 47. 312, 3. 452-475. 484, 50a; 46b. 489, 2. — Erbvogt s. Nuenar. | — Stadt 1, 11; 13; 37a; 42a, 27, 37. 28, 6; T. 97, 25; 26; 31; 34. 98, 13. 99, 13. 103, 49%. 249, 25b; 32b. 277, 472. 310, 35. 315, 291. 363, 21. 364, 39. 366, 48b. 452, 25. 453, 23. 454, 3, 455, 4; 38%. 462, 41. 467, 31. 468, 23. 470, 36. 472, 13. 474, 41. 483, 51%. 484, 473; 43b. 511, 16. 528, 19. 538, 31ff. 540, 441. 549, 43, 612, 3fr.; 47aff. 619, 33. 635, 50a. — Bürgermeister und Rat 99, 15. 363, 30. 474, 25; 26. — Proto- notar s. Stommel. — Gesandte 315, 30. 511, 17. 538, 35. 612, 4; 6. — Deren Diener 511, 30. — Bote 511, 33. — Domkapitel 474, 26; 27. 475 5ff. — Dessen Haus 304, 19, 463, 35. — Propst von St. Severin s, Erpel. — Domherr von St. An- dreas 8. Lapide. — Klerus 363, 23. 472, 38. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Köln, Universität 30, 47%, 300, 24. 303, 25; 26. 304, 13. 305, 46. 306, 31. 452, 21; 34. 453, 30. 454, 15. 462, 34. 468, 27; 28. 471, 26; 27; 38, 39. 412, 11; 28; 32. 474, 7; 8; 21ff.; 26. 475, 9. 484, 10. 869, 10. — Theologische Fakultät 463, 34. — Rektor 453, 27. 454, 2; 14; 27; 39. 463, 20. Vgl. Tinetoris. — Professor s. Campo. — . Magister, Doktoren 104, 41b; 44b. 304, 1. 305, 11. 452, 23. 470, 34. "Vgl. Georgius, Kalteisen, VrihuB. — Gesandte im Baseler Konzil 778, 38. — Pedell s. Vis6. — Denkschrift in d. Kirchenfrage 305, 121. 306, 30. 462-467. 472, 32 ff. 473, 20 ff. 415, 4. 517, 1. Kónigstein (Kunigstein) i. d. Wetterau n. w. v. Frank- furt, Eberhard II. von —, 1391-1443: 363, 17. Kolowrat (Colowrat, Kolbrat, Kolobrat) s. à. v. Prag, Hans von — , Hauptmann des Landes Bóhmen 142, 33. 146, 13; 20fF 147, 28; 37. 148, 34; 40 ff. Komorn a. d. Donau 359, 48. Konrad, Propst von Wien, Kanzler K. Friedrichs, 8. Zeidler. Konrad, Schenk, s. Erbach. Konstantinopel, Patriarchen: Macedonius I. 342-360: 218, 2. 806, 19. 822, 27. — Gregor von Nazianz 380-381, t 390: 815, 28ff; 45^, — Maximus 380-382: 815, 29. — Johannes Chrysostomus 398-404, t 407: 145, 4. 119, 1. 807, 82; 485. — Nestorius 428-431: 218, 2. 788, 2. 806, 20. 832, 32. 846, 36. — Anatolius 449-458: 345, 481, — Johannes IV. 582-595: 215, 10; 43a. 219, 48», 230, 49b. 675, 29. — Sergius 610-638: 675, 1. 680, 32; 40b; 44b. — Pyrrhus 639-641 u. 655: 675, 1. 680, 32; 42b; 44b. — Photius 857-867 und 877-887, + 891: 661, 504. 675, 2; 51%, 811, 1. — Germanus II. 1221-1240: 694, 8; 422, — Joseph 1416-1439: 458, 4. Sein Gesandter s, Dissipatus. — Patriarchat 675, 4; 5. 815, 29. — Archimandrit 8. Eutyches, — Stadt 201, 18. 478, 47. 565, 34. 567, 4. 568, 18. 573, 4. 645, 13. 694, 2. 697, 9. 761, 19. 764, 16. 767, 21. 784, 25. 785, 3; 14. 789, 13. 792, 7. 817, 29. 818, 41b. 845, 12. Vgl. Pera. — Konzilien: Zweites allgemeines Konzil 381: 210, 5ff. 652, 494. 670, 39; 50%, 671, 41a, 803, 23; 35*. 806, 10; 19; 46*. 815, 44b. 837, 38. — Fünftes allgemeines Konzil 553: 838, 2. — Sechstes allgemeines Konzil (¢oncilium Trullanum I) 680-681: 675, 1; 34+. 810, 33. — Achtes allge- meines Konzil 869: 661, 8; 45b. 675, 1; 394, 162, 37aff, 169, 28. 811, 3; 374. 820, 21. — Unionskonzil der Rómischen u. Orientalischen Kirche 458, 35 ff. 884, 28. Vgl. auch Griechenland. — Synode 336: 802, 45%, Konstanz (Constencze, Costenez, Costenntz, Con- stancia), Bischof Heinrich von Hüwen 1436-1462: 62, 36. 300, 45. 303, 7. 431, 1. 435, 35. 494, 33. 519, 17. — Gesandte 431, 3. vel Laudenberg, Lulli.
Strana 937
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Konstanz, Bistum 436, 10. — Stadt 11, 19. 14, 45b, 22, 38. 23, 10; 46a. 25, 38. 97, 34. 47, 50a. 55, 41a. 62, 40. 76, 30. 83, 29. 97, 32; 33. 102, 17; 23. 335, 8. 352, 1. 395, 44b, 451, 3. 435, 37. 449, 14. 494, 47. 509, 39. 519, 33. 536, 34. 604, 43. 775, 11; 14; 30. — Bürger 858, 17. — Domherr s. Lauden- berg. — Dom 775, 11. — Städtetag August 1438: 2, 24. — Konzil 206, 39. 207, 1ff.; 40. 209, 13ff.; 42. 211, 4f. 215, 22f.; 95. 216, 7. 217, 22; 28. 918, 5. 219, 3. 220, 37 ff. 302, 17; 19; 38. 305, 23. 306, 25. 311, 14. 323, 40. 344, 31; 33. 347, 37. 439, 31ff. 441, 22; 29. 443, 17. 445, 3; 4; 29. 446, 24; 31. 449, 11; 16; 18. 462, 27; 29; 33. 464, 25. 467, 11. 470, 31; 38; 39. 480, 28. 485, 19. 486, 11. 487, 7. 510, 13. 517, 3. 529, 7. 547, 24. 558, 47. 559, 5; 7. 561, 4. 562, 36 ft. 563, 19. 565, 26. 571, 14. 574, 25. 602, 16. 623, 44. 662, 35. 663, 201. 674, 12ff. 675, 13. 676, 20; 23; 25; 28; 32. 677, 1; 20. 680, 22. 683, 39. 692, 11; 22. 694, 32. 703, 12. 708, 36. 711, 9; 24. 112, 46*. 713, 39. 722, 11; 26. 724, 1; 29. 729, 234.; 34. 730, 5; 9; 36ff 738, 11; 16 ff.; 21; 23; 36. 739, 10. 743, 15; 25. 74T, 21. 154, 8. 757, 4; 17. 760, 18. 763, 19; 20. 773, 42. 774, 41. 775, 2; 3; 11; 13; 15; 32; 33; 35. 776, 1ff. 798, 3. 799, 3; 16; 31; 33. 803, 30. 805, 12. 813, 25. 819, 6. 820, 20; 25. 822, 5; 6; 19. 823, 3. 825, 40. 826, 1. 827, 25. 837, 13. 840, 28ff. 842, 32; 33; 37 ff. 858, 18. 874, 38, 39. — Sessionen, Dekrete 344, 46b. 345, 4. 443, 19. 448, 19; 27. 449, 11. 459, 15. 462, 24. 464, 21. 560, 12. 567, 6. 571, 16. 574, 6. 604, 3b. 625, 9. 692, 11. 704, 38. 708, 41b. 110, 33. 711, 44b, 724, 49b; 50b. 730, 37; 39. 731, 1; 8; 96 & ; 41», 738, 46%, 767, 22, 772, 28. 775, 8; 13; 27, 797, 27. 809, 38. 813, 13; 22. 818, 23. 823, 24. 825, 40. 836, 24. 837, 34. 842, 13 ff. ; 31 ff. 843, ‘5. — Dekrete der 4. und 5. Session 211, 49a, 220, 47b. 226, 28. 305, 13. 344, 31. 441, 29, 445, 29. 448, 29. 449, 51». 458, 15; 16. 464, 513, 485, 38ff.; 42. 486, 2; 3. 558, 19; 25; 81. 560, 14. 561, 49. 562, 4; 7; 30; 31. 567, 19. 571, 17. 625, 9. 649, 41. 662, 17; 31. 663, 11; 16; 25. 677, 11; 17; 22; 25. 679, 6. 680, 18. 691, 23 ff. 692, 19. 719, 15; 28. 794, 46». 729, 21; 24; 25. 730, 10;.21. 731, 26 ff. 743, 25. 773, 32 ff. 775, 27ff.; 48%; 51b, 798, 3. 799, 16. 825, 36. 826, 27. 842, 25. 874, 35. Vgl. Baseler Konzil (Neue Dogmen). — Dekret Frequens der 39, Session 306, 26. 442, 1. 444, 10. 445, 3. 458, 6. 462, 1. 464, 51%. 468, 21. 564, 29. 567, 19. 568, 43 Æ. 604, 2. 62b, 7. 640, 11. 642, 18. 676, 21. 679, 11. 711, 6. 760, 13. 771, 44. 803, 2; 8. 805, 6. 834, 20. — Nationen 711, 11; 12. 729, 29; 90. — Kardinäle 711, 9ff. — Pipstliche Prisi- denten 775, 21. — Gesandte 781, 7. — Papst- wahl 711, 9ff. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung 931 des Schismas 579, 16. 604, 9; 47a. 768, 14. 850, 23. 862, 13. Konzilien (allgemeine), Synoden, konziliare Theorie 204, 10. 220, 34. 221. 222. 225, 38. 226, 29. 227, 13. 280, 28. 232, 36. 234, 18. 301, 40fF. 302, 151f. 805, 188; 31; 341. 306, 9; 20ff.; 43. 810, 48. 311, 6 ff. 320, 2. 323, 387W. 329, 5. 335, 19. 337, 34. 344, 24ff. 347, 30. 440, 1. 441 bis 449. 454, 10. 455, 43a. 456, 14; 15. 458-474 passim. 484, 1. 502, 9; 22. 505, 39. 506, 17. 547, 19; 25; 29. 553, 43. 554-578 passim. 579, 41. 580, 28. 583, 42bff. 594, 4. 602, 14. 623, 45; 46. 637, 33. 638, 37. 639, 29; 36 ff. 640-759 passim. 761, 14; 16. 768, 24. 770, 25; 39. 771, 6ff. 772, 2; 36. 773, 30. 781, 11. 784, 10; 11. 188, 3 f. 190, 3 f. 796, 17. 797, 31. 798, 8; 23. 199, 16; 27ff. 800, 6; 8. 802-848 passim. 8060, 26. 874, 3; 192; 28 ff. 875. Vgl. Arles, Bagai, Basel, Cabarsussi, Capua, Chalcedon, Cirta, Ephesus, Ferrara, Florenz, Gangra, Jerusalem, Karthago, Konstantinopel, Konstanz, Lyon, Nicäa, Nikomedien, Pavia, Piacenza, Rom, Siena, Sinuessa, Vienne. — Frage der Berufung eines neuen (dritten) Konzils zur Beseitigung des Schismas 30, 28. 106, 6; 7; 12; 20; 24; 28. 184, 16. 306, 14. 211, 28ff. 330, 42. 468, 18; 19. 482, 27u. 484, 5. 487, 31. 529, 51. 532, 28. 535, 35. 536, 22M.; 28. 537, 18; 19; 29ff. 547, 26ff. b52, 25if. 566, 26. 574, 36T.; 43. 575-580 passim. 601, 33. 604. 605, 1. 606, 9; 48a; 49a, 800, 10; 11. 833, 25. 848, 36. Vgl. Augsburg, Avignon, Konstanz, Lyon, Mainz, Metz, Paris, Regensburg, Reims, Speier, StraBburg, Trier, Troyes, Vienne. — Nationalkonzilien 770, 42. — Provinzialsynoden usw. 661, 40ff. 764, 29. 770, 49. Vgl. Aschaffenburg, Köln, Mainz, Salzburg. Koran (Alchoran) 728, 3. Korinth, Korinther (Corinthei) 748, 43. Krafft, Heinrich, Ratsherr in Ulm, Gesandter nach Dillingen 372, 48 «ff. 373, 9. — ‚Konrad (Kunz), Ratsherr in Ulm 78, 28; 30. 372, 4. 380, 36. 395, 2. — Seine Schwägerin 78, 30. | Krain (Creyne, Krein, Carniola), Herzöge s. Habsburg. — Land 114, 6. Krakau (Cracovia) , Erzbischof Sbigneus Olesnicki 1493-1455: 326, 46b. — Stadt 243, 30. 244, 28. — Dechant 326, 47b. Krandeberg (Kransperg) i. Niederbaiern s, w, v. Eggen- | felden, Pfleger daselbst s. Preysing. Krevel (Creul, Crewl), Johannes, erwählter Bischof von Ösell, Prokurator des Deutschen Ordens an der Kurie 236, 15; 28°ff. 237, 40aff. 527, 3ba. — Sein Schüler s. Jakobus. Kroatien, Kónigin Elisabeth s. Habsburg. — Banus s. Thallóczy. — Land 114, 8. 182, 1. Kronberg (Cronberg, Cronemberg) i. Nassau n. w. v. Frankfurt, der von —, 378, 332. — Francke von —, d. Ältere, Rat des Erzbischofs von Mainz 120, 27. 162, 25. 176, 28. 637, 40*1f. ; 45».
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Konstanz, Bistum 436, 10. — Stadt 11, 19. 14, 45b, 22, 38. 23, 10; 46a. 25, 38. 97, 34. 47, 50a. 55, 41a. 62, 40. 76, 30. 83, 29. 97, 32; 33. 102, 17; 23. 335, 8. 352, 1. 395, 44b, 451, 3. 435, 37. 449, 14. 494, 47. 509, 39. 519, 33. 536, 34. 604, 43. 775, 11; 14; 30. — Bürger 858, 17. — Domherr s. Lauden- berg. — Dom 775, 11. — Städtetag August 1438: 2, 24. — Konzil 206, 39. 207, 1ff.; 40. 209, 13ff.; 42. 211, 4f. 215, 22f.; 95. 216, 7. 217, 22; 28. 918, 5. 219, 3. 220, 37 ff. 302, 17; 19; 38. 305, 23. 306, 25. 311, 14. 323, 40. 344, 31; 33. 347, 37. 439, 31ff. 441, 22; 29. 443, 17. 445, 3; 4; 29. 446, 24; 31. 449, 11; 16; 18. 462, 27; 29; 33. 464, 25. 467, 11. 470, 31; 38; 39. 480, 28. 485, 19. 486, 11. 487, 7. 510, 13. 517, 3. 529, 7. 547, 24. 558, 47. 559, 5; 7. 561, 4. 562, 36 ft. 563, 19. 565, 26. 571, 14. 574, 25. 602, 16. 623, 44. 662, 35. 663, 201. 674, 12ff. 675, 13. 676, 20; 23; 25; 28; 32. 677, 1; 20. 680, 22. 683, 39. 692, 11; 22. 694, 32. 703, 12. 708, 36. 711, 9; 24. 112, 46*. 713, 39. 722, 11; 26. 724, 1; 29. 729, 234.; 34. 730, 5; 9; 36ff 738, 11; 16 ff.; 21; 23; 36. 739, 10. 743, 15; 25. 74T, 21. 154, 8. 757, 4; 17. 760, 18. 763, 19; 20. 773, 42. 774, 41. 775, 2; 3; 11; 13; 15; 32; 33; 35. 776, 1ff. 798, 3. 799, 3; 16; 31; 33. 803, 30. 805, 12. 813, 25. 819, 6. 820, 20; 25. 822, 5; 6; 19. 823, 3. 825, 40. 826, 1. 827, 25. 837, 13. 840, 28ff. 842, 32; 33; 37 ff. 858, 18. 874, 38, 39. — Sessionen, Dekrete 344, 46b. 345, 4. 443, 19. 448, 19; 27. 449, 11. 459, 15. 462, 24. 464, 21. 560, 12. 567, 6. 571, 16. 574, 6. 604, 3b. 625, 9. 692, 11. 704, 38. 708, 41b. 110, 33. 711, 44b, 724, 49b; 50b. 730, 37; 39. 731, 1; 8; 96 & ; 41», 738, 46%, 767, 22, 772, 28. 775, 8; 13; 27, 797, 27. 809, 38. 813, 13; 22. 818, 23. 823, 24. 825, 40. 836, 24. 837, 34. 842, 13 ff. ; 31 ff. 843, ‘5. — Dekrete der 4. und 5. Session 211, 49a, 220, 47b. 226, 28. 305, 13. 344, 31. 441, 29, 445, 29. 448, 29. 449, 51». 458, 15; 16. 464, 513, 485, 38ff.; 42. 486, 2; 3. 558, 19; 25; 81. 560, 14. 561, 49. 562, 4; 7; 30; 31. 567, 19. 571, 17. 625, 9. 649, 41. 662, 17; 31. 663, 11; 16; 25. 677, 11; 17; 22; 25. 679, 6. 680, 18. 691, 23 ff. 692, 19. 719, 15; 28. 794, 46». 729, 21; 24; 25. 730, 10;.21. 731, 26 ff. 743, 25. 773, 32 ff. 775, 27ff.; 48%; 51b, 798, 3. 799, 16. 825, 36. 826, 27. 842, 25. 874, 35. Vgl. Baseler Konzil (Neue Dogmen). — Dekret Frequens der 39, Session 306, 26. 442, 1. 444, 10. 445, 3. 458, 6. 462, 1. 464, 51%. 468, 21. 564, 29. 567, 19. 568, 43 Æ. 604, 2. 62b, 7. 640, 11. 642, 18. 676, 21. 679, 11. 711, 6. 760, 13. 771, 44. 803, 2; 8. 805, 6. 834, 20. — Nationen 711, 11; 12. 729, 29; 90. — Kardinäle 711, 9ff. — Pipstliche Prisi- denten 775, 21. — Gesandte 781, 7. — Papst- wahl 711, 9ff. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung 931 des Schismas 579, 16. 604, 9; 47a. 768, 14. 850, 23. 862, 13. Konzilien (allgemeine), Synoden, konziliare Theorie 204, 10. 220, 34. 221. 222. 225, 38. 226, 29. 227, 13. 280, 28. 232, 36. 234, 18. 301, 40fF. 302, 151f. 805, 188; 31; 341. 306, 9; 20ff.; 43. 810, 48. 311, 6 ff. 320, 2. 323, 387W. 329, 5. 335, 19. 337, 34. 344, 24ff. 347, 30. 440, 1. 441 bis 449. 454, 10. 455, 43a. 456, 14; 15. 458-474 passim. 484, 1. 502, 9; 22. 505, 39. 506, 17. 547, 19; 25; 29. 553, 43. 554-578 passim. 579, 41. 580, 28. 583, 42bff. 594, 4. 602, 14. 623, 45; 46. 637, 33. 638, 37. 639, 29; 36 ff. 640-759 passim. 761, 14; 16. 768, 24. 770, 25; 39. 771, 6ff. 772, 2; 36. 773, 30. 781, 11. 784, 10; 11. 188, 3 f. 190, 3 f. 796, 17. 797, 31. 798, 8; 23. 199, 16; 27ff. 800, 6; 8. 802-848 passim. 8060, 26. 874, 3; 192; 28 ff. 875. Vgl. Arles, Bagai, Basel, Cabarsussi, Capua, Chalcedon, Cirta, Ephesus, Ferrara, Florenz, Gangra, Jerusalem, Karthago, Konstantinopel, Konstanz, Lyon, Nicäa, Nikomedien, Pavia, Piacenza, Rom, Siena, Sinuessa, Vienne. — Frage der Berufung eines neuen (dritten) Konzils zur Beseitigung des Schismas 30, 28. 106, 6; 7; 12; 20; 24; 28. 184, 16. 306, 14. 211, 28ff. 330, 42. 468, 18; 19. 482, 27u. 484, 5. 487, 31. 529, 51. 532, 28. 535, 35. 536, 22M.; 28. 537, 18; 19; 29ff. 547, 26ff. b52, 25if. 566, 26. 574, 36T.; 43. 575-580 passim. 601, 33. 604. 605, 1. 606, 9; 48a; 49a, 800, 10; 11. 833, 25. 848, 36. Vgl. Augsburg, Avignon, Konstanz, Lyon, Mainz, Metz, Paris, Regensburg, Reims, Speier, StraBburg, Trier, Troyes, Vienne. — Nationalkonzilien 770, 42. — Provinzialsynoden usw. 661, 40ff. 764, 29. 770, 49. Vgl. Aschaffenburg, Köln, Mainz, Salzburg. Koran (Alchoran) 728, 3. Korinth, Korinther (Corinthei) 748, 43. Krafft, Heinrich, Ratsherr in Ulm, Gesandter nach Dillingen 372, 48 «ff. 373, 9. — ‚Konrad (Kunz), Ratsherr in Ulm 78, 28; 30. 372, 4. 380, 36. 395, 2. — Seine Schwägerin 78, 30. | Krain (Creyne, Krein, Carniola), Herzöge s. Habsburg. — Land 114, 6. Krakau (Cracovia) , Erzbischof Sbigneus Olesnicki 1493-1455: 326, 46b. — Stadt 243, 30. 244, 28. — Dechant 326, 47b. Krandeberg (Kransperg) i. Niederbaiern s, w, v. Eggen- | felden, Pfleger daselbst s. Preysing. Krevel (Creul, Crewl), Johannes, erwählter Bischof von Ösell, Prokurator des Deutschen Ordens an der Kurie 236, 15; 28°ff. 237, 40aff. 527, 3ba. — Sein Schüler s. Jakobus. Kroatien, Kónigin Elisabeth s. Habsburg. — Banus s. Thallóczy. — Land 114, 8. 182, 1. Kronberg (Cronberg, Cronemberg) i. Nassau n. w. v. Frankfurt, der von —, 378, 332. — Francke von —, d. Ältere, Rat des Erzbischofs von Mainz 120, 27. 162, 25. 176, 28. 637, 40*1f. ; 45».
Strana 938
938 Künhofer (Könnhofer, Konhofer), Konrad, Mag, artium, Dompropst zu Regensburg 521, 44b. 522, 47a, 540, 532; 36b. — Prokurator Niirnhergs in Basel 613, 48^ ff. Kunstadt (Kunstat) i. Mähren m. v. Brünn, Girzik (Jorzick) von —, Mihrischer Baron 146, 13; 20 ff. 147, 98; 31 ff. 148, 34; 40f. Kunwald (Cunwald) ó. v. Reichenau i. Bôhmen, Jan von —, Unterkümmerer des Landes Bóhmen 142, 38. L. Lae-de-Joux (Laeus Jurensis) i. Kanton Waadt, Abt Wilhelm de Bettens, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 14. La Charité (Caritas) a. d. Loire n. w. v. Nevers, Kluniazenserkloster: Abt 706, 5 ff. Ladebaum (Ladbaum), Johannes, Domherr zu Worms, Gesandter des Bischofs zur Aschaffenburger Pro- vinzialsynode 435, 15. Lahnstein (Laensteyn, Lansteyn, Lonsten, Lonsteyn) zw. Koblenz u. Boppard 104, 10. 105,3. 108, 18. — Kurfürstentag 2, 43. 28, 36; 41. 29-81. 104-110. 111, 88. 122, 3. 125, 40. 132, 6; 18. 133, 1. 135, 17. 174, 50%. 200, 46b. 229, 1. Lamberg (Lambergk, Lemberk), Niklas von —, Bóh- mischer Baron 146, 16; 20ff. 147, 31; 37ff. 148, 91; 40ff. Lami (Amici), Nikolaus, Dr. theol., Domherr v. Amiens, Mitglied d. Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 508, 14. — Gesandter zum Nürnberger Reichstage 316, 35; 39ff. 508, 19; 22; 42. 510, 1; 35. 511, 4; 8ff. 517; 10. 535, 11; 14. Lamparisches Gebirge s. Alpen. Landau i. d. Pfalz, Rittertag Aug. 1522: 542, 5. Landriano, Beltramo de —, 257; 13. — Francesco de —, Sohn des Vorigen, Kämmerer des Herzogs v. Mailand 257, 13. Landschade (Lantschade) von Steinach, Diether, 157, 402 ff. 381, 442, Landshut (Lanndßhüt, Lanschot, Lantzhüten) a. d. Isar 316, 18. 379, 46+ 516, 30. 520, 41. Landskron (Landtzeroen) a. d. Ahr 6. v. Ahrweiler, der Burggraf von —, 363, 29. Langendorf (Langendorff), jetzt Neszmély, in Ungarp zwischen Gran und Komorn 1, 31a. Langenmantel, Heinrich, Gesandter Augsburgs 286, 45^; 49%, Langenstein 6. v. Marburg (Hessen), Heinrich von —, geb. 1325, + 1397: 829, 34ff. — Langres (Lingones) a. d. Marne 595, 21; 87. Languedoc (Lingua Oecitana) 782, 23. 845, 1. Lapide s. Stein. Lastie, John de —, Grofimeister des Johanniterordens, 248, 45a, Laterausynoden s. Rom. Laude, F. de —, püpstlicher Kanzleibeamter 199, 42. Laudenberg, Hermann von —, Domherr zu Konstanz, Gesandter des Bischofs 435, 36. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Lauenburg (Lauenborg) a. d. Elbe, Haus 117, 25; 82. 118, 1. — Herzöge s. Sachsen. — Schloß 144, 41. Lausanne, Bischof Louis de la Palu 1431-1433, seit 20. Jan. 1440 Kard.- Priester tit. s. Susanne, ge- wöhnlich cardinalis de Varambone genannt, 310, 4. 481, 38. 814, 1; 2; 48aff, — Präsident d. Baseler Konzils 508, 14; 15; 24. 865, 7; 8; 29. — Gesandter nach Avignon 780, 27; 30. 782, 29; 31; 33; 49% 783,1; 2; 4; 10; 12; 32; 33. 185, 9ff. 790, 18; 21 ff. 817, 51a. 844, 8; 10. 845, 3 ff. — Desgl. an Papst Eugen 731, 36. — Bischof Georg von Saluzzo 1440-1461, Gesandter d. Baseler Konzils an die Könige von Aragon u. von Sizilien 482, 25%, — Bistumsstreit 646, 6; 47a, 814, 1ff. — Stadt 269, 43. 270, 38. 271, 35; 36. 354, 23. Lausanner See 8, Genfer See. Lauterburg (Luterburg) i. Unterelsa8, Roger von —, Mag. theol, Domherr zu Speier, Sekretir u. Ge- sandter des Bischofs 451, 41 ff. Lazarus, der Freund Christi, 698, 11. Leander, Bischof, s. Sevilla. Lebretum: s. Albret. Lefrane, Martin, Sekretür Papst Felix! V. 395, 93. 489, 46. Leiningen (Liningen, Linyngen, Lyningen) s. w. v. Worms, Graf Emicho VI. 1381-1442: 35, 19. 120, 26. 121, 26; 49% 161, 29; 30. 162, 20, 176, 24. Leipzig (Lipezk) 195, 45». — Universitát: Gesandter s. Wyse. Leo, Jórg, Gesandter Ulms u. des Schwäb. Stüdte- bundes an K. Friedrich 284, 12ff.; 474. 285, 10; 12ff.; 23. 389, 41 bff. 390, 6ff.; 45. 392, 3ff, Leon (Legio), K. Johann II. von —, s. Kastilien. Lepidus (Lipidus), Römischer Statthalter in Gallia Narbonensis, Triumvir, 182, 39; 40. Leslau a. d. Weichsel, Diözese 313, 27a, Leubing (Lebing, Leubingk, Leübynck, Lewbingk, Liebing, Loubing, Loybyng), Heinrich, Dr. legum, Lic. in decr., Propst von St. Martin in Heiligenstadt, Kanzler (Protonotar) d. Erzbischofs von Mainz 120, 28. 125, 32. 158, 6; 10; 18ff.; 43; 44. 159, 3. 162, 27. 165, 3. 169, 31ff, 176, 29. 272, 50b, 273, 34a; 34b; 44b. 301, 5. 434, 10. 439, 7. 482, 41vff. 540, 18, 544, 42a; 47a ff, 553, 28. 622, 7ff. 860, 19. — Gesandter der Kurfürsten an K, Friedrich März 1440: 119, 35. 130, 1. 131, 17; 18, 181, 9; 50%, 185, 48% 187, 19ff. 542, 23. — Bevollmächtigter des Bischofs v. Hildesheim zur Aschafienburger Provinzialsynode 496, 20. — Protonoter in d. künigl Kanzlei 358, 45b. : Leuchtenberg (Luchtenberge) i. d. Oberpfalz a. ó. v Weiden, Landgraf Johann I. der Ältere, Graf zu Hals, 1375-1407: 58, 41° ff. I — Landgraf Johann 1L, Sohn des Vorigen, t 1894: 58, 42 ff.
938 Künhofer (Könnhofer, Konhofer), Konrad, Mag, artium, Dompropst zu Regensburg 521, 44b. 522, 47a, 540, 532; 36b. — Prokurator Niirnhergs in Basel 613, 48^ ff. Kunstadt (Kunstat) i. Mähren m. v. Brünn, Girzik (Jorzick) von —, Mihrischer Baron 146, 13; 20 ff. 147, 98; 31 ff. 148, 34; 40f. Kunwald (Cunwald) ó. v. Reichenau i. Bôhmen, Jan von —, Unterkümmerer des Landes Bóhmen 142, 38. L. Lae-de-Joux (Laeus Jurensis) i. Kanton Waadt, Abt Wilhelm de Bettens, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 14. La Charité (Caritas) a. d. Loire n. w. v. Nevers, Kluniazenserkloster: Abt 706, 5 ff. Ladebaum (Ladbaum), Johannes, Domherr zu Worms, Gesandter des Bischofs zur Aschaffenburger Pro- vinzialsynode 435, 15. Lahnstein (Laensteyn, Lansteyn, Lonsten, Lonsteyn) zw. Koblenz u. Boppard 104, 10. 105,3. 108, 18. — Kurfürstentag 2, 43. 28, 36; 41. 29-81. 104-110. 111, 88. 122, 3. 125, 40. 132, 6; 18. 133, 1. 135, 17. 174, 50%. 200, 46b. 229, 1. Lamberg (Lambergk, Lemberk), Niklas von —, Bóh- mischer Baron 146, 16; 20ff. 147, 31; 37ff. 148, 91; 40ff. Lami (Amici), Nikolaus, Dr. theol., Domherr v. Amiens, Mitglied d. Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 508, 14. — Gesandter zum Nürnberger Reichstage 316, 35; 39ff. 508, 19; 22; 42. 510, 1; 35. 511, 4; 8ff. 517; 10. 535, 11; 14. Lamparisches Gebirge s. Alpen. Landau i. d. Pfalz, Rittertag Aug. 1522: 542, 5. Landriano, Beltramo de —, 257; 13. — Francesco de —, Sohn des Vorigen, Kämmerer des Herzogs v. Mailand 257, 13. Landschade (Lantschade) von Steinach, Diether, 157, 402 ff. 381, 442, Landshut (Lanndßhüt, Lanschot, Lantzhüten) a. d. Isar 316, 18. 379, 46+ 516, 30. 520, 41. Landskron (Landtzeroen) a. d. Ahr 6. v. Ahrweiler, der Burggraf von —, 363, 29. Langendorf (Langendorff), jetzt Neszmély, in Ungarp zwischen Gran und Komorn 1, 31a. Langenmantel, Heinrich, Gesandter Augsburgs 286, 45^; 49%, Langenstein 6. v. Marburg (Hessen), Heinrich von —, geb. 1325, + 1397: 829, 34ff. — Langres (Lingones) a. d. Marne 595, 21; 87. Languedoc (Lingua Oecitana) 782, 23. 845, 1. Lapide s. Stein. Lastie, John de —, Grofimeister des Johanniterordens, 248, 45a, Laterausynoden s. Rom. Laude, F. de —, püpstlicher Kanzleibeamter 199, 42. Laudenberg, Hermann von —, Domherr zu Konstanz, Gesandter des Bischofs 435, 36. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Lauenburg (Lauenborg) a. d. Elbe, Haus 117, 25; 82. 118, 1. — Herzöge s. Sachsen. — Schloß 144, 41. Lausanne, Bischof Louis de la Palu 1431-1433, seit 20. Jan. 1440 Kard.- Priester tit. s. Susanne, ge- wöhnlich cardinalis de Varambone genannt, 310, 4. 481, 38. 814, 1; 2; 48aff, — Präsident d. Baseler Konzils 508, 14; 15; 24. 865, 7; 8; 29. — Gesandter nach Avignon 780, 27; 30. 782, 29; 31; 33; 49% 783,1; 2; 4; 10; 12; 32; 33. 185, 9ff. 790, 18; 21 ff. 817, 51a. 844, 8; 10. 845, 3 ff. — Desgl. an Papst Eugen 731, 36. — Bischof Georg von Saluzzo 1440-1461, Gesandter d. Baseler Konzils an die Könige von Aragon u. von Sizilien 482, 25%, — Bistumsstreit 646, 6; 47a, 814, 1ff. — Stadt 269, 43. 270, 38. 271, 35; 36. 354, 23. Lausanner See 8, Genfer See. Lauterburg (Luterburg) i. Unterelsa8, Roger von —, Mag. theol, Domherr zu Speier, Sekretir u. Ge- sandter des Bischofs 451, 41 ff. Lazarus, der Freund Christi, 698, 11. Leander, Bischof, s. Sevilla. Lebretum: s. Albret. Lefrane, Martin, Sekretür Papst Felix! V. 395, 93. 489, 46. Leiningen (Liningen, Linyngen, Lyningen) s. w. v. Worms, Graf Emicho VI. 1381-1442: 35, 19. 120, 26. 121, 26; 49% 161, 29; 30. 162, 20, 176, 24. Leipzig (Lipezk) 195, 45». — Universitát: Gesandter s. Wyse. Leo, Jórg, Gesandter Ulms u. des Schwäb. Stüdte- bundes an K. Friedrich 284, 12ff.; 474. 285, 10; 12ff.; 23. 389, 41 bff. 390, 6ff.; 45. 392, 3ff, Leon (Legio), K. Johann II. von —, s. Kastilien. Lepidus (Lipidus), Römischer Statthalter in Gallia Narbonensis, Triumvir, 182, 39; 40. Leslau a. d. Weichsel, Diözese 313, 27a, Leubing (Lebing, Leubingk, Leübynck, Lewbingk, Liebing, Loubing, Loybyng), Heinrich, Dr. legum, Lic. in decr., Propst von St. Martin in Heiligenstadt, Kanzler (Protonotar) d. Erzbischofs von Mainz 120, 28. 125, 32. 158, 6; 10; 18ff.; 43; 44. 159, 3. 162, 27. 165, 3. 169, 31ff, 176, 29. 272, 50b, 273, 34a; 34b; 44b. 301, 5. 434, 10. 439, 7. 482, 41vff. 540, 18, 544, 42a; 47a ff, 553, 28. 622, 7ff. 860, 19. — Gesandter der Kurfürsten an K, Friedrich März 1440: 119, 35. 130, 1. 131, 17; 18, 181, 9; 50%, 185, 48% 187, 19ff. 542, 23. — Bevollmächtigter des Bischofs v. Hildesheim zur Aschafienburger Provinzialsynode 496, 20. — Protonoter in d. künigl Kanzlei 358, 45b. : Leuchtenberg (Luchtenberge) i. d. Oberpfalz a. ó. v Weiden, Landgraf Johann I. der Ältere, Graf zu Hals, 1375-1407: 58, 41° ff. I — Landgraf Johann 1L, Sohn des Vorigen, t 1894: 58, 42 ff.
Strana 939
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Leuchtenberg, Landgraf Sygost, Sohn Johanns I., T 1392: 58, 482 ff. — Landgraf Johann lIL, Graf zu Hals, Sohn des Vorigen, 1407-1443: 317, 90. 593, 98; 39. Leuchtenburg s. Lichtenburg. Leutkirch (Lwtkirch) a. d. Eschach im südl. Württem- berg 18, 2. 22, 34. 26, 18. 27, 20. 89, 39ff. 92, 7; 442, 93, 19. 288, 14. 395, 49b. 403, 25. 406, 28ff.; 492, Levi, Sohn des Erzvaters Jakob, 748, 21 ff. Leviten, die, Jidische Priester 349, 43. 350, 4. 670, 22; 27; 28. 726, 21. 802, 11. Lichtenburg (Leuchtenburg, Leuchtenburgk, Lewchten- burgk), Krussyna (Cruschyna) von —, Böhmischer Baron 146, 14; 20ff. 147, 29; 37ff. 148, 35; 40 ff. Lichtenstein (Lichtenstain, Lichtensteyn), Schloß bei Módling s. v. Wien, der von —, 245, 8, — Christoforus von —, 130, 41b. — Hugo von —, 130, 42%. Lidwacher, Hans, in Nürnberg 258, 40. 259, 1. Lierheim (Lierhain) s. 6. v. Nórdlingen, Hans von —, 406, 27. Limburg (Limburgh), jetzt Hohenlimburg a. d. Lonne, Wilhelm I. von —, 1401-1442: 363, 28. Limburg (Lympurg, Lynpurg) s. v. Schwib. Hall, der von —, Rat und Gesandter des Pfalzgrafen an K. Friedrich Mürz 1440: 130, 3. 262, 25. — Albrecht Schenk von — , Dr. decr., Domherr zu Mainz, Kollektor d. Baseler Konzils 313, 461; 26b. 495, 511.; 44. 496, 7. 497, 41; 42. '— Gottfried Schenk von —, Domdechant von Bam- berg 495, 13; 44; 481; 49s. 496,2. 497, 45. 501, 40b. Limburg (Lympburg) a. d. Lahn, Rat 515, 442 ff. Lindau (Lindow, Lyndow, Lyndowe) i. Bodensee 18, 10. 22, 35. 26, 22. 55, 41%. 88, 45. 90, 2. 92, 11. 93, 19. 395, 45%, — Bürgermeister, Vogt, Schultheif, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 48s, — Stadtsteuer 55, 33%; 48b. Lingua Occitana s. Languedoc. Linke, Kaspar, von Christburg, s. Pomesanien. Linz (Lyn$) am Rhein zw. Bonn u. Neuwied, Propst Tilmann von —, s. Johel.. Lipa (Leipa, Lippa, Lypa) i. Máhren s. w. v. Wiso- Bürgermeister v. witz, Berthold von —, Oberstmarschall im Konig- - reich Böhmen 146, 11; 204. 147, 26; 37ff. 148, 32; 40. Lippe (Lippia) п. 6. v. Lippstadt, Bernhard VII. Herr von —, 1430-1511: 363, 28. Lisieux ((Lexovium) i. Dóp. Calvados, Domherr s. Cuiller. Littauen (Lithwania), Groffürst Wladislaw s. Polen. Livingstone, Thomas von —, Abt von Dundrainan, Mitglied d. Deputatio pro reformatorio d. Baseler Konzils, Gesandter d. Konzils an d. Erzbischof v. Trier 310, 13; 15; 26 ff. 484, 26ff.; 43 «ff, — Desgl. nach Köln 304, 3ff. 306, 43. 312, 3. 454, 4ff.; 29ff.; 481; 47b; 48b. 455, 371. 478, 39; a1fr. 474, 411. 488, 51% — Vgl. Balduini. 939 Livland (Liefland, Liflande, Lyffelande), Meister des Deutschen Ordens in —, s. Vinke. — Land 544, 9. 622, 40. — Stidte 622, 37; 45a, Lodéve i. Dép. Hérault, Erzdiakon s. Trilhia. Lomagne (Lomania, Lovania), Landschaft n. w. v. Toulouse, Johann Vicomte (vicecomes) de —, ültester Sohn des Grafen von Armagnae, 595, 14. Lombardei 140, 14. London (Londonium) 249, 49:. 42b; 48b. 587, 33. Lorenz (Larencz), Meister, Goldschmied in Wien 268, 5. Lothringen (Lothoringia) 346, 6. Lucanus, Marcus Annäus, Römischer Dichter, + 65: 804, 14. Lucas, der Evangelist, 665, 29. 672, 31. 686, 19. 718, 39. Lucifer 185, 25 ff. 455, 9. Luciferianus s. Cagliari. Ludwig, Meister, s. Ast. Lübeck (Lubeck, Lubick), Bischof Johann VII. Schele 1420-1439: 4, 16. — Prokurator K. Sigmunde im Baseler Konzil 6, 16ff.; 31b; 52%, — Gesandter K. Albrechts an das Konzil 709, 4ff. — Gesandter d. Konzils nach Avignon 780, 27; 30. 782, 29; 31; 33; 49». 783, 1; 2; 4; 10; 12; 32; 33. 785, 9ff. 190, 18; 21ff, 817, 51s 844, 8; 10. 845, 3 ff. — Stadt 495, 37. Lüneburg (Lunenburg), Herzöge s. Sachsen. — Stadt 495, 37. Lüttich (Leodium), Bischof Johann VIII. von Heins- berg 1419-1455: 303, 40. 304, 9. 305, 5; 6. 306, 7; 41. 468, 26. 471, 13; 14; 17. 472, 8; 90. 474, 5. — Gesandter Papst Eugens zum Niirn- berger Reichstage 554, 47%, — Seine Sprecher auf d. Kälner Provinzialsynode 303, 40. 305, 1 f. 306, 4. 471, 14 ff.; 23; 24; 33; 34. 412, 39; 44. 413, 1. Vgl. Berg, Brüssel, Campo, Cesarini, Eika, Lüttich (Stadt). — Diözese 230, 15. 352, 23. — Stadt: Bürgermeister u. Rat 363, 80. — Archi- diakon s. Cesarini. — Domherr von St. Peter, Dr. legum, Sprecher d. Bischofs auf d, Kölner Provinzialsynode 308, 42. 472, 23. ` Liitzel (Lucella) i. d. Schweiz n. w. v. Delsberg, Abt s. Holzacker. Lulli, Konrad, Dr. decr., Gesandter d. Bischofs v. Konstanz 435, 36. Luna, Petrus de —, s. Rom (Benedikt XIII). Lussheim (LauBheim) a. Rhein в. 6. у. Speier 152, 37b. Luxemburg (Lützelnbürg, Tatzelburg), Haus 114, 11; 26. — K. Karl IV. 1346-1378: 9, 41. 11, 23; 43b. 54, 43b. 113, 38. 116, 26; 38. 117, 17; 19; 24; 31; 33; 428; 481; 34b; 37b. 162, 46. 194, 36b. 195, 19%. 272, 48:. 273, 13. 363, 8. 497, 17. 542, 17. 880, 9. — Goldene Bulle, Metzer Gesetze s. Deutschland (Gesetze). 580, 8; 461. 534,
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Leuchtenberg, Landgraf Sygost, Sohn Johanns I., T 1392: 58, 482 ff. — Landgraf Johann lIL, Graf zu Hals, Sohn des Vorigen, 1407-1443: 317, 90. 593, 98; 39. Leuchtenburg s. Lichtenburg. Leutkirch (Lwtkirch) a. d. Eschach im südl. Württem- berg 18, 2. 22, 34. 26, 18. 27, 20. 89, 39ff. 92, 7; 442, 93, 19. 288, 14. 395, 49b. 403, 25. 406, 28ff.; 492, Levi, Sohn des Erzvaters Jakob, 748, 21 ff. Leviten, die, Jidische Priester 349, 43. 350, 4. 670, 22; 27; 28. 726, 21. 802, 11. Lichtenburg (Leuchtenburg, Leuchtenburgk, Lewchten- burgk), Krussyna (Cruschyna) von —, Böhmischer Baron 146, 14; 20ff. 147, 29; 37ff. 148, 35; 40 ff. Lichtenstein (Lichtenstain, Lichtensteyn), Schloß bei Módling s. v. Wien, der von —, 245, 8, — Christoforus von —, 130, 41b. — Hugo von —, 130, 42%. Lidwacher, Hans, in Nürnberg 258, 40. 259, 1. Lierheim (Lierhain) s. 6. v. Nórdlingen, Hans von —, 406, 27. Limburg (Limburgh), jetzt Hohenlimburg a. d. Lonne, Wilhelm I. von —, 1401-1442: 363, 28. Limburg (Lympurg, Lynpurg) s. v. Schwib. Hall, der von —, Rat und Gesandter des Pfalzgrafen an K. Friedrich Mürz 1440: 130, 3. 262, 25. — Albrecht Schenk von — , Dr. decr., Domherr zu Mainz, Kollektor d. Baseler Konzils 313, 461; 26b. 495, 511.; 44. 496, 7. 497, 41; 42. '— Gottfried Schenk von —, Domdechant von Bam- berg 495, 13; 44; 481; 49s. 496,2. 497, 45. 501, 40b. Limburg (Lympburg) a. d. Lahn, Rat 515, 442 ff. Lindau (Lindow, Lyndow, Lyndowe) i. Bodensee 18, 10. 22, 35. 26, 22. 55, 41%. 88, 45. 90, 2. 92, 11. 93, 19. 395, 45%, — Bürgermeister, Vogt, Schultheif, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 48s, — Stadtsteuer 55, 33%; 48b. Lingua Occitana s. Languedoc. Linke, Kaspar, von Christburg, s. Pomesanien. Linz (Lyn$) am Rhein zw. Bonn u. Neuwied, Propst Tilmann von —, s. Johel.. Lipa (Leipa, Lippa, Lypa) i. Máhren s. w. v. Wiso- Bürgermeister v. witz, Berthold von —, Oberstmarschall im Konig- - reich Böhmen 146, 11; 204. 147, 26; 37ff. 148, 32; 40. Lippe (Lippia) п. 6. v. Lippstadt, Bernhard VII. Herr von —, 1430-1511: 363, 28. Lisieux ((Lexovium) i. Dóp. Calvados, Domherr s. Cuiller. Littauen (Lithwania), Groffürst Wladislaw s. Polen. Livingstone, Thomas von —, Abt von Dundrainan, Mitglied d. Deputatio pro reformatorio d. Baseler Konzils, Gesandter d. Konzils an d. Erzbischof v. Trier 310, 13; 15; 26 ff. 484, 26ff.; 43 «ff, — Desgl. nach Köln 304, 3ff. 306, 43. 312, 3. 454, 4ff.; 29ff.; 481; 47b; 48b. 455, 371. 478, 39; a1fr. 474, 411. 488, 51% — Vgl. Balduini. 939 Livland (Liefland, Liflande, Lyffelande), Meister des Deutschen Ordens in —, s. Vinke. — Land 544, 9. 622, 40. — Stidte 622, 37; 45a, Lodéve i. Dép. Hérault, Erzdiakon s. Trilhia. Lomagne (Lomania, Lovania), Landschaft n. w. v. Toulouse, Johann Vicomte (vicecomes) de —, ültester Sohn des Grafen von Armagnae, 595, 14. Lombardei 140, 14. London (Londonium) 249, 49:. 42b; 48b. 587, 33. Lorenz (Larencz), Meister, Goldschmied in Wien 268, 5. Lothringen (Lothoringia) 346, 6. Lucanus, Marcus Annäus, Römischer Dichter, + 65: 804, 14. Lucas, der Evangelist, 665, 29. 672, 31. 686, 19. 718, 39. Lucifer 185, 25 ff. 455, 9. Luciferianus s. Cagliari. Ludwig, Meister, s. Ast. Lübeck (Lubeck, Lubick), Bischof Johann VII. Schele 1420-1439: 4, 16. — Prokurator K. Sigmunde im Baseler Konzil 6, 16ff.; 31b; 52%, — Gesandter K. Albrechts an das Konzil 709, 4ff. — Gesandter d. Konzils nach Avignon 780, 27; 30. 782, 29; 31; 33; 49». 783, 1; 2; 4; 10; 12; 32; 33. 785, 9ff. 190, 18; 21ff, 817, 51s 844, 8; 10. 845, 3 ff. — Stadt 495, 37. Lüneburg (Lunenburg), Herzöge s. Sachsen. — Stadt 495, 37. Lüttich (Leodium), Bischof Johann VIII. von Heins- berg 1419-1455: 303, 40. 304, 9. 305, 5; 6. 306, 7; 41. 468, 26. 471, 13; 14; 17. 472, 8; 90. 474, 5. — Gesandter Papst Eugens zum Niirn- berger Reichstage 554, 47%, — Seine Sprecher auf d. Kälner Provinzialsynode 303, 40. 305, 1 f. 306, 4. 471, 14 ff.; 23; 24; 33; 34. 412, 39; 44. 413, 1. Vgl. Berg, Brüssel, Campo, Cesarini, Eika, Lüttich (Stadt). — Diözese 230, 15. 352, 23. — Stadt: Bürgermeister u. Rat 363, 80. — Archi- diakon s. Cesarini. — Domherr von St. Peter, Dr. legum, Sprecher d. Bischofs auf d, Kölner Provinzialsynode 308, 42. 472, 23. ` Liitzel (Lucella) i. d. Schweiz n. w. v. Delsberg, Abt s. Holzacker. Lulli, Konrad, Dr. decr., Gesandter d. Bischofs v. Konstanz 435, 36. Luna, Petrus de —, s. Rom (Benedikt XIII). Lussheim (LauBheim) a. Rhein в. 6. у. Speier 152, 37b. Luxemburg (Lützelnbürg, Tatzelburg), Haus 114, 11; 26. — K. Karl IV. 1346-1378: 9, 41. 11, 23; 43b. 54, 43b. 113, 38. 116, 26; 38. 117, 17; 19; 24; 31; 33; 428; 481; 34b; 37b. 162, 46. 194, 36b. 195, 19%. 272, 48:. 273, 13. 363, 8. 497, 17. 542, 17. 880, 9. — Goldene Bulle, Metzer Gesetze s. Deutschland (Gesetze). 580, 8; 461. 534,
Strana 940
940 Luxemburg, K. Wenzel 1378-1400: 9, 42. 58, 35aff. 59, 37aff. 830, 9. — Seine Wahl 118, 42bff. — Kanzler s. Kammin. — Registrator s. Olmiitz. — K. Sigmund, geb. 1368, | 1437, Rómischer Kónig 1410, Kaiser 1433, König von Ungarn 1387, König von Böhmen 1419, Markgraf und Kurfürst von Brandenburg 1378-1395 und 1411-1415: 2, 6; 8; 11; 23. 3, 30; 49m; 40b. 6, 16; 19; 43b. 7, 1. 8, M; 20ff.; 25. 9, 41. 10, 2. 11, 93; 27. 14, 46b, 47, 495. 52, 8; 10. 54, 47%, 55, 402; 442. 61, 17. 105, 27ff.; 481; 36b; 43b; 45b. 106, 1. 111, 20; 95. 115, 41. 117, 1; 5; 10ff. 118, 36. 123, 20; 21. 139, 26; 27. 140, 13; 24; 29ff. 172, 47a. 175, 39. 192, 41; 49. 194, 391. 246, 37. 247, 23; 25. 248, 2ff. 259, 471; 46b. 968, 22. 269, 16; 17. 271, 1. 274, 3. 309, 9. 311, 6. 812, 25. 315, 45b. 334, 27. 335, 40», 336, 20. 337, 8. 344, 19; 22. 347, 29; 34ff. 351, 35; 37; 40. 352, 5; 50a, 853, 11. 360, 27. 475, 6. 479, 30; 31. 480, 25. 486, 19; 25; 32. 498, 4 ff, 498, 36. 500, 82; 93; 15». 508, 32. 545, 42. 553, 35. 604, 929. 614, 47% 637, 31. 638, 12. 105, 22. 729, 29. 731, 6. 736, 3. 741, 3; 8ff.; 16; 49a, 742, 3; 11. 744, 14. 759, 40. 784, 12; 16; 17; 41b. 805, 12. 845, 18; 19. 858, 3; 17; 19. 872, 2. 883, 11. — Seine Gemahlinnen 138, 18. 336, 20. — Seine Tochter Elisabeth s. Habsburg (Hzg. Albrecht V.) — Kónigswahl 113, 6. 118, 23. 157, 38b; 47b, — Romfahrt 54, 44 b, — Kaiserkrónung 15, 25. 52, 10. — Kanzler s. Passau. — Hofrichter s. Plauen. — Prokuratoren im Baseler Konzil s. Fischel, Lü- beck. — Gesandte 479, 31. 778, 37. 883, 12. Vgl. Embrun, Stojkovich, Zengg. — Herzöge 123, 3. 125, 2. — Herzog Wenzel von —, Limburg und Brabant, geb. 1337, + 1383: 193, 12. — Herzogtum, Land 114, 8. 123, 8; 10; 21. 124, 17; 20ff.; 31; 33. 125, 44a, 359, 30; 49aff, — Städte, Schlösser, Dörfer usw. 123, 11. — Erb- folgestreit 122, 32. Luzern (Lucern) 1, 15. 63, 1. Lyon (Lugdunum), Erzbischof Amadeus de Talaru 1417-1444, seit 12. Nov. 1440 Kard.- Priester, 509, 29. 185, 50*. — Vierzehntes allgemeines (zweites Lyoner) Konzil 1274: 676, 22. 694, 9; 462, 712, 19. 724, 1. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. Lyra, Nikolaus von —, Franziskaner , 828, 35. Lysimachus, Jüdischer Hohepriester 829, 19. Lysura (d. i. Lieser a, d. Mosel), Johannes von — Dr. deer., Propst von St. Marien ad gradus in Mainz, Rat des Erzbischofs v. Mainz, T 1469: 550, 28, 852, 1. 853, 12; 38ff. 854, 1 1840; 25; 30ff. 857, 8f, — Gesandter der Kur- fürsten an Papst Eugen 1438: 106, 4; 10; 404; 415, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. M. Macdomichyd, Magonius, Bote d. Königs von England 241, 41^; 46b. Macedonius, Patriarch, s. Konstantinopel. Máhren (Mérhern, Merern), Markgrüfin Elisabeth s. Habsburg. — Land und Leute 114, 8. 160, 11 ff. — Barone 595, 15; 98^ Vgl. Kunstadt, Lipa. Máslin (Mà8lin), Hans, Bürgermeister in Rottweil, Gesandter des Schwib. Stidtebundes an K. Albrecht 79, 8; 34aff. 371, 26. Magdeburg (Meydburg), Erzbischof Günther II., Graf von Schwarzburg, 1403-1445: 36, 11. 277, 11. 495, 14; 22. 528, 16. 585, 31. — Erzbistum, Hochstift 312, 45. 314, 22. 495, 15; 50% 496, 1. — Domkapitel 495, 24. — Stadt 495, 38. Maguelone i Languedoc s. v. Montpellier, Bischof Bertrand Roberti 1431-1432, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1432: 740, 33; 37b A. 741, 1ff, Maienfels (Meyenfels) w. v. Hall 897, 415. Mailand (Mediolanum), Erzbischof Ambrosius 374 bis 397: 186, 33. 642, 16; 17; 50b. 646, 27. 669, 20. 802, 20. 819, 15. 822, 16. 826, 6; 13. 875, 32. — Erzbischof Francesco Piccolpasso 1435 -1443: 168, 15. — Herzog Gian Galeazzo Visconti, Graf von Pavia u. Vertus etc., 1378-1402: 255, 22; 37, — Herzog Filippo Maria Visconti, Graf von Pavia, Angera und Vertus, Herr von Genua, Sohn des Vorigen, 1412-1447, + 13. Aug. 1447; 138, 14. 140. 245, 22. 250, 7: 292; 35a; 443; 46^; 591; 532, 255, 90; 45b. 957, 17. 527, 26; 433; 493; 34b; 39b. 529, 26. 678, 23. 784, 3. 818, 11. 845, 13; 14. — Sein Schwiegersohn s. Sforza. — Ráte s. Areimboldis, Muzano. — Kümmerer s. Ar- dizzi, Birago, Landriano, Tebaldi. — Hofbcamter 8. Pusterla. — Sekretär u. Notar s. Gallina, — Gesandte an K. Albrecht 255, 46%, -— Desgl. an d. Baseler Konzil 778, 38. 821, 13. Vgl. Albenga, Isimbardi, Muzano. — Desgl. an K. Friedrich 140, 2; 4; 11; 18; 458. Vgl. Arcimboldis, Pusterla, — Desgl. zum Mainzer Kongreß s. Isimbardi. — - Arzt 8, Terzago. — Beamte, Kriegsvolk, Unter- tanen 140, 48»; 49s. — Bundcsgenossen 784, 4; 5, — Herzogtum 245, 25. 784, 2 ff. — Stadt 140, 47°; 522; 39b. 245, 95, 255, 90. 251, 20. 527, "D 818, 461, —: Castrum porte Jovi vis 255, 31. — Porta Vercellina 255, 91. — Parochie S. Protasii 255, 31. — Mai. landischer Stil 257, 23. Main (Meyne) 157, 7. Mainz (Maentze, Mayntze, Meincze, Meintz, Mencze, Mencze, Mentz, Maguncia, Magunza), Erzbischöfe 193, 30, 542, 17. — Erzbischof Bonifazius 747-765: 645, 20; 21; 465. 820, 9.
940 Luxemburg, K. Wenzel 1378-1400: 9, 42. 58, 35aff. 59, 37aff. 830, 9. — Seine Wahl 118, 42bff. — Kanzler s. Kammin. — Registrator s. Olmiitz. — K. Sigmund, geb. 1368, | 1437, Rómischer Kónig 1410, Kaiser 1433, König von Ungarn 1387, König von Böhmen 1419, Markgraf und Kurfürst von Brandenburg 1378-1395 und 1411-1415: 2, 6; 8; 11; 23. 3, 30; 49m; 40b. 6, 16; 19; 43b. 7, 1. 8, M; 20ff.; 25. 9, 41. 10, 2. 11, 93; 27. 14, 46b, 47, 495. 52, 8; 10. 54, 47%, 55, 402; 442. 61, 17. 105, 27ff.; 481; 36b; 43b; 45b. 106, 1. 111, 20; 95. 115, 41. 117, 1; 5; 10ff. 118, 36. 123, 20; 21. 139, 26; 27. 140, 13; 24; 29ff. 172, 47a. 175, 39. 192, 41; 49. 194, 391. 246, 37. 247, 23; 25. 248, 2ff. 259, 471; 46b. 968, 22. 269, 16; 17. 271, 1. 274, 3. 309, 9. 311, 6. 812, 25. 315, 45b. 334, 27. 335, 40», 336, 20. 337, 8. 344, 19; 22. 347, 29; 34ff. 351, 35; 37; 40. 352, 5; 50a, 853, 11. 360, 27. 475, 6. 479, 30; 31. 480, 25. 486, 19; 25; 32. 498, 4 ff, 498, 36. 500, 82; 93; 15». 508, 32. 545, 42. 553, 35. 604, 929. 614, 47% 637, 31. 638, 12. 105, 22. 729, 29. 731, 6. 736, 3. 741, 3; 8ff.; 16; 49a, 742, 3; 11. 744, 14. 759, 40. 784, 12; 16; 17; 41b. 805, 12. 845, 18; 19. 858, 3; 17; 19. 872, 2. 883, 11. — Seine Gemahlinnen 138, 18. 336, 20. — Seine Tochter Elisabeth s. Habsburg (Hzg. Albrecht V.) — Kónigswahl 113, 6. 118, 23. 157, 38b; 47b, — Romfahrt 54, 44 b, — Kaiserkrónung 15, 25. 52, 10. — Kanzler s. Passau. — Hofrichter s. Plauen. — Prokuratoren im Baseler Konzil s. Fischel, Lü- beck. — Gesandte 479, 31. 778, 37. 883, 12. Vgl. Embrun, Stojkovich, Zengg. — Herzöge 123, 3. 125, 2. — Herzog Wenzel von —, Limburg und Brabant, geb. 1337, + 1383: 193, 12. — Herzogtum, Land 114, 8. 123, 8; 10; 21. 124, 17; 20ff.; 31; 33. 125, 44a, 359, 30; 49aff, — Städte, Schlösser, Dörfer usw. 123, 11. — Erb- folgestreit 122, 32. Luzern (Lucern) 1, 15. 63, 1. Lyon (Lugdunum), Erzbischof Amadeus de Talaru 1417-1444, seit 12. Nov. 1440 Kard.- Priester, 509, 29. 185, 50*. — Vierzehntes allgemeines (zweites Lyoner) Konzil 1274: 676, 22. 694, 9; 462, 712, 19. 724, 1. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. Lyra, Nikolaus von —, Franziskaner , 828, 35. Lysimachus, Jüdischer Hohepriester 829, 19. Lysura (d. i. Lieser a, d. Mosel), Johannes von — Dr. deer., Propst von St. Marien ad gradus in Mainz, Rat des Erzbischofs v. Mainz, T 1469: 550, 28, 852, 1. 853, 12; 38ff. 854, 1 1840; 25; 30ff. 857, 8f, — Gesandter der Kur- fürsten an Papst Eugen 1438: 106, 4; 10; 404; 415, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. M. Macdomichyd, Magonius, Bote d. Königs von England 241, 41^; 46b. Macedonius, Patriarch, s. Konstantinopel. Máhren (Mérhern, Merern), Markgrüfin Elisabeth s. Habsburg. — Land und Leute 114, 8. 160, 11 ff. — Barone 595, 15; 98^ Vgl. Kunstadt, Lipa. Máslin (Mà8lin), Hans, Bürgermeister in Rottweil, Gesandter des Schwib. Stidtebundes an K. Albrecht 79, 8; 34aff. 371, 26. Magdeburg (Meydburg), Erzbischof Günther II., Graf von Schwarzburg, 1403-1445: 36, 11. 277, 11. 495, 14; 22. 528, 16. 585, 31. — Erzbistum, Hochstift 312, 45. 314, 22. 495, 15; 50% 496, 1. — Domkapitel 495, 24. — Stadt 495, 38. Maguelone i Languedoc s. v. Montpellier, Bischof Bertrand Roberti 1431-1432, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1432: 740, 33; 37b A. 741, 1ff, Maienfels (Meyenfels) w. v. Hall 897, 415. Mailand (Mediolanum), Erzbischof Ambrosius 374 bis 397: 186, 33. 642, 16; 17; 50b. 646, 27. 669, 20. 802, 20. 819, 15. 822, 16. 826, 6; 13. 875, 32. — Erzbischof Francesco Piccolpasso 1435 -1443: 168, 15. — Herzog Gian Galeazzo Visconti, Graf von Pavia u. Vertus etc., 1378-1402: 255, 22; 37, — Herzog Filippo Maria Visconti, Graf von Pavia, Angera und Vertus, Herr von Genua, Sohn des Vorigen, 1412-1447, + 13. Aug. 1447; 138, 14. 140. 245, 22. 250, 7: 292; 35a; 443; 46^; 591; 532, 255, 90; 45b. 957, 17. 527, 26; 433; 493; 34b; 39b. 529, 26. 678, 23. 784, 3. 818, 11. 845, 13; 14. — Sein Schwiegersohn s. Sforza. — Ráte s. Areimboldis, Muzano. — Kümmerer s. Ar- dizzi, Birago, Landriano, Tebaldi. — Hofbcamter 8. Pusterla. — Sekretär u. Notar s. Gallina, — Gesandte an K. Albrecht 255, 46%, -— Desgl. an d. Baseler Konzil 778, 38. 821, 13. Vgl. Albenga, Isimbardi, Muzano. — Desgl. an K. Friedrich 140, 2; 4; 11; 18; 458. Vgl. Arcimboldis, Pusterla, — Desgl. zum Mainzer Kongreß s. Isimbardi. — - Arzt 8, Terzago. — Beamte, Kriegsvolk, Unter- tanen 140, 48»; 49s. — Bundcsgenossen 784, 4; 5, — Herzogtum 245, 25. 784, 2 ff. — Stadt 140, 47°; 522; 39b. 245, 95, 255, 90. 251, 20. 527, "D 818, 461, —: Castrum porte Jovi vis 255, 31. — Porta Vercellina 255, 91. — Parochie S. Protasii 255, 31. — Mai. landischer Stil 257, 23. Main (Meyne) 157, 7. Mainz (Maentze, Mayntze, Meincze, Meintz, Mencze, Mencze, Mentz, Maguncia, Magunza), Erzbischöfe 193, 30, 542, 17. — Erzbischof Bonifazius 747-765: 645, 20; 21; 465. 820, 9.
Strana 941
Alfabetisches Register der Mainz, Erzbischof Raban 8. Rabanus Maurus. — Erzbischof Petrus Aepelt 1306-1320: 619, 32. — Erzbischof Johann IL, Graf von Nassau, 1397 bis 1419: 113, 8. 118, 26. — Seine Gesandten 151, 37b. — Erzbischof Konrad JIL, 1419-1434: 545, 30. — Erzbischof Dietrich von Erbach 1434-1459, Erz- kanzler 1, 8; 16; 31»; 42%. 17, 19ff. 29, 4ff.; 477, 30, 1; 12. 31, 8ff. 32, 1211; 40 ff. 35, 9. 53, 5. 108, 11. 111, 32ff. 112. 113, 11; 14. 115, 1; 8. 116, 1; 14. 119, 6; 13 ff.; 23; 37. 120, 10; 45. 121, 34; 39b; 51. 122, 2; 5. 125, 18. 126, 6; 10; 19; 21; 23. 128, 25ff.; 35ff. 129. 131, 32. 132, 38. 135, 45. 136, 2. 142, 2; 35. 145, 32: 34. 147-177 passim. 178, 50«ff. 184, 18ff. 191, 98. 194, 7; 8. 197, 36. 232, 52%, 234, 10; 48a, 235, 17; 41^; 44*. 260, 12; 18. 273, 22; 93. 915, 20; 38. 278, 29; 34. 294, 41. 295, 11. 297, 35; 38; 40^ ff. 298-308 passim. 309, 34; 37. 310. 312, 6ff. 313, 15; 29aff. 314, 43aff. 315, 29. 317, 17. 335, 11. 339, 10. 340, 30 ff.; 41a; 43^ft. 359, 6; 8. 363, 7; 12; 15; 149; 36. 393, 5. 416, 32; 49%. 425-439 passim. 450, 16. 451, 99. 459, 11. 481, 94. 482, 14; 42bff. 483, 3; 24aff.;, 49), 494, 27. 497, 7. 511, 16; 2L. 518, 18. 526, 27. 535, 18; 21; 22; 24; 27. 599, 31 ff. 540, 21; 28; 46". 541, 7; 23. 542-544. 545, 6; 7. 547, 8. 548, 30ff.; 47. 549, 17; 21. 550, 21ff.; 40ff. 551. 552, 17; 33. 580, 48. 581, Rheingraf von Daun, 9; 14. 619, 47^ff. 613, 1. 618, 2; 18; 19. 619 bis 623. 630, 40. 634, 38. 637, 1. 853, 16; 18. 854, 10fi.; 32; 35ff. 855, 3. 857, 26; 31; 35; 36. 859, 24; 44%. 860, 6; 40»; 43: ff.; 41b. 861, 26. 863, 43. 866, 17; 22. 867, 4. 870, 23. 872, T. 877, 26. 879, 10; 19. 861, 45*. — Hofmeister s. Erlenbach. — Räte 31, 9. 109, 10; 16; 25; 28; 31; 44ff. 110,21. 120, 40. 297, 32. 298. 914, 44". 424, 37. 426, 33. 544, 435. 618, 39; 44. 619. 854, 25; 30ff.; 88. Vgl. Kronberg, Lysura. — Kanzlei 113, 4f. 199, 34; 39. 619, 16. 621, 43. — Kanzler s. Leubing. — Protonotar 165, 3. — No- taro s. Ebbracht, Wimpfen. — Schreiber 425, 13. — Gesandte an d. Baseler Konzil 854, 17, — Desgl. an K. Friedrich März 1440: 262, 16; 23; 24. 299, 45. 429, 43b ff. 620, 43; 46. Vgl. Isenburg, Leubing, auch Deutschland (Kurfürsten). — Desgl. zum Nürnberger Reichstage s. Erlenbach. — Amt- leute 165, 45 ff. 168, 19ff. — Mannen, Burgmannen, Vgl. Diener 168, 10ff. 426, 42; 49. 618, 41, Dietrich. — Boten 257, 32. 258, 10. 431, 14. — Pfaffen und Geistliche 166, 26 ff. — Lande, Unter- tanen 29, 22, 108, 42. 109, 2. 165, 23; 39; 45. 166, 17/f. 167, 27. 168, 35. 425, 38. 427, 39; 40. 618, 32. 619, 35. — Anspruch auf d. zehnten Pfennig von allen Judensteuern 53, 10. — Erzbistum, Erzatift 53, 29; 38. 112, 39. 164, 30. 176, 20. 191, 29. 312, 45. 318, 37b. 314, 21. 340, 44. 499, 31; 33. 430, 15; 16; 27; 30. 432, 13. 436, 36. 401, 33. 495, 1; 4. 542, 93. 618, Deutsche Reichstags-Akten XV. Orts- und Personen-Namen. Mainz, Stadt 1, 11; 941 82. 619, 4; 11; 13. 620, 38; 41. 621, 1; 4. 622. 17. — Suffragane 300, 11; 15; 40. 303, 3H.; 1711. 810, 20. 429, 10. 432, 20. 433, 18; 25. 434, 1. 436, 21. 450, 17. 451, 33. 483, 9; 16; 17. 854, 11. Vgl. Augsburg, Chur, Eichstätt, Halberstadt, Hildesheim, Konstauz, Speier, Straßburg, Worms, Würzburg. — Klerus 273, 18. 363, 2; 12. — Juden 16, 20. 17, 20. 53, 6; 7. — Dritter Pfennig dor Juden 53, 6. 37a, 27, 36; 43. 28, 3. 29, 16: 93; 434. 47, 45m, 97, 31. 98, 28. 99, 7; 44. 119, 25. 134, 9; 20. 154, 9; 18. 179, 23. 202, 9; 25. 316, 12. 817, 33. 318, 1. 364, 39. 483, 7. 513, 20. 514, 21; 28. 515, 26. 518, 14; 22. 527, 471. 531, 23; 26; 29. 533, 9. 535, 10; 16; 17; 33; 41. 586, 84; 47b. 537, 41. 538, 39. 539, 5; 10; 41a, 540, 8; 24; 27; 38%; 42). 541, 1; 5. 543, 40*. 544, 14; 20; 21; 381; 41 u. 546, 33. 549, 482; 45%, 551, 2. 552, 1; 2; 16. 566, 16. 570, 18; 28; 314. 580, 47. 581, 21. 582, 2; 10; 14: 18; 44; 49. 583, 2; 9; 413; 45a. 601, 43. 604, 43. 605, 21; 25; 4l. 606, 2. 618, 20. 619, 14. 620, 16. 621, 40. 622, 41. 624, 8; 53. 630, 23. 635, 2;.12. 637, 5; 17; 22; 35; 40%; 432, 638, 37. 639, 18. 643, 8. 646, 13. 647, 27. 648, 42.. 759, 23. 761, 20. 763, 14; 16. 765, 13. 772, 39. 800, 13. 848, 38. 849, 7. 853, 5; 25; 37. 854, 98. 41. 855, 5. 856, 28. 857, 38. 858, 12; 38. ' 859, 21; 25; 43b. 863, 32. 864, 31; 38; 39; 42, 865, 10; 12. 866, 13. 867, 21; 35. 868, 11; 24; 25. 869, 28; 38" ff. 870, 14; 31. 871, 14; 35; 37. 873, 4. 876, 14. 877, 25; 39; 42. 818, 33; 36. 879, 22. 880, 10; 17; 33. — Altbürgermeister 559, 1. 859, 98. — Bürgermeister 99, 4. 513, 38. 550, 48. 551, 3; 8. 853, 8ff.; 21. 857, 30ff. 869, 25. — Rat, Ratsherren 99, 4. 154, 40. 513, 38. 550, 45; 48. 551, 582, 9. 853, 9ff.; 24; 31. 857, 2; 29; 30. 858, 27; 32; 48". 859, 11; 29ff. 869, 25. — Sachwalter (advocatus) 858, 9; 22: 32. 859, 29. — Bürger 650, 23; 24. 651, 9; 11. 853, 21ff.; 37. 857, 37H. 858, 23. 859, HfL; 141; 38; 89. 964, 33. 872, 15ff. — Gesandte 99, 45. — Bote 870, 5. — Dom, Kollegiatkirchen 550, 41. 552, 44. 853, 8; 17. 857, 26ff. 860, 13; 15. — Domkapitel 620, 25. — Curia capitu- laris 851, 44. — Dompropst s. Nassau. — Dom- dechant 853, 34; 35. Vgl. Echter. — Dom- scholaster s. Odenheim. — Domherren, Prälaten 550; 43. 853, 11 ff.; 34. 857, 27; 28. Vgl. Lim- burg. — Dombibliothek 765, 6. — St. Marien ad gradus 854, 7. — Propst daselbst s. Lysura, — Klerus 853, 35M 854, 6; 8. -— Pfaffenrachtung 364, 47b, .— Karthäuserkloster vor der Stadt 858, 93. — Stadttore 651, 11; 12. — Stüdtische Verordnungen (leges municipales) 859, 38. — Zoll 154, 36. — Reichstag Febr. 1427: 545, 82; 41. — Desgl. März 1439: 4, 15. 106, 30; 45^. 107, 1. 108, 3; 471. 185, 9. 273, 40%. 302, 10; 11. 443. 12; 13; 31. 444, 5. 460, 46b; 47%. 537, 7. 561, 8. 604, 515; 46^. 605, 9. 606, 10; 11; 46° ff, 119
Alfabetisches Register der Mainz, Erzbischof Raban 8. Rabanus Maurus. — Erzbischof Petrus Aepelt 1306-1320: 619, 32. — Erzbischof Johann IL, Graf von Nassau, 1397 bis 1419: 113, 8. 118, 26. — Seine Gesandten 151, 37b. — Erzbischof Konrad JIL, 1419-1434: 545, 30. — Erzbischof Dietrich von Erbach 1434-1459, Erz- kanzler 1, 8; 16; 31»; 42%. 17, 19ff. 29, 4ff.; 477, 30, 1; 12. 31, 8ff. 32, 1211; 40 ff. 35, 9. 53, 5. 108, 11. 111, 32ff. 112. 113, 11; 14. 115, 1; 8. 116, 1; 14. 119, 6; 13 ff.; 23; 37. 120, 10; 45. 121, 34; 39b; 51. 122, 2; 5. 125, 18. 126, 6; 10; 19; 21; 23. 128, 25ff.; 35ff. 129. 131, 32. 132, 38. 135, 45. 136, 2. 142, 2; 35. 145, 32: 34. 147-177 passim. 178, 50«ff. 184, 18ff. 191, 98. 194, 7; 8. 197, 36. 232, 52%, 234, 10; 48a, 235, 17; 41^; 44*. 260, 12; 18. 273, 22; 93. 915, 20; 38. 278, 29; 34. 294, 41. 295, 11. 297, 35; 38; 40^ ff. 298-308 passim. 309, 34; 37. 310. 312, 6ff. 313, 15; 29aff. 314, 43aff. 315, 29. 317, 17. 335, 11. 339, 10. 340, 30 ff.; 41a; 43^ft. 359, 6; 8. 363, 7; 12; 15; 149; 36. 393, 5. 416, 32; 49%. 425-439 passim. 450, 16. 451, 99. 459, 11. 481, 94. 482, 14; 42bff. 483, 3; 24aff.;, 49), 494, 27. 497, 7. 511, 16; 2L. 518, 18. 526, 27. 535, 18; 21; 22; 24; 27. 599, 31 ff. 540, 21; 28; 46". 541, 7; 23. 542-544. 545, 6; 7. 547, 8. 548, 30ff.; 47. 549, 17; 21. 550, 21ff.; 40ff. 551. 552, 17; 33. 580, 48. 581, Rheingraf von Daun, 9; 14. 619, 47^ff. 613, 1. 618, 2; 18; 19. 619 bis 623. 630, 40. 634, 38. 637, 1. 853, 16; 18. 854, 10fi.; 32; 35ff. 855, 3. 857, 26; 31; 35; 36. 859, 24; 44%. 860, 6; 40»; 43: ff.; 41b. 861, 26. 863, 43. 866, 17; 22. 867, 4. 870, 23. 872, T. 877, 26. 879, 10; 19. 861, 45*. — Hofmeister s. Erlenbach. — Räte 31, 9. 109, 10; 16; 25; 28; 31; 44ff. 110,21. 120, 40. 297, 32. 298. 914, 44". 424, 37. 426, 33. 544, 435. 618, 39; 44. 619. 854, 25; 30ff.; 88. Vgl. Kronberg, Lysura. — Kanzlei 113, 4f. 199, 34; 39. 619, 16. 621, 43. — Kanzler s. Leubing. — Protonotar 165, 3. — No- taro s. Ebbracht, Wimpfen. — Schreiber 425, 13. — Gesandte an d. Baseler Konzil 854, 17, — Desgl. an K. Friedrich März 1440: 262, 16; 23; 24. 299, 45. 429, 43b ff. 620, 43; 46. Vgl. Isenburg, Leubing, auch Deutschland (Kurfürsten). — Desgl. zum Nürnberger Reichstage s. Erlenbach. — Amt- leute 165, 45 ff. 168, 19ff. — Mannen, Burgmannen, Vgl. Diener 168, 10ff. 426, 42; 49. 618, 41, Dietrich. — Boten 257, 32. 258, 10. 431, 14. — Pfaffen und Geistliche 166, 26 ff. — Lande, Unter- tanen 29, 22, 108, 42. 109, 2. 165, 23; 39; 45. 166, 17/f. 167, 27. 168, 35. 425, 38. 427, 39; 40. 618, 32. 619, 35. — Anspruch auf d. zehnten Pfennig von allen Judensteuern 53, 10. — Erzbistum, Erzatift 53, 29; 38. 112, 39. 164, 30. 176, 20. 191, 29. 312, 45. 318, 37b. 314, 21. 340, 44. 499, 31; 33. 430, 15; 16; 27; 30. 432, 13. 436, 36. 401, 33. 495, 1; 4. 542, 93. 618, Deutsche Reichstags-Akten XV. Orts- und Personen-Namen. Mainz, Stadt 1, 11; 941 82. 619, 4; 11; 13. 620, 38; 41. 621, 1; 4. 622. 17. — Suffragane 300, 11; 15; 40. 303, 3H.; 1711. 810, 20. 429, 10. 432, 20. 433, 18; 25. 434, 1. 436, 21. 450, 17. 451, 33. 483, 9; 16; 17. 854, 11. Vgl. Augsburg, Chur, Eichstätt, Halberstadt, Hildesheim, Konstauz, Speier, Straßburg, Worms, Würzburg. — Klerus 273, 18. 363, 2; 12. — Juden 16, 20. 17, 20. 53, 6; 7. — Dritter Pfennig dor Juden 53, 6. 37a, 27, 36; 43. 28, 3. 29, 16: 93; 434. 47, 45m, 97, 31. 98, 28. 99, 7; 44. 119, 25. 134, 9; 20. 154, 9; 18. 179, 23. 202, 9; 25. 316, 12. 817, 33. 318, 1. 364, 39. 483, 7. 513, 20. 514, 21; 28. 515, 26. 518, 14; 22. 527, 471. 531, 23; 26; 29. 533, 9. 535, 10; 16; 17; 33; 41. 586, 84; 47b. 537, 41. 538, 39. 539, 5; 10; 41a, 540, 8; 24; 27; 38%; 42). 541, 1; 5. 543, 40*. 544, 14; 20; 21; 381; 41 u. 546, 33. 549, 482; 45%, 551, 2. 552, 1; 2; 16. 566, 16. 570, 18; 28; 314. 580, 47. 581, 21. 582, 2; 10; 14: 18; 44; 49. 583, 2; 9; 413; 45a. 601, 43. 604, 43. 605, 21; 25; 4l. 606, 2. 618, 20. 619, 14. 620, 16. 621, 40. 622, 41. 624, 8; 53. 630, 23. 635, 2;.12. 637, 5; 17; 22; 35; 40%; 432, 638, 37. 639, 18. 643, 8. 646, 13. 647, 27. 648, 42.. 759, 23. 761, 20. 763, 14; 16. 765, 13. 772, 39. 800, 13. 848, 38. 849, 7. 853, 5; 25; 37. 854, 98. 41. 855, 5. 856, 28. 857, 38. 858, 12; 38. ' 859, 21; 25; 43b. 863, 32. 864, 31; 38; 39; 42, 865, 10; 12. 866, 13. 867, 21; 35. 868, 11; 24; 25. 869, 28; 38" ff. 870, 14; 31. 871, 14; 35; 37. 873, 4. 876, 14. 877, 25; 39; 42. 818, 33; 36. 879, 22. 880, 10; 17; 33. — Altbürgermeister 559, 1. 859, 98. — Bürgermeister 99, 4. 513, 38. 550, 48. 551, 3; 8. 853, 8ff.; 21. 857, 30ff. 869, 25. — Rat, Ratsherren 99, 4. 154, 40. 513, 38. 550, 45; 48. 551, 582, 9. 853, 9ff.; 24; 31. 857, 2; 29; 30. 858, 27; 32; 48". 859, 11; 29ff. 869, 25. — Sachwalter (advocatus) 858, 9; 22: 32. 859, 29. — Bürger 650, 23; 24. 651, 9; 11. 853, 21ff.; 37. 857, 37H. 858, 23. 859, HfL; 141; 38; 89. 964, 33. 872, 15ff. — Gesandte 99, 45. — Bote 870, 5. — Dom, Kollegiatkirchen 550, 41. 552, 44. 853, 8; 17. 857, 26ff. 860, 13; 15. — Domkapitel 620, 25. — Curia capitu- laris 851, 44. — Dompropst s. Nassau. — Dom- dechant 853, 34; 35. Vgl. Echter. — Dom- scholaster s. Odenheim. — Domherren, Prälaten 550; 43. 853, 11 ff.; 34. 857, 27; 28. Vgl. Lim- burg. — Dombibliothek 765, 6. — St. Marien ad gradus 854, 7. — Propst daselbst s. Lysura, — Klerus 853, 35M 854, 6; 8. -— Pfaffenrachtung 364, 47b, .— Karthäuserkloster vor der Stadt 858, 93. — Stadttore 651, 11; 12. — Stüdtische Verordnungen (leges municipales) 859, 38. — Zoll 154, 36. — Reichstag Febr. 1427: 545, 82; 41. — Desgl. März 1439: 4, 15. 106, 30; 45^. 107, 1. 108, 3; 471. 185, 9. 273, 40%. 302, 10; 11. 443. 12; 13; 31. 444, 5. 460, 46b; 47%. 537, 7. 561, 8. 604, 515; 46^. 605, 9. 606, 10; 11; 46° ff, 119
Strana 942
942 642, 33; 34. 108, 19. 764, 36b. 817, 22 ff. 821, 46b. 883, 36. — Kongref Nov. 1440 bezw. Febr. 1441: 112, 27. 139, 10; 38. 141, 7. 287, 19f. 238, 9. 264, 14; 17; 30; 33. 266, 10. 270, 30. 271, 46. 272, 27. 276, 16; 19. 277, 16; 22. 308, 4. 312, 17. 315, 17. 318, 24. 365, 32; 37; 41. 366, 10ff.; 26; 27. 510, 27fW.; 33; 34; 47b. 518, 141f. 519, 29. 525 bis 886. — Kurfürstentag Aug. 1439: 2, 46, 29, 2. — Königlicher Tag Aug. 1439: 15, 9ff, 49, 26; 45%, Mainz, Provinzialsynode Aug. 1439: 310, 49». — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 15. 604, 7; 8; 47^. 850, 22. 862, 13. Malbach s. Melbach. Mambres, Ágyptischer Zauberer, Gegner d. Moses, 158, 4. Manderscheid (Manderscheit) a. d. Lieser n. 6. v. Bernkastel, Dietrich II. von —, 1426-1469: 363, 41. 364, 26 ff. Mani, Stifter d. Manichiiismus, geb. 216, ÿ 276: 152, 45". Manichiier 749, 22. 752, 29. 40. Manrode (Manenrode) n. ó. v. Warburg i. Westfalen, Abt Heinrich 437, 90. Marcus Antonius, Römischer Konsul, Triumvir, 182, 35; 38 fr. Marezaly (Marczali), Emerich von —, ObersttruchseB im Königreich Ungarn und Graf von Sümeg 244, 26. Marende, Johannes, Kanzleibeamter d. Papstes Felix 511, 14. Marescalli, Johannes, Seutifer d. Papstes Felix, Ge- sandter zum Frankfurter Wahltage 133, 28. 203, 91; 50b. 204, 281; 381; 47 ff. — Gesandter des Baseler Konzils u. des Papstes Felix an K. Friedrich März 1440: 265, 38. 267, 37 ff. 268-271. 827, 11ff. 330, 20. 331, 2; 10; 19; 30ff.; 45+ ff. 332, 1; 8; 36. 333-338. 341, 11; 13ff. 343, 18 ff. 8b1,16; 20;, 25. 353, 31. 354, 16ff. ; 24. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage 316, 35; 39ff. 508, 18; 44. 510, 1; 35. 511, ff. Maria, Mutter Christi, 212, 4f. 686, 19 ff. Maria-Finsiedel bei Gernsheim i. Hessen 157, 44, Marienburg i, Westpreußen 608, 36. Mark s, Neumark. Mark (Marcka), Grafen s, Cleye, — Graf Gerhard, + 1461; 249, 451. 363, 27. Marquardi, Johannes, Magister, Prokurator Niirnbergs 1, Sff.; 24", 260, 1; 2; 41. 613, 441; 454, — Sein Bote 1, 4. Marschalk, Barbara 14, 21 b, — Ihr Bruder und Neffe s. Rechberg. — Ihre Kinder 14, 221. Martelli, Robertus de —, Kaufmann u. Bürger in Florenz 136, 38^; 40. Martha, Schwester des Lazarus, Freundin Christi, 672, 1.. Martinus s. Lefranc. Martinus Polonus (Martin Strébski von Troppau, Erz- bischof von Gnesen), Dominikaner, Geschichts- schreiber, | 1278: 822, 25. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Marzahne (Morezane) n. v. Brandenburg 539, 895. Masovien, Herzogin Cimburgis s. Habsburg (Hzg. Ernst). Mathias, der Apostel, 665, 5. Matrei (Matran) s. 6. v. Innsbruck 504, 44. Vgl. Bonhorst. Matthäus, der Evangelist, 188, 4. 678, 19. Maulbronn (Molbrun, Mulnbrunnen) s. ó. v. Bretten 419, 28. — Fiirstentag Juni 1440: 278, 24. 295-297. 419-494. — Abt Johannes, Mitglied d. Deputatio pro pace d. Baseler Konzils 846, 18. — Gesandter der Kur- fürsten an Papst Eugen 1438: 106, 4; 10; 381; A12. St. Maximin, Benediktinerkloster boi Trier: Vogtei daselbst 193, 17. Mazedonien, König Philipp II. 364-336 v. Chr.: 190 98 ff. — Konig Alexander III. d. GroBe, Sohn des Vorigen, 336-323 v. Chr.: 182, 32. 187, 50s. 191, 13. Meaux (Melde) a. d. Marne nm. i. v. Paris, Bischof Petrus de Versailles 1439-1446: 577, 8. 823, 4. Vgl. Digne. — Seine Propositionen auf d. Synode v. Bourges 1440: 823, 5 ff, Mecklenburg (Meckelburg), Herzog Heinrich IV. 1436 bis 1477: 495, 30. 523, 46a, — Seine Gemahlin Dorothea, Tochter des Kurf. Friedrich I. v. Branden- burg, 1 1491: 598, 93; 46:. — Herzog Johann V., Bruder des Vorigen, 1436 1449: 495, 80. Medescipe, wohl bei Verden a. d. Aller, Archidiakon 8. Albenborch. Medii, die, in Florenz 318, 33. 338, 11. — Ihre Bankháüuser s. Ferrara, Ofen. — Cosimo (Cosma), Kaufmann in Florenz, geb. 1389, T 1464, Bankier der Kurie 475, 34^; 36, 594, 6; 7; 165; 175. 881, 7; 8. — Seine Genossen (socii) 524, 6; 7; 165; 17^. 881, 7; 8. — Lorenzo, Kaufmann in Florenz, Bruder des Vorigen, geb. 1395, + 1440, Bankier der Kurie 475, 34; 36%. . MeiBen (Meichsen, Meyssen, Miessen, Mijsflen, Missen, Myssen), Markgrafen 36, 19. Vgl. Sachsen, Thü- ringen. — Burggrafentum 115, 42. — Burggraf s. Plauen. Melbach (Malbach), Johannes, Kanzleibeamter des Baseler Konzils 332, 5. 505, 31; 32, Melchisedech (Melchizedech), Jiidischor Hohepriestor und König von Jerusalem, 468, 31. Mella (Mela), Juan de —, aus Spanien, + 1467, püpstl. Protonotar, Gesandter Papst Eugens an d. Baselor Konzil 1438 und päpstl. Prüsidont daselbst 677, 38. 735, 16. 741, 4; 5; 405, Melnik a. d. Elbe n. v. Prag 115, 1. Memmingen 18, 2. 22, 33. 26, 18. 27, 19. 78, 27; 20); 41%. 89, 88ff. 92, 7. 93, 19. 984, 3. 288, 14. 372, 1. 381, 29; 34. 388, 441, 395, 45h, 403, 25. — Biirger s. Ferwer. — Biirgerin s, Bais- weil. — Kauflente 378, 301; 44a1f, Mendikanten s. Bettelorden. ,
942 642, 33; 34. 108, 19. 764, 36b. 817, 22 ff. 821, 46b. 883, 36. — Kongref Nov. 1440 bezw. Febr. 1441: 112, 27. 139, 10; 38. 141, 7. 287, 19f. 238, 9. 264, 14; 17; 30; 33. 266, 10. 270, 30. 271, 46. 272, 27. 276, 16; 19. 277, 16; 22. 308, 4. 312, 17. 315, 17. 318, 24. 365, 32; 37; 41. 366, 10ff.; 26; 27. 510, 27fW.; 33; 34; 47b. 518, 141f. 519, 29. 525 bis 886. — Kurfürstentag Aug. 1439: 2, 46, 29, 2. — Königlicher Tag Aug. 1439: 15, 9ff, 49, 26; 45%, Mainz, Provinzialsynode Aug. 1439: 310, 49». — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 15. 604, 7; 8; 47^. 850, 22. 862, 13. Malbach s. Melbach. Mambres, Ágyptischer Zauberer, Gegner d. Moses, 158, 4. Manderscheid (Manderscheit) a. d. Lieser n. 6. v. Bernkastel, Dietrich II. von —, 1426-1469: 363, 41. 364, 26 ff. Mani, Stifter d. Manichiiismus, geb. 216, ÿ 276: 152, 45". Manichiier 749, 22. 752, 29. 40. Manrode (Manenrode) n. ó. v. Warburg i. Westfalen, Abt Heinrich 437, 90. Marcus Antonius, Römischer Konsul, Triumvir, 182, 35; 38 fr. Marezaly (Marczali), Emerich von —, ObersttruchseB im Königreich Ungarn und Graf von Sümeg 244, 26. Marende, Johannes, Kanzleibeamter d. Papstes Felix 511, 14. Marescalli, Johannes, Seutifer d. Papstes Felix, Ge- sandter zum Frankfurter Wahltage 133, 28. 203, 91; 50b. 204, 281; 381; 47 ff. — Gesandter des Baseler Konzils u. des Papstes Felix an K. Friedrich März 1440: 265, 38. 267, 37 ff. 268-271. 827, 11ff. 330, 20. 331, 2; 10; 19; 30ff.; 45+ ff. 332, 1; 8; 36. 333-338. 341, 11; 13ff. 343, 18 ff. 8b1,16; 20;, 25. 353, 31. 354, 16ff. ; 24. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage 316, 35; 39ff. 508, 18; 44. 510, 1; 35. 511, ff. Maria, Mutter Christi, 212, 4f. 686, 19 ff. Maria-Finsiedel bei Gernsheim i. Hessen 157, 44, Marienburg i, Westpreußen 608, 36. Mark s, Neumark. Mark (Marcka), Grafen s, Cleye, — Graf Gerhard, + 1461; 249, 451. 363, 27. Marquardi, Johannes, Magister, Prokurator Niirnbergs 1, Sff.; 24", 260, 1; 2; 41. 613, 441; 454, — Sein Bote 1, 4. Marschalk, Barbara 14, 21 b, — Ihr Bruder und Neffe s. Rechberg. — Ihre Kinder 14, 221. Martelli, Robertus de —, Kaufmann u. Bürger in Florenz 136, 38^; 40. Martha, Schwester des Lazarus, Freundin Christi, 672, 1.. Martinus s. Lefranc. Martinus Polonus (Martin Strébski von Troppau, Erz- bischof von Gnesen), Dominikaner, Geschichts- schreiber, | 1278: 822, 25. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Marzahne (Morezane) n. v. Brandenburg 539, 895. Masovien, Herzogin Cimburgis s. Habsburg (Hzg. Ernst). Mathias, der Apostel, 665, 5. Matrei (Matran) s. 6. v. Innsbruck 504, 44. Vgl. Bonhorst. Matthäus, der Evangelist, 188, 4. 678, 19. Maulbronn (Molbrun, Mulnbrunnen) s. ó. v. Bretten 419, 28. — Fiirstentag Juni 1440: 278, 24. 295-297. 419-494. — Abt Johannes, Mitglied d. Deputatio pro pace d. Baseler Konzils 846, 18. — Gesandter der Kur- fürsten an Papst Eugen 1438: 106, 4; 10; 381; A12. St. Maximin, Benediktinerkloster boi Trier: Vogtei daselbst 193, 17. Mazedonien, König Philipp II. 364-336 v. Chr.: 190 98 ff. — Konig Alexander III. d. GroBe, Sohn des Vorigen, 336-323 v. Chr.: 182, 32. 187, 50s. 191, 13. Meaux (Melde) a. d. Marne nm. i. v. Paris, Bischof Petrus de Versailles 1439-1446: 577, 8. 823, 4. Vgl. Digne. — Seine Propositionen auf d. Synode v. Bourges 1440: 823, 5 ff, Mecklenburg (Meckelburg), Herzog Heinrich IV. 1436 bis 1477: 495, 30. 523, 46a, — Seine Gemahlin Dorothea, Tochter des Kurf. Friedrich I. v. Branden- burg, 1 1491: 598, 93; 46:. — Herzog Johann V., Bruder des Vorigen, 1436 1449: 495, 80. Medescipe, wohl bei Verden a. d. Aller, Archidiakon 8. Albenborch. Medii, die, in Florenz 318, 33. 338, 11. — Ihre Bankháüuser s. Ferrara, Ofen. — Cosimo (Cosma), Kaufmann in Florenz, geb. 1389, T 1464, Bankier der Kurie 475, 34^; 36, 594, 6; 7; 165; 175. 881, 7; 8. — Seine Genossen (socii) 524, 6; 7; 165; 17^. 881, 7; 8. — Lorenzo, Kaufmann in Florenz, Bruder des Vorigen, geb. 1395, + 1440, Bankier der Kurie 475, 34; 36%. . MeiBen (Meichsen, Meyssen, Miessen, Mijsflen, Missen, Myssen), Markgrafen 36, 19. Vgl. Sachsen, Thü- ringen. — Burggrafentum 115, 42. — Burggraf s. Plauen. Melbach (Malbach), Johannes, Kanzleibeamter des Baseler Konzils 332, 5. 505, 31; 32, Melchisedech (Melchizedech), Jiidischor Hohepriestor und König von Jerusalem, 468, 31. Mella (Mela), Juan de —, aus Spanien, + 1467, püpstl. Protonotar, Gesandter Papst Eugens an d. Baselor Konzil 1438 und päpstl. Prüsidont daselbst 677, 38. 735, 16. 741, 4; 5; 405, Melnik a. d. Elbe n. v. Prag 115, 1. Memmingen 18, 2. 22, 33. 26, 18. 27, 19. 78, 27; 20); 41%. 89, 88ff. 92, 7. 93, 19. 984, 3. 288, 14. 372, 1. 381, 29; 34. 388, 441, 395, 45h, 403, 25. — Biirger s. Ferwer. — Biirgerin s, Bais- weil. — Kauflente 378, 301; 44a1f, Mendikanten s. Bettelorden. ,
Strana 943
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Menelaus, Bruder des Jiidischen Tempelvogts Simon 840, 454; 47a, Mera, Petrus de —, pipstl. Kubikular 879, 29; 30; 38; 39. 880, 4. Mergentheim (Mergethein) i. nórül. Württemberg 299, 39. 416, 52b. — Kurfürstentag Dez. 1439: 29, 6; 37; Juni 1440: 297, 31. 425, 5. — Landfriedensbund 15. April 1437: 278, 28; 32. 295, 10ff.; 22. 298, 5; 6; 39f.; 49ff. Merwyk, Isbrandus, Kanonikus zu St. Lüdger in Miinster, Gesandter d. Erzbischofs von Köln 248, 492, 249, 422, Metz, Erzdiakon s. Huyn. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 17; 21. 848, 36. S. Michaelis s. S. Michele della Chiusa. Michel, Meister, Maler in Wien 263, 36. S. Michele della Chiusa i. Piemont w. v. Turin, Abt Johannes, Mitglied d. Deputatio pro reformatorio d. Baseler Konzils 331, 12; 16. Michelsberg (Michelspergk) i, Bóhmen s. 6. v. Eger, Heinrich von —, Bohm. Baron 146, 15; 20 ff. 147, 30; 37ff. 148, 36; 40 ff. Midian (Madian), Midianiter (Madianite), Land und Volk im Süden von Palästina, 342, 28; 31. Miltenberg (Miltemberg) a. Main 273, 28. — Biirger- meister und Rat 368, 45. 364, 26ff. Mindelheim (Mindelhain) n. č. v. Memmingen 375, 46 b. Minden (Mynda), Bischof Albert von Hoya 1437-1473: 303, 43. 306, 41. 472, 27; 40. — Sein Prokurator 303, 43. 472, 27. Minoriten s. Bonaventura, Duns, Fuce. Mittelrhein, Reichsstädte am —, 27, 29. Modena (Mutina) 182, 36. Mömpelgard s. v. Belfort, Gräfin Henriette von Württemberg und —, Witwe d. Grafen Eberhard d. Jüngeren v. Württemberg, 1 1444: 416, 27. — Ihre Sóhne Ludwig und Ulrich s. Württemberg. Mórs (Morsa), Graf Friedrich IV. 1417-1448: 363, 27. — Seine Brůder Dietrich und Heinrich s. Kóln und Miinster. Mohammed, Mohammedaner (Machometiste, secta Machometi) 351, 2; 3; 5. 478, 19; 20. 728, 3; 4, Vgl. Türken. Moleyns, Adam, Magister, Dr. legum, Mitglied (cle- rieus) d. Englischen Rates 587, 45^. Monarchianismus 695, 43". 813, 482. Sabellius. Mondovi (Mons Regalis) i. Piemont, Bischof Aymericus de Segaudo 1438-1470, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 508, 1; 11. 865, 25. — Prüsident derselben 600, 32. Monotheletismus 810, 44b. Monreale i. Sizilien s. w. v. Palermo, Abt von S. Maria de Moniaeis daselbst s. Tudeschi. Monserrate (Mons Serratus) i. Catalonien s. w. v. . Manresa, Abt 354, 31. Mons Regalis s, Mondovi. Vgl. auch 485. — Tag kurfürstlicher Ráte Ende | 943 Montclair (Monclar) a. d. Saar n. w. v. Merzig, der Herr von —, 363, 41. 364, 26ff. Monte s. Berg. Morea, Fiirst Ludwig von —, s. Achaja. Mortagne (Mortani) i. Hennegau, Graf Ludwig von —, 8. Baiern. Moses (Moyses), Jüdischer Gesetzgeber, 185, 36; 38. 191, 9ff. 199, 34. 205, 35. 557, 28. 641, 16. 654, 25; 29. 671, 18. 673, 11; 20. 683, 71f. 699, 43. 714, 16. 716, 34. 717, 26. 726, 17; 25; 39. 730, 24. 739, 19. 744, 29. 753, 4. — Sein. Schwieger- vater s. Jetro. — Seine Gegner s. Abyron, Jannes, Mambres. Mosse (Moisse) von Köln, Rabbiner in Frankfurt 38, 41^. 48, 15 ff. 49, 37. Moutiers-en-Tarentaise a. d. Isìre (Dép. Savoie), Erz- bischof Johannes de Arciis 1438-1454, stellver- tretender Prüsident d. Baseler Konzils 354, 29; 38. Mühlhausen (Mulnhusen) i. Thüringen 495, 38. Mülhausen (Mulhausen, Mulhusen) i. Oberelsaf, Meister und Rat 195,45»; 48%, 242, 7. — Reichs- steuern 199, 251ff.; 46h. Müller (Müller), Heinrich, Bürger in Nördlingen 92, 21. Müllheim (Mülnheim) i. Breisgau, Burkhard der Ältere von —, Ritter, Stadtmeister in Straßburg, Gesandter nach Speier 295, 40^ ff. München (Munichen, Monachium) 516, 16; 19; 46^; 50a. 520, 12. 616, 18. 617, 3; 46a. 877, 38. — Klerus 516, 19. — Pfarrer der Frauenkirche s. Tulbeck. — Chorrichter s. Dyonisius. Miinster in St. Gregorien Thal (Munster in sant Jorgen tal) w. v. Colmar i. Elsa, Meister und Rat 195, 47b; 48b, 949, 7. — Reichssteuer 193, 255f.; 465. Münster (Monasterium) i. Westfalen, Bischof Hein- rich II. Graf von Mors 1424-1450: 249,515; 22%, — Stadt: Bürgermeister und Rat 363, 31. — Kolle- giatkirche zu St. Liidger 249, 432. — Kanonikus 8. Merwyk. Miinstermaifeld (Meynfelt, Meiselt) i. d. Rheinprovinz s. W. v. Koblenz, Propst s. Cues. Mundelsheim (Munndelfbhain) a. Neckar s. v. Heil- bronn 406, 21. | Mursa s. Essogg. Muse, Henning, Advokat Hzg. Bernhards v. Lauen- burg 145, 43. Muzano, Mafeo de —, Rat u. Gesandter d. Herzogs v. Mailand 527, 405; 44^; 48b, N. Nantes (Nanate), Bischof Johannes de Chitcaugiron 1419-1443, seit 12, Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 30. Narbonne (Narbona) i. Dep. Aude, der Vertrag von —, 1415: 731, 6ff. Nassau (Nassaw), Graf Johann (aus der Walramischen Linio) 1426-1480: 363, 40. 364, 208. 538, 34. 612, 4; 261f.; 484; 410; 42b, 119*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Menelaus, Bruder des Jiidischen Tempelvogts Simon 840, 454; 47a, Mera, Petrus de —, pipstl. Kubikular 879, 29; 30; 38; 39. 880, 4. Mergentheim (Mergethein) i. nórül. Württemberg 299, 39. 416, 52b. — Kurfürstentag Dez. 1439: 29, 6; 37; Juni 1440: 297, 31. 425, 5. — Landfriedensbund 15. April 1437: 278, 28; 32. 295, 10ff.; 22. 298, 5; 6; 39f.; 49ff. Merwyk, Isbrandus, Kanonikus zu St. Lüdger in Miinster, Gesandter d. Erzbischofs von Köln 248, 492, 249, 422, Metz, Erzdiakon s. Huyn. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 17; 21. 848, 36. S. Michaelis s. S. Michele della Chiusa. Michel, Meister, Maler in Wien 263, 36. S. Michele della Chiusa i. Piemont w. v. Turin, Abt Johannes, Mitglied d. Deputatio pro reformatorio d. Baseler Konzils 331, 12; 16. Michelsberg (Michelspergk) i, Bóhmen s. 6. v. Eger, Heinrich von —, Bohm. Baron 146, 15; 20 ff. 147, 30; 37ff. 148, 36; 40 ff. Midian (Madian), Midianiter (Madianite), Land und Volk im Süden von Palästina, 342, 28; 31. Miltenberg (Miltemberg) a. Main 273, 28. — Biirger- meister und Rat 368, 45. 364, 26ff. Mindelheim (Mindelhain) n. č. v. Memmingen 375, 46 b. Minden (Mynda), Bischof Albert von Hoya 1437-1473: 303, 43. 306, 41. 472, 27; 40. — Sein Prokurator 303, 43. 472, 27. Minoriten s. Bonaventura, Duns, Fuce. Mittelrhein, Reichsstädte am —, 27, 29. Modena (Mutina) 182, 36. Mömpelgard s. v. Belfort, Gräfin Henriette von Württemberg und —, Witwe d. Grafen Eberhard d. Jüngeren v. Württemberg, 1 1444: 416, 27. — Ihre Sóhne Ludwig und Ulrich s. Württemberg. Mórs (Morsa), Graf Friedrich IV. 1417-1448: 363, 27. — Seine Brůder Dietrich und Heinrich s. Kóln und Miinster. Mohammed, Mohammedaner (Machometiste, secta Machometi) 351, 2; 3; 5. 478, 19; 20. 728, 3; 4, Vgl. Türken. Moleyns, Adam, Magister, Dr. legum, Mitglied (cle- rieus) d. Englischen Rates 587, 45^. Monarchianismus 695, 43". 813, 482. Sabellius. Mondovi (Mons Regalis) i. Piemont, Bischof Aymericus de Segaudo 1438-1470, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 508, 1; 11. 865, 25. — Prüsident derselben 600, 32. Monotheletismus 810, 44b. Monreale i. Sizilien s. w. v. Palermo, Abt von S. Maria de Moniaeis daselbst s. Tudeschi. Monserrate (Mons Serratus) i. Catalonien s. w. v. . Manresa, Abt 354, 31. Mons Regalis s, Mondovi. Vgl. auch 485. — Tag kurfürstlicher Ráte Ende | 943 Montclair (Monclar) a. d. Saar n. w. v. Merzig, der Herr von —, 363, 41. 364, 26ff. Monte s. Berg. Morea, Fiirst Ludwig von —, s. Achaja. Mortagne (Mortani) i. Hennegau, Graf Ludwig von —, 8. Baiern. Moses (Moyses), Jüdischer Gesetzgeber, 185, 36; 38. 191, 9ff. 199, 34. 205, 35. 557, 28. 641, 16. 654, 25; 29. 671, 18. 673, 11; 20. 683, 71f. 699, 43. 714, 16. 716, 34. 717, 26. 726, 17; 25; 39. 730, 24. 739, 19. 744, 29. 753, 4. — Sein. Schwieger- vater s. Jetro. — Seine Gegner s. Abyron, Jannes, Mambres. Mosse (Moisse) von Köln, Rabbiner in Frankfurt 38, 41^. 48, 15 ff. 49, 37. Moutiers-en-Tarentaise a. d. Isìre (Dép. Savoie), Erz- bischof Johannes de Arciis 1438-1454, stellver- tretender Prüsident d. Baseler Konzils 354, 29; 38. Mühlhausen (Mulnhusen) i. Thüringen 495, 38. Mülhausen (Mulhausen, Mulhusen) i. Oberelsaf, Meister und Rat 195,45»; 48%, 242, 7. — Reichs- steuern 199, 251ff.; 46h. Müller (Müller), Heinrich, Bürger in Nördlingen 92, 21. Müllheim (Mülnheim) i. Breisgau, Burkhard der Ältere von —, Ritter, Stadtmeister in Straßburg, Gesandter nach Speier 295, 40^ ff. München (Munichen, Monachium) 516, 16; 19; 46^; 50a. 520, 12. 616, 18. 617, 3; 46a. 877, 38. — Klerus 516, 19. — Pfarrer der Frauenkirche s. Tulbeck. — Chorrichter s. Dyonisius. Miinster in St. Gregorien Thal (Munster in sant Jorgen tal) w. v. Colmar i. Elsa, Meister und Rat 195, 47b; 48b, 949, 7. — Reichssteuer 193, 255f.; 465. Münster (Monasterium) i. Westfalen, Bischof Hein- rich II. Graf von Mors 1424-1450: 249,515; 22%, — Stadt: Bürgermeister und Rat 363, 31. — Kolle- giatkirche zu St. Liidger 249, 432. — Kanonikus 8. Merwyk. Miinstermaifeld (Meynfelt, Meiselt) i. d. Rheinprovinz s. W. v. Koblenz, Propst s. Cues. Mundelsheim (Munndelfbhain) a. Neckar s. v. Heil- bronn 406, 21. | Mursa s. Essogg. Muse, Henning, Advokat Hzg. Bernhards v. Lauen- burg 145, 43. Muzano, Mafeo de —, Rat u. Gesandter d. Herzogs v. Mailand 527, 405; 44^; 48b, N. Nantes (Nanate), Bischof Johannes de Chitcaugiron 1419-1443, seit 12, Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 30. Narbonne (Narbona) i. Dep. Aude, der Vertrag von —, 1415: 731, 6ff. Nassau (Nassaw), Graf Johann (aus der Walramischen Linio) 1426-1480: 363, 40. 364, 208. 538, 34. 612, 4; 261f.; 484; 410; 42b, 119*
Strana 944
944 Nassau-Dillenburg, Graf Engelbrecht I. 1416-1442: 543, 42b. — Graf Heinrich II., Sohn des Vorigen, + 1450: 543, 42b. — Graf Johann II. der Ältere, Bruder Gf. Engel- brechts I., Graf von Vianden 1420-1443: 543, 42b. Nassau- Hadamar, Graf Heinrich IIL, Propst von Mainz und Bonn, f 1477: 152, 45b. Nathanael, Jünger Christi, 671, 35. Naumburg (Numburg) a. d. Saale 544, 17. 622, 46. Navarra (Navern) Kónig Johann II. s. Kastilien. Nazianz in Kappadozien, Gregor von —, 8. Kon- stantinopel. Neapel, Kónig Réné s. Anjou. — Stadt 250, 51s. Nehemia (Neemias), Mundschenk des Königs Arta- xerxes I. von Persien, 720, 22; 23. | Neipperg (Niperg, Nipperg, Nyperg, Nypergek) i. Kraichgau s. w. v. Heilbronn, der von — (der Nypperger), am Hofe K. Friedrichs 492, 42 ff. 493, 36ff. — Reinhard von —, Ritter, Unterlandvogt im Elsaß 84, 6; 37%. 57, 4; 19; 21; 33b; 38b. 62, 41. Neithard (Neithart), Bartholomäus, Stadtschreiber in | Nürnberg, Gesandter zum Ulmer Städtetage 11. Jan. 1440: 23, 10. 80, 11. 81, 48». 83, 96; 28. 102, 208 — Desgl. zum Ulmer Stidtetage 27. Jan. | 1440: 24, 43. 25, 28; 36. 27, 10. 80, 17; 18; | 95; 27; 45». 84, 11. 90, 1. 92, 31; 32. 93, 14; 15; 23; 26; 3744, 94, 8; 43. 96, 20; 32. — Desgl. zum Donauwórther Stüdtetage Juni 1440: 282, 44. 385, 15. — Desgl. zum Ellwanger Tage Juni 1440: 292, 81. 419, 513; 43^. Neptis (jetzt Nefta) i. Tunesien w. v. Gabes, Bischof Litus + 484: 650, 31; 32; 49b. Nestorianer, Christliche Sekte, 846, 36. Nestorius, Patriarch, s. Konstantinopel. Neuburg (Newburg, Nwburg) s. Thumb. Neuenahr s. Nuenar. Neuenbaumburg n. w. v. Kreuznach, Raugraf Otto von —, 1400-1457: 35, 28; 45%, Neuenstadt s. Neustadt. i Neufels (Nuwenfels) a. d. Kupfer n. ó. v. Ohringen | i | 397, 41b. Neuhaus (Newenhaws, Nova Domus) i. siidl.. Bóhmen, | Meinhard von —, oberster Burggraf zu Prag 140, ! 10; 90ff. 147, 95; 97 ff. 148, 31; 404. 525, 14.; | 97» ff. i Neumagen (Novimagium) a. d. Mosel n. à. v. Trier, | Rodger von — , Kanzleibeamter des Bischofs von | Verden 433, 45. | Neumark (Marke) 179, 14. — Vogt daselbst s. Kirs- | korp. : Neumarkt (Nowmarck) a. d. Rott i. Oberbaiern 520, 44. | Neumarkt (Nüwenmarckt), fälschlich für Wiener Neu- ! stadt, 241, 34. 380, 21. Neuß (Nussia) w. v. Düsseldorf, Bürgermeister u. Rat daselbst 363, 31. Neustadt (NeWenstat) a. d. Aisch in Mittelfranken | 258, 37; 39. | Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Neustadt (Nüwenstat, Nuwenstat), jetzt Neuenstadt, am Kocher 6, 31*. 9, 21. 15, 84; 35; 41b. 33, 2. 57, 39a. 60, 2. 297, 48b. 339, 11. 357, 254. Neustadt (Newenstat, Newnstat, Nüwenstatt, Nova eivitas) i. Niederósterreich s. Wiener Neustadt. Nicáa i. Bithynien n. 8. v. Brussa, Erzbischof Thoo- phanes in der zweiten Hálfte des 13. Jahrhunderts 694, 428, — Konzil 325: 207, 111f.; 251f. 210, 515; 118. 231, 1; 40*; 41*; 444, 652, 18. 670, 39; 485, 671, 23. 674, 28; 29; 31. 678, 27; 38; 39; 43%, 704, 5. 722, 15. 723, 43. 727, 14; 22. 781, 10. 181, 408. 788, 15f. 806, 2; 8; 9; 17. 819, 27; 28; 30; 33. 820, 23; 24. 837, 38. 840, 29. 846, 35. 847, 1. — Desgl. 359: 816, 204.; 43), Nicolai, Johannes, Lic. in decr., Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 600, 27. Niederland (Nederlande, Niderlant), Reichsstidte im —, s. Niederrhein. Niederösterreich 127, 19. | Niederrhein, Reichsstánde am —, 16, 10. — Reichs- städte 27, 29. 98, 8; 13; 37. 99, 26, 103, 10. Nikoderaus (Nichodemus), Pharisüer, 641, 14ff. 755, 44. 156, 1. Nikolaus (Niclas), Herr, in Diensten Konrads v. Weinsberg 356, 34b. — Gesandter an K. Fried- rich Okt. 1440: 307, 22. 313, 9; 19. 314. 490, 3; 29; 38; 41b. Nikomedien i. Bithynien, Konzil 358: 816, 50 4 ff, Nizza (Nicia) i. d. Provence 792, 7. Noah 209, 7. 218, 33; 48^. 348, 1. 549, 2. 714, 16. 116, 34. Noceto w. v. Parma, Piero da —, 782, 44%. Nórdlingen (Nórdling, Nordlingen) 1, 12; 34*. 19, 33; 36. 11, 2. 12, 3. 13, 22. 14, 491 f. 16, 19. 17, 93. 18, 1; 50%; 50%. 19, 5; 981. 92, 31; 83; 40. 26, 16. 27, 19. 83, 8; 16; 31"; 44b, 37, 18; 26; 501; 44», 40, 31. 41, 2; 46a, 42, 48b, 43, 15; 25; 85b; 461. 44, 341; 50%; 361, 46, 13, 50, 37x; 44°; 46%. 51, 6; 8; 394, 52, 4. 55, 14. 67, 1; 38» ff. 73, 9; 50b. 77, 15; 48b. 79, 40b, 46b; 47b. 80, 36. 89, 24. 90, 17; 25; 39. 92, 1, 93, 3Taff. 137, 6; 9; 38. 170, 47. 171, 27. 240, 22; 28; 40. 241, 21. 276, 32. 280, 13; 26; 30; 38. 281, 6; 26. 283, 37. 284, 3. 285, 7; 18. 286, 14; 24; 48b. 287, 4. 288, 15. 291, T1. 292, 34. 293, 13. 367, 12; 51a. 369, 15; 39%; 44h. 310, 12. 372, 14. 373, 1. 374, 7. 377, 19. 318, 32; 834; 37b; 47b. 379, 12; 22; 47). 380, 42a, 381, 21; 29; 34. 383, 44 11f. 384, 5. 386, 84. 389, 14; 27; 44a, 390, 1. 391, Tff.; 20ff.; 38. 392, 13. 393, 50b. 395, 10; 24"; 343; 45v. 396, 9. 397, 16. 398, 13; 23%; 46:ff,; 24b; 37%; 408; 46a IT.; 54b, 400, 474, 401, 50%. 402, 40. 403, .26; 36. 404, 22. 405, 7; 30. 406, 444; 441. 408, 94; 40. 410, 1. 414, 17; 31. 499, 43b, 523, 13. 528, 29. 938, 12. 586, 43. 609, 29. — Bürgermeister, Rat, Ratsherren 37, 97; 98. 41, 10. 46, 80. 67, 95. 74, 18; 19. 93, 411. 249, 4. 371, 3; 20. 872, 21, 314, 4. 377, 10. 380, 14; 28. 387, 28.. 988, 40.
944 Nassau-Dillenburg, Graf Engelbrecht I. 1416-1442: 543, 42b. — Graf Heinrich II., Sohn des Vorigen, + 1450: 543, 42b. — Graf Johann II. der Ältere, Bruder Gf. Engel- brechts I., Graf von Vianden 1420-1443: 543, 42b. Nassau- Hadamar, Graf Heinrich IIL, Propst von Mainz und Bonn, f 1477: 152, 45b. Nathanael, Jünger Christi, 671, 35. Naumburg (Numburg) a. d. Saale 544, 17. 622, 46. Navarra (Navern) Kónig Johann II. s. Kastilien. Nazianz in Kappadozien, Gregor von —, 8. Kon- stantinopel. Neapel, Kónig Réné s. Anjou. — Stadt 250, 51s. Nehemia (Neemias), Mundschenk des Königs Arta- xerxes I. von Persien, 720, 22; 23. | Neipperg (Niperg, Nipperg, Nyperg, Nypergek) i. Kraichgau s. w. v. Heilbronn, der von — (der Nypperger), am Hofe K. Friedrichs 492, 42 ff. 493, 36ff. — Reinhard von —, Ritter, Unterlandvogt im Elsaß 84, 6; 37%. 57, 4; 19; 21; 33b; 38b. 62, 41. Neithard (Neithart), Bartholomäus, Stadtschreiber in | Nürnberg, Gesandter zum Ulmer Städtetage 11. Jan. 1440: 23, 10. 80, 11. 81, 48». 83, 96; 28. 102, 208 — Desgl. zum Ulmer Stidtetage 27. Jan. | 1440: 24, 43. 25, 28; 36. 27, 10. 80, 17; 18; | 95; 27; 45». 84, 11. 90, 1. 92, 31; 32. 93, 14; 15; 23; 26; 3744, 94, 8; 43. 96, 20; 32. — Desgl. zum Donauwórther Stüdtetage Juni 1440: 282, 44. 385, 15. — Desgl. zum Ellwanger Tage Juni 1440: 292, 81. 419, 513; 43^. Neptis (jetzt Nefta) i. Tunesien w. v. Gabes, Bischof Litus + 484: 650, 31; 32; 49b. Nestorianer, Christliche Sekte, 846, 36. Nestorius, Patriarch, s. Konstantinopel. Neuburg (Newburg, Nwburg) s. Thumb. Neuenahr s. Nuenar. Neuenbaumburg n. w. v. Kreuznach, Raugraf Otto von —, 1400-1457: 35, 28; 45%, Neuenstadt s. Neustadt. i Neufels (Nuwenfels) a. d. Kupfer n. ó. v. Ohringen | i | 397, 41b. Neuhaus (Newenhaws, Nova Domus) i. siidl.. Bóhmen, | Meinhard von —, oberster Burggraf zu Prag 140, ! 10; 90ff. 147, 95; 97 ff. 148, 31; 404. 525, 14.; | 97» ff. i Neumagen (Novimagium) a. d. Mosel n. à. v. Trier, | Rodger von — , Kanzleibeamter des Bischofs von | Verden 433, 45. | Neumark (Marke) 179, 14. — Vogt daselbst s. Kirs- | korp. : Neumarkt (Nowmarck) a. d. Rott i. Oberbaiern 520, 44. | Neumarkt (Nüwenmarckt), fälschlich für Wiener Neu- ! stadt, 241, 34. 380, 21. Neuß (Nussia) w. v. Düsseldorf, Bürgermeister u. Rat daselbst 363, 31. Neustadt (NeWenstat) a. d. Aisch in Mittelfranken | 258, 37; 39. | Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Neustadt (Nüwenstat, Nuwenstat), jetzt Neuenstadt, am Kocher 6, 31*. 9, 21. 15, 84; 35; 41b. 33, 2. 57, 39a. 60, 2. 297, 48b. 339, 11. 357, 254. Neustadt (Newenstat, Newnstat, Nüwenstatt, Nova eivitas) i. Niederósterreich s. Wiener Neustadt. Nicáa i. Bithynien n. 8. v. Brussa, Erzbischof Thoo- phanes in der zweiten Hálfte des 13. Jahrhunderts 694, 428, — Konzil 325: 207, 111f.; 251f. 210, 515; 118. 231, 1; 40*; 41*; 444, 652, 18. 670, 39; 485, 671, 23. 674, 28; 29; 31. 678, 27; 38; 39; 43%, 704, 5. 722, 15. 723, 43. 727, 14; 22. 781, 10. 181, 408. 788, 15f. 806, 2; 8; 9; 17. 819, 27; 28; 30; 33. 820, 23; 24. 837, 38. 840, 29. 846, 35. 847, 1. — Desgl. 359: 816, 204.; 43), Nicolai, Johannes, Lic. in decr., Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 600, 27. Niederland (Nederlande, Niderlant), Reichsstidte im —, s. Niederrhein. Niederösterreich 127, 19. | Niederrhein, Reichsstánde am —, 16, 10. — Reichs- städte 27, 29. 98, 8; 13; 37. 99, 26, 103, 10. Nikoderaus (Nichodemus), Pharisüer, 641, 14ff. 755, 44. 156, 1. Nikolaus (Niclas), Herr, in Diensten Konrads v. Weinsberg 356, 34b. — Gesandter an K. Fried- rich Okt. 1440: 307, 22. 313, 9; 19. 314. 490, 3; 29; 38; 41b. Nikomedien i. Bithynien, Konzil 358: 816, 50 4 ff, Nizza (Nicia) i. d. Provence 792, 7. Noah 209, 7. 218, 33; 48^. 348, 1. 549, 2. 714, 16. 116, 34. Noceto w. v. Parma, Piero da —, 782, 44%. Nórdlingen (Nórdling, Nordlingen) 1, 12; 34*. 19, 33; 36. 11, 2. 12, 3. 13, 22. 14, 491 f. 16, 19. 17, 93. 18, 1; 50%; 50%. 19, 5; 981. 92, 31; 83; 40. 26, 16. 27, 19. 83, 8; 16; 31"; 44b, 37, 18; 26; 501; 44», 40, 31. 41, 2; 46a, 42, 48b, 43, 15; 25; 85b; 461. 44, 341; 50%; 361, 46, 13, 50, 37x; 44°; 46%. 51, 6; 8; 394, 52, 4. 55, 14. 67, 1; 38» ff. 73, 9; 50b. 77, 15; 48b. 79, 40b, 46b; 47b. 80, 36. 89, 24. 90, 17; 25; 39. 92, 1, 93, 3Taff. 137, 6; 9; 38. 170, 47. 171, 27. 240, 22; 28; 40. 241, 21. 276, 32. 280, 13; 26; 30; 38. 281, 6; 26. 283, 37. 284, 3. 285, 7; 18. 286, 14; 24; 48b. 287, 4. 288, 15. 291, T1. 292, 34. 293, 13. 367, 12; 51a. 369, 15; 39%; 44h. 310, 12. 372, 14. 373, 1. 374, 7. 377, 19. 318, 32; 834; 37b; 47b. 379, 12; 22; 47). 380, 42a, 381, 21; 29; 34. 383, 44 11f. 384, 5. 386, 84. 389, 14; 27; 44a, 390, 1. 391, Tff.; 20ff.; 38. 392, 13. 393, 50b. 395, 10; 24"; 343; 45v. 396, 9. 397, 16. 398, 13; 23%; 46:ff,; 24b; 37%; 408; 46a IT.; 54b, 400, 474, 401, 50%. 402, 40. 403, .26; 36. 404, 22. 405, 7; 30. 406, 444; 441. 408, 94; 40. 410, 1. 414, 17; 31. 499, 43b, 523, 13. 528, 29. 938, 12. 586, 43. 609, 29. — Bürgermeister, Rat, Ratsherren 37, 97; 98. 41, 10. 46, 80. 67, 95. 74, 18; 19. 93, 411. 249, 4. 371, 3; 20. 872, 21, 314, 4. 377, 10. 380, 14; 28. 387, 28.. 988, 40.
Strana 945
Alfabetisches Rogister der Orts- und Personen-Namen. 945 390, 43 ff. 392, 27. 394, 37. 400, 13. 406, 18. 409, 15. 410, 23. 610, 15. Vgl. Ainkiirn. — Biirger s. Bopfingen, Fischer, Müller. — Gesandte, Rats- boten 73, 12. 78, 25. 19, 5; 10; 11. 88, 39. 93, 38a; 39a, 280, 19. 370, 23; 39. 371, 6; 22. 372, 9; 474; 522; 33b. 373, 9; 11. 874, 14. 378, 38 b ff. 380, 16; 31. 381, 5/f. 384, h. 387, 8; 34. 388, 10; 12; 13; 38. 389, 2; 5ff.; 27. 392, 29. 393, 13. 394, 35; 41. 395, 4ff. 396, 3; 4; 11. 397, 24; 25, 398, 50. 400, 3; 13 ff. 405, 41. 406, 20; 31ff. 408, 42. 410, 2. 414, 38. Vgl. Bopfingen (Jeronimus). — Stadtschreiber 93, 41a. — Bote 398, 10. — Gewerbe 67, 10. — Juden 36, 15. 40, 31. — Messe 282, 36. 384, 30. — Reichssteuer, Jahressteuer 11, 22; 23. 37, 29. 46, 1b. 51, 8; 9. 67, 11; 13; 424; 47a ff. — Ammanamtgeld 11, 96ff. 14, 44s; 471. — Stidtetag Mai 1440: 410, 3. — Rechtstag Nov. 1439: 19, 1; 3ff.; 41a; 533; 365; 50^. 20, 26; 36. 21, 25. 76, 28. 77, 17; 34b; 43b; 44%. Nope, Kuno, Ammanmeister in Straßburg 97, 41. 98, 6ff.; 33 ff. Nordhausen (Northusen) i. d. Prov. Sachsen 495, 39. Normandie (Normennia) 346, 5. Novara (Novaria) i. Piemont, Stephan von —, Dr. jur. utr, Mitglied d. Deputatio pro reformatorio d. Baseler Konzils 508, 12. Novatian, Rómischer Presbyter im dritten Jahrhundert, 762, 19. Novatianer, Christliche Sekte, 836, 4. Novatus, Presbyter in Karthago um die Mitte des dritten Jahrhunderts, 816, 9ff. Novimagium s. Neumagen. : Noyon (Noviomum) im Dép. Oise, Domherr s. Houselli. Nuenar (Neuwenar, Newenśr, Nuwenure), Jetzt Neuen- ahr a. d. Ahr i. d. Rheinprovinz, Graf Gumprecht II., Herr in Alpen, Erbvogt von Kóln, 1425-1465: 266, 1. 317, 20. 363, 28. 523, 31. 529, 44%. — Ge- sandter d. Erzbischofs v, Köln an den König v. England 529, 39. 530, 8; 9; 18; 34. 587, 27; 49, 588, 2; 15; 22. 590; 2ff.; 19. Nürnberg (Noeremberg, Nüremberg, Nürenberg, Nuremberg, Nurenberg, Nuremburg, Nureynberg, Nurnberg, Newenberga, Norimberga, Nurrenberga), Burggrafen s. Brandenburg. — Landgericht des Burggrafentums 25, 8; 20. 77, 10. 84, 26. 85, 1. 93, 34. 95, 32. 372, 5. — Landrichter s. Rechberg. — Stadt 1, 4ff.; 19; 26aff.; 334. 4, 12; 524. 10, 32; 36; 46. 11, 13; 34. 12. 13. 16, 12.- 17, 24; 26; 830; 454. 18, 12; 375; 44^; 45^, 19, 95. 90, 2. 22, 38. 23, 3; 44*. 24, 40. 25, 2ff., 43. 26, 9; 21; 35; 37. 27, 7; 9; 37. 28, 6ff. 33, 6; 8834; 64, 34, 2; 23»; 29^, 91, 10; 45". 42, 47b. 43, 13; 25; 85b; 42b. 44, 362; 49»; 84b; 46. 46, 32ff.; 38; 472, 47, 41%. 51, 9. 59, 15. 54, 41°. 58, 18. 59, 37 sff.; 46b. 65, 9; 43" ff. 68, 40b. 69, 17. 70, 20511. 72, 434. 78, 9. 76, 29.. 77, 4; 9; 12; 411; 504, 79, 18. 80, 4; 39; 48%, 81, 1.83, 15. 84, 11; 41%; 44). 89, 44. 90, 44; 46. 92-97. 98, 14. 102, 6; 40"11.; 44". 103, 505. 119, 34. 126, 29; 36. 197, 10; 17; 19. 129, 27; 29. 130, 19; 21. 136, 22. 137, 3; 4; 5; 21ff.; 34. 141, 12; 25ff. 170, 42; 47. 171, 47b. 181, 49a; 52a, 239, 34; 44. 240, 90; 21. 242, 6; 19: 29. 243, 43%, 257, 26; 44%. 260, 16. 262, 8; 46». 265, 29; 30. 272, 49b. 273, 34a; 48aff. 276, 13. 277, 472; 47b, 278, 9ff. 282, 19; 22ff.; 32; 37. 283, 18; 40. 286, 30. 287, 3; 26; 37ff.; 48a. 288, 5ff.; 17; 47%. 290. 292, 22. 315, 7; 10; 22; 28. 316, 19ff.; 22. 317. 318. 368, 35; 38. 370, 95. 372, 14: 333. 382, 45*ff. 383, 28. 384, 20; 38. 385, 7; 18. 386, 38. 393, 32b, 396, 26; 41 à ff. ; 50aff. 397, 84s; 37a, 398, 17. 400, 19; 31; 454. 401, 1. 402, 20. 403, 44. 404, 7. 406, 40. 407, 29; 89; 424; 37b; 474. 409, 17; 442. 410, 30; 31. 413, 7; 404; 40% 415, 4; 11. 416, 412ff.; 37b; 41b. 418, 36. 419, 492; 50b. 429, 43b. 494, 41. 496, 4; 5. 499, 17. 501, 8. 506, 6; 36. 507, 1; 2; 43. 508, 8. 510, 35. 511, 37. 512, 1; 40. 513, 41; 43. 514, 2; 38; 39. 515, 5; 46». 516, 13; 92. 517, 1; 52a. 518, 13; 462. 519, 26; 28; 36. 520, 4; 42. 521, 17; 38; 481 ff. 523, 6. 524, 1. 528, 20; 21; 26; 31. 533, 8. 535, 1; 9. 538, 31; 32. 539, 29; 491. 540, 25; 52«ff; 43ff. 544, 23; 31. 549, 43. 582, 43. 583, 6; 8. 586, 13. 613, 1. 685, 505. 852, 8. 860, 41:41. 862, 44. 863, 28. 865, 38. 866, 33; 35. 867, 21; 22; 34. 978, 27. 881, 35a; 39a, — Bürgermeister, Rat, Rats- herren 18, 45*. 59, 28. 71, 6. 93, 4. 96, 22. 171, 18. 243, 22. 258, 2; 11. 259, 19; 84s. 290, 9 ff. 369, 20ff. 389, 46bff. 383, 34. 396, 43^. 406, 41. 407, 35ff. 501, 13 ff. 506, 14; 31; 32. 510, 41. 511, 14; 38. 512, 28. 514, 18. 517, 3 ff. 518, 9; 10; 13. 863,23. 867, 18. Vgl. Grundherr, Vórchtel, Volkmer. — Bürger 259, 31%. 369, 20 Vgl. Derrer, Grundherr, Haller, Jachsdorffer, Lidwacher, Pair, Steinberger, Stetzman, Vórchtel. — Prokura- toren 8. Kiinhofer, Marquardi. — Gesandte 95, 22. 96, 36. 102, 8; 431; 44a, 401, 27. — Gesandte nach Donauwörth 18, 38aff. 388, 8. 416, 391; 414; 434; 504. "Vgl. Holzschuher, Neithard. — Desgl. nach Ellwangen 407, 32. 409, 19. 419, 4. Vgl. Holzschuher, Neithard. — Desgl. an K. Fried- rich s. Grundherr, Vórchtel. — De&gl. zum Frank- . furter Wahltage s. Ulmer. — Desgl. zum Mainzer KongreB 613, 4. Vgl. Holzschuher. — Desgl. nach Nördlingen 19, 6; 16. 77, 26ff, 372, 21. — Desgl. nach Schweinfurt 515, 16. — Desgl. nach Ulm 77, 8; 11. 80, 2. 396, 32. 397, 3; 8; 7. 400, 16; 36..401, 18; 28; 51*. 402, 26. Vgl. Holzschuher, Neithard. — Kanzlei 22, 31. 16, 18. 90, 48. 91, 381f. — Stadtschreiber s. Neithard. — Boten 1, 41". 65, 42v, 70, 465; 49b, 80, 14; 16; 20ff.; 481; 48b. 102,30; 41u. 259, 4. 372,95; 32. 383, 38a. 884, 37. 385, 12; 13. 396, 424; 42b. 397, 13. 401, 50%, 40, 40"; 48". 409, 34. 413, 23; 40*; 44*. 419, 13; 40. 522, 5. 860, 48». 863, 11. 866, 11; 19; 48; 44. 867, 10. 878, 33. Vgl. Gerl- schmid, Stadler. — Diener, Knechte, Söldner 260,
Alfabetisches Rogister der Orts- und Personen-Namen. 945 390, 43 ff. 392, 27. 394, 37. 400, 13. 406, 18. 409, 15. 410, 23. 610, 15. Vgl. Ainkiirn. — Biirger s. Bopfingen, Fischer, Müller. — Gesandte, Rats- boten 73, 12. 78, 25. 19, 5; 10; 11. 88, 39. 93, 38a; 39a, 280, 19. 370, 23; 39. 371, 6; 22. 372, 9; 474; 522; 33b. 373, 9; 11. 874, 14. 378, 38 b ff. 380, 16; 31. 381, 5/f. 384, h. 387, 8; 34. 388, 10; 12; 13; 38. 389, 2; 5ff.; 27. 392, 29. 393, 13. 394, 35; 41. 395, 4ff. 396, 3; 4; 11. 397, 24; 25, 398, 50. 400, 3; 13 ff. 405, 41. 406, 20; 31ff. 408, 42. 410, 2. 414, 38. Vgl. Bopfingen (Jeronimus). — Stadtschreiber 93, 41a. — Bote 398, 10. — Gewerbe 67, 10. — Juden 36, 15. 40, 31. — Messe 282, 36. 384, 30. — Reichssteuer, Jahressteuer 11, 22; 23. 37, 29. 46, 1b. 51, 8; 9. 67, 11; 13; 424; 47a ff. — Ammanamtgeld 11, 96ff. 14, 44s; 471. — Stidtetag Mai 1440: 410, 3. — Rechtstag Nov. 1439: 19, 1; 3ff.; 41a; 533; 365; 50^. 20, 26; 36. 21, 25. 76, 28. 77, 17; 34b; 43b; 44%. Nope, Kuno, Ammanmeister in Straßburg 97, 41. 98, 6ff.; 33 ff. Nordhausen (Northusen) i. d. Prov. Sachsen 495, 39. Normandie (Normennia) 346, 5. Novara (Novaria) i. Piemont, Stephan von —, Dr. jur. utr, Mitglied d. Deputatio pro reformatorio d. Baseler Konzils 508, 12. Novatian, Rómischer Presbyter im dritten Jahrhundert, 762, 19. Novatianer, Christliche Sekte, 836, 4. Novatus, Presbyter in Karthago um die Mitte des dritten Jahrhunderts, 816, 9ff. Novimagium s. Neumagen. : Noyon (Noviomum) im Dép. Oise, Domherr s. Houselli. Nuenar (Neuwenar, Newenśr, Nuwenure), Jetzt Neuen- ahr a. d. Ahr i. d. Rheinprovinz, Graf Gumprecht II., Herr in Alpen, Erbvogt von Kóln, 1425-1465: 266, 1. 317, 20. 363, 28. 523, 31. 529, 44%. — Ge- sandter d. Erzbischofs v, Köln an den König v. England 529, 39. 530, 8; 9; 18; 34. 587, 27; 49, 588, 2; 15; 22. 590; 2ff.; 19. Nürnberg (Noeremberg, Nüremberg, Nürenberg, Nuremberg, Nurenberg, Nuremburg, Nureynberg, Nurnberg, Newenberga, Norimberga, Nurrenberga), Burggrafen s. Brandenburg. — Landgericht des Burggrafentums 25, 8; 20. 77, 10. 84, 26. 85, 1. 93, 34. 95, 32. 372, 5. — Landrichter s. Rechberg. — Stadt 1, 4ff.; 19; 26aff.; 334. 4, 12; 524. 10, 32; 36; 46. 11, 13; 34. 12. 13. 16, 12.- 17, 24; 26; 830; 454. 18, 12; 375; 44^; 45^, 19, 95. 90, 2. 22, 38. 23, 3; 44*. 24, 40. 25, 2ff., 43. 26, 9; 21; 35; 37. 27, 7; 9; 37. 28, 6ff. 33, 6; 8834; 64, 34, 2; 23»; 29^, 91, 10; 45". 42, 47b. 43, 13; 25; 85b; 42b. 44, 362; 49»; 84b; 46. 46, 32ff.; 38; 472, 47, 41%. 51, 9. 59, 15. 54, 41°. 58, 18. 59, 37 sff.; 46b. 65, 9; 43" ff. 68, 40b. 69, 17. 70, 20511. 72, 434. 78, 9. 76, 29.. 77, 4; 9; 12; 411; 504, 79, 18. 80, 4; 39; 48%, 81, 1.83, 15. 84, 11; 41%; 44). 89, 44. 90, 44; 46. 92-97. 98, 14. 102, 6; 40"11.; 44". 103, 505. 119, 34. 126, 29; 36. 197, 10; 17; 19. 129, 27; 29. 130, 19; 21. 136, 22. 137, 3; 4; 5; 21ff.; 34. 141, 12; 25ff. 170, 42; 47. 171, 47b. 181, 49a; 52a, 239, 34; 44. 240, 90; 21. 242, 6; 19: 29. 243, 43%, 257, 26; 44%. 260, 16. 262, 8; 46». 265, 29; 30. 272, 49b. 273, 34a; 48aff. 276, 13. 277, 472; 47b, 278, 9ff. 282, 19; 22ff.; 32; 37. 283, 18; 40. 286, 30. 287, 3; 26; 37ff.; 48a. 288, 5ff.; 17; 47%. 290. 292, 22. 315, 7; 10; 22; 28. 316, 19ff.; 22. 317. 318. 368, 35; 38. 370, 95. 372, 14: 333. 382, 45*ff. 383, 28. 384, 20; 38. 385, 7; 18. 386, 38. 393, 32b, 396, 26; 41 à ff. ; 50aff. 397, 84s; 37a, 398, 17. 400, 19; 31; 454. 401, 1. 402, 20. 403, 44. 404, 7. 406, 40. 407, 29; 89; 424; 37b; 474. 409, 17; 442. 410, 30; 31. 413, 7; 404; 40% 415, 4; 11. 416, 412ff.; 37b; 41b. 418, 36. 419, 492; 50b. 429, 43b. 494, 41. 496, 4; 5. 499, 17. 501, 8. 506, 6; 36. 507, 1; 2; 43. 508, 8. 510, 35. 511, 37. 512, 1; 40. 513, 41; 43. 514, 2; 38; 39. 515, 5; 46». 516, 13; 92. 517, 1; 52a. 518, 13; 462. 519, 26; 28; 36. 520, 4; 42. 521, 17; 38; 481 ff. 523, 6. 524, 1. 528, 20; 21; 26; 31. 533, 8. 535, 1; 9. 538, 31; 32. 539, 29; 491. 540, 25; 52«ff; 43ff. 544, 23; 31. 549, 43. 582, 43. 583, 6; 8. 586, 13. 613, 1. 685, 505. 852, 8. 860, 41:41. 862, 44. 863, 28. 865, 38. 866, 33; 35. 867, 21; 22; 34. 978, 27. 881, 35a; 39a, — Bürgermeister, Rat, Rats- herren 18, 45*. 59, 28. 71, 6. 93, 4. 96, 22. 171, 18. 243, 22. 258, 2; 11. 259, 19; 84s. 290, 9 ff. 369, 20ff. 389, 46bff. 383, 34. 396, 43^. 406, 41. 407, 35ff. 501, 13 ff. 506, 14; 31; 32. 510, 41. 511, 14; 38. 512, 28. 514, 18. 517, 3 ff. 518, 9; 10; 13. 863,23. 867, 18. Vgl. Grundherr, Vórchtel, Volkmer. — Bürger 259, 31%. 369, 20 Vgl. Derrer, Grundherr, Haller, Jachsdorffer, Lidwacher, Pair, Steinberger, Stetzman, Vórchtel. — Prokura- toren 8. Kiinhofer, Marquardi. — Gesandte 95, 22. 96, 36. 102, 8; 431; 44a, 401, 27. — Gesandte nach Donauwörth 18, 38aff. 388, 8. 416, 391; 414; 434; 504. "Vgl. Holzschuher, Neithard. — Desgl. nach Ellwangen 407, 32. 409, 19. 419, 4. Vgl. Holzschuher, Neithard. — Desgl. an K. Fried- rich s. Grundherr, Vórchtel. — De&gl. zum Frank- . furter Wahltage s. Ulmer. — Desgl. zum Mainzer KongreB 613, 4. Vgl. Holzschuher. — Desgl. nach Nördlingen 19, 6; 16. 77, 26ff, 372, 21. — Desgl. nach Schweinfurt 515, 16. — Desgl. nach Ulm 77, 8; 11. 80, 2. 396, 32. 397, 3; 8; 7. 400, 16; 36..401, 18; 28; 51*. 402, 26. Vgl. Holzschuher, Neithard. — Kanzlei 22, 31. 16, 18. 90, 48. 91, 381f. — Stadtschreiber s. Neithard. — Boten 1, 41". 65, 42v, 70, 465; 49b, 80, 14; 16; 20ff.; 481; 48b. 102,30; 41u. 259, 4. 372,95; 32. 383, 38a. 884, 37. 385, 12; 13. 396, 424; 42b. 397, 13. 401, 50%, 40, 40"; 48". 409, 34. 413, 23; 40*; 44*. 419, 13; 40. 522, 5. 860, 48». 863, 11. 866, 11; 19; 48; 44. 867, 10. 878, 33. Vgl. Gerl- schmid, Stadler. — Diener, Knechte, Söldner 260,
Strana 946
946 2; 3. Vgl Camrer, Grefonoder. — Augenarzt s. Erhard. — Baumeister &. Graser. — Goldschmied 356, 395. — Kaufleute 73, 17. — Juden 16, 21. 17, 24ff. 36, 15. 65,9; 43b, — St. Lorenz: Türmer daselbst 257, 37. — St. Sebald 257, 36. 518, 1. — Türmer daselbst 257, 35. — Messe 259, 491, — Reiehssteuer, Stadtsteuer 11, 12f. 12, 44. 13, 15f.; 27b; 29%; 40% 43, 13. 46, 33; 35; 40%. 52, 18. 58, 19. 59, 40:f. 69, 18. 10, 25*f.; 553; 92bff.; 48b; 51%. 275,14. 360, 17. — Dritter Pfennig der Juden 65, 10; 43%. — Stadtgericht 95, 9085 94, 6, — Reichstag Juli 1438: 2, 24. 15, 4. 98, 15. 49, 4; 26; 44"; 48%. 106, 47% 111, 8. 273, 414. — Desgl. Okt. 1438: 30, 26. 106, 14ff,; 36%; 49b. 107, 2. 108, 2; 44". 273, 41a. 568, 91. 768, 19. — Desgl. 29. Sept. 1440: 181, 352. 964, 19 f. 966, 9. 272, 10; 30ff.; 47. 273, 1. 276, 33. 300, 34; 35; 41. 429, 12; 414. 602, 11. — Desgl. Nov. 1440 bezw. Jan. 1441 : 112, 26. 139, 10. 141, 7. 236, 38 ff. ; 26%. 237, 191f. 238, 9. 242, 27. 264-524. 525, 4 ff. 526, 35. 527, 9; 17; 20. 528, 7; 8. 531, 2; 12; 13. 534, 8. 535, 8. 536, 9; 10; 12. 537, 15. 539, 17. 541, 28; 84. 549, 10. 554, 19; 47. 585, 23. 586, 33. 588, 45. 603, 16; 17; 21. 605, 23; 27. 612, 18ff, 643, 30. 852, 10. 863, 41. 881, 18b; 33b. 884, 23. — Königliche Tage (allgemein) 93, 29. — Königlicher Tag Febr. 1439: 4, 13; 35°ff, — 'Desgl. Juli 1439: 15, 9f. 16, 41 36, 12; 41%, ‘51, 18f.; 44b. — Fürsten- u. Städtetag 14. März 1440: 278, 3. 289, 37. 290. 406. 407. — Städte- tag 4. Jan. 1440: 19, 25. 23, 2ff. 79, 19. 83, 24fr. — Desgl. 22. Jan. 1440: 20, 1. 24, 39ff. 83, 20. 92, 31. — Desgl. 8. Febr. 1440: 20, 2. 97, Of. 92, 27. 93, 25; 26. 95, 16; 17. 96, 27 ff. 97, 9. -- Desgl. 26. Okt. 1440: 287, 37ff. 400, 20. — Tag Kourads v. Weinsberg, mit den Juden 8. Jan. 1440: 16, 9ff. 17, 18ff. 35, 8. 36, 41*. 40, 34. — Rechtstage 18, 431. 511, 39. Nusperg (Nusperger), Herr Emmeran, 615, 31; 32. O. Obordeutschland (die obern lande) 288, 34. 405, 4. 881, 33b. Oberehnheim (Ehcnhoim, Obernenheim) i. Unter- elsaß, Meister u. Rat daselbst 195, 46b; 48b. 242, 7. — Roichssteuern 193, 24 ff. ; 46 b. Oberfranken, Ritter daselbst 424, 42. Oberitalien (Gallia Padana) 140, 41^. 818, 3. Oberlahnstein am Einfluf d. Lahn. in den Rhein 118, 48%, — Zoll 543, 44b, Oberland (OverJaude), Reichsstiidte im —, s. Oberrhein. Obern Buhel s. Bühl. Oberrhein 46, 6; 7. 64, 8. 99, 34. — Reichsstánde 16, 10. 62,.2. — Reichsstüdte 27, 29. 98, 8; 12; 37. 99, 26. 103, 10. ; Oberwesel (Wessel) a. Rhein 122, 42%. Ochrida i. Albanien, Erzbischof Theophylakt in der zweiten Hälfte des 11. Jahrhunderts 647, 49^. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Ochsenhausen (Ochsenhusen, Ochssenhusen) s. 6. v. Biberach, Benediktinerkloster, 388, 4. — Abt 381, 2; 3. 388, 2. 394, 47. — Seine Bauern 381, 3. Octavianus Augustus, Römischer Prätor 182, 34 ff. — Konsul 182, 391f. — Kaiser s. Rom. Odenheim (Udenheim) im Kraichgau n. à. v. Bruchsal 451, 25. — Peter von —, Domscholaster in Mainz 120, 28. 158, 6; 10; 18ff 162, 26. 176, 27. 540, 17. 622, bff. . Ohringen (Orengâwe, Orengów, Oringawe, Oringow) i. Württemberg 425, 38. 427, 40. — Fürstentag Juli 1440: 278, 32. 295, 23; 25. 298, 7; 26 ff. 424, 41. 425-429. | Ólbeck (Oelbeke), Martin von —, Kleriker von St. Trond, Notar des Baseler Konzils u. Skriptor der Deputatio pro reformatorio 352, 23; 32. 601, 11; 21. Osell (Osilium), Insel im Rigaschen Meerbuson, Bischof s. Krevel. Osterreich (Osterrich), Haus, Herrschaft, Herzóge 36, 20. 240, 46. 257, 42a, 347, 33. 476, 32. 478, 3. Vgl. Habsburg. — Besitzungen in Schwaben und am Rhein 114, 7. . — Herzogtum, Land 112, 3. 114, 5. 127, 14; 32a, 243, 28. 258, 32; 33; 38. 259, 21b. 264, 19; 292. 910, 13. 284, 19; 20. 307, 14. 334, 12; 26. 351, 34. 352, 7. 356, 25b. 478, 15. 491, 43b. 525, 3. 526, 5. 603, 14. 604, 27. 818, 48». — Oberst- schenk s. Pottendorf. — Landschaft (Prálaten, Bischöfe , Fürsten, Grafen, Herren) 126, 40. 241, 34; 35. 380, 22. 607, 7. — Regierung (guboer- natores) in Vorderósterreich 335, 9. 352, 2. — Kanzler, Kanzleibeamte 548, 15; 16. Vgl. Zeidler. — Klerus 536, 30. — Juden 16, 45% — Landtag s. Wien. Öttingen (Ótingen,.Oting, Otingen, Otyngen) a. d. Wórnitz n. è. v. Nördlingen, Grafen 11, 24; 28; - 44b, 67, 42s. — Ihre Gebiete 510, 14. — Graf Ludwig XIT. 1378-1440: 11, 14. 12, 47b. 14, 293; 48b; 52b. 55, 44uff.; 425; 44b. QT, 48*ff. 69, 19. 1*0, 21*ff.; 46"; 49b. 360, 465, 499, 40b. — Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 433. — Seine Boten 70, 225; 20b; 30%, — Graf Ulrich, Neffe des Vorigen, in Flochberg 1429-1477: 96, 45%, 499, 41%. — Graf Johann I., Bruder des Vorigen, in Waller- stein 1429-1449: 18, 30. 77, 39%; 42% 280, 21; 25. 372, 17; 86a ff, 314, 45b, 375, 26b, 390, 20 ff.; 51b. 391, 34. 393, 10; 26; 27. 394, 1; 2; 5. 499, 40%. — Rite 285, 33. — Gesandte 393, 27. Vgl. auch Frantz, Scharenstetten. — Bundos- genossen 372, 17. 375, 27b, — Graf Wilhelm, Bruder des Vorigen, in Ottingen 1429-1467: 499, 41b, Ofen (Buden) 11, 35b. 143, 32; 38. 356, 47a, 785, 19. 818, 47", — Bankhaus der Medici 104, 36 b, — Ungarischer Reichstag 1. Jan. 1440: 244, 43%. Offenburg (Offinburg) i. d. Ortenau 313, 554.
946 2; 3. Vgl Camrer, Grefonoder. — Augenarzt s. Erhard. — Baumeister &. Graser. — Goldschmied 356, 395. — Kaufleute 73, 17. — Juden 16, 21. 17, 24ff. 36, 15. 65,9; 43b, — St. Lorenz: Türmer daselbst 257, 37. — St. Sebald 257, 36. 518, 1. — Türmer daselbst 257, 35. — Messe 259, 491, — Reiehssteuer, Stadtsteuer 11, 12f. 12, 44. 13, 15f.; 27b; 29%; 40% 43, 13. 46, 33; 35; 40%. 52, 18. 58, 19. 59, 40:f. 69, 18. 10, 25*f.; 553; 92bff.; 48b; 51%. 275,14. 360, 17. — Dritter Pfennig der Juden 65, 10; 43%. — Stadtgericht 95, 9085 94, 6, — Reichstag Juli 1438: 2, 24. 15, 4. 98, 15. 49, 4; 26; 44"; 48%. 106, 47% 111, 8. 273, 414. — Desgl. Okt. 1438: 30, 26. 106, 14ff,; 36%; 49b. 107, 2. 108, 2; 44". 273, 41a. 568, 91. 768, 19. — Desgl. 29. Sept. 1440: 181, 352. 964, 19 f. 966, 9. 272, 10; 30ff.; 47. 273, 1. 276, 33. 300, 34; 35; 41. 429, 12; 414. 602, 11. — Desgl. Nov. 1440 bezw. Jan. 1441 : 112, 26. 139, 10. 141, 7. 236, 38 ff. ; 26%. 237, 191f. 238, 9. 242, 27. 264-524. 525, 4 ff. 526, 35. 527, 9; 17; 20. 528, 7; 8. 531, 2; 12; 13. 534, 8. 535, 8. 536, 9; 10; 12. 537, 15. 539, 17. 541, 28; 84. 549, 10. 554, 19; 47. 585, 23. 586, 33. 588, 45. 603, 16; 17; 21. 605, 23; 27. 612, 18ff, 643, 30. 852, 10. 863, 41. 881, 18b; 33b. 884, 23. — Königliche Tage (allgemein) 93, 29. — Königlicher Tag Febr. 1439: 4, 13; 35°ff, — 'Desgl. Juli 1439: 15, 9f. 16, 41 36, 12; 41%, ‘51, 18f.; 44b. — Fürsten- u. Städtetag 14. März 1440: 278, 3. 289, 37. 290. 406. 407. — Städte- tag 4. Jan. 1440: 19, 25. 23, 2ff. 79, 19. 83, 24fr. — Desgl. 22. Jan. 1440: 20, 1. 24, 39ff. 83, 20. 92, 31. — Desgl. 8. Febr. 1440: 20, 2. 97, Of. 92, 27. 93, 25; 26. 95, 16; 17. 96, 27 ff. 97, 9. -- Desgl. 26. Okt. 1440: 287, 37ff. 400, 20. — Tag Kourads v. Weinsberg, mit den Juden 8. Jan. 1440: 16, 9ff. 17, 18ff. 35, 8. 36, 41*. 40, 34. — Rechtstage 18, 431. 511, 39. Nusperg (Nusperger), Herr Emmeran, 615, 31; 32. O. Obordeutschland (die obern lande) 288, 34. 405, 4. 881, 33b. Oberehnheim (Ehcnhoim, Obernenheim) i. Unter- elsaß, Meister u. Rat daselbst 195, 46b; 48b. 242, 7. — Roichssteuern 193, 24 ff. ; 46 b. Oberfranken, Ritter daselbst 424, 42. Oberitalien (Gallia Padana) 140, 41^. 818, 3. Oberlahnstein am Einfluf d. Lahn. in den Rhein 118, 48%, — Zoll 543, 44b, Oberland (OverJaude), Reichsstiidte im —, s. Oberrhein. Obern Buhel s. Bühl. Oberrhein 46, 6; 7. 64, 8. 99, 34. — Reichsstánde 16, 10. 62,.2. — Reichsstüdte 27, 29. 98, 8; 12; 37. 99, 26. 103, 10. ; Oberwesel (Wessel) a. Rhein 122, 42%. Ochrida i. Albanien, Erzbischof Theophylakt in der zweiten Hälfte des 11. Jahrhunderts 647, 49^. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Ochsenhausen (Ochsenhusen, Ochssenhusen) s. 6. v. Biberach, Benediktinerkloster, 388, 4. — Abt 381, 2; 3. 388, 2. 394, 47. — Seine Bauern 381, 3. Octavianus Augustus, Römischer Prätor 182, 34 ff. — Konsul 182, 391f. — Kaiser s. Rom. Odenheim (Udenheim) im Kraichgau n. à. v. Bruchsal 451, 25. — Peter von —, Domscholaster in Mainz 120, 28. 158, 6; 10; 18ff 162, 26. 176, 27. 540, 17. 622, bff. . Ohringen (Orengâwe, Orengów, Oringawe, Oringow) i. Württemberg 425, 38. 427, 40. — Fürstentag Juli 1440: 278, 32. 295, 23; 25. 298, 7; 26 ff. 424, 41. 425-429. | Ólbeck (Oelbeke), Martin von —, Kleriker von St. Trond, Notar des Baseler Konzils u. Skriptor der Deputatio pro reformatorio 352, 23; 32. 601, 11; 21. Osell (Osilium), Insel im Rigaschen Meerbuson, Bischof s. Krevel. Osterreich (Osterrich), Haus, Herrschaft, Herzóge 36, 20. 240, 46. 257, 42a, 347, 33. 476, 32. 478, 3. Vgl. Habsburg. — Besitzungen in Schwaben und am Rhein 114, 7. . — Herzogtum, Land 112, 3. 114, 5. 127, 14; 32a, 243, 28. 258, 32; 33; 38. 259, 21b. 264, 19; 292. 910, 13. 284, 19; 20. 307, 14. 334, 12; 26. 351, 34. 352, 7. 356, 25b. 478, 15. 491, 43b. 525, 3. 526, 5. 603, 14. 604, 27. 818, 48». — Oberst- schenk s. Pottendorf. — Landschaft (Prálaten, Bischöfe , Fürsten, Grafen, Herren) 126, 40. 241, 34; 35. 380, 22. 607, 7. — Regierung (guboer- natores) in Vorderósterreich 335, 9. 352, 2. — Kanzler, Kanzleibeamte 548, 15; 16. Vgl. Zeidler. — Klerus 536, 30. — Juden 16, 45% — Landtag s. Wien. Öttingen (Ótingen,.Oting, Otingen, Otyngen) a. d. Wórnitz n. è. v. Nördlingen, Grafen 11, 24; 28; - 44b, 67, 42s. — Ihre Gebiete 510, 14. — Graf Ludwig XIT. 1378-1440: 11, 14. 12, 47b. 14, 293; 48b; 52b. 55, 44uff.; 425; 44b. QT, 48*ff. 69, 19. 1*0, 21*ff.; 46"; 49b. 360, 465, 499, 40b. — Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 433. — Seine Boten 70, 225; 20b; 30%, — Graf Ulrich, Neffe des Vorigen, in Flochberg 1429-1477: 96, 45%, 499, 41%. — Graf Johann I., Bruder des Vorigen, in Waller- stein 1429-1449: 18, 30. 77, 39%; 42% 280, 21; 25. 372, 17; 86a ff, 314, 45b, 375, 26b, 390, 20 ff.; 51b. 391, 34. 393, 10; 26; 27. 394, 1; 2; 5. 499, 40%. — Rite 285, 33. — Gesandte 393, 27. Vgl. auch Frantz, Scharenstetten. — Bundos- genossen 372, 17. 375, 27b, — Graf Wilhelm, Bruder des Vorigen, in Ottingen 1429-1467: 499, 41b, Ofen (Buden) 11, 35b. 143, 32; 38. 356, 47a, 785, 19. 818, 47", — Bankhaus der Medici 104, 36 b, — Ungarischer Reichstag 1. Jan. 1440: 244, 43%. Offenburg (Offinburg) i. d. Ortenau 313, 554.
Strana 947
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 947 Offenburg, Henmaun von —, in Basel, Rittor, t 1458: 356, 43a fi. — Gesandter Konrads v. Weinsberg an Hzg. Friedrich v. Osterreieh Dez. 1439: 121, 35; 96"ff. 122, 35a; 411; ble, 356, 215; 14M.; 50afi. — Desgl. an K. Friedrich März 1440: 262, 29. 265, 2; 40. 266, 4; 14. 270, 23. 273, T. 274, 17; 19 ff. 275. 339, 5. 355, 19. 358, 16. 359, 351; 41a, — Sein Bote 356, 492. Offstein, Nikolaus, Stadtschreiber in Frankfurt 159, 26; 46%. 315, 6. 514, 27. 879, 12; 17. Olmütz (Olomucz) a. d. March, Wenzel von — Registrator in der Kanzlei K. Wenzels 59, 36b. Onias, Jüdischer Hohepriester, 805, 30; 45b ff. 807, 22 № 829, 18; 21. — Sein Bruder s. Jason. Oporto (Portugalia) i. Lusitanien, Bischof Antonius Martinez de Chaves 1423-1447, seit 18. Dez. 1439 Kard.Priester tit. s. Chrysogoni, 578, 22. 846, 12. — Gesandter der päpstl. Präsidenten im Baseler Konzil nach Konstantinopel 787, 37. 799, 494. Oppenheim zw. Worms u. Mainz 35, 28. 273, 28. — Bürgermeister und Rat 363, 44. 364, 261. Oratoribus, Jacobus de —, Dr. decr., Domherr von Ferrara, püpstlieher Kubikular 308, 30; 31. — Gesandter Papst Eugens zum Frankfurter Tage Nov. 1439 und zum Lahnsteiner Kurfürstentage Dez. 1439: 3, 1. 28, 321f. 29, 9; 31; 35. 30, 3; 18ff.; 43^ ff. 104, 2; 12* ff. 125, 40. 182, 6; 17 ft. 199, 2; 38. 883, 47b. 883, 5; 48*, — Desgl, zum Frankfurter Wahltage 125, 40. 130, 9. 132, 13; 35; 40; 43 ff. 133, 7. 134, 23; 29. 135, 16 ff. - 186, 8ff.; 44a; 33b; 44b. 156, 19. 200, 1; 13. 204, 41b. 228, 33. 232, 14. 233, 19; 28. 236, 4. 267, 18ff. 307, 34; 36. 371, 10. 378, 35b. 383, 12; 49% 881, 23% — Desgl. zum Nürnberger Reichstage u. zum Mainzer Kongreß 308, 25; 26. 315, 401. 318, 34; 36. 504, 26 ff. 505, 14 ff. 507, 8. 517, 36b. 518, 9ff.; 22; 23; 4D». 523, 25. 524, 1; 8; 11; 18^; 20b. 530, 36. 584, 9; 21; 28. 535, 9; 10; 13; 14. 540, 6. 549, 29; 323; 34. 550, 1; 4. 551, 16. 552, 20; 36ff. 554, 14; 18; 48b. 556, 3. 565, 1. 566, 18; 28; 34. 510, 21; , 36. 571, 4. 575, 6; 7. 581, 10ff.; 28. 582, 23 fi. 583, 16 ff. 598, 12 №; 19; 25; 44b. 599, 23. 618, 5. 639, 22; 23. 646, 11; 20. 647, 95; 31; 34. 651, 9; 10; 27; 32. 653, 9. 671, 26 ff. 677-680 passim. 689, 20ff.; 41, 690, 36; 37. 691, 21. 693, 13. 694, 21. 695, 22; 28; 39. 70b; 28. 707, 12. 708, 34. 759, 21. 761, 9. 861, 1; 20. 881,8; 9. — Sein Familiaris s. Coperdtaed. Orden, Ordensleute (religiosi) 306, 3. 471, 10. 558, 13. 709, 13. 846, 42. Vgl. Augustinerchorherren, ' Bettelorden, Cisterzienser , Deutschorlen, Domini- kaner, Karmeliter, Karthüuser, Minoriten, Prümon- stratenser. — Generalkapitel 661, 34 ff. 699, 26; 97. Orient 345, 14. — Bischöfe 810, 44^, — Kirche s. Griechenland, Origenes, Kirchenlehrer, geb. ca, 185, + 254; 449, 28 ff, Orlöans (Aurelianum), Herzog Karl von —, 1406 bis 1465: 588, 10. 881, 10. Ostgothen, Künig Theodorich 493-526: 806, 32, 807, 1; 5; 7. Ostia a. d. Tibermiindung, Kardinalbischof s. Damiani. Ostiensis s. Segusio. Ostrigge, Gesandter K. Friedrichs an den Kónig v. England 531, 382; 391. Ott, Konrad, Plleger zu Geislingen 398, 926^ ff. Otterberg (Otzsperg) i. d. Pfalz n. v. Kaiserslautern, Amtmann daselbst s. Forstmeister. Ozias, Jüdischer Priester im 5. Jahrhundert v. Chr., 840, 9. — Seine Sóhne s. Tesus, Johannes. P vgl. B. Paderborn (Padeburnen, Paderburnen) 431, 9. — Domkapitel 301, 2. 803, 9. 431, 7. — Dessen Ge- sandte 431, 16. Padua, Bischof Pictro Donato 1428-1447: 567, 5. 568, 20. — PFäpstlicher Präsident im Baseler Konzil 677, 4; 9. 106, 385; 402, 767, 23; 442 ff. 768, 15. — Abt Ludwig von S. Giustina in —, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1433 und päpstl. Präsident daselbst G77, 38; 46b, 741, 4; 5; 871; 404, — Franciscus de —, pipstl. Kubikular 104, 24»; 310; 43a; 550; 23b. 136, 371; 32b, 229, 45b. 230, 34^. 2836, 46v. 237, 322. 475, 845. 594, 163; 24%. 760, 37b., 879, 29; 44b. 880, 13; 36; 43%. Pair, Fritz, in Niirnberg 258, 38. Palavicinus, B., päpstlicher Kanzleibeamter 202, 4. Palencia n. v. Valladolid, Bischof Tello 1212-1246: 678, 7. — Bischof Roderigo s. Sanchez. Palermo (Panormus), Erzbischof daselbst zur Zeit Papst Paschalis' II.: 668, 14; 462. — Erzbischof Niccolò Tudeschi 1435-1445, seit 19. Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 30. 695, 31; 45b. 696, 18f. 184, 50^. "Vgl. auch unter Tu- deschi, — Gesandter d. Kónigs v. Aragon an d. Baseler Konzil 189, 6ff.; 35. 790, 16; 301f. 791, 4; 9ff.; 25; 31; 34; 40. 793, 30. 847, 11; 91; 23; 27; 29f.; 37. 848, 6; 91f. 868, 39; 40; 45b. — Gesandter.des Basoler Konzils zum Frank- furter Reichstage 1442: 767, 401. Palmstorffer, Johann, Schóffe u. Ratsherr in Frank- furt 162, 31; 48, Paloczy (Palautz), Ladislaus von —, Hofmeister d. Königs v. Ungarn 244, 25. Palomar (Polomar), Johannes von —, Auditor 567, 26F. 765, 32; 46b. 766, 3. 823, 48%, — Mit- glied der Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 846, 17. Pancalieri i. Piemont s. è. v. Pinerolo, Herr Ludwig von —, B. Achaja. , Panigaliis (Lanigaliis), Andreas de —, Kanzleibeamter Papst Felix' V. 321, 45». 454, 13; 39. Pansa, Rómischer Konsul 43 v. Chr.: 182, 35; 37. Pappenheim a. d. Altmiihl n. w. v. Eichstütt, die von —, 11, 29.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 947 Offenburg, Henmaun von —, in Basel, Rittor, t 1458: 356, 43a fi. — Gesandter Konrads v. Weinsberg an Hzg. Friedrich v. Osterreieh Dez. 1439: 121, 35; 96"ff. 122, 35a; 411; ble, 356, 215; 14M.; 50afi. — Desgl. an K. Friedrich März 1440: 262, 29. 265, 2; 40. 266, 4; 14. 270, 23. 273, T. 274, 17; 19 ff. 275. 339, 5. 355, 19. 358, 16. 359, 351; 41a, — Sein Bote 356, 492. Offstein, Nikolaus, Stadtschreiber in Frankfurt 159, 26; 46%. 315, 6. 514, 27. 879, 12; 17. Olmütz (Olomucz) a. d. March, Wenzel von — Registrator in der Kanzlei K. Wenzels 59, 36b. Onias, Jüdischer Hohepriester, 805, 30; 45b ff. 807, 22 № 829, 18; 21. — Sein Bruder s. Jason. Oporto (Portugalia) i. Lusitanien, Bischof Antonius Martinez de Chaves 1423-1447, seit 18. Dez. 1439 Kard.Priester tit. s. Chrysogoni, 578, 22. 846, 12. — Gesandter der päpstl. Präsidenten im Baseler Konzil nach Konstantinopel 787, 37. 799, 494. Oppenheim zw. Worms u. Mainz 35, 28. 273, 28. — Bürgermeister und Rat 363, 44. 364, 261. Oratoribus, Jacobus de —, Dr. decr., Domherr von Ferrara, püpstlieher Kubikular 308, 30; 31. — Gesandter Papst Eugens zum Frankfurter Tage Nov. 1439 und zum Lahnsteiner Kurfürstentage Dez. 1439: 3, 1. 28, 321f. 29, 9; 31; 35. 30, 3; 18ff.; 43^ ff. 104, 2; 12* ff. 125, 40. 182, 6; 17 ft. 199, 2; 38. 883, 47b. 883, 5; 48*, — Desgl, zum Frankfurter Wahltage 125, 40. 130, 9. 132, 13; 35; 40; 43 ff. 133, 7. 134, 23; 29. 135, 16 ff. - 186, 8ff.; 44a; 33b; 44b. 156, 19. 200, 1; 13. 204, 41b. 228, 33. 232, 14. 233, 19; 28. 236, 4. 267, 18ff. 307, 34; 36. 371, 10. 378, 35b. 383, 12; 49% 881, 23% — Desgl. zum Nürnberger Reichstage u. zum Mainzer Kongreß 308, 25; 26. 315, 401. 318, 34; 36. 504, 26 ff. 505, 14 ff. 507, 8. 517, 36b. 518, 9ff.; 22; 23; 4D». 523, 25. 524, 1; 8; 11; 18^; 20b. 530, 36. 584, 9; 21; 28. 535, 9; 10; 13; 14. 540, 6. 549, 29; 323; 34. 550, 1; 4. 551, 16. 552, 20; 36ff. 554, 14; 18; 48b. 556, 3. 565, 1. 566, 18; 28; 34. 510, 21; , 36. 571, 4. 575, 6; 7. 581, 10ff.; 28. 582, 23 fi. 583, 16 ff. 598, 12 №; 19; 25; 44b. 599, 23. 618, 5. 639, 22; 23. 646, 11; 20. 647, 95; 31; 34. 651, 9; 10; 27; 32. 653, 9. 671, 26 ff. 677-680 passim. 689, 20ff.; 41, 690, 36; 37. 691, 21. 693, 13. 694, 21. 695, 22; 28; 39. 70b; 28. 707, 12. 708, 34. 759, 21. 761, 9. 861, 1; 20. 881,8; 9. — Sein Familiaris s. Coperdtaed. Orden, Ordensleute (religiosi) 306, 3. 471, 10. 558, 13. 709, 13. 846, 42. Vgl. Augustinerchorherren, ' Bettelorden, Cisterzienser , Deutschorlen, Domini- kaner, Karmeliter, Karthüuser, Minoriten, Prümon- stratenser. — Generalkapitel 661, 34 ff. 699, 26; 97. Orient 345, 14. — Bischöfe 810, 44^, — Kirche s. Griechenland, Origenes, Kirchenlehrer, geb. ca, 185, + 254; 449, 28 ff, Orlöans (Aurelianum), Herzog Karl von —, 1406 bis 1465: 588, 10. 881, 10. Ostgothen, Künig Theodorich 493-526: 806, 32, 807, 1; 5; 7. Ostia a. d. Tibermiindung, Kardinalbischof s. Damiani. Ostiensis s. Segusio. Ostrigge, Gesandter K. Friedrichs an den Kónig v. England 531, 382; 391. Ott, Konrad, Plleger zu Geislingen 398, 926^ ff. Otterberg (Otzsperg) i. d. Pfalz n. v. Kaiserslautern, Amtmann daselbst s. Forstmeister. Ozias, Jüdischer Priester im 5. Jahrhundert v. Chr., 840, 9. — Seine Sóhne s. Tesus, Johannes. P vgl. B. Paderborn (Padeburnen, Paderburnen) 431, 9. — Domkapitel 301, 2. 803, 9. 431, 7. — Dessen Ge- sandte 431, 16. Padua, Bischof Pictro Donato 1428-1447: 567, 5. 568, 20. — PFäpstlicher Präsident im Baseler Konzil 677, 4; 9. 106, 385; 402, 767, 23; 442 ff. 768, 15. — Abt Ludwig von S. Giustina in —, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1433 und päpstl. Präsident daselbst G77, 38; 46b, 741, 4; 5; 871; 404, — Franciscus de —, pipstl. Kubikular 104, 24»; 310; 43a; 550; 23b. 136, 371; 32b, 229, 45b. 230, 34^. 2836, 46v. 237, 322. 475, 845. 594, 163; 24%. 760, 37b., 879, 29; 44b. 880, 13; 36; 43%. Pair, Fritz, in Niirnberg 258, 38. Palavicinus, B., päpstlicher Kanzleibeamter 202, 4. Palencia n. v. Valladolid, Bischof Tello 1212-1246: 678, 7. — Bischof Roderigo s. Sanchez. Palermo (Panormus), Erzbischof daselbst zur Zeit Papst Paschalis' II.: 668, 14; 462. — Erzbischof Niccolò Tudeschi 1435-1445, seit 19. Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 30. 695, 31; 45b. 696, 18f. 184, 50^. "Vgl. auch unter Tu- deschi, — Gesandter d. Kónigs v. Aragon an d. Baseler Konzil 189, 6ff.; 35. 790, 16; 301f. 791, 4; 9ff.; 25; 31; 34; 40. 793, 30. 847, 11; 91; 23; 27; 29f.; 37. 848, 6; 91f. 868, 39; 40; 45b. — Gesandter.des Basoler Konzils zum Frank- furter Reichstage 1442: 767, 401. Palmstorffer, Johann, Schóffe u. Ratsherr in Frank- furt 162, 31; 48, Paloczy (Palautz), Ladislaus von —, Hofmeister d. Königs v. Ungarn 244, 25. Palomar (Polomar), Johannes von —, Auditor 567, 26F. 765, 32; 46b. 766, 3. 823, 48%, — Mit- glied der Deputatio pro fide d. Baseler Konzils 846, 17. Pancalieri i. Piemont s. è. v. Pinerolo, Herr Ludwig von —, B. Achaja. , Panigaliis (Lanigaliis), Andreas de —, Kanzleibeamter Papst Felix' V. 321, 45». 454, 13; 39. Pansa, Rómischer Konsul 43 v. Chr.: 182, 35; 37. Pappenheim a. d. Altmiihl n. w. v. Eichstütt, die von —, 11, 29.
Strana 948
948 Pappenheim, Haupt II. von —, 1409-1439, Erbmar- schall 11, 11; 422. — Mitglied der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 47». — Gesandter K. Albrechts zum Nürnberger Reichstago Juli 1438: 49, 4; 50%. — Heinrich I., Sohn des Vorigen, 1439-1482, Erb- marschall 11, 12. 13, 8; 29“. 14, 225; 49^. 266, 48; 46^. 266, 45a ff. 372, 38a; 39a. Paradisi, Robertus, päpstl. Kanzleibeamter 880, 35. 881, 6. Parenzo a. d. Küste von Istrien, Bischof Angelus Cavazza 1433-1440, Stellvertreter d. päpstl. Kämmerers 136, 494. 596, 27; 87ff. Vgl. auch Traù. Paris (Parisius), Bischof Dionisius 1439-1447: s. Antiochien. — Stadt 517, 44b. — Domlterr s. Ciboule. — Universität 869,8; 9. — Professor s. Sabrevoys. — Gesandte im Baseler Konzil 778, 38. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. Parma, Bischof Delphin della Pergola 1425-1463, 1 1465, Gesandter d, Baseler Konzils nach Avignon 780, 27; 30. 782, 29; 31; 33; 49*. 188, 1; 2; 4; 10; 12; 32; 33. 785, 9ff. 790, 18; 21ff. 817, 51*. 844, 8; 10. 845, 3ff. Parmenian, Bischof, s. Karthago. Passau (Bassauwe, Passaw, Passow, Patavia), Bischof Albrecht Herzog von Sachsen 1390-1342: 116, 34. — Bischof Georg I. Graf von Hohenlohe 1389- 1423, Kanzler K. Sigmunds 117, 10. — Bischof Leonhard (Lienhart) von Laiming 1494 bis 1451: 268, 46. 269, 11. 837, 15; 17 ff. 499, 45b. 500, 35%, 518, 2ff, 535, 2. — Leiter d. Reichs- kanzlei unter K. Friedrich 11I. 542, 25; 26. 620, 47. — $vine Rite 523, 16. — Kurie 337, 41. — Diözese 849, 26. — Stadt 356, 85b; 38b. 499, 4; 46b. 768, 13. Paulus, der Apostel, 186, 28. 205, 25; 27; 40. 212, 22, 215, 11. 217, 6ff.; 13; 14. 218, 13. 224, 16; 31. 322, 3. 323, 3. 341, 30. 344, Tff. 446, 22. 441, 10. 464, 35. 465, 28. 468, 36. 469, 22. 489, 43. 557, 90. 559, 18; 29. 592, 19. 632, 33; 34; 38, 640, 24. 641, 12. 651, 14ff. 653, 17. 654, 16. 655, 18. 657, 15; 31; 40. 666, 20; 29; 31; 33; 34; 86; 31. 669, 40. 670, 26; 33. 671, 22. 672, 21; 31f.; 39. 673, 4; 8; 9; 25. 618, 8ff. 679, 32; 36; 38. 680, 6. 681, 11. 686, 31. 687, 2; 18. 689, 11; 34; 3b. 691, 7. 694, 16; 92 ff. 709, 20; 24. 710, 14. 712, 25. 713, 24. 714, 18 ff. 715, 42. 716, 6. 717, 5. 718, 15. 719, 85; 50b. 728, 16. 730, 22; 26. 732, 36. 733, 11; 351f 191, 35. 140, 25; 26. 743, 9; 11. 744, 29; 39. 745, 22. 748, 29; 32; 41. 750, 22; 34. 153, 24 ff. 757, 10. 804, 24; 28. 809, 27. 819, 23. 820, 15. 825, 34. 830, 11; 12. 832, 26. 833, 12; 39. 835, 12. 839, 35. 886, 30. Pavia (Papia) 527, 502. — Konzil 1423: 576, 19. 184, 11. 809, 14. 822, 18. 845, 18. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Payerne (Paterniacum) im Kanton Waadt, Klunia- zenserpriorat: Prior Johannes de Palude, Mitglied d. Baseler Konzils 62, 25. Pelagianer, Anhinger des Britischen Mönchs Pela- gius, 207, 32. Pennaforti, Raimund von —, Dominikaner, Dekretist, + 1278: 831, 10. Pera, Stadtteil von Konstantinopel, 764, 15. Pérény (Peren), Johannes von —, Oberstmundschenk im Königreich Ungarn 244, 25. Persien, König Cyrus 558-529 v. Chr.: 182, 32. — König Artaxerxes I. 465-425 v. Chr.: 652, 12. — Sein Mundschenk s. Nehemia. Perugia (Perusium) in Umbrien, A. de —, piipstl. Kanzleibeamter 104, 41a. Peterwardein (Peterwardin) a. Ungarn 18, 44b. Petrarca (Petrarcha), Francesco, in Florenz, + 1374: 470, 43b. Petrus (Cephas), der Apostel, 205, 39. 210, 22ff.; 46b; 47b. 213, 32. 214, 42. 215, 10. 322, 3. 844, 6 ff. 429, 29. 446, 22; 23; 27 ff. 447, 10. 459, 3; 9. 462, 6; 7. 468, 36. 469, 3; 44. 471, 37. 477, 27; 28. 485, 3. 489, 43. 508, 25. 555, 41. 558, 41. 640, 3. 641, 10; 12. 642, 45. 644, 3; 4. 647, 1f.; 13. 652, 13. 655, 6; 12. 656, 13. 662, 20. 663, 31. 664, 48^. 665, 6; 311. 666, 3. 667, 32. 668, 5. 669, 9; 10; 13; 17; 18; 21ff.; 96; 30; 32; 40. 670, 2; 13; 14. 671, 16; 25; 30ff. 672,5 ff.; 16 ff.; 24. 673, 4; 8; 22ff. 678, 9; 10; 13; 15. 680, 6; 7; 32; 33. 688, 25. 689, 5; 8ff.; 37. 690, 23; 25. 719, 35; 49b. 723, 31. 733, 34; 36. 744, 27 ff. 760, 5. 768, 26; 29; 30; 34. 809, 36; 41. 810, 10; 14. 811, 28. 818, 36. 819, 4; 13. 820, 15ff. 822, 11ff. 836, 14; 27; 98. 882, 17. Petrus, Diakon in der ersten Hálíte des 6. Jahr- hunderts, 218, 36. Petrus, Kanzleibeamter des Erzbischofs von Köln 152, 46b. Petrus Leonis, Kardinalpriester tit. s. Calixti, s. Rom (Papst Anaclet II.). Pfalz (Pfaleze, Pfalentz, Pfallentz, Pfallncz, Pfalteze) 45, 13. Pfalzgrafen bei Rhein 54, 24; 45° ff. 69, 23. 152, 34», 195, 23a. 196, 16; 27; 30; 39. 197, 7; 14; 15; 42b. Vgl. auch Baiern. — Kurwiirde 195, 2. — Zölle 195, 3. — Christoph zu Neumarkt, Herzog in Baiern, Sohn d. Pfalzgrafen Johann, 1443-1448, seit 10. April 1440 König von Dänemark, s. Dänemark. — Friedrich I. der Sicgreiche, Herzog in. Baiern, Sohn d, Kurfürsten Ludwig III., geb. 1425, | 1476, Kurfürst 1451-1476: 399, 47%, — Friedrich I. von Simmern-Sponheim, Sohn d. Pfalzgrafen Stephan, geb. 1417, Graf von Spon- heim seit 1444, Pfalzgraf 1459-1480: 516, 465. — Johann zu Neumarkt, Herzog in Baiern, Sohn K. Ruprechts, geb. 1383, Pfalzgraf 1410-1443: 1, 10; 37», 290, 14. 407, 3. 494, 29. 499, 38%. d. Drau im südl.
948 Pappenheim, Haupt II. von —, 1409-1439, Erbmar- schall 11, 11; 422. — Mitglied der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 47». — Gesandter K. Albrechts zum Nürnberger Reichstago Juli 1438: 49, 4; 50%. — Heinrich I., Sohn des Vorigen, 1439-1482, Erb- marschall 11, 12. 13, 8; 29“. 14, 225; 49^. 266, 48; 46^. 266, 45a ff. 372, 38a; 39a. Paradisi, Robertus, päpstl. Kanzleibeamter 880, 35. 881, 6. Parenzo a. d. Küste von Istrien, Bischof Angelus Cavazza 1433-1440, Stellvertreter d. päpstl. Kämmerers 136, 494. 596, 27; 87ff. Vgl. auch Traù. Paris (Parisius), Bischof Dionisius 1439-1447: s. Antiochien. — Stadt 517, 44b. — Domlterr s. Ciboule. — Universität 869,8; 9. — Professor s. Sabrevoys. — Gesandte im Baseler Konzil 778, 38. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. Parma, Bischof Delphin della Pergola 1425-1463, 1 1465, Gesandter d, Baseler Konzils nach Avignon 780, 27; 30. 782, 29; 31; 33; 49*. 188, 1; 2; 4; 10; 12; 32; 33. 785, 9ff. 790, 18; 21ff. 817, 51*. 844, 8; 10. 845, 3ff. Parmenian, Bischof, s. Karthago. Passau (Bassauwe, Passaw, Passow, Patavia), Bischof Albrecht Herzog von Sachsen 1390-1342: 116, 34. — Bischof Georg I. Graf von Hohenlohe 1389- 1423, Kanzler K. Sigmunds 117, 10. — Bischof Leonhard (Lienhart) von Laiming 1494 bis 1451: 268, 46. 269, 11. 837, 15; 17 ff. 499, 45b. 500, 35%, 518, 2ff, 535, 2. — Leiter d. Reichs- kanzlei unter K. Friedrich 11I. 542, 25; 26. 620, 47. — $vine Rite 523, 16. — Kurie 337, 41. — Diözese 849, 26. — Stadt 356, 85b; 38b. 499, 4; 46b. 768, 13. Paulus, der Apostel, 186, 28. 205, 25; 27; 40. 212, 22, 215, 11. 217, 6ff.; 13; 14. 218, 13. 224, 16; 31. 322, 3. 323, 3. 341, 30. 344, Tff. 446, 22. 441, 10. 464, 35. 465, 28. 468, 36. 469, 22. 489, 43. 557, 90. 559, 18; 29. 592, 19. 632, 33; 34; 38, 640, 24. 641, 12. 651, 14ff. 653, 17. 654, 16. 655, 18. 657, 15; 31; 40. 666, 20; 29; 31; 33; 34; 86; 31. 669, 40. 670, 26; 33. 671, 22. 672, 21; 31f.; 39. 673, 4; 8; 9; 25. 618, 8ff. 679, 32; 36; 38. 680, 6. 681, 11. 686, 31. 687, 2; 18. 689, 11; 34; 3b. 691, 7. 694, 16; 92 ff. 709, 20; 24. 710, 14. 712, 25. 713, 24. 714, 18 ff. 715, 42. 716, 6. 717, 5. 718, 15. 719, 85; 50b. 728, 16. 730, 22; 26. 732, 36. 733, 11; 351f 191, 35. 140, 25; 26. 743, 9; 11. 744, 29; 39. 745, 22. 748, 29; 32; 41. 750, 22; 34. 153, 24 ff. 757, 10. 804, 24; 28. 809, 27. 819, 23. 820, 15. 825, 34. 830, 11; 12. 832, 26. 833, 12; 39. 835, 12. 839, 35. 886, 30. Pavia (Papia) 527, 502. — Konzil 1423: 576, 19. 184, 11. 809, 14. 822, 18. 845, 18. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Payerne (Paterniacum) im Kanton Waadt, Klunia- zenserpriorat: Prior Johannes de Palude, Mitglied d. Baseler Konzils 62, 25. Pelagianer, Anhinger des Britischen Mönchs Pela- gius, 207, 32. Pennaforti, Raimund von —, Dominikaner, Dekretist, + 1278: 831, 10. Pera, Stadtteil von Konstantinopel, 764, 15. Pérény (Peren), Johannes von —, Oberstmundschenk im Königreich Ungarn 244, 25. Persien, König Cyrus 558-529 v. Chr.: 182, 32. — König Artaxerxes I. 465-425 v. Chr.: 652, 12. — Sein Mundschenk s. Nehemia. Perugia (Perusium) in Umbrien, A. de —, piipstl. Kanzleibeamter 104, 41a. Peterwardein (Peterwardin) a. Ungarn 18, 44b. Petrarca (Petrarcha), Francesco, in Florenz, + 1374: 470, 43b. Petrus (Cephas), der Apostel, 205, 39. 210, 22ff.; 46b; 47b. 213, 32. 214, 42. 215, 10. 322, 3. 844, 6 ff. 429, 29. 446, 22; 23; 27 ff. 447, 10. 459, 3; 9. 462, 6; 7. 468, 36. 469, 3; 44. 471, 37. 477, 27; 28. 485, 3. 489, 43. 508, 25. 555, 41. 558, 41. 640, 3. 641, 10; 12. 642, 45. 644, 3; 4. 647, 1f.; 13. 652, 13. 655, 6; 12. 656, 13. 662, 20. 663, 31. 664, 48^. 665, 6; 311. 666, 3. 667, 32. 668, 5. 669, 9; 10; 13; 17; 18; 21ff.; 96; 30; 32; 40. 670, 2; 13; 14. 671, 16; 25; 30ff. 672,5 ff.; 16 ff.; 24. 673, 4; 8; 22ff. 678, 9; 10; 13; 15. 680, 6; 7; 32; 33. 688, 25. 689, 5; 8ff.; 37. 690, 23; 25. 719, 35; 49b. 723, 31. 733, 34; 36. 744, 27 ff. 760, 5. 768, 26; 29; 30; 34. 809, 36; 41. 810, 10; 14. 811, 28. 818, 36. 819, 4; 13. 820, 15ff. 822, 11ff. 836, 14; 27; 98. 882, 17. Petrus, Diakon in der ersten Hálíte des 6. Jahr- hunderts, 218, 36. Petrus, Kanzleibeamter des Erzbischofs von Köln 152, 46b. Petrus Leonis, Kardinalpriester tit. s. Calixti, s. Rom (Papst Anaclet II.). Pfalz (Pfaleze, Pfalentz, Pfallentz, Pfallncz, Pfalteze) 45, 13. Pfalzgrafen bei Rhein 54, 24; 45° ff. 69, 23. 152, 34», 195, 23a. 196, 16; 27; 30; 39. 197, 7; 14; 15; 42b. Vgl. auch Baiern. — Kurwiirde 195, 2. — Zölle 195, 3. — Christoph zu Neumarkt, Herzog in Baiern, Sohn d. Pfalzgrafen Johann, 1443-1448, seit 10. April 1440 König von Dänemark, s. Dänemark. — Friedrich I. der Sicgreiche, Herzog in. Baiern, Sohn d, Kurfürsten Ludwig III., geb. 1425, | 1476, Kurfürst 1451-1476: 399, 47%, — Friedrich I. von Simmern-Sponheim, Sohn d. Pfalzgrafen Stephan, geb. 1417, Graf von Spon- heim seit 1444, Pfalzgraf 1459-1480: 516, 465. — Johann zu Neumarkt, Herzog in Baiern, Sohn K. Ruprechts, geb. 1383, Pfalzgraf 1410-1443: 1, 10; 37», 290, 14. 407, 3. 494, 29. 499, 38%. d. Drau im südl.
Strana 949
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 516, 36 ff. 517, 18 (.; 45^ ff, 535, 3; 7. 869, 1. — Rite 516, 37. 517, 22; 23; 47b, — Gesandter s. Cranfuses. — Juden 36, 9. Pfalzgrafen, Kurfürst Ludwig 1II., Herzog in Baiorn, Landvogt im ElsaB, Sohn K. Ruprechts, geb. 1378, Pfalzgraf 1410-1436: 54, 25; 42». 113, 9. 118, 28. 195, 22a, 242. 196, 30; 39. 197, 14; 42». — Reichsvikar 58, 49b. — Seine Kanzlei 113, 10. — Kurfürst Ludwig IV., Sohn des Vorigen, 1436 bis 1449, Reichsvikar am Rhein, in Schwaben und in den Ländern mit Fränkischem Recht 1439-1440: 2, 2; 8. 3-17 passim. 29, 5; 6; 29. 32-73 passim. 77, 19. 119, 8; 10; 34; 37. 190, 10; 36. 199, 4; 40b; 414; 126, 8; 10; 18; 25. 129. 131, 32. 137, 30. 149, 15; 17; 19; 21; 26. 151, 15. 152, 3; 382; 45«f 161, 33. 169, 39. 174, 3. 176, 35. 193, 31. 194, 32; 35aff, 274, 14. 278, 25; 34. 219, 3. 285, 18. 286, 32; 36; 37. 287, 8; 11; 12; 18 ff. 288, 1ff. 295, 13; 85, 296, 481, 297 bis 299. 335, 10. 352, 4. 358, 285; 29b; 405, 359, 12; 13. 360, 12. 363, 26. 397, 9; 17; 30a; 564; 30%ff. 398, 36a. 399, 6; 8ff.; 29a; 32afT., 23b; 24b; 52b; 53b, 400, 1. 401, 3; 5. 416, 95. 419, 21. 424, 39. 425, 85. 427, 35. 490, 12 ff. 494, 26. 497, 26. 498, 39; 42; 43. 501, 34. 543, 41a, 544, 13; 15. 622, 35; 40; 441, 864, 4; 5. — Reichsvikar 1437-1438: 10, 3ff. — Seine Mutter s. Savoyen. — Seine Schwüger s. Baden (Mf. Jakob), Württemberg (Gfen. Ludwig u. Ulrich). — Sein Oheim s. Savoyen (Hzg. Amadeus VIII.). — Sein Stellvertreter im Baselor Konzil s. Weinsberg. — Hof 7, 4. — Hofmeister s. Helmstatt. — Räte 83, 36b. 51, 31. 63, 20. 152, 12. 285, 36. 297, 2f. 390, 15. 393, 21. 397, 52%. 420, 33. 421, 41ff. 422, 45. 423, 23ff.; 30; 31; 39; 46; 48. 424, 37. 428, 13. 523, 12. Vgl. Gemmingen, Lim- burg, Neipperg, Stein, Weinsberg (Konrad). — Amtleute 420, 44. 424, 16. Vgl. Forstmeister, Weinsberg (Konrad). — Gesandte 1, 17. 6, 11. 29, 30. 30, 2; 10. 32, 16. 195, 16b. 196, 15. 262, 15. 263, 18. 287, 29; 30. 502, 20. 523, 12. 539, 32. 542, 41. 543, 37. 544, 19. 545, 8. 548, 30ff.; 47. 549, 18; 21. 550, 44. 613, 2. 618, 7. 634, 38. 637, 165.; 421; 430; 481, 863, 44. Vgl. Ast, Limburg, TrucheeB, Worms (Bf. Friedrich), auch Deutschland (Kurfürsten). — Kanzlei 3, 26ff.; 48%. 10, 31; 34. 14, 11. 15, 42. 38, 9. 35, 2. 37, 31. 55, 37%. — Kanzler s. Ast. — Kanzleibeamte 15, 31. Vgl. Audreas, -- Schreiber 425, 19. — Boten 33, 10. 87, 85. 171, 91; 35. — Diener, Mannen 297, TH. 419, 26. 423,36. 426,42; 49. — Bürger, Bauern, Hintersassen, Untertanen, Schutz- befohlene 297, 20 ff. 419,.24; 26. — Land, Gebiet, Städte, Schlössor usw. 420, 34; 50. 421, 4,8; 11; 13; 18. 422, 5; 7; 18. 494, 7; 13. 425, 38. 427, 39; 40. — Otto I. zu Mosbach, Herzog in Baiern, Landvogt im ElsaB, 1410-1461, seit 1448 auch Pfalzgraf zu Neumarkt, Vormund. des Kurfürsten Ludwig 1V.: 1, 10; 20; 37^; 421, 2,929; 8f. 3, tff. 5, 17; Deutsche Roichstags-Akton XV. 949 44b; 50b; 52% 6, 27a. 7, 20; 43 AT. 8, 41. 9, 96. 12, 35; 36. 33, 35%, 34, 4ff.; 22a; 28a; 32a, 35a; 383, 35, 14. 36, 28. 43, 19. 44, 20; 26. 46, 13. 51, 81. 57, 1. 60, 6; 12. 73, 33b; 36b; 39b; 42bff. 119, 7. 120, 11. 129, 27; 30. 134, 3f. 137, 11; 12. 151, 9. 152, 9ff.; 18; 37a; 39a. 169, 39. 171, 20. 174, 3. 176, 35. 178, 3; 13; 15; 26; 29; 30; 833; 40°ff, 202, 7; 41%, 241, 6; 8. 275, 20; 39. 278, 95; 27; 34. 279, 20. 285, 30; 38. 286, 33. 287, 18. 294, 42. 295, 9 £.; 22; 31; 35. 296, 48e, 297-299. 313, 11. 335, 11. 352, 4. 859, 7; 8. 398, 20. 394, 141.; 398. 399, 47». 405, 15; 16. 416, 25; 52%, 419, 21. 424, 39. 425, 35. 427, 35. 490, 3; 16; 512; 43%; 48%, 494, 30. 501, 34. 502, 19; 20. 580, 48. 877, 26. — Seine Umgebung 84, 6; 374. Vgl. Neipperg. — Hof- meister s. Rindshofen. — Rite 297, 2ff.; 33; 37. 298. 420, 33. 421, 41ff. 422, 45, 493, 93 ff. 494, 37. 428, 13. Vgl. Ehrenberg. — Amitleute 420, 44. 424, 16. — Gesandte 502, 20. Vgl. Forst- meister. — Kanzler 262, 13. — Schreiber 425, 13. — Boten 57, 42% 241, 6, 258, 12; 15. — Diener, Mannen 297, 7ff. 419, 26. 423, 36. 426, 42; 49. — Bürger, Bauern, Hintersassen, Unter- tanen, Schutzbefohlene 297, 20ff. 419, 24; 26. — Land, Gebiet, Städte, Schlösser usw. 420, 34; 50. 421, 4; 8; 11; 13; 18. 422, 5; 7; 18. 424, 7; 13. 425, 38. 427, 39; 40. Pfalzgrafen, Ruprecht I. der Ältere 1353-1390: 194, 37b, | — K. Ruprecht 1400-1410: 2, 6. 3, 29. 9, 43. 47, 402; 44a, 54, 461, 58, 33aff. ; 48%, 59, 38b. 118, 47°, 830, 10. — Protonotar s. Winheim. — Re- gietraturbiicher 3, 29; 40a ff. — Ruprecht, Sohn des Folgenden, geb. 1420, + 1478: 8 Straßburg. — Stephan von” Simmern - Zweibrücken , Herzog in „Baiern, Sohn K. Ruprechts, geb. 1385, Pfalzgraf ‘1410-1459: 35, 14. 62, 37. 33b, 11. 352, 4, 363, 38. 364, 26ff. 501, 32. 502, 422. 516, 45b, _ Gesandte 502, 16. Pfau von Riepurg (PfA von Ryperg), Burkhard, Ritter, 383, 38b. Pilug, Hintschik, Bóhmischer Baron 523, 29. Pforzheim (Pfortzhain) i, Baden, Fürsten- u. Stüdtetag daselbst Aug. 1440: 278,41. 285, 27 ff. 393, 16; 191f. Pfullendorf n. è. v. Uberlingen 18, 11. 22, 36. 26, . 22. 55, 41b, 88, 45. 90, 3. 92, 12. 93, 19. 395; 47b. — Bürgermeister, Vogt, Schulthei&, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 482. — Stadtsteuor: 55, 80b; 43%, Pharaonen, die, in Ägypten, 185, 36. Pharisäer 205, 35f. 208, 81; 37. 673, 10 ff. 690, 23 ff. 700, 26. 718, 29. 726; 1. 137, 16. 753, 21 ff. Vgl. Nikodemus. Philipp, Kónig, s. Mazedonien. Philippus, der Apostel, 672, 24. i Philosophen 657, 40; 41. 658, 1; 4ff.; 11. 659, M 660, 10; 11; 15; 18. 725, 14; 18. 748, 9; 824, 5, 869, 146. TON
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 516, 36 ff. 517, 18 (.; 45^ ff, 535, 3; 7. 869, 1. — Rite 516, 37. 517, 22; 23; 47b, — Gesandter s. Cranfuses. — Juden 36, 9. Pfalzgrafen, Kurfürst Ludwig 1II., Herzog in Baiorn, Landvogt im ElsaB, Sohn K. Ruprechts, geb. 1378, Pfalzgraf 1410-1436: 54, 25; 42». 113, 9. 118, 28. 195, 22a, 242. 196, 30; 39. 197, 14; 42». — Reichsvikar 58, 49b. — Seine Kanzlei 113, 10. — Kurfürst Ludwig IV., Sohn des Vorigen, 1436 bis 1449, Reichsvikar am Rhein, in Schwaben und in den Ländern mit Fränkischem Recht 1439-1440: 2, 2; 8. 3-17 passim. 29, 5; 6; 29. 32-73 passim. 77, 19. 119, 8; 10; 34; 37. 190, 10; 36. 199, 4; 40b; 414; 126, 8; 10; 18; 25. 129. 131, 32. 137, 30. 149, 15; 17; 19; 21; 26. 151, 15. 152, 3; 382; 45«f 161, 33. 169, 39. 174, 3. 176, 35. 193, 31. 194, 32; 35aff, 274, 14. 278, 25; 34. 219, 3. 285, 18. 286, 32; 36; 37. 287, 8; 11; 12; 18 ff. 288, 1ff. 295, 13; 85, 296, 481, 297 bis 299. 335, 10. 352, 4. 358, 285; 29b; 405, 359, 12; 13. 360, 12. 363, 26. 397, 9; 17; 30a; 564; 30%ff. 398, 36a. 399, 6; 8ff.; 29a; 32afT., 23b; 24b; 52b; 53b, 400, 1. 401, 3; 5. 416, 95. 419, 21. 424, 39. 425, 85. 427, 35. 490, 12 ff. 494, 26. 497, 26. 498, 39; 42; 43. 501, 34. 543, 41a, 544, 13; 15. 622, 35; 40; 441, 864, 4; 5. — Reichsvikar 1437-1438: 10, 3ff. — Seine Mutter s. Savoyen. — Seine Schwüger s. Baden (Mf. Jakob), Württemberg (Gfen. Ludwig u. Ulrich). — Sein Oheim s. Savoyen (Hzg. Amadeus VIII.). — Sein Stellvertreter im Baselor Konzil s. Weinsberg. — Hof 7, 4. — Hofmeister s. Helmstatt. — Räte 83, 36b. 51, 31. 63, 20. 152, 12. 285, 36. 297, 2f. 390, 15. 393, 21. 397, 52%. 420, 33. 421, 41ff. 422, 45. 423, 23ff.; 30; 31; 39; 46; 48. 424, 37. 428, 13. 523, 12. Vgl. Gemmingen, Lim- burg, Neipperg, Stein, Weinsberg (Konrad). — Amtleute 420, 44. 424, 16. Vgl. Forstmeister, Weinsberg (Konrad). — Gesandte 1, 17. 6, 11. 29, 30. 30, 2; 10. 32, 16. 195, 16b. 196, 15. 262, 15. 263, 18. 287, 29; 30. 502, 20. 523, 12. 539, 32. 542, 41. 543, 37. 544, 19. 545, 8. 548, 30ff.; 47. 549, 18; 21. 550, 44. 613, 2. 618, 7. 634, 38. 637, 165.; 421; 430; 481, 863, 44. Vgl. Ast, Limburg, TrucheeB, Worms (Bf. Friedrich), auch Deutschland (Kurfürsten). — Kanzlei 3, 26ff.; 48%. 10, 31; 34. 14, 11. 15, 42. 38, 9. 35, 2. 37, 31. 55, 37%. — Kanzler s. Ast. — Kanzleibeamte 15, 31. Vgl. Audreas, -- Schreiber 425, 19. — Boten 33, 10. 87, 85. 171, 91; 35. — Diener, Mannen 297, TH. 419, 26. 423,36. 426,42; 49. — Bürger, Bauern, Hintersassen, Untertanen, Schutz- befohlene 297, 20 ff. 419,.24; 26. — Land, Gebiet, Städte, Schlössor usw. 420, 34; 50. 421, 4,8; 11; 13; 18. 422, 5; 7; 18. 494, 7; 13. 425, 38. 427, 39; 40. — Otto I. zu Mosbach, Herzog in Baiern, Landvogt im ElsaB, 1410-1461, seit 1448 auch Pfalzgraf zu Neumarkt, Vormund. des Kurfürsten Ludwig 1V.: 1, 10; 20; 37^; 421, 2,929; 8f. 3, tff. 5, 17; Deutsche Roichstags-Akton XV. 949 44b; 50b; 52% 6, 27a. 7, 20; 43 AT. 8, 41. 9, 96. 12, 35; 36. 33, 35%, 34, 4ff.; 22a; 28a; 32a, 35a; 383, 35, 14. 36, 28. 43, 19. 44, 20; 26. 46, 13. 51, 81. 57, 1. 60, 6; 12. 73, 33b; 36b; 39b; 42bff. 119, 7. 120, 11. 129, 27; 30. 134, 3f. 137, 11; 12. 151, 9. 152, 9ff.; 18; 37a; 39a. 169, 39. 171, 20. 174, 3. 176, 35. 178, 3; 13; 15; 26; 29; 30; 833; 40°ff, 202, 7; 41%, 241, 6; 8. 275, 20; 39. 278, 95; 27; 34. 279, 20. 285, 30; 38. 286, 33. 287, 18. 294, 42. 295, 9 £.; 22; 31; 35. 296, 48e, 297-299. 313, 11. 335, 11. 352, 4. 859, 7; 8. 398, 20. 394, 141.; 398. 399, 47». 405, 15; 16. 416, 25; 52%, 419, 21. 424, 39. 425, 35. 427, 35. 490, 3; 16; 512; 43%; 48%, 494, 30. 501, 34. 502, 19; 20. 580, 48. 877, 26. — Seine Umgebung 84, 6; 374. Vgl. Neipperg. — Hof- meister s. Rindshofen. — Rite 297, 2ff.; 33; 37. 298. 420, 33. 421, 41ff. 422, 45, 493, 93 ff. 494, 37. 428, 13. Vgl. Ehrenberg. — Amitleute 420, 44. 424, 16. — Gesandte 502, 20. Vgl. Forst- meister. — Kanzler 262, 13. — Schreiber 425, 13. — Boten 57, 42% 241, 6, 258, 12; 15. — Diener, Mannen 297, 7ff. 419, 26. 423, 36. 426, 42; 49. — Bürger, Bauern, Hintersassen, Unter- tanen, Schutzbefohlene 297, 20ff. 419, 24; 26. — Land, Gebiet, Städte, Schlösser usw. 420, 34; 50. 421, 4; 8; 11; 13; 18. 422, 5; 7; 18. 424, 7; 13. 425, 38. 427, 39; 40. Pfalzgrafen, Ruprecht I. der Ältere 1353-1390: 194, 37b, | — K. Ruprecht 1400-1410: 2, 6. 3, 29. 9, 43. 47, 402; 44a, 54, 461, 58, 33aff. ; 48%, 59, 38b. 118, 47°, 830, 10. — Protonotar s. Winheim. — Re- gietraturbiicher 3, 29; 40a ff. — Ruprecht, Sohn des Folgenden, geb. 1420, + 1478: 8 Straßburg. — Stephan von” Simmern - Zweibrücken , Herzog in „Baiern, Sohn K. Ruprechts, geb. 1385, Pfalzgraf ‘1410-1459: 35, 14. 62, 37. 33b, 11. 352, 4, 363, 38. 364, 26ff. 501, 32. 502, 422. 516, 45b, _ Gesandte 502, 16. Pfau von Riepurg (PfA von Ryperg), Burkhard, Ritter, 383, 38b. Pilug, Hintschik, Bóhmischer Baron 523, 29. Pforzheim (Pfortzhain) i, Baden, Fürsten- u. Stüdtetag daselbst Aug. 1440: 278,41. 285, 27 ff. 393, 16; 191f. Pfullendorf n. è. v. Uberlingen 18, 11. 22, 36. 26, . 22. 55, 41b, 88, 45. 90, 3. 92, 12. 93, 19. 395; 47b. — Bürgermeister, Vogt, Schulthei&, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 482. — Stadtsteuor: 55, 80b; 43%, Pharaonen, die, in Ägypten, 185, 36. Pharisäer 205, 35f. 208, 81; 37. 673, 10 ff. 690, 23 ff. 700, 26. 718, 29. 726; 1. 137, 16. 753, 21 ff. Vgl. Nikodemus. Philipp, Kónig, s. Mazedonien. Philippus, der Apostel, 672, 24. i Philosophen 657, 40; 41. 658, 1; 4ff.; 11. 659, M 660, 10; 11; 15; 18. 725, 14; 18. 748, 9; 824, 5, 869, 146. TON
Strana 950
950 Fhinees, Enkel des Hohepriesters Aaron, 713, 15; 16. Piacenza (Placentia) am Po, Kardinal von —, s. Castiglione. — Synode 1095: 668, 47%. Picardie (Picardia) 346, 5. Piccolomini, Enea Silvio de’ —, geb. 1406, + 1464: 127, 91. 128, 4; 14. 182, 48 *. — Sekretür Papst Felix' V. 321, 431; 49b, 322, 4. 491, 411, 510, 40. Pirgstein s. Bürgstein. Pisa, Hafen daselbst 785, 15. — Konzil 1409: 602, 16. 711, 8. 784, 11. 822, 51*. 845, 18. Plato, Griechischer Philosoph 429-347 v. Chr.: 834, 32. Platz (Blacz, Placz) i. Bóhmen s. w. v. Neuhaus, Heinrich von —, Bóhm. Baron 146, 14; 201. 147, 29; 311. 148, 35; 401f. Plauen (Blaen, Plaen, Plaenn, Plauwen, Plawen, Plawn), Anna ReuB von —, s. Quedlinburg. — Heinrich I. ReuB von —, Burggraf von MeiBen, Hofrichter K. Sigmunds, Lehensmann der Krone Bóhmen, gest. Ende 1446: 115, 36 ff. 116, 4. 119, 16; 17; 20; 21. 190, 19; 37. 121, 9; 13 ff. 125, 30. 128, 16; 17; 25ff. 129, 8ff.; 16ff.; 20. 130, 4. 141, 44. 146, 1; 8. 147, 16; 21; 48»; 45%. 148, 22; 27. 154, 41. 155, 25; 441; 45%, 156, 20. 169, 38. 174, 2. 176, 34. 260, 19. 263, 19. — Diener s. Warbyrer. — Heinrich Reuß von —, Komthur des Deutschen Ordens zu Elbing 177, 22. 179, 27. 204, 46%, Pless (Ble, Blesse) i. Schwaben n. v. Memmingen 381, 4. 388, 5. Plochingen (Blochingen) ö. v. EBlingen 378, 50s. Poggio Bracciolini, Gian Francesco, pipstl. Sekretir, geb. 1380, t 1459: 480, 36; 46b. Poitiers (Pictavium), Bischof Hilarius ca. 350-356, T 860: 442, 22. — Dechant s. Étampes. Polen (Polan, Polonia), Kónig Wladislaw IIL, geb. 81. Okt, 1424, Grofffürst von Littauen, Erbfürst von Ruflland, Kónig von Polen 1434-1444, Kónig von Ungarn 1440-1444: 131, 5. 138, 18; 15 f.; 364f. 139, 2; 445. 160, 12; 13. 243, 26; 32. 355, 38». 512, 30. 520, 44. 521, 20. 525, 23. 526, 1; 16. 869, 2; 4. — Seine Mutter Königin Sophie 188, 17. —. Wahl zum König v. Ungarn 243, 27. — Wahlkapitulation 244, 47b. — Rite 138, 20. — König Kasimir IV., Bruder des Vorigen, geb. 28. Nov. 1427, seit 1440 Großfürst von Littauen, König von Poleu 1445-1492: 138, 48а; 51». — Land, Leute (Pollani), Nation 138, 24; 433; 31»; 36^; 38^. 230, 14. 244, 29. 264, 21; 22. 325, 31. 346, 20. — Barone 244, 31. 245, 13. — Herren 138, 38a. — Prilaten 244, 31. 245, 13. 869, 4. Pollart, E., püpstlicher Kanzleibeamter 534, 45^. — Johannes, Magister, Sprecher des Bischofs v. Ut- recht auf d. Kólner Provinzialsynode 303, 38. 472, 26. Polling i. Oberbaiern s. w. v. Weilheim 438, 42. Alfabetischos Register der Orts- und Personen-Namen. Pomesanien, Landechaft in Westpreußen, Bischof Kaspar Linke 1440-1463: 238, 24 ff. Pommersfelden i. Oberfranken s. w. v. Martin TruchseR von —, 11, 16. Pompejus, Afrikanischer Bischof um die Mitte des 3. Jahrhunderts, 674, 4. Pontano (de Roma, de Urbe), Lodovico, Dr. jur., Rechtsgelehrter, geb. 1409, $ 1439: 645, 1; 30a. 766, 4; 38a. 768, 9. Pontus, Provinz am Schwarzen Meer 345, 14. Poppelsdorf (PoppilBtorpp) b. Bonn 544, 16. 692, 473. Portugal, Kónig Johann I. 1385-1433: 589, 491, — Seine Tochter Isabella s. Burgund. — König Alfonso V., Enkel des Vorigen, 1438-1481, seit 1471 auch Kónig von Algarbien: Gesandte im Florentiner Konzil 762, 27; 28. Portugalia s. Oporto. Poster, Nikolaus, Komthur von Danzig, stellvertreten- der Hochmeister des Deutschen Ordens 537, 45. 605, 39; 40. Pottendorf (Botendorff, Patendorff, Potendoríff, Puten- dorff, Puttendorff) n. à. v. Wiener Neustadt, Albrecht (Albertus) yon —, Baron, Oberstschenk im Herzog- tum Osterreich, Gesandter K. Friedrichs zum Mainzer Kongreß 272, 13, 526, 10; 11; 23 ff.; 42. 528, 4; 14. 534, 14. 535, 43 ff. 536. 537. 540, 12. 541, 3; 12; 13; 30. 545, 13. 546, 47. 548, 33, 37; 43ff. b49, 9; 12ff.; 20. 550, 35; 44. 551, 19; 28ff.; 37; 39. 552, 26; 28; 45. 564, 40. 566, 8; 23ff. 574, 42ff. 575, 20. 578, 45. 579, 20. 580, 16 ff. 581, 19; 21. 585, 24. 586, 16; 34. 587, 10. 602, 33. 607, 9. 613, 1. 630, 87. 634, 15; 38. 637, 16 ff. 759, 21. 761, 8; 9. 849, 27. 855, 6ff. 857, 9; 15; 22; 33. 858, 27; 35ff.; 49a. 860, 3; 12; 16. 861, 30 ff. 862, 3. 868, 9. — Kaspar von —, 514, 3. 523, 15. Prümonstratenserorden 303, 25. — Abte 304, 1. 305, 441f. 471, 29. 472, 28; 29. Vgl. Steinfeld, Prag, Burggraf s. Neuhaus. — Stadt 114, 87. 115, 1; 9; 30. 142, 41. 146, 3. 147, 17. 148, 23. 151, 1. 155, 13. 156, 4ff. 525, 16; 30b. — Bürgermeister u. Rat der Alt- und Neustadt und der Kleinscite 142, 34. 146, 6; 17; . 20ff. 147, 32; 37. 148, 87ff. — Gesandte in Wien 263, 10. — Landtag Dez. 1439 u. Jan. 1440: 142, 38. 147, 39. 149, 2. — Desgl. Nov, 1440: 525, 13. — Desgl. 2. Febr. 1441: 525, 19; 20. 526, 18; 495. Prato n. w. v. Florenz, Johannes von —, s. Ceparelli, Prefiburg (Prespurg, Posonium) 114, 42s, 189, 40», 521, 21. 526, 2. Preußen (Prewssen, Prußen) 179, 15. 544, 9. 622, 40. 623, 32. — Stände 544, 86b. Vgl. auch Danzig. — Städte 178, 45*. 692, 37: 454. 623, 23; 25; 34ff. — Vgl. Deutschorden. Preysing (Brisinger), Thomas, herzoglicher . Pfleger zu Krandsberg 379, 30; 45a, Priamus, Kónig von Troja 182, 32. . Privitz (Prividia) w. v. Kremnitz i. Ungarn, Michael Bamberg,
950 Fhinees, Enkel des Hohepriesters Aaron, 713, 15; 16. Piacenza (Placentia) am Po, Kardinal von —, s. Castiglione. — Synode 1095: 668, 47%. Picardie (Picardia) 346, 5. Piccolomini, Enea Silvio de’ —, geb. 1406, + 1464: 127, 91. 128, 4; 14. 182, 48 *. — Sekretür Papst Felix' V. 321, 431; 49b, 322, 4. 491, 411, 510, 40. Pirgstein s. Bürgstein. Pisa, Hafen daselbst 785, 15. — Konzil 1409: 602, 16. 711, 8. 784, 11. 822, 51*. 845, 18. Plato, Griechischer Philosoph 429-347 v. Chr.: 834, 32. Platz (Blacz, Placz) i. Bóhmen s. w. v. Neuhaus, Heinrich von —, Bóhm. Baron 146, 14; 201. 147, 29; 311. 148, 35; 401f. Plauen (Blaen, Plaen, Plaenn, Plauwen, Plawen, Plawn), Anna ReuB von —, s. Quedlinburg. — Heinrich I. ReuB von —, Burggraf von MeiBen, Hofrichter K. Sigmunds, Lehensmann der Krone Bóhmen, gest. Ende 1446: 115, 36 ff. 116, 4. 119, 16; 17; 20; 21. 190, 19; 37. 121, 9; 13 ff. 125, 30. 128, 16; 17; 25ff. 129, 8ff.; 16ff.; 20. 130, 4. 141, 44. 146, 1; 8. 147, 16; 21; 48»; 45%. 148, 22; 27. 154, 41. 155, 25; 441; 45%, 156, 20. 169, 38. 174, 2. 176, 34. 260, 19. 263, 19. — Diener s. Warbyrer. — Heinrich Reuß von —, Komthur des Deutschen Ordens zu Elbing 177, 22. 179, 27. 204, 46%, Pless (Ble, Blesse) i. Schwaben n. v. Memmingen 381, 4. 388, 5. Plochingen (Blochingen) ö. v. EBlingen 378, 50s. Poggio Bracciolini, Gian Francesco, pipstl. Sekretir, geb. 1380, t 1459: 480, 36; 46b. Poitiers (Pictavium), Bischof Hilarius ca. 350-356, T 860: 442, 22. — Dechant s. Étampes. Polen (Polan, Polonia), Kónig Wladislaw IIL, geb. 81. Okt, 1424, Grofffürst von Littauen, Erbfürst von Ruflland, Kónig von Polen 1434-1444, Kónig von Ungarn 1440-1444: 131, 5. 138, 18; 15 f.; 364f. 139, 2; 445. 160, 12; 13. 243, 26; 32. 355, 38». 512, 30. 520, 44. 521, 20. 525, 23. 526, 1; 16. 869, 2; 4. — Seine Mutter Königin Sophie 188, 17. —. Wahl zum König v. Ungarn 243, 27. — Wahlkapitulation 244, 47b. — Rite 138, 20. — König Kasimir IV., Bruder des Vorigen, geb. 28. Nov. 1427, seit 1440 Großfürst von Littauen, König von Poleu 1445-1492: 138, 48а; 51». — Land, Leute (Pollani), Nation 138, 24; 433; 31»; 36^; 38^. 230, 14. 244, 29. 264, 21; 22. 325, 31. 346, 20. — Barone 244, 31. 245, 13. — Herren 138, 38a. — Prilaten 244, 31. 245, 13. 869, 4. Pollart, E., püpstlicher Kanzleibeamter 534, 45^. — Johannes, Magister, Sprecher des Bischofs v. Ut- recht auf d. Kólner Provinzialsynode 303, 38. 472, 26. Polling i. Oberbaiern s. w. v. Weilheim 438, 42. Alfabetischos Register der Orts- und Personen-Namen. Pomesanien, Landechaft in Westpreußen, Bischof Kaspar Linke 1440-1463: 238, 24 ff. Pommersfelden i. Oberfranken s. w. v. Martin TruchseR von —, 11, 16. Pompejus, Afrikanischer Bischof um die Mitte des 3. Jahrhunderts, 674, 4. Pontano (de Roma, de Urbe), Lodovico, Dr. jur., Rechtsgelehrter, geb. 1409, $ 1439: 645, 1; 30a. 766, 4; 38a. 768, 9. Pontus, Provinz am Schwarzen Meer 345, 14. Poppelsdorf (PoppilBtorpp) b. Bonn 544, 16. 692, 473. Portugal, Kónig Johann I. 1385-1433: 589, 491, — Seine Tochter Isabella s. Burgund. — König Alfonso V., Enkel des Vorigen, 1438-1481, seit 1471 auch Kónig von Algarbien: Gesandte im Florentiner Konzil 762, 27; 28. Portugalia s. Oporto. Poster, Nikolaus, Komthur von Danzig, stellvertreten- der Hochmeister des Deutschen Ordens 537, 45. 605, 39; 40. Pottendorf (Botendorff, Patendorff, Potendoríff, Puten- dorff, Puttendorff) n. à. v. Wiener Neustadt, Albrecht (Albertus) yon —, Baron, Oberstschenk im Herzog- tum Osterreich, Gesandter K. Friedrichs zum Mainzer Kongreß 272, 13, 526, 10; 11; 23 ff.; 42. 528, 4; 14. 534, 14. 535, 43 ff. 536. 537. 540, 12. 541, 3; 12; 13; 30. 545, 13. 546, 47. 548, 33, 37; 43ff. b49, 9; 12ff.; 20. 550, 35; 44. 551, 19; 28ff.; 37; 39. 552, 26; 28; 45. 564, 40. 566, 8; 23ff. 574, 42ff. 575, 20. 578, 45. 579, 20. 580, 16 ff. 581, 19; 21. 585, 24. 586, 16; 34. 587, 10. 602, 33. 607, 9. 613, 1. 630, 87. 634, 15; 38. 637, 16 ff. 759, 21. 761, 8; 9. 849, 27. 855, 6ff. 857, 9; 15; 22; 33. 858, 27; 35ff.; 49a. 860, 3; 12; 16. 861, 30 ff. 862, 3. 868, 9. — Kaspar von —, 514, 3. 523, 15. Prümonstratenserorden 303, 25. — Abte 304, 1. 305, 441f. 471, 29. 472, 28; 29. Vgl. Steinfeld, Prag, Burggraf s. Neuhaus. — Stadt 114, 87. 115, 1; 9; 30. 142, 41. 146, 3. 147, 17. 148, 23. 151, 1. 155, 13. 156, 4ff. 525, 16; 30b. — Bürgermeister u. Rat der Alt- und Neustadt und der Kleinscite 142, 34. 146, 6; 17; . 20ff. 147, 32; 37. 148, 87ff. — Gesandte in Wien 263, 10. — Landtag Dez. 1439 u. Jan. 1440: 142, 38. 147, 39. 149, 2. — Desgl. Nov, 1440: 525, 13. — Desgl. 2. Febr. 1441: 525, 19; 20. 526, 18; 495. Prato n. w. v. Florenz, Johannes von —, s. Ceparelli, Prefiburg (Prespurg, Posonium) 114, 42s, 189, 40», 521, 21. 526, 2. Preußen (Prewssen, Prußen) 179, 15. 544, 9. 622, 40. 623, 32. — Stände 544, 86b. Vgl. auch Danzig. — Städte 178, 45*. 692, 37: 454. 623, 23; 25; 34ff. — Vgl. Deutschorden. Preysing (Brisinger), Thomas, herzoglicher . Pfleger zu Krandsberg 379, 30; 45a, Priamus, Kónig von Troja 182, 32. . Privitz (Prividia) w. v. Kremnitz i. Ungarn, Michael Bamberg,
Strana 951
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. von —, Lic. in decr., Schreiber in der Ungarischen Kanzlei 525, 31a ff. Propheten 557, 29. 650, 13. 654, 26; 29 ff. 658, 2. 670, 22. 683, 5. 714, 16. 716, 35; 36. 717, 16; 19. 725, 27. 726, 4; 27; 39. 753, 23; 24. 807, 36. 829, 11. Vgl. Amos, Haggai, Jahaziel, Jere- mias, Jesaias, Jonas, Sacharja. Provence (Provincia) 346, 6. — Provinzial der Karme- liter, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 865, 26. Průfening (Průfingen, Pruflingen) a. d. Donau w. v. Regensburg 614, 43. €15, 44; 45. — Abt und Konvent 615, 43; 44. Puchberger (Puchperger), Burkhard, Ritter, 391, 3 ff. Puleripatris s. Beaupére. Puppianus &. Florentius. Puslyk, Otto de —, Ritter, 247, 35b. Pusterla, Petrus de —, Hofbeamter u. Gesandter d. Herzogs v. Mailand 255, 21; 26. 257, 18. Pyrrhus, Patriarch, s. Konstantinopel. Q Quedlinburg (Queilingburg, Quelingburg), Abtissin Anna I, ReuB von Plauen 1435-1458: 495, 35. — Stadt 495, 36. R. Rabanus Maurus, Abt von Fulda, Erzbischof von Mainz 847-856: 213, 40. Racconigi (Raconexium, Racunisium, Rauconisium) s, v. Turin, Herr Ludwig von —, 8. Achaja. Radolfzell n. w. v. Konstanz 395, 50b. Radulphi, Jacobus, Kleriker des Kardinalkollegs 334, 368 Raescop, Heinrich, Propst von St. Marien in Utrecht 303, 36. 472, 4. 473, 17. — Sein Gesandter 8, Spina. Ragusa i. Dalmatien, Johannes von —, s. Stojkovich. Raimunda s. Roermond. Rappoltstein (Rapoltzstein) n. v. Colmar im Elsaß, Smasman von —, von 1497 an auch Herr zu Hohenack, Österreichischer Landvogt im Elsaß, 1390-1442: 35, 26. Rascien (Rasia), d. i. Serbien, 308, 47. 478, 12. Raugraf, der, s. Neuenbaumburg. Rauschenblatt (Ruscheplaten), Ludolf, Vasall des Bischofs v. Hildesheim 437, 21. Rausinow (Russinaw, Russynaw), Jan Hertwig (Hert- bik) von —, Böhmischer Baron 146, 16; 20 ff. 147, 31; 97 ff. 148, 36; 40 ff. Ravenna (Ravena) 789, 29; 50b. Ravensberg (Ravesperg) i. Westfalen n. w. v. Biele- feld, Graf Gerhard s. Jülich. Ravensburg am Schussen 1, 14. 18, 10. 22, 35. 23, 8. 96, 99. 97, 34. 76, 30. 81, 2. 90, 2; 33. 92, 11. 93, 19. 97, 33. 102, 18; 22. 288, 15; 20. 395, 46 b, 403, 26. 404, 20. 405, 32. 494, 46. — Bürgermeister, Vogt, Schultheif, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 48*, — Ravensburger Einung (Biberach, 951 Isny, Lindau, Pfullendorf, Ravensburg, Überlingen, Wangen) 18, 10; 11. 22; 35; 36. 25, 91. 26, 22. 76, 30. 81, 3. 92, 11; 12. 97, 33. 102, 18; 22. 288, 42 ff. 289, 4. 405, 33. — Ihre Gesandten 102, 93. 988, 19; 83. 405, 34. Raymundus, Dekretist, s. Pennaforti. Recanati (Racanetum) s. v. Ancona, Jacobus de —, Kleriker der Camera apostolica, püpstl. Kubikular, Gesandter Papst Eugens nach Avignon 782, 17 ff. 844, 41. Rechberg zu Hohenrechberg i. Württemberg s. v. Gmünd, die Herren von —, 11, 7. 14, 8. — Barbara von —, s. Marschalk. — Beer von —, Ritter, Bruder der Vorigen, 14, 19. 66, 1; 12 ff. — Hug von —, Ritter 387, 40. — Ulrich von —, Ritter 387, 40. — Veit von —, Neffe Beers, 14, 20b. — Wilhelm von —, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft | mit Sankt Georgen Schild, Landrichter in Nürn- berg 372, 7. 375, 44*. 528, 15. Regalliis, Johannes de —, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 333, 42b. Regensburg (Ratispona), Bischof Friedrich von Pars- berg 1437-1450: 1, 9; 37a. 36, 3. 268, 46. 269, 11. 337, 15; 17. 516, 35; 38. 535, 2. 615, 39; 492ff. 616, 1. — Gesandter Hzg. Albrechts III. v. Baiern zum Mainzer Reichstage 538, 41. 539, 1; 3; 6; 7. 614, 10; 36; 43. 616, 38. — Seino Prilaten u. Pfaffen 617, 2. — Diener 615, 29. — Bauern 615, 39; 40. 617, 35. — Stift (Bistum) 617, 30. — Dompropst s. Kůn- hofer. — Stadt und ihre Bewohner 79, 44b. 258, 18. 818, 7. 516, 35. 517, 18. 521, 38ff.; 448; 498, 522, 31. 614, 38; 45. 615, 20. 616, 8; 9. Vgl. Kasten- mair. — Juden 36, 15. — Bote 258, 19. — Zins- register 616, 9; 10. — Ort fiir das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 15. 604, 9; 47*. 850, 22. 862, 13. Reicheleberg in Unterfranken s. w. v. Àub 4, 52». Reichenscbwand (Reichelswant) a. d. Pegnitz w. v. Hersbruck 413, 41%. Vgl. Strahlenfels, Roifferscheid (Ryfferscheyt) i. d. Rheipnprovinz s. v. Schleiden, Johann I. von —, Graf von Salm, 1418 bis 1475: 363, 28. Reims, Ort fiir das neue (dritte) Konzil zur Beseiti- gung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. Reinheim (Rinheym, Rynhain) i. Hessen s. è. v. Darm- stadt, Hans Kalb von —, s. Kalb. Remmenfels, Johannes, von Burkheim, Kleriker der Diózese Bamberg, Notar 849, 34; 37. 851, 42. 852, b. Rene, Johannes de —, Dr., Prokurator des Deutschen Ordens im Baseler Konzil 179, 9; 48^. 601, 15. Rennwart, Jórg, Hauptmann d. Schwüb. Städtebundes 8883, 47 ff. Rense am Rhein zw. Koblenz u. Boppard, Kurverein 1338: 125, 41%, 120*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. von —, Lic. in decr., Schreiber in der Ungarischen Kanzlei 525, 31a ff. Propheten 557, 29. 650, 13. 654, 26; 29 ff. 658, 2. 670, 22. 683, 5. 714, 16. 716, 35; 36. 717, 16; 19. 725, 27. 726, 4; 27; 39. 753, 23; 24. 807, 36. 829, 11. Vgl. Amos, Haggai, Jahaziel, Jere- mias, Jesaias, Jonas, Sacharja. Provence (Provincia) 346, 6. — Provinzial der Karme- liter, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 865, 26. Průfening (Průfingen, Pruflingen) a. d. Donau w. v. Regensburg 614, 43. €15, 44; 45. — Abt und Konvent 615, 43; 44. Puchberger (Puchperger), Burkhard, Ritter, 391, 3 ff. Puleripatris s. Beaupére. Puppianus &. Florentius. Puslyk, Otto de —, Ritter, 247, 35b. Pusterla, Petrus de —, Hofbeamter u. Gesandter d. Herzogs v. Mailand 255, 21; 26. 257, 18. Pyrrhus, Patriarch, s. Konstantinopel. Q Quedlinburg (Queilingburg, Quelingburg), Abtissin Anna I, ReuB von Plauen 1435-1458: 495, 35. — Stadt 495, 36. R. Rabanus Maurus, Abt von Fulda, Erzbischof von Mainz 847-856: 213, 40. Racconigi (Raconexium, Racunisium, Rauconisium) s, v. Turin, Herr Ludwig von —, 8. Achaja. Radolfzell n. w. v. Konstanz 395, 50b. Radulphi, Jacobus, Kleriker des Kardinalkollegs 334, 368 Raescop, Heinrich, Propst von St. Marien in Utrecht 303, 36. 472, 4. 473, 17. — Sein Gesandter 8, Spina. Ragusa i. Dalmatien, Johannes von —, s. Stojkovich. Raimunda s. Roermond. Rappoltstein (Rapoltzstein) n. v. Colmar im Elsaß, Smasman von —, von 1497 an auch Herr zu Hohenack, Österreichischer Landvogt im Elsaß, 1390-1442: 35, 26. Rascien (Rasia), d. i. Serbien, 308, 47. 478, 12. Raugraf, der, s. Neuenbaumburg. Rauschenblatt (Ruscheplaten), Ludolf, Vasall des Bischofs v. Hildesheim 437, 21. Rausinow (Russinaw, Russynaw), Jan Hertwig (Hert- bik) von —, Böhmischer Baron 146, 16; 20 ff. 147, 31; 97 ff. 148, 36; 40 ff. Ravenna (Ravena) 789, 29; 50b. Ravensberg (Ravesperg) i. Westfalen n. w. v. Biele- feld, Graf Gerhard s. Jülich. Ravensburg am Schussen 1, 14. 18, 10. 22, 35. 23, 8. 96, 99. 97, 34. 76, 30. 81, 2. 90, 2; 33. 92, 11. 93, 19. 97, 33. 102, 18; 22. 288, 15; 20. 395, 46 b, 403, 26. 404, 20. 405, 32. 494, 46. — Bürgermeister, Vogt, Schultheif, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 48*, — Ravensburger Einung (Biberach, 951 Isny, Lindau, Pfullendorf, Ravensburg, Überlingen, Wangen) 18, 10; 11. 22; 35; 36. 25, 91. 26, 22. 76, 30. 81, 3. 92, 11; 12. 97, 33. 102, 18; 22. 288, 42 ff. 289, 4. 405, 33. — Ihre Gesandten 102, 93. 988, 19; 83. 405, 34. Raymundus, Dekretist, s. Pennaforti. Recanati (Racanetum) s. v. Ancona, Jacobus de —, Kleriker der Camera apostolica, püpstl. Kubikular, Gesandter Papst Eugens nach Avignon 782, 17 ff. 844, 41. Rechberg zu Hohenrechberg i. Württemberg s. v. Gmünd, die Herren von —, 11, 7. 14, 8. — Barbara von —, s. Marschalk. — Beer von —, Ritter, Bruder der Vorigen, 14, 19. 66, 1; 12 ff. — Hug von —, Ritter 387, 40. — Ulrich von —, Ritter 387, 40. — Veit von —, Neffe Beers, 14, 20b. — Wilhelm von —, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft | mit Sankt Georgen Schild, Landrichter in Nürn- berg 372, 7. 375, 44*. 528, 15. Regalliis, Johannes de —, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 333, 42b. Regensburg (Ratispona), Bischof Friedrich von Pars- berg 1437-1450: 1, 9; 37a. 36, 3. 268, 46. 269, 11. 337, 15; 17. 516, 35; 38. 535, 2. 615, 39; 492ff. 616, 1. — Gesandter Hzg. Albrechts III. v. Baiern zum Mainzer Reichstage 538, 41. 539, 1; 3; 6; 7. 614, 10; 36; 43. 616, 38. — Seino Prilaten u. Pfaffen 617, 2. — Diener 615, 29. — Bauern 615, 39; 40. 617, 35. — Stift (Bistum) 617, 30. — Dompropst s. Kůn- hofer. — Stadt und ihre Bewohner 79, 44b. 258, 18. 818, 7. 516, 35. 517, 18. 521, 38ff.; 448; 498, 522, 31. 614, 38; 45. 615, 20. 616, 8; 9. Vgl. Kasten- mair. — Juden 36, 15. — Bote 258, 19. — Zins- register 616, 9; 10. — Ort fiir das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 15. 604, 9; 47*. 850, 22. 862, 13. Reicheleberg in Unterfranken s. w. v. Àub 4, 52». Reichenscbwand (Reichelswant) a. d. Pegnitz w. v. Hersbruck 413, 41%. Vgl. Strahlenfels, Roifferscheid (Ryfferscheyt) i. d. Rheipnprovinz s. v. Schleiden, Johann I. von —, Graf von Salm, 1418 bis 1475: 363, 28. Reims, Ort fiir das neue (dritte) Konzil zur Beseiti- gung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. Reinheim (Rinheym, Rynhain) i. Hessen s. è. v. Darm- stadt, Hans Kalb von —, s. Kalb. Remmenfels, Johannes, von Burkheim, Kleriker der Diózese Bamberg, Notar 849, 34; 37. 851, 42. 852, b. Rene, Johannes de —, Dr., Prokurator des Deutschen Ordens im Baseler Konzil 179, 9; 48^. 601, 15. Rennwart, Jórg, Hauptmann d. Schwüb. Städtebundes 8883, 47 ff. Rense am Rhein zw. Koblenz u. Boppard, Kurverein 1338: 125, 41%, 120*
Strana 952
952 Reuß s. Plauen. Reutlingen (Rewtlingen, Rütlingen, Rüttlingen) 18, 6. 21, 35; 40aff.; 46b. 292, 37. 76, 7. 81, 2. 287, 10; 12; 16. 288, 13; 19. 380, 473; 38b. 395, 44b. 397, 17. 399, 10. 403, 24; 28. 406, 1. 416, 28. — Bürgermeister u. Rat 404, 15. — Gesandte (Ratsfreunde) 287, 17ff. 398, 4. 399, 10; 12; 28aff. 401, 17; 20; 21; 31. Reval, Diózese 313, 274. Revers (Reversium) im Val Grisanche s. w, v. Aosta, Prüzeptor von St. Anton [Johannes de Monte Canuto], Prüsident der Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 208, 18. Rhein (Rine, Ryn) 3, 14. 230, 2. 399, 48s. 869, 12. — Lande, Gebiete und ihre Bewohner (Renenses) 1, 21. 2, 9. 9, 5. 250, 31b. 314, 47». 346, 20. — Städte 604, 9; 43. Rhein (Rijne), Heinrich vom —, Schöffe u. Ratsherr in Frankfurt 162, 43. Rheineck (Ryneck) a. Rhein n. w. v. Andernach, der Burggraf von —, 363, 99. Rieneck (Ryneck) i. Unterfranken 6. v. Aschaffenburg, Graf Philipp I. von —, 1431-1486: 35, 20. 368, 17. Riepurg (Ryperg), SchloB n. v. Landau (Pfalz), Burk- hard von —, s. Pfau. Riesenberg (Risenberg) i. Bôhmen w. v. Teplitz, die von —, 115, 39. — Jan von —, Bôhmischer Baron 146, 12; 20f. 147, 27; 371. 148, 33; 40fL. Riff (Riffe), Adam, Altammanmeister, Gesandter Straf- burgs nach Speier 295, 42s ff. Riga, Erzbischof Henning Scarpenberg 1424-1448: 544, 8. 622, 36; 454. — Seine Suffragano u. Prů- laten 544, 8. 622, 36; 45». — Erzdiôzese 313, 28s. Rimini (Ariminum) s. 6. v. Ravenna, Bischof Christo- forus de S. Marcello 1435-1445 : 880, 10; 22; 23. — Stadt 789, 29; 50b. — Andreas von —, 230, 34»; 364; 32b; 33b, Rindshofen, Stephan von —, Hofmeister des Pfalz- grafen Otto 286, 34. Ripaille (Ripalien, Rippalia) i. Dep. Hante-Savoie n. v. Thonon 34, 20b. 133, 433; 45%, 224, 3; 34. 225, 18; 46. — Dechant der milites in solitudine (d. i. Hzg. Amadeus VIII. v. Savoyen) 224, 3. Kise, Doktor, 646, 29. Ritterbund 377, 15; 38; 44. — der Gesellschaft mit St. Georgen Schild 2, 32 ff. 17, 41. 18, 8; 17. 20-26 passim. 74-76. 80, 19. 82, 11; 15. 88, 18. 84, 12; 45». 85, 14; 29. 87, 20. 88, 41. 89, 482; 502 90, 34. 92, 33. 93, 9. 277, 41; 44. 278, 6; 11; 14. 279.281. 282, 8; 9; 45. 283, 31. 289-293. 994, 19; 46*. 369, 11; 432; 453, 370, 14. 372, 16; 3972; 405; 44s, 373, 9V^f.; 91 ff. 914, 8; 44b, 379, 19. 382, 21. 385, 23. 386, 40. 410, 25. 415, 3. 416, 30; 31. 417, 2. 419, 5. — Hauptleute 86, 13. 88, 26. 294, 10; 11. 369, 18ff. 382, 21. 386, 12. 410, 37. 416, 29. — Herren und Gesellen 86, 12. 87, 33; 34. 88, 26; 33. 279, 43. 281, 9. 294, 10; 11. 369, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 18ff. — Gesandte 20, 48. 21, 36. 85, 19. 87, 2b. 291, 9. 292, 29. "Vgl. Güssenberg, Stein, Villen- bach. — Schutzbelohlene 293, 81; 34. — Drei Parteien 86, 2ff. 293, 39. 369, I8 ff. 376, 445. 380, 43b. — Partei im Hegau 294, 9, — Ihr Hauptmann 88, 8ff. Vgl. Bodman. — Partei in Oberschwaben an der oberen Donau 294, 7. 375, 43b; 44b, — Ihr Hauptmann 26, 6. 88, 5ff. Vgl. Villenbach. — Partei in Niederschwaben an der unteren Donau 85, 11. 294, 8. 372, 51^; 355; 39b; 48b ff. 373, 1. 315, 25». — Ihre Hauptleute 88, 8ff. Vgl. Hürnheim, Westerstetten. — Ihre Mitglieder 375, 512; 54aff.; 32bff, Vgl. Auge- burg (Bf. Peter), Freyberg, Güssenberg, Hül, Helfen- stein, Hohenreichen, Hiirnheim, Knéringen, Ottingen, Pappenheim, Rechberg, Roth, Stadion, Stein, Westerstetten. Roboam s. Juda (Könige). Rochester (Roffa), Bischof Wilhelm Wella 1436-1444, Gesandter d. Kónigs v. England an K. Friedrich 531, 8 ff. 592, 96ff. 593, 51. Rochetaillée w. v. Langres, Jean IV. de la —, seit 1423 Erzbischof von Rouen, 1429-1437 Erzbischof von Besançon, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Lucina (card. Rothomagensis), + 1437: 778, 36. Rode, Thomas, Kanonikus in Basel, Mitglied d. Baseler Konzils 354, 33. Rodenstein i. Odenwald s. w. v. Darmstadt, Engel- hard Herr zu —, 381, 42s, Roermond (Raimunda) a. d. Maas, Prior des Karthüuser- klosters daselbst s. Bartholomeus, Róteln (Rettel) n. v. Lórrach, Markgraf s. Hachberg. : Roffa s. Rochester. Rohr (Ror) i. Niederbaiern s. 6. v. Abensberg 538, 41. 615, 24. — Propst s. Fries. Rom, Kónigtum 183, 8. — Kónige: Romulus 182, 301f. — Tullus (Tulius) Hostilius 183, 5f. — Servius Tullius 183, 6 ff. — Republik: Konsuln s. Hircius, Octavianus, Pansa. — Senat, Bürger 182, 38; 39. — Kaiserreich 182, 34. — Übertragung der Kaiser- würde auf die Deutschen 252, 27. — Kaiser 252, 22 ff. 805, 2; 9. 806, 30. 826, 6. — Cisar Octavianus Augustus 31 v. Chr. - 14. n. Chr.: 183, 8ff. — Nero 54-68: 190, 22; 23. — Vespasian 69-79: 182, 42. — Titus 79-81: 182, 41 ff. 190, 9 fi. — Trajan 98-117: 190, 42a, — Hadrian (Adrianus) 117-135: 190, 2; 42a, — Alexander Severus 222-235: 183, 12. — Dio- kletian 284-305, t 312: 821, 4. — Konstantin d. Gr. ie 307-337: 189, 30. 907, 93; 94; 28f. 231, 1. 252, 21. 350, 35. 802, 46^. 806, 2; 9; 11; 15; 17. 820, 22. 825, 32; 33. — Konstan- tius II. (Constantinus) 337-361: 816, 21; 49a, — Konstans 337-350: 824, 39. — Valentinian I. 364-375: 803, 46%. — Gratian 375-383: 826, 45b. — Valentinian II. 375-392: 826, 45b, — Theodosius I. der Grofe 379-395: 189, 30. 252, 21. 350, 35. 806, 19; 47a, 826, 45b. — Honorius
952 Reuß s. Plauen. Reutlingen (Rewtlingen, Rütlingen, Rüttlingen) 18, 6. 21, 35; 40aff.; 46b. 292, 37. 76, 7. 81, 2. 287, 10; 12; 16. 288, 13; 19. 380, 473; 38b. 395, 44b. 397, 17. 399, 10. 403, 24; 28. 406, 1. 416, 28. — Bürgermeister u. Rat 404, 15. — Gesandte (Ratsfreunde) 287, 17ff. 398, 4. 399, 10; 12; 28aff. 401, 17; 20; 21; 31. Reval, Diózese 313, 274. Revers (Reversium) im Val Grisanche s. w, v. Aosta, Prüzeptor von St. Anton [Johannes de Monte Canuto], Prüsident der Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 208, 18. Rhein (Rine, Ryn) 3, 14. 230, 2. 399, 48s. 869, 12. — Lande, Gebiete und ihre Bewohner (Renenses) 1, 21. 2, 9. 9, 5. 250, 31b. 314, 47». 346, 20. — Städte 604, 9; 43. Rhein (Rijne), Heinrich vom —, Schöffe u. Ratsherr in Frankfurt 162, 43. Rheineck (Ryneck) a. Rhein n. w. v. Andernach, der Burggraf von —, 363, 99. Rieneck (Ryneck) i. Unterfranken 6. v. Aschaffenburg, Graf Philipp I. von —, 1431-1486: 35, 20. 368, 17. Riepurg (Ryperg), SchloB n. v. Landau (Pfalz), Burk- hard von —, s. Pfau. Riesenberg (Risenberg) i. Bôhmen w. v. Teplitz, die von —, 115, 39. — Jan von —, Bôhmischer Baron 146, 12; 20f. 147, 27; 371. 148, 33; 40fL. Riff (Riffe), Adam, Altammanmeister, Gesandter Straf- burgs nach Speier 295, 42s ff. Riga, Erzbischof Henning Scarpenberg 1424-1448: 544, 8. 622, 36; 454. — Seine Suffragano u. Prů- laten 544, 8. 622, 36; 45». — Erzdiôzese 313, 28s. Rimini (Ariminum) s. 6. v. Ravenna, Bischof Christo- forus de S. Marcello 1435-1445 : 880, 10; 22; 23. — Stadt 789, 29; 50b. — Andreas von —, 230, 34»; 364; 32b; 33b, Rindshofen, Stephan von —, Hofmeister des Pfalz- grafen Otto 286, 34. Ripaille (Ripalien, Rippalia) i. Dep. Hante-Savoie n. v. Thonon 34, 20b. 133, 433; 45%, 224, 3; 34. 225, 18; 46. — Dechant der milites in solitudine (d. i. Hzg. Amadeus VIII. v. Savoyen) 224, 3. Kise, Doktor, 646, 29. Ritterbund 377, 15; 38; 44. — der Gesellschaft mit St. Georgen Schild 2, 32 ff. 17, 41. 18, 8; 17. 20-26 passim. 74-76. 80, 19. 82, 11; 15. 88, 18. 84, 12; 45». 85, 14; 29. 87, 20. 88, 41. 89, 482; 502 90, 34. 92, 33. 93, 9. 277, 41; 44. 278, 6; 11; 14. 279.281. 282, 8; 9; 45. 283, 31. 289-293. 994, 19; 46*. 369, 11; 432; 453, 370, 14. 372, 16; 3972; 405; 44s, 373, 9V^f.; 91 ff. 914, 8; 44b, 379, 19. 382, 21. 385, 23. 386, 40. 410, 25. 415, 3. 416, 30; 31. 417, 2. 419, 5. — Hauptleute 86, 13. 88, 26. 294, 10; 11. 369, 18ff. 382, 21. 386, 12. 410, 37. 416, 29. — Herren und Gesellen 86, 12. 87, 33; 34. 88, 26; 33. 279, 43. 281, 9. 294, 10; 11. 369, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 18ff. — Gesandte 20, 48. 21, 36. 85, 19. 87, 2b. 291, 9. 292, 29. "Vgl. Güssenberg, Stein, Villen- bach. — Schutzbelohlene 293, 81; 34. — Drei Parteien 86, 2ff. 293, 39. 369, I8 ff. 376, 445. 380, 43b. — Partei im Hegau 294, 9, — Ihr Hauptmann 88, 8ff. Vgl. Bodman. — Partei in Oberschwaben an der oberen Donau 294, 7. 375, 43b; 44b, — Ihr Hauptmann 26, 6. 88, 5ff. Vgl. Villenbach. — Partei in Niederschwaben an der unteren Donau 85, 11. 294, 8. 372, 51^; 355; 39b; 48b ff. 373, 1. 315, 25». — Ihre Hauptleute 88, 8ff. Vgl. Hürnheim, Westerstetten. — Ihre Mitglieder 375, 512; 54aff.; 32bff, Vgl. Auge- burg (Bf. Peter), Freyberg, Güssenberg, Hül, Helfen- stein, Hohenreichen, Hiirnheim, Knéringen, Ottingen, Pappenheim, Rechberg, Roth, Stadion, Stein, Westerstetten. Roboam s. Juda (Könige). Rochester (Roffa), Bischof Wilhelm Wella 1436-1444, Gesandter d. Kónigs v. England an K. Friedrich 531, 8 ff. 592, 96ff. 593, 51. Rochetaillée w. v. Langres, Jean IV. de la —, seit 1423 Erzbischof von Rouen, 1429-1437 Erzbischof von Besançon, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Lucina (card. Rothomagensis), + 1437: 778, 36. Rode, Thomas, Kanonikus in Basel, Mitglied d. Baseler Konzils 354, 33. Rodenstein i. Odenwald s. w. v. Darmstadt, Engel- hard Herr zu —, 381, 42s, Roermond (Raimunda) a. d. Maas, Prior des Karthüuser- klosters daselbst s. Bartholomeus, Róteln (Rettel) n. v. Lórrach, Markgraf s. Hachberg. : Roffa s. Rochester. Rohr (Ror) i. Niederbaiern s. 6. v. Abensberg 538, 41. 615, 24. — Propst s. Fries. Rom, Kónigtum 183, 8. — Kónige: Romulus 182, 301f. — Tullus (Tulius) Hostilius 183, 5f. — Servius Tullius 183, 6 ff. — Republik: Konsuln s. Hircius, Octavianus, Pansa. — Senat, Bürger 182, 38; 39. — Kaiserreich 182, 34. — Übertragung der Kaiser- würde auf die Deutschen 252, 27. — Kaiser 252, 22 ff. 805, 2; 9. 806, 30. 826, 6. — Cisar Octavianus Augustus 31 v. Chr. - 14. n. Chr.: 183, 8ff. — Nero 54-68: 190, 22; 23. — Vespasian 69-79: 182, 42. — Titus 79-81: 182, 41 ff. 190, 9 fi. — Trajan 98-117: 190, 42a, — Hadrian (Adrianus) 117-135: 190, 2; 42a, — Alexander Severus 222-235: 183, 12. — Dio- kletian 284-305, t 312: 821, 4. — Konstantin d. Gr. ie 307-337: 189, 30. 907, 93; 94; 28f. 231, 1. 252, 21. 350, 35. 802, 46^. 806, 2; 9; 11; 15; 17. 820, 22. 825, 32; 33. — Konstan- tius II. (Constantinus) 337-361: 816, 21; 49a, — Konstans 337-350: 824, 39. — Valentinian I. 364-375: 803, 46%. — Gratian 375-383: 826, 45b. — Valentinian II. 375-392: 826, 45b, — Theodosius I. der Grofe 379-395: 189, 30. 252, 21. 350, 35. 806, 19; 47a, 826, 45b. — Honorius
Strana 953
Alfabetisches Register der Orts- und Personon-Namen. 395-423: 802, 508. — Valentinian III. 425-455: 252, 21. 350, 36. Rom, Römische Kirche, apostolischer Stuhl (sedes apostolica, kathedra, sedes Petri, sedes Romana) passim. — Zehntes allgemeines Konzil 1139: 803, 28. — Zwölftes allgemeines Konzil 1215: 675, 6; 8; 40%, 676, 22. 677, 31. 678, 4; 7. 728, 43. Konzil vom Jahre 1412: 784, 11. 845, 18. Synode vom Jahre 313: 674, 18. 811, 35b, Desgl. 324; 281, 43*. — Desgl. 368: 803, 492, Desgl. zwischen 432 und 440: 810, 5. — Desgl. 449: 674, 49b. — Desgl. 496: 447, 51%. — Desgl. 499: 803, 25; 38b. 807, 2. — Desgl. 501: 809, 40. 810, 3; 4. — Desgl. 502: 803, 42b. — Dosgl. 649: 675, 37a. 810, 32; 39bff, — Desgl. 769: 687, 462. — Desgl. 850: 820, 37b. — Desgl. 863: 675, 442, 811, 2. — Desgl. 869: 675, 489; 49a, 811, 2. — Desgl. 963: 820, 41b, 824, 33. — Desgl. 1099: 668, 48b. — Kirchenbanner 687, 31; 34. — Päpste allgemein 80, 32. 220, 33. 221, 90f. 231, 3; 422, 251, 36. 252, 14; 15; 26. 301, 39ff, 302, 16 ff. 305, 37ff. 324, 27ff. 327, 18; 19. 347, 30. 441, 33; 34. 442, 2ff. 448, 5. 444, 11; 12. 445, 17; 221f. 446, 7; 8; 158. 448, 28. 458, 20ff. 461, 4ff. 464, 28ff, 485, 20; 39. 547, 32. 554, 32, 557-562 passim. 56b, 13; 21; 40. 567-569. 571, 6; 7; 12; 21ff. 577, 2ff.; 35; 37. 578, 2ff. 583, 42b; 43b. 639-689 passim. 691, 26. 699, 9ff.; 22. 707, 27. 109, 21; 308. 710, 16; 17. 712, 2; 41. 718, 3; 89; 40. 717, 35; 41ff. 721-746 passim. 755, 13; 41. 756, 6. 161-172 passim. 773, 30. 784, 9. 799, 98. 800, 5; 8. 801-806 passim. 814, 16 ff. 818-828 passim. 832, 18 №. 835. 840, 378. 849, 15#. 843, 8 846, 41. 847, 5. 874, 12. 875, 2. 882, 18T. — Primat 819, 20. — Papstwahlen 222, 1. 644, 18. 676, 30. 701, 4211. 703, 25. 764, 33. 805, 4. -- Kardinäle 334, 364. 555, 17. 559, 18. 625, 30. 626, 41. 646, 1. 650, 5. 656, 26; 28; 29. 676, 30; 31. 677, 29. 681, 16; 34; 39. 682, 13; 14. 683, 36. 684, 33. 685, 6. 702, 2. 708, 27. 713, 3. 738, 31. 760, 14. 761, 15.-762, 1; 2; 7. 764, 32. 776, 36. 777, 22; 24. 798, 454, 805, 3. 822, 18. 825,41. 844, 1. Ihre Familiaren 681, 36. 682, 13. — Legaten 119, 14. 805, 10. — Kanzlei- beamte 628, 18. 685, 18; 19. — Kanzloiregeln 625, 88. 723, 19ff. — Liber diurnus 676, 12. — Piipstliches Banner 687, 31; 35. — Anaclet I. ca. 79 bis ca. 91: 447, 15. 820, 6. — Urban I. 222-230: 213, 10. — Stephan I. 254-257: 673, 32 ff. 674, 31. 730, 29. 769, 22. -— Marcellin 296-304: 821, 2 ff. — Marcellus 307-309: 822, 20. — Miltiades (Melchiades) 310-314: 730, 30. — Sil- vester 314-335: 231, 1. 806, 9. — Marcus 336: 802, 27. — Liberius 352-366: 670, 1. 618, 29. 822, 24; 41b; 43b. — Felix II. 355-365: 762, 36^. — Damasus I. 366-384: 344, 15; 455. 456, 17; 18. 674, 22; 26; 443, 760, 515. 769, 6. 803, 22; 43a, 813, 17. — Ursinus 366-367: 803, 958 44а; 47a, — Siricius 384-398: 674, 4ba. — Zo- simus 417-418: 674, 40b. — Bonifazius I. 418-499: 674, 28; 38b. 802, 513. — Cólestin l. 422-432: 447, 2; 16ff.; 473; 46b, 819, 31 ff. — Sixtus III. 432-440: 706, 24. 810, 5; 49», — Leo I. der Große 440.461: 214, 10. 227, 2. 345, 21; 39b. 486, 16. 671, 4; 13; 524. 674, 32; 48%. 675, 8; 5; 8; 37b. 764, 13; 44a. 810, 31. Seine Legaten 805, 11. — Gelasius I. 492-496: 344, 27; 28; 502, 447, 28. 448,1. 668, 19. 730,31. 813, 16. — Anastasius II. 496-498: 8929, 91 ff. — Symmachus 498-514: 803, 241r. 807, 2ff. 809, 39 f. — Lau- rentius 498 bis ca. 505: 808, 24; 25. — Pelagius I. 559-560: 806,31. 886, 9. — Gregor I. der Große 590-604 : 190,3. 210, 3 ff. ; 9. 215,9; 42u, 219, 8; 478. 223, 4. 226, 22; 42. 229, 12. 230, 24; 48b, 344, 23 ff. 350, 44; 45. 447, 24m; 41. 631, 7. 675, 27; 28; 50b. 676, 1ff. 678, 25, 724, 27. 726, 47b, 730, 31. 809, 10. 822, 26. 830, 30. 837, 37. 838, 1; 3. — Martin I. 649.655: 6175, 1. 810, 32; 39b. — Gregor III. 731-741: 645, 45b, — Zacharias 741-752: 645, 46%. — Ste- phan IV. 768-772: 687, 7; 8; 445; 45», — Тео Ш. 795-816: 706, 24. 812, 42. — Leo IV. 847-855: 676, 7; 45a. — Nikolaus I. 858-867: 675, 1; 41a. 811, 2, — Hadrian II. 867-872: 675, 2; 41%. 811, 2. — Johannes XII. 955-963: 802, 49b. 820, 18; 19; 40 b. 824, 34. 841, 3. — Nikolaus II. 1058-1061: 733, 30; 44%. — Ale- xander IL. 1061-1073: 687, 6; 7. — Gregor VII. 1073-1085 : s. Hildebrand. — Urban II. 1088-1099: 447, 6; 7. 668, 20; 47b, 730, 32. — Paschalis II. 1099-1118: 668, 14. — Calixt II. 1119-1124: 803, 27; 46b, — Honorius II. 1124-1130: 803, 47%, — Innocenz II. 1130-1143: 803, 97. — Anaclet IT. (Petrus Leonis) 1130-1138: 808, 27. — Eugen III. 1145-1153: 840, 94. — Innocenz III, 1198-1216 : 221, 25. 222, 21. 678, 6. 723, 49b. 730, 31. 805, 29. — Innocenz IV. 1243-1254: 828, 20. 831, 9. — Alexander IV. 1254-1261: 783, 49%. — Gregor X. 1271-1276: 724, 47%, — Boni- fazius VIII. 1294-1303: 671, 475. 676, 18. 686, 46b. 733, 23; 48%, 738, 14; 24. 750, 10. 814, 47%. 826, 82. Sein Liber Sextus 671, 4. 687, 17. 723, 23. — Benedikt XI. 1803-1304: 830, 402; 433; 49a, — Clemens V. 1305-1314: 671, 480, 724, bla, 739, 21; 22; 26. Seine Constitutiónes - Clementine 671,4. 687, 17. 723,23. — Johannes XXII. 1316-1334: 625, 51a. 686, 36; 42b; 48. 687, 19. 802, 28. 814, 14. 826, 32. 841, 3. — Bonifazius IX. 1389-1404: 840, 40. — Benedikt XII. 1334-1342 : 625, 472. — Urban VI. 1378-1389: 829, 30. — Clemens VII. 1918-1394: 829, 30; 31. Seine Kar- dinśle 829, 31. — Benedikt XIII. (Petrus de Luna) 1394-1417, t 1424: 306, 25; 27. 462, 281. 708, 96. 731, 3; 4; 10ff.; 16; 43». 820, 20. 822, 6. 827, 24. 841, 4. — Gregor XII. 1406-1415, t 1417: 306, 25; 27. 462, 27. Sein Nepot s. Corraro. — Johannes XXIII. (Baldassare Cossa) 1410-1415, + 1419: 306, 27. 344, 31; 33. 347, 36 ff, 449,
Alfabetisches Register der Orts- und Personon-Namen. 395-423: 802, 508. — Valentinian III. 425-455: 252, 21. 350, 36. Rom, Römische Kirche, apostolischer Stuhl (sedes apostolica, kathedra, sedes Petri, sedes Romana) passim. — Zehntes allgemeines Konzil 1139: 803, 28. — Zwölftes allgemeines Konzil 1215: 675, 6; 8; 40%, 676, 22. 677, 31. 678, 4; 7. 728, 43. Konzil vom Jahre 1412: 784, 11. 845, 18. Synode vom Jahre 313: 674, 18. 811, 35b, Desgl. 324; 281, 43*. — Desgl. 368: 803, 492, Desgl. zwischen 432 und 440: 810, 5. — Desgl. 449: 674, 49b. — Desgl. 496: 447, 51%. — Desgl. 499: 803, 25; 38b. 807, 2. — Desgl. 501: 809, 40. 810, 3; 4. — Desgl. 502: 803, 42b. — Dosgl. 649: 675, 37a. 810, 32; 39bff, — Desgl. 769: 687, 462. — Desgl. 850: 820, 37b. — Desgl. 863: 675, 442, 811, 2. — Desgl. 869: 675, 489; 49a, 811, 2. — Desgl. 963: 820, 41b, 824, 33. — Desgl. 1099: 668, 48b. — Kirchenbanner 687, 31; 34. — Päpste allgemein 80, 32. 220, 33. 221, 90f. 231, 3; 422, 251, 36. 252, 14; 15; 26. 301, 39ff, 302, 16 ff. 305, 37ff. 324, 27ff. 327, 18; 19. 347, 30. 441, 33; 34. 442, 2ff. 448, 5. 444, 11; 12. 445, 17; 221f. 446, 7; 8; 158. 448, 28. 458, 20ff. 461, 4ff. 464, 28ff, 485, 20; 39. 547, 32. 554, 32, 557-562 passim. 56b, 13; 21; 40. 567-569. 571, 6; 7; 12; 21ff. 577, 2ff.; 35; 37. 578, 2ff. 583, 42b; 43b. 639-689 passim. 691, 26. 699, 9ff.; 22. 707, 27. 109, 21; 308. 710, 16; 17. 712, 2; 41. 718, 3; 89; 40. 717, 35; 41ff. 721-746 passim. 755, 13; 41. 756, 6. 161-172 passim. 773, 30. 784, 9. 799, 98. 800, 5; 8. 801-806 passim. 814, 16 ff. 818-828 passim. 832, 18 №. 835. 840, 378. 849, 15#. 843, 8 846, 41. 847, 5. 874, 12. 875, 2. 882, 18T. — Primat 819, 20. — Papstwahlen 222, 1. 644, 18. 676, 30. 701, 4211. 703, 25. 764, 33. 805, 4. -- Kardinäle 334, 364. 555, 17. 559, 18. 625, 30. 626, 41. 646, 1. 650, 5. 656, 26; 28; 29. 676, 30; 31. 677, 29. 681, 16; 34; 39. 682, 13; 14. 683, 36. 684, 33. 685, 6. 702, 2. 708, 27. 713, 3. 738, 31. 760, 14. 761, 15.-762, 1; 2; 7. 764, 32. 776, 36. 777, 22; 24. 798, 454, 805, 3. 822, 18. 825,41. 844, 1. Ihre Familiaren 681, 36. 682, 13. — Legaten 119, 14. 805, 10. — Kanzlei- beamte 628, 18. 685, 18; 19. — Kanzloiregeln 625, 88. 723, 19ff. — Liber diurnus 676, 12. — Piipstliches Banner 687, 31; 35. — Anaclet I. ca. 79 bis ca. 91: 447, 15. 820, 6. — Urban I. 222-230: 213, 10. — Stephan I. 254-257: 673, 32 ff. 674, 31. 730, 29. 769, 22. -— Marcellin 296-304: 821, 2 ff. — Marcellus 307-309: 822, 20. — Miltiades (Melchiades) 310-314: 730, 30. — Sil- vester 314-335: 231, 1. 806, 9. — Marcus 336: 802, 27. — Liberius 352-366: 670, 1. 618, 29. 822, 24; 41b; 43b. — Felix II. 355-365: 762, 36^. — Damasus I. 366-384: 344, 15; 455. 456, 17; 18. 674, 22; 26; 443, 760, 515. 769, 6. 803, 22; 43a, 813, 17. — Ursinus 366-367: 803, 958 44а; 47a, — Siricius 384-398: 674, 4ba. — Zo- simus 417-418: 674, 40b. — Bonifazius I. 418-499: 674, 28; 38b. 802, 513. — Cólestin l. 422-432: 447, 2; 16ff.; 473; 46b, 819, 31 ff. — Sixtus III. 432-440: 706, 24. 810, 5; 49», — Leo I. der Große 440.461: 214, 10. 227, 2. 345, 21; 39b. 486, 16. 671, 4; 13; 524. 674, 32; 48%. 675, 8; 5; 8; 37b. 764, 13; 44a. 810, 31. Seine Legaten 805, 11. — Gelasius I. 492-496: 344, 27; 28; 502, 447, 28. 448,1. 668, 19. 730,31. 813, 16. — Anastasius II. 496-498: 8929, 91 ff. — Symmachus 498-514: 803, 241r. 807, 2ff. 809, 39 f. — Lau- rentius 498 bis ca. 505: 808, 24; 25. — Pelagius I. 559-560: 806,31. 886, 9. — Gregor I. der Große 590-604 : 190,3. 210, 3 ff. ; 9. 215,9; 42u, 219, 8; 478. 223, 4. 226, 22; 42. 229, 12. 230, 24; 48b, 344, 23 ff. 350, 44; 45. 447, 24m; 41. 631, 7. 675, 27; 28; 50b. 676, 1ff. 678, 25, 724, 27. 726, 47b, 730, 31. 809, 10. 822, 26. 830, 30. 837, 37. 838, 1; 3. — Martin I. 649.655: 6175, 1. 810, 32; 39b. — Gregor III. 731-741: 645, 45b, — Zacharias 741-752: 645, 46%. — Ste- phan IV. 768-772: 687, 7; 8; 445; 45», — Тео Ш. 795-816: 706, 24. 812, 42. — Leo IV. 847-855: 676, 7; 45a. — Nikolaus I. 858-867: 675, 1; 41a. 811, 2, — Hadrian II. 867-872: 675, 2; 41%. 811, 2. — Johannes XII. 955-963: 802, 49b. 820, 18; 19; 40 b. 824, 34. 841, 3. — Nikolaus II. 1058-1061: 733, 30; 44%. — Ale- xander IL. 1061-1073: 687, 6; 7. — Gregor VII. 1073-1085 : s. Hildebrand. — Urban II. 1088-1099: 447, 6; 7. 668, 20; 47b, 730, 32. — Paschalis II. 1099-1118: 668, 14. — Calixt II. 1119-1124: 803, 27; 46b, — Honorius II. 1124-1130: 803, 47%, — Innocenz II. 1130-1143: 803, 97. — Anaclet IT. (Petrus Leonis) 1130-1138: 808, 27. — Eugen III. 1145-1153: 840, 94. — Innocenz III, 1198-1216 : 221, 25. 222, 21. 678, 6. 723, 49b. 730, 31. 805, 29. — Innocenz IV. 1243-1254: 828, 20. 831, 9. — Alexander IV. 1254-1261: 783, 49%. — Gregor X. 1271-1276: 724, 47%, — Boni- fazius VIII. 1294-1303: 671, 475. 676, 18. 686, 46b. 733, 23; 48%, 738, 14; 24. 750, 10. 814, 47%. 826, 82. Sein Liber Sextus 671, 4. 687, 17. 723, 23. — Benedikt XI. 1803-1304: 830, 402; 433; 49a, — Clemens V. 1305-1314: 671, 480, 724, bla, 739, 21; 22; 26. Seine Constitutiónes - Clementine 671,4. 687, 17. 723,23. — Johannes XXII. 1316-1334: 625, 51a. 686, 36; 42b; 48. 687, 19. 802, 28. 814, 14. 826, 32. 841, 3. — Bonifazius IX. 1389-1404: 840, 40. — Benedikt XII. 1334-1342 : 625, 472. — Urban VI. 1378-1389: 829, 30. — Clemens VII. 1918-1394: 829, 30; 31. Seine Kar- dinśle 829, 31. — Benedikt XIII. (Petrus de Luna) 1394-1417, t 1424: 306, 25; 27. 462, 281. 708, 96. 731, 3; 4; 10ff.; 16; 43». 820, 20. 822, 6. 827, 24. 841, 4. — Gregor XII. 1406-1415, t 1417: 306, 25; 27. 462, 27. Sein Nepot s. Corraro. — Johannes XXIII. (Baldassare Cossa) 1410-1415, + 1419: 306, 27. 344, 31; 33. 347, 36 ff, 449,
Strana 954
954 - 12H. 462, 27. 470, 39. 692, 12. 729, 26; 27 ; 30. 180, 31; 38. 731, 27ff. 775, 10ff.; 21; 22; 28 ff. 776, 1. 799, 4. 805, 13. 820, 19; 20. 822, 19. 825, 40. 840, 40. 842, 38. 843, 4. — Kardinile 775, 22. Vgl. Ailly, Fillastro, Zabarella. — Famili- aren 775, 11; 12. — Anhänger auf d. Konstanzer Konzil 729, 31; 32. Rom, Martin V. 1417-1431: 207, 43®, 209, 45%. 216, 7. 344, 35. 347, 38. 348, 6. 353, 11. 363, 4. 441, 98; 99; 47b. 4493, 16. 462, 29; 30. 470, 39. 485, 32. 558, 35. 648, 30. 663, 19 1f. 731, 20. 753, 39. 168, 92 ff. 799, 34. 819, 61f. 837, 13. — Eugen IV. (Gabriele Condulmero) gob. ca. 1383, Papst 1431- 1447: 8, 2. 4, 24. 7, 31; 38. 8, 8; 28. 24, 5. 26, 48. 28, 31. 30, 4; 20; 25 ff.; 35; 465. 63, 6. 78, 2. 104, 3. 111, 15; 18; 21. 130, 14. 132, 17W. 134, 44%. 135, 2; 7; 10. 136, 15; 16; 31^; 37b; 47b. 138, 9; 12. 140, 19; 32. 141, 2. 145, 41. 198, 31. 200, 1. 204, 13ff. 215, 31. 216-238 passim. 239, 29. 244, 11. 249, 17; 19. 250, 5; 264; 351; 475; 00^; 564; 57a, 265-271 passim, 300-3129 passim. 315, 341f. 316, 2ff.; 27. 894, 811; 44b. 338, 26. 343, 25; 44%. 348, 24. 351, 17. 353, 11. 370, 16. 433, 30. 437, 19; 32; 41. 439.444. 448, 10ff. 449, 7; 10. 453, 3. 455 bis 488 passim. 492, 18. 498, 11. 502, 29. 504, 1; 36. 507, 8. 524, 12. 526-582 passim. 594, à; 6. 596-599. 604, 12. 605, 18; 36; 40. 625, 3. 629, 7; 19. 638-651 passim. 653, 9. 655, 35. 656, 9. 659, 9. 610-698 passim. 704-713 passim. 722, 12. 725, 34. 731, 37. 132-441 passim. 159-768 passim. . 712-850 passim. 854, 4; 14; 15. 855, 30. 861, 14; 17; 98. 862, 21; 23. 866, 23. 868, 23. 873, 34. 874, 27f. 875. 876, 10; 16; 19; 25. 880, 15; 94; 99; 38. 881, 11; 14; 18^; 21bff.; 42b, — Nepot s. Condulmero. — Wahl 554, 3. 564, 10. 638, 31. 644, 14. 708, 26. 798, 1; 44:4. 861, 13; 16. — Wahlkapitulation 708, 44b. — Krönung 344, 10. 798, 2. — Kubikulare s. Mera, Oratoribus, Padua, Recanati. — Flotte gegen die Türken 201, 17. 309, 7. — Kardinüle, Kardinalskolleg 136, 322. 236, 2. 250, 982, 492; 473; 572. 308, 33. 309, 26. 443, 21. 456, 8; 9. 457, 28; 39b. 475, 32. 476. 477. 533, 14. 547, 31. 549, 36; 37. 566, 18; 19. 574, 48. 582, 34. 596, 31; 41. 597, 6. 698, 36. 709, 12. 711, 14ff. 736, 22. 744, 18. 146, 17; 40. 754, 22. 779, 41. 794, 6. 865, 23; 24. 876, 17; 19. Vgl. Albergati, Aleman, Alexandrien, Aquileja, Augsburg, Barbo, Capranica, Carillo, Carvajal, Castiglione, Cervantes, Cesarini, Condulmero, Cor- raro, Foix, Oporto, Rochetaillée, Tarent, York. — Ihre Beamten 533, 15. — Ihre Gesandten an K. Friedrich Juli 1440: 475, 26 ff. Vgl. Diest. — Pipstliche Legaten, Gesandte 223, 11. 309, 15. 334, 11. 567, 3. 740, 11. 761, 3; 4. 767, 21. 799, 22. — Gesandte nach Avignon 571, 43; 44. Vgl. Creta, Recanati, — Desgl. an das Baseler Konzil 441, 49b, 574, 16; 20. 572, 25; 31; 35; 36; 40. 578, 26; 27; 30. 638, 29. 645, 7. 702, 23; 274. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 703. 704. 732, 2. 735, 13; 16; 17. 736, 3; 7. 742, 22; 23. 743, 19; 20. 774, 30. 777, 34. 778, 4; 91ff. Vgl. Albergati, Ceparelli, Cervantes, Cervia, Colossä, Maguelone, Mella, Padua, Tarent, Tudeschi, Udine, auch Basel (Konzil ,,püpstliche Präsidenten “). — Desgl. nach Bourges 532, 6ff.; 14; 15. 534, 20. 594, 24. 655, 34. 656, 9. — Desgl. nach England s. Gattola. — Desgl. zum Frankfurter Tage Nov. 1439, Lahnsteiner Kurfürsten- tage u. Frankfurter Walltage s. Cusa, Oratoribus. — Desgl an K. Friedrich Juli 1440: 475, 26 f. Vgl. Diest. — Desgl nach Konstantinopel 697, 6 ff. 767, 10; 11; 26. Vgl. Cusa. — Desgl. zum Mainzer Reichstage März 1439: 107, 2. 108, 2; 47a. Vgl. Tarent. — Desgl. zum Niirnberger Reichstage Okt. 1438: 106, 30ff. 108, 2. Vgl. Albergati, Tarent. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage u. zum Mainzer Kongreß 853, 20; 23ff. 854, 27. 855, 22. 856, 34; 36 858, 22. 866, 17. 873, 3. 876, 96. 881, 21a, 281; 32bff. Vgl. Carvajal, Cusa, Kalteisen, Liittich, Oratoribus. — Desgl. nach Rom s. Aquileja. — Desgl. nach Venedig s. Carvajal. Rom, Kurie, Kurialen, Kurtisanen 105, 50b. 229, 32. 334, 44a, 449, T; 18. 524, 7. 527, 8. 565, 13. 583, 15; 18; 20. 596, 25. 627, 2. 628, 30. 629, 10. 656, 26 ff. 681, 35; 36; 44. 682, 1; 2; 9; 14; 18. 683, 36. 684, 34ff. 685, 1; 6; 10; 12; 82; 39; 41. 703, 26. 708, 23. 735, 9; 11; 41a, 754, 23. 775, 29. 776, 19. 813, 22. 843, 3; 33. 882, 36. — Generalkonsistorium 200, 43». 560, 27. 697, 12. 736, 23. 741, 5. 745, V. 746, 16. 753, 36. 754, 21. — Beamte (officiales, officiarii) all- gemein 533, 15. 656, 26ff. 681, 35; 36. 685, 8. 731, 28 ff. 735, 40%; T75, 11; 12; 29ff. 776, 38. 825, 41. 843, 3; 4. — Advokaten, Auditoron 685, 7. 708, 87 ff. 712, 29, Vgl. Carvajal, Tollner, — Kanzleibeamte s. Blondus, Bouron, Cremonensibus, Davidis, Florentia, Foulani, Laude, Palavicinus, Paradisi, Perugia, Pollart, Steccatis, Swan, Thenini, Vivianis. — Protonotare 685, 7. Vgl. Mella. — Sekretär s. Cenci. — Boten, Kuriere, Läufer 133, 10. 135, 21. 583, 19; 24. 880, 10; 17. 881, 9. Vgl. Alemania, Coperdtaed. — Kanzleiregeln 625, 47%, — Päpstliche Kammer 104, 21»; 805; 54a, 265, 80. 308, 20. 334, 37a. 524, 213. 533, 16. 596, 30; 34; 37; 41. 760, 45b, 879, 33. 880, 17. — Kämmerer s. Aquileja, Condulmero. — Stellvertretender Kümmerer s. Parenzo, Traü. — Thesaurar s. Concordia, — Beamte (gentes), Kle- riker der Kammer 596, 28. 681, 36. Vgl. Radulphi, Recanati. — Bankiers s. Medici. — Felix V. (Herzog Amadeus VIII. von .Savoyen) 1439-1449, + 1451: 6, 363; 38b. 7, 38; 44. 8, 6; 10; 12. 9, 29. 24, 5. 26, 48. 34, 13; 15; 19^ ff.; 32»; 36»; 40b; 41», 45, 21. 62, 49a; 525; 44v ff, 18, 3. 111, 22; 23. 130, 14. 132, 27; 32; 33. 133, 2; 5; 16; 21; 25; 42^; 44»; 38b; 40b. 135, 8; 5; 10. 141, 4. 177, 27. 198, 35. 201, 7; 8. 202, 42a, 203, 3; 8; 12; 36a; 47a; 33b; 36b; 41b, 204, 15. 205, 15. 219, 24ff. 220, 16; 18; 20.
954 - 12H. 462, 27. 470, 39. 692, 12. 729, 26; 27 ; 30. 180, 31; 38. 731, 27ff. 775, 10ff.; 21; 22; 28 ff. 776, 1. 799, 4. 805, 13. 820, 19; 20. 822, 19. 825, 40. 840, 40. 842, 38. 843, 4. — Kardinile 775, 22. Vgl. Ailly, Fillastro, Zabarella. — Famili- aren 775, 11; 12. — Anhänger auf d. Konstanzer Konzil 729, 31; 32. Rom, Martin V. 1417-1431: 207, 43®, 209, 45%. 216, 7. 344, 35. 347, 38. 348, 6. 353, 11. 363, 4. 441, 98; 99; 47b. 4493, 16. 462, 29; 30. 470, 39. 485, 32. 558, 35. 648, 30. 663, 19 1f. 731, 20. 753, 39. 168, 92 ff. 799, 34. 819, 61f. 837, 13. — Eugen IV. (Gabriele Condulmero) gob. ca. 1383, Papst 1431- 1447: 8, 2. 4, 24. 7, 31; 38. 8, 8; 28. 24, 5. 26, 48. 28, 31. 30, 4; 20; 25 ff.; 35; 465. 63, 6. 78, 2. 104, 3. 111, 15; 18; 21. 130, 14. 132, 17W. 134, 44%. 135, 2; 7; 10. 136, 15; 16; 31^; 37b; 47b. 138, 9; 12. 140, 19; 32. 141, 2. 145, 41. 198, 31. 200, 1. 204, 13ff. 215, 31. 216-238 passim. 239, 29. 244, 11. 249, 17; 19. 250, 5; 264; 351; 475; 00^; 564; 57a, 265-271 passim, 300-3129 passim. 315, 341f. 316, 2ff.; 27. 894, 811; 44b. 338, 26. 343, 25; 44%. 348, 24. 351, 17. 353, 11. 370, 16. 433, 30. 437, 19; 32; 41. 439.444. 448, 10ff. 449, 7; 10. 453, 3. 455 bis 488 passim. 492, 18. 498, 11. 502, 29. 504, 1; 36. 507, 8. 524, 12. 526-582 passim. 594, à; 6. 596-599. 604, 12. 605, 18; 36; 40. 625, 3. 629, 7; 19. 638-651 passim. 653, 9. 655, 35. 656, 9. 659, 9. 610-698 passim. 704-713 passim. 722, 12. 725, 34. 731, 37. 132-441 passim. 159-768 passim. . 712-850 passim. 854, 4; 14; 15. 855, 30. 861, 14; 17; 98. 862, 21; 23. 866, 23. 868, 23. 873, 34. 874, 27f. 875. 876, 10; 16; 19; 25. 880, 15; 94; 99; 38. 881, 11; 14; 18^; 21bff.; 42b, — Nepot s. Condulmero. — Wahl 554, 3. 564, 10. 638, 31. 644, 14. 708, 26. 798, 1; 44:4. 861, 13; 16. — Wahlkapitulation 708, 44b. — Krönung 344, 10. 798, 2. — Kubikulare s. Mera, Oratoribus, Padua, Recanati. — Flotte gegen die Türken 201, 17. 309, 7. — Kardinüle, Kardinalskolleg 136, 322. 236, 2. 250, 982, 492; 473; 572. 308, 33. 309, 26. 443, 21. 456, 8; 9. 457, 28; 39b. 475, 32. 476. 477. 533, 14. 547, 31. 549, 36; 37. 566, 18; 19. 574, 48. 582, 34. 596, 31; 41. 597, 6. 698, 36. 709, 12. 711, 14ff. 736, 22. 744, 18. 146, 17; 40. 754, 22. 779, 41. 794, 6. 865, 23; 24. 876, 17; 19. Vgl. Albergati, Aleman, Alexandrien, Aquileja, Augsburg, Barbo, Capranica, Carillo, Carvajal, Castiglione, Cervantes, Cesarini, Condulmero, Cor- raro, Foix, Oporto, Rochetaillée, Tarent, York. — Ihre Beamten 533, 15. — Ihre Gesandten an K. Friedrich Juli 1440: 475, 26 ff. Vgl. Diest. — Pipstliche Legaten, Gesandte 223, 11. 309, 15. 334, 11. 567, 3. 740, 11. 761, 3; 4. 767, 21. 799, 22. — Gesandte nach Avignon 571, 43; 44. Vgl. Creta, Recanati, — Desgl. an das Baseler Konzil 441, 49b, 574, 16; 20. 572, 25; 31; 35; 36; 40. 578, 26; 27; 30. 638, 29. 645, 7. 702, 23; 274. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 703. 704. 732, 2. 735, 13; 16; 17. 736, 3; 7. 742, 22; 23. 743, 19; 20. 774, 30. 777, 34. 778, 4; 91ff. Vgl. Albergati, Ceparelli, Cervantes, Cervia, Colossä, Maguelone, Mella, Padua, Tarent, Tudeschi, Udine, auch Basel (Konzil ,,püpstliche Präsidenten “). — Desgl. nach Bourges 532, 6ff.; 14; 15. 534, 20. 594, 24. 655, 34. 656, 9. — Desgl. nach England s. Gattola. — Desgl. zum Frankfurter Tage Nov. 1439, Lahnsteiner Kurfürsten- tage u. Frankfurter Walltage s. Cusa, Oratoribus. — Desgl an K. Friedrich Juli 1440: 475, 26 f. Vgl. Diest. — Desgl nach Konstantinopel 697, 6 ff. 767, 10; 11; 26. Vgl. Cusa. — Desgl. zum Mainzer Reichstage März 1439: 107, 2. 108, 2; 47a. Vgl. Tarent. — Desgl. zum Niirnberger Reichstage Okt. 1438: 106, 30ff. 108, 2. Vgl. Albergati, Tarent. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage u. zum Mainzer Kongreß 853, 20; 23ff. 854, 27. 855, 22. 856, 34; 36 858, 22. 866, 17. 873, 3. 876, 96. 881, 21a, 281; 32bff. Vgl. Carvajal, Cusa, Kalteisen, Liittich, Oratoribus. — Desgl. nach Rom s. Aquileja. — Desgl. nach Venedig s. Carvajal. Rom, Kurie, Kurialen, Kurtisanen 105, 50b. 229, 32. 334, 44a, 449, T; 18. 524, 7. 527, 8. 565, 13. 583, 15; 18; 20. 596, 25. 627, 2. 628, 30. 629, 10. 656, 26 ff. 681, 35; 36; 44. 682, 1; 2; 9; 14; 18. 683, 36. 684, 34ff. 685, 1; 6; 10; 12; 82; 39; 41. 703, 26. 708, 23. 735, 9; 11; 41a, 754, 23. 775, 29. 776, 19. 813, 22. 843, 3; 33. 882, 36. — Generalkonsistorium 200, 43». 560, 27. 697, 12. 736, 23. 741, 5. 745, V. 746, 16. 753, 36. 754, 21. — Beamte (officiales, officiarii) all- gemein 533, 15. 656, 26ff. 681, 35; 36. 685, 8. 731, 28 ff. 735, 40%; T75, 11; 12; 29ff. 776, 38. 825, 41. 843, 3; 4. — Advokaten, Auditoron 685, 7. 708, 87 ff. 712, 29, Vgl. Carvajal, Tollner, — Kanzleibeamte s. Blondus, Bouron, Cremonensibus, Davidis, Florentia, Foulani, Laude, Palavicinus, Paradisi, Perugia, Pollart, Steccatis, Swan, Thenini, Vivianis. — Protonotare 685, 7. Vgl. Mella. — Sekretär s. Cenci. — Boten, Kuriere, Läufer 133, 10. 135, 21. 583, 19; 24. 880, 10; 17. 881, 9. Vgl. Alemania, Coperdtaed. — Kanzleiregeln 625, 47%, — Päpstliche Kammer 104, 21»; 805; 54a, 265, 80. 308, 20. 334, 37a. 524, 213. 533, 16. 596, 30; 34; 37; 41. 760, 45b, 879, 33. 880, 17. — Kämmerer s. Aquileja, Condulmero. — Stellvertretender Kümmerer s. Parenzo, Traü. — Thesaurar s. Concordia, — Beamte (gentes), Kle- riker der Kammer 596, 28. 681, 36. Vgl. Radulphi, Recanati. — Bankiers s. Medici. — Felix V. (Herzog Amadeus VIII. von .Savoyen) 1439-1449, + 1451: 6, 363; 38b. 7, 38; 44. 8, 6; 10; 12. 9, 29. 24, 5. 26, 48. 34, 13; 15; 19^ ff.; 32»; 36»; 40b; 41», 45, 21. 62, 49a; 525; 44v ff, 18, 3. 111, 22; 23. 130, 14. 132, 27; 32; 33. 133, 2; 5; 16; 21; 25; 42^; 44»; 38b; 40b. 135, 8; 5; 10. 141, 4. 177, 27. 198, 35. 201, 7; 8. 202, 42a, 203, 3; 8; 12; 36a; 47a; 33b; 36b; 41b, 204, 15. 205, 15. 219, 24ff. 220, 16; 18; 20.
Strana 955
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 282, 3; 4. 235, 514. 289, 29. 265-271. 274, 21; 38. 215, 16. 300-355 passim. 437, 29; 42. 438, 18. 441, 10. 453, 36. 454, 5; 15. 461, 39; 41. 462, 20; 21; 31. 469, 17; 30. 473, 40; 43; 44. 414, 22fW.; 42. 479, 24MW. 480, 6; 82; 85; 47%. 481, 2ff.; 38. 482, 5; 7; 420; 43a, 483, 15; 16; 252; 30bf; 41%. 484, 4; 19; 25; 28. 488, 20. 489, 5. 491, 4; 491, 492, 18. 493, 10; 14; 24 ff. 498, 11: 501, 39. 502, 403. 508, 10; 98; 321. 509-511. 515, 26. 516-591 passim. 597, 452; 424; | 46%, 598, 42. 532, 20. 533, 2; 3. 534, 38. 535, 6; 93 ff. 549, 43. 544, 405. 545-565 passim. 514 bis 580 passim. 582, 18; 14; 19; 21. 600, 19; 34. 601, 46. 614, 9; 10. 625, 3. 639, 25; 36ff. 640, 15. 643, 4. 646, bff. 648, 11; 16; 18; 27. 651, 25; 26. 693, 15; 16; 24ft.; 31. 709, 14. 710. 712, 12; 16. 713, 1; 29. 759, 22. 760, 24. 761, 10; 37. 762, 15. 764, 22; 24. 800-815 passim. 816, 12. 818, 3. 826, 24. 827, 4; G; 8; 29. 833, 21; 24. 834, 9. 836, 3. 839, 25. 841, 20 ff. 850. 851, 26 ff. 854-872 passim. 884, 22; 33 b, 886, 4. — Seine Wahl 5, 3; 9. 6, 6. 7, 45. 8, bff. 9, 18. 133, 23. 219, 35. 223, 16 ff. 224. 237, 9. 254, 8. 268, 1; 48. 269, 4; 9; 31. 270, 18. 321, 32; 482ff. 327, 32. 330, 4. 331, 21; 32; 33. 332, 21; 22. 333, 39. 334, 1; 18. 337, 18; 20. 338, 26. 343, 26. 345, 41b. 351, 17; 29. 461, 38; 89. 462, 25; 96. 474, 43. 532, 20. 550, 8. 555, 19. 556, 97. 560, 49; 50. 561, 3. 564, 5. 565, 37. 574, 92. 576, 3; 28ff. 594, 6. 640, 6. 643, 8. 648, 41. 649, 39. 693, 24. 704, 34. 708, 41. 709. 710, 39. 711. 759, 7. 772, 38. 799, 9. 803, 33. 809, 33. 810, 18. 813, 35. 814, 6. 826, 20. — Seine Wähler 203, 3; 35a ff.; 40b. 219, 36. 223, 22; 23; 27. 224, 41f.; 18; 36. 346, 2ff. 643, ,27; 50a, 646, 9. 693, 25; 26. 765, 1. 813, 32. — Krónung 208, 51^. 226, 5. 266, 32. 268, 2. 312, 34; 35. 319, 7, 327, 38. 835, 29. 491, 4; 40»; 48 в, — Kar- dinäle 268, 34; 36. 269, 18; 19. 335, 34 ff. 336, 2. 337, b. 489, 37. 507, 41. 508, 495. 509, 5; 6; 11; 26ff. 547, 31. 549, 36; 37. 556, 27. 600, 21: 601, 7; 44. 651, 26. 710, 22. 798, 28. 854, 22. 865, 16. Vgl. Antiochien, Aquileja, Castres-sur- lAgout, Dax, Genf, Grünwalder, Lyon, Nantes, Palermo, Segovia, Stojkovich, Tortosa, Tours, Vieh. — Rüte (concilium laicale) 336, 6. — Gefolge 508, 18; 35; 36. — Kaplan s. Hugonis. — Kubikulare 508, 36. — Familiaris s, Champion. — Gesandte an K. Heinrich v. England 534, 50a; 49b, — ' Desgl. zum Frankfurter Wahltage 125, 40. 130, 9. 132, 14; 22ff. 134, 4ba, 156, 19. 177, 30. 202, 8. 231, 32. 234, 84. 236, 4. 266, 19. 267, 3 T.; 35. 323, 8. 328, 23. 329, 28; 29; 47. 333, 28, . 8b. Vgl. Achaja, Arnaudi, Marescalli, auch Basel (Konzilsgesandte). — Desgl an K. Friedrich Miirz 1440: 264, 39. 265, 1. 267, 29 ff, 274, 30; 33; 34. 312,23 ff. 327, 24. Vgl. Achaja, Arnaudi, Marescalli, Stojkovich. — Desgl. nach Kóln s. Balduini, Livingstone. — Desgl. an die geistlichen Kurfürsten 518,.16. — Desgl zum Nürnberger 955 Reichstage und zum Mainzer Kongreß s. Basel (Konzilsgesandte). — Desgl. nach Preußen 177, 27. — Desgl. an den Erzbischof von Trier в. Huyn. — Kurialbeamte (officiales, officiarii) 268, 37. 269, 19. 336, 3. 508, 36. — Sekretůre s. Lefranc, Piccolomini. — Kanzleibeamte s. Bovie, Champion, Marende, Panigaliis. — Fiskalprokurator s. Verono. — Kleriker der Camera apostolica s. Canalibus. — Schatz (thesaurus) 133, 43b. — Vgl. auch Savoyen. Rom, Paul II. 1464-1471: s. Barbo. — Kirchenstaat (patrimonium, terre ecclesie), Kirchen- güter (bona ecclesie) 203, 48a. 221, 34; 35. 225, 36. 336, 10; 11. 457, 20. 645, 24. 709, 29ff. 110, 29. 840, 38. — Vasallen, Stiidte 776, 38. — Stadt 182, 31; 38. 183, 7; 9. 954, 39. 335, 3l. 477, 36. 677, 49b. 734, 43%, 735, 21. 753, 40. 803, 96. 835, 93. 883, 2. — St. Peter 735, 7. 753, 40. 779, 12. — Kanonikus daselbst s. Cesa- rini. Roma, Ludovicus de —, 8. Pontano. Rosenberg (Rosenbergk, Rozemberg, de Rosis) a. d. Moldau s, v. Krumau, Ulrich IL. von —, Bóhmischer Baron, 1412-1469: 115, 13. 146, 10; 20ff. 147, 25; 87 В. 148, 31; 40fff. 525, 14ff.; 26% ff. Rosenberg (Adelsgeschlecht im Odenwald), Ulrieh d. Jüngere von —, 381, 45». Rosheim (Raflheim, Roshein) s. w. v. Straf)burg, Meister u. Rat daselbst 195,406; 48b, 242, 8. — Reichssteuer 193, 24ff.; 46v. Rostock (Rosstóck) 495, 37. Rotenburg (Rodenborch, Rodenburg) i. Hannover n. 6. v. Verden 431, 38; 40. 433, 8. Roth (Rot), Hans von —, Ritter, Mitglied der Ge- sellschaft mit Sankt Georgen Schild 374, 17 В. Rothenburg (Rótemburg, Rotemberg, Rotenburg, Rottemburg, Rottenburg) a. d. Tauber 1, 11; 375; 413. 10, 32; 36; 47. 11, 34. 12, 12; 18; 90 ff; 39; 48. 13, 9; 14; 18; 42"; 45%, 18, 1. 22, 38. 26, 16. 27, 22. 33, 7; 341; 535. 84, 1; 23а; 99 в. 87,17; 45b. 42, 47b. 43, 13; 25; 35b; 42b. 44,361; 491,34b; 46b, 46,38; 471; 46b, 47, 40b, 54,411, 57, 26. 58, 33a ff. 68,25. 69, 42a, 43 b, 72, 43m, 89, 22. 90, 17; 25. 92, 1. 284, 3. 288, 14. 370, 24. 381, 29; 34. 383, 8; 43 ff. 387, 38. 389, 13. 393, 11. 394, 47. 395, 45b. 398, 25b. 403, 95. 406, 27. 418, 41. 494, 44. 499, 42b, 523, 14. — Biirger- meister und Rat 58, 15. 69, 13. — Gesandte 88, 39. — Juden 36, 16. — Deren Zins, Opferpfennig 58, 363; 37b, — Reichssteuer, Stadtsteuer 11, 15; 44°; 52°, 43, 13. 46, 33; 35; 40%; 46%, 57, 27. 58, 86»; 28b f; 45 ff. 68, 26. 275, 14. 360, 18. — Landgericht, Stadtgericht, Bann 58, 38»; 39». Rottenburg am Neckar 35, 38. Rottweil (Rottwyle, Rotwil, Rotwyle) 18, 2. 21, 84; 450 ff.; 44%, 22, 33. 25, 34. 76, 7. 79, 7; 32» ft, 371, 23ff.; 36b. 380, 33; 39b; 41b. 387, 41 fl. 392, 33. 395, 46%, 403, 28ff, 416, 28. — Bürger- meister und Rat 404, 15. Vgl. MáBlin. — Ge- sellen, Reisige 79, 411; 482,
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 282, 3; 4. 235, 514. 289, 29. 265-271. 274, 21; 38. 215, 16. 300-355 passim. 437, 29; 42. 438, 18. 441, 10. 453, 36. 454, 5; 15. 461, 39; 41. 462, 20; 21; 31. 469, 17; 30. 473, 40; 43; 44. 414, 22fW.; 42. 479, 24MW. 480, 6; 82; 85; 47%. 481, 2ff.; 38. 482, 5; 7; 420; 43a, 483, 15; 16; 252; 30bf; 41%. 484, 4; 19; 25; 28. 488, 20. 489, 5. 491, 4; 491, 492, 18. 493, 10; 14; 24 ff. 498, 11: 501, 39. 502, 403. 508, 10; 98; 321. 509-511. 515, 26. 516-591 passim. 597, 452; 424; | 46%, 598, 42. 532, 20. 533, 2; 3. 534, 38. 535, 6; 93 ff. 549, 43. 544, 405. 545-565 passim. 514 bis 580 passim. 582, 18; 14; 19; 21. 600, 19; 34. 601, 46. 614, 9; 10. 625, 3. 639, 25; 36ff. 640, 15. 643, 4. 646, bff. 648, 11; 16; 18; 27. 651, 25; 26. 693, 15; 16; 24ft.; 31. 709, 14. 710. 712, 12; 16. 713, 1; 29. 759, 22. 760, 24. 761, 10; 37. 762, 15. 764, 22; 24. 800-815 passim. 816, 12. 818, 3. 826, 24. 827, 4; G; 8; 29. 833, 21; 24. 834, 9. 836, 3. 839, 25. 841, 20 ff. 850. 851, 26 ff. 854-872 passim. 884, 22; 33 b, 886, 4. — Seine Wahl 5, 3; 9. 6, 6. 7, 45. 8, bff. 9, 18. 133, 23. 219, 35. 223, 16 ff. 224. 237, 9. 254, 8. 268, 1; 48. 269, 4; 9; 31. 270, 18. 321, 32; 482ff. 327, 32. 330, 4. 331, 21; 32; 33. 332, 21; 22. 333, 39. 334, 1; 18. 337, 18; 20. 338, 26. 343, 26. 345, 41b. 351, 17; 29. 461, 38; 89. 462, 25; 96. 474, 43. 532, 20. 550, 8. 555, 19. 556, 97. 560, 49; 50. 561, 3. 564, 5. 565, 37. 574, 92. 576, 3; 28ff. 594, 6. 640, 6. 643, 8. 648, 41. 649, 39. 693, 24. 704, 34. 708, 41. 709. 710, 39. 711. 759, 7. 772, 38. 799, 9. 803, 33. 809, 33. 810, 18. 813, 35. 814, 6. 826, 20. — Seine Wähler 203, 3; 35a ff.; 40b. 219, 36. 223, 22; 23; 27. 224, 41f.; 18; 36. 346, 2ff. 643, ,27; 50a, 646, 9. 693, 25; 26. 765, 1. 813, 32. — Krónung 208, 51^. 226, 5. 266, 32. 268, 2. 312, 34; 35. 319, 7, 327, 38. 835, 29. 491, 4; 40»; 48 в, — Kar- dinäle 268, 34; 36. 269, 18; 19. 335, 34 ff. 336, 2. 337, b. 489, 37. 507, 41. 508, 495. 509, 5; 6; 11; 26ff. 547, 31. 549, 36; 37. 556, 27. 600, 21: 601, 7; 44. 651, 26. 710, 22. 798, 28. 854, 22. 865, 16. Vgl. Antiochien, Aquileja, Castres-sur- lAgout, Dax, Genf, Grünwalder, Lyon, Nantes, Palermo, Segovia, Stojkovich, Tortosa, Tours, Vieh. — Rüte (concilium laicale) 336, 6. — Gefolge 508, 18; 35; 36. — Kaplan s. Hugonis. — Kubikulare 508, 36. — Familiaris s, Champion. — Gesandte an K. Heinrich v. England 534, 50a; 49b, — ' Desgl. zum Frankfurter Wahltage 125, 40. 130, 9. 132, 14; 22ff. 134, 4ba, 156, 19. 177, 30. 202, 8. 231, 32. 234, 84. 236, 4. 266, 19. 267, 3 T.; 35. 323, 8. 328, 23. 329, 28; 29; 47. 333, 28, . 8b. Vgl. Achaja, Arnaudi, Marescalli, auch Basel (Konzilsgesandte). — Desgl an K. Friedrich Miirz 1440: 264, 39. 265, 1. 267, 29 ff, 274, 30; 33; 34. 312,23 ff. 327, 24. Vgl. Achaja, Arnaudi, Marescalli, Stojkovich. — Desgl. nach Kóln s. Balduini, Livingstone. — Desgl. an die geistlichen Kurfürsten 518,.16. — Desgl zum Nürnberger 955 Reichstage und zum Mainzer Kongreß s. Basel (Konzilsgesandte). — Desgl. nach Preußen 177, 27. — Desgl. an den Erzbischof von Trier в. Huyn. — Kurialbeamte (officiales, officiarii) 268, 37. 269, 19. 336, 3. 508, 36. — Sekretůre s. Lefranc, Piccolomini. — Kanzleibeamte s. Bovie, Champion, Marende, Panigaliis. — Fiskalprokurator s. Verono. — Kleriker der Camera apostolica s. Canalibus. — Schatz (thesaurus) 133, 43b. — Vgl. auch Savoyen. Rom, Paul II. 1464-1471: s. Barbo. — Kirchenstaat (patrimonium, terre ecclesie), Kirchen- güter (bona ecclesie) 203, 48a. 221, 34; 35. 225, 36. 336, 10; 11. 457, 20. 645, 24. 709, 29ff. 110, 29. 840, 38. — Vasallen, Stiidte 776, 38. — Stadt 182, 31; 38. 183, 7; 9. 954, 39. 335, 3l. 477, 36. 677, 49b. 734, 43%, 735, 21. 753, 40. 803, 96. 835, 93. 883, 2. — St. Peter 735, 7. 753, 40. 779, 12. — Kanonikus daselbst s. Cesa- rini. Roma, Ludovicus de —, 8. Pontano. Rosenberg (Rosenbergk, Rozemberg, de Rosis) a. d. Moldau s, v. Krumau, Ulrich IL. von —, Bóhmischer Baron, 1412-1469: 115, 13. 146, 10; 20ff. 147, 25; 87 В. 148, 31; 40fff. 525, 14ff.; 26% ff. Rosenberg (Adelsgeschlecht im Odenwald), Ulrieh d. Jüngere von —, 381, 45». Rosheim (Raflheim, Roshein) s. w. v. Straf)burg, Meister u. Rat daselbst 195,406; 48b, 242, 8. — Reichssteuer 193, 24ff.; 46v. Rostock (Rosstóck) 495, 37. Rotenburg (Rodenborch, Rodenburg) i. Hannover n. 6. v. Verden 431, 38; 40. 433, 8. Roth (Rot), Hans von —, Ritter, Mitglied der Ge- sellschaft mit Sankt Georgen Schild 374, 17 В. Rothenburg (Rótemburg, Rotemberg, Rotenburg, Rottemburg, Rottenburg) a. d. Tauber 1, 11; 375; 413. 10, 32; 36; 47. 11, 34. 12, 12; 18; 90 ff; 39; 48. 13, 9; 14; 18; 42"; 45%, 18, 1. 22, 38. 26, 16. 27, 22. 33, 7; 341; 535. 84, 1; 23а; 99 в. 87,17; 45b. 42, 47b. 43, 13; 25; 35b; 42b. 44,361; 491,34b; 46b, 46,38; 471; 46b, 47, 40b, 54,411, 57, 26. 58, 33a ff. 68,25. 69, 42a, 43 b, 72, 43m, 89, 22. 90, 17; 25. 92, 1. 284, 3. 288, 14. 370, 24. 381, 29; 34. 383, 8; 43 ff. 387, 38. 389, 13. 393, 11. 394, 47. 395, 45b. 398, 25b. 403, 95. 406, 27. 418, 41. 494, 44. 499, 42b, 523, 14. — Biirger- meister und Rat 58, 15. 69, 13. — Gesandte 88, 39. — Juden 36, 16. — Deren Zins, Opferpfennig 58, 363; 37b, — Reichssteuer, Stadtsteuer 11, 15; 44°; 52°, 43, 13. 46, 33; 35; 40%; 46%, 57, 27. 58, 86»; 28b f; 45 ff. 68, 26. 275, 14. 360, 18. — Landgericht, Stadtgericht, Bann 58, 38»; 39». Rottenburg am Neckar 35, 38. Rottweil (Rottwyle, Rotwil, Rotwyle) 18, 2. 21, 84; 450 ff.; 44%, 22, 33. 25, 34. 76, 7. 79, 7; 32» ft, 371, 23ff.; 36b. 380, 33; 39b; 41b. 387, 41 fl. 392, 33. 395, 46%, 403, 28ff, 416, 28. — Bürger- meister und Rat 404, 15. Vgl. MáBlin. — Ge- sellen, Reisige 79, 411; 482,
Strana 956
956 Rottweil, Reichshofyericht: Reichshofrichter s. Sulz. Rouen (Rothomagum), Kardinal von —, s. Roche- taillée. — Erzdiüzese 352, 18. Rouselli (Rousselli), Erardus, Bace. jur. utr., Dom- herr von Noyon, Notar d. Baseler Konzils u. Skriptor der Deputatio pro paco 133, 49%. 352, 20; 29; 32. 354, 34. Rudolf, Peter, Gesandter Hzg. Albrechts IIT. v. Baiern 538, 42. 614, 7; 35. Rüdesheim (Rudeshein, Rudesheym, ARudesßhen), Rudolf von —, Dr. decr., Domherr (Kantor?) von Worms, Auditor d. Baseler Konzils und Mitglied d. Deputatio pro reformatorio 234, 33. 235, 16; 39bff. 270, 87. 271, 37. 331, 12; 16. — Ge- sandter nach Avignon 696, 31; 32. 789, 14. 790, 492, — Desgl. an Papst Felix 354, 22; 44^ff. 355, 48^. — Desgl. an d. Erzbischof v. Mainz 310, 12; 14; 18ff.; 83. 481, 23. 482, 29b. 483, 2; 49b. Rümelin (Rumelin) s. Ehinger. Rufinus (Ruffinus), Tyrannius, Presbyter, Kirchen- historiker, 1 410: 207, 23; 24; 41. 806, 481, Ruperti, Andreas, Pfarrer zu Danzig, Gesandter des Deutschen Ordens 177, 22, 179, 29. 204, 46%, Ruscheplaten s. Rauschenblatt. Rusdorf (RuBdorff), Paul Bellizer von —, Hoch- meister dos Deutschen Ordens 10. März 1422 bie 2. Jan. 1441, + 9. Jan. 1441: 119, 35. 130, 12. 188, 34». 177, 29. 178, 44b. 179, 37aff.; 494; 83b; 42b; 43b, 204, 47b, 232, 7; 481. 233, 26, 936, 1. 270, 45%; 47u, 294, 44. 355, 382; 50^ ff.; 38b. 525, 291. 527, 26. 538, 3. 544, 35b. 583, 28. 608, 35; 456", 798, 48", 884, 35%, Ruspe in Nordafrika, Bischof Fulgentius, T ca. 533: 218, 502, Rußland (Russia), Erbfirst Wladislaw s, Polen, Russynaw s. Rausinow. Ryff, Walther, Ritter, 383, 39%. S. Saha in Arabien, die Kónigin von —, 342, 34 ff. Sabellius, seit ca. 215 Haupt der patripassianischen Partei in Rom, 218, 2. 695, 1; 42». 813, 12. Sabrevoys (Sabrevaix), Dionisius de —, Professor an d. Univ. Paris, Mitglied d. Deputatio pro refor- matorio d. Baseler Konzils 331, 12; 16. — Ge- sandter an Papst Eugen 705, 31; 46b. Sacharja (Zacharias), der Prophet, 631, 21. 680, 10; 16 Sachsen (Sachsenn, Sachfien, Sahssen, Sassen, Saxen, Saxonia), Herzöge 36, 19. Vgl. Wettin. — Erz- marschallamt 116, 19; 39. 117, 14; 20. 118, 1. 144, 39. — Kurrecht, Kurstimme, Kurwürde 119, 21. 113, 27. 116, 6f. 117, 14; 20; 512, 118, 1. 121, 22. 122, 12. 125, 12; 15; 21; 23; 28: 80. 128, 45. 134, 35. 144, 39. — Herzóge von Sachsen-Lauenburg: Herzog Johann I., Sohn Hzg. Albrechts I., 1261-1285: 116, 36. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Sachsen, Herzog Albrecht IIL, 1985-1308: 116, 35. — Herzog Johann Ii, Bruder des Vorigen, Herzog von Lauenburg-Bergedorf 1305(?)-1321: 116, 35. — Herzog Erich LI, Sohn Hzg. Johannes I., 1285 bis 1361: 116, 35. — Herzog Erich IV., Enkel des Vorigen, 1968-1412: 116, 27; 39. 117, 3; 23; 482, — Herzog Erich V., Sohn des Vorigen, 1412-1436 : 117, 1ff.; 10ff. — Seino Vorfahren 117, 11. — Seine zweite Gemahlin Elisabeth von Weinsberg 497, 23; 24; 502. 498, 42. — Sein Schwiegervater Konrad von Weinsberg s. Weinsberg, — Herzog Bernhard II., Sohn Hzg. Erichs IV., 1436 bis 1463: 113, 29. 116, 8; 12; 25; 36; 40. 121, 10; 14; 21; 22; 43a. 122, 15; 23. 128, 45. 134, 35. 144, 38. — Advokat s. Muse. — Notare s. Bleke, Tetze, — Sekretär s. Schutten. — Ge- sandte 145, 20. — Herzog Magnus, Bruder des Vorigen, heim. — Herzog Johann IV., Sohn Hzg. Bernhards IL, 1464-1507: 145, 22. — Herzöge von Sachsen- Wittenberg: Albrecht IL, Sohn Hzg. Albrechts IT., 116, 34. — Herzog Rudolf I., Sohn des Vorigen, 1298-1356: 116, 34. — Herzog Albrecht, Bruder des Vorigen, s. Passau. — Herzog Wenzel, Sohn Hzg. Albrechts 1I., + 1827: 116, 84. — Herzog und Kurfiirst Wenzel, Sohn Hzg. Rudolfs I., 1370-1388: 116, 27; 89. 117, 20; 481, — Herzog Albrecht, Sohn Hzg. Ottos und Neffe des Kurfürsten Wenzel, Herzog von Lüneburg 1370 bis 1385: 116, 29; 39. 117, 22; 48а. — Herzog und Kurfürst Rudolf III., Solin des Kurf. Wenzel, 1388-1419: 9, 6. 116, 19; 98. 117, 3. 118, 31. 145, 12; 13. Sohn des Vorigen, s. Hildes- Herzog 1260-1298: `— Herzog und Kurfürst Albrecht 1II., Bruder des Vorigen, 12; 13. — Herzöge aus dem Hause Wettin: Herzog und Kur- fürst Friedrich II. der Sanftmütige, geb. 22. Aug. 1411, Landgraf in Thüringen, Markgraf zu Meißen, 1428 -1464: 2, 3; 4; 1; 16. 29, 5; 6; 29. 111, 88. 113, 11; 15; 29. 116, 7; 10; M; 15. 118, 45*. 119, 6; 83; 37. 10, 11; 34. 121, 28 ff. 122, 124, 7; 36; 37; 50%. 125, 12; 27. 126, 9; 16 ff.; 22; 39. 127, 8ff.; 53%, 128, 34ff 129. 131, 82. 135, 28. * 187, 7. 138, 26. 142, 2. 145, 2. 149, 19; 22; 27. 153, 12. 161, 34. 163, 4. 164, 81. 169, 39. 170, 42. 171, 462, 174, 3. 176, 35. 178, 51b. 179, 6; 34s. 197, 23; 35. 201, 88»; аъ 240, 34; 35. 247, 45b; 48b. 260, 14; 48%. 261, 20. 317, 18. 371, 49b. 495, 26. 539, 35. 543, 41a. — Seine Gemahlin Margarethe von Oster- reich, geb, 1416, + 12. Febr, 1486: 171, 47% — Seine Muhme Elisabeth v. Górlitz s. Baiern (Hzg. Johann). — Seine Schwiger s. Habsburg (K. Fried- 1419-1422: 116, 19; 28. 117, 3. 145,
956 Rottweil, Reichshofyericht: Reichshofrichter s. Sulz. Rouen (Rothomagum), Kardinal von —, s. Roche- taillée. — Erzdiüzese 352, 18. Rouselli (Rousselli), Erardus, Bace. jur. utr., Dom- herr von Noyon, Notar d. Baseler Konzils u. Skriptor der Deputatio pro paco 133, 49%. 352, 20; 29; 32. 354, 34. Rudolf, Peter, Gesandter Hzg. Albrechts IIT. v. Baiern 538, 42. 614, 7; 35. Rüdesheim (Rudeshein, Rudesheym, ARudesßhen), Rudolf von —, Dr. decr., Domherr (Kantor?) von Worms, Auditor d. Baseler Konzils und Mitglied d. Deputatio pro reformatorio 234, 33. 235, 16; 39bff. 270, 87. 271, 37. 331, 12; 16. — Ge- sandter nach Avignon 696, 31; 32. 789, 14. 790, 492, — Desgl. an Papst Felix 354, 22; 44^ff. 355, 48^. — Desgl. an d. Erzbischof v. Mainz 310, 12; 14; 18ff.; 83. 481, 23. 482, 29b. 483, 2; 49b. Rümelin (Rumelin) s. Ehinger. Rufinus (Ruffinus), Tyrannius, Presbyter, Kirchen- historiker, 1 410: 207, 23; 24; 41. 806, 481, Ruperti, Andreas, Pfarrer zu Danzig, Gesandter des Deutschen Ordens 177, 22, 179, 29. 204, 46%, Ruscheplaten s. Rauschenblatt. Rusdorf (RuBdorff), Paul Bellizer von —, Hoch- meister dos Deutschen Ordens 10. März 1422 bie 2. Jan. 1441, + 9. Jan. 1441: 119, 35. 130, 12. 188, 34». 177, 29. 178, 44b. 179, 37aff.; 494; 83b; 42b; 43b, 204, 47b, 232, 7; 481. 233, 26, 936, 1. 270, 45%; 47u, 294, 44. 355, 382; 50^ ff.; 38b. 525, 291. 527, 26. 538, 3. 544, 35b. 583, 28. 608, 35; 456", 798, 48", 884, 35%, Ruspe in Nordafrika, Bischof Fulgentius, T ca. 533: 218, 502, Rußland (Russia), Erbfirst Wladislaw s, Polen, Russynaw s. Rausinow. Ryff, Walther, Ritter, 383, 39%. S. Saha in Arabien, die Kónigin von —, 342, 34 ff. Sabellius, seit ca. 215 Haupt der patripassianischen Partei in Rom, 218, 2. 695, 1; 42». 813, 12. Sabrevoys (Sabrevaix), Dionisius de —, Professor an d. Univ. Paris, Mitglied d. Deputatio pro refor- matorio d. Baseler Konzils 331, 12; 16. — Ge- sandter an Papst Eugen 705, 31; 46b. Sacharja (Zacharias), der Prophet, 631, 21. 680, 10; 16 Sachsen (Sachsenn, Sachfien, Sahssen, Sassen, Saxen, Saxonia), Herzöge 36, 19. Vgl. Wettin. — Erz- marschallamt 116, 19; 39. 117, 14; 20. 118, 1. 144, 39. — Kurrecht, Kurstimme, Kurwürde 119, 21. 113, 27. 116, 6f. 117, 14; 20; 512, 118, 1. 121, 22. 122, 12. 125, 12; 15; 21; 23; 28: 80. 128, 45. 134, 35. 144, 39. — Herzóge von Sachsen-Lauenburg: Herzog Johann I., Sohn Hzg. Albrechts I., 1261-1285: 116, 36. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Sachsen, Herzog Albrecht IIL, 1985-1308: 116, 35. — Herzog Johann Ii, Bruder des Vorigen, Herzog von Lauenburg-Bergedorf 1305(?)-1321: 116, 35. — Herzog Erich LI, Sohn Hzg. Johannes I., 1285 bis 1361: 116, 35. — Herzog Erich IV., Enkel des Vorigen, 1968-1412: 116, 27; 39. 117, 3; 23; 482, — Herzog Erich V., Sohn des Vorigen, 1412-1436 : 117, 1ff.; 10ff. — Seino Vorfahren 117, 11. — Seine zweite Gemahlin Elisabeth von Weinsberg 497, 23; 24; 502. 498, 42. — Sein Schwiegervater Konrad von Weinsberg s. Weinsberg, — Herzog Bernhard II., Sohn Hzg. Erichs IV., 1436 bis 1463: 113, 29. 116, 8; 12; 25; 36; 40. 121, 10; 14; 21; 22; 43a. 122, 15; 23. 128, 45. 134, 35. 144, 38. — Advokat s. Muse. — Notare s. Bleke, Tetze, — Sekretär s. Schutten. — Ge- sandte 145, 20. — Herzog Magnus, Bruder des Vorigen, heim. — Herzog Johann IV., Sohn Hzg. Bernhards IL, 1464-1507: 145, 22. — Herzöge von Sachsen- Wittenberg: Albrecht IL, Sohn Hzg. Albrechts IT., 116, 34. — Herzog Rudolf I., Sohn des Vorigen, 1298-1356: 116, 34. — Herzog Albrecht, Bruder des Vorigen, s. Passau. — Herzog Wenzel, Sohn Hzg. Albrechts 1I., + 1827: 116, 84. — Herzog und Kurfiirst Wenzel, Sohn Hzg. Rudolfs I., 1370-1388: 116, 27; 89. 117, 20; 481, — Herzog Albrecht, Sohn Hzg. Ottos und Neffe des Kurfürsten Wenzel, Herzog von Lüneburg 1370 bis 1385: 116, 29; 39. 117, 22; 48а. — Herzog und Kurfürst Rudolf III., Solin des Kurf. Wenzel, 1388-1419: 9, 6. 116, 19; 98. 117, 3. 118, 31. 145, 12; 13. Sohn des Vorigen, s. Hildes- Herzog 1260-1298: `— Herzog und Kurfürst Albrecht 1II., Bruder des Vorigen, 12; 13. — Herzöge aus dem Hause Wettin: Herzog und Kur- fürst Friedrich II. der Sanftmütige, geb. 22. Aug. 1411, Landgraf in Thüringen, Markgraf zu Meißen, 1428 -1464: 2, 3; 4; 1; 16. 29, 5; 6; 29. 111, 88. 113, 11; 15; 29. 116, 7; 10; M; 15. 118, 45*. 119, 6; 83; 37. 10, 11; 34. 121, 28 ff. 122, 124, 7; 36; 37; 50%. 125, 12; 27. 126, 9; 16 ff.; 22; 39. 127, 8ff.; 53%, 128, 34ff 129. 131, 82. 135, 28. * 187, 7. 138, 26. 142, 2. 145, 2. 149, 19; 22; 27. 153, 12. 161, 34. 163, 4. 164, 81. 169, 39. 170, 42. 171, 462, 174, 3. 176, 35. 178, 51b. 179, 6; 34s. 197, 23; 35. 201, 88»; аъ 240, 34; 35. 247, 45b; 48b. 260, 14; 48%. 261, 20. 317, 18. 371, 49b. 495, 26. 539, 35. 543, 41a. — Seine Gemahlin Margarethe von Oster- reich, geb, 1416, + 12. Febr, 1486: 171, 47% — Seine Muhme Elisabeth v. Górlitz s. Baiern (Hzg. Johann). — Seine Schwiger s. Habsburg (K. Fried- 1419-1422: 116, 19; 28. 117, 3. 145,
Strana 957
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. ' rich), Hessen (Ludwig I.). — Rite 126, 28. 127, 1. — Gesandte zum Lahnsteiner Kurfürstentage 29, 30. 30, 2; 10. — Desgl. an K. Friedrich 262, 15. 263, 17. Vgl. Deutschland (Kurfürsten). — Desgl. zum Mainzer Reichstage 539, 32; 33. 542, 41. 543, 31. 544, 19. 545, 8. 548, 30ff.; 47. 549, 18; 21. 550, 44. 613, 2. 618, 10. 634, 38. 636, 37. 637, 16ff. 868, 44. — Kanzlei 113, 17. 143, 35. 144, 44. 229, 9. 232, 18. — Kanzler, Proto- notar 165, 3. — Amtleute 168, 18 ff. — Gefolge 153, 18. — Mannen, Burgmannen, Diener, Unter- sassen 166, 3; 7 ff. 168, 10 ff. 317, 18. 523, 36. — Boten 130, 29. 137, 8. 170, 44. 258, 18; 40; 41. — Lande, Stüdte, Schlósser usw., Untertanen 165, 23; 37; 41; 46. 166, 2; 6ff.; 35; 36. Sachsen, Herzog Wilhelm III. der Tapfere, geb. 1425, Landgraf in Thüringen, Markgraf zu Meißen, Herzog zu Sachsen 1428-1462, Bruder des Vorigen: 114, 4; 20; 31; 39%. 115, 13; 16; 18; 20; 24ff. 116, 4. 120, 35. 121, 9; 13; 16; 17. 122, 32. 123 bis 128 passim. 138, 26. 143, 31; 38 ff. 164, 31. 539, 35. — Seine Braut Anna von Österreich, Tochter K. Albrechts II.: 114, 4ff.; 13; 20; 31; 40a; 49», 115, 5. 124, 22. 127, 3; 9; 12; 18; 21; 25; 52^. 139, 7. 525, 42a ff. — Sein Schwager s. Hessen (Ludwig L). — Seine Muhme Elisabeth v. Górlitz s. Baiern (Hzg. Johann). — Amtleute 168, 181. — Mannen, Burgmannen, Diener, Unter- sassen 166, 3; 7 ff. 168, 10ff. — Lande, Städte, Schlösser usw., Untertanen 165, 23; 37; 41; 46. 166, 2; 6ff.; 3b; 36. — Herzog Sigmund, Bruder des Kurf. Friedrich IL, geb. 1417, t 1463, Bischof von Würzburg 1440 bis 1443: 258, 16. 275, 20; 38. 278, 30; 34. 295, 12. 297, 35; 38; 42afi. 298. 299. 300, 44. 339, 10. 341, 45a. 359, 6; 8. 363, 13; 16. 424, 39. 495, 33. 427, 37. 428, 41. 429, 1; 4. 494, 32. 497, 26ff.; 36. 499, 1. — Rite 297, 34. 298. 424, 37. 426, 33. — Schreiber 425, 13. — Diener 496, 42; 49. — Lande u. Gebiete 425, 38. 427, ' 89; 40. — Land, Pfalzgrafschaft 36, 10. 116, 40. 117, 2 £.; 13; 14; 20; 25. 118, 1. — Juden 16, 45% — Sächsisches Recht 2, 2. Sadduzäer, Jüdische Sekte, 737, 8; 14ff. 756, 5. Säusenstein (Vallis Dei) i. Niederösterreich 6. v, Ybbs, Zisterzienserabtoi 838, 28; 29; 44b. Saffenburg (Saffenburgh) a. d. Ahr, der Herr von —, 363, 28. Saint-Paul-trois-Châteaux im Dép. Drôme, Propst daselbst s. Balduini. Salamanca i. Leon, Universität 640, 38, Salisbury (Saresberia), Johannes Parvus von —, Bischof von Chartres 1176-1180: 341, 46b. — Sallustius (Salustius), Gajus Crispus, Rómischer Ge- schichteschreiber, + 31 v. Chr.: 801, 26. Saluzzo s. v. Turin, Markgraf Ludwig L, 1416-1415: 271, 83. Salzburg (Saltzburg, Salseburga), Erzbischof Jo- hannes IL. von Reichensperg 1429-1441: 36, 2. Deutsche Reichstags-Akten XV. 957 268, 45. 269, 11. 317, 4. 337, 15; 17. 355, 315. 492, 24. 516, 23/f.; 34. 517, 29aff. 518, 4; 6. 520, 5; 41. 535, 2. — Suffragane 517, 36. 518, 5; 6. — Gesandte 521, 13. Salzburg, Erzdiózese, Diózese, Territorium 499, 94. 518, 6. 521, 30. — Reichsstánde daselbst 16, 11. — Provinzialsynode Jan. 1440: 517, 29aff. — Stadt 521, 19. — Klerus 516, 25. — Jakob von —, s. Friesheimer. Samaria, Samaritaner 665, 6. 672, 10; 24. 689, 9. Samson (Sampson), Richter in Israel, 190, 19. Samson von Friedberg (Fridberg), Jude in Frankfurt 39, 322, 48, 27. Samuel (Samiel), Jüdischer Hohepriester, 185, mE 186, 2; 7. 683, 1; 21; 23. 744, 40. Sanchez, Roderigo, von Arevalo, Sekretir u, Gesandter K. Johanns II. von Kastilien u. Leon, von 1469 Lis 1470 Bischof von Palencia, 140, 33ff.; 49. 141, 1ff. 249, 13. Sanguessa, Johannes de —, Abt von Ager, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzile 600, 27. Saragossa (Cesaraugusta) am Ebro, Erzbischof Dal- matius de Mur 1431-1456: 735, 6. Sarazenen 475, 28. 478, 16; 17; 26. 479, 22. 750, 9. 752, D. Sardica (jetzt Sofia) i. Bulgarien, Bischof Bonosus um die Wende des 4. und 5. Jahrhunderts: 674, 23. : Savoyen (Saffohy, Saphoy, Saphoycn, Sophoy, Sabau- dia), Haus 327, 10. 333, 6. 354, 15. — Graf Amadeus VIII., geb. 1383, seit 1391 Graf von Savoyen, 1417-1434 Herzog, seit 5. Nov. 1439 Papst Felix V., s, Rom (Päpste), — Seine Ge- mahlin Maria ven Burgund, { 1422: 224, 30. — Seine Sóhne 224, 81. 225, 41. 226, 1. 347, 22. 709, 19. Vgl. Genf, — Seine Tochter Margarethe 8. Anjou. — Seine Enkel (nepotes) 347, 22. — Seine Schwester Bona s. Achaja. — Seine Schwe- ster Mathilde, Gemahlin des Kurf. Ludwig III. von der Pfalz, + 1438: 8, 45%. — Verwandte 225, 2. — Marschall s. Achaja. — Kanzler 710, 39. — Scutifer s. Marescall. — Gesandte 346, 44. 690, 35. 778, 37. — Herzog Ludwig I., Sohn des Vorigen, seit 1434 Fürst von Piemont, seit 1440 Herzog von Savoyen, t 1465: 321, 18. 527, 45s. | — Graf Philipp, Sohn Hzg. Amadeus' VIII., s. Genf. — Land, Herzogtum, Untertanen 34, 13; 30b. 198, 41. 224, 11. 225, 2. 347, 22. 555, 22. 571, 37. 572, 9; 15. 578, 17. 646, 9. 697, 4. 710, 2; 9 f.; 26. 711, 18. 760, 16. 781, 39. — Barone, Ritter 225, 41. 226, 1. — Kaiserliches Investiturrecht 555, 21. 646, 8. Saxo, Petrus de —, Abt des Benediktinerklosters Ambronay, Mitglied und Präsident der Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 354, 31. 600, 17; 26; 33; 47. Sayn (Seyn) n. v. Koblenz, Graf Gerhard II. 1419 bis 1493: 363, 27. 121
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. ' rich), Hessen (Ludwig I.). — Rite 126, 28. 127, 1. — Gesandte zum Lahnsteiner Kurfürstentage 29, 30. 30, 2; 10. — Desgl. an K. Friedrich 262, 15. 263, 17. Vgl. Deutschland (Kurfürsten). — Desgl. zum Mainzer Reichstage 539, 32; 33. 542, 41. 543, 31. 544, 19. 545, 8. 548, 30ff.; 47. 549, 18; 21. 550, 44. 613, 2. 618, 10. 634, 38. 636, 37. 637, 16ff. 868, 44. — Kanzlei 113, 17. 143, 35. 144, 44. 229, 9. 232, 18. — Kanzler, Proto- notar 165, 3. — Amtleute 168, 18 ff. — Gefolge 153, 18. — Mannen, Burgmannen, Diener, Unter- sassen 166, 3; 7 ff. 168, 10 ff. 317, 18. 523, 36. — Boten 130, 29. 137, 8. 170, 44. 258, 18; 40; 41. — Lande, Stüdte, Schlósser usw., Untertanen 165, 23; 37; 41; 46. 166, 2; 6ff.; 35; 36. Sachsen, Herzog Wilhelm III. der Tapfere, geb. 1425, Landgraf in Thüringen, Markgraf zu Meißen, Herzog zu Sachsen 1428-1462, Bruder des Vorigen: 114, 4; 20; 31; 39%. 115, 13; 16; 18; 20; 24ff. 116, 4. 120, 35. 121, 9; 13; 16; 17. 122, 32. 123 bis 128 passim. 138, 26. 143, 31; 38 ff. 164, 31. 539, 35. — Seine Braut Anna von Österreich, Tochter K. Albrechts II.: 114, 4ff.; 13; 20; 31; 40a; 49», 115, 5. 124, 22. 127, 3; 9; 12; 18; 21; 25; 52^. 139, 7. 525, 42a ff. — Sein Schwager s. Hessen (Ludwig L). — Seine Muhme Elisabeth v. Górlitz s. Baiern (Hzg. Johann). — Amtleute 168, 181. — Mannen, Burgmannen, Diener, Unter- sassen 166, 3; 7 ff. 168, 10ff. — Lande, Städte, Schlösser usw., Untertanen 165, 23; 37; 41; 46. 166, 2; 6ff.; 3b; 36. — Herzog Sigmund, Bruder des Kurf. Friedrich IL, geb. 1417, t 1463, Bischof von Würzburg 1440 bis 1443: 258, 16. 275, 20; 38. 278, 30; 34. 295, 12. 297, 35; 38; 42afi. 298. 299. 300, 44. 339, 10. 341, 45a. 359, 6; 8. 363, 13; 16. 424, 39. 495, 33. 427, 37. 428, 41. 429, 1; 4. 494, 32. 497, 26ff.; 36. 499, 1. — Rite 297, 34. 298. 424, 37. 426, 33. — Schreiber 425, 13. — Diener 496, 42; 49. — Lande u. Gebiete 425, 38. 427, ' 89; 40. — Land, Pfalzgrafschaft 36, 10. 116, 40. 117, 2 £.; 13; 14; 20; 25. 118, 1. — Juden 16, 45% — Sächsisches Recht 2, 2. Sadduzäer, Jüdische Sekte, 737, 8; 14ff. 756, 5. Säusenstein (Vallis Dei) i. Niederösterreich 6. v, Ybbs, Zisterzienserabtoi 838, 28; 29; 44b. Saffenburg (Saffenburgh) a. d. Ahr, der Herr von —, 363, 28. Saint-Paul-trois-Châteaux im Dép. Drôme, Propst daselbst s. Balduini. Salamanca i. Leon, Universität 640, 38, Salisbury (Saresberia), Johannes Parvus von —, Bischof von Chartres 1176-1180: 341, 46b. — Sallustius (Salustius), Gajus Crispus, Rómischer Ge- schichteschreiber, + 31 v. Chr.: 801, 26. Saluzzo s. v. Turin, Markgraf Ludwig L, 1416-1415: 271, 83. Salzburg (Saltzburg, Salseburga), Erzbischof Jo- hannes IL. von Reichensperg 1429-1441: 36, 2. Deutsche Reichstags-Akten XV. 957 268, 45. 269, 11. 317, 4. 337, 15; 17. 355, 315. 492, 24. 516, 23/f.; 34. 517, 29aff. 518, 4; 6. 520, 5; 41. 535, 2. — Suffragane 517, 36. 518, 5; 6. — Gesandte 521, 13. Salzburg, Erzdiózese, Diózese, Territorium 499, 94. 518, 6. 521, 30. — Reichsstánde daselbst 16, 11. — Provinzialsynode Jan. 1440: 517, 29aff. — Stadt 521, 19. — Klerus 516, 25. — Jakob von —, s. Friesheimer. Samaria, Samaritaner 665, 6. 672, 10; 24. 689, 9. Samson (Sampson), Richter in Israel, 190, 19. Samson von Friedberg (Fridberg), Jude in Frankfurt 39, 322, 48, 27. Samuel (Samiel), Jüdischer Hohepriester, 185, mE 186, 2; 7. 683, 1; 21; 23. 744, 40. Sanchez, Roderigo, von Arevalo, Sekretir u, Gesandter K. Johanns II. von Kastilien u. Leon, von 1469 Lis 1470 Bischof von Palencia, 140, 33ff.; 49. 141, 1ff. 249, 13. Sanguessa, Johannes de —, Abt von Ager, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzile 600, 27. Saragossa (Cesaraugusta) am Ebro, Erzbischof Dal- matius de Mur 1431-1456: 735, 6. Sarazenen 475, 28. 478, 16; 17; 26. 479, 22. 750, 9. 752, D. Sardica (jetzt Sofia) i. Bulgarien, Bischof Bonosus um die Wende des 4. und 5. Jahrhunderts: 674, 23. : Savoyen (Saffohy, Saphoy, Saphoycn, Sophoy, Sabau- dia), Haus 327, 10. 333, 6. 354, 15. — Graf Amadeus VIII., geb. 1383, seit 1391 Graf von Savoyen, 1417-1434 Herzog, seit 5. Nov. 1439 Papst Felix V., s, Rom (Päpste), — Seine Ge- mahlin Maria ven Burgund, { 1422: 224, 30. — Seine Sóhne 224, 81. 225, 41. 226, 1. 347, 22. 709, 19. Vgl. Genf, — Seine Tochter Margarethe 8. Anjou. — Seine Enkel (nepotes) 347, 22. — Seine Schwester Bona s. Achaja. — Seine Schwe- ster Mathilde, Gemahlin des Kurf. Ludwig III. von der Pfalz, + 1438: 8, 45%. — Verwandte 225, 2. — Marschall s. Achaja. — Kanzler 710, 39. — Scutifer s. Marescall. — Gesandte 346, 44. 690, 35. 778, 37. — Herzog Ludwig I., Sohn des Vorigen, seit 1434 Fürst von Piemont, seit 1440 Herzog von Savoyen, t 1465: 321, 18. 527, 45s. | — Graf Philipp, Sohn Hzg. Amadeus' VIII., s. Genf. — Land, Herzogtum, Untertanen 34, 13; 30b. 198, 41. 224, 11. 225, 2. 347, 22. 555, 22. 571, 37. 572, 9; 15. 578, 17. 646, 9. 697, 4. 710, 2; 9 f.; 26. 711, 18. 760, 16. 781, 39. — Barone, Ritter 225, 41. 226, 1. — Kaiserliches Investiturrecht 555, 21. 646, 8. Saxo, Petrus de —, Abt des Benediktinerklosters Ambronay, Mitglied und Präsident der Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 354, 31. 600, 17; 26; 33; 47. Sayn (Seyn) n. v. Koblenz, Graf Gerhard II. 1419 bis 1493: 363, 27. 121
Strana 958
958 Schaffhausen (Scafusia) 395, 48*. 509, 38». 775, 11. Scharenstotten n. w. v. Ulm, Jürg von —, Gesandter d. Grafen Hana v. Üttingen 390, 16 ff.; 951f. 391, 41. Schauenburg (Schowenburg) b. Gaisbach n. à. v. Offenburg i. Baden, Reinhard von —, Ritter, 383, 40". Schaumburg (Schawnberg) i. Oberösterreich w. v. Linz, Graf Hans von —, Rat XK. Friedrichs JII, 500, 41° ff. Schenk von Limburg s. Limburg. Schilling, Heinz, Ritter, 378, 352. Schlesien (Slesie, Slesien, Selesia), Fürsten 142, 37. — Land und Leute 79, 39a, 160, 11 ff. 253, 36. Schleswig (Schleßwigk), Herzog Adolf VIII. 1427 bis 1459: 495, 31. Schlettstadt (Schletzstat, Sledstat, Slettstat, Sletzstat) 27,33. 57,41%. 62,41. 97, 29. 262, 4. 852, 8ff, — Meister u. Rat 195, 45b; 48b. 242, 6. 852, 26. — Reichssteuer 198, 241f.; 44*, — Stüdtetago 141, 36. 262, 4; 5; 44, 318, 17. 522, 19f.; 30; 81; 34. 593, 9ff. Schlick (Schligk, Sligk, Slike), Kaspar, 1 1449: 13, 53a. 262, 18. 270, 475, 492, 42ff. 493, 49. 494, 19. 496, 14. — Kanzler und Gesandter K. Al- brechts II. 11, 15. 49, 4; 493. Schmul (Smohel) von Emmerich (Emriche), Judo in Frankfurt 38, 47b. 48, 15. 49, 37. Schnakenbek (Snakenbeke) n. w. v. Lauenburg a. d. Elbe, Heinrich von —, 145, 42. Schnoblin (Schnewlin, Schnówlin), Ludwig, Schwä- bischer Ritter, 871, 24. 392, 33. Schönberg (Chomburgh) bei Wesel, der Herr von —, 363, 28. Schónburg (Schónemberg) bei Oberwesel am Rhein, dio Herren von —, 195, 24% ff. — Schloß 195, 18 ^ff. Schónleben, Schwibischer Ritter (?), 371, 8. Scholastiker (doctores scolastici) 721, 16. Schonaw, Andreas, in der Umgebung des Hochmeisters 287, 52s. Schottland (Scocia), Konig Jakob II. 1437-1460: 600, 29. — Land und Leute (Scoti) 346, 20. — Abt von —, s. Livingstone. Schriftgelehrte (scribe), Jüdische, 205, 36 ff. 208, 31; 87. 673, 10ff. 701, 26. 726, 1; 24. Schutten, Albert, Sekretir Hzg. Bernhards II. von Lauenburg 145, 42. Schwaben (Swaven, Swoben) 1, 22. 2, 9. 19, 17. 267, 20. 340, 12. 416, 28. 420, 11. Vgl. Oster- reich. — Reichsstände 16, 10; 11. 21, 22ff, — Reichsstädte (allgemein), Stüdtebund 1, 13. 2, 34; 37; 41. 12, 2b. 13, 22 ff. 14, 14. 17, 24. 18. 19, 4; 6; 33a; 885; 48^; 40b. 20, 98; 31. 99, 33; 94; 41; 45; 46. 23, 6; 17; 38. 24, 5 ff. 25, 34. 26, 16 ff.; 39; 42. 27, 19ff.; 30. 55, 12. 61, 2. 64, 29. 66, 24. 67, 4; 5. 71, 18. 73, 51^. 74, 6ff. 76-96 passim. 97, 32. 98, 8; 13. 99, 26. 102, 18; 22. 103, 10. 187, 5; 10. 241, 36; 38. 276, 9; 28. 271-298 passim. 367, 10; 14. 369.416 passim, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 500, 33bff. 512, 15; 37. 528, 18; 24; 28; 30. 538, 14ff. 586, 42; 44. 609, 32; 37; 41. 610, 18; 20. — Vorort 5. Ulm. — Biirgermeister und Rite 386, 17. 390, 43ff. — Bürger 382, 26; 27. 386, 18ff. — Kaufleute 378, 41°ff. 383, 16f. 393, 4; 6; 504; 53a; 42b; 44b. — Gesandte, Ratsboten, Ratsfreunde 78, 14. 79, 12; 34a ff. 80, 15. 83, 29; 34; 38; 41. 90, 16. 91. 92, 18. 93, 15; 18; 27; 38». 95, 8. 96, 21; 30. 102, 93. 137, 45. 241,23. 278, 42. 281, 35. 282-286 passim. 289, 8. 291, 2; TH. 2983, 474; 50%, 372, 11. 373, 18; 21; 31a; 32a, 378, 7; 42^. 319-419 passim, 512, 11; 14; 16. 609, 31. 610,36. Vgl. Bopfingen, Leo, Mislin. — Tagsold der Gesandten 79, 50a, — Amtleute 373, 45». — KriegsausschuR 284, 3 ff. 381, 28ff. 387, 13ff. — Hauptleute 381, 32. 387, 35. 389, 12. 393, 10. 406, 22; 24. Vgl. Renn- wart. — Gesellen (Reisige), Kriegsvolk 79, 385. 378, 5ff.; 45s. 379, 26; 311. 381, 81 ff. 387, 42. 394, 32. 395, 31a. 399, 20. 406, 22. — Feinde (ruter) 377, 12. 378, 33aff. 379, 97. 381, 12; 36. 384, 3. 387, 37; 43. 390, 31. 392, 16. 395, 531, 397, 28; 43m. 398, 1; 31a ff.; 37%, 399,7; 15 ff; 33m; 45%, 401, 35; 38. 405, 14. 538, 26. — Kalt- schmiede 78, 28. — Reichssteuern 78, 39. 19, 4. — Stüdterechnung 79, 9. 372, 8. 381, 4. 389, 4, 393, 8; 9. 395, 3. 406, 30. — Stüdtetage s, Ulm. Schwäbisch Wörth s. Donauwörth. Schwalldorf (Swaldorff) a. Neckar s. w. v. Rotten- burg 383, 10. | Schwamberg (Swanbergk) i. Bóhmen s. v. Tepl, Hynek Krušina von —, Bóhm. Baron 115, 40. 146, 14; 20 ff. 147, 28; 37 ff. 148, 34; 40 ft. Sehwarzburg (Swarezpurg, Swartzburg) a. d. Schwarza i. Thüringen, die Grafen von —: Ihre Juden 36, 12. — Graf Heinrich. XXVI. der Streitbare, Herr zu Arnstadt, geb. 1388, + 7. Okt. 1444, Graf von Schwarzburg seit 1416: 166, 49: 167, 4; 8; 13; 18. Sehwarzenberg (Swarezemberger, Swarezenberg), Wal- ther der Áltere, Ratsherr zu Frankfurt 88, 46^ ff, 39, 36%. 159, 25. — Gesandter zum Mainzer Reichstage 540, 7;8; 921.; 43^ff. 610, 97; 43^f, 613, 14. 637, 89^; 41^; 50^; 38^ ff. 879, 10; 14; 11; 18. Schwarzwald, der, 298, 45. 299, 16. Schweinfurt (Sweinfürt, Swinfurt) 55, 415. 216, 12. 211, 46b. 317, 34; 42; 45. 360, 43a. 515, 5. — Juden 36, 16. — Stadtsteuer 55, 29b; 43b, 356, 47%. 360, 11; 454, Schweiz, Kidgonossen 27, 30. 62, 2. 63, 2. 97, 31. Vgl. Bern, Luzern, Schwyz, Solothurn, Zirich, Schwyz (Swyez) 68, 2. Seckendorf, die von —, 370, 96. Seckendorf- Aberdar, Heinrich d. Jüngero von — Ritter, 383, 61f.; 42aff. 391, 2f. Seeman (Seemen, Seman, Semmen), Andreas, Pfarrer zu Sonderhofen, Kaplan und Gesandter Konrads v. Weinsberg 12, 1; 7; 39ff, 13, 5. 33,21; 51%; 54b. 34, 2; 198ff, 43, 14; 42a, 44, 16; 35b; ,
958 Schaffhausen (Scafusia) 395, 48*. 509, 38». 775, 11. Scharenstotten n. w. v. Ulm, Jürg von —, Gesandter d. Grafen Hana v. Üttingen 390, 16 ff.; 951f. 391, 41. Schauenburg (Schowenburg) b. Gaisbach n. à. v. Offenburg i. Baden, Reinhard von —, Ritter, 383, 40". Schaumburg (Schawnberg) i. Oberösterreich w. v. Linz, Graf Hans von —, Rat XK. Friedrichs JII, 500, 41° ff. Schenk von Limburg s. Limburg. Schilling, Heinz, Ritter, 378, 352. Schlesien (Slesie, Slesien, Selesia), Fürsten 142, 37. — Land und Leute 79, 39a, 160, 11 ff. 253, 36. Schleswig (Schleßwigk), Herzog Adolf VIII. 1427 bis 1459: 495, 31. Schlettstadt (Schletzstat, Sledstat, Slettstat, Sletzstat) 27,33. 57,41%. 62,41. 97, 29. 262, 4. 852, 8ff, — Meister u. Rat 195, 45b; 48b. 242, 6. 852, 26. — Reichssteuer 198, 241f.; 44*, — Stüdtetago 141, 36. 262, 4; 5; 44, 318, 17. 522, 19f.; 30; 81; 34. 593, 9ff. Schlick (Schligk, Sligk, Slike), Kaspar, 1 1449: 13, 53a. 262, 18. 270, 475, 492, 42ff. 493, 49. 494, 19. 496, 14. — Kanzler und Gesandter K. Al- brechts II. 11, 15. 49, 4; 493. Schmul (Smohel) von Emmerich (Emriche), Judo in Frankfurt 38, 47b. 48, 15. 49, 37. Schnakenbek (Snakenbeke) n. w. v. Lauenburg a. d. Elbe, Heinrich von —, 145, 42. Schnoblin (Schnewlin, Schnówlin), Ludwig, Schwä- bischer Ritter, 871, 24. 392, 33. Schönberg (Chomburgh) bei Wesel, der Herr von —, 363, 28. Schónburg (Schónemberg) bei Oberwesel am Rhein, dio Herren von —, 195, 24% ff. — Schloß 195, 18 ^ff. Schónleben, Schwibischer Ritter (?), 371, 8. Scholastiker (doctores scolastici) 721, 16. Schonaw, Andreas, in der Umgebung des Hochmeisters 287, 52s. Schottland (Scocia), Konig Jakob II. 1437-1460: 600, 29. — Land und Leute (Scoti) 346, 20. — Abt von —, s. Livingstone. Schriftgelehrte (scribe), Jüdische, 205, 36 ff. 208, 31; 87. 673, 10ff. 701, 26. 726, 1; 24. Schutten, Albert, Sekretir Hzg. Bernhards II. von Lauenburg 145, 42. Schwaben (Swaven, Swoben) 1, 22. 2, 9. 19, 17. 267, 20. 340, 12. 416, 28. 420, 11. Vgl. Oster- reich. — Reichsstände 16, 10; 11. 21, 22ff, — Reichsstädte (allgemein), Stüdtebund 1, 13. 2, 34; 37; 41. 12, 2b. 13, 22 ff. 14, 14. 17, 24. 18. 19, 4; 6; 33a; 885; 48^; 40b. 20, 98; 31. 99, 33; 94; 41; 45; 46. 23, 6; 17; 38. 24, 5 ff. 25, 34. 26, 16 ff.; 39; 42. 27, 19ff.; 30. 55, 12. 61, 2. 64, 29. 66, 24. 67, 4; 5. 71, 18. 73, 51^. 74, 6ff. 76-96 passim. 97, 32. 98, 8; 13. 99, 26. 102, 18; 22. 103, 10. 187, 5; 10. 241, 36; 38. 276, 9; 28. 271-298 passim. 367, 10; 14. 369.416 passim, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 500, 33bff. 512, 15; 37. 528, 18; 24; 28; 30. 538, 14ff. 586, 42; 44. 609, 32; 37; 41. 610, 18; 20. — Vorort 5. Ulm. — Biirgermeister und Rite 386, 17. 390, 43ff. — Bürger 382, 26; 27. 386, 18ff. — Kaufleute 378, 41°ff. 383, 16f. 393, 4; 6; 504; 53a; 42b; 44b. — Gesandte, Ratsboten, Ratsfreunde 78, 14. 79, 12; 34a ff. 80, 15. 83, 29; 34; 38; 41. 90, 16. 91. 92, 18. 93, 15; 18; 27; 38». 95, 8. 96, 21; 30. 102, 93. 137, 45. 241,23. 278, 42. 281, 35. 282-286 passim. 289, 8. 291, 2; TH. 2983, 474; 50%, 372, 11. 373, 18; 21; 31a; 32a, 378, 7; 42^. 319-419 passim, 512, 11; 14; 16. 609, 31. 610,36. Vgl. Bopfingen, Leo, Mislin. — Tagsold der Gesandten 79, 50a, — Amtleute 373, 45». — KriegsausschuR 284, 3 ff. 381, 28ff. 387, 13ff. — Hauptleute 381, 32. 387, 35. 389, 12. 393, 10. 406, 22; 24. Vgl. Renn- wart. — Gesellen (Reisige), Kriegsvolk 79, 385. 378, 5ff.; 45s. 379, 26; 311. 381, 81 ff. 387, 42. 394, 32. 395, 31a. 399, 20. 406, 22. — Feinde (ruter) 377, 12. 378, 33aff. 379, 97. 381, 12; 36. 384, 3. 387, 37; 43. 390, 31. 392, 16. 395, 531, 397, 28; 43m. 398, 1; 31a ff.; 37%, 399,7; 15 ff; 33m; 45%, 401, 35; 38. 405, 14. 538, 26. — Kalt- schmiede 78, 28. — Reichssteuern 78, 39. 19, 4. — Stüdterechnung 79, 9. 372, 8. 381, 4. 389, 4, 393, 8; 9. 395, 3. 406, 30. — Stüdtetage s, Ulm. Schwäbisch Wörth s. Donauwörth. Schwalldorf (Swaldorff) a. Neckar s. w. v. Rotten- burg 383, 10. | Schwamberg (Swanbergk) i. Bóhmen s. v. Tepl, Hynek Krušina von —, Bóhm. Baron 115, 40. 146, 14; 20 ff. 147, 28; 37 ff. 148, 34; 40 ft. Sehwarzburg (Swarezpurg, Swartzburg) a. d. Schwarza i. Thüringen, die Grafen von —: Ihre Juden 36, 12. — Graf Heinrich. XXVI. der Streitbare, Herr zu Arnstadt, geb. 1388, + 7. Okt. 1444, Graf von Schwarzburg seit 1416: 166, 49: 167, 4; 8; 13; 18. Sehwarzenberg (Swarezemberger, Swarezenberg), Wal- ther der Áltere, Ratsherr zu Frankfurt 88, 46^ ff, 39, 36%. 159, 25. — Gesandter zum Mainzer Reichstage 540, 7;8; 921.; 43^ff. 610, 97; 43^f, 613, 14. 637, 89^; 41^; 50^; 38^ ff. 879, 10; 14; 11; 18. Schwarzwald, der, 298, 45. 299, 16. Schweinfurt (Sweinfürt, Swinfurt) 55, 415. 216, 12. 211, 46b. 317, 34; 42; 45. 360, 43a. 515, 5. — Juden 36, 16. — Stadtsteuer 55, 29b; 43b, 356, 47%. 360, 11; 454, Schweiz, Kidgonossen 27, 30. 62, 2. 63, 2. 97, 31. Vgl. Bern, Luzern, Schwyz, Solothurn, Zirich, Schwyz (Swyez) 68, 2. Seckendorf, die von —, 370, 96. Seckendorf- Aberdar, Heinrich d. Jüngero von — Ritter, 383, 61f.; 42aff. 391, 2f. Seeman (Seemen, Seman, Semmen), Andreas, Pfarrer zu Sonderhofen, Kaplan und Gesandter Konrads v. Weinsberg 12, 1; 7; 39ff, 13, 5. 33,21; 51%; 54b. 34, 2; 198ff, 43, 14; 42a, 44, 16; 35b; ,
Strana 959
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 40b; 41b. 52, 16; 23. 57, 26. 58, 18; 98^. 59, 32. 67, 28. 68, 26; 47^; 40b. 69, 22. 70, 302. Segorbe (Segobriga) n. v. Valencia, Bischof (Elekt) Gisbertus Pardo 1437-1453 : 354, 31. 601, 14. — Mitglied der Deputatio pro pace d. Baseler Kon- zils 508, 12. Segovia, Johannes Alfonsi von —, Professor d. Theo- logie, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Pricster tit. s. Calixti, 235, 16. 474, 29. 481, 22; 43. 491, 42», 509, 12; 41b, 510, 48s, 515, 20. 517, 41b, 532, 5. 545, 10. 546, 34; 35. 549, 26. 551, 35. 553, 4 ff. 564, 44. 565, 42. 566, 15; 22. 570, 16. 637, 29. 643, 1. 648, 38. 696, 25 ff. 709, 48s. 714, 6. 740, 47bfW. 742, 424. 758, 45 b. 759, 16. 761, 12. 763, 7. 785, 482 ff. 852, 29. — Gesandter d. Ba- seler Konzils zum Nürnberger Reichstage 316, 32; 39, 318, 4; 5. 505, 45; 46. 506, 6; 24. 508, 16; 35; 40. 509, 34; 35. 510, 6; 9ff.; 35. 511, 1; 8ff. 516, 26; 50a. 517, 33b; 44b, 518, 13; 20ff. 519, 15; 25 ff. 520, 1; 39. 591, 38. 523, 17. 615, 4. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 12; 15; 17; 23ff. 540, 6. 549-566 passim. 570, 21; 33; 34. 575, 6; 7; 30. 581, 30ff.; 40; 42. 582, 5; 8; 10; 13; 24; 29. 601, 3 ff. ; 21 ff. 602, 23. 614, 20. 618, 4; 47a. 639, 16. 648, 38. 649-759. 761, 14. 764, bla. 767, 38a. 773, 2. 853-860 passim. 861, 481 ff. 863. 26. 864, 30. 865, 11; 46*. 870, 91. 871, 2; 43. 872. 873, 4. 876, 7. 877, 37; 38. Vgl. auch Basel (Konzilsgesandte). — Seine Familiaron 854, 42. 860, 14. Segusio (d. i. Susa i. Piemont), Henricus de —, seit 1261 Kard.-Bischof von Ostia u. Velletri (Hostiensis), t 1971: 760, 11. Seinsheim (Sawnfheim) i. Unterfranken s. v. Kitzingen, / Eberhard von —, Deutschmeister 1420-1443: 35, 18. 120, 30. 130, 12. 176, 24. 177, 25; 47b. 237, 482; 503; 94*. 218, 52*. 294, 45. 317, 21. 521, 46%, 523, 24. 540, 34b. 613, 40b; 43b, — Erkinger III. der Àltere von —, t 1441: 407, 14. Semaia (Symaja), Prophet, Geguer Nehemias, 720, 23. Seneca, Lucius Annaeus, Rómischer Philosoph, t 65: 189, 14. | Sergius, Patriarch, s. Konstantinopel. Seth, Sohn Adams, 653, 33. — Sein Sohn s. Enos. Sevilla, Bischof Leander 579-599: 229, 4ba. — Bischof Isidor 599-636: 251, 40. 689, 11. 733, 96. 141, 8b. 748, 9. 749, 33. 757, 40. 806, 10. Sforza, Francesco — degli Attendoli, Graf von Co- tignola, Ariano u. Montalto, Schwiegersohn des Herzogs Filippo Maria v. Mailand, geb. 1401, + 1465, von 1450 an Herzog von Mailand, 140, 25. 527, 40a. 645, 23; 24. Shene (jetzt Richmond) a. d. Themse w. v. London 531, 43b. 587, 43b. 592, 34. Sickingen i. Kraichgau w. v. Bruchsal, Schwicker von —, Gesandter Konrads v. Weinsberg 307, 22. 313, 9; 12. 314. 490, 3; 29; 38, : — Franz von —, Ritter, geb. 1481, + 1523: 542, 4. Siena, Konzil 1423-1424: 216, 7. 302, 18. 445, 30. 576, 19. 784, 11. 809, 14. 821, 20ff. 837, 13. 845, 18. 959 Sierck (Sirck, Syrek, Syrk) in Lothringen n. 6. v. Diedenhofen, Haus, Familie 31, 4. 125, 6; 7. — Arnold von —, 124, 1ff; 10; 15; 19; 20. 363, 41. 364, 26 ff. — Jakob von —, Erzbischof von Trier, Sohn des Vorigen, s. Trier. — Philipp von —, Bruder des Vorigen, Dompropst von Würzburg 312, 15. 533, 34 ff. 540, 17. 621, 33ff. 622, 5ff. 865, 5. Silva, Juan de —, Kastilianischer Gesandter 253, 48 5, Simeon (Symeon), Sohn des Erzvaters Jakob 748, 21 ff. Simon, Jü lischer Tempelvogt 805, 445, — Sein Bru- der s. Menelaus. Singidunum s. Belgrad. Sinuessa i. Italien w. v. Capua, Synode 303: 448, 51. 821, 4; 42«. Sistoron a. d. Durance (Dép. Basses-Alpes), Elekt s. Taloni. Sizilion (Cecilia), Kónige s. Anjou, Aragon. — Königreich 345, 1. — Meerenge (mare Siculum) 785, 13; 16. 885, 10. Skythien (Scythia) im südl. Rußland 345, 14. Slavonien (Sclaonia) 309, 1. 478, 14. — Banus s. Thallóczy. Sletzenrode (Sleczinrode, Sliczenrode), Johannes, Pro- motor d. Baseler Konzils 62, 23. 352, 30. Smiřic (Smiericz, Smyricz, Smyrzicz) a. d. Elbe in Póhmen, Jan von —, Bóhm. Baron 146, 5; 15; 20 ff. 147, 30; 37 ff. 148, 36; 40 ff. Smohel s. Schmul. Sodomiten 753, 5. Soest (Susatum), Bürgermeister u. Rat daselbst 363, 31. Solms (Salms) i, d, Rheinprovinz n. v. Wetzlar, Graf Bernhard von —, 1409-1459: 35, 19. Solothurn (Solatern, Solodorum, Solodronum) 63, 2. 335, 9. 352, 3. — Solsona i. Catalonien, Abt Matthäus Riera, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 14. Sonderhofen (Sündernhoffen, Sundernhoven) i. Unter- franken n. w. v. Aub, Pfarrer s. Seeman. Spalato i. Dalmatien, Erzbischof Crescentius 1100-1112: 668, 47a. „Spalter, Jobst, von Weißenburg 523, 04. Spanien (Yspani, Hyspania), Kónige 527, 26. 731, 7. Vgl. Aragon, Kastilien. — Erzbischôfe 678, 21; 22. — Land, Kônigreiche 346, 12. 738, 28. 827, 24. Spaserii, Johannes, Promotor d. Baseler Konzils 785, 50a. 'Speier (Speyr, Spier, Spir, Spyer), Bischof Raban von Helmstatt 1396-1438, seit 1490 auch Erz- bischof von Trier (s. dort), 707, 24. — Bischof Reinhard v. Helmstatt 1438-1455: 35, 12. 301, 1. 303, 8. 451, 22ff. 494, 36. 598, 463. 540, 2. — Rite 390, 15, -— Gesandte 618, 9. Vgl. Dusel, Lauterburg , Stein. — Sekretiire 8. Dusel, Lauterburg. 2 — Stadt 27, 36. 97, 31. 134, 9. 202, 9. 216, 10; 18. 285, 4. 367, 19. 390, 38. 536, 34. 604, 43. —' J21*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 40b; 41b. 52, 16; 23. 57, 26. 58, 18; 98^. 59, 32. 67, 28. 68, 26; 47^; 40b. 69, 22. 70, 302. Segorbe (Segobriga) n. v. Valencia, Bischof (Elekt) Gisbertus Pardo 1437-1453 : 354, 31. 601, 14. — Mitglied der Deputatio pro pace d. Baseler Kon- zils 508, 12. Segovia, Johannes Alfonsi von —, Professor d. Theo- logie, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Pricster tit. s. Calixti, 235, 16. 474, 29. 481, 22; 43. 491, 42», 509, 12; 41b, 510, 48s, 515, 20. 517, 41b, 532, 5. 545, 10. 546, 34; 35. 549, 26. 551, 35. 553, 4 ff. 564, 44. 565, 42. 566, 15; 22. 570, 16. 637, 29. 643, 1. 648, 38. 696, 25 ff. 709, 48s. 714, 6. 740, 47bfW. 742, 424. 758, 45 b. 759, 16. 761, 12. 763, 7. 785, 482 ff. 852, 29. — Gesandter d. Ba- seler Konzils zum Nürnberger Reichstage 316, 32; 39, 318, 4; 5. 505, 45; 46. 506, 6; 24. 508, 16; 35; 40. 509, 34; 35. 510, 6; 9ff.; 35. 511, 1; 8ff. 516, 26; 50a. 517, 33b; 44b, 518, 13; 20ff. 519, 15; 25 ff. 520, 1; 39. 591, 38. 523, 17. 615, 4. — Desgl. zum Mainzer Kongreß 535, 12; 15; 17; 23ff. 540, 6. 549-566 passim. 570, 21; 33; 34. 575, 6; 7; 30. 581, 30ff.; 40; 42. 582, 5; 8; 10; 13; 24; 29. 601, 3 ff. ; 21 ff. 602, 23. 614, 20. 618, 4; 47a. 639, 16. 648, 38. 649-759. 761, 14. 764, bla. 767, 38a. 773, 2. 853-860 passim. 861, 481 ff. 863. 26. 864, 30. 865, 11; 46*. 870, 91. 871, 2; 43. 872. 873, 4. 876, 7. 877, 37; 38. Vgl. auch Basel (Konzilsgesandte). — Seine Familiaron 854, 42. 860, 14. Segusio (d. i. Susa i. Piemont), Henricus de —, seit 1261 Kard.-Bischof von Ostia u. Velletri (Hostiensis), t 1971: 760, 11. Seinsheim (Sawnfheim) i. Unterfranken s. v. Kitzingen, / Eberhard von —, Deutschmeister 1420-1443: 35, 18. 120, 30. 130, 12. 176, 24. 177, 25; 47b. 237, 482; 503; 94*. 218, 52*. 294, 45. 317, 21. 521, 46%, 523, 24. 540, 34b. 613, 40b; 43b, — Erkinger III. der Àltere von —, t 1441: 407, 14. Semaia (Symaja), Prophet, Geguer Nehemias, 720, 23. Seneca, Lucius Annaeus, Rómischer Philosoph, t 65: 189, 14. | Sergius, Patriarch, s. Konstantinopel. Seth, Sohn Adams, 653, 33. — Sein Sohn s. Enos. Sevilla, Bischof Leander 579-599: 229, 4ba. — Bischof Isidor 599-636: 251, 40. 689, 11. 733, 96. 141, 8b. 748, 9. 749, 33. 757, 40. 806, 10. Sforza, Francesco — degli Attendoli, Graf von Co- tignola, Ariano u. Montalto, Schwiegersohn des Herzogs Filippo Maria v. Mailand, geb. 1401, + 1465, von 1450 an Herzog von Mailand, 140, 25. 527, 40a. 645, 23; 24. Shene (jetzt Richmond) a. d. Themse w. v. London 531, 43b. 587, 43b. 592, 34. Sickingen i. Kraichgau w. v. Bruchsal, Schwicker von —, Gesandter Konrads v. Weinsberg 307, 22. 313, 9; 12. 314. 490, 3; 29; 38, : — Franz von —, Ritter, geb. 1481, + 1523: 542, 4. Siena, Konzil 1423-1424: 216, 7. 302, 18. 445, 30. 576, 19. 784, 11. 809, 14. 821, 20ff. 837, 13. 845, 18. 959 Sierck (Sirck, Syrek, Syrk) in Lothringen n. 6. v. Diedenhofen, Haus, Familie 31, 4. 125, 6; 7. — Arnold von —, 124, 1ff; 10; 15; 19; 20. 363, 41. 364, 26 ff. — Jakob von —, Erzbischof von Trier, Sohn des Vorigen, s. Trier. — Philipp von —, Bruder des Vorigen, Dompropst von Würzburg 312, 15. 533, 34 ff. 540, 17. 621, 33ff. 622, 5ff. 865, 5. Silva, Juan de —, Kastilianischer Gesandter 253, 48 5, Simeon (Symeon), Sohn des Erzvaters Jakob 748, 21 ff. Simon, Jü lischer Tempelvogt 805, 445, — Sein Bru- der s. Menelaus. Singidunum s. Belgrad. Sinuessa i. Italien w. v. Capua, Synode 303: 448, 51. 821, 4; 42«. Sistoron a. d. Durance (Dép. Basses-Alpes), Elekt s. Taloni. Sizilion (Cecilia), Kónige s. Anjou, Aragon. — Königreich 345, 1. — Meerenge (mare Siculum) 785, 13; 16. 885, 10. Skythien (Scythia) im südl. Rußland 345, 14. Slavonien (Sclaonia) 309, 1. 478, 14. — Banus s. Thallóczy. Sletzenrode (Sleczinrode, Sliczenrode), Johannes, Pro- motor d. Baseler Konzils 62, 23. 352, 30. Smiřic (Smiericz, Smyricz, Smyrzicz) a. d. Elbe in Póhmen, Jan von —, Bóhm. Baron 146, 5; 15; 20 ff. 147, 30; 37 ff. 148, 36; 40 ff. Smohel s. Schmul. Sodomiten 753, 5. Soest (Susatum), Bürgermeister u. Rat daselbst 363, 31. Solms (Salms) i, d, Rheinprovinz n. v. Wetzlar, Graf Bernhard von —, 1409-1459: 35, 19. Solothurn (Solatern, Solodorum, Solodronum) 63, 2. 335, 9. 352, 3. — Solsona i. Catalonien, Abt Matthäus Riera, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 14. Sonderhofen (Sündernhoffen, Sundernhoven) i. Unter- franken n. w. v. Aub, Pfarrer s. Seeman. Spalato i. Dalmatien, Erzbischof Crescentius 1100-1112: 668, 47a. „Spalter, Jobst, von Weißenburg 523, 04. Spanien (Yspani, Hyspania), Kónige 527, 26. 731, 7. Vgl. Aragon, Kastilien. — Erzbischôfe 678, 21; 22. — Land, Kônigreiche 346, 12. 738, 28. 827, 24. Spaserii, Johannes, Promotor d. Baseler Konzils 785, 50a. 'Speier (Speyr, Spier, Spir, Spyer), Bischof Raban von Helmstatt 1396-1438, seit 1490 auch Erz- bischof von Trier (s. dort), 707, 24. — Bischof Reinhard v. Helmstatt 1438-1455: 35, 12. 301, 1. 303, 8. 451, 22ff. 494, 36. 598, 463. 540, 2. — Rite 390, 15, -— Gesandte 618, 9. Vgl. Dusel, Lauterburg , Stein. — Sekretiire 8. Dusel, Lauterburg. 2 — Stadt 27, 36. 97, 31. 134, 9. 202, 9. 216, 10; 18. 285, 4. 367, 19. 390, 38. 536, 34. 604, 43. —' J21*
Strana 960
960 Bürgermeister u. Rat 367, 20. — Domherr s. Lauterburg. — Propst von St. Trinitatis s. Stein. — Reehtstag 98. Febr. 1440: 177, 25; 26. 178, 49 If. 294, 42 ff. 295, 36=ff. Speier, Ort fiir das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 15. 604, 6; 8. 850, 22. 862, 13. Speth (Spätt), Stephan, Schwäbischer Ritter, 371, 8; 9. 383, 39b. Spiegel, Walther, Ammanmeister in StraBburg 103, 6f. 295, 39 ff. Spielberg i. Mittelfranken s. v. Gunzenhausen 372, 39 a. Spina, Arnold de — , Gesandter des Propstes v. St. Marien in Utrecht 303, 36; 39. 306, 1; 38. 412, 4. Sponheim (Spaenheim, Spanheim) an der Mosel, Graf Johann V. 1387-1437; 152, 39%, — Graf Friedrich s. Veldenz. — Graf Jakob s. Baden. Sprenger genannt Eber, Kunz, 418, 41; 43; 46. 419, 1. Stadion (Stadyon), Hans von —, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 452. Stadler, Georg, Bote Nürnbergs 258, 8. Stahleck (Staleck) b. Bacharach 152, 482. Stampis, Johannes de —, s. Étampes. Stater, Heinrieh, Dr. art. et med., Deciant von Utrecht, Gesandter d. Baseler Konzils 731, 36. Staufenberg (Stouffenberg) n. 6. v. Offenburg i. Baden, Dietrich Bock von —, s. Bock. Steccatis, Johannes de —, püpstlicher Kanzleibeamter 200, 42b. Steiermark (Steyr, Stier, Styre, Stiria, Styria), Her- zöge s. Habsburg. — Land 114, 5. Stein (Stain), wohl das im Günzthal n, v. Kempten gelegene, Berthold (Bencz) vom —, Ritter, Mit- glied d. Gesellschaft mit St. Georgen Schild, Ge- sandter nach Ulm 25, 33. 89, 15ff. 90, 12. 374, 17 ff. — Eberhard vom —, Württemberg 25, 31. 90, 12. Stein (Stain) i. Baden n. w. v. Pforzheim, Hans vom — von Steinegg, Ritter, 378, 365. Stein (Steine, de Lapide) bei Lampertheim i. Hessen, Andreas vom —, Propst von St. Trinitatis in Speier, Gesandter des "Bischofs zur Aschaffenburger Pro- vinzialsynode 451, 40 ff. — Otto vom —, Dr, decr., Domherr von St. Andreas in Kólp, Rat des Pfalzgrafen Ludwig 57, 4; 33%; 38b. 852, 3. Stein (wohl Stein zu Nassau), der Herr von —, 363, 42. 364, 26 ff. Steinach am Neckar, Diether Landschade von —, s. Landschade. Steinberger, Peter, Bürger in Nürnberg 51, 9; 10. Steinegg (Stainegg) i. Baden sa. 0. v. Pforzheim 136, 10. 267, 21. 378, 37a, Vgl. Stein. Steinfeld (Steyveld) i. d. Eifel, Priimonstratenser- kloster: Abte 804, 2. 472, 28; 40. Gesandter der Grafen von 88, 37ff. 89, 16; 26fi. Alfabetisches Register der Orts- und Porsonen-Namen. Steinheim (Steinhein, Steynheym) a. Main 313, 18b. 879, 19. Sternberg a. d. Sazawa s. ó. v. Prag, die Holicky von —, Bóhmische Adelsfamilie, 115, 39. — Aleś (Alsso) von —, Bóhmischer Baron 146, 11; 90ff. 147, 26; 37 ff. 148, 32; 40ff. — Zdenick (Zdenke) von —, Bóhmischer Baron 146, 15; 20 ff. 147, 30; 3Tff. 148, 36; 40ff. Stetten, Katharina von —, Bürgerin in Ulm 381, 1. 393, 8. Stetzman, Hans, in Niirnberg 258, 17. Steuerwald (Sturwolde) a. d. Innerste n. w. v. Hildes- heim 431, 30; 33. 436, 23. Stojkovich, Johannes von —, aus Ragusa, Domini- kaner, Bischof von Ardjisch, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Sixti, + 1443: 310, 6 ff. 509, 38% 601, 13. — Gesandter K. Sigmunds an d. . Baseler Konzil 1437: 784, 15; 51»; 42*. — Desgl. d. Baseler Konzils an K. Albrecht II. Mirz 1438: 330, 23. — Desgl. nach Konstantinopel 565, 35. 697, 8; 9. 764, 15; 16. — Desgl. zum Frankfurter Wahltage 133, 26. 134, 43. 135, 1 ff.; 16; 41. 203, 6ff.; 45b. 204, 8. 234, 39ff. 333, ble. — Desgl. an K. Friedrich Márz 1440: 965, 37. 967, 36 ff. 268-271. 327, 9. 330, 10; 19. 331, 19; 28; 43^ff. 332, 8; 36; 48^. 3838, 458 ff. 341, 5. 348, 15; 462, 351, 16. 352, 28. 353, 31. 354, 11; 15; 24. 355, b; 6. 482, 8. Stommol, Johann van — , Meister, Protonotar der Stadt Köln 612, 45^; 465. Stopyndon, Johannes, Archidiakon von Dorchester, Custos rotulorum in d. Englischen Kanzlei 587, 441, Storthwayt, Johannes, Kanzler u. Domherr von Wells 587, 46a. Stoss, Utz, Bürger in Kaufbeuren 393, 1; 2. Strahlenfels (Strolenvelleer),. Thomas, in Reichen- schwand 413, 405. Straßburg (Straisberch, Sträßburg, StrawBburg, Strazzpurg, Strospurg), Bischof Konrad von Buß- nang 1439-1440: 35, 13. 62, 36. 300, 46. 335, 10. 352, 2. 483, 31b. — Bischof Ruprecht, Pfalzgraf von Simmern - Zwei- brücken, Herzög in Baiern, 1440-1478: 483, 15ff.; 30b; 33b; 39b; 40b. 492, 21. 501, 33. 502, 4. 516, 46b. 764, 44b. — Bistum, Bistumsfrage 309, 34. 482, 6. 483, 494; 50a; 99^. — Stadt 9, 28. 14, 36b, 18, 27; 34, 19, 8; 181; 40b; 49b, 20, 23. 23, 45°. 27, 95ff. 28, 1; 6. 84, 8. 57, 35b. 62, 40; 45», 77, 97. 97, 19. 99, 8; 13; 19; 45, 100, 19; 30ff.; 46b, 102, 6; 34; 42a ff. 103, 47^ff.; 40v; 42b; 43b; 46b. 137, 3; 11ff. 171, 20; 21. 239, 26, 31; 38. 976, 9; 18. 277, 12, 282, 19; 20. 294, 24. 317, 34; 36. 335, 8. 352, 2. 367, 16. 368, 22. 382, 38. 489, 12; 47; 50s. 518, 26; 47^. 536, 34. 539, 10. 582, 44. 604, 43. 792, 51b. 869, 38^; 41%; 44%; 49%, — Stadtmeister s. Müllheim, Treubel. — Altamman- meister s. Armbruster, Riff, Trachenfels. — Amman-
960 Bürgermeister u. Rat 367, 20. — Domherr s. Lauterburg. — Propst von St. Trinitatis s. Stein. — Reehtstag 98. Febr. 1440: 177, 25; 26. 178, 49 If. 294, 42 ff. 295, 36=ff. Speier, Ort fiir das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 15. 604, 6; 8. 850, 22. 862, 13. Speth (Spätt), Stephan, Schwäbischer Ritter, 371, 8; 9. 383, 39b. Spiegel, Walther, Ammanmeister in StraBburg 103, 6f. 295, 39 ff. Spielberg i. Mittelfranken s. v. Gunzenhausen 372, 39 a. Spina, Arnold de — , Gesandter des Propstes v. St. Marien in Utrecht 303, 36; 39. 306, 1; 38. 412, 4. Sponheim (Spaenheim, Spanheim) an der Mosel, Graf Johann V. 1387-1437; 152, 39%, — Graf Friedrich s. Veldenz. — Graf Jakob s. Baden. Sprenger genannt Eber, Kunz, 418, 41; 43; 46. 419, 1. Stadion (Stadyon), Hans von —, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 452. Stadler, Georg, Bote Nürnbergs 258, 8. Stahleck (Staleck) b. Bacharach 152, 482. Stampis, Johannes de —, s. Étampes. Stater, Heinrieh, Dr. art. et med., Deciant von Utrecht, Gesandter d. Baseler Konzils 731, 36. Staufenberg (Stouffenberg) n. 6. v. Offenburg i. Baden, Dietrich Bock von —, s. Bock. Steccatis, Johannes de —, püpstlicher Kanzleibeamter 200, 42b. Steiermark (Steyr, Stier, Styre, Stiria, Styria), Her- zöge s. Habsburg. — Land 114, 5. Stein (Stain), wohl das im Günzthal n, v. Kempten gelegene, Berthold (Bencz) vom —, Ritter, Mit- glied d. Gesellschaft mit St. Georgen Schild, Ge- sandter nach Ulm 25, 33. 89, 15ff. 90, 12. 374, 17 ff. — Eberhard vom —, Württemberg 25, 31. 90, 12. Stein (Stain) i. Baden n. w. v. Pforzheim, Hans vom — von Steinegg, Ritter, 378, 365. Stein (Steine, de Lapide) bei Lampertheim i. Hessen, Andreas vom —, Propst von St. Trinitatis in Speier, Gesandter des "Bischofs zur Aschaffenburger Pro- vinzialsynode 451, 40 ff. — Otto vom —, Dr, decr., Domherr von St. Andreas in Kólp, Rat des Pfalzgrafen Ludwig 57, 4; 33%; 38b. 852, 3. Stein (wohl Stein zu Nassau), der Herr von —, 363, 42. 364, 26 ff. Steinach am Neckar, Diether Landschade von —, s. Landschade. Steinberger, Peter, Bürger in Nürnberg 51, 9; 10. Steinegg (Stainegg) i. Baden sa. 0. v. Pforzheim 136, 10. 267, 21. 378, 37a, Vgl. Stein. Steinfeld (Steyveld) i. d. Eifel, Priimonstratenser- kloster: Abte 804, 2. 472, 28; 40. Gesandter der Grafen von 88, 37ff. 89, 16; 26fi. Alfabetisches Register der Orts- und Porsonen-Namen. Steinheim (Steinhein, Steynheym) a. Main 313, 18b. 879, 19. Sternberg a. d. Sazawa s. ó. v. Prag, die Holicky von —, Bóhmische Adelsfamilie, 115, 39. — Aleś (Alsso) von —, Bóhmischer Baron 146, 11; 90ff. 147, 26; 37 ff. 148, 32; 40ff. — Zdenick (Zdenke) von —, Bóhmischer Baron 146, 15; 20 ff. 147, 30; 3Tff. 148, 36; 40ff. Stetten, Katharina von —, Bürgerin in Ulm 381, 1. 393, 8. Stetzman, Hans, in Niirnberg 258, 17. Steuerwald (Sturwolde) a. d. Innerste n. w. v. Hildes- heim 431, 30; 33. 436, 23. Stojkovich, Johannes von —, aus Ragusa, Domini- kaner, Bischof von Ardjisch, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Sixti, + 1443: 310, 6 ff. 509, 38% 601, 13. — Gesandter K. Sigmunds an d. . Baseler Konzil 1437: 784, 15; 51»; 42*. — Desgl. d. Baseler Konzils an K. Albrecht II. Mirz 1438: 330, 23. — Desgl. nach Konstantinopel 565, 35. 697, 8; 9. 764, 15; 16. — Desgl. zum Frankfurter Wahltage 133, 26. 134, 43. 135, 1 ff.; 16; 41. 203, 6ff.; 45b. 204, 8. 234, 39ff. 333, ble. — Desgl. an K. Friedrich Márz 1440: 965, 37. 967, 36 ff. 268-271. 327, 9. 330, 10; 19. 331, 19; 28; 43^ff. 332, 8; 36; 48^. 3838, 458 ff. 341, 5. 348, 15; 462, 351, 16. 352, 28. 353, 31. 354, 11; 15; 24. 355, b; 6. 482, 8. Stommol, Johann van — , Meister, Protonotar der Stadt Köln 612, 45^; 465. Stopyndon, Johannes, Archidiakon von Dorchester, Custos rotulorum in d. Englischen Kanzlei 587, 441, Storthwayt, Johannes, Kanzler u. Domherr von Wells 587, 46a. Stoss, Utz, Bürger in Kaufbeuren 393, 1; 2. Strahlenfels (Strolenvelleer),. Thomas, in Reichen- schwand 413, 405. Straßburg (Straisberch, Sträßburg, StrawBburg, Strazzpurg, Strospurg), Bischof Konrad von Buß- nang 1439-1440: 35, 13. 62, 36. 300, 46. 335, 10. 352, 2. 483, 31b. — Bischof Ruprecht, Pfalzgraf von Simmern - Zwei- brücken, Herzög in Baiern, 1440-1478: 483, 15ff.; 30b; 33b; 39b; 40b. 492, 21. 501, 33. 502, 4. 516, 46b. 764, 44b. — Bistum, Bistumsfrage 309, 34. 482, 6. 483, 494; 50a; 99^. — Stadt 9, 28. 14, 36b, 18, 27; 34, 19, 8; 181; 40b; 49b, 20, 23. 23, 45°. 27, 95ff. 28, 1; 6. 84, 8. 57, 35b. 62, 40; 45», 77, 97. 97, 19. 99, 8; 13; 19; 45, 100, 19; 30ff.; 46b, 102, 6; 34; 42a ff. 103, 47^ff.; 40v; 42b; 43b; 46b. 137, 3; 11ff. 171, 20; 21. 239, 26, 31; 38. 976, 9; 18. 277, 12, 282, 19; 20. 294, 24. 317, 34; 36. 335, 8. 352, 2. 367, 16. 368, 22. 382, 38. 489, 12; 47; 50s. 518, 26; 47^. 536, 34. 539, 10. 582, 44. 604, 43. 792, 51b. 869, 38^; 41%; 44%; 49%, — Stadtmeister s. Müllheim, Treubel. — Altamman- meister s. Armbruster, Riff, Trachenfels. — Amman-
Strana 961
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. meister, Meister, Rat 97, 41. 98, 6W.; 33. 09, 42. 102, 4. 103, 6. 171, 41. 240, 18. 295, 39=ff. 367, 17. 368, 23. 519, 11. 869, 25. Vgl. Nope, Spiegel. — Ratsherren 19, 46», — Gesandte 19,5; 15; 30=ff.; 41). Vgl. Armbruster, Kageneck, Müllheim, Riff, Treubel. — Bote 518, 46 b. — Untersassen 383, 23. — Städtetag Jan. 1440: 14, 36%, 27, 24 ff. 28. 97-103, 294, 24 ff. — Desgl. Nov. 1440: 522, 25ff. — Desyl. Febr. 1441: 528, 33. 539, 12. 583, 12. 878, 43. Straßburg, Ort für das neue (dritte) Konzil zur Be- seitigung des Schismas 536, 23. 579, 15. 604, 6; 8; 10; 47a. 850, 22. 862, 13. Straubing a. d. Donau 616, 13. Strigonium s. Gran. Sturmfeder, Friedrich, Ritter, 378, 35a. — Wiprecht, Ritter, 381, 461. Stuttgart (Stutgarten) 21, 48). 380, 47%. Süddeutschland 315, 5. — Reichsstinde 265, 10. Sümeg (Simigium), Grafschaft im südl. Ungarn, Graf s. Marczaly. Sulz (Sultz) am Neckar, Graf Hans von —, Reichs- hofrichter in Rottweil 265, 43. 274, 9. — Burgíriede zu —, 416, 29. Suncher, Heinrich, in Freising 614, 18 ff. Swan, Wilhelm, Lic. in legibus, pápstlicher Skriptor u. Abbreviator 587, 482, — Gesandter d. Königs von England 246, 36; 43. 247, 19; 23. 248, 38) ff. 249, 22 ff.; 24^ff. Swaneflogel, Johannes, Dr. decr., Domdechant zu Hildesheim, Gesandter des Bischofs zur Aschaffen- burger Provinzialsynode 436, 20. Sybenburger, Meister Thomas, Goldschmied in Wien 263, 6. ’ Synoden s. Konzilien. Syrien (Siria), Konig Seleucus IV. Philopator 187 bis 175 v. Chr.: 805, 31; 46b. 807, 23. — Land 418, 21. T. Tacken, Henning, Sekretär des Bischofs v. Hildes- heim 437, 21. Taloni, Raymund, Propst von Forcalquier, Gesandter d. Baseler Konzils nach Avignon 337, 464. 571, 33; 45; 49. 767, 44b; 47b, 781, 35ff. 783, 29. 844, 33ff. — Elekt von Sisteron 354, 30. Tangermünde 116, 25; 38. 117, 17; 30; 42a; 508, Tarchaniotes, Manuel, Griechischer Gesandter an d. Baseler Konzil 785, 42b. 885, 9. Tarent, Erzbischof Johannes de Tagliacozzo 1421 bis 1439, seit 1439 Kard.Priester tit. ss, Nerei et Achillei, seit 1444 Kard.-Bischof von Prünesto, T 1449, püpstlicher Prüsident im Baseler Konzil 269, 21. 457, 30ff. 565, 32, 671, 3; 9. 690, 11; 14; 422, 695, 341. 704, 9 f. 706, 38»; 39^. 745, 12. 764, 6; 7. 793, 30; 31. 817, 11; 43aft: 844, 463. 848, 6; 7, 876, 12. — (resandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1432: 740, 33; 36b; 98^ff. 741, 1f. — Desgl. an K. Albrecht II.: 961 307, 37; 38. 334, 14 479, 6. 480, 13. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage Okt. 1438: 106, 32. 108, 2. — Desgl. zum. Mainzer Reichs- tage März 1439: 107, 2. 108, 2. Tarentasia s. Moutiers-on-Tarentaise. Tartaren 779, 32. Tatz (Tacz), Wilhelm, Domherr von Freising, Kanzlei- beamter K. Friedrichs 197, 45^. Tauberbischofsheim im nordóstl. Baden 273, 28. 298, 17. 494, 43; 44. — Bürgermeister und Rat 363, 45. 364, 26 ff. — Tay fürstlicher Rite Juli 1440: 278, 31. 295, 21. 297, 31 ff.; 425; 43 b. 298. 494, 37. Tebaldi (Thebaldis), Bazalerio de —, 257, 13. — Tommaso do —, von Bologna, Sohn des Vorigen, Kämmerer des Herzogs v. Mailand 257, 12. Teck (Tegg) i. Schwaben, Herzöge 14, 4. — Herzog Ludwig s. Aquileja. — Erben der Herrschaft zu —, 66, 12. Tecklenburg (Teckelenburch) i. Teutoburger Walde, Graf Otto VII. von —, 1430-1450: 363, 27. Terzago (Terzagho), Aloisio de —, Arzt des Herzogs v. Mailand 257, 11. Tetze, Burchard, Kleriker der Diózese Verden, Notar Hzg. Bernhards von Lauenburg 145, 30; 37; 44. — Schreiber des Bischofs von Hildesheim 437, 15; 23. Thallóczy (Talaucz), Matko von —, Banus von Dal- matien, Kroatien u. Slavonien 244, 24. Thenini, Miletus, püpstl. Kanzleibeamter 104, 52». 415, 42b. 524, 4. Theoderici, Theobald, Notar, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 339, 45%; 47b. Thessalonich, Bischof Anysius 383 bis ca. 410: 674, 46 s. — Bischof Anastasius 435-451: 486, 508. Thierstein (Dierstein, Dirstein) in Kanton Solothurn, Graf Hans von —, Stellvertreter des Konzils- protektors Konrad von Weinsberg 4, 408. 5, 4; 38a; 39a; 38b, 6, 13; 52a ff. 9, 35. 225, 13. 356, 8; 9; 215; 318; 328, Thomas, Stadtschreiber in Augsburg, Gesandter zum Donauwórther Stüdtetage 282, 47. 358, 42b, 415, aff; 19. Thonon (Thonung, Thononium, Tononium) am Genfer See 9, 29; 30. 34, 21 b; 42b, 62, 49a, 133, 13; 16; 24; 30; 45a; 32b. 134, 12. 226, 2. 267, 33. 321, 35; 43 b, 324, 39. 327, 3; 34. 329, 47b. 343, 27. 345, 42b. — Palast des Herzogs v. Savoyen daselbst 226, 2; 3. Thorer (Tor, Torer) Caspar von —, 79, 14. — Erasmus von —, Ritter, 391, 2 ff. 394, 45. Thorn a. d. Weichsel, Komthur des Deutschen Ordens daselbst 138, 38 s; 38b. Thüringen (Doringen, Duringen, Thoringen), Land- grafen 36, 19. Vgl. Sachsen. — Landgraf Friedrich der Friedfertige, Markgraf zu Meißen, geb. 1385, 1 4. Mai 1440, Landgraf seit 1406: 164, 34. 165, 52b. — Land 260, 14. 313, 35%, — Reichsstände 16, 12. Thüringerwald, der, 298, 45, 299, 16. 427, 25. Thumb von Nenburg (Thumm von Nwburg), Konrad, 392, 34; 46b.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. meister, Meister, Rat 97, 41. 98, 6W.; 33. 09, 42. 102, 4. 103, 6. 171, 41. 240, 18. 295, 39=ff. 367, 17. 368, 23. 519, 11. 869, 25. Vgl. Nope, Spiegel. — Ratsherren 19, 46», — Gesandte 19,5; 15; 30=ff.; 41). Vgl. Armbruster, Kageneck, Müllheim, Riff, Treubel. — Bote 518, 46 b. — Untersassen 383, 23. — Städtetag Jan. 1440: 14, 36%, 27, 24 ff. 28. 97-103, 294, 24 ff. — Desgl. Nov. 1440: 522, 25ff. — Desyl. Febr. 1441: 528, 33. 539, 12. 583, 12. 878, 43. Straßburg, Ort für das neue (dritte) Konzil zur Be- seitigung des Schismas 536, 23. 579, 15. 604, 6; 8; 10; 47a. 850, 22. 862, 13. Straubing a. d. Donau 616, 13. Strigonium s. Gran. Sturmfeder, Friedrich, Ritter, 378, 35a. — Wiprecht, Ritter, 381, 461. Stuttgart (Stutgarten) 21, 48). 380, 47%. Süddeutschland 315, 5. — Reichsstinde 265, 10. Sümeg (Simigium), Grafschaft im südl. Ungarn, Graf s. Marczaly. Sulz (Sultz) am Neckar, Graf Hans von —, Reichs- hofrichter in Rottweil 265, 43. 274, 9. — Burgíriede zu —, 416, 29. Suncher, Heinrich, in Freising 614, 18 ff. Swan, Wilhelm, Lic. in legibus, pápstlicher Skriptor u. Abbreviator 587, 482, — Gesandter d. Königs von England 246, 36; 43. 247, 19; 23. 248, 38) ff. 249, 22 ff.; 24^ff. Swaneflogel, Johannes, Dr. decr., Domdechant zu Hildesheim, Gesandter des Bischofs zur Aschaffen- burger Provinzialsynode 436, 20. Sybenburger, Meister Thomas, Goldschmied in Wien 263, 6. ’ Synoden s. Konzilien. Syrien (Siria), Konig Seleucus IV. Philopator 187 bis 175 v. Chr.: 805, 31; 46b. 807, 23. — Land 418, 21. T. Tacken, Henning, Sekretär des Bischofs v. Hildes- heim 437, 21. Taloni, Raymund, Propst von Forcalquier, Gesandter d. Baseler Konzils nach Avignon 337, 464. 571, 33; 45; 49. 767, 44b; 47b, 781, 35ff. 783, 29. 844, 33ff. — Elekt von Sisteron 354, 30. Tangermünde 116, 25; 38. 117, 17; 30; 42a; 508, Tarchaniotes, Manuel, Griechischer Gesandter an d. Baseler Konzil 785, 42b. 885, 9. Tarent, Erzbischof Johannes de Tagliacozzo 1421 bis 1439, seit 1439 Kard.Priester tit. ss, Nerei et Achillei, seit 1444 Kard.-Bischof von Prünesto, T 1449, püpstlicher Prüsident im Baseler Konzil 269, 21. 457, 30ff. 565, 32, 671, 3; 9. 690, 11; 14; 422, 695, 341. 704, 9 f. 706, 38»; 39^. 745, 12. 764, 6; 7. 793, 30; 31. 817, 11; 43aft: 844, 463. 848, 6; 7, 876, 12. — (resandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1432: 740, 33; 36b; 98^ff. 741, 1f. — Desgl. an K. Albrecht II.: 961 307, 37; 38. 334, 14 479, 6. 480, 13. — Desgl. zum Nürnberger Reichstage Okt. 1438: 106, 32. 108, 2. — Desgl. zum. Mainzer Reichs- tage März 1439: 107, 2. 108, 2. Tarentasia s. Moutiers-on-Tarentaise. Tartaren 779, 32. Tatz (Tacz), Wilhelm, Domherr von Freising, Kanzlei- beamter K. Friedrichs 197, 45^. Tauberbischofsheim im nordóstl. Baden 273, 28. 298, 17. 494, 43; 44. — Bürgermeister und Rat 363, 45. 364, 26 ff. — Tay fürstlicher Rite Juli 1440: 278, 31. 295, 21. 297, 31 ff.; 425; 43 b. 298. 494, 37. Tebaldi (Thebaldis), Bazalerio de —, 257, 13. — Tommaso do —, von Bologna, Sohn des Vorigen, Kämmerer des Herzogs v. Mailand 257, 12. Teck (Tegg) i. Schwaben, Herzöge 14, 4. — Herzog Ludwig s. Aquileja. — Erben der Herrschaft zu —, 66, 12. Tecklenburg (Teckelenburch) i. Teutoburger Walde, Graf Otto VII. von —, 1430-1450: 363, 27. Terzago (Terzagho), Aloisio de —, Arzt des Herzogs v. Mailand 257, 11. Tetze, Burchard, Kleriker der Diózese Verden, Notar Hzg. Bernhards von Lauenburg 145, 30; 37; 44. — Schreiber des Bischofs von Hildesheim 437, 15; 23. Thallóczy (Talaucz), Matko von —, Banus von Dal- matien, Kroatien u. Slavonien 244, 24. Thenini, Miletus, püpstl. Kanzleibeamter 104, 52». 415, 42b. 524, 4. Theoderici, Theobald, Notar, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 339, 45%; 47b. Thessalonich, Bischof Anysius 383 bis ca. 410: 674, 46 s. — Bischof Anastasius 435-451: 486, 508. Thierstein (Dierstein, Dirstein) in Kanton Solothurn, Graf Hans von —, Stellvertreter des Konzils- protektors Konrad von Weinsberg 4, 408. 5, 4; 38a; 39a; 38b, 6, 13; 52a ff. 9, 35. 225, 13. 356, 8; 9; 215; 318; 328, Thomas, Stadtschreiber in Augsburg, Gesandter zum Donauwórther Stüdtetage 282, 47. 358, 42b, 415, aff; 19. Thonon (Thonung, Thononium, Tononium) am Genfer See 9, 29; 30. 34, 21 b; 42b, 62, 49a, 133, 13; 16; 24; 30; 45a; 32b. 134, 12. 226, 2. 267, 33. 321, 35; 43 b, 324, 39. 327, 3; 34. 329, 47b. 343, 27. 345, 42b. — Palast des Herzogs v. Savoyen daselbst 226, 2; 3. Thorer (Tor, Torer) Caspar von —, 79, 14. — Erasmus von —, Ritter, 391, 2 ff. 394, 45. Thorn a. d. Weichsel, Komthur des Deutschen Ordens daselbst 138, 38 s; 38b. Thüringen (Doringen, Duringen, Thoringen), Land- grafen 36, 19. Vgl. Sachsen. — Landgraf Friedrich der Friedfertige, Markgraf zu Meißen, geb. 1385, 1 4. Mai 1440, Landgraf seit 1406: 164, 34. 165, 52b. — Land 260, 14. 313, 35%, — Reichsstände 16, 12. Thüringerwald, der, 298, 45, 299, 16. 427, 25. Thumb von Nenburg (Thumm von Nwburg), Konrad, 392, 34; 46b.
Strana 962
962 Tierna, Johannes do —, Familiaris u. Gesandter K. Friodrichs 140, 49 » ff. Tilmann, Propst von St. Florin in Koblenz, s. Johel. Timotheus aus Lystra in Lykaonien, Jünger des Apostels Paulus, 224, 16. 632, 33. Tinctoris, Johannes, von Tournai, Dr. theol., Rektor der Univ. Kóln 303, 38. 305, 9. 306, 31. 455, 42", 471, 39. 472, 25. 474, 7; 10. 47%, 2f. — Sprecher des Bischofs v. Utrecht auf d. Kölner Provinzialeynode 471, 21 ff. Tiptot, Johannes, Ritter, Rat d. Königs v. England 587, 43%. Tirol (Tyrolis), Herzog Sigmund s. Habsburg. — Grafen s. Habsburg. — Land 114, 6. Tironensis ecclesia i. lrland (wohl Londonderry i. d. Grafschaft Tyrone) 531, 48a. Titus (Tytus), Jiinger des Apostels Paulus, 673, 25. Tobias (Thobias), der Israelit, 657, 18. Toledo i. Kastilien, Synode 653: 678, 38; 39; 49b. 679, 46a. 788, 1817. 847, 4 — Dekret derselbon 678, 48%, Tollner, Jobannes, Sachwalter der Kurio 134, 24. 232, 7. 233, 26. 236, 1. Torquemada, Johannes von —, Dominikaner, seit 18. Dez. 1439 Kard.-Priester tit. s. Sixti, + 1468: 645, 35b. 667, 36b. 792, 42a. Tortosa (Dertusa) i. Catalonien, Bischof Otto do Moncada 1415-1473, seit 12. Okt. 1440 Kard.- Priester tit. s. Potentiaue, 271, 33; 37. 500, 45. 601, 12; 27 W. — Mitglied d. Deputatio pro refor- matorio d. Baseler Konzils 381, 12; 16. — Ge- sandter an Papst Felix 355, 9ff. Tosabeciis, Antonius de — , Dr. decr., Archidiakon von Trient, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 16. Tournai (Turnacum) a. d. Scholde 472, 25. Vgl.Tinctoris. Tours (Turones), Erzbischof Philipp de Coëtquis 1427-1441, seit 12. Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 29. Trachenfels (Trachenfeils), Lienhard, Altammanmeister in StraBburg 295, 43+ff. Trai (Tragura) i. Dalmatien, Bischof Angelus Cavazza 1440-1452, Stellvertreter des püpstl. Kümmerers 318, 32. 523, 39. 524, 249. Vgl. auch Parenzo. Treubel (Wróbel), Kuno zum —, Stadtmeister in StraBburg, Gesandter nach Speier 295, 41 ff. Treviso (civitas Tervisina) i. Vonetien 316, 22. 507, 11. Trient (Trint, Tridentum), Bischof Alexander von Masovien 1423-1444: s. Aquileja. — Stadt 58, 38b. 768, 18. — Dechant s. Bossi. — Archidiakon s. Tosabeciis. Trier (Triere, "Tryere), Erzbischófe 123, 4; 8. 124, 18; 20. 194, 23. — Erzbischof Werner von Falkenstein 1388-1418: 118, 31, — Erzbischof Raban von Helmstatt 1430-1438: 174, 46. 115, 40. 707, 24. 883, 37. 884, 2. — Erzbischof Jakob von Sierck 1439-1456: 1, 16. 29-31. 32, 12ff.; 40^ff. 35, 11. 108, 11. 111, 32. 112. 119-129 passim. 131, 32. 139,38. 149, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 15; 19; 21; 26. 161, 31; 32. 169, 37. 174, I. 176, 33. 178, 50». 179, 5; 342. 193, 41. 260, 12; 43b, 273, 23. 299, 44 ff. 300, 6f. 310, 15; 26 ff. 311, 1; 49ff. 312, 9; 11 ff. 315, 29. 335, 12. 363, 7; 19. 483, 20; 48b. 489, 6. 511, 16; 21. 526, 27. 532, 39. 533. 534. 535, 38. 538, 47b. 539 bis 553 passim. 565, 46. 566, 16 ff.; 25. 579, 22. ' 580, 46. 581, 2; 14; 19. 582, 21; 33ff. 595, 20. 596, 1. 599, 11. 602, 1. 613, 1. 618-693. 630, 40. 634, 38. 638, 15. 639, 16. 850, 28; 30. 854, 10; 28. 857, 32. 859, 24. 860, 7; 10; 13; 15. 861, 25fi.; 36; 37. 862, 1; 18. 863, 44. 865, 4. 866, 17; 22. 867, 4. 870, 23. 872, 8. 87b, 35 ff. 876, 15ff.; 25. 877, 24. 881, 14, 46a, 49a, 23b. 26b; 30b; 43b; 47b. — Mitglied und Gesandter d. Baseler Konzils 553, 39. 638, 15; 16. — Eid bei der Woihe 882, 17ff. — Suffragane 300, 11; 18; 19. 533, 28. 591, 22. --- Prülaten 123, 8. — Rito 31, 947. 109, 10; 16;.25; 28; 31; 44ft. 110, 21. 618, 39; 44. 878, 2. — Gesandte 262, 17; 26. 299, 45. Vgl. Frankfordia, auch Deutschland (Kur- fürsten) — Mannen 618, 41. — Geistliches Ge- richt 123, 7. Trier, Erzbistum, Erzstift 29, 19 ff. 31, 3. 108, 42. 109, 2. 123, 4; 6; 9; 10; 13; 29% 124, 19; 20. 193, 41. 511, 31. 533, 11; 27. 540, 30. 566, 17. 596, 8. 618, 32. 619, 12; 26. 707, 23. — Oberstes Marschallamt 123, 15. — Klerus 273, 18. 363, 2; 7; 10. — Kirchen, Klöster 123, 16. 364, 8. — Lehenbücher 123, 5. — Freiheiten der Trierer Kirche 363, 10. — Stadt 123, 27. 124, 14. 881, 16; 392; 36b; 37%. —- Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 15. 604, 6; 8.. 850, 22. 862, 13. Trilhia, Petrus de — , Dr., Erzdiakon von Lodéve, Mitglied und Priisident d, Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 600, 27; 41. — Im Gefolge der Konzilsgesandten auf dem Mainzer Kongref 552, liff.; 16. 865, 9ff.; 31. Trolhin (Trolhini), Johannes, Gesandter Avignons an d. Baseler Konzil 767, 40b. St. Trond (Sanctus Trudo) n. w. v. Lüttich, Kleriker s. Olbeck. Troyes a. d. Seine, Bischof Johannes Acuti 1426 bis 1450: 532, 41. — Ort für dus neuo (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. TruchseB (Druchses, Truchses, Truchssess), Hans, von Baldersheim, Gesandter Konrads v. Weinsberg 11, 33. 12, 3; 8; 9. 13, 19. 14, 3. 16, 30. 17, 151f. 32, 24. 38, 2; 14; 17. 49, 45"; 50s. 43, 7; 16; 4b5a; 37b. 44, 37b; 38b. 46, 25; 26. 50, 24. 66, 10; 11. 357, 168; 21aff. — Gesandter d. Pfalzgrafen Ludwig 39, 9ff. 50, 12; 14; 15. Truchtinger, Hans, 371, 25, Tuderbach, Nikolaus, Gesandter des Deutschen Ordens 270, 45% ff. Tudeschi, Niccolo, Abt von S. Maria de Moniacis in Monreale, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1433 und päpstl. Präsident daselbst 677,
962 Tierna, Johannes do —, Familiaris u. Gesandter K. Friodrichs 140, 49 » ff. Tilmann, Propst von St. Florin in Koblenz, s. Johel. Timotheus aus Lystra in Lykaonien, Jünger des Apostels Paulus, 224, 16. 632, 33. Tinctoris, Johannes, von Tournai, Dr. theol., Rektor der Univ. Kóln 303, 38. 305, 9. 306, 31. 455, 42", 471, 39. 472, 25. 474, 7; 10. 47%, 2f. — Sprecher des Bischofs v. Utrecht auf d. Kölner Provinzialeynode 471, 21 ff. Tiptot, Johannes, Ritter, Rat d. Königs v. England 587, 43%. Tirol (Tyrolis), Herzog Sigmund s. Habsburg. — Grafen s. Habsburg. — Land 114, 6. Tironensis ecclesia i. lrland (wohl Londonderry i. d. Grafschaft Tyrone) 531, 48a. Titus (Tytus), Jiinger des Apostels Paulus, 673, 25. Tobias (Thobias), der Israelit, 657, 18. Toledo i. Kastilien, Synode 653: 678, 38; 39; 49b. 679, 46a. 788, 1817. 847, 4 — Dekret derselbon 678, 48%, Tollner, Jobannes, Sachwalter der Kurio 134, 24. 232, 7. 233, 26. 236, 1. Torquemada, Johannes von —, Dominikaner, seit 18. Dez. 1439 Kard.-Priester tit. s. Sixti, + 1468: 645, 35b. 667, 36b. 792, 42a. Tortosa (Dertusa) i. Catalonien, Bischof Otto do Moncada 1415-1473, seit 12. Okt. 1440 Kard.- Priester tit. s. Potentiaue, 271, 33; 37. 500, 45. 601, 12; 27 W. — Mitglied d. Deputatio pro refor- matorio d. Baseler Konzils 381, 12; 16. — Ge- sandter an Papst Felix 355, 9ff. Tosabeciis, Antonius de — , Dr. decr., Archidiakon von Trient, Mitglied d. Baseler Konzils 601, 16. Tournai (Turnacum) a. d. Scholde 472, 25. Vgl.Tinctoris. Tours (Turones), Erzbischof Philipp de Coëtquis 1427-1441, seit 12. Nov. 1440 Kard.-Priester, 509, 29. Trachenfels (Trachenfeils), Lienhard, Altammanmeister in StraBburg 295, 43+ff. Trai (Tragura) i. Dalmatien, Bischof Angelus Cavazza 1440-1452, Stellvertreter des püpstl. Kümmerers 318, 32. 523, 39. 524, 249. Vgl. auch Parenzo. Treubel (Wróbel), Kuno zum —, Stadtmeister in StraBburg, Gesandter nach Speier 295, 41 ff. Treviso (civitas Tervisina) i. Vonetien 316, 22. 507, 11. Trient (Trint, Tridentum), Bischof Alexander von Masovien 1423-1444: s. Aquileja. — Stadt 58, 38b. 768, 18. — Dechant s. Bossi. — Archidiakon s. Tosabeciis. Trier (Triere, "Tryere), Erzbischófe 123, 4; 8. 124, 18; 20. 194, 23. — Erzbischof Werner von Falkenstein 1388-1418: 118, 31, — Erzbischof Raban von Helmstatt 1430-1438: 174, 46. 115, 40. 707, 24. 883, 37. 884, 2. — Erzbischof Jakob von Sierck 1439-1456: 1, 16. 29-31. 32, 12ff.; 40^ff. 35, 11. 108, 11. 111, 32. 112. 119-129 passim. 131, 32. 139,38. 149, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 15; 19; 21; 26. 161, 31; 32. 169, 37. 174, I. 176, 33. 178, 50». 179, 5; 342. 193, 41. 260, 12; 43b, 273, 23. 299, 44 ff. 300, 6f. 310, 15; 26 ff. 311, 1; 49ff. 312, 9; 11 ff. 315, 29. 335, 12. 363, 7; 19. 483, 20; 48b. 489, 6. 511, 16; 21. 526, 27. 532, 39. 533. 534. 535, 38. 538, 47b. 539 bis 553 passim. 565, 46. 566, 16 ff.; 25. 579, 22. ' 580, 46. 581, 2; 14; 19. 582, 21; 33ff. 595, 20. 596, 1. 599, 11. 602, 1. 613, 1. 618-693. 630, 40. 634, 38. 638, 15. 639, 16. 850, 28; 30. 854, 10; 28. 857, 32. 859, 24. 860, 7; 10; 13; 15. 861, 25fi.; 36; 37. 862, 1; 18. 863, 44. 865, 4. 866, 17; 22. 867, 4. 870, 23. 872, 8. 87b, 35 ff. 876, 15ff.; 25. 877, 24. 881, 14, 46a, 49a, 23b. 26b; 30b; 43b; 47b. — Mitglied und Gesandter d. Baseler Konzils 553, 39. 638, 15; 16. — Eid bei der Woihe 882, 17ff. — Suffragane 300, 11; 18; 19. 533, 28. 591, 22. --- Prülaten 123, 8. — Rito 31, 947. 109, 10; 16;.25; 28; 31; 44ft. 110, 21. 618, 39; 44. 878, 2. — Gesandte 262, 17; 26. 299, 45. Vgl. Frankfordia, auch Deutschland (Kur- fürsten) — Mannen 618, 41. — Geistliches Ge- richt 123, 7. Trier, Erzbistum, Erzstift 29, 19 ff. 31, 3. 108, 42. 109, 2. 123, 4; 6; 9; 10; 13; 29% 124, 19; 20. 193, 41. 511, 31. 533, 11; 27. 540, 30. 566, 17. 596, 8. 618, 32. 619, 12; 26. 707, 23. — Oberstes Marschallamt 123, 15. — Klerus 273, 18. 363, 2; 7; 10. — Kirchen, Klöster 123, 16. 364, 8. — Lehenbücher 123, 5. — Freiheiten der Trierer Kirche 363, 10. — Stadt 123, 27. 124, 14. 881, 16; 392; 36b; 37%. —- Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 15. 604, 6; 8.. 850, 22. 862, 13. Trilhia, Petrus de — , Dr., Erzdiakon von Lodéve, Mitglied und Priisident d, Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 600, 27; 41. — Im Gefolge der Konzilsgesandten auf dem Mainzer Kongref 552, liff.; 16. 865, 9ff.; 31. Trolhin (Trolhini), Johannes, Gesandter Avignons an d. Baseler Konzil 767, 40b. St. Trond (Sanctus Trudo) n. w. v. Lüttich, Kleriker s. Olbeck. Troyes a. d. Seine, Bischof Johannes Acuti 1426 bis 1450: 532, 41. — Ort für dus neuo (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. TruchseB (Druchses, Truchses, Truchssess), Hans, von Baldersheim, Gesandter Konrads v. Weinsberg 11, 33. 12, 3; 8; 9. 13, 19. 14, 3. 16, 30. 17, 151f. 32, 24. 38, 2; 14; 17. 49, 45"; 50s. 43, 7; 16; 4b5a; 37b. 44, 37b; 38b. 46, 25; 26. 50, 24. 66, 10; 11. 357, 168; 21aff. — Gesandter d. Pfalzgrafen Ludwig 39, 9ff. 50, 12; 14; 15. Truchtinger, Hans, 371, 25, Tuderbach, Nikolaus, Gesandter des Deutschen Ordens 270, 45% ff. Tudeschi, Niccolo, Abt von S. Maria de Moniacis in Monreale, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1433 und päpstl. Präsident daselbst 677,
Strana 963
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 37; 43b. 741, 4; 5; 885; 40% — Erzbischof s. Palermo. Türkei, Sultan Murad II. 1421-1451: 138, 39b ff. — Seine Tochter 138, 98; 44b, — Seine Gesandten 138, 395. — Land und Leute (Thórken, Teucri, Turchi, bar- bari) 132, 41, 138, 21; 45^. 201, 13; 16; 18; 20. 307, 38. 308, 47. 339, 458. 342, 30. 475, 98. 526, 17. 779, 32. 835, 29. 843, 32. Vgl. Moham- medaner. Türkheim (Dorickeim) i. Oberelsa8 w. v. Colmar, Meister und Rat 195, 46b; 48b. 242, 8. Tulbeck, Pfarrer der Frauenkirche in München, Ge- sandter Hzg. Albrechts III. von Baiern 616, 24; 25. 869, 14. 870, 32. Turin (Taurinum), Bischof Lodovico de Romagnano 1438-1468, Mitglied d. Baseler Konzils 62, 24. 354, 30. U. Ubaldis, Baldus de —, Kanonist, + 1400: 658, 99. Udenheim s. Odenheim. Udine (Utinum) i. Venotien, Ort für das Unionskonzil mit den Griechen, s. die unter Basel (Dekret der Minoritát des Konzils und unter Griechenland (Ortsfrage) angeführten Stellen. — Abt Antonio von S. Vito in —, Uditore, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1432: 740, 33; 38bff. 741, 1f. Überlingen (Überlingen) am Bodensee 18, 10. 22, 35. 26, 22. 90, 2. 92, 11. 93, 19. 395, 44b, — Bürgermeister, Vogt, Schultheiß, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 48". Uffenheim i. Mittelfranken 407, 15. Ulm (Ulme) 1, 11; 37; 33b, 11, 19. 12, 12; 18; 20ff. 13, 21. 14, 12ff.; 43 bff.; 45b; 49», 17, 23. 18-20. 22, 28; 31; 89. 23, 1. 25, 2; 35. 26. 27. 35, 35. 46, 38; 47s; 45b. 47, 41b. 51, 14. 55, 11; 14; 338^; 41^; 41b; 49b. 60, 42. 64, 28. 67, 1; 39% 72, 43%. 73, 9; 49b. 76, 29. 77, 4; 5; 13; 15; 36b; 38b; 44b; 48b. 78, 462. 79, 23; 27a; 32a; 33a; ble; 26%. 80, 12; 24ff.; 33. 81, 1. 82, 12. 83, 26. 85, 14. 87, 20. 88, 47. 89, 4; 22. 90, 17; 25; 31; 33; 86. 92, 1. 93, 8; 481; 37 b, 94, 40; 42. 95, 3. 96, 14. 97, 10; 31. 102, 16ff. 129, 28; 29. 136, 9; 22; 27. 137, 2£.; 38 ff. 171, 20; 29. 200, 38a, 239, 1; 33; 44. 240, 29; 32; 40; 50a, 241, 21. 276, 9; 18; 27H. 277, 47a. 279-289 passim. 290, 44. 291, 1ff. 292, 23; 34. 293, 13. 317, 39; 42. 367, 10; 11. 369, 15; 38a; 40b; 41b; 44b. 370-406 passim. 407, 42°; 46°. 408, 20; 24; 40. 410, 1. 413, 98; 455. 414, 13; 17; 81. 415, 14. 418, 36. 494, 45. 500, 33V ff. 509, 39a. 512, 1. 514, 13. 516, 12. 528, 18; 23; 28; 29. 537, 47s; 46». 538, 124. 586, 424. 609, 29. 610, 17; 24; 45*ff. — Bürgermeister u. Rat 55, 26; 27. 61, 38; 39. 67, 24; 25. 74, 18; 19. 79, 16; 17. 85, 35ff. 87, 39. 90, 24. 239, 23; 24. 242, 3; 4. 280, 23. 367, 14. 369, 20. 372, 963 12; 13. 874, 3; 4. 377, 9; 10. 381, 9; 10. 389, 9; 10. 390, 431f. 395, 8; 9. 406, 35; 36. 408, 37; 38. 409, 14; 15. 410,22; 23. 413, 32. 414, 29; 30. 610, 14; 15. 611, 14; 15. — Gesandte 18, 391, 19, 5; 16; 29". 77, 26f, 78, 8. 88, 39. 95, 8. 96, 20; 30. 280, 19. 282, 47. 283, 8. 384, 15; 33; 35. 386, 38. 388, 38. 389, 27. 394, 36. 399, 39%. 409, 3; 6. 410, 15. 414, 24. 415, 19. 416, 398; 412; 43a; 505. 419, 3; 6. Vgl. Ehinger, Kraft. — Birger 85, 34ff. 87, 38. 369, 20 ff. 516, 12. Vgl. Ferwer, Ochsenhausen. — Birgerin s. Stetten. — Kaufleute 378, 30"; 41 a ff. 383, 16 ff. — Kanzlei 92, 45%. — Boten 239, 16; 20. 374, 1. 377, 7. 405, 19. 610, 9; 13; 42%. 611, 9. — Knechte, Gesellen (Reisige) 378, 448; 450, 395, 31% 399, 20. — Juden 16, 20. 61, 2. — Deutsch- ordenshaus (Tutsch huB): Komthur51, 15. — Reichs- steuer, Stadtsteuer 46, 33; 35; 40b; 46%. 55, 11; 39^, 60, 42. 67, 2. 77, 19. — Ammanamtgeld 11, 26f. 14, 47b; 50b. 55, 495; 436, — Dritter Pfennig 60, 43. — Fürsten- u. Städtetag Juli 1440: 285, 94 ff. 392, 50b ff, 393, 13 f. — Ritter- u. Stüdtetag März 1440: 981, 9ff. 374, 8. — Stüdtetag 4. März 1438: 23, 49^ff. 24, 7. — Desgl. 30. Mürz 1438: 2, 24. 23, 14. 25, 5; 12; 13. 77, 9. 84, 27. — Desgl. Juni 1438: 23, 14. — Desgl. Okt. 1439: 18, 201f.; 85b; 41%, — Desgl. 26. Nov. 1439: 18, 25. 19, 54». 20, 14; 18; 26 ff. 73, 13. 78, 15. — Dosgl. 11. Jan. 1440: 13, 24. 14, 15. 19, 22. 20, 19; 48, 22, 28ff, 23. 25, 44. 26, 47. 28, 8; 9. 67, b. 74, 46^. 16, 311. 77, 15. 79, 19; 27b. 80, 5; 29. 83, 16. 92,33; 34. 102, 7. — Desgl. 27. Jan. 1440: 19, 224. 22, 22. 23, 49 ff. 25, 29ff. 26. 97, 1; 9; 11. 76, 36. 77, 12, 80, 5; 30; 44%. 82, 10. 83, 16. 84, 11; 41b. 85-96. 277, 42. 279, 82. 280, 5; 35. 281, 12; 29. 289, 26. 372, 15. — Desgl. 11. März 1440: 278, 1. 280. 281. 290, 24. 370, 13. 372, 8ff. 373, 4; 30a, 579, 36ff. — Dosgl. 18. April 1440: 378, 1ff.; 28^ ff, 979, 25 ff. — Desgl. 23. Mai 1440: 137, 47. 241, 23. 278, 2; 5. 281. 252. 283, 15; 16; 42. 291, 4. 292, 21. 374-384. 387, 8ff. 388, 14ff. 414, 39. — Desgl. 5. Juli 1440: 278, 21. 283. 284. 293, 49b, 386-392. — Desgl. 5. Sept. 1440: 216, 29. 278, 44ff. 285. 286. 392-396. — Desgl. 12. Sept. 1440: 286, 13; 14; 17; 20ff; - 40^. 395, 10; 11. 396, 9; 10. 396-398. 399, 1ff. — Desgl. 19. Sept. 1440: 279, 1. 286, 27ff.; 41%, 287. 396-398. 401, 16 ff. — Desgl. 29. Okt. 1440: 279, 1; 5. 284, 41» ff. 287. 288. 398-405. 406, 13. 512, 1; 11 ff. — Desgl. 10. Dez. 1440: 279, 12. 289, 4ff. 405. 406. | Ulmer, Johannes, Gesandter Nůrnbergs zum Frank- furter Wahltage 141, 30. 258, 1; 2. Ungarn (Hungern, Hungaria, Ungaria), Königin Eli- sabeth s. Habsburg. . — König Ladislaus Posthumus, geb, 22, Febr. 1440, 1 29. Nov. 1457: 124, 23. 130, 48%, 138, 28; 25; 43a; 47aff. 139, 7. 264, 20. 284, 19. 359, 492; 38b; 39b. 525, 11; 15; 24; 39sff;
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 37; 43b. 741, 4; 5; 885; 40% — Erzbischof s. Palermo. Türkei, Sultan Murad II. 1421-1451: 138, 39b ff. — Seine Tochter 138, 98; 44b, — Seine Gesandten 138, 395. — Land und Leute (Thórken, Teucri, Turchi, bar- bari) 132, 41, 138, 21; 45^. 201, 13; 16; 18; 20. 307, 38. 308, 47. 339, 458. 342, 30. 475, 98. 526, 17. 779, 32. 835, 29. 843, 32. Vgl. Moham- medaner. Türkheim (Dorickeim) i. Oberelsa8 w. v. Colmar, Meister und Rat 195, 46b; 48b. 242, 8. Tulbeck, Pfarrer der Frauenkirche in München, Ge- sandter Hzg. Albrechts III. von Baiern 616, 24; 25. 869, 14. 870, 32. Turin (Taurinum), Bischof Lodovico de Romagnano 1438-1468, Mitglied d. Baseler Konzils 62, 24. 354, 30. U. Ubaldis, Baldus de —, Kanonist, + 1400: 658, 99. Udenheim s. Odenheim. Udine (Utinum) i. Venotien, Ort für das Unionskonzil mit den Griechen, s. die unter Basel (Dekret der Minoritát des Konzils und unter Griechenland (Ortsfrage) angeführten Stellen. — Abt Antonio von S. Vito in —, Uditore, Gesandter Papst Eugens an d. Baseler Konzil 1432: 740, 33; 38bff. 741, 1f. Überlingen (Überlingen) am Bodensee 18, 10. 22, 35. 26, 22. 90, 2. 92, 11. 93, 19. 395, 44b, — Bürgermeister, Vogt, Schultheiß, Rat, Zunftmeister, Bürger 404, 48". Uffenheim i. Mittelfranken 407, 15. Ulm (Ulme) 1, 11; 37; 33b, 11, 19. 12, 12; 18; 20ff. 13, 21. 14, 12ff.; 43 bff.; 45b; 49», 17, 23. 18-20. 22, 28; 31; 89. 23, 1. 25, 2; 35. 26. 27. 35, 35. 46, 38; 47s; 45b. 47, 41b. 51, 14. 55, 11; 14; 338^; 41^; 41b; 49b. 60, 42. 64, 28. 67, 1; 39% 72, 43%. 73, 9; 49b. 76, 29. 77, 4; 5; 13; 15; 36b; 38b; 44b; 48b. 78, 462. 79, 23; 27a; 32a; 33a; ble; 26%. 80, 12; 24ff.; 33. 81, 1. 82, 12. 83, 26. 85, 14. 87, 20. 88, 47. 89, 4; 22. 90, 17; 25; 31; 33; 86. 92, 1. 93, 8; 481; 37 b, 94, 40; 42. 95, 3. 96, 14. 97, 10; 31. 102, 16ff. 129, 28; 29. 136, 9; 22; 27. 137, 2£.; 38 ff. 171, 20; 29. 200, 38a, 239, 1; 33; 44. 240, 29; 32; 40; 50a, 241, 21. 276, 9; 18; 27H. 277, 47a. 279-289 passim. 290, 44. 291, 1ff. 292, 23; 34. 293, 13. 317, 39; 42. 367, 10; 11. 369, 15; 38a; 40b; 41b; 44b. 370-406 passim. 407, 42°; 46°. 408, 20; 24; 40. 410, 1. 413, 98; 455. 414, 13; 17; 81. 415, 14. 418, 36. 494, 45. 500, 33V ff. 509, 39a. 512, 1. 514, 13. 516, 12. 528, 18; 23; 28; 29. 537, 47s; 46». 538, 124. 586, 424. 609, 29. 610, 17; 24; 45*ff. — Bürgermeister u. Rat 55, 26; 27. 61, 38; 39. 67, 24; 25. 74, 18; 19. 79, 16; 17. 85, 35ff. 87, 39. 90, 24. 239, 23; 24. 242, 3; 4. 280, 23. 367, 14. 369, 20. 372, 963 12; 13. 874, 3; 4. 377, 9; 10. 381, 9; 10. 389, 9; 10. 390, 431f. 395, 8; 9. 406, 35; 36. 408, 37; 38. 409, 14; 15. 410,22; 23. 413, 32. 414, 29; 30. 610, 14; 15. 611, 14; 15. — Gesandte 18, 391, 19, 5; 16; 29". 77, 26f, 78, 8. 88, 39. 95, 8. 96, 20; 30. 280, 19. 282, 47. 283, 8. 384, 15; 33; 35. 386, 38. 388, 38. 389, 27. 394, 36. 399, 39%. 409, 3; 6. 410, 15. 414, 24. 415, 19. 416, 398; 412; 43a; 505. 419, 3; 6. Vgl. Ehinger, Kraft. — Birger 85, 34ff. 87, 38. 369, 20 ff. 516, 12. Vgl. Ferwer, Ochsenhausen. — Birgerin s. Stetten. — Kaufleute 378, 30"; 41 a ff. 383, 16 ff. — Kanzlei 92, 45%. — Boten 239, 16; 20. 374, 1. 377, 7. 405, 19. 610, 9; 13; 42%. 611, 9. — Knechte, Gesellen (Reisige) 378, 448; 450, 395, 31% 399, 20. — Juden 16, 20. 61, 2. — Deutsch- ordenshaus (Tutsch huB): Komthur51, 15. — Reichs- steuer, Stadtsteuer 46, 33; 35; 40b; 46%. 55, 11; 39^, 60, 42. 67, 2. 77, 19. — Ammanamtgeld 11, 26f. 14, 47b; 50b. 55, 495; 436, — Dritter Pfennig 60, 43. — Fürsten- u. Städtetag Juli 1440: 285, 94 ff. 392, 50b ff, 393, 13 f. — Ritter- u. Stüdtetag März 1440: 981, 9ff. 374, 8. — Stüdtetag 4. März 1438: 23, 49^ff. 24, 7. — Desgl. 30. Mürz 1438: 2, 24. 23, 14. 25, 5; 12; 13. 77, 9. 84, 27. — Desgl. Juni 1438: 23, 14. — Desgl. Okt. 1439: 18, 201f.; 85b; 41%, — Desgl. 26. Nov. 1439: 18, 25. 19, 54». 20, 14; 18; 26 ff. 73, 13. 78, 15. — Dosgl. 11. Jan. 1440: 13, 24. 14, 15. 19, 22. 20, 19; 48, 22, 28ff, 23. 25, 44. 26, 47. 28, 8; 9. 67, b. 74, 46^. 16, 311. 77, 15. 79, 19; 27b. 80, 5; 29. 83, 16. 92,33; 34. 102, 7. — Desgl. 27. Jan. 1440: 19, 224. 22, 22. 23, 49 ff. 25, 29ff. 26. 97, 1; 9; 11. 76, 36. 77, 12, 80, 5; 30; 44%. 82, 10. 83, 16. 84, 11; 41b. 85-96. 277, 42. 279, 82. 280, 5; 35. 281, 12; 29. 289, 26. 372, 15. — Desgl. 11. März 1440: 278, 1. 280. 281. 290, 24. 370, 13. 372, 8ff. 373, 4; 30a, 579, 36ff. — Dosgl. 18. April 1440: 378, 1ff.; 28^ ff, 979, 25 ff. — Desgl. 23. Mai 1440: 137, 47. 241, 23. 278, 2; 5. 281. 252. 283, 15; 16; 42. 291, 4. 292, 21. 374-384. 387, 8ff. 388, 14ff. 414, 39. — Desgl. 5. Juli 1440: 278, 21. 283. 284. 293, 49b, 386-392. — Desgl. 5. Sept. 1440: 216, 29. 278, 44ff. 285. 286. 392-396. — Desgl. 12. Sept. 1440: 286, 13; 14; 17; 20ff; - 40^. 395, 10; 11. 396, 9; 10. 396-398. 399, 1ff. — Desgl. 19. Sept. 1440: 279, 1. 286, 27ff.; 41%, 287. 396-398. 401, 16 ff. — Desgl. 29. Okt. 1440: 279, 1; 5. 284, 41» ff. 287. 288. 398-405. 406, 13. 512, 1; 11 ff. — Desgl. 10. Dez. 1440: 279, 12. 289, 4ff. 405. 406. | Ulmer, Johannes, Gesandter Nůrnbergs zum Frank- furter Wahltage 141, 30. 258, 1; 2. Ungarn (Hungern, Hungaria, Ungaria), Königin Eli- sabeth s. Habsburg. . — König Ladislaus Posthumus, geb, 22, Febr. 1440, 1 29. Nov. 1457: 124, 23. 130, 48%, 138, 28; 25; 43a; 47aff. 139, 7. 264, 20. 284, 19. 359, 492; 38b; 39b. 525, 11; 15; 24; 39sff;
Strana 964
964 29b ff. — Seine Vormůnder K. Friedrich III. und Hzg. Albrecht VI. s. Habsburg. Ungarn, König Wladislaw 1440-1444: s. Polen. — Kónigswahl 138, 35^ ff. 244, 20ff. — Krone, Land, Reich 1, 6. 112, 3. 114, 7. 132, 41. 138, 16; 19; 402; 32b; 35b. 201, 20. 243, 28. 244, 18; 33. 245, 482. 264, 22, 270, 13. 308, 47. 309, 5. 322, 19; 28. 328, 12. 345, 5; 7. 359, 36%, 478, 13; 14; 45. 479, 4. 480, 13. 512, 29. 525, 3; 23. 526, 16. 585, 24. 586, 2; 4. 603, 15; 19. 818, 47s. — Oberstmundschenk (magister tawernicorum) s. Perény. — Obersttruchsef (ma- gister dapiferorum) s. Marezaly. — Hofmeister s. Palóczy. — Stünde 138, 18; 352 ff, 244, 20 ff. — Magnaten 138, 30. — Schreiber in der Kanzlei s. Privitz. 'Ungnad (Ungnade, Ungnaden), Johannes, Ritter, kóniglicher Kammermeister 358, 44b, 493, 36 ff. Universitäten 558, 12. 661, 17 ff. Vgl. Erfurt, Heidel- berg, Köln, Paris, Salamanca, Wien. — Ihre Ge- sandten im Baseler Konzil 798, 28. Unterelsaß (Nyderelsas), Reichslandvogtei 195, 43; 52a, Urbach s. Auerbach. Utingertale s. Eutingerthal. Utrecht (Trajectum), Bischof Walram von Mórs 1439 bis 1451: 303, 37. 304, 8; 47%. 305, 9. 306, 5; 41. 471, 19; 20. 472, 23; 24; 41. — Seine Sprecher auf d. Kólner Provinzialsynode 471, 20; 32; 33. Vgl. Pollart, Tinctoris. — Diözese 230, 15. — Stadt: Propst von St. Marien s. Raescop. — Dechant s. Stater. — Prior der Augustinerchor- herren 303, 39. 472, 26. V vgl. F. Valerius Maximus, Rómischer Geschichtsschreiber, 190, 27. Valladolid i. Kastilien 950, 35^; 39b; 43%, Valle, Symon de —, Mitglied d. Deputatio pro com- munibus d. Baseler Konzils 846, 17. "Vallis Dei s. Süusenstein. Valois, Haus, 189, 38. Vgl. auch Frankreich. Vandalen, Kónig Hunrich (Honoricus) 477-484: 650, 26. — Sein Sohn Hildrich 651, 7. Varambon, Kardinal von —, s. Lausanne. Veldenz (Feldentz) s. w. v. Bernkastel a. d. Mosel, Graf Friedrich von — und Sponheim, 1893-1444: 863, 40. 364, 26ff. Vendler, Gerhard, Knecht Konrads von Weinsberg 94, 16; 345; 355. . Yenedig, Venetianer 138, 5; 8. 140, 6; 7; 18; 14; 19. 816, 21. 555, 93; 94; 50s». 564, 36; 37. 646, 10. 760, 27; 40b; 51b. 784, 8. 789, 29; 50b. 792, 12. 794, 32; 33; 48b. 834, 41. 845, 13. 848, 15. — Gesandto im Baseler Konzil 705, 22. 741, 17. Venningen (Veningen) i. d. Pfalz 6. v. Edenkoben, Siegfried von —-, Ritter, 399, 27% ff. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Vercelli i. Piemont, Bischof Guillaume Didier 1437 bis 1452: 203, 191f.; 31. 204, 1. 354, 30. 601, 13. — Priisident d. Baseler Konzils 62, 22; 23. — Mit- glied d. Deputatio pro communibus 330, 31 ff. 381, 17. 600, 25. 601, 6. — Abt Parzival von St. Stephan in —, Mitglied d. Baseler Konzils 331, 4. — Gesandter zum Nürn- berger Reichstage 316, 33; 39ff. 508, 17; 41. 509, 35. 510, 35. 511, 3; 8ff. 523, 26; 43s. 535, 11; 14. Verden a. d. Aller, Bischof Johannes III. von Azel 1426-1470: 800, 46. 303, 7. 431, 34. 433, 5. — Seine Gesandten 431, 37. Vgl. Albenborch. — Kanzleibeamter s. Neumagen. — Bistum, Diözese, Stift 433, 16; 22. — Domherr s. Albenborch. — Kleriker s. Tetze. Verono, Jacobus de -— , Fiskalprokurator d. Papstes Felix 352, 31. Vexió i. Schweden, Bischof Nikolaus Ragvaldi 1426 bia 1440, Gesandter d. Baseler Konzils an Papst Eugen 105, 31; 44b. Vianden, Grafschaft n. w. v. Trier: Grafen s. Nassau. Vich in Catalonien, Bischof Georg II. de Ornós 1423 bis 1445, seit 12. Okt. 1440 Kard,-Priester tit, s. Anastasie, dann tit. s. Marie trans Tiberim, + 1452: 203, 1. 346, 13. 354, 30. 355, 17. 509, 46 s. 601, 12. — Gesandter des Baseler Konzils u. des Papstes Felix zum Frankfurter Wahltage 133, 22. 134, 40. 135, 13. 136, 6, 203, 6ff.; 45b, 204, 28a; 941; 422; 47 Pff. 205, 4ff.; 46a, 234, 391. 235, 7ff.; 47. Vienne (Vienna, Wienna) a. d. Rhone s. v. Lyon, fünfzehntes allgemeines Konzil 1311-1312: 628, 42. 676, 22. 724, 1. 739, 22; 26. — Dekret desselben 724, 42b. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. Villenbach (Vilobach , Vilibach) n. w. v. Augsburg, Klaus von —, Ritter, Hauptmann der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild an d. oberen Donau, Gesandter nach Ulm 25, 32. 85, 21; 46. 87, 27; 32. 88, 30ff. 89, 4; 5; 14; 26ff. 90, 12; 90. 374, 16 ff. Villingen in Baden 35, 37. Vincentius von Beauvais, Dominikaner , Geschichts- schreiber, + 1264: 650, 25. 803, 23; 26. 822, 25. Vincentius, Bischof von Cartenna (jetzt Tónós in Algier) zu Anfang des 5. Jahrhunderts 673, 31. Vinder, Heinrich, Gesandter Hzg. Albrechts III. v. Baiern 538, 49. 614, 7ff.; 35. Vinke (Fincke, Vyncke) von Overberg, Heidenreich, Deutschordensmeister in Livland 178, 18; 47b. 179, 371ff.;35>; 42b; 43b, 294, 45. 622, 37; 45, Virneburg (Viernburg, Virinburg, Virnenburgh) a. d. Nitz w. v. Koblenz, Graf Rudbrecht V. 1402-1444: 35, 19. 363, 27; 41. 364, 26 ff. Vischer s. Fischer. ; Vise (Visetum), Scbastian von —, Notar, Pedell der Univ. Köln 463, 3. | Viseu i. Portugal, Bischof Ludovicus de Amaral
964 29b ff. — Seine Vormůnder K. Friedrich III. und Hzg. Albrecht VI. s. Habsburg. Ungarn, König Wladislaw 1440-1444: s. Polen. — Kónigswahl 138, 35^ ff. 244, 20ff. — Krone, Land, Reich 1, 6. 112, 3. 114, 7. 132, 41. 138, 16; 19; 402; 32b; 35b. 201, 20. 243, 28. 244, 18; 33. 245, 482. 264, 22, 270, 13. 308, 47. 309, 5. 322, 19; 28. 328, 12. 345, 5; 7. 359, 36%, 478, 13; 14; 45. 479, 4. 480, 13. 512, 29. 525, 3; 23. 526, 16. 585, 24. 586, 2; 4. 603, 15; 19. 818, 47s. — Oberstmundschenk (magister tawernicorum) s. Perény. — Obersttruchsef (ma- gister dapiferorum) s. Marezaly. — Hofmeister s. Palóczy. — Stünde 138, 18; 352 ff, 244, 20 ff. — Magnaten 138, 30. — Schreiber in der Kanzlei s. Privitz. 'Ungnad (Ungnade, Ungnaden), Johannes, Ritter, kóniglicher Kammermeister 358, 44b, 493, 36 ff. Universitäten 558, 12. 661, 17 ff. Vgl. Erfurt, Heidel- berg, Köln, Paris, Salamanca, Wien. — Ihre Ge- sandten im Baseler Konzil 798, 28. Unterelsaß (Nyderelsas), Reichslandvogtei 195, 43; 52a, Urbach s. Auerbach. Utingertale s. Eutingerthal. Utrecht (Trajectum), Bischof Walram von Mórs 1439 bis 1451: 303, 37. 304, 8; 47%. 305, 9. 306, 5; 41. 471, 19; 20. 472, 23; 24; 41. — Seine Sprecher auf d. Kólner Provinzialsynode 471, 20; 32; 33. Vgl. Pollart, Tinctoris. — Diözese 230, 15. — Stadt: Propst von St. Marien s. Raescop. — Dechant s. Stater. — Prior der Augustinerchor- herren 303, 39. 472, 26. V vgl. F. Valerius Maximus, Rómischer Geschichtsschreiber, 190, 27. Valladolid i. Kastilien 950, 35^; 39b; 43%, Valle, Symon de —, Mitglied d. Deputatio pro com- munibus d. Baseler Konzils 846, 17. "Vallis Dei s. Süusenstein. Valois, Haus, 189, 38. Vgl. auch Frankreich. Vandalen, Kónig Hunrich (Honoricus) 477-484: 650, 26. — Sein Sohn Hildrich 651, 7. Varambon, Kardinal von —, s. Lausanne. Veldenz (Feldentz) s. w. v. Bernkastel a. d. Mosel, Graf Friedrich von — und Sponheim, 1893-1444: 863, 40. 364, 26ff. Vendler, Gerhard, Knecht Konrads von Weinsberg 94, 16; 345; 355. . Yenedig, Venetianer 138, 5; 8. 140, 6; 7; 18; 14; 19. 816, 21. 555, 93; 94; 50s». 564, 36; 37. 646, 10. 760, 27; 40b; 51b. 784, 8. 789, 29; 50b. 792, 12. 794, 32; 33; 48b. 834, 41. 845, 13. 848, 15. — Gesandto im Baseler Konzil 705, 22. 741, 17. Venningen (Veningen) i. d. Pfalz 6. v. Edenkoben, Siegfried von —-, Ritter, 399, 27% ff. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Vercelli i. Piemont, Bischof Guillaume Didier 1437 bis 1452: 203, 191f.; 31. 204, 1. 354, 30. 601, 13. — Priisident d. Baseler Konzils 62, 22; 23. — Mit- glied d. Deputatio pro communibus 330, 31 ff. 381, 17. 600, 25. 601, 6. — Abt Parzival von St. Stephan in —, Mitglied d. Baseler Konzils 331, 4. — Gesandter zum Nürn- berger Reichstage 316, 33; 39ff. 508, 17; 41. 509, 35. 510, 35. 511, 3; 8ff. 523, 26; 43s. 535, 11; 14. Verden a. d. Aller, Bischof Johannes III. von Azel 1426-1470: 800, 46. 303, 7. 431, 34. 433, 5. — Seine Gesandten 431, 37. Vgl. Albenborch. — Kanzleibeamter s. Neumagen. — Bistum, Diözese, Stift 433, 16; 22. — Domherr s. Albenborch. — Kleriker s. Tetze. Verono, Jacobus de -— , Fiskalprokurator d. Papstes Felix 352, 31. Vexió i. Schweden, Bischof Nikolaus Ragvaldi 1426 bia 1440, Gesandter d. Baseler Konzils an Papst Eugen 105, 31; 44b. Vianden, Grafschaft n. w. v. Trier: Grafen s. Nassau. Vich in Catalonien, Bischof Georg II. de Ornós 1423 bis 1445, seit 12. Okt. 1440 Kard,-Priester tit, s. Anastasie, dann tit. s. Marie trans Tiberim, + 1452: 203, 1. 346, 13. 354, 30. 355, 17. 509, 46 s. 601, 12. — Gesandter des Baseler Konzils u. des Papstes Felix zum Frankfurter Wahltage 133, 22. 134, 40. 135, 13. 136, 6, 203, 6ff.; 45b, 204, 28a; 941; 422; 47 Pff. 205, 4ff.; 46a, 234, 391. 235, 7ff.; 47. Vienne (Vienna, Wienna) a. d. Rhone s. v. Lyon, fünfzehntes allgemeines Konzil 1311-1312: 628, 42. 676, 22. 724, 1. 739, 22; 26. — Dekret desselben 724, 42b. — Ort für das neue (dritte) Konzil zur Beseitigung des Schismas 579, 16. 850, 23. 862, 14. Villenbach (Vilobach , Vilibach) n. w. v. Augsburg, Klaus von —, Ritter, Hauptmann der Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild an d. oberen Donau, Gesandter nach Ulm 25, 32. 85, 21; 46. 87, 27; 32. 88, 30ff. 89, 4; 5; 14; 26ff. 90, 12; 90. 374, 16 ff. Villingen in Baden 35, 37. Vincentius von Beauvais, Dominikaner , Geschichts- schreiber, + 1264: 650, 25. 803, 23; 26. 822, 25. Vincentius, Bischof von Cartenna (jetzt Tónós in Algier) zu Anfang des 5. Jahrhunderts 673, 31. Vinder, Heinrich, Gesandter Hzg. Albrechts III. v. Baiern 538, 49. 614, 7ff.; 35. Vinke (Fincke, Vyncke) von Overberg, Heidenreich, Deutschordensmeister in Livland 178, 18; 47b. 179, 371ff.;35>; 42b; 43b, 294, 45. 622, 37; 45, Virneburg (Viernburg, Virinburg, Virnenburgh) a. d. Nitz w. v. Koblenz, Graf Rudbrecht V. 1402-1444: 35, 19. 363, 27; 41. 364, 26 ff. Vischer s. Fischer. ; Vise (Visetum), Scbastian von —, Notar, Pedell der Univ. Köln 463, 3. | Viseu i. Portugal, Bischof Ludovicus de Amaral
Strana 965
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 1431-1439, Gesandter d. Baseler Konzils nach Avignon 780, 27; 30. 782, 27ff.; 33. 783. 785, 91f. 790, 18; 21ff. 817, 51^. 844, 8; 10. 845, 3f. Viterbo (Viterbium) n. w. v. Rom, N. vou , Kanzlei- beamter d. Baseler Koncils 602, 30. S. Vito s. Udine. Vivianis, P. de —, päpstlicher Kanzleibeamter 475, 17. Vôrchtel (Fôrchtel, Vorchtel), Paul,. Ratsherr in Nürnberg 262, 20. — Gesandter an K. Friedrich 137, 24. 141, 27. 181, 5. 242, 22; 29. 258, 5; 23ff. 259, 5; 9ff.; 21a; 35aff. 260, 1 ff. 263, 12. 265, 41. 384, 23; 42. — Seine Boten 258, 29; 32; 33. — Sein Koch 260, 3. Vogt, Wigand, Stadtschreiber in Frankfurt 357, 53b. 358, 36^; 40^, 506, 33. Vogt von Hunolstein, Herr Nikolaus, 540, 18. 692, 7 ff. Vohburg (Voburg, Vochburg) a. d. Donau, Grafen 8. Baiern. Volkmer, Berthold, Ratsherr in Nürnberg 97, 47». Vrigdach, Bernardus, Kanzleibeamter des Baseler Konzils 332, 14. Vrihuß, Gerhard, Doktor d. Univ. Kölu, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 600, 26. W. Wälschland (Welische lant, Welschlandt) 170, 16. 174, 29. 619, 25. Walachei (Valachia) 308, 47. 478, 12. Wald, der, s. Böhmerwald. Waldeck (Waldecke), Schloß auf dem Hunsrück, 152, 503. Waldsee (Walsse) a. d. Steinach in Oberschwaben, Rittertag daselbst.Juli 1440: 294, 8. 418, 34. Waldstein (Waltstein) i. Bóhmen n. w. v. Gitschin, Hakek (Haschke) von —, Bóhm. Baron 146, 12; 20 ff. 147, 27; 37ff. 148, 33; 40 ff. Wallenrod (Wallnrod), Herr Hans von —, Wallsee s. Waldsee. Wangen 8. ö. v. Ravensburg 18, 11. 22, 36. 26, 22. 90, 3. 92, 12. 93, 19. 395, 49%, Warbyrer, Peter, Diener Heinrichs von Plauen 155, 44^ ff. Wartenberg (Bartenbergk, Wartenberk, Wartten- bergk) à. v. Bôhm. Leipa, Heinrich von —, Bôhm. Baron 146, 5; 13; 20ff. 147, 27; 371. 148, 33; 40 ff. — Peter von —, Bóhm. Baron 146, 14; 90ff. 141, 29; 37ff. 148, 34; 40 ff. Wassertrüdingen (Trühedingen, Wassertrühendingen) a. d. Wórnitz in Mittelfranken, Fürsten- und Stüdtetag daselbst Mai 1440: 278, 7. 981, 97 ff 282, 2; 5ff.; 84. 283, 5; 12; 171; 31. 289, 38. 290-298, 381, 17. 384, 38; 455, 388, 15 ff. 407 bis 413. 414, 3; 452, 415, 48b ff. Wayblinger, Diener Augsburge 516, 491, : Weil (Wile, Wyle) w. v. Stuttgart 18, 7. 21, 35; 40sft.; 47», 22, 87. 76, 7. 380, 48^; 385, 395, 47b, 416, 28. Deutsche Reichstags-Akten XV. 523, 35. 965 Weinsberg (Vinsperg, Weysperg, Winsperg, Wyns- berg) ó. v. Heilbronn, Engelhard IX. von —, seit 1411 Reichserbunterkimmorer, + 1418: 3, 48a. — Konrad XIIL von —, Sohn des Vorigen, seit 1411 Reichserbunterkämmerer, + 1448: 3, 8321; 482; 42v. 4, 4. 10, 13 f£. ; 29 ff. 11, 16; 30. 12, 1; 46. 14, 11. 15-17. 32- 60 passim. 64, 28. 65, 19. 68, 5; 45% 117, 9. 121, 25; 452; 48a, 122, 36. 262, 28. 263, 23. 265, 2. 266, 2; 14; 18. 270, 23; 32ff. 274, 10ff. 275, 6; 10; 19ff. 276, 1. 297, 43aft. 307, 21. 313, 6; 7; 13; 30a ff. 314. 315, 42a ff. 319, 45b. 339, 4. 355-360. 362, 18; 24. 363, 41. 364, 26 ff. 482, 42b ff. 490, 7 fT.; 16; 29; 44b, 520, 2. 539, 29. 545, 11. 581, 42. 863, 27. — Protektor des Baseler Konzils seit 4. Jan. 1439: 1, 17. 3, 18. 4-9 passim. 32, 13fE.; 41 ff.; 84^ ff. 45, 93. 62, 3; 10; 23; 44a; 4818. 63, 37; 41. 133, 15; 19; 24; 31b; 34b. 134, 2; 3; 18; 211; 30; 34; 96. 159, 30; 36. 160, 1; 2. 202, 7. 235, 42a; 48^. 275, 17. 280, 16. 312, 36ff. 324, 35. 395, 26. 340, 42"; 462; 471, 955, 42a, 357, 3. 359, 11 ff. 370, 16. 460, 17; 19. 544, 18; 33aff. 622, 38. — Amtmann und Rat d. Pfalz- grafen Ludwig 490, 7. — Seine erste Gemahlin Anna von Hohenlohe 497, 515. — Kinder 493, 17. — Seine Tochter Elisabeth s. Sachsen (Hzg. Erich V.). — Sein Schwager Graf Georg von Hohenlohe s. Passau. — Seine Oheime Graf Emicho von Leiningen, Albrecht Schenk von Limburg und Graf Hans von Thierstein s. Leiningen, Limburg, Thierstein. — Gesandter K. Albrechta II. 1, 18. 8, 37. 49, 4; 49a, — Kollektor des Griechen- ablasses 313, 4; 20^. 314, 19. — Sein Stell- vertreter im Protektorat s. Thierstein. — Seine Gesandten 43, 21. 44, 411. 49, 2. 56, 3. Vgl. Bruckenmüller, Bücher, Finsterloch, Nikolaus, Offen- burg, Seeman, Siekingen, Truchse&. — Kanzlei 3, 44b. — Sekreliir s. Bachenstein. — Kaplüue s. Bachenstein, (Gerber, Seeman. — Schenk 261, 43. — Boten, Diener, Knechte 5, 10; 16; 55% 6, 29a, 12, 5. 17, 45b. 33, 18; 19; 20; 42a; 844; 36b, 34, Gff.; 39a. 36, 27. 50, 30; 41, DY, 443; 42b; 43b, 60, 21; 29. 187, 15. 258, 12; 15. 313, 22b. 325, 38; 49a. 326, 1ff.; 7; 26. 358, 7. Vgl. Baur, Gemmingen, Gerhart, Jecklin, Vendler. — Besitzungen und Untertanen 275, 21. 339, 10; 11. 340, 502; 51a; 41b; 46^ff. 358, 17. 490, 9. — Stadt 278, 471. 279, 2. 285, 17. 286-288. 379, 31 ff. 395-402 passim. 405, 3. 418, 42; 44. 512, 2. — Bürger 397, 562. 398, 1. 399, 6; 9; 53%, — Städte der Weinsberger Vereinigung (Weinsberger Stadtebund)'278, 50. 279, 1ff. 285, 21. 286, 11 ff. ; 20; 21; 38. 287, 16; 25; 30. 288, 1; 121. 395 bis 402 passim. 404, 6. 405, 30. — Gesandte, Vertreter 286, 27. 288, 1; 99. 396, 5; 44». 397, 12; 16 ff. 399, 4; 71; 555; 59». 400, 4; 11; 15; 36. 401, 3; 49». 409, 20. 408, 41; 42. Vgl. ‘anch unter Eßlingen, Reutlingen. Weiß (Wijsse) zum Knoblauch (Clobelauch), Heinrich, Bürgermeister in Frankfurt 161, 44s, — Schoffe 122
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 1431-1439, Gesandter d. Baseler Konzils nach Avignon 780, 27; 30. 782, 27ff.; 33. 783. 785, 91f. 790, 18; 21ff. 817, 51^. 844, 8; 10. 845, 3f. Viterbo (Viterbium) n. w. v. Rom, N. vou , Kanzlei- beamter d. Baseler Koncils 602, 30. S. Vito s. Udine. Vivianis, P. de —, päpstlicher Kanzleibeamter 475, 17. Vôrchtel (Fôrchtel, Vorchtel), Paul,. Ratsherr in Nürnberg 262, 20. — Gesandter an K. Friedrich 137, 24. 141, 27. 181, 5. 242, 22; 29. 258, 5; 23ff. 259, 5; 9ff.; 21a; 35aff. 260, 1 ff. 263, 12. 265, 41. 384, 23; 42. — Seine Boten 258, 29; 32; 33. — Sein Koch 260, 3. Vogt, Wigand, Stadtschreiber in Frankfurt 357, 53b. 358, 36^; 40^, 506, 33. Vogt von Hunolstein, Herr Nikolaus, 540, 18. 692, 7 ff. Vohburg (Voburg, Vochburg) a. d. Donau, Grafen 8. Baiern. Volkmer, Berthold, Ratsherr in Nürnberg 97, 47». Vrigdach, Bernardus, Kanzleibeamter des Baseler Konzils 332, 14. Vrihuß, Gerhard, Doktor d. Univ. Kölu, Mitglied d. Deputatio pro communibus d. Baseler Konzils 600, 26. W. Wälschland (Welische lant, Welschlandt) 170, 16. 174, 29. 619, 25. Walachei (Valachia) 308, 47. 478, 12. Wald, der, s. Böhmerwald. Waldeck (Waldecke), Schloß auf dem Hunsrück, 152, 503. Waldsee (Walsse) a. d. Steinach in Oberschwaben, Rittertag daselbst.Juli 1440: 294, 8. 418, 34. Waldstein (Waltstein) i. Bóhmen n. w. v. Gitschin, Hakek (Haschke) von —, Bóhm. Baron 146, 12; 20 ff. 147, 27; 37ff. 148, 33; 40 ff. Wallenrod (Wallnrod), Herr Hans von —, Wallsee s. Waldsee. Wangen 8. ö. v. Ravensburg 18, 11. 22, 36. 26, 22. 90, 3. 92, 12. 93, 19. 395, 49%, Warbyrer, Peter, Diener Heinrichs von Plauen 155, 44^ ff. Wartenberg (Bartenbergk, Wartenberk, Wartten- bergk) à. v. Bôhm. Leipa, Heinrich von —, Bôhm. Baron 146, 5; 13; 20ff. 147, 27; 371. 148, 33; 40 ff. — Peter von —, Bóhm. Baron 146, 14; 90ff. 141, 29; 37ff. 148, 34; 40 ff. Wassertrüdingen (Trühedingen, Wassertrühendingen) a. d. Wórnitz in Mittelfranken, Fürsten- und Stüdtetag daselbst Mai 1440: 278, 7. 981, 97 ff 282, 2; 5ff.; 84. 283, 5; 12; 171; 31. 289, 38. 290-298, 381, 17. 384, 38; 455, 388, 15 ff. 407 bis 413. 414, 3; 452, 415, 48b ff. Wayblinger, Diener Augsburge 516, 491, : Weil (Wile, Wyle) w. v. Stuttgart 18, 7. 21, 35; 40sft.; 47», 22, 87. 76, 7. 380, 48^; 385, 395, 47b, 416, 28. Deutsche Reichstags-Akten XV. 523, 35. 965 Weinsberg (Vinsperg, Weysperg, Winsperg, Wyns- berg) ó. v. Heilbronn, Engelhard IX. von —, seit 1411 Reichserbunterkimmorer, + 1418: 3, 48a. — Konrad XIIL von —, Sohn des Vorigen, seit 1411 Reichserbunterkämmerer, + 1448: 3, 8321; 482; 42v. 4, 4. 10, 13 f£. ; 29 ff. 11, 16; 30. 12, 1; 46. 14, 11. 15-17. 32- 60 passim. 64, 28. 65, 19. 68, 5; 45% 117, 9. 121, 25; 452; 48a, 122, 36. 262, 28. 263, 23. 265, 2. 266, 2; 14; 18. 270, 23; 32ff. 274, 10ff. 275, 6; 10; 19ff. 276, 1. 297, 43aft. 307, 21. 313, 6; 7; 13; 30a ff. 314. 315, 42a ff. 319, 45b. 339, 4. 355-360. 362, 18; 24. 363, 41. 364, 26 ff. 482, 42b ff. 490, 7 fT.; 16; 29; 44b, 520, 2. 539, 29. 545, 11. 581, 42. 863, 27. — Protektor des Baseler Konzils seit 4. Jan. 1439: 1, 17. 3, 18. 4-9 passim. 32, 13fE.; 41 ff.; 84^ ff. 45, 93. 62, 3; 10; 23; 44a; 4818. 63, 37; 41. 133, 15; 19; 24; 31b; 34b. 134, 2; 3; 18; 211; 30; 34; 96. 159, 30; 36. 160, 1; 2. 202, 7. 235, 42a; 48^. 275, 17. 280, 16. 312, 36ff. 324, 35. 395, 26. 340, 42"; 462; 471, 955, 42a, 357, 3. 359, 11 ff. 370, 16. 460, 17; 19. 544, 18; 33aff. 622, 38. — Amtmann und Rat d. Pfalz- grafen Ludwig 490, 7. — Seine erste Gemahlin Anna von Hohenlohe 497, 515. — Kinder 493, 17. — Seine Tochter Elisabeth s. Sachsen (Hzg. Erich V.). — Sein Schwager Graf Georg von Hohenlohe s. Passau. — Seine Oheime Graf Emicho von Leiningen, Albrecht Schenk von Limburg und Graf Hans von Thierstein s. Leiningen, Limburg, Thierstein. — Gesandter K. Albrechta II. 1, 18. 8, 37. 49, 4; 49a, — Kollektor des Griechen- ablasses 313, 4; 20^. 314, 19. — Sein Stell- vertreter im Protektorat s. Thierstein. — Seine Gesandten 43, 21. 44, 411. 49, 2. 56, 3. Vgl. Bruckenmüller, Bücher, Finsterloch, Nikolaus, Offen- burg, Seeman, Siekingen, Truchse&. — Kanzlei 3, 44b. — Sekreliir s. Bachenstein. — Kaplüue s. Bachenstein, (Gerber, Seeman. — Schenk 261, 43. — Boten, Diener, Knechte 5, 10; 16; 55% 6, 29a, 12, 5. 17, 45b. 33, 18; 19; 20; 42a; 844; 36b, 34, Gff.; 39a. 36, 27. 50, 30; 41, DY, 443; 42b; 43b, 60, 21; 29. 187, 15. 258, 12; 15. 313, 22b. 325, 38; 49a. 326, 1ff.; 7; 26. 358, 7. Vgl. Baur, Gemmingen, Gerhart, Jecklin, Vendler. — Besitzungen und Untertanen 275, 21. 339, 10; 11. 340, 502; 51a; 41b; 46^ff. 358, 17. 490, 9. — Stadt 278, 471. 279, 2. 285, 17. 286-288. 379, 31 ff. 395-402 passim. 405, 3. 418, 42; 44. 512, 2. — Bürger 397, 562. 398, 1. 399, 6; 9; 53%, — Städte der Weinsberger Vereinigung (Weinsberger Stadtebund)'278, 50. 279, 1ff. 285, 21. 286, 11 ff. ; 20; 21; 38. 287, 16; 25; 30. 288, 1; 121. 395 bis 402 passim. 404, 6. 405, 30. — Gesandte, Vertreter 286, 27. 288, 1; 99. 396, 5; 44». 397, 12; 16 ff. 399, 4; 71; 555; 59». 400, 4; 11; 15; 36. 401, 3; 49». 409, 20. 408, 41; 42. Vgl. ‘anch unter Eßlingen, Reutlingen. Weiß (Wijsse) zum Knoblauch (Clobelauch), Heinrich, Bürgermeister in Frankfurt 161, 44s, — Schoffe 122
Strana 966
966 und Ratsherr 162, 43. — Gesandter zum Mainzer Kongre 540, 23; 24; 431ff. 637, 393; 414; 508; 38 bff. 879, 15 ff. Weiß (Wijsse, Wyße) zum Krauch, Hertte, der Ältere, Schöffe u. Ratsherr zu Frankfurt 38, 47° ff. 39, 36b. 162, 44. Weißenburg (Wissemburg) im Elsaß 852, 8. — Meister u. Rat 195, 45b; 48b. 242, 7. 852, 26. WeiBenburg (Weyssenburg, Wisenburg, Wisscmburg, Wysenburg) i. Nordgau 1, 10; 372; 27%, 10, 33; 36; 47. 11, 34. 12, 40. 13, 6; 7; 262. 19, 25. 20, 2. 23, 3; 45s. 24, 40. 26, 21. 27, 8ff. 33, 7; 35a; 54b, 34, 2; 232. 37, 18; 46b. 42, 41. 43,13; 95; 855; 43b. 44,374; 49a; 34b; 47b. 52,40. 53, 1. 79, 18; 22. 80, 14; 20; 23; 444; 49». 83, 15; 23. 84, 45b..90, 1; 47. 92, 10; 25; 29. 93, 20; 24. 95, 15. 96, 16. 97, 1; 7. 137, 5. 240, 28; 39. 258, 8; 9. 287, 38; 42. 290, 8; 12; 15; 25. 395, 48*. 400, 26; 28; 31. 409, 50^. 406, 40. 407, 4; 43%; 37b. 499, 44b, — Rat 93, 2 Gesandte, Ratsboten 80, 1; 2; 21. 83, 24; 25. 84, 4; 7. 92, 30. 93, 2ff.; 26. 95, 17. 96, 27, 97, 2; 3. 817, 28. 400, 37; 39. 407, 21. Vgl. Spalter. — Juden 36, 15. — Reichssteuer, Stadt- steuer 11, 16. 13, 7; 27a. 43, 13. Wells i. England s. v. Bristol, Kanzler u. Domherr s. Storthwayt. Wemding (Wemdingen) n. w. v. Donauwórth, Rein- bold von —, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 49». Werd s. Donauwórth. Wertheim (Wortheym) am Main, Grafen 11, 8. — Graf Johann II. 1407-1444: 35, 19. 120, 26. 161, 29; 31. 162, 21. 169, 30; 83; 34. 176, 25. 178, 4; 13; 26; 29; 30; 33. 179, 485; 51^; 86b; 89b; 40%. 363, 17. | — Graf Georg I., Sohn des Vorigen, 190, 26. 161, 29. 162, 22. Wesel (Wesalia), Dechant von St. Marien in —, s. Boppard. Wessel 8. Oberwesel. Westernach, Bernhard von —, 40b; 42t. Westerstetten n. v. Ulm, Berthold von — , Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 462, — Hans von —, genannt Schop, Ritter, Hauptmann d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild zu Nieder- schwaben 375, 993; 42a; b5b3:ff. Westerwald, der, 427, 25. Westfalen (Westphalia), Herzog Bernhard s. Sachsen. — Herzog Dietrich s. Köln. — Land 117, 2. — Heimliches Gericht, Veme 272, 18; 37; 38. 274, 1ff. 277, 20. 360, 25. 362, 5; 6; 10. — Frei- grafen 274, 6. 361, 37. — Freistühle 361, 38 — Arnsberger Reformation der heimlichen Gerichte .214, 4. 360, 27. Westhaus (WesthuB), Andreas von —, Stadtmeister in Colmar 262, 4. 522, 30 ff. 1444. 1454: Ritter, 18, 29. 77, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Westminster (Westmonasterium) 139, 21. 246, 39. 247, 20; 42b. 248, 422. 593, 18 Wettin, Haus, 115, 41. 122, 12. 125, 30. Vgl. auch Sachsen. Wetzlar (Wephler) 35, 33. Widdern (Wiedern) a. d. Jagst 397, 47%. Widerl, Jakob, Registrator in d. kčnigl. Kanzlei 192, 37. 193, 40. 194, 831; 46^; 46^. 195, 321; 38b. 197, 29; 471. 198, 29. 358, 48b. 305, 26. 500, 294; 22%, 608, 30. Wied (Wide) a, d. Wied n. v. Neuwied, Graf Wilhelm II. von —, 1402-1462: 363, 41. 364, 26 ff. Wien (Wiene, Wienn, Wienne, Wyenn, Wyenna) 1, 98a. 13, 30a. 14, 232, 501; 22b, 112, 34. 130, 4; 23. 137, 8. 141, 13; 27; 34; 41 ff. 180, 3; 39. 181, 37%. 191, 32; 36. 192, 44. 194, 2; 412; 41b, 195, 8; 15^; 32a; 564; 38b; 40^. 191, 25. 203, 51b. 250, 43b. 258, 23; 30. 259, 4; 18. 262, 94; 32; 45b. 264, 10. 265, 3; 34. 266, 6. 967, 1; 14; 25; 29. 269, 35. 270, 10; 33; 42a, 271, 34 274, 19: 461. 275, 36; 44; 45b. 284, 16; 17; 22; 25; 27. 285, 23. 294, 87. 308, 11. 318, 19. 337, 40. 338, 4. 848, 20; 38*; 42a. 351, 20; 23. 352, 6; 16. 354, 12. 356, 53%; 34b. 357, 47 b, 358, 10; 23a; 30»; 53a. 359, 401; 461; 40b, 360, 29. 361, 40. 369, 21; 25. 390, 3; 6; 1; 12; 15; 16; 24; 25; 28. 891, 40; 49%, 499, 42%, 500, 242; 15b; 51b. 518, 27. 527, 7. 544, 24. 547, 9. 548, 39; 40. 580, 42. 583, 33. 585, 16. 620, 22. 768, 13. 785, 19. 818, 472, — Bürgermeister 263, 26. — Rat, Rateherren 259, 22b. 263, 26. 268, 47. 337, 39. 338, 4. 358, 44%. — Propst von St. Stephan 8. Zeidler. — Domherr von St. Stephan s. Eben- dorfer. — Goldschmiede s. Benedict, Eckhart, ' Lorenz, Sybenburger. — Kornmesser u. Korntrüger 268, 94. — Maler s. Michel. — Organist 263, 84. — Schlosser, Schneider, Seiler, Tischler 2692, 88. Vgl. Hering. — Spielleute 263, 30. — Zimmer- leute 263, 38. — Diener (gesellen), Knechte 263, 22; 32; 93; 37; 40. — Rathaus 263, 41. — Der Graben 268, 39. — Landtag April 1440: 264, 9. — Universitůt 130, 40s ff. 268, 46. 269, 12; 13; 20; 32. 308, 6. 312, 8f. 332, 46b. 334, 2. 337, 29fi. 338, 4ff.; 30. 355, 460 ff. 475, 14; 22. 516, 89; 52b. 543, 8f 869, 10. — Fakultäten 130, 24; 38%, 131, 3. — Rektor 130, 34»; 37bff. 312, 12; 13; 42. — Professor s. Himmel. — Doktoren, Magister, Scholaren 312, 12; 13; 42. 338, 16; 17. — Gesandte im Baseler Konzil 778, 38. Wiener Neustadt i. Niederösterreich 13, 46%. 14, 30a; 53b, 1922, 52a, 130, 26; 43a, 131, 37. 173, 39. 181, 12; 14. 185, 6. 241, 22. 242, 30. 250, 43b, 259, 13; 87a. 263, 27; 31. 264, 4. 265, 3. 266, 5. 270, 8; 429, 272, 12. 284, 29. 294, 37. 307, 22. 309, 28. 314, 36. 341, 8. 356, 53; 30b; 35b, 360, 47a. 363, 6. 365, 37. 367, 3. 368, 16. 390, 11; 34. 391, 37; 41; 50b, 405, b. 429, 45a, 525, 15; 265; 43^; 265. 596, 6. 027, 7. 537, 2; 12. 542, 14. 585, 27. 586, 36. 602, 85. 605, 19; 38. 606, 19. 608, 2. 620, 23. Vgl. Neumarkt, —
966 und Ratsherr 162, 43. — Gesandter zum Mainzer Kongre 540, 23; 24; 431ff. 637, 393; 414; 508; 38 bff. 879, 15 ff. Weiß (Wijsse, Wyße) zum Krauch, Hertte, der Ältere, Schöffe u. Ratsherr zu Frankfurt 38, 47° ff. 39, 36b. 162, 44. Weißenburg (Wissemburg) im Elsaß 852, 8. — Meister u. Rat 195, 45b; 48b. 242, 7. 852, 26. WeiBenburg (Weyssenburg, Wisenburg, Wisscmburg, Wysenburg) i. Nordgau 1, 10; 372; 27%, 10, 33; 36; 47. 11, 34. 12, 40. 13, 6; 7; 262. 19, 25. 20, 2. 23, 3; 45s. 24, 40. 26, 21. 27, 8ff. 33, 7; 35a; 54b, 34, 2; 232. 37, 18; 46b. 42, 41. 43,13; 95; 855; 43b. 44,374; 49a; 34b; 47b. 52,40. 53, 1. 79, 18; 22. 80, 14; 20; 23; 444; 49». 83, 15; 23. 84, 45b..90, 1; 47. 92, 10; 25; 29. 93, 20; 24. 95, 15. 96, 16. 97, 1; 7. 137, 5. 240, 28; 39. 258, 8; 9. 287, 38; 42. 290, 8; 12; 15; 25. 395, 48*. 400, 26; 28; 31. 409, 50^. 406, 40. 407, 4; 43%; 37b. 499, 44b, — Rat 93, 2 Gesandte, Ratsboten 80, 1; 2; 21. 83, 24; 25. 84, 4; 7. 92, 30. 93, 2ff.; 26. 95, 17. 96, 27, 97, 2; 3. 817, 28. 400, 37; 39. 407, 21. Vgl. Spalter. — Juden 36, 15. — Reichssteuer, Stadt- steuer 11, 16. 13, 7; 27a. 43, 13. Wells i. England s. v. Bristol, Kanzler u. Domherr s. Storthwayt. Wemding (Wemdingen) n. w. v. Donauwórth, Rein- bold von —, Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 49». Werd s. Donauwórth. Wertheim (Wortheym) am Main, Grafen 11, 8. — Graf Johann II. 1407-1444: 35, 19. 120, 26. 161, 29; 31. 162, 21. 169, 30; 83; 34. 176, 25. 178, 4; 13; 26; 29; 30; 33. 179, 485; 51^; 86b; 89b; 40%. 363, 17. | — Graf Georg I., Sohn des Vorigen, 190, 26. 161, 29. 162, 22. Wesel (Wesalia), Dechant von St. Marien in —, s. Boppard. Wessel 8. Oberwesel. Westernach, Bernhard von —, 40b; 42t. Westerstetten n. v. Ulm, Berthold von — , Ritter, Mitglied d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild 375, 462, — Hans von —, genannt Schop, Ritter, Hauptmann d. Gesellschaft mit Sankt Georgen Schild zu Nieder- schwaben 375, 993; 42a; b5b3:ff. Westerwald, der, 427, 25. Westfalen (Westphalia), Herzog Bernhard s. Sachsen. — Herzog Dietrich s. Köln. — Land 117, 2. — Heimliches Gericht, Veme 272, 18; 37; 38. 274, 1ff. 277, 20. 360, 25. 362, 5; 6; 10. — Frei- grafen 274, 6. 361, 37. — Freistühle 361, 38 — Arnsberger Reformation der heimlichen Gerichte .214, 4. 360, 27. Westhaus (WesthuB), Andreas von —, Stadtmeister in Colmar 262, 4. 522, 30 ff. 1444. 1454: Ritter, 18, 29. 77, Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Westminster (Westmonasterium) 139, 21. 246, 39. 247, 20; 42b. 248, 422. 593, 18 Wettin, Haus, 115, 41. 122, 12. 125, 30. Vgl. auch Sachsen. Wetzlar (Wephler) 35, 33. Widdern (Wiedern) a. d. Jagst 397, 47%. Widerl, Jakob, Registrator in d. kčnigl. Kanzlei 192, 37. 193, 40. 194, 831; 46^; 46^. 195, 321; 38b. 197, 29; 471. 198, 29. 358, 48b. 305, 26. 500, 294; 22%, 608, 30. Wied (Wide) a, d. Wied n. v. Neuwied, Graf Wilhelm II. von —, 1402-1462: 363, 41. 364, 26 ff. Wien (Wiene, Wienn, Wienne, Wyenn, Wyenna) 1, 98a. 13, 30a. 14, 232, 501; 22b, 112, 34. 130, 4; 23. 137, 8. 141, 13; 27; 34; 41 ff. 180, 3; 39. 181, 37%. 191, 32; 36. 192, 44. 194, 2; 412; 41b, 195, 8; 15^; 32a; 564; 38b; 40^. 191, 25. 203, 51b. 250, 43b. 258, 23; 30. 259, 4; 18. 262, 94; 32; 45b. 264, 10. 265, 3; 34. 266, 6. 967, 1; 14; 25; 29. 269, 35. 270, 10; 33; 42a, 271, 34 274, 19: 461. 275, 36; 44; 45b. 284, 16; 17; 22; 25; 27. 285, 23. 294, 87. 308, 11. 318, 19. 337, 40. 338, 4. 848, 20; 38*; 42a. 351, 20; 23. 352, 6; 16. 354, 12. 356, 53%; 34b. 357, 47 b, 358, 10; 23a; 30»; 53a. 359, 401; 461; 40b, 360, 29. 361, 40. 369, 21; 25. 390, 3; 6; 1; 12; 15; 16; 24; 25; 28. 891, 40; 49%, 499, 42%, 500, 242; 15b; 51b. 518, 27. 527, 7. 544, 24. 547, 9. 548, 39; 40. 580, 42. 583, 33. 585, 16. 620, 22. 768, 13. 785, 19. 818, 472, — Bürgermeister 263, 26. — Rat, Rateherren 259, 22b. 263, 26. 268, 47. 337, 39. 338, 4. 358, 44%. — Propst von St. Stephan 8. Zeidler. — Domherr von St. Stephan s. Eben- dorfer. — Goldschmiede s. Benedict, Eckhart, ' Lorenz, Sybenburger. — Kornmesser u. Korntrüger 268, 94. — Maler s. Michel. — Organist 263, 84. — Schlosser, Schneider, Seiler, Tischler 2692, 88. Vgl. Hering. — Spielleute 263, 30. — Zimmer- leute 263, 38. — Diener (gesellen), Knechte 263, 22; 32; 93; 37; 40. — Rathaus 263, 41. — Der Graben 268, 39. — Landtag April 1440: 264, 9. — Universitůt 130, 40s ff. 268, 46. 269, 12; 13; 20; 32. 308, 6. 312, 8f. 332, 46b. 334, 2. 337, 29fi. 338, 4ff.; 30. 355, 460 ff. 475, 14; 22. 516, 89; 52b. 543, 8f 869, 10. — Fakultäten 130, 24; 38%, 131, 3. — Rektor 130, 34»; 37bff. 312, 12; 13; 42. — Professor s. Himmel. — Doktoren, Magister, Scholaren 312, 12; 13; 42. 338, 16; 17. — Gesandte im Baseler Konzil 778, 38. Wiener Neustadt i. Niederösterreich 13, 46%. 14, 30a; 53b, 1922, 52a, 130, 26; 43a, 131, 37. 173, 39. 181, 12; 14. 185, 6. 241, 22. 242, 30. 250, 43b, 259, 13; 87a. 263, 27; 31. 264, 4. 265, 3. 266, 5. 270, 8; 429, 272, 12. 284, 29. 294, 37. 307, 22. 309, 28. 314, 36. 341, 8. 356, 53; 30b; 35b, 360, 47a. 363, 6. 365, 37. 367, 3. 368, 16. 390, 11; 34. 391, 37; 41; 50b, 405, b. 429, 45a, 525, 15; 265; 43^; 265. 596, 6. 027, 7. 537, 2; 12. 542, 14. 585, 27. 586, 36. 602, 85. 605, 19; 38. 606, 19. 608, 2. 620, 23. Vgl. Neumarkt, —
Strana 967
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 967 Pfarrkirche zu Unserer Lieben Frau 131, 23. 173, 40. 181, 48b. 241, 33. 380, 20. Wigand (Weygand) s. Vogt. Wigeleis, Herr, in Nürnberg 258, 36. Wiklif (Wicleff, Wiklef), Johannes, Professor d. Theol. in Oxford, + 1384: 218, 5. 724, 30. 738, 19; 48%. 819, 6. 820, 25. Wildenberg, Johannes von —, Notar, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 339, 42»; 445, Wiler, Johannes, Domdechant in Basel, Mitglied d. Konzils 354, 33. Wilhelm [von Konstanz ?), Magister, Rechtsgelehrter auf dem Baseler Konzil 6, 12ff.; 542 ff, Wimpfen a. Neckar 287, 28. 288, 14; 20; 27. 399, 13; 14; 53aff. 400, 46b, 401, 12; 32. 403, 25: 28. 406, 1. — Biirgermeister u. Rat 404, 15. — Gesandte 287, 5. 399, 54%. — Stadtsteuor 275, 14. 360, 19; 49%. Wimpfen (Wymphen), Johann, Notar des Erzbiachofs von Mainz 120, 29. 129, 5; 10. 161, 16; 30. 162, 30. Winchester i. England n. v. Southampton, Bischof Heinrich Beaufort 1404-1447, seit 1496 Kard.- Priester tit. s. Eusebii, 588, 9. Windeck (Windecke) s. w. v. Baden-Baden 318, 39». Windsheim (Windshein, WindBhain, Winshein, WinB- heim, Wintzhen) i. Mittelfranken 1, 10; 372; 41a, 10, 32; 36; 47. 11, 31; 34; 40; 46 ff. 13, 7; 10; 13; 18; 34a, 19, 25. 20, 2, 28, 3; 45». 24, 40. 26, 21. 27, 8ff. 33,7; 34:; 59, 31; 475. 61, 27. 68, 452; 49"; 42b. 69, 43b, 10, 54^, 79, 18. 80, 16; 22; 463, 83, 15. 84, 45b, 90, 1; 47. 92, 10; 25. 93, 20; 24. 95, 15. 96, 16. 97, 1. 102, 441, 137, 5. 287, 38; 41. 290, 7,12; 15; 26. 395, 48b. 400, 19; 37 ; 45a, 402, 20; 50a, 406, 40. 407, 40^; 37b. 523, 11. — Rat 67, 35. 68, 21. 98, 2. — Gesandte, Rateboten 80, 1; 2. 83, 24; 25. 84, 4; 1. 92, 30. 93, 2f.; 26. 95, 17. 96, 9r. 97, 2; 3. 317, 23. 400, 97. 407, 21; 23; 414. 523, 26. — Reichasteuer, Stadt- stener 11, 16. 13, 2ff.; 36a, 45, 13. 62, 17. 59, 38; 84. 67, 28. 356, 4i», Windsor (Wyndesore) 248, 50b. 249, 40^; 36b; 475. 588, 11. 590, 6; 40; 43. 591, 4D. 598, 34b. 599, 44b. Winheim, Johannes, Protonotar K. Ruprechts 58, 40b. Wisensis (Nieder-Wiesen i. Rheinhessen w. v. Alzey oder Vich i. Catalonien?), C., Schreiber 463, 7. Wismar (Wissmar) 495, 38. Wittenborg, Herzogtum 145, 6. Vgl. auch Sáchsen. Wolfratshausen (Wofferczhausen, Wolfertzhawsen) a. d. Isar s. v. München, herzogliches Landgericht da- selbst 615, 41. 617, 35, Worms (Warmis, Wormif, Wormfle, Wurms, Wurmß), Bischof Friedrich IL von Domneck 1426- 1445: 120, 25. 162, 18. 176, 23, 178, 4; 13; 26; 29; 30; 33. 301, 1. 303, 7. 435, 13. 494, 37. 623, Worms, Stadt 27, 36. 35, 30. 97, 31. 134, 53b. 34, 2; 23a, 30a, 37, 17; 46b. 42, 47b, 43, 13; 25; 35%; 42b, 44, 37a; 491; 345; 46». 52, 15. 54, 414, 1; 11. — Gesandter d. Pfalzgrafen Ludwig zum Mainzer Reichstage 540,1. 866,20; 22. 867, 4. — Sein Gesandter s. Ladebaum. 9. 202, 9. 273, 27. 276, 12. 435, 15. 513, 20. 514, 34. — Bürgermeister und Rat 363, 44. 364, 26f. 513, 27; 28; 95. — Domherren s. Ladebaum, Rüdes- heim. Württemberg (Wirtemberg, Wirtemperg, Wirtenberg, . Wirttemberg, Wurtenberg), Graf Ludwig I. 1419 bis 1450 und sein Bruder Graf Ulrich V. 1419 bis 1480: 2, 33ff. 9, 92; 93. 17, 42. 18, 6; 16. 21, 30; 43» f. 99, 8; 9; 141f.; 94. 24, 16. 25, 41. 26, 19; 13; 95. 35, 19. 69, 89. 74, 24. 75, 18. 76, 35. 85, 30. 88, 43. 89, 48^; 50^, 90, 34. 93, 9. 186, 11; 324. 277-283 passim. 285, 39. 289-299 passim. 369, 11; 424; 45a, 370, 14. 374, 9. 378, 40°; 482; 52m, 379, 13. 380, 452 ff, 382, 28, 384, 7. 386, 40. 389, 15. 394, 26 ff. ; 39. 415, 3. 416,10. 417,2. 494, 40. 425, 36. 494, 38. 528, 472.— IhreMutter Grüfin Henriette s. Mómpelgard.— Ihre Schwüger Pfalzgraf Ludwig IV. u. die Grafen Johann u. Philipp v. Katzenellenbogen s. Pfalz u. Katzenellenbogen. — Ihr Oheim Mf. Jakob a. Baden. — Ihre Prülaten 298, 99 ff. 417, 23f.. — Deren Amtleute u. Bauern 293, 29. 417, 24. — Rite 285, 31. 293, 29 ff. 294, 12. 297, 2 ff. 380, 39^. 393, 21. 417, 94ff. 418, 81. 420, 33. 421, 41ff. 422, 45. 423, 2311; 30; 31; 89; 46; 48. 428, 13. — Amtlente 420, 44. 494, 16. — Ge- sandte 85, 19. 87, 25. 540, 5. 618, 11. Vgl. Frey- berg, Knüringen, Stein. — Schreiber 425, 13. — Mannen, Diener, Schutzbefohlene 293, 29ff. 297, 7ff. 417, 24. 419, 26. 423, 36. 426, 42; 49. — Biirger, Bauern, Hintersassen, Untertanen 297, 20 ff. 419, 24; 96. 422, 31 ff. 424, 12ff. — Land, Gebiet, Städte, Schlösser usw. 420, 34; 50. 421, 4; 8; 11; 13; 18. 422, 5; 7; 18. 424, 7; 13. 425, 38. 497, 39; 40. — Linksrheinische Be- sitzungen 298, 33; 34. 416, 22. 420, 9. Würzburg (Wirezburg, Wurtzburg, Herbipolis), Bischof Johann ll. von Brunn 1411-1440: 36, 4. 278, 30. 295, 11. 297, 46 a ff. 407, 481. 416, 49%, 426, 20. 428, 6; 462, — Bischof Sigmund, Herzog von Sachsen, 1440-1448: s. Sachsen. — Stadt 258, 16. 273, 27. 297, 43^, 299, 31. 518, 23. 533, 43. 535, 15. 860, 405; 45^; 48^; 455, — Bürgermeister und Kat 363, 44. 364, 26 ff, — Dom- propstei 312, 15. 538, 39. 559, 91. 582, 19. 865, 1ff. — Domprópste s. Bachenstein, Sierck. — Dom- herren 497, 28. — Wiirzburger Fehde 518, 18. — Landgericht 490, 9; 10. 497, 24. Wyse, Johannes, Mag. art. und Baec. theol., Gesandter der Univ. Leipzig im Baseler Konzil | 454, 46b. 483, 1. Y. York (Eboracum), Erzbischof John Kemp 1425-1452, seit 18. Dez. 1439 Kard.Priester tit. s. Balbine, 122*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 967 Pfarrkirche zu Unserer Lieben Frau 131, 23. 173, 40. 181, 48b. 241, 33. 380, 20. Wigand (Weygand) s. Vogt. Wigeleis, Herr, in Nürnberg 258, 36. Wiklif (Wicleff, Wiklef), Johannes, Professor d. Theol. in Oxford, + 1384: 218, 5. 724, 30. 738, 19; 48%. 819, 6. 820, 25. Wildenberg, Johannes von —, Notar, Kanzleibeamter d. Baseler Konzils 339, 42»; 445, Wiler, Johannes, Domdechant in Basel, Mitglied d. Konzils 354, 33. Wilhelm [von Konstanz ?), Magister, Rechtsgelehrter auf dem Baseler Konzil 6, 12ff.; 542 ff, Wimpfen a. Neckar 287, 28. 288, 14; 20; 27. 399, 13; 14; 53aff. 400, 46b, 401, 12; 32. 403, 25: 28. 406, 1. — Biirgermeister u. Rat 404, 15. — Gesandte 287, 5. 399, 54%. — Stadtsteuor 275, 14. 360, 19; 49%. Wimpfen (Wymphen), Johann, Notar des Erzbiachofs von Mainz 120, 29. 129, 5; 10. 161, 16; 30. 162, 30. Winchester i. England n. v. Southampton, Bischof Heinrich Beaufort 1404-1447, seit 1496 Kard.- Priester tit. s. Eusebii, 588, 9. Windeck (Windecke) s. w. v. Baden-Baden 318, 39». Windsheim (Windshein, WindBhain, Winshein, WinB- heim, Wintzhen) i. Mittelfranken 1, 10; 372; 41a, 10, 32; 36; 47. 11, 31; 34; 40; 46 ff. 13, 7; 10; 13; 18; 34a, 19, 25. 20, 2, 28, 3; 45». 24, 40. 26, 21. 27, 8ff. 33,7; 34:; 59, 31; 475. 61, 27. 68, 452; 49"; 42b. 69, 43b, 10, 54^, 79, 18. 80, 16; 22; 463, 83, 15. 84, 45b, 90, 1; 47. 92, 10; 25. 93, 20; 24. 95, 15. 96, 16. 97, 1. 102, 441, 137, 5. 287, 38; 41. 290, 7,12; 15; 26. 395, 48b. 400, 19; 37 ; 45a, 402, 20; 50a, 406, 40. 407, 40^; 37b. 523, 11. — Rat 67, 35. 68, 21. 98, 2. — Gesandte, Rateboten 80, 1; 2. 83, 24; 25. 84, 4; 1. 92, 30. 93, 2f.; 26. 95, 17. 96, 9r. 97, 2; 3. 317, 23. 400, 97. 407, 21; 23; 414. 523, 26. — Reichasteuer, Stadt- stener 11, 16. 13, 2ff.; 36a, 45, 13. 62, 17. 59, 38; 84. 67, 28. 356, 4i», Windsor (Wyndesore) 248, 50b. 249, 40^; 36b; 475. 588, 11. 590, 6; 40; 43. 591, 4D. 598, 34b. 599, 44b. Winheim, Johannes, Protonotar K. Ruprechts 58, 40b. Wisensis (Nieder-Wiesen i. Rheinhessen w. v. Alzey oder Vich i. Catalonien?), C., Schreiber 463, 7. Wismar (Wissmar) 495, 38. Wittenborg, Herzogtum 145, 6. Vgl. auch Sáchsen. Wolfratshausen (Wofferczhausen, Wolfertzhawsen) a. d. Isar s. v. München, herzogliches Landgericht da- selbst 615, 41. 617, 35, Worms (Warmis, Wormif, Wormfle, Wurms, Wurmß), Bischof Friedrich IL von Domneck 1426- 1445: 120, 25. 162, 18. 176, 23, 178, 4; 13; 26; 29; 30; 33. 301, 1. 303, 7. 435, 13. 494, 37. 623, Worms, Stadt 27, 36. 35, 30. 97, 31. 134, 53b. 34, 2; 23a, 30a, 37, 17; 46b. 42, 47b, 43, 13; 25; 35%; 42b, 44, 37a; 491; 345; 46». 52, 15. 54, 414, 1; 11. — Gesandter d. Pfalzgrafen Ludwig zum Mainzer Reichstage 540,1. 866,20; 22. 867, 4. — Sein Gesandter s. Ladebaum. 9. 202, 9. 273, 27. 276, 12. 435, 15. 513, 20. 514, 34. — Bürgermeister und Rat 363, 44. 364, 26f. 513, 27; 28; 95. — Domherren s. Ladebaum, Rüdes- heim. Württemberg (Wirtemberg, Wirtemperg, Wirtenberg, . Wirttemberg, Wurtenberg), Graf Ludwig I. 1419 bis 1450 und sein Bruder Graf Ulrich V. 1419 bis 1480: 2, 33ff. 9, 92; 93. 17, 42. 18, 6; 16. 21, 30; 43» f. 99, 8; 9; 141f.; 94. 24, 16. 25, 41. 26, 19; 13; 95. 35, 19. 69, 89. 74, 24. 75, 18. 76, 35. 85, 30. 88, 43. 89, 48^; 50^, 90, 34. 93, 9. 186, 11; 324. 277-283 passim. 285, 39. 289-299 passim. 369, 11; 424; 45a, 370, 14. 374, 9. 378, 40°; 482; 52m, 379, 13. 380, 452 ff, 382, 28, 384, 7. 386, 40. 389, 15. 394, 26 ff. ; 39. 415, 3. 416,10. 417,2. 494, 40. 425, 36. 494, 38. 528, 472.— IhreMutter Grüfin Henriette s. Mómpelgard.— Ihre Schwüger Pfalzgraf Ludwig IV. u. die Grafen Johann u. Philipp v. Katzenellenbogen s. Pfalz u. Katzenellenbogen. — Ihr Oheim Mf. Jakob a. Baden. — Ihre Prülaten 298, 99 ff. 417, 23f.. — Deren Amtleute u. Bauern 293, 29. 417, 24. — Rite 285, 31. 293, 29 ff. 294, 12. 297, 2 ff. 380, 39^. 393, 21. 417, 94ff. 418, 81. 420, 33. 421, 41ff. 422, 45. 423, 2311; 30; 31; 89; 46; 48. 428, 13. — Amtlente 420, 44. 494, 16. — Ge- sandte 85, 19. 87, 25. 540, 5. 618, 11. Vgl. Frey- berg, Knüringen, Stein. — Schreiber 425, 13. — Mannen, Diener, Schutzbefohlene 293, 29ff. 297, 7ff. 417, 24. 419, 26. 423, 36. 426, 42; 49. — Biirger, Bauern, Hintersassen, Untertanen 297, 20 ff. 419, 24; 96. 422, 31 ff. 424, 12ff. — Land, Gebiet, Städte, Schlösser usw. 420, 34; 50. 421, 4; 8; 11; 13; 18. 422, 5; 7; 18. 424, 7; 13. 425, 38. 497, 39; 40. — Linksrheinische Be- sitzungen 298, 33; 34. 416, 22. 420, 9. Würzburg (Wirezburg, Wurtzburg, Herbipolis), Bischof Johann ll. von Brunn 1411-1440: 36, 4. 278, 30. 295, 11. 297, 46 a ff. 407, 481. 416, 49%, 426, 20. 428, 6; 462, — Bischof Sigmund, Herzog von Sachsen, 1440-1448: s. Sachsen. — Stadt 258, 16. 273, 27. 297, 43^, 299, 31. 518, 23. 533, 43. 535, 15. 860, 405; 45^; 48^; 455, — Bürgermeister und Kat 363, 44. 364, 26 ff, — Dom- propstei 312, 15. 538, 39. 559, 91. 582, 19. 865, 1ff. — Domprópste s. Bachenstein, Sierck. — Dom- herren 497, 28. — Wiirzburger Fehde 518, 18. — Landgericht 490, 9; 10. 497, 24. Wyse, Johannes, Mag. art. und Baec. theol., Gesandter der Univ. Leipzig im Baseler Konzil | 454, 46b. 483, 1. Y. York (Eboracum), Erzbischof John Kemp 1425-1452, seit 18. Dez. 1439 Kard.Priester tit. s. Balbine, 122*
Strana 968
968 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 530, 36. 534, 24 ff.; 29; 41b; 43b; 48b. 549, 44b; 45b. 592, 33. 597, 28; 44bff. 598, 20. 599, 43 a ff. Ysenburg s. Isenburg. Ysningen, Dorf i. d. Nähe von Göppingen 378, 43 a. 383, 16. Z. Zabarella (Zaborellis), Franciscus de —, Kard.-Diakon tit. ss. Cosme et Damiani (card. Florentinus), † 1417: 228, 16. 729, 22; 23. Zagabria s. Agram. Zebinger (Zepinger), der, Rat K. Friedrichs III. 492, 43 ff. 493, 36 ff Zeeland (Zelant, Zeelandia), Radulf von —, s. Brüssel. Zeidler, Konrad, Propst zu St. Stephan in Wien, Kanzler K. Friedrichs III. 13, 49a. 14, 31 a. 193, 40. 194, 31; 43a; 43b. 195, 32a; 56a; 38b; 52b. 197, 22. 198, 29. 259, 18. 263, 8. 285, 9. 358, 42 a. 360, 49a. 365, 27. 366, 36. 368, 11. 369, 4. 392, 4. 493, 36 ff.; 49. 542, 29; 30. 543, 11. 585, 20. 586, 30. 587, 22. 607, 43. 608, 6; 31. Zendat, Petrus, Bote 248, 36 a. Zengg (Segnia) a. d. Küste v. Kroatien, Bischof Jo- hannes 1432-1442: 244, 23. — Gesandter K. Sig- munds an Papst Eugen 1437: 105, 46bff. Zion (Syon) s. Jerusalem. Zolner, Johann, weltlicher Richter in Frankfurt 49, 34; 35. Zülnhard (Zúllenhart, Zwllenhart) b. Göppingen. Sieg- fried d. Altere von —, Ritter, 136, 10. 285, 32. 371, 9. 378, 36a; 34b. 383, 10 ff. 391, 1 ff. 394, 6 ff. Zürich (Zurch, Turegum) 1, 14; 38b. 27, 33. 63, 1. 97, 30. 98, 12. 335, 9. 352, 3
968 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 530, 36. 534, 24 ff.; 29; 41b; 43b; 48b. 549, 44b; 45b. 592, 33. 597, 28; 44bff. 598, 20. 599, 43 a ff. Ysenburg s. Isenburg. Ysningen, Dorf i. d. Nähe von Göppingen 378, 43 a. 383, 16. Z. Zabarella (Zaborellis), Franciscus de —, Kard.-Diakon tit. ss. Cosme et Damiani (card. Florentinus), † 1417: 228, 16. 729, 22; 23. Zagabria s. Agram. Zebinger (Zepinger), der, Rat K. Friedrichs III. 492, 43 ff. 493, 36 ff Zeeland (Zelant, Zeelandia), Radulf von —, s. Brüssel. Zeidler, Konrad, Propst zu St. Stephan in Wien, Kanzler K. Friedrichs III. 13, 49a. 14, 31 a. 193, 40. 194, 31; 43a; 43b. 195, 32a; 56a; 38b; 52b. 197, 22. 198, 29. 259, 18. 263, 8. 285, 9. 358, 42 a. 360, 49a. 365, 27. 366, 36. 368, 11. 369, 4. 392, 4. 493, 36 ff.; 49. 542, 29; 30. 543, 11. 585, 20. 586, 30. 587, 22. 607, 43. 608, 6; 31. Zendat, Petrus, Bote 248, 36 a. Zengg (Segnia) a. d. Küste v. Kroatien, Bischof Jo- hannes 1432-1442: 244, 23. — Gesandter K. Sig- munds an Papst Eugen 1437: 105, 46bff. Zion (Syon) s. Jerusalem. Zolner, Johann, weltlicher Richter in Frankfurt 49, 34; 35. Zülnhard (Zúllenhart, Zwllenhart) b. Göppingen. Sieg- fried d. Altere von —, Ritter, 136, 10. 285, 32. 371, 9. 378, 36a; 34b. 383, 10 ff. 391, 1 ff. 394, 6 ff. Zürich (Zurch, Turegum) 1, 14; 38b. 27, 33. 63, 1. 97, 30. 98, 12. 335, 9. 352, 3
Strana 969
Bs wees "3 ks ks oks ks ka ka sss sos s 88888 s sss oss Zusätze und Verbesserungen. . 13, 38% lies: vgl. nr. 170, statt: vgl. unter nr. 166. . 19, 520 lies: Nov. 15, statt: Nov. 16. . 25, 30 lies: Knóringen, statt: Knorringen. 71, 12 lies: er, statt: es. 72, 21 lies: daß, statt: ob. 100, 25 lies: Frankfurt, statt: Straßburg. 115, 39 lies: Rüesenbergs, statt: Riesenburgs. 116, 29 u. 117, 21 lies: Neffe, statt: Vetter. 132, 15 lies: der, statt: des . 135, 26; 232, 5 u. 233, 24 ist bei der Datierung unserer mrr. 120 und 121 auch der auf S. 884 stehende art. 49 der nr. 316“ zu verwerten. . 136, 10 lies: Steinegg, statt: Steineck. . 146, 6 lies: Gwttenstein, statt: Guistein. . 179, 9 u. 48% Res: Rene, stati: Reve. . 213, 22 ist die Glosse zu c. 14 C. 24 q. 3 aus dem auf S. 804 Anm. 8 angefůhrten Decretum ent- lehnt, und zwar aus vol. 1 fol. 4470. . 215 soll die Anm. 3 lauten: c. 6 D. 40. Die Glosse stammt aus dem Decretum. Gratiani cum glossis Joannis Teutonici et Bartholomaei Bririensis (Venetiis 1525) vol. 1 fol. 60%. . 222, 27 sind hinter ecclesie AnfüJwwngsstriche zu setzen. . 231, 442 lies: wührend des Konzils von. Nicáa gehaltenen Rómischen Synode. . 243, 35 ist hinzuzufügen: Pray, Annales regum. Hungariae Pars 2 (Vindobonae 1764) pag. 340-342 aus Kollar; Kátona, Historia critica, regum Hungariae Tom. 6 ord. 13 (Pestini 1790) pag. 42-46 aus Pray. . 243, 37 ist nach ww. 42 hinzuzufügen: und bei Lewicki, Index actorum saeculi XV. ad res publicas Poloniae spectantium nr. 2302 (Monumenta medii aevi historica ves gestas Poloniae illustrantia 11, 267). 246, 42 u. 249, 410; 504; 529 lies: Tom. 5, 1, statt: Tom. 5. 267, 21 lies: Steinegg, Statt: Steineck. 288, 14 u. 20 lies: Biberach, statt: Bibrach. 292, 34 u. 35 ist der Satz ,, Auch Hall - - - abgeordnet** und die dazu gehôrige Anm. 5 su streichen. 310, 49" u, 50% lies: mit einer anderen des Abies Thomas, des Johannes von Segovia und des Jo- hannes von Bachenstein zu einem Anfang August 1439 gehaltenen Mainzer Provinzialkonzil und zum Mainzer Kurfürstentage zusammen. . 341, 8 lies: Wiener Neustadt, statt: Neustadt. . 872, 385 ist nach vergan Punkt zu setzen «nd dann in Z. 40% nach inzülaussen Komma. 379, 45% lies: Kransperg, statt: Krausperg. 395, 47" lies: Kaufbeuren, stati: Kaufbeuern. 488, 33 ist das Komma nach desistentes zw streichen. 520, 44 lies: Neumarkt, statt: Neuenmarkt. 526, 10 lies: Pottendorf, statt: Potendorf. 529, 37 lies: Lina, statt: Lins. 540, 19 lies: Hunolstein, statt: Hunolistein. 548, 43 lies: Pottendorf, statt: Potendorf. 579, 7 lies: an den in art. 4 genannten. Ort, statt: an einen. der unten genannten. Orte. 587, 444 lies: Dorsiniensis, statt: Dorsensis.
Bs wees "3 ks ks oks ks ka ka sss sos s 88888 s sss oss Zusätze und Verbesserungen. . 13, 38% lies: vgl. nr. 170, statt: vgl. unter nr. 166. . 19, 520 lies: Nov. 15, statt: Nov. 16. . 25, 30 lies: Knóringen, statt: Knorringen. 71, 12 lies: er, statt: es. 72, 21 lies: daß, statt: ob. 100, 25 lies: Frankfurt, statt: Straßburg. 115, 39 lies: Rüesenbergs, statt: Riesenburgs. 116, 29 u. 117, 21 lies: Neffe, statt: Vetter. 132, 15 lies: der, statt: des . 135, 26; 232, 5 u. 233, 24 ist bei der Datierung unserer mrr. 120 und 121 auch der auf S. 884 stehende art. 49 der nr. 316“ zu verwerten. . 136, 10 lies: Steinegg, statt: Steineck. . 146, 6 lies: Gwttenstein, statt: Guistein. . 179, 9 u. 48% Res: Rene, stati: Reve. . 213, 22 ist die Glosse zu c. 14 C. 24 q. 3 aus dem auf S. 804 Anm. 8 angefůhrten Decretum ent- lehnt, und zwar aus vol. 1 fol. 4470. . 215 soll die Anm. 3 lauten: c. 6 D. 40. Die Glosse stammt aus dem Decretum. Gratiani cum glossis Joannis Teutonici et Bartholomaei Bririensis (Venetiis 1525) vol. 1 fol. 60%. . 222, 27 sind hinter ecclesie AnfüJwwngsstriche zu setzen. . 231, 442 lies: wührend des Konzils von. Nicáa gehaltenen Rómischen Synode. . 243, 35 ist hinzuzufügen: Pray, Annales regum. Hungariae Pars 2 (Vindobonae 1764) pag. 340-342 aus Kollar; Kátona, Historia critica, regum Hungariae Tom. 6 ord. 13 (Pestini 1790) pag. 42-46 aus Pray. . 243, 37 ist nach ww. 42 hinzuzufügen: und bei Lewicki, Index actorum saeculi XV. ad res publicas Poloniae spectantium nr. 2302 (Monumenta medii aevi historica ves gestas Poloniae illustrantia 11, 267). 246, 42 u. 249, 410; 504; 529 lies: Tom. 5, 1, statt: Tom. 5. 267, 21 lies: Steinegg, Statt: Steineck. 288, 14 u. 20 lies: Biberach, statt: Bibrach. 292, 34 u. 35 ist der Satz ,, Auch Hall - - - abgeordnet** und die dazu gehôrige Anm. 5 su streichen. 310, 49" u, 50% lies: mit einer anderen des Abies Thomas, des Johannes von Segovia und des Jo- hannes von Bachenstein zu einem Anfang August 1439 gehaltenen Mainzer Provinzialkonzil und zum Mainzer Kurfürstentage zusammen. . 341, 8 lies: Wiener Neustadt, statt: Neustadt. . 872, 385 ist nach vergan Punkt zu setzen «nd dann in Z. 40% nach inzülaussen Komma. 379, 45% lies: Kransperg, statt: Krausperg. 395, 47" lies: Kaufbeuren, stati: Kaufbeuern. 488, 33 ist das Komma nach desistentes zw streichen. 520, 44 lies: Neumarkt, statt: Neuenmarkt. 526, 10 lies: Pottendorf, statt: Potendorf. 529, 37 lies: Lina, statt: Lins. 540, 19 lies: Hunolstein, statt: Hunolistein. 548, 43 lies: Pottendorf, statt: Potendorf. 579, 7 lies: an den in art. 4 genannten. Ort, statt: an einen. der unten genannten. Orte. 587, 444 lies: Dorsiniensis, statt: Dorsensis.
Strana 970
970 Zusätze und Verbesserungen. p. 595, 14 lies: Lomania, statt: Lovania; die Variante x hat zu lauten: BWRP Lovania. p. 644, 52a lies: 200, statt: 199. p. 645, 50b lies: RTA. 11, statt: RTA. 13. p. 646, 18 lies: des Bartholomeus ordinis Carthusiensium professor theologie in academia Heidelbergensi prior in Raimunda (vgl. Sitzungsberichte der Wiener Akademie, philos.-histor. Klasse 6, 64), statt: eines nicht genannten Karthäusers. p. 710, 48a hat zu lauten: In der Bulle „Sedis apostolice circumspecta clemencia“. Vgl. S. 735 Anm. 8. p. 733, 47 a lies: diese, statt: dieses. p. 808, 40 ist morum nach perditorum einzufügen und dazu in Z. 45 als Variante I zu bemerken: fehlt in der Vorlage. p. 905 sind beim Titel „Agypten“ hinzuzufügen: 345, 14. 683, 16; 21. p. 907 ist beim Titel „Aragon“ einzuschieben: König Johann II. 1416-1479, seit 1425 auch König von Navarra, 473, 8 ff. — Ebenda muß es heißten: König Alfonso V., Bruder K. Johanns II., 1416-1458. Der Passus „Sein Bruder K. Johann II. s. Kastilien" ist zu streichen. p. 935 beim Titel „Kastilien" lies: 1406-1445, statt: 1406-1479. Die Worte „König von Navarra 1425-1479, König von Aragon 1458-1479" und „Sein Bruder K. Alfonso V. s. Aragon" sind zu streichen. p. 944 beim Titel „Navarra" lies: Aragon, statt: Kastilien.
970 Zusätze und Verbesserungen. p. 595, 14 lies: Lomania, statt: Lovania; die Variante x hat zu lauten: BWRP Lovania. p. 644, 52a lies: 200, statt: 199. p. 645, 50b lies: RTA. 11, statt: RTA. 13. p. 646, 18 lies: des Bartholomeus ordinis Carthusiensium professor theologie in academia Heidelbergensi prior in Raimunda (vgl. Sitzungsberichte der Wiener Akademie, philos.-histor. Klasse 6, 64), statt: eines nicht genannten Karthäusers. p. 710, 48a hat zu lauten: In der Bulle „Sedis apostolice circumspecta clemencia“. Vgl. S. 735 Anm. 8. p. 733, 47 a lies: diese, statt: dieses. p. 808, 40 ist morum nach perditorum einzufügen und dazu in Z. 45 als Variante I zu bemerken: fehlt in der Vorlage. p. 905 sind beim Titel „Agypten“ hinzuzufügen: 345, 14. 683, 16; 21. p. 907 ist beim Titel „Aragon“ einzuschieben: König Johann II. 1416-1479, seit 1425 auch König von Navarra, 473, 8 ff. — Ebenda muß es heißten: König Alfonso V., Bruder K. Johanns II., 1416-1458. Der Passus „Sein Bruder K. Johann II. s. Kastilien" ist zu streichen. p. 935 beim Titel „Kastilien" lies: 1406-1445, statt: 1406-1479. Die Worte „König von Navarra 1425-1479, König von Aragon 1458-1479" und „Sein Bruder K. Alfonso V. s. Aragon" sind zu streichen. p. 944 beim Titel „Navarra" lies: Aragon, statt: Kastilien.
- I: Array
- 525: Array
- 887: Array
- 905: Array
- 969: Array