z 519 stránek
Titul
I
II
III
IV
Předmluva
V
VI
VII
VIII
Geschichte - 1791
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
Inhalt
61
62
Geschichte 1792
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
Geschichte 1818
175
176
Inhalt
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
Hystorye 1792
437
438
439
440
441
442
443
444
Historie 1792
445
446
447
448
449
450
Doslov
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
Rejstřík
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
Slovník
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
Obsah
509
510
511
- s. 113: ...Noch eine fünfte werde ich unten anzeigen." i) Von der Jungfrau Maria kürzere Gebete in Versen, nebst einem in Prosa; das Responsorium...
- s. 177: ...die neun Freuden Mariä, die weinende Magdalena, das Weinen der Jungfrau Maria, die Passion; die zehn Gebothe Gottes, die Fabel vom Fuchse...
- s. 276: ...dem Leiden Christi," ein Gespräch zwischen Anselmus und der h. Jungfrau Maria, 14 Blatt. h) Catonis Disticha, lateinisch und böhmisch, 25 Blatt....
- s. 276: ...lateinisch und böhmisch, 25 Blatt. i) Gebethe in Versen zur Jungfrau Maria, eines in Prosa; das Responsorium nebst den Versen von der...
Název:
Dějiny české řeči a literatury v redakcích z roku 1791, 1792 a 1818
Autor:
Dobrovský, Josef
Rok vydání:
1936
Místo vydání:
Praha
Česká národní bibliografie:
Počet stran celkem:
519
Obsah:
- I: Titul
- V: Předmluva
- 1: Geschichte - 1791
- 61: Inhalt
- 63: Geschichte 1792
- 175: Geschichte 1818
- 177: Inhalt
- 437: Hystorye 1792
- 445: Historie 1792
- 451: Doslov
- 461: Rejstřík
- 481: Slovník
- 509: Obsah
upravit
Strana I
JOSEF DOBROVSKY DĚJINY ČESKÉ REČI A LITERATURY v redakcích z roku 1791, 1792 a 1818 VYDAL BENJAMIN JEDLIČKA V PRAŽE IDSO NAKLADEM KOMISE PRO VYDAVANI SPISU JOSEFA DOBROVSKÉHO PRI KRALOVSKE ČESKE SPOLEČNOSTI NAUK V GENERALNI KOMISI NAKLADATELSTVI MELANTRICH TISKEM STATNI TISKÁRNY V PRAZE
JOSEF DOBROVSKY DĚJINY ČESKÉ REČI A LITERATURY v redakcích z roku 1791, 1792 a 1818 VYDAL BENJAMIN JEDLIČKA V PRAŽE IDSO NAKLADEM KOMISE PRO VYDAVANI SPISU JOSEFA DOBROVSKÉHO PRI KRALOVSKE ČESKE SPOLEČNOSTI NAUK V GENERALNI KOMISI NAKLADATELSTVI MELANTRICH TISKEM STATNI TISKÁRNY V PRAZE
Strana II
SPISY A PROJEVY JOSEFA DOBROVSKÉHO VYCHÁZEJÍ PÉČÍ KOMISE PRO VYDÁVÁNÍ SPISŮ JOSEFA DOBROVSKÉHO PŘI KRÁLOVSKÉ ČESKÉ SPOLEČNOSTI NAUK SVAZEK VII. DĚJINY ČESKÉ ŘEČI A LITERATURY & V PRAZE 1936 V GENERÁLNÍ KOMISI NAKLADATELSTVÍ MELANTRICH TISKEM STÁTNÍ TISKÁRNY V PRAZE
SPISY A PROJEVY JOSEFA DOBROVSKÉHO VYCHÁZEJÍ PÉČÍ KOMISE PRO VYDÁVÁNÍ SPISŮ JOSEFA DOBROVSKÉHO PŘI KRÁLOVSKÉ ČESKÉ SPOLEČNOSTI NAUK SVAZEK VII. DĚJINY ČESKÉ ŘEČI A LITERATURY & V PRAZE 1936 V GENERÁLNÍ KOMISI NAKLADATELSTVÍ MELANTRICH TISKEM STÁTNÍ TISKÁRNY V PRAZE
Strana III
Jo Berka deletse. oze obwwsky nato gn ronu f763. dne 7ſrpna.
Jo Berka deletse. oze obwwsky nato gn ronu f763. dne 7ſrpna.
Strana IV
Strana V
PŘEDMLUVA. „Dějiny české řeči a literatury“ Josefa Dobrovského jsou učencovo vrcholné dílo literárně historické; první dvě jejich znění vydal Dobrovský na prahu svého mužného věku, maje již za sebou patnáct roků činnosti vědecké, versi třetí teprve po přestávce čtvrtstoleté, v posledním údobí svého života a tvorby.1 Ani při jediném vydání své „Geschichte“ neuznal autor za vhodné, aby osvětlil, jak a kdy dospěl k myšlence soustavných dějin domácího písemnictví, a aby vylíčil vnější osudy díla; pro zprávy tohoto rázu jsme odkázáni na Dobrovského dopisy a na listy jeho přátel. Myšlenka „Geschichte“ zaměstnávala Dobrovského asi již od r. 1786 (Kor DD 24) a zejména na sklonku roku 1787, v době jeho vicerektorství v hradištském semináři u Olomouce; měl již hodně sebraného materiálu, ale byl si vědom rozsáhlosti tématu (Kor DZ 25) a pomýšlel proto jen na zpracování hlav- ních epoch (Kor DZ 14), při čemž vnějším popudem a pobídkou byla Dobrovskému jistě přání a pokyny Zlobického (Kor DZ 9, 14, 25, 61). Tehdy měl také v plánu dějiny spisovného jazyka v Čechách a na Moravě jako zvláštní kapitolu své české mluv- nice, se silným zřetelem bibliografickým (Kor DZ 14), v r. 1788 zabýval se posléze záměrem, napsati spis o slovanské literatuře, jehož jádrem měla býti edice nejstarších literárních památek českých (Kor DR 100, Kor DD 115). Ale i česká mluvnice i edice staročeského písemnictví byly podniky, jež vyžadovaly delší doby k svému uskutečnění — edice ostatně nebyla realisována nikdy —, proto Dobrovský hledal jinou příležitost, aby mohl publikovat svou historii české řeči. Ta se mu pak naskytla v chystaném slovníku Tomsově; pro něj „Geschichte“ měl v jádře hotovu jako předmluvu již v únoru 1 Chronologii Dobrovského prací literárně dějepisných od r. 1779— 1818 viz v mé monografii „Dobrovského Geschichte“ ve vývoji české lite- rární historie“ (1934, 1. svazek Archivu pro badání o životě a díle Josefa Dobrovského), str. 29—31 (proloženým tiskem).
PŘEDMLUVA. „Dějiny české řeči a literatury“ Josefa Dobrovského jsou učencovo vrcholné dílo literárně historické; první dvě jejich znění vydal Dobrovský na prahu svého mužného věku, maje již za sebou patnáct roků činnosti vědecké, versi třetí teprve po přestávce čtvrtstoleté, v posledním údobí svého života a tvorby.1 Ani při jediném vydání své „Geschichte“ neuznal autor za vhodné, aby osvětlil, jak a kdy dospěl k myšlence soustavných dějin domácího písemnictví, a aby vylíčil vnější osudy díla; pro zprávy tohoto rázu jsme odkázáni na Dobrovského dopisy a na listy jeho přátel. Myšlenka „Geschichte“ zaměstnávala Dobrovského asi již od r. 1786 (Kor DD 24) a zejména na sklonku roku 1787, v době jeho vicerektorství v hradištském semináři u Olomouce; měl již hodně sebraného materiálu, ale byl si vědom rozsáhlosti tématu (Kor DZ 25) a pomýšlel proto jen na zpracování hlav- ních epoch (Kor DZ 14), při čemž vnějším popudem a pobídkou byla Dobrovskému jistě přání a pokyny Zlobického (Kor DZ 9, 14, 25, 61). Tehdy měl také v plánu dějiny spisovného jazyka v Čechách a na Moravě jako zvláštní kapitolu své české mluv- nice, se silným zřetelem bibliografickým (Kor DZ 14), v r. 1788 zabýval se posléze záměrem, napsati spis o slovanské literatuře, jehož jádrem měla býti edice nejstarších literárních památek českých (Kor DR 100, Kor DD 115). Ale i česká mluvnice i edice staročeského písemnictví byly podniky, jež vyžadovaly delší doby k svému uskutečnění — edice ostatně nebyla realisována nikdy —, proto Dobrovský hledal jinou příležitost, aby mohl publikovat svou historii české řeči. Ta se mu pak naskytla v chystaném slovníku Tomsově; pro něj „Geschichte“ měl v jádře hotovu jako předmluvu již v únoru 1 Chronologii Dobrovského prací literárně dějepisných od r. 1779— 1818 viz v mé monografii „Dobrovského Geschichte“ ve vývoji české lite- rární historie“ (1934, 1. svazek Archivu pro badání o životě a díle Josefa Dobrovského), str. 29—31 (proloženým tiskem).
Strana VI
VI 1790 (Kor DZ 61, Kor DR 158), ke konci března zaslal ji pak do Prahy do Schönfeldova knihkupectví (Kor DZ 66). Ale i tu hrozily průtahy a proto Dobrovský — odhodlaný již ostatně vydati svou studii samostatně (Kor DZ 66—67) —, nakonec přijal návrh Pelclův, aby uveřejnil svoji rozpravu v Pojednáních Učené společnosti české (viz J. Hanuš: F. M. Pelcel, ČA 1914, str. 26). Asi koncem května 1790 začalo se s tiskem (Kor DD 155), v září pomýšlel Dobrovský na rozhojnění ukázek a věno- vání dílka arcivévodům, učícím se česky (Kor DZ 70), v říjnu zaslal ukázky (Kor DZ 72), před jarem roku 1791 (srv. Kor DD 184, J. Kalousek: Děje Společnosti nauk, 1885, str. 62, Kor DD 189) konečně jeho „Geschichte“ vyšla ve svazku Pojednání Učené společnostii, pod názvem „Geschichte der böhmischen Sprache“, zabírajíc tu necelých 54 stránek kvartového formátu. Téhož hned roku začal Dobrovský svou rozpravu z Ab- handlungen rozšiřovati a zpracovávati pro vydání knižní (Kor DR 193), neboť v rámci obsáhlého svazku orgánu Učené spo- lečnosti nemohla dobře proniknouti (Kor DR 185). V této nové knižní úpravě vyšla pak na počátku května, právě před od- jezdem Dobrovského do Švédska (Kor DR 215, Kor DD 232, 236), u nakladatele J. Gottfrieda Calveho v Praze, pod rozší- řeným názvem „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litte- ratur“ a o 219 stranách osmerkového formátu, tedy asi v dva- kráte větším rozsahu, než jaký mělo vydání první. Dobrovský však ani na titulním listě ani kdekoli jinde v knize neoznačil tuto versi za druhé vydání verse první, jímž ve skutečnosti kniha z r. 1792 byla. Ani toto druhé vydání nepokládal však Dobrovský za defi- nitivní podobu svých Dějin a shromažďoval dále literárně histo- rický materiál (srv. Kor DZ 103, 136). Ale teprve po r. 1811, kdy vydání z r. 1792 bylo rozebráno (srv. Kor DB 39, Kor DL 645, Kor DG II. 179), začal se Dobrovský naléhavěji a kon- 1 V „Neuere Abhandlungen der k. Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften“ v oddíle „Zur Diplomatik, Alterthumskunde und Ge- schichte“ pod č. II., str. 311—364.
VI 1790 (Kor DZ 61, Kor DR 158), ke konci března zaslal ji pak do Prahy do Schönfeldova knihkupectví (Kor DZ 66). Ale i tu hrozily průtahy a proto Dobrovský — odhodlaný již ostatně vydati svou studii samostatně (Kor DZ 66—67) —, nakonec přijal návrh Pelclův, aby uveřejnil svoji rozpravu v Pojednáních Učené společnosti české (viz J. Hanuš: F. M. Pelcel, ČA 1914, str. 26). Asi koncem května 1790 začalo se s tiskem (Kor DD 155), v září pomýšlel Dobrovský na rozhojnění ukázek a věno- vání dílka arcivévodům, učícím se česky (Kor DZ 70), v říjnu zaslal ukázky (Kor DZ 72), před jarem roku 1791 (srv. Kor DD 184, J. Kalousek: Děje Společnosti nauk, 1885, str. 62, Kor DD 189) konečně jeho „Geschichte“ vyšla ve svazku Pojednání Učené společnostii, pod názvem „Geschichte der böhmischen Sprache“, zabírajíc tu necelých 54 stránek kvartového formátu. Téhož hned roku začal Dobrovský svou rozpravu z Ab- handlungen rozšiřovati a zpracovávati pro vydání knižní (Kor DR 193), neboť v rámci obsáhlého svazku orgánu Učené spo- lečnosti nemohla dobře proniknouti (Kor DR 185). V této nové knižní úpravě vyšla pak na počátku května, právě před od- jezdem Dobrovského do Švédska (Kor DR 215, Kor DD 232, 236), u nakladatele J. Gottfrieda Calveho v Praze, pod rozší- řeným názvem „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litte- ratur“ a o 219 stranách osmerkového formátu, tedy asi v dva- kráte větším rozsahu, než jaký mělo vydání první. Dobrovský však ani na titulním listě ani kdekoli jinde v knize neoznačil tuto versi za druhé vydání verse první, jímž ve skutečnosti kniha z r. 1792 byla. Ani toto druhé vydání nepokládal však Dobrovský za defi- nitivní podobu svých Dějin a shromažďoval dále literárně histo- rický materiál (srv. Kor DZ 103, 136). Ale teprve po r. 1811, kdy vydání z r. 1792 bylo rozebráno (srv. Kor DB 39, Kor DL 645, Kor DG II. 179), začal se Dobrovský naléhavěji a kon- 1 V „Neuere Abhandlungen der k. Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften“ v oddíle „Zur Diplomatik, Alterthumskunde und Ge- schichte“ pod č. II., str. 311—364.
Strana VII
VII kretněji zabývati myšlenkou vydání nového (Kor DG II. 179, Kor DL 645, Kor DK 312, 314, 336), r. 1814 byl pak již v plné práci (Kor DK 381). R. 1815 mělo se začíti s tiskem, ale jednak za- městnaností tiskáren (Kor DK 396, Kor DB 87), jednak nemocí Dobrovského (Kor DK 407) a konečně jeho odjezdem do Ně- mecka (Kor DK 411) nastal odklad; netisklo se ani r. 1816 (srv. Kor DB 102, 109). Teprve na jaře r. 1817 byl spis v tisku (J. Benedikti Palackému, Palackého Kor. III. 14, „Sbírka pra- menův“ III. tř. ČA, J. Jungmann A. Markovi, ČČM, LVI, 176), v srpnu bylo již vytištěno deset archů (Kor DK 432), ale tisk se protáhl až do jara r. 1818 (srv. Kor DB 118) a kniha se dostala na veřejnost počátkem června (Kor DK 442) s pojme- nováním „Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Lite- ratur“, s označením „Ganz umgearbeitete Ausgabe“1 a v roz- sahu 408 stran osmerkového formátu; jako nakladatel knihy je uveden Gottlieb Haase. V třetí versi Dobrovský zpracoval látku jenom do r. 1526, takže to byl zřejmě první díl, ačkoli nebyl takto označen. Dobrovský měl původně v plánu zpracovati takto podrobně i zbý- vající století českých dějin literárních a dovésti látku až do své doby, jak to učinil v prvých dvou versích; to dokazuje zejména údaj jeho autobiografie z r. 1824 („Bratislava“ III., 1929, str. 367) při záznamu „Geschichte“ z r. 1818 (srv. i Kor DH 340). že se tak nestalo, v tom hrála svou úlohu jistě pře- devším veliká zaměstnanost Dobrovského jinými pracemi vědec- kými; působila tu také okolnost, že zatím (1825) Jungmann vydal svou „Historii literatury české“ (Kor DB 177)2, v níž ono údobí českých dějin literárních, jehož vylíčení chybělo v třetí versi Dobrovského „Geschichte“, bylo podrobně zobrazeno; posléze i smrt řekla tu své slovo. V přítomném vydání vycházejí všechny tři verse Dobrov- 1 O poměru obsahu G II. ke G I. a G III. ke G II. viz J. Hanuš v „Bratislavě“ III. (1929), str. 501—506, 509—515. 2 O zprávách v korespondenci Dobrovského a v dopisech jeho přátel a současníků srv. J. Hanuš na m. uv. str. 494—501, 507—509.
VII kretněji zabývati myšlenkou vydání nového (Kor DG II. 179, Kor DL 645, Kor DK 312, 314, 336), r. 1814 byl pak již v plné práci (Kor DK 381). R. 1815 mělo se začíti s tiskem, ale jednak za- městnaností tiskáren (Kor DK 396, Kor DB 87), jednak nemocí Dobrovského (Kor DK 407) a konečně jeho odjezdem do Ně- mecka (Kor DK 411) nastal odklad; netisklo se ani r. 1816 (srv. Kor DB 102, 109). Teprve na jaře r. 1817 byl spis v tisku (J. Benedikti Palackému, Palackého Kor. III. 14, „Sbírka pra- menův“ III. tř. ČA, J. Jungmann A. Markovi, ČČM, LVI, 176), v srpnu bylo již vytištěno deset archů (Kor DK 432), ale tisk se protáhl až do jara r. 1818 (srv. Kor DB 118) a kniha se dostala na veřejnost počátkem června (Kor DK 442) s pojme- nováním „Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Lite- ratur“, s označením „Ganz umgearbeitete Ausgabe“1 a v roz- sahu 408 stran osmerkového formátu; jako nakladatel knihy je uveden Gottlieb Haase. V třetí versi Dobrovský zpracoval látku jenom do r. 1526, takže to byl zřejmě první díl, ačkoli nebyl takto označen. Dobrovský měl původně v plánu zpracovati takto podrobně i zbý- vající století českých dějin literárních a dovésti látku až do své doby, jak to učinil v prvých dvou versích; to dokazuje zejména údaj jeho autobiografie z r. 1824 („Bratislava“ III., 1929, str. 367) při záznamu „Geschichte“ z r. 1818 (srv. i Kor DH 340). že se tak nestalo, v tom hrála svou úlohu jistě pře- devším veliká zaměstnanost Dobrovského jinými pracemi vědec- kými; působila tu také okolnost, že zatím (1825) Jungmann vydal svou „Historii literatury české“ (Kor DB 177)2, v níž ono údobí českých dějin literárních, jehož vylíčení chybělo v třetí versi Dobrovského „Geschichte“, bylo podrobně zobrazeno; posléze i smrt řekla tu své slovo. V přítomném vydání vycházejí všechny tři verse Dobrov- 1 O poměru obsahu G II. ke G I. a G III. ke G II. viz J. Hanuš v „Bratislavě“ III. (1929), str. 501—506, 509—515. 2 O zprávách v korespondenci Dobrovského a v dopisech jeho přátel a současníků srv. J. Hanuš na m. uv. str. 494—501, 507—509.
Strana VIII
VIII ského „Geschichte“ po druhé, ale verse první po prvé knižně; od původního vydání prvých dvou versí uplynulo již téměř půl- druhého století, od vydání třetí verse dělí nás hodně více přes sto let. „Geschichte der böhmischen Sprache“ Josefa Dobrovského vyšla r. 1791 ve svazku Pojednání Učené společnosti české, věnovaném císaři a králi Leopoldu II.; toto společné vydání všech tří versí díla Dobrovského vychází podporou prvního presidenta československé republiky Dra T. G. Masaryka. I v těchto dvou prostých faktech, spojených se vnějšími osudy Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“, výrazně a téměř symbolicky se nám rýsuje podivuhodná cesta československého národa od obrození duchovního k samostatnosti politické. V Praze 7. března 1935. Benjamin Jedlička.
VIII ského „Geschichte“ po druhé, ale verse první po prvé knižně; od původního vydání prvých dvou versí uplynulo již téměř půl- druhého století, od vydání třetí verse dělí nás hodně více přes sto let. „Geschichte der böhmischen Sprache“ Josefa Dobrovského vyšla r. 1791 ve svazku Pojednání Učené společnosti české, věnovaném císaři a králi Leopoldu II.; toto společné vydání všech tří versí díla Dobrovského vychází podporou prvního presidenta československé republiky Dra T. G. Masaryka. I v těchto dvou prostých faktech, spojených se vnějšími osudy Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“, výrazně a téměř symbolicky se nám rýsuje podivuhodná cesta československého národa od obrození duchovního k samostatnosti politické. V Praze 7. března 1935. Benjamin Jedlička.
Strana 1
Geſchichte der bóhmiſchen Sprache von Ioſeph Dobrowſky/ Nektor des k. k. Generalſeminariums zu Olmüßz.
Geſchichte der bóhmiſchen Sprache von Ioſeph Dobrowſky/ Nektor des k. k. Generalſeminariums zu Olmüßz.
Strana 2
Strana 3
311/312 Dobrovský: Geschichte der böhmischen Sprache (1791) 3 §. 1. Slawen, slawische Sprache. Seit dem sechsten Jahrhundert spielen die Slawen eine wichtige Rolle auf dem groszen Schauplatze der Welt. Durch ihre Einfälle in die Provinzen des östlich-römischen Reiches wurden sie nun den Griechen und Römern, so wie durch ihr Vorrücken gegen Westen bis an die Gränzen des fränkischen Reichs den Deutschen bekannter, als sie es dem Plinius, Tacitus und Ptolo- mäus sein konnten, bei denen sie jedoch schon unter dem Namen Wenden, Venedae, vorkommen. Sie sind ein uraltes europäisches Stammvolk, welches von jeher an den östlichen Gränzen Deutsch- lands, d. i. an der Weichsel sasz, und sich seit dem vierten Jahr- hunderte gegen alle Gegenden zu, wo es keinen Widerstand fand, verbreitete. Prokopius theilt diejenigen Slawen, die zu seiner Zeit (550) an der nördlichen Seite der Donau bis/ an den Dnestr hinauf wohnten, in zwei grosze Stämmel ab, den Antischen und Slawinischen. Die Nachricht, die er von ihrer Sprache giebt, ist so beschaffen, wie man sie von einem Griechen, dessen feinem Ohre alles Nichtgriechische anstöszig ist, erwarten konnte. Beide, sagt er2, reden einerlei Sprache, die sehr barbarisch klingt. Dasz er die slawische Sprache barbarisch nannte, wollten wir ihm gern zu gute halten, hätte er uns nur einige Dutzende von die- sen barbarischen Wörtern mitgetheilt, damit wir selbst über unsrer Vorväter Mundart hätten urtheilen können. Allein auszer dem Namen der Slawen, die er richtiger Slawinen nennt, ist bei ihm kein anders slawisches Wort zu finden. Bei andern Byzan- tinern" kommen doch schon einige wenige eigene Namen der Personen und Städte vor. Die ältesten sind aus dem 6ten Jahr- 1 Dobrovský tiskovou chybou: Stämen. 2 III. 14. V otisku Niederlově (L. Niederle: Slovanské starožitnosti. I. 1., 1911) str. 26 („ Eoti ô3 xaà uía sxatśooig povn àtsvóg Báopapoç."). 3 Historiae Byzantinae scriptores (Paris 1645—1711, vyd. Labbé a Fabrotti du Fresne).
311/312 Dobrovský: Geschichte der böhmischen Sprache (1791) 3 §. 1. Slawen, slawische Sprache. Seit dem sechsten Jahrhundert spielen die Slawen eine wichtige Rolle auf dem groszen Schauplatze der Welt. Durch ihre Einfälle in die Provinzen des östlich-römischen Reiches wurden sie nun den Griechen und Römern, so wie durch ihr Vorrücken gegen Westen bis an die Gränzen des fränkischen Reichs den Deutschen bekannter, als sie es dem Plinius, Tacitus und Ptolo- mäus sein konnten, bei denen sie jedoch schon unter dem Namen Wenden, Venedae, vorkommen. Sie sind ein uraltes europäisches Stammvolk, welches von jeher an den östlichen Gränzen Deutsch- lands, d. i. an der Weichsel sasz, und sich seit dem vierten Jahr- hunderte gegen alle Gegenden zu, wo es keinen Widerstand fand, verbreitete. Prokopius theilt diejenigen Slawen, die zu seiner Zeit (550) an der nördlichen Seite der Donau bis/ an den Dnestr hinauf wohnten, in zwei grosze Stämmel ab, den Antischen und Slawinischen. Die Nachricht, die er von ihrer Sprache giebt, ist so beschaffen, wie man sie von einem Griechen, dessen feinem Ohre alles Nichtgriechische anstöszig ist, erwarten konnte. Beide, sagt er2, reden einerlei Sprache, die sehr barbarisch klingt. Dasz er die slawische Sprache barbarisch nannte, wollten wir ihm gern zu gute halten, hätte er uns nur einige Dutzende von die- sen barbarischen Wörtern mitgetheilt, damit wir selbst über unsrer Vorväter Mundart hätten urtheilen können. Allein auszer dem Namen der Slawen, die er richtiger Slawinen nennt, ist bei ihm kein anders slawisches Wort zu finden. Bei andern Byzan- tinern" kommen doch schon einige wenige eigene Namen der Personen und Städte vor. Die ältesten sind aus dem 6ten Jahr- 1 Dobrovský tiskovou chybou: Stämen. 2 III. 14. V otisku Niederlově (L. Niederle: Slovanské starožitnosti. I. 1., 1911) str. 26 („ Eoti ô3 xaà uía sxatśooig povn àtsvóg Báopapoç."). 3 Historiae Byzantinae scriptores (Paris 1645—1711, vyd. Labbé a Fabrotti du Fresne).
Strana 4
4 Dobrovský: Geschichte 312/313 hundert, als Mezamir, Idariz, Kelagast, Svarun, Lavrita, Arda- gast (vermuthlich Radagast), Musok, Piragast oder Pergast. Die Anten des Prokopius scheinen mit einem Theile des sla- winischen Stammes, die doch im Grunde nur ein Volk ausmach- ten und eine Sprache redeten, den ruszischen Staat gegründet zu haben. Die übrigen Slawinen an der Donau (in der heutigen Wallachei) wurden theils in verschiedene€ Provinzen des grie- chischen Reichs verpflanzt, theils von den Awaren, Bulgaren und Wolochen unterjochet, theils mit neuen Kolonien aus dem westlich-nördlichen Serbien vermischt, welchen der K. Heraklius die Wohnplätze in Illyrien angewiesen hat, die sie noch heute besitzen. Von diesen hat das heutige Servien, so wie Kroatien von einem andern Stamme, der aus den nördlichen slawischen Ländern über die Donau zog, seinen Namen erhalten. Auf der andern Seite drängen sich die Slawen von der Oder bis an die Elbe, und später auch über die Elbe bis an die Sale. Es fehlt uns an gehörigen Datis, die Zeit dieser Wanderung ge- nau zu bestimmen. Sie geschah auch nicht auf einmal, sondern durch eine allmählige Verbreitung und Anbauung derjenigen Länder, welche von auswandernden deutschen Völker schaften verlassen worden sind. Man kann den ersten Anfang der allmäh- ligen Vorrückung gegen Westen, ohne Gefahr zu irren, schon in das 4te Jahrhundert hinaufsetzen. Im 8 ten Jahrhundert waren die westlichen Slawen schon so mächtig, dasz sie wieder- holte Einfälle in Thüringen und andere deutsche Länder wagten. Karl der Grosze2 besiegte sie, und so kamen sie und ihre Namen in die deutschen Annalen. Die vornehmsten nennt Eginhard im Leben Karls. Deinde omnes, sagt er, barbaras et feras nationes, quae inter Rhenum et Vistulam fluuios, Oceanumque et Danu- bium positae lingua quidem paene similes, moribus autem atque habitu valde dissimiles, Germaniam incolunt, ita perdomuit, ut eas tributarias effecerit, inter quas fere precipui sunt: Veletabi, Sorabi, Abotriti, Boemanni, cum eis namque conflixit; ceteras, quarum multo maior est numerus in deditionem accepit." Eginhards Urtheil über die Sprache verschiedener slawi- scher Volksstämme ist schon bestimmter und richtiger als des Prokopius Aussage von einerlei Sprache. Der Ausdruck lingua 1 Dobrovský tiskovou chybou: verschiene. 2 Dobrovský: grosze; v G II. 4 [64]: Grosze. 3 Vita et gesta Karoli Magni... Per Eginhartum ejus Secretarium descripta. Lipsiae Anno M. DC. XVI. Str. 19.
4 Dobrovský: Geschichte 312/313 hundert, als Mezamir, Idariz, Kelagast, Svarun, Lavrita, Arda- gast (vermuthlich Radagast), Musok, Piragast oder Pergast. Die Anten des Prokopius scheinen mit einem Theile des sla- winischen Stammes, die doch im Grunde nur ein Volk ausmach- ten und eine Sprache redeten, den ruszischen Staat gegründet zu haben. Die übrigen Slawinen an der Donau (in der heutigen Wallachei) wurden theils in verschiedene€ Provinzen des grie- chischen Reichs verpflanzt, theils von den Awaren, Bulgaren und Wolochen unterjochet, theils mit neuen Kolonien aus dem westlich-nördlichen Serbien vermischt, welchen der K. Heraklius die Wohnplätze in Illyrien angewiesen hat, die sie noch heute besitzen. Von diesen hat das heutige Servien, so wie Kroatien von einem andern Stamme, der aus den nördlichen slawischen Ländern über die Donau zog, seinen Namen erhalten. Auf der andern Seite drängen sich die Slawen von der Oder bis an die Elbe, und später auch über die Elbe bis an die Sale. Es fehlt uns an gehörigen Datis, die Zeit dieser Wanderung ge- nau zu bestimmen. Sie geschah auch nicht auf einmal, sondern durch eine allmählige Verbreitung und Anbauung derjenigen Länder, welche von auswandernden deutschen Völker schaften verlassen worden sind. Man kann den ersten Anfang der allmäh- ligen Vorrückung gegen Westen, ohne Gefahr zu irren, schon in das 4te Jahrhundert hinaufsetzen. Im 8 ten Jahrhundert waren die westlichen Slawen schon so mächtig, dasz sie wieder- holte Einfälle in Thüringen und andere deutsche Länder wagten. Karl der Grosze2 besiegte sie, und so kamen sie und ihre Namen in die deutschen Annalen. Die vornehmsten nennt Eginhard im Leben Karls. Deinde omnes, sagt er, barbaras et feras nationes, quae inter Rhenum et Vistulam fluuios, Oceanumque et Danu- bium positae lingua quidem paene similes, moribus autem atque habitu valde dissimiles, Germaniam incolunt, ita perdomuit, ut eas tributarias effecerit, inter quas fere precipui sunt: Veletabi, Sorabi, Abotriti, Boemanni, cum eis namque conflixit; ceteras, quarum multo maior est numerus in deditionem accepit." Eginhards Urtheil über die Sprache verschiedener slawi- scher Volksstämme ist schon bestimmter und richtiger als des Prokopius Aussage von einerlei Sprache. Der Ausdruck lingua 1 Dobrovský tiskovou chybou: verschiene. 2 Dobrovský: grosze; v G II. 4 [64]: Grosze. 3 Vita et gesta Karoli Magni... Per Eginhartum ejus Secretarium descripta. Lipsiae Anno M. DC. XVI. Str. 19.
Strana 5
313/314 der böhmischen Sprache (1791) 5 paene similes zeigt zugleich die verschiedenen Mundarten an, die eben nicht itzt erst entstanden zu sein scheinen. Denn schon in den ältesten Zeiten muszten die vielerlei Stämme durch irgend etwas Eigenthümliches in ihrer gemeinschaftlichen Sprache unterschieden sein. §. 2. Slawische Mundarten. Die Hauptdialekte der slawischen Sprache, die sich noch bis auf unsre Zeiten herrschend erhalten haben, sind 1. Der Ruszische, 2. Polnische, 3. Illyrische, d. i. Bulgarische, Bosnische, Servische, Slawonische, Dalmatische, 4. der Kroatische, mit dem Windischen in Steyermark, Kärnthen, Krain, und 5. der böhmi- sche Dialekt, mit dem Mährischen und Slowakischen. Unter diese lassen sich alle übrigen Mundarten als Unterabtheilungen /bringen, wobei man eben nicht auf die kleinsten Unterschiede sehen darf; sonst müszte man z. B. das Mährische allein wieder— um in mehrere Mundarten theilen. Lassen sich die Varietäten verschiedener Sprecharten auf gemeinschaftliche Analogien der Grammatik zurückführen, so können sie noch nicht als verschie- dene Dialekte angesehen werden, ungeachtet des verschiedenen Gebrauches mancher Wörter und ihrer merklich abweichender Aussprache. Befolgt aber eine Sprache ganz andere Analogien, das heiszt, unterscheidet sie sich sehr merklich in der Gram- matik, denn erst kann sie als ein besonderer Dialekt betrachtet werden. Ist nun dieser weit ausgebreitet, so dasz er mehrere Varietäten unter sich begreift, so kann er mit Recht ein Haupt- dialekt genannt€ werden. Hieraus ergiebt sich von selbst, dasz eine systematische Klaszifikation der slawischen Sprachen mit groszen Schwierigkeiten verbunden sei. Hr. Schlözer setzt seine Klaszifikation aller slawischen Hauptdialekte, oder welches einerlei ist, aller slawischen Hauptnationen in seiner Nordischen Geschichte2 S. 331—334. nur auf Gerathewohl hin. Er zählt neun Species nach der Reihe her, und diese sind: Ruszisch, Polnisch, Böhmisch, Lausitzisch, Polabisch, Windisch, Kroatisch, Bosnisch und Bulgarisch. Die Quellen dieser Klaszifikation sind die bei jeder Art angeführten Sprachlehren und Wörterbücher. Nach angestellten Vergleichungen der vorhandenen slawischen Gram- 1 Dobrovský: genennt. 2 August Ludwig Schlözer: Allgemeine Nordische Geschichte. Halle. 1771. Dobrovský: nordischen.
313/314 der böhmischen Sprache (1791) 5 paene similes zeigt zugleich die verschiedenen Mundarten an, die eben nicht itzt erst entstanden zu sein scheinen. Denn schon in den ältesten Zeiten muszten die vielerlei Stämme durch irgend etwas Eigenthümliches in ihrer gemeinschaftlichen Sprache unterschieden sein. §. 2. Slawische Mundarten. Die Hauptdialekte der slawischen Sprache, die sich noch bis auf unsre Zeiten herrschend erhalten haben, sind 1. Der Ruszische, 2. Polnische, 3. Illyrische, d. i. Bulgarische, Bosnische, Servische, Slawonische, Dalmatische, 4. der Kroatische, mit dem Windischen in Steyermark, Kärnthen, Krain, und 5. der böhmi- sche Dialekt, mit dem Mährischen und Slowakischen. Unter diese lassen sich alle übrigen Mundarten als Unterabtheilungen /bringen, wobei man eben nicht auf die kleinsten Unterschiede sehen darf; sonst müszte man z. B. das Mährische allein wieder— um in mehrere Mundarten theilen. Lassen sich die Varietäten verschiedener Sprecharten auf gemeinschaftliche Analogien der Grammatik zurückführen, so können sie noch nicht als verschie- dene Dialekte angesehen werden, ungeachtet des verschiedenen Gebrauches mancher Wörter und ihrer merklich abweichender Aussprache. Befolgt aber eine Sprache ganz andere Analogien, das heiszt, unterscheidet sie sich sehr merklich in der Gram- matik, denn erst kann sie als ein besonderer Dialekt betrachtet werden. Ist nun dieser weit ausgebreitet, so dasz er mehrere Varietäten unter sich begreift, so kann er mit Recht ein Haupt- dialekt genannt€ werden. Hieraus ergiebt sich von selbst, dasz eine systematische Klaszifikation der slawischen Sprachen mit groszen Schwierigkeiten verbunden sei. Hr. Schlözer setzt seine Klaszifikation aller slawischen Hauptdialekte, oder welches einerlei ist, aller slawischen Hauptnationen in seiner Nordischen Geschichte2 S. 331—334. nur auf Gerathewohl hin. Er zählt neun Species nach der Reihe her, und diese sind: Ruszisch, Polnisch, Böhmisch, Lausitzisch, Polabisch, Windisch, Kroatisch, Bosnisch und Bulgarisch. Die Quellen dieser Klaszifikation sind die bei jeder Art angeführten Sprachlehren und Wörterbücher. Nach angestellten Vergleichungen der vorhandenen slawischen Gram- 1 Dobrovský: genennt. 2 August Ludwig Schlözer: Allgemeine Nordische Geschichte. Halle. 1771. Dobrovský: nordischen.
Strana 6
6 Dobrovský: Geschichte 314/315 matiken wird man die schlözerische Eintheilung richtiger finden, als diejenige, die eilf Jahre nach ihm Hr. Rüdiger in seinem Grundrisse der menschlichen Sprache nach allen bisher be- kannten Mund- und Schriftarten, Leipzig 1782. S. 62. gemacht hat. Unter der allgemeinen Benennung sarmatischer Sprachen begreift er 1. das (alte) Slawonische, 2. das neuere Ruszische, 3. das Polnische, 4. das Wendische in der Oberlausitz, 5. das Wen- dische in der Niederlausitz, 6. eine ähnliche Mundart im Lüne- burgischen, 7. das Böhmische, 8. das Windische in Kärnthen und Krain, 9. das Illyrische in Kroatien, Slawonien und Dalmatien, 10. das Servische, welches sich mit über Bulgarien erstrecket, 11. das Littauische und 12. das Lettische./ Beide letztern gehören eben so wenig unter die slawischen Sprachen als das Preuszische, weil sie in vielen wesentlichen Stücken davon abweichen, und höchstens nur als nahe verwandte Sprachen mit der Slawischen angesehen werden können. Das Alt-slawonische, oder den sla- wischen Kirchen-Dialekt zählt Schlözer als eine nunmehr todte Sprache nicht mit; stellt aber das Bulgarische als eine besondere Mundart auf, welche Rüdiger unter dem Servischen begreift. Allein, wenn man erstens auf die Analogien der Grammatik sieht, in welchen alle diese Arten, ungeachtet ihrer Verschiedenheit, am meisten überein kommen, zweitens, auch den ganzen Vorrath der gangbarsten Wörter jeder Art berechnet und darnach eine genaue Vergleichung anstellt, so lassen sich mit gutem Grunde fünf Gattungen festsetzen, unter welche alle neun oder zehn Arten füglich gebracht werden können. Von jeher erscheinen in der Geschichte die Serben, Böhmen, Kroaten, Polen und Ru- szen als grosze mächtige Volksstämme, die eigene Staaten grün- den und an die sich andere schwächere gleichsam nur an- schliessen. Daher denn also fünferlei slawische Hauptsprachen, die sich noch herrschend erhalten haben. Die Mundarten ganz oder grösztentheils erloschener Stämme, als der Obodriten, können hier nicht mitgerechnet werden. Die Übergänge von einer Mundart zur andern lassen sich aus der Lage oder den Zuglinien glück- lich erklären. So ist die Verwandschaft des Kroatischen einer- seits mit dem Windischen in Krain und andererseits mit dem Servischen leichter zu begreifen,1 als mit dem Böhmischen und Polnischen. Man darf aber nur von der Drau gegen die Donau eine Linie ziehen, so fällt es gar nicht schwer den Raum zwi- schen Warasdin und Preszburg auszufüllen und die Kroaten für 1 Dobrovský: begrifen.
6 Dobrovský: Geschichte 314/315 matiken wird man die schlözerische Eintheilung richtiger finden, als diejenige, die eilf Jahre nach ihm Hr. Rüdiger in seinem Grundrisse der menschlichen Sprache nach allen bisher be- kannten Mund- und Schriftarten, Leipzig 1782. S. 62. gemacht hat. Unter der allgemeinen Benennung sarmatischer Sprachen begreift er 1. das (alte) Slawonische, 2. das neuere Ruszische, 3. das Polnische, 4. das Wendische in der Oberlausitz, 5. das Wen- dische in der Niederlausitz, 6. eine ähnliche Mundart im Lüne- burgischen, 7. das Böhmische, 8. das Windische in Kärnthen und Krain, 9. das Illyrische in Kroatien, Slawonien und Dalmatien, 10. das Servische, welches sich mit über Bulgarien erstrecket, 11. das Littauische und 12. das Lettische./ Beide letztern gehören eben so wenig unter die slawischen Sprachen als das Preuszische, weil sie in vielen wesentlichen Stücken davon abweichen, und höchstens nur als nahe verwandte Sprachen mit der Slawischen angesehen werden können. Das Alt-slawonische, oder den sla- wischen Kirchen-Dialekt zählt Schlözer als eine nunmehr todte Sprache nicht mit; stellt aber das Bulgarische als eine besondere Mundart auf, welche Rüdiger unter dem Servischen begreift. Allein, wenn man erstens auf die Analogien der Grammatik sieht, in welchen alle diese Arten, ungeachtet ihrer Verschiedenheit, am meisten überein kommen, zweitens, auch den ganzen Vorrath der gangbarsten Wörter jeder Art berechnet und darnach eine genaue Vergleichung anstellt, so lassen sich mit gutem Grunde fünf Gattungen festsetzen, unter welche alle neun oder zehn Arten füglich gebracht werden können. Von jeher erscheinen in der Geschichte die Serben, Böhmen, Kroaten, Polen und Ru- szen als grosze mächtige Volksstämme, die eigene Staaten grün- den und an die sich andere schwächere gleichsam nur an- schliessen. Daher denn also fünferlei slawische Hauptsprachen, die sich noch herrschend erhalten haben. Die Mundarten ganz oder grösztentheils erloschener Stämme, als der Obodriten, können hier nicht mitgerechnet werden. Die Übergänge von einer Mundart zur andern lassen sich aus der Lage oder den Zuglinien glück- lich erklären. So ist die Verwandschaft des Kroatischen einer- seits mit dem Windischen in Krain und andererseits mit dem Servischen leichter zu begreifen,1 als mit dem Böhmischen und Polnischen. Man darf aber nur von der Drau gegen die Donau eine Linie ziehen, so fällt es gar nicht schwer den Raum zwi- schen Warasdin und Preszburg auszufüllen und die Kroaten für 1 Dobrovský: begrifen.
Strana 7
315/316 der böhmischen Sprache (1791) wahre Brüder der Slowaken zu halten, so unähnlich sie sich auch seit zwölfhundert Jahren geworden sind. Vermittelst der Slo- waken kommen sie, wenn die Linie gegen Norden bis an den Ursprung des Wags verlängert wird, den Polen, und nach einer andern Linie, von dem Ausflusze der March bis an ihren Ur- sprung, den Mähren und Böhmen viel näher. Eben so leicht er- kläre ich / mir die Verwandschaft der alten slawischen Kirchen- sprache, in welcher noch die Messe gelesen wird, mit der böhmi- schen, die doch auf ganz andern Wegen zu ihrer Kultur kam. Böhmen gränzte mit den alten Srben, die zwischen der Elbe und Sale saszen, daher Meissen im Mittelalter Sribia, böhmisch Srbsko hiesz. Von diesen Srben, die sich gewisz auch bis nach Böhmen erstreckten, trennte sich im siebenten Jahrhunderte ein Theil und bezog unter dem Schutze des K. Heraklius das heutige Ser- vien. Dieser weiten und langen Entfernung ungeachtet erhielt sich die sichtbare Verwandschaft beider Sprachen, der altsla- wischen, welche im Grunde servisch ist, und der böhmischen, noch immer, weil beide Stämme ehedem einander so nahe waren. Uberhaupt hat die böhmische Sprache zweierlei Formen in den Verbis, die serbische auf u, und die kroatische auf ám, jm, da- her sie als eine Mischung des Kroatischen und Serbischen, welche aber schon in den ältesten Zeiten entstanden sein musz, zu betrachten ist. Die Charaktere aller Mundarten hier anzugeben, wäre leicht, aber es würde mich von der Hauptsache zu weit ent- fernen. §. 3. Liturgie in slawischer Sprache. Slawische Schriftarten. Die Wenden an der Ostsee, die noch als Heiden einen groszen Handel trieben, besonders die Einwohner der berühmten Handelsstadt Julinum am Ausflusze der Oder, konnten nicht so unwissend sein, dasz sie vor dem heil. Cyrill d. i. vor 860 nicht einmal hätten schreiben können. Adam von Bremen redet von dieser Stadt als der gröszten in ganz Europa mit einer Art von Verwunderung über alles das Grosze, Herrliche und fast Un- glaubliche, das man von ihr erzählte. Est sane maxima, sagt er in seiner Hist. eccles. C. XII. oder 66,1 omnium, quas Europa claudit ciuitatum, quam incolunt Slaui cum aliis gentibus Grae- 1 Historia ecclesiastica. Cap. XII. Lib. II. = Cap. 66 celého díla; ve vydání: Erpoldi Lindenbrogii Scriptores rerum germanicarum septentrio- nalium. Hamburgi, 1706, str. 19.
315/316 der böhmischen Sprache (1791) wahre Brüder der Slowaken zu halten, so unähnlich sie sich auch seit zwölfhundert Jahren geworden sind. Vermittelst der Slo- waken kommen sie, wenn die Linie gegen Norden bis an den Ursprung des Wags verlängert wird, den Polen, und nach einer andern Linie, von dem Ausflusze der March bis an ihren Ur- sprung, den Mähren und Böhmen viel näher. Eben so leicht er- kläre ich / mir die Verwandschaft der alten slawischen Kirchen- sprache, in welcher noch die Messe gelesen wird, mit der böhmi- schen, die doch auf ganz andern Wegen zu ihrer Kultur kam. Böhmen gränzte mit den alten Srben, die zwischen der Elbe und Sale saszen, daher Meissen im Mittelalter Sribia, böhmisch Srbsko hiesz. Von diesen Srben, die sich gewisz auch bis nach Böhmen erstreckten, trennte sich im siebenten Jahrhunderte ein Theil und bezog unter dem Schutze des K. Heraklius das heutige Ser- vien. Dieser weiten und langen Entfernung ungeachtet erhielt sich die sichtbare Verwandschaft beider Sprachen, der altsla- wischen, welche im Grunde servisch ist, und der böhmischen, noch immer, weil beide Stämme ehedem einander so nahe waren. Uberhaupt hat die böhmische Sprache zweierlei Formen in den Verbis, die serbische auf u, und die kroatische auf ám, jm, da- her sie als eine Mischung des Kroatischen und Serbischen, welche aber schon in den ältesten Zeiten entstanden sein musz, zu betrachten ist. Die Charaktere aller Mundarten hier anzugeben, wäre leicht, aber es würde mich von der Hauptsache zu weit ent- fernen. §. 3. Liturgie in slawischer Sprache. Slawische Schriftarten. Die Wenden an der Ostsee, die noch als Heiden einen groszen Handel trieben, besonders die Einwohner der berühmten Handelsstadt Julinum am Ausflusze der Oder, konnten nicht so unwissend sein, dasz sie vor dem heil. Cyrill d. i. vor 860 nicht einmal hätten schreiben können. Adam von Bremen redet von dieser Stadt als der gröszten in ganz Europa mit einer Art von Verwunderung über alles das Grosze, Herrliche und fast Un- glaubliche, das man von ihr erzählte. Est sane maxima, sagt er in seiner Hist. eccles. C. XII. oder 66,1 omnium, quas Europa claudit ciuitatum, quam incolunt Slaui cum aliis gentibus Grae- 1 Historia ecclesiastica. Cap. XII. Lib. II. = Cap. 66 celého díla; ve vydání: Erpoldi Lindenbrogii Scriptores rerum germanicarum septentrio- nalium. Hamburgi, 1706, str. 19.
Strana 8
8 Dobrovský: Geschichte 316/317 cis et Barbaris. Nam et aduenae Saxones parem cohabitandi legem acceperunt, si tamen Christianitatis titulum ibi morantes non publicauerint d. i. Sie sollen, nach einem weisen Polizei/ge- setze Handel treiben und nicht Proselyten machen. Omnes enim adhuc paganicis ritibus aberrant, caeterum moribus et hospi- talitate nulla gens honestior aut benignior poterit inveniri. Vrbs illa mercibus omnium Septentrionalium nationum locuples, ni- hil non habet iucundi aut rari.1 Ibi est olla Vulcani, quod incolae graecum vocant ignem, de quo etiam meminit Solinus. Es ist bei diesen Umständen unglaublich, dasz sie mit der Runenschrift, die in Norden gemein war, nicht hätten bekannt werden sollen. Ditmar bezeuget es ausdrücklich,2 dasz auf die wendischen Göt- zen zu Rhetra die Namen der Gottheiten eingegraben waren, welches die metallenen Götzenbilder, die Masch in einer beson- dern Schrift unter dem Titel: Gottesdienstliche Alterthümer der Obodriten° 1771, erläutert hat, bestätigen. Dessen ungeachtet lernten die meisten andern slawischen Stämme erst die Schreibkunst mit dem Christenthume. Die süd- lichen Slawen in Pannonien, Dalmatien, Servien, waren die ersten, welche zuerst nothdürftig durch deutsche und italie- nische Priester, hernach vollkommener durch die zwei Brüder Cyrill und Method in dem Christenthume unterrichtet wurden. Cyrill, sonst Konstantin der Philosoph genannt, richtete ein besonders für alle Töne der slawischen Sprache passendes Al- phabet ein, welches von seinem Erfinder das Cyrillische genannt" wird. Er und sein Bruder Method, nebst andern Priestern, ar- beiteten nun an einer slawischen Übersetzung der heil. Schrift und anderer liturgischer Bücher, deren sich noch heut zu Tage die meisten südlichen und östlichen Slawen, besonders diejeni- gen, die sich zur griechischen Kirche bekennen, bei ihrem Gottes- dienste bedienen. Da sie zu neuen Begriffen keine Wörter in der noch ganz ungebildeten Sprache fanden, so waren sie ge- zwungen, neue Wörter zu bilden, welche fast durchgängig nach dem Griechischen4 gemodelt sind. Method fieng nun an, auch sla- 1 Dobrovský: oberrant, Septemtrionalium, iocundi. 2 Chronicon, liber VI., ve vydání J. A. Wagnera (Dithmari, episcopi Merseburgensis Chronicon. Norimbergae, 1807) str. 151. 3 aus dem Tempel zu Rhetra, am Tollenzer-See. Nach den Origi- nalien auf das genaueste gemahlet, und in Kupferstichen, nebst Hrn. Andreas Gottlieb Maschens ... Erläuterung derselben, herausgegeben von Daniel Wogen. Berlin. Celkem je na konci knihy 52 obrazových příloh. Dobrovský: genennt. 5 Dobrovský: Grichischen. 4
8 Dobrovský: Geschichte 316/317 cis et Barbaris. Nam et aduenae Saxones parem cohabitandi legem acceperunt, si tamen Christianitatis titulum ibi morantes non publicauerint d. i. Sie sollen, nach einem weisen Polizei/ge- setze Handel treiben und nicht Proselyten machen. Omnes enim adhuc paganicis ritibus aberrant, caeterum moribus et hospi- talitate nulla gens honestior aut benignior poterit inveniri. Vrbs illa mercibus omnium Septentrionalium nationum locuples, ni- hil non habet iucundi aut rari.1 Ibi est olla Vulcani, quod incolae graecum vocant ignem, de quo etiam meminit Solinus. Es ist bei diesen Umständen unglaublich, dasz sie mit der Runenschrift, die in Norden gemein war, nicht hätten bekannt werden sollen. Ditmar bezeuget es ausdrücklich,2 dasz auf die wendischen Göt- zen zu Rhetra die Namen der Gottheiten eingegraben waren, welches die metallenen Götzenbilder, die Masch in einer beson- dern Schrift unter dem Titel: Gottesdienstliche Alterthümer der Obodriten° 1771, erläutert hat, bestätigen. Dessen ungeachtet lernten die meisten andern slawischen Stämme erst die Schreibkunst mit dem Christenthume. Die süd- lichen Slawen in Pannonien, Dalmatien, Servien, waren die ersten, welche zuerst nothdürftig durch deutsche und italie- nische Priester, hernach vollkommener durch die zwei Brüder Cyrill und Method in dem Christenthume unterrichtet wurden. Cyrill, sonst Konstantin der Philosoph genannt, richtete ein besonders für alle Töne der slawischen Sprache passendes Al- phabet ein, welches von seinem Erfinder das Cyrillische genannt" wird. Er und sein Bruder Method, nebst andern Priestern, ar- beiteten nun an einer slawischen Übersetzung der heil. Schrift und anderer liturgischer Bücher, deren sich noch heut zu Tage die meisten südlichen und östlichen Slawen, besonders diejeni- gen, die sich zur griechischen Kirche bekennen, bei ihrem Gottes- dienste bedienen. Da sie zu neuen Begriffen keine Wörter in der noch ganz ungebildeten Sprache fanden, so waren sie ge- zwungen, neue Wörter zu bilden, welche fast durchgängig nach dem Griechischen4 gemodelt sind. Method fieng nun an, auch sla- 1 Dobrovský: oberrant, Septemtrionalium, iocundi. 2 Chronicon, liber VI., ve vydání J. A. Wagnera (Dithmari, episcopi Merseburgensis Chronicon. Norimbergae, 1807) str. 151. 3 aus dem Tempel zu Rhetra, am Tollenzer-See. Nach den Origi- nalien auf das genaueste gemahlet, und in Kupferstichen, nebst Hrn. Andreas Gottlieb Maschens ... Erläuterung derselben, herausgegeben von Daniel Wogen. Berlin. Celkem je na konci knihy 52 obrazových příloh. Dobrovský: genennt. 5 Dobrovský: Grichischen. 4
Strana 9
317/318 der böhmischen Sprache (1791) 9 wische Messen zu lesen, wodurch die lateinischen Priester, die schon früher das Belehrungswerk unter den Slawen getrieben, nothwendig aufgebracht werden muszten, da sie nun sahen, dasz ihr Gottesdienst weniger geachtet werde. Es fehlte/ nicht an falschen Anklägern. Man beschuldigte den Method einer neuen Lehre und selbst das Messelesen in einer fremden Sprache ward getadelt. Pabst Johann VIII. schrieb daher an Method im J. 879. und beschied ihn, nach Rom zu kommen, um sich zu rechtfer- tigen. Audimus etiam, schreibt der Pabst voll Verwunderung, quod missas1 cantes in barbara, h. e. in Sclauina lingua. Vnde iam literis? per Paulum episcopum Anconitanum (der 878 nach Konstantinopel geschickt worden) tibi directis prohibuimus, ne in ea lingua sacra missarum solemnia celebrares, sed vel in la- tina vel in graeca," sicut ecclesia Dei toto terrarum orbe diffusa et in omnibus gentibus dilatata cantat.4 Method reisete nach Rom, und vertheidigte seine Sache so glücklich, dasz der Pabst in dem Briefe an Swatopluk vom J. 880. eine ganz andere Sprache führte, wie es die Umstände auch nothwendig mach- ten. Literas denique sclauonicas,5 hiesz es da, a Constantino quondame Philosopho repertas, quibus Deo laudes debitae" re- sonent, iure laudamus." — Und ferner: Nec sanae fidei vel do- ctrinae aliquid obstat, siue missas in eadem sclauonica' lingua canere, siue sacrum euangelium vel lectiones diuinas noui et veteris testamenti bene translatas et interpretatas legere aut alia horarum officia omnia psallere.1° Er unterläszt aber doch nicht, die lateinische Sprache vorzüglich zu empfehlen: Iube- mus tamen, ut in omnibus ecclesiis terrae vestrae propter ma- iorem honorificentiam Euangelium latine legatur et postmodum sclauonica11 lingua translatum in auribus populi, latina verba non intelligentis, annuncietur, sicut in quibusdam ecclesiis fieri videtur. Et si Tibi et Iudicibus tuis placet, Missas latina lin- gua magis audire, praecipimus, ut latine Missarum Tibi solem- nia celebrentur.12 Dieser Empfehlung der lateinischen Sprache 1 Dobrovský: missam. 2 Pastrnek (v. n.): litteris nostris. 3 Pa- strnek: vel Graeca lingua. 4 V otisku Pastrnkově (František Pastrnek: Dějiny slovanských apoštolů Cyrilla a Methoda. V Praze 1902, nákl. Královské české společ- nosti nauk.) str. 254. 5 Pastrnek: Sclaviniscas. 6 Dobrovský tiskovou chybou: quodam. 7 Dobrovský: debite. 8 Pastrnek na m. uv. str. 257. 9 Pastrnek: Sclavinica. 10 Pastrnek na m. uv. str. 257. 11 Pastrnek: Sclavinica. 12 Pastrnek na m. uv. str. 257.
317/318 der böhmischen Sprache (1791) 9 wische Messen zu lesen, wodurch die lateinischen Priester, die schon früher das Belehrungswerk unter den Slawen getrieben, nothwendig aufgebracht werden muszten, da sie nun sahen, dasz ihr Gottesdienst weniger geachtet werde. Es fehlte/ nicht an falschen Anklägern. Man beschuldigte den Method einer neuen Lehre und selbst das Messelesen in einer fremden Sprache ward getadelt. Pabst Johann VIII. schrieb daher an Method im J. 879. und beschied ihn, nach Rom zu kommen, um sich zu rechtfer- tigen. Audimus etiam, schreibt der Pabst voll Verwunderung, quod missas1 cantes in barbara, h. e. in Sclauina lingua. Vnde iam literis? per Paulum episcopum Anconitanum (der 878 nach Konstantinopel geschickt worden) tibi directis prohibuimus, ne in ea lingua sacra missarum solemnia celebrares, sed vel in la- tina vel in graeca," sicut ecclesia Dei toto terrarum orbe diffusa et in omnibus gentibus dilatata cantat.4 Method reisete nach Rom, und vertheidigte seine Sache so glücklich, dasz der Pabst in dem Briefe an Swatopluk vom J. 880. eine ganz andere Sprache führte, wie es die Umstände auch nothwendig mach- ten. Literas denique sclauonicas,5 hiesz es da, a Constantino quondame Philosopho repertas, quibus Deo laudes debitae" re- sonent, iure laudamus." — Und ferner: Nec sanae fidei vel do- ctrinae aliquid obstat, siue missas in eadem sclauonica' lingua canere, siue sacrum euangelium vel lectiones diuinas noui et veteris testamenti bene translatas et interpretatas legere aut alia horarum officia omnia psallere.1° Er unterläszt aber doch nicht, die lateinische Sprache vorzüglich zu empfehlen: Iube- mus tamen, ut in omnibus ecclesiis terrae vestrae propter ma- iorem honorificentiam Euangelium latine legatur et postmodum sclauonica11 lingua translatum in auribus populi, latina verba non intelligentis, annuncietur, sicut in quibusdam ecclesiis fieri videtur. Et si Tibi et Iudicibus tuis placet, Missas latina lin- gua magis audire, praecipimus, ut latine Missarum Tibi solem- nia celebrentur.12 Dieser Empfehlung der lateinischen Sprache 1 Dobrovský: missam. 2 Pastrnek (v. n.): litteris nostris. 3 Pa- strnek: vel Graeca lingua. 4 V otisku Pastrnkově (František Pastrnek: Dějiny slovanských apoštolů Cyrilla a Methoda. V Praze 1902, nákl. Královské české společ- nosti nauk.) str. 254. 5 Pastrnek: Sclaviniscas. 6 Dobrovský tiskovou chybou: quodam. 7 Dobrovský: debite. 8 Pastrnek na m. uv. str. 257. 9 Pastrnek: Sclavinica. 10 Pastrnek na m. uv. str. 257. 11 Pastrnek: Sclavinica. 12 Pastrnek na m. uv. str. 257.
Strana 10
10 Dobrovský: Geschichte 318/319 zufolge scheint schon Wichinus, Bischof von Neutra, wider des- sen Widersetzlichkeit sich der Erzbischof Method beim Pabste beklagte, die slawische Liturgie in seinem Sprengel verworfen zu haben. Die Erzbischöfe von Spalatro in Dalmatien erklärten sich gleich im Anfang des zehnten Jahrhunderts deutlich da- gegen, und um das J. 1060. ward Method in / einer Synode zu Spalatro sogar als ein Ketzer verdammt. Inter quae, schreibt Thomas Archidiakon von Spalatro in seiner Hist. Salonitana, hoc siquidem firmatum est et statutum, vt nullus de caetero in lingua sclauonica praesumeret diuina misteria celebrare, nisi tantum in latina et graeca; nec aliquis eiusdem linguae promo- ueretur ad sacros ordines. Dicebant enim gothicas literas (Tho- mas nennt auch sonst die Slawen Gothen) a quodam Methodio haeretico fuisse repertas, qui multa contra catholicae fidei nor- mam in eadem sclauonica lingua mentiendo conscripsit, quam- obrem diuino iudicio repentina dicitur morte fuisse damnatus. Die Bestürzung der slawischen Priester in Dalmatien war allge- mein; vergebens suchten sie Hilfe beim Pabste. Der Pabst selbst hielt die slawische Litteratur für eine Erfindung der ariani- schen Gothen. Wie war nun der Sache zu helfen? Ein sinnrei- cher Kopf gerieth auf den Gedanken, die cyrillischen Schrift- züge umzustalten, und die neuen künstlich gebildeten Buchsta- ben, die man allgemein die Glagolitischen, Dalmatischen oder Hieronymischen nennt, für eine Erfindung des heil. Hierony- mus, den man für einen gebornen Dalmatier hielt, auszugeben. Diese patriotische Erdichtung fand Glauben und Beifall und später lieszen sich sogar auch Päbste überreden, die dalmatisch- slawische Liturgie als ein Werk des heil. Hieronymus genehm zu halten. Die Zeit dieser neuen Erfindung läszt sich so genau nicht bestimmen. Sie fällt zwischen die Jahre 1060—1224, weil vor dem J. 1060 keine Veranlassung dazu war, und vom J. 1224 ein Psalter mit glagolitischen Schriftzügen vorhanden ist. §. 4. Schicksal der slawischen Liturgie in Böhmen. Hätten die Böhmen die cyrillischen Lettern samt der sla- wischen Bibelübersetzung und andern liturgischen Büchern an- 1 Cap. XVI. Ve vydání: Joannis Lucii, De regno Dalmatiae et Croa- tiae, libri sex. Amstelaedami, anno 1666 — v části „Rerum Dalmatica- rum Scriptores“ (str. 287 n.): Thomae Archidiaconi Spalatensis Historia Salonitanorum Pontificum, atque Spalatensium (str. 312—370) — str. 323a.
10 Dobrovský: Geschichte 318/319 zufolge scheint schon Wichinus, Bischof von Neutra, wider des- sen Widersetzlichkeit sich der Erzbischof Method beim Pabste beklagte, die slawische Liturgie in seinem Sprengel verworfen zu haben. Die Erzbischöfe von Spalatro in Dalmatien erklärten sich gleich im Anfang des zehnten Jahrhunderts deutlich da- gegen, und um das J. 1060. ward Method in / einer Synode zu Spalatro sogar als ein Ketzer verdammt. Inter quae, schreibt Thomas Archidiakon von Spalatro in seiner Hist. Salonitana, hoc siquidem firmatum est et statutum, vt nullus de caetero in lingua sclauonica praesumeret diuina misteria celebrare, nisi tantum in latina et graeca; nec aliquis eiusdem linguae promo- ueretur ad sacros ordines. Dicebant enim gothicas literas (Tho- mas nennt auch sonst die Slawen Gothen) a quodam Methodio haeretico fuisse repertas, qui multa contra catholicae fidei nor- mam in eadem sclauonica lingua mentiendo conscripsit, quam- obrem diuino iudicio repentina dicitur morte fuisse damnatus. Die Bestürzung der slawischen Priester in Dalmatien war allge- mein; vergebens suchten sie Hilfe beim Pabste. Der Pabst selbst hielt die slawische Litteratur für eine Erfindung der ariani- schen Gothen. Wie war nun der Sache zu helfen? Ein sinnrei- cher Kopf gerieth auf den Gedanken, die cyrillischen Schrift- züge umzustalten, und die neuen künstlich gebildeten Buchsta- ben, die man allgemein die Glagolitischen, Dalmatischen oder Hieronymischen nennt, für eine Erfindung des heil. Hierony- mus, den man für einen gebornen Dalmatier hielt, auszugeben. Diese patriotische Erdichtung fand Glauben und Beifall und später lieszen sich sogar auch Päbste überreden, die dalmatisch- slawische Liturgie als ein Werk des heil. Hieronymus genehm zu halten. Die Zeit dieser neuen Erfindung läszt sich so genau nicht bestimmen. Sie fällt zwischen die Jahre 1060—1224, weil vor dem J. 1060 keine Veranlassung dazu war, und vom J. 1224 ein Psalter mit glagolitischen Schriftzügen vorhanden ist. §. 4. Schicksal der slawischen Liturgie in Böhmen. Hätten die Böhmen die cyrillischen Lettern samt der sla- wischen Bibelübersetzung und andern liturgischen Büchern an- 1 Cap. XVI. Ve vydání: Joannis Lucii, De regno Dalmatiae et Croa- tiae, libri sex. Amstelaedami, anno 1666 — v části „Rerum Dalmatica- rum Scriptores“ (str. 287 n.): Thomae Archidiaconi Spalatensis Historia Salonitanorum Pontificum, atque Spalatensium (str. 312—370) — str. 323a.
Strana 11
319/320/321 der böhmischen Sprache (1791) 11 genommen, so würde diesz unstreitig die Ausbildung der böh- mischen Sprache beschleunigt haben. Al/lein es ist gar nicht erweislich, dasz in Böhmen, das seine Bekehrung deutschen Priestern zu verdanken hat, je der Gebrauch der slawischen Schrift eingeführt war. Ich habe meine Meinung hierüber schon in der böhm. Litt. B. 2. S. 218,1 in den Abhandl. einer Privat- gesellschaft B. V. S. 300,2 und in dem Literar. Magazin St. 2.3 S. 52 und folgg. geäuszert und mit Gründen unterstützt. Um nicht ohne Noth weitläuftig zu werden, musz ich meine Leser dahin verweisen. Zwar brachte der heil. Prokop um das J. 1030. einige slawische Mönche, von welchen er sich in der cyrillischen Schrift und slawischen Kirchensprache unterrichten liesz, zu- sammen, und baute das bekannte Kloster zu Sazawa. Allein bald nach dem Tode des heil. Mannes beschuldigte man die guten Mönche, blosz der slawonischen Sprache wegen, einer Ketzerei (dicentes, sagt der Mönch von Sazawa,4 per sclauonicas literas haeresis' secta hypocrisisque aperte irretitos ac omnino peruer- sos), und man brachte den wunderlichen Herzog Spitihniew bald dahin, dasz er den Abt Vitus mit den übrigen Mönchen im J. 1055 aus dem Lande jagte und einen Deutschen zum Abte da- selbst einsetzte. Wratislaw war ihnen geneigter als sein Bruder. Da er 1061. zur Regierung kam, liesz er sie aus Ungarn, wohin sie sich geflüchtet hatten, wiederum zurückkommen. Unter seinem Schutze blieben sie in ihrem Kloster mehr als dreiszig" Jahre ungestört, bis sie Břetislaw abermal vertrieb, und den Břewnower Probst Diethard 1097. zum Abte ernannte, der das Kloster mit lateinischen Büchern versah, da er nur slawonische vorfand, welche bald gänzlich zerstreuet und vertilgt wurden. Hätte der König Wratislaw seine Absicht, den slawonischen Ritum an mehrern Orten in Böhmen einzuführen, erreicht, so würde diesz auf die Kultur der böhmischen Sprache groszen Einflusz gehabt haben. Allein der Pabst Gregor VII. war hierum unerbittlich. Wratislaw bekam eine abschlägige Antwort, und muszte sich gefallen lassen seine bessern Gründe mit schlech- tern widerlegt zu lesen. Quia vero Nobilitas tua, schreibt der Pabst 1080 im/ 11ten Briefe an Wratislaw," postulavit, quo se- 1 BML II. 3 (Prag 1784), str. 218—227. 2 — 322: „Uber das Alter der böhmischen Bibelübersetzung“. (1782.) 3 1786. 4FRB II. 246. 5 Dobrovský: haeresi. 6 Dobrovský: dreisig; v G II. 40 [80]: dreiszig. 7 V otisku Karla Jaromíra Erbena („Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae.“ Pars I. Pragae, 1855) str. 70—71.
319/320/321 der böhmischen Sprache (1791) 11 genommen, so würde diesz unstreitig die Ausbildung der böh- mischen Sprache beschleunigt haben. Al/lein es ist gar nicht erweislich, dasz in Böhmen, das seine Bekehrung deutschen Priestern zu verdanken hat, je der Gebrauch der slawischen Schrift eingeführt war. Ich habe meine Meinung hierüber schon in der böhm. Litt. B. 2. S. 218,1 in den Abhandl. einer Privat- gesellschaft B. V. S. 300,2 und in dem Literar. Magazin St. 2.3 S. 52 und folgg. geäuszert und mit Gründen unterstützt. Um nicht ohne Noth weitläuftig zu werden, musz ich meine Leser dahin verweisen. Zwar brachte der heil. Prokop um das J. 1030. einige slawische Mönche, von welchen er sich in der cyrillischen Schrift und slawischen Kirchensprache unterrichten liesz, zu- sammen, und baute das bekannte Kloster zu Sazawa. Allein bald nach dem Tode des heil. Mannes beschuldigte man die guten Mönche, blosz der slawonischen Sprache wegen, einer Ketzerei (dicentes, sagt der Mönch von Sazawa,4 per sclauonicas literas haeresis' secta hypocrisisque aperte irretitos ac omnino peruer- sos), und man brachte den wunderlichen Herzog Spitihniew bald dahin, dasz er den Abt Vitus mit den übrigen Mönchen im J. 1055 aus dem Lande jagte und einen Deutschen zum Abte da- selbst einsetzte. Wratislaw war ihnen geneigter als sein Bruder. Da er 1061. zur Regierung kam, liesz er sie aus Ungarn, wohin sie sich geflüchtet hatten, wiederum zurückkommen. Unter seinem Schutze blieben sie in ihrem Kloster mehr als dreiszig" Jahre ungestört, bis sie Břetislaw abermal vertrieb, und den Břewnower Probst Diethard 1097. zum Abte ernannte, der das Kloster mit lateinischen Büchern versah, da er nur slawonische vorfand, welche bald gänzlich zerstreuet und vertilgt wurden. Hätte der König Wratislaw seine Absicht, den slawonischen Ritum an mehrern Orten in Böhmen einzuführen, erreicht, so würde diesz auf die Kultur der böhmischen Sprache groszen Einflusz gehabt haben. Allein der Pabst Gregor VII. war hierum unerbittlich. Wratislaw bekam eine abschlägige Antwort, und muszte sich gefallen lassen seine bessern Gründe mit schlech- tern widerlegt zu lesen. Quia vero Nobilitas tua, schreibt der Pabst 1080 im/ 11ten Briefe an Wratislaw," postulavit, quo se- 1 BML II. 3 (Prag 1784), str. 218—227. 2 — 322: „Uber das Alter der böhmischen Bibelübersetzung“. (1782.) 3 1786. 4FRB II. 246. 5 Dobrovský: haeresi. 6 Dobrovský: dreisig; v G II. 40 [80]: dreiszig. 7 V otisku Karla Jaromíra Erbena („Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae.“ Pars I. Pragae, 1855) str. 70—71.
Strana 12
12 Dobrovský: Geschichte 321 cundum sclavonicam linguam apud vos diuinum celebrari annue- remus officium, scias nos huic petitioni tuae nequaquam posse fauere. Ex hoc nempe saepe voluentibus liqueti, non immerito sacram scripturam omnipotenti Deo placuisse quibusdam locis esse occultam, ne si ad liquidum cunctis pateret, forte vilesceret et subiaceret despectui, aut praué intellecta a mediocribus in errorem induceret. Neque enim ad excusationem iuuat, quod quidam religiosi viri (die Mönche zu Sazawa, denen zu Gunsten sich Wratislaw an den Pabst gewendet hatte) hoc, quod simpli- citer populus quaerit, patienter tulerunt aut incorrectum dimi- serunt, cum primitiua ecclesia multa dissimulauerit, quae a sanc- tis Patribus postmodum, firmata christianitate et religione crescente, subtili examinatione correcta sunt. Vnde ne fiat3, quod a vestris imprudenter exposcitur, auctoritate beati Petri inhi- bemus, teque ad honorem omnipotentis Dei huic vanae temeritati viribus totis resistere praecipimus. Nach den Grundsätzen der damaligen Zeit war es also nicht zu erwarten, das sichs die Bischöfe und andere Geistliche hätten angelegen sein lassen, eine böhmische Bibelübersetzung für das Volk zu veranstalten, so leicht es auch hätte geschehen können, wenn man die schon vorhandene slawonische zum Grunde gelegt hätte. Allein es will sich nirgend eine Spur finden lassen, dasz es auch wirklich geschehen sei. Hr. Dobner meint zwar in seiner Abhandlung über das Alter der böhmischen Bibelübersetzung, im 4ten Th. der Abhandl. der böhm. Gesellschaft der Wissenschaften4, dasz es, wie er sich S. 295. ausdrückt, eine „unverantwortliche5, ja höchst sträfliche Nachläszigkeits gewesen wäre, unser Volk so lange (bis ins 13te Jahrhundert, in welches ich den Ursprung der böhmischen Bibelübersetzung setzte) ohne alle Bibelüber- setzung zu lassen, die so leicht und ohne viele Mühe (wie sich Hr. Dobner 1788 vorstellte) veranstaltet werden konnte, und deren Veranstaltung einem jeden die gesunde Vernunft würde eingegeben haben.“ Er glaubt daher, dasz man nach und nach 1 Dobrovský tiskovou chybou: linquet; v G II. (41 [811) i v G III. (48 [2121) má správně: liquet. 2 Dobrovský tiskovou chybou: ant; Erben (na m. uv. str. 71): seu. 3 Erben (na m. uv. str. 71): Unde ne id fiat. 4 1789 (auf das Jahr 1788). 5 Od slova „unverantwortliche“ až po slova „eingegeben haben" doslovný citát z Dobnera, Dobrovský však jej nedal do uvozovek; v závor- kách jsou poznámky Dobrovského. 6 Podtrhává Dobrovský.
12 Dobrovský: Geschichte 321 cundum sclavonicam linguam apud vos diuinum celebrari annue- remus officium, scias nos huic petitioni tuae nequaquam posse fauere. Ex hoc nempe saepe voluentibus liqueti, non immerito sacram scripturam omnipotenti Deo placuisse quibusdam locis esse occultam, ne si ad liquidum cunctis pateret, forte vilesceret et subiaceret despectui, aut praué intellecta a mediocribus in errorem induceret. Neque enim ad excusationem iuuat, quod quidam religiosi viri (die Mönche zu Sazawa, denen zu Gunsten sich Wratislaw an den Pabst gewendet hatte) hoc, quod simpli- citer populus quaerit, patienter tulerunt aut incorrectum dimi- serunt, cum primitiua ecclesia multa dissimulauerit, quae a sanc- tis Patribus postmodum, firmata christianitate et religione crescente, subtili examinatione correcta sunt. Vnde ne fiat3, quod a vestris imprudenter exposcitur, auctoritate beati Petri inhi- bemus, teque ad honorem omnipotentis Dei huic vanae temeritati viribus totis resistere praecipimus. Nach den Grundsätzen der damaligen Zeit war es also nicht zu erwarten, das sichs die Bischöfe und andere Geistliche hätten angelegen sein lassen, eine böhmische Bibelübersetzung für das Volk zu veranstalten, so leicht es auch hätte geschehen können, wenn man die schon vorhandene slawonische zum Grunde gelegt hätte. Allein es will sich nirgend eine Spur finden lassen, dasz es auch wirklich geschehen sei. Hr. Dobner meint zwar in seiner Abhandlung über das Alter der böhmischen Bibelübersetzung, im 4ten Th. der Abhandl. der böhm. Gesellschaft der Wissenschaften4, dasz es, wie er sich S. 295. ausdrückt, eine „unverantwortliche5, ja höchst sträfliche Nachläszigkeits gewesen wäre, unser Volk so lange (bis ins 13te Jahrhundert, in welches ich den Ursprung der böhmischen Bibelübersetzung setzte) ohne alle Bibelüber- setzung zu lassen, die so leicht und ohne viele Mühe (wie sich Hr. Dobner 1788 vorstellte) veranstaltet werden konnte, und deren Veranstaltung einem jeden die gesunde Vernunft würde eingegeben haben.“ Er glaubt daher, dasz man nach und nach 1 Dobrovský tiskovou chybou: linquet; v G II. (41 [811) i v G III. (48 [2121) má správně: liquet. 2 Dobrovský tiskovou chybou: ant; Erben (na m. uv. str. 71): seu. 3 Erben (na m. uv. str. 71): Unde ne id fiat. 4 1789 (auf das Jahr 1788). 5 Od slova „unverantwortliche“ až po slova „eingegeben haben" doslovný citát z Dobnera, Dobrovský však jej nedal do uvozovek; v závor- kách jsou poznámky Dobrovského. 6 Podtrhává Dobrovský.
Strana 13
321/322/323 der böhmischen Sprache (1791) 13 die alte slawonische Kirchenversion, um sie/ den Böhmen ver- ständlicher zu machen, durch mancherlei Anderungen des Textes, der Ausdrücke einzelner Wörter und der alt-slawonischen Formen, nach der Vulgata gänzlich umgeschmolzen habe. Wo- rauf sollen sich nun diese Muthmaszungen gründen? Auf eine alte böhmische Ubersetzung, aus welcher Matthäus Philono- mus zu Ende seines Büchleins Knjžka slow českých wyložených, Prag 1586, in 8. sieben Psalmen abdrucken liesz, die dem alt- slawonischen Texte noch ganz ähnlich sind. Allein est ist aus- gemacht, dasz diese sieben Psalmen nicht böhmisch sind, folg- lich aus keiner ältern böhmischen Bibelübersetzung entlehnt, sondern aus einem slawonischen Psalter des Klosters Emaus zu Prag, welches Karl IV. im J. 1347 für slawische Benediktiner aus Kroatien gestiftet hatte, woselbst Philonomus, der dem Kloster einige Zeit als Abt vorstund, slawonische mit glagoli- tischen Lettern geschriebene Kirchenbücher fand, und daraus manche Wörter zur Erklärung der böhmischen anführet. Ich halte also, nach vielfältiger Vergleichung der ältesten böhmi- schen Übersetzung mit der slawonischen Kirchenversion, noch immer dafür, dasz keine solche Veränderung, wie Hr. Dobner meint, mit der slawonischen Version vorgenommen worden sei, sondern glaube, dasz man hierinn, den damals herrschenden Grundsätzen getreu und den Befehlen des Pabstes gehorsam, gar nichts gethan habe. Sollte auch irgend ein Priester oder Mönch, wider die Macht der Gewohnheit der Vernunft Gehör gegeben haben, so dürfte es nicht schon vorausgesetzt, sondern es müszte erst historisch erwiesen werden. Oder sollte wohl die streitige Sache schon damit entschieden sein, wenn Hr. Dobner weiter sagtl: „Wer kann so leicht hier glauben, dasz dieses so nothwendige und heilsame Werk (der Pabst Gregor urtheilte nicht so)2 in so späte Zeiten habe verschoben werden können, da wir lange vorher durch mehrere Jahrhunderte schon eine un- zählige Menge von der weltlichen Klerisei, nebst zwei Kathedral— mehrere Kollegialkirchen und Probsteien, eine grosze Anzahl von Benediktiner —Prämonstratenser — Cisterzienser —Domini- kaner —Minoriten —Wilhelmiten — Augustiner — Mönchs — und /fünferlei Kreuzherrenklöster hatten." So grosz und fürchter- lich auch das Heer von mancherlei Orden war, die sich mit ihren Na m. uv. str. 284—285. 2 V závorce poznámka Dobrovského. Dobrovský: in späte Zeiten; v G II. 43 [82]: in so späte Zeiten. 3
321/322/323 der böhmischen Sprache (1791) 13 die alte slawonische Kirchenversion, um sie/ den Böhmen ver- ständlicher zu machen, durch mancherlei Anderungen des Textes, der Ausdrücke einzelner Wörter und der alt-slawonischen Formen, nach der Vulgata gänzlich umgeschmolzen habe. Wo- rauf sollen sich nun diese Muthmaszungen gründen? Auf eine alte böhmische Ubersetzung, aus welcher Matthäus Philono- mus zu Ende seines Büchleins Knjžka slow českých wyložených, Prag 1586, in 8. sieben Psalmen abdrucken liesz, die dem alt- slawonischen Texte noch ganz ähnlich sind. Allein est ist aus- gemacht, dasz diese sieben Psalmen nicht böhmisch sind, folg- lich aus keiner ältern böhmischen Bibelübersetzung entlehnt, sondern aus einem slawonischen Psalter des Klosters Emaus zu Prag, welches Karl IV. im J. 1347 für slawische Benediktiner aus Kroatien gestiftet hatte, woselbst Philonomus, der dem Kloster einige Zeit als Abt vorstund, slawonische mit glagoli- tischen Lettern geschriebene Kirchenbücher fand, und daraus manche Wörter zur Erklärung der böhmischen anführet. Ich halte also, nach vielfältiger Vergleichung der ältesten böhmi- schen Übersetzung mit der slawonischen Kirchenversion, noch immer dafür, dasz keine solche Veränderung, wie Hr. Dobner meint, mit der slawonischen Version vorgenommen worden sei, sondern glaube, dasz man hierinn, den damals herrschenden Grundsätzen getreu und den Befehlen des Pabstes gehorsam, gar nichts gethan habe. Sollte auch irgend ein Priester oder Mönch, wider die Macht der Gewohnheit der Vernunft Gehör gegeben haben, so dürfte es nicht schon vorausgesetzt, sondern es müszte erst historisch erwiesen werden. Oder sollte wohl die streitige Sache schon damit entschieden sein, wenn Hr. Dobner weiter sagtl: „Wer kann so leicht hier glauben, dasz dieses so nothwendige und heilsame Werk (der Pabst Gregor urtheilte nicht so)2 in so späte Zeiten habe verschoben werden können, da wir lange vorher durch mehrere Jahrhunderte schon eine un- zählige Menge von der weltlichen Klerisei, nebst zwei Kathedral— mehrere Kollegialkirchen und Probsteien, eine grosze Anzahl von Benediktiner —Prämonstratenser — Cisterzienser —Domini- kaner —Minoriten —Wilhelmiten — Augustiner — Mönchs — und /fünferlei Kreuzherrenklöster hatten." So grosz und fürchter- lich auch das Heer von mancherlei Orden war, die sich mit ihren Na m. uv. str. 284—285. 2 V závorce poznámka Dobrovského. Dobrovský: in späte Zeiten; v G II. 43 [82]: in so späte Zeiten. 3
Strana 14
14 Dobrovský: Geschichte 323/324 lateinischen Chorgesange beschäftigten, so wenig kann ich glau- ben, dasz etwas schon wirklich geschehen, was nur durch sie geschehen hätte können, wenn sie sonst für den Unterricht des Volks auf die beszte Weise hätten sorgen wollen. Wie viel Bibel- ausgaben, nach eingeführter Buchdruckerkunst, müszten diese Herren nicht besorgt haben, wenn Hrn. Dobners Schlusz gültig wäre. Nun durchgehe man das Verzeichnisz aller Bibelausgaben und man wird erstaunen, dasz sich diese weichen und müszigen Chorsänger von den armen böhmischen Brüdern hierinn haben übertreffen und beschämen lassen. Allein ich musz abbrechen, um mich nicht zu weit von der Hauptsache zu entfernen. Das Gesagte mag hinreichen, sich davon zu überzeugen, dasz die Kultur der böhmischen Sprache für sich allein, ohne Rücksicht auf den Serbisch-slawonischen Kirchendialekt, betrachtet werden müsse, weil sich der Einflusz des letztern auf die erstere historisch nicht erweisen läszt. §. 5. Perioden der Kultur der böhmischen Sprache. Der ganze Zeitraum der Geschichte der böhmischen Spra- che zerfällt in sechs Abschnitte. 1. Von der Einwanderung der Böhmen oder Tschechen bis auf ihre Erleuchtung durch das Christenthum. 2. Von der Verbreitung des Christenthums bis auf den König Johann. 3. Von diesem bis auf Huszen oder K. Wenzels Tod. 4. Vom Anfange des Huszitenkrieges bis auf die Verbreitung der Buchdruckerkunst in Böhmen oder bis auf Fer- dinand I. 5. Von dieser Zeit an bis auf die Schlacht am weiszen Berge 1620. 6. Von der Vertreibung der Nichtkatholischen bis auf unsre Zeiten. Im ersten Zeitraum, beiläufig vom J. 450—900, waren die Böhmen noch roh und wild; ihre Sprache konnte also auch nicht anders beschaffen sein, wiewohl sich in allen slawischen Dialek- ten Spuren einer viel/ frühern, freilich nur anfänglichen Kultur der ganzen Nation in ihren alten Wohnsitzen, finden lassen. Allein wir folgen hier der Geschichte eines schon getrennten Stammes, der Böhmen, die erst mit dem J. 805 anfängt, da Karls des groszen Heere tiefer in ihr Land eindrangen. Sie kannten ehedem keine Könige, daher sie von seinem Namen Karl einen König Kral nannten, so wie die Deutschen einen Kaiser von Caesar. Die böhmische Sprache war ihrem Baue und wesentli-
14 Dobrovský: Geschichte 323/324 lateinischen Chorgesange beschäftigten, so wenig kann ich glau- ben, dasz etwas schon wirklich geschehen, was nur durch sie geschehen hätte können, wenn sie sonst für den Unterricht des Volks auf die beszte Weise hätten sorgen wollen. Wie viel Bibel- ausgaben, nach eingeführter Buchdruckerkunst, müszten diese Herren nicht besorgt haben, wenn Hrn. Dobners Schlusz gültig wäre. Nun durchgehe man das Verzeichnisz aller Bibelausgaben und man wird erstaunen, dasz sich diese weichen und müszigen Chorsänger von den armen böhmischen Brüdern hierinn haben übertreffen und beschämen lassen. Allein ich musz abbrechen, um mich nicht zu weit von der Hauptsache zu entfernen. Das Gesagte mag hinreichen, sich davon zu überzeugen, dasz die Kultur der böhmischen Sprache für sich allein, ohne Rücksicht auf den Serbisch-slawonischen Kirchendialekt, betrachtet werden müsse, weil sich der Einflusz des letztern auf die erstere historisch nicht erweisen läszt. §. 5. Perioden der Kultur der böhmischen Sprache. Der ganze Zeitraum der Geschichte der böhmischen Spra- che zerfällt in sechs Abschnitte. 1. Von der Einwanderung der Böhmen oder Tschechen bis auf ihre Erleuchtung durch das Christenthum. 2. Von der Verbreitung des Christenthums bis auf den König Johann. 3. Von diesem bis auf Huszen oder K. Wenzels Tod. 4. Vom Anfange des Huszitenkrieges bis auf die Verbreitung der Buchdruckerkunst in Böhmen oder bis auf Fer- dinand I. 5. Von dieser Zeit an bis auf die Schlacht am weiszen Berge 1620. 6. Von der Vertreibung der Nichtkatholischen bis auf unsre Zeiten. Im ersten Zeitraum, beiläufig vom J. 450—900, waren die Böhmen noch roh und wild; ihre Sprache konnte also auch nicht anders beschaffen sein, wiewohl sich in allen slawischen Dialek- ten Spuren einer viel/ frühern, freilich nur anfänglichen Kultur der ganzen Nation in ihren alten Wohnsitzen, finden lassen. Allein wir folgen hier der Geschichte eines schon getrennten Stammes, der Böhmen, die erst mit dem J. 805 anfängt, da Karls des groszen Heere tiefer in ihr Land eindrangen. Sie kannten ehedem keine Könige, daher sie von seinem Namen Karl einen König Kral nannten, so wie die Deutschen einen Kaiser von Caesar. Die böhmische Sprache war ihrem Baue und wesentli-
Strana 15
324/325 der böhmischen Sprache (1791) 15 chen Eigenschaften nach schon damals die heutige. Diesz erhel- let aus den eigenen Namen der alten heidnischen Herzoge, der Flüsze, Berge, Städte und Schlöszer, die uns Kosmas im ersten Buche seiner Chronik aus der Sagenwelt aufbewahret hat.1 Der- gleichen sind: Krok, Lubossa (Libusse), Lubossin, Tetka, Tetin, Leuigradec, Tursko, Diewin, Wissegrad, Labe, Bielina, Ogra (ohře),Wltawa, Msa (Mže) u.s. f. Das Verzeichnisz aller aus diesem Zeitraum übrig gebliebenen einzelnen Wörter würde nicht un- beträchtlich sein, wenn sich jemand die Mühe gäbe, sie zu sam- meln und aus dem ganzen slawischen Sprachschatze, wo das Böhmische nicht mehr hinreichte, etymologisch zu erklären. Nur Schade, dasz die alten böhmisch- und mährisch slawischen Na- men, die in den deutschen Annalen vorkommen, oft kaum mehr kenntlich sind. So ist in der Stelle der fränkischen Annalen auf das J. 864: Hludouicus Rex — Rasticen in quadam ciuitate, quae lingua gentis illius Douina, id est, puella dicitur, obsedit,2 ein offenbarer Schreibfehler, wodurch Douina aus Deuina, böhmisch ausgesprochen Děwina, von děwa, virgo, puella, daher noch dě- wice, děwka, děwče, entstanden ist. Es ist nemlich Djevina, das heutige Teben (Dewen) am Ausflusze der March in die Donau, so viel als Magdeburg, Parthenopolis, und wirklich nannten die Slawen auch die Stadt Magdeburg in Sachsen Djevin. Noch ein drittes Diewin gab es in Böhmen unweit Prag. /§. 6. Zweite Periode. Denkmale aus derselben. Schon im Jahre 845 lieszen sich vierzehn böhmische Herzoge oder Fürsten taufen. Mit dem Groszherzog Bořiwoy kam die christliche Religion auf den Thron. Seine kurze Regierung nach seiner Taufe, machte, dasz er für das Christenthum weniger that, als sein Sohn Spitihniew, den die ältesten Legenden vom heil. Wenzel als den Urheber und ersten Beförderer der christ- lichen Religion in Böhmen rühmen. Die nach dem Tode Swato- pluks in Mähren entstandenen Unruhen veranlaszten ihn, 895 mit dem deutschen Reiche in genauere Verbindung zu treten, und so erhielt Böhmen seine ersten christlichen Lehrer aus 1 Viz H. Jireček ČČM LXVIII. (1894), str. 114 n. a LXVI (1892), str. 267 n. 2 Ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990 scriptores coaetanei XII. II. Francofurti 1594“, str. 69.
324/325 der böhmischen Sprache (1791) 15 chen Eigenschaften nach schon damals die heutige. Diesz erhel- let aus den eigenen Namen der alten heidnischen Herzoge, der Flüsze, Berge, Städte und Schlöszer, die uns Kosmas im ersten Buche seiner Chronik aus der Sagenwelt aufbewahret hat.1 Der- gleichen sind: Krok, Lubossa (Libusse), Lubossin, Tetka, Tetin, Leuigradec, Tursko, Diewin, Wissegrad, Labe, Bielina, Ogra (ohře),Wltawa, Msa (Mže) u.s. f. Das Verzeichnisz aller aus diesem Zeitraum übrig gebliebenen einzelnen Wörter würde nicht un- beträchtlich sein, wenn sich jemand die Mühe gäbe, sie zu sam- meln und aus dem ganzen slawischen Sprachschatze, wo das Böhmische nicht mehr hinreichte, etymologisch zu erklären. Nur Schade, dasz die alten böhmisch- und mährisch slawischen Na- men, die in den deutschen Annalen vorkommen, oft kaum mehr kenntlich sind. So ist in der Stelle der fränkischen Annalen auf das J. 864: Hludouicus Rex — Rasticen in quadam ciuitate, quae lingua gentis illius Douina, id est, puella dicitur, obsedit,2 ein offenbarer Schreibfehler, wodurch Douina aus Deuina, böhmisch ausgesprochen Děwina, von děwa, virgo, puella, daher noch dě- wice, děwka, děwče, entstanden ist. Es ist nemlich Djevina, das heutige Teben (Dewen) am Ausflusze der March in die Donau, so viel als Magdeburg, Parthenopolis, und wirklich nannten die Slawen auch die Stadt Magdeburg in Sachsen Djevin. Noch ein drittes Diewin gab es in Böhmen unweit Prag. /§. 6. Zweite Periode. Denkmale aus derselben. Schon im Jahre 845 lieszen sich vierzehn böhmische Herzoge oder Fürsten taufen. Mit dem Groszherzog Bořiwoy kam die christliche Religion auf den Thron. Seine kurze Regierung nach seiner Taufe, machte, dasz er für das Christenthum weniger that, als sein Sohn Spitihniew, den die ältesten Legenden vom heil. Wenzel als den Urheber und ersten Beförderer der christ- lichen Religion in Böhmen rühmen. Die nach dem Tode Swato- pluks in Mähren entstandenen Unruhen veranlaszten ihn, 895 mit dem deutschen Reiche in genauere Verbindung zu treten, und so erhielt Böhmen seine ersten christlichen Lehrer aus 1 Viz H. Jireček ČČM LXVIII. (1894), str. 114 n. a LXVI (1892), str. 267 n. 2 Ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990 scriptores coaetanei XII. II. Francofurti 1594“, str. 69.
Strana 16
16 Dobrovský: Geschichte 325/326 Deutschland. Die ersten Kirchen wurden in Burgen oder Kastel- len gebauet, daher der böhmische Name Kostel, Kirche. Der heil. Wenzel ward von einem Priester zu Budetsch, unweit Prag, wo Spitihniew eine Kirche bauen liesz, in der lateinischen Spra- che unterrichtet. Da er zur Regierung kam, liesz er aus Sachsen, Schwaben und Bayern Priester nach Prag kommen. Diese, weil sie Deutsche waren und zugleich das Kirchenlatein verstunden, machten die Böhmen mit zwei Mitteln bekannt, wodurch sie ihre noch arme Sprache mit neuen Ausdrücken für neue Begriffe bereichern konnten. Man nahm also entweder fremde Wörter auf, dergleichen, biskup, oltář, křjž, papež, klásster, kostel, kůr, msse, ornát, kapsa, komže, křest, mnich, geptisska, biřmowati, orodowati, und mehrere andere sind, oder man bildete nach dem Muster der lateinischen und deutschen Sprache neue Wörter aus böhmischen Wurzeln. So entstunden: byt, bytnost, essentia, swátost, sacramentum, trogice, trinitas, očistec, purgatorium, prozřetedlnost, prouidentia, podezřelý, suspectus, dworný, curio- sus, man dachte hier an curia, dwůr, zlořečiti, maledicere, před- sewzetj, propositum, dobrodinj, beneficium, masopûst, carnis priuium, hodnowierný, fidedignus, wo es vielmehr wjry hodný heiszen sollte, wssemohaucý, omnipotens, milosrdný, misericors, Z málomyslný, pusillanimis, kleinmüthig, bezbožný, gottlos, boha- bogný, gottesfürchtig, dobrowolně, freiwillig, twrdossigný, hart- näckig, okamženj, Augenblick, wsseobecný, allgemein u. s. f. Manche andere Wörter, die schon vorhanden waren, bekamen durch Ubertragung auf einen andern Gegenstand, neue Bedeu- tungen, Kněz, ehedem ein Fürst, Herr, itzt ein Priester, weil das alte Pop einen verächtlichen Nebenbegriff hatte. Kázati, iubere, schaffen, wird gewöhnlich vom Predigen gebraucht, weil man die Predigten als verkündigte Befehle ansah. Bei diesen Umständen darf man sich nicht wundern, wenn die Böhmen täglich wider den Syntax beten, zbaw nás od zlého, libera nos a malo, wo sie sonst das Verbum zbawiti nie mit der Präposition od gebrauchen. Ihre ersten Lehrer sahen ihr Latein, aus Mangel hinlänglicher Sprachkunde, für ein Muster an, nach welchem sich jede andere Sprache bequemen müszte. Dem heil. Adalbert, zweiten Bischofe von Prag, einem ge- bohrnen Böhmen, haben wir ein böhmisches LIED aus dem zehnten Jahrhundert zu verdanken, welches uns nicht so seines innern Werthes als vielmehr seines Alters wegen immer schätzbar bleiben wird. Hajek glaubt, der heil. Mann habe die Erlaubnisz,
16 Dobrovský: Geschichte 325/326 Deutschland. Die ersten Kirchen wurden in Burgen oder Kastel- len gebauet, daher der böhmische Name Kostel, Kirche. Der heil. Wenzel ward von einem Priester zu Budetsch, unweit Prag, wo Spitihniew eine Kirche bauen liesz, in der lateinischen Spra- che unterrichtet. Da er zur Regierung kam, liesz er aus Sachsen, Schwaben und Bayern Priester nach Prag kommen. Diese, weil sie Deutsche waren und zugleich das Kirchenlatein verstunden, machten die Böhmen mit zwei Mitteln bekannt, wodurch sie ihre noch arme Sprache mit neuen Ausdrücken für neue Begriffe bereichern konnten. Man nahm also entweder fremde Wörter auf, dergleichen, biskup, oltář, křjž, papež, klásster, kostel, kůr, msse, ornát, kapsa, komže, křest, mnich, geptisska, biřmowati, orodowati, und mehrere andere sind, oder man bildete nach dem Muster der lateinischen und deutschen Sprache neue Wörter aus böhmischen Wurzeln. So entstunden: byt, bytnost, essentia, swátost, sacramentum, trogice, trinitas, očistec, purgatorium, prozřetedlnost, prouidentia, podezřelý, suspectus, dworný, curio- sus, man dachte hier an curia, dwůr, zlořečiti, maledicere, před- sewzetj, propositum, dobrodinj, beneficium, masopûst, carnis priuium, hodnowierný, fidedignus, wo es vielmehr wjry hodný heiszen sollte, wssemohaucý, omnipotens, milosrdný, misericors, Z málomyslný, pusillanimis, kleinmüthig, bezbožný, gottlos, boha- bogný, gottesfürchtig, dobrowolně, freiwillig, twrdossigný, hart- näckig, okamženj, Augenblick, wsseobecný, allgemein u. s. f. Manche andere Wörter, die schon vorhanden waren, bekamen durch Ubertragung auf einen andern Gegenstand, neue Bedeu- tungen, Kněz, ehedem ein Fürst, Herr, itzt ein Priester, weil das alte Pop einen verächtlichen Nebenbegriff hatte. Kázati, iubere, schaffen, wird gewöhnlich vom Predigen gebraucht, weil man die Predigten als verkündigte Befehle ansah. Bei diesen Umständen darf man sich nicht wundern, wenn die Böhmen täglich wider den Syntax beten, zbaw nás od zlého, libera nos a malo, wo sie sonst das Verbum zbawiti nie mit der Präposition od gebrauchen. Ihre ersten Lehrer sahen ihr Latein, aus Mangel hinlänglicher Sprachkunde, für ein Muster an, nach welchem sich jede andere Sprache bequemen müszte. Dem heil. Adalbert, zweiten Bischofe von Prag, einem ge- bohrnen Böhmen, haben wir ein böhmisches LIED aus dem zehnten Jahrhundert zu verdanken, welches uns nicht so seines innern Werthes als vielmehr seines Alters wegen immer schätzbar bleiben wird. Hajek glaubt, der heil. Mann habe die Erlaubnisz,
Strana 17
326/327 der böhmischen Sprache (1791) 17 ein frommes Lied in slawischer Sprache in den Kirchen öffent- lich absingen zu lassen, erst beim Pabste einholen müssen. Nach seinem Berichte brachte er es auf Pergamen geschrieben von Rom mit.1 Dem sei nun, wie ihm wolle, so scheint, wenn Kosmas erzählt,2 das Volk habe bei dieser oder jener Gelegenheit Krlessu gesungen, kein anders Lied gemeint zu sein, als das Adalbertische Krless, Krless, Krless, das man noch heut zu Tage bei öffent- lichen Proceszionen zu singen pflegt. Nach einer alten Hand- schrift in der öffentl. Bibliothek zu Prag unter Y. I. 3. 83., 3 welche einen lateinischen 1397 geendigten Kommentar eines Benedik- tiners von Břewnow4 über dieses Lied enthält, den Bolelucky 1668 in Rosa Bohemica' mit vielen Fehlern herausgab, lautet es so: / Hospodyne pomiluy ny Ihu Xpe pomyluy ny.“ Ty Spase wsseho mira Spasyz' ny y uslyss Hospodyne hlassy nassye. Day nam wssyem hospodyne zzizn a mir wzemi." Krles Krles Krles." Das1° heiszt, nach der lateinischen Ubersetzung des unge- nannten Auslegers: 1 Kronika česká (1541), rok 977, list LXXXIX. Ve Flajšhansově vydání (v „Staročeské knihovně“) II. str. 129—130. 2 Rok 967 a 1037 (FRB II., str. 38, 66). 3 Tr L I. 469 (f. 15a—19a). 4 Takto anonymně Dobrovský uvádí autora při výkladu o písni „Hospodine, pomiluj ny“ ve všech třech versích „Geschichte“ (G II. 58— 59, G III. 77), ačkoli v G II. a v G III. na jiném místě (G II. 49, G III. 143) udává jej správně jménem jako Jana z Holešova, při čemž jenom v G III. odkazuje na partii o písni „Hospodine, pomiluj ny“. 5 Pars altera, str. 29—57. 6 I v G II. (59) i v G III. (77) tiskne Dobrovský v 1. verši: po- miluy, v 2. verši: pomyluy; v rukopise komentáře Jana z Holešova (Tr L I. 469, viz facsimile u Konráda [v. n.], hudeb. příloha č. V.) v obou ver- ších: pomyluy. 7 Dobrovský opět ve všech třech versích „Geschichte“: Spasyz; v rukopise (viz facsimile u Konráda): spasizz. 8 Dobrovský zase ve všech třech vydáních „Geschichte“: zzizn a mir wzemi; v rukopise (viz facsimile u Konráda): zyzzu amír wzemy. Karel Konrád: Dějiny posvátného zpěvu staročeského I. (1881), str. 27—28 a hudební příloha č. V. 10 Dobrovský: Daß.
326/327 der böhmischen Sprache (1791) 17 ein frommes Lied in slawischer Sprache in den Kirchen öffent- lich absingen zu lassen, erst beim Pabste einholen müssen. Nach seinem Berichte brachte er es auf Pergamen geschrieben von Rom mit.1 Dem sei nun, wie ihm wolle, so scheint, wenn Kosmas erzählt,2 das Volk habe bei dieser oder jener Gelegenheit Krlessu gesungen, kein anders Lied gemeint zu sein, als das Adalbertische Krless, Krless, Krless, das man noch heut zu Tage bei öffent- lichen Proceszionen zu singen pflegt. Nach einer alten Hand- schrift in der öffentl. Bibliothek zu Prag unter Y. I. 3. 83., 3 welche einen lateinischen 1397 geendigten Kommentar eines Benedik- tiners von Břewnow4 über dieses Lied enthält, den Bolelucky 1668 in Rosa Bohemica' mit vielen Fehlern herausgab, lautet es so: / Hospodyne pomiluy ny Ihu Xpe pomyluy ny.“ Ty Spase wsseho mira Spasyz' ny y uslyss Hospodyne hlassy nassye. Day nam wssyem hospodyne zzizn a mir wzemi." Krles Krles Krles." Das1° heiszt, nach der lateinischen Ubersetzung des unge- nannten Auslegers: 1 Kronika česká (1541), rok 977, list LXXXIX. Ve Flajšhansově vydání (v „Staročeské knihovně“) II. str. 129—130. 2 Rok 967 a 1037 (FRB II., str. 38, 66). 3 Tr L I. 469 (f. 15a—19a). 4 Takto anonymně Dobrovský uvádí autora při výkladu o písni „Hospodine, pomiluj ny“ ve všech třech versích „Geschichte“ (G II. 58— 59, G III. 77), ačkoli v G II. a v G III. na jiném místě (G II. 49, G III. 143) udává jej správně jménem jako Jana z Holešova, při čemž jenom v G III. odkazuje na partii o písni „Hospodine, pomiluj ny“. 5 Pars altera, str. 29—57. 6 I v G II. (59) i v G III. (77) tiskne Dobrovský v 1. verši: po- miluy, v 2. verši: pomyluy; v rukopise komentáře Jana z Holešova (Tr L I. 469, viz facsimile u Konráda [v. n.], hudeb. příloha č. V.) v obou ver- ších: pomyluy. 7 Dobrovský opět ve všech třech versích „Geschichte“: Spasyz; v rukopise (viz facsimile u Konráda): spasizz. 8 Dobrovský zase ve všech třech vydáních „Geschichte“: zzizn a mir wzemi; v rukopise (viz facsimile u Konráda): zyzzu amír wzemy. Karel Konrád: Dějiny posvátného zpěvu staročeského I. (1881), str. 27—28 a hudební příloha č. V. 10 Dobrovský: Daß.
Strana 18
18 Dobrovský: Geschichte 327/328 Domine, miserere nostri, lesu Christe miserere nostri. Tu Saluator totius mundi Salua nos, et exaudi, Domine, voces nostras. Da nobis omnibus, Domine, Saturitatem et pacem in terra." So klein dieses alte Denkmal ist, so viele veraltete Wörter und Formen kommen darinn vor, die jedoch auch in spätern Werken noch gefunden werden. Ny anstatt nas hat auch Pulkawa. Žizn, fertilitas, einigemal Dalemil. Die im XIV ten Jahrhunderte übliche Redensart žizné leto, fertilis annus, führt selbst der alte Ausleger zur Erklärung des Wortes žizn an°. Es wird in der er- wähnten Handschrift bald zzizzn,3 bald zzizn, einmal auch zizzn geschrieben. Ha jek, der dieses Lied in seiner Chronik abdrucken liesz,4 hat žyžeň, andere haben žižn5 daraus gemacht, beides un- richtig. Im dritten Verse las Hajek tys spasa, d. i. tu es salus, spasa für spasenj. Allein ty Spase ist der Vocativ von Spas, Saluator, wofür wir itzt Spasytel sagen. Mir, Welt, ist in dieser Bedeutung längst veraltet, und der alte Ausleger beruft sich" auf die slawonischen Worte, die man bei der Messe der Slawen /im Kloster Emaus zu Prag hören könne: Aganczze Bozy wzemle grechi mira, day nam mir," d. i. agnus Dei, qui tollis peccata" mundi, da nobis pacem. Für pomiluy sagen wir seit Jahrhunderten smiluy se. Uberhaupt hat der Text dieses Liedes mehr Ahnlich- keit mit dem alten slawonischen Kirchendialekt, als irgends ein anders böhmisches Denkmal. Vielleicht hat es Adalbert bei seinem Aufenthalte in Ungarn bei der slawischen Messe singen hören, und es seinen Böhmen von da mitgebracht. Kosmas, der so oft des Liedes krless Erwähnung machte, sagt nirgend, dasz 1 V otisku Boleluckého: Rosa Boemica. Pars altera, str. 47. 2 V otisku Boleluckého: Rosa Boemica. Pars altera. Str. 45. 3 Dobrovský: zzizzu; v G II. 60 [90]: zzizzn. Rok 977, list LXXXIX (2. str.). Ve Flajšhansově vydání II. lucký mir.“ str. 130. 5 Dobrovský: žižu; v G II. (60 [901) i v G III. (78 [229]) rovněž: žižu. 6 Rosa Boemica. Pars altera. Str. 38—39. 7 Dobrovský cituje z rukopisu komentáře Jana z Holešova, Bole- otiskl chybně: „Agančze Bozy božemle v grechy mira/ dey nám 8 Dobrovský tiskovou chybou: paccata.
18 Dobrovský: Geschichte 327/328 Domine, miserere nostri, lesu Christe miserere nostri. Tu Saluator totius mundi Salua nos, et exaudi, Domine, voces nostras. Da nobis omnibus, Domine, Saturitatem et pacem in terra." So klein dieses alte Denkmal ist, so viele veraltete Wörter und Formen kommen darinn vor, die jedoch auch in spätern Werken noch gefunden werden. Ny anstatt nas hat auch Pulkawa. Žizn, fertilitas, einigemal Dalemil. Die im XIV ten Jahrhunderte übliche Redensart žizné leto, fertilis annus, führt selbst der alte Ausleger zur Erklärung des Wortes žizn an°. Es wird in der er- wähnten Handschrift bald zzizzn,3 bald zzizn, einmal auch zizzn geschrieben. Ha jek, der dieses Lied in seiner Chronik abdrucken liesz,4 hat žyžeň, andere haben žižn5 daraus gemacht, beides un- richtig. Im dritten Verse las Hajek tys spasa, d. i. tu es salus, spasa für spasenj. Allein ty Spase ist der Vocativ von Spas, Saluator, wofür wir itzt Spasytel sagen. Mir, Welt, ist in dieser Bedeutung längst veraltet, und der alte Ausleger beruft sich" auf die slawonischen Worte, die man bei der Messe der Slawen /im Kloster Emaus zu Prag hören könne: Aganczze Bozy wzemle grechi mira, day nam mir," d. i. agnus Dei, qui tollis peccata" mundi, da nobis pacem. Für pomiluy sagen wir seit Jahrhunderten smiluy se. Uberhaupt hat der Text dieses Liedes mehr Ahnlich- keit mit dem alten slawonischen Kirchendialekt, als irgends ein anders böhmisches Denkmal. Vielleicht hat es Adalbert bei seinem Aufenthalte in Ungarn bei der slawischen Messe singen hören, und es seinen Böhmen von da mitgebracht. Kosmas, der so oft des Liedes krless Erwähnung machte, sagt nirgend, dasz 1 V otisku Boleluckého: Rosa Boemica. Pars altera, str. 47. 2 V otisku Boleluckého: Rosa Boemica. Pars altera. Str. 45. 3 Dobrovský: zzizzu; v G II. 60 [90]: zzizzn. Rok 977, list LXXXIX (2. str.). Ve Flajšhansově vydání II. lucký mir.“ str. 130. 5 Dobrovský: žižu; v G II. (60 [901) i v G III. (78 [229]) rovněž: žižu. 6 Rosa Boemica. Pars altera. Str. 38—39. 7 Dobrovský cituje z rukopisu komentáře Jana z Holešova, Bole- otiskl chybně: „Agančze Bozy božemle v grechy mira/ dey nám 8 Dobrovský tiskovou chybou: paccata.
Strana 19
328/329 der böhmischen Sprache (1791) 19 es vom heil. Adalbert herrühre. Dessen ungeachtet war die Tra- dition von dem Urheber dieses Liedes schon im XIII ten Jahr- hundert allgemein. Die erste ausdrückliche Erwähnung des heil. Adalberts als Verfassers davon geschieht beim Fortsetzer des Kosmas auf das J. 1260. In der Schlacht, in welcher Ottokar über den K. Bela siegte, sangen die Böhmen dieses Lied und machten die ungarischen Pferde scheu. Bohemi valido in coelum clamore excitato, canentes hymnum a S. Adalberto editum, quod populus singulis diebus dominicis et aliis festiuitatibus ad pro- cessionem cantatl etc. So furchtbar war dem feindlichen Heere der böhmische Gesang ! Aus dem eilften und zwölften Jahrhunderte haben wir kein anderes Denkmal aufzuweisen, als die einzelnen2 böhmischen Wör- ter, welche in lateinischen Urkunden zerstreut vorkommen. Das älteste und erheblichste Stück sind zwei kleine Redensätze, in dem spitihniewischen Stiftungsbriefe der Kollegiatkirche zu Leut- meritz um d. J. 1057, welche am Ende desselben in böhmischer Spra- che geschrieben stehen: »Pavel dal iest plosskovicih zemu. Wlah dal iest doleass zemu, bogu i ssvatemu scepanu sse dvema duss- nicoma Bogucea a ssedleav.«3 Zemu steht hier für zemi, weil das u später in i übergieng, so wie noch lud in spätern Denkmalen anstatt lid vorkommt. Bogu ist unser Bohu. Die lateinischen Schreiber wählten aber meistens das g um unser h auszudrücken, wie man noch Praga für Praha schreibt. Dussnicoma ist der Dual von dussnjk, animator, ein Leibeigener, welches Wort/ auch unter den Slowaken üblich gewesen4 sein musz, weil es auch in Diplomen ungarischer Könige vorkommt. Die Sammlung der Erklärung aller übrigen böhmischen Wörter, die noch in diesen und andern alten Urkunden anzutreffen sind, gehören in ein Glossarium, welchem man schon lange mit Sehnsucht entgegen sieht. Diese Lücke auszufüllen, wäre eine verdienstliche Arbeit und gewisz ein wich- tiger Beitrag zur böhmischen Sprachgeschichte. Als der König Wladislaw das Aufgeboth zu dem berühm- ten Zuge nach Mailand ergehen liesz, ertönte ganz Prag von Gesängen der jungen muthigen Ritterschaft. In eorum cantibus et in eorum sermonibus Mediolani resonat obsessio, sagt Vin- 1 FRB II. 319; tu „clamore in cœelum exaltato“. 2 Dobrovský: einzelen; v G II. 62 [91]: einzelnen. Ve Friedrichově vydání (Gustav Friedrich: O zakládací listině kapituly litoměřické. Nákl. Čes. Ak. 1901) text C, str. 19 [35]. Poslední slovo Friedrich transkribuje: Ssedlęatv. 4 Dobrovský: welches auch unter den Slowaken gewesen. Srv. G II. 63 [91].
328/329 der böhmischen Sprache (1791) 19 es vom heil. Adalbert herrühre. Dessen ungeachtet war die Tra- dition von dem Urheber dieses Liedes schon im XIII ten Jahr- hundert allgemein. Die erste ausdrückliche Erwähnung des heil. Adalberts als Verfassers davon geschieht beim Fortsetzer des Kosmas auf das J. 1260. In der Schlacht, in welcher Ottokar über den K. Bela siegte, sangen die Böhmen dieses Lied und machten die ungarischen Pferde scheu. Bohemi valido in coelum clamore excitato, canentes hymnum a S. Adalberto editum, quod populus singulis diebus dominicis et aliis festiuitatibus ad pro- cessionem cantatl etc. So furchtbar war dem feindlichen Heere der böhmische Gesang ! Aus dem eilften und zwölften Jahrhunderte haben wir kein anderes Denkmal aufzuweisen, als die einzelnen2 böhmischen Wör- ter, welche in lateinischen Urkunden zerstreut vorkommen. Das älteste und erheblichste Stück sind zwei kleine Redensätze, in dem spitihniewischen Stiftungsbriefe der Kollegiatkirche zu Leut- meritz um d. J. 1057, welche am Ende desselben in böhmischer Spra- che geschrieben stehen: »Pavel dal iest plosskovicih zemu. Wlah dal iest doleass zemu, bogu i ssvatemu scepanu sse dvema duss- nicoma Bogucea a ssedleav.«3 Zemu steht hier für zemi, weil das u später in i übergieng, so wie noch lud in spätern Denkmalen anstatt lid vorkommt. Bogu ist unser Bohu. Die lateinischen Schreiber wählten aber meistens das g um unser h auszudrücken, wie man noch Praga für Praha schreibt. Dussnicoma ist der Dual von dussnjk, animator, ein Leibeigener, welches Wort/ auch unter den Slowaken üblich gewesen4 sein musz, weil es auch in Diplomen ungarischer Könige vorkommt. Die Sammlung der Erklärung aller übrigen böhmischen Wörter, die noch in diesen und andern alten Urkunden anzutreffen sind, gehören in ein Glossarium, welchem man schon lange mit Sehnsucht entgegen sieht. Diese Lücke auszufüllen, wäre eine verdienstliche Arbeit und gewisz ein wich- tiger Beitrag zur böhmischen Sprachgeschichte. Als der König Wladislaw das Aufgeboth zu dem berühm- ten Zuge nach Mailand ergehen liesz, ertönte ganz Prag von Gesängen der jungen muthigen Ritterschaft. In eorum cantibus et in eorum sermonibus Mediolani resonat obsessio, sagt Vin- 1 FRB II. 319; tu „clamore in cœelum exaltato“. 2 Dobrovský: einzelen; v G II. 62 [91]: einzelnen. Ve Friedrichově vydání (Gustav Friedrich: O zakládací listině kapituly litoměřické. Nákl. Čes. Ak. 1901) text C, str. 19 [35]. Poslední slovo Friedrich transkribuje: Ssedlęatv. 4 Dobrovský: welches auch unter den Slowaken gewesen. Srv. G II. 63 [91].
Strana 20
20 Dobrovský: Geschichte 329/330 centius auf das J. 1158.1 Dasz die meisten böhmisch gesungen haben, ist wohl nicht zu zweifeln. Allein niemand hielt es der Mühe werth, auch nur ein Lied schriftlich auf die Nachwelt zu bringen. Im dreizehenten2 Jahrhunderte begünstigten die Könige von Böhmen Přemysl Ottokar I., Wenzel I., Ottokar II. und sein Sohn Wenzel II. die Städte, die grösztentheils mit deutschen Handwerkern und Künstlern besetzt wurden, auf eine solche Art, dasz ihr Wohlstand sichtbar zunahm. Der Handel, zu des- sen Beförderung die Könige verschiedene Freiheitsbriefe ertheil- ten, erweckte den Geist der Thätigkeit; dieser erzeugte Über- flusz und nährte die Künste. Durch Gesetze, die zu der Zeit die vornehmsten Städte schriftlich aufsetzen lieszen, ward Ruhe und Ordnung in denselben hergestellt. Der Adel war reich und mächtig, und der königliche Hof so glänzend, dasz er nach dem Kaiserlichen der erste in ganz Deutschland war. Die deutsche Sprache beliebte der Hof und der Adel, und sie war das Mittel, wodurch die Nachahmung der Deutschen, die in Künsten und Wissenschaften die nächsten Muster waren, erleichtert worden ist. Man lernte nun die Werke der schwäbischen Dichter ken- nen und fand Geschmak3 daran. Von K. Wenzel II. steht ein GE- DICHT in der Maneszischen Sammlung, Zürch 1758, 4,4 und der unglückliche Zawisse, der K. Wenzels Mutter heurathete und 1290 den Kopf / verlor, soll im Kerker viele artige LIEDER ver- fertigt haben. Balbin bezeugt, dasz er sie in alten Handschrif- ten gefunden habe: ubi multas lepidasque, Epit. Lib. III. p. 296., in fortunae suae solatium cantiunculas, quas in manuscriptis vetustissimis codicibus saepius inueni, composuit; sagt aber nicht, in welcher Sprache sie abgefaszt waren. Fast sollte ich glauben, sie wären deutsch gewesen. Das Beispiel deutscher Dichter reizte die Böhmen nun auch zur Nachahmung, zu ähn- lichen Versuchen in ihrer Muttersprache. Diesz beweiset das Fragment einer gereimten Legende von den zwölf Aposteln, welches Hr. Fortunat Durich in der k. Hofbibliothek in Wien" 1 FRB II. 428. 2 Srv. Adelung: Wörterbuch I. 1551. 3 Dobrovský v G I. všude: Geschmak (viz též str. 335 [26], 349 [41], 351 [43], 357 [49], 362 [55], 363 [56]; stejně: geschmaklos 351 [43]. 4 Sammlung von Minnesingern aus dem Schwaebischen Zeitpuncte 140 Dichter enthaltend; durch Ruedger Manessen. Erster Theil, str. 2—3. 5 Dobrovský: Wienn. — Tabulae III. 4002 (srv. Fl 97).
20 Dobrovský: Geschichte 329/330 centius auf das J. 1158.1 Dasz die meisten böhmisch gesungen haben, ist wohl nicht zu zweifeln. Allein niemand hielt es der Mühe werth, auch nur ein Lied schriftlich auf die Nachwelt zu bringen. Im dreizehenten2 Jahrhunderte begünstigten die Könige von Böhmen Přemysl Ottokar I., Wenzel I., Ottokar II. und sein Sohn Wenzel II. die Städte, die grösztentheils mit deutschen Handwerkern und Künstlern besetzt wurden, auf eine solche Art, dasz ihr Wohlstand sichtbar zunahm. Der Handel, zu des- sen Beförderung die Könige verschiedene Freiheitsbriefe ertheil- ten, erweckte den Geist der Thätigkeit; dieser erzeugte Über- flusz und nährte die Künste. Durch Gesetze, die zu der Zeit die vornehmsten Städte schriftlich aufsetzen lieszen, ward Ruhe und Ordnung in denselben hergestellt. Der Adel war reich und mächtig, und der königliche Hof so glänzend, dasz er nach dem Kaiserlichen der erste in ganz Deutschland war. Die deutsche Sprache beliebte der Hof und der Adel, und sie war das Mittel, wodurch die Nachahmung der Deutschen, die in Künsten und Wissenschaften die nächsten Muster waren, erleichtert worden ist. Man lernte nun die Werke der schwäbischen Dichter ken- nen und fand Geschmak3 daran. Von K. Wenzel II. steht ein GE- DICHT in der Maneszischen Sammlung, Zürch 1758, 4,4 und der unglückliche Zawisse, der K. Wenzels Mutter heurathete und 1290 den Kopf / verlor, soll im Kerker viele artige LIEDER ver- fertigt haben. Balbin bezeugt, dasz er sie in alten Handschrif- ten gefunden habe: ubi multas lepidasque, Epit. Lib. III. p. 296., in fortunae suae solatium cantiunculas, quas in manuscriptis vetustissimis codicibus saepius inueni, composuit; sagt aber nicht, in welcher Sprache sie abgefaszt waren. Fast sollte ich glauben, sie wären deutsch gewesen. Das Beispiel deutscher Dichter reizte die Böhmen nun auch zur Nachahmung, zu ähn- lichen Versuchen in ihrer Muttersprache. Diesz beweiset das Fragment einer gereimten Legende von den zwölf Aposteln, welches Hr. Fortunat Durich in der k. Hofbibliothek in Wien" 1 FRB II. 428. 2 Srv. Adelung: Wörterbuch I. 1551. 3 Dobrovský v G I. všude: Geschmak (viz též str. 335 [26], 349 [41], 351 [43], 357 [49], 362 [55], 363 [56]; stejně: geschmaklos 351 [43]. 4 Sammlung von Minnesingern aus dem Schwaebischen Zeitpuncte 140 Dichter enthaltend; durch Ruedger Manessen. Erster Theil, str. 2—3. 5 Dobrovský: Wienn. — Tabulae III. 4002 (srv. Fl 97).
Strana 21
330/331 der böhmischen Sprache (1791) 21 erst neuerlich1 entdeckte. Es ist unstreitig das älteste Stück, welches wir kennen, und reicht ganz gewisz in die Zeiten K. Wenzels I. oder Ottokars II. hinauf. Es besteht leider! nur aus einem Blatte Pergamen und enthält 76 Verse, wovon ich hier eine kleine Probe mittheile: W toms hi wginem bludyw zzlepie Zly cral. Kaza dyetye wzzklepie Lekarzom taynye2 zazdyecze Chzttnye chowaty, a kyrmiecze Czo rsku pak o giney z lobie Musie za senu wzem zzobie." Die Orthographie dieses uralten Denkmals ist ganz sonder- bar. s ist so viel als ž, za steht für unser s, rs für rž oder ř, chz für cž oder č. So ist chzttnye (lies čtně) unser ctně. Die Alten sagten nemlich čstně, von čest, gen. čsti, woraus unser milderes cti, ctně entstanden ist. In die letzten 50 Jahre dieses Zeitraumes, 1260—1310, mögen manche von denjenigen Stücken gehören, die wir noch in Handschriften des XIV. und XVten Jahrhunderts finden. Als, nach meinem unvorgreiflichen Urtheile, 1. Der sogenannte Alexander Boemicalis, ein langes episches Gedicht von den Thaten und Feldzügen Alexanders. Es besteht aus mehr als 2000 Versen. In einer ziemlich langen Vorrede sucht sich der Verfasser gegen / den Tadel unverständiger und liebloser Kunstrichter zu verwahren. Ihr Anfang ist: Genz zeymene byl wyehlassny Gehoz rozum byl tak yasny Ze gmu bylo wsyeczko znamo Wzemy w morzi w hwyezdach tamo4 Ten wsak tsstweru wyecz wyczita Gez przied geho smyslem skrita." 1 V březnu 1788. (KorDD 76; srv. Fl 97.) 2 Dobrovský: raynye, patrně chybou tiskovou, neboť v G II. (71) i G III. (106) čteme správné: taynye. 3 F1 162, v. 92—97. 4 Dobrovský chybně: taino; stejně tak ještě v G II. 89, teprve v G III. 129 správně: tamo. 5 Ve vydání Martina Hattaly a Adolfa Patery: „Zbytky rýmova- ných Alexandreid staročeských“ I. (1881), str. 1, 1 v. 1—6; viz též ve
330/331 der böhmischen Sprache (1791) 21 erst neuerlich1 entdeckte. Es ist unstreitig das älteste Stück, welches wir kennen, und reicht ganz gewisz in die Zeiten K. Wenzels I. oder Ottokars II. hinauf. Es besteht leider! nur aus einem Blatte Pergamen und enthält 76 Verse, wovon ich hier eine kleine Probe mittheile: W toms hi wginem bludyw zzlepie Zly cral. Kaza dyetye wzzklepie Lekarzom taynye2 zazdyecze Chzttnye chowaty, a kyrmiecze Czo rsku pak o giney z lobie Musie za senu wzem zzobie." Die Orthographie dieses uralten Denkmals ist ganz sonder- bar. s ist so viel als ž, za steht für unser s, rs für rž oder ř, chz für cž oder č. So ist chzttnye (lies čtně) unser ctně. Die Alten sagten nemlich čstně, von čest, gen. čsti, woraus unser milderes cti, ctně entstanden ist. In die letzten 50 Jahre dieses Zeitraumes, 1260—1310, mögen manche von denjenigen Stücken gehören, die wir noch in Handschriften des XIV. und XVten Jahrhunderts finden. Als, nach meinem unvorgreiflichen Urtheile, 1. Der sogenannte Alexander Boemicalis, ein langes episches Gedicht von den Thaten und Feldzügen Alexanders. Es besteht aus mehr als 2000 Versen. In einer ziemlich langen Vorrede sucht sich der Verfasser gegen / den Tadel unverständiger und liebloser Kunstrichter zu verwahren. Ihr Anfang ist: Genz zeymene byl wyehlassny Gehoz rozum byl tak yasny Ze gmu bylo wsyeczko znamo Wzemy w morzi w hwyezdach tamo4 Ten wsak tsstweru wyecz wyczita Gez przied geho smyslem skrita." 1 V březnu 1788. (KorDD 76; srv. Fl 97.) 2 Dobrovský: raynye, patrně chybou tiskovou, neboť v G II. (71) i G III. (106) čteme správné: taynye. 3 F1 162, v. 92—97. 4 Dobrovský chybně: taino; stejně tak ještě v G II. 89, teprve v G III. 129 správně: tamo. 5 Ve vydání Martina Hattaly a Adolfa Patery: „Zbytky rýmova- ných Alexandreid staročeských“ I. (1881), str. 1, 1 v. 1—6; viz též ve
Strana 22
6 ZZ Dobrovský: Geschichte 331/332 Die Handschrift auf Papier in Fol. aus dem XIVten Jahr- hundert, aus der ich meine Abschrift nehmen liesz, befindet sich in der Bibliothek der prager Domkirche.1 Sie endigt sich mit den ersten sieben Versen des 34ten Kapitels, welches die Auf- schrift hat: hic intrat Alexander montium altitudines. Hier bricht nun die Handschrift nach sieben Versen ab, deren letz- ter ist: Tehdy gyemuz bye newykla." Vielleicht läszt sich das Ubrige noch in irgend einer andern Handschrift entdecken. 2. Die meisten Stücke eines Manuscriptes auf Pergamen in 12. aus der ersten Hälfte des XIV. Jahrhunderts,3 welches ich nun, da man es lange vergebens gesucht hatte, durch die Güte des Hrn. Dechants Klier besitze.4 Es enthält lauter Gedichte und Lieder in vierfüszigen gereimten Versen, meistens geistli- chen Inhalts. Die beträchtlichsten sind: Die Legende vom heil. Prokop. Die sieben Freuden Mariä, die sich in einem Mscte auf Pergamen in 4. in der Bibliothek der prager Domkirche hinter dem böhmischen Psalter befinden.5 Die weinende Magdalena am Grabe Jesu. Das Klagelied der Jungfrau Mariä. Die Paszion. Die zehn Gebote Gottes. Kleiner, aber nicht weniger schätzbar sind: Die Fabel vom Fuchse und Kruge; einige Satyren auf ver- schiedene Handwerker als Becker, Schuster,/Bräuer, Schmiede u. s. f. Das Gedicht vom reichen Prasser (O bohatczy) beschlieszt 6 das ganze Werk." 3. Der sogenannte Bohemarius in der Bibliothek der prager Domkirche auf Papier in 4. vom J. 1309. Verfasser davon ist vydání Reinholda Trautmanna („Die alttschechische Alexandreis“, Heidel- berg 1916), str. 1 [1 1, v. 1—6. 1 P 1534 (157b—1693) 2 Hattala-Patera str. 59 v. 43—49; Trautmann str. 31, v. 2454—2460 3 Rukopis Hradecký. — Vydal po prvé po částech Václav Hanka v I., II. a III. díle „Starobylých skládání“ r. 1817 a 1818, souhrnně Adolf Patera v VIII. č. „Památek staré literatury české“ (1881). 4 Dnes v Lobkovické knihovně v Praze, (č. 334; viz V. str. Úvodu k Paterovu vydání). 5 PP 267; tu zaznamenáno toliko podle katalogu rukopisů, neboť se pohřešuje již od r. 1878, a jen jako „Zialtarž a hodinky o Pannie Maryi“. Srv. G I. 340 [31] č. 6. 6 Legenda o sv. Prokopu. Radosti svaté Mařie. Pláč Marie Magda- lény. Pláč sv. Mařie. Umučení Páně. Desatero kázanie božie. O lišce a o čbánu. Pekař. O ševcích. O sladovníciech. O zlých kovářích. 7 P 1643 (17a—33b). Po prvé vydal V. Hanka ve „Sbírce nejdávněj- ších slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 27—53.
6 ZZ Dobrovský: Geschichte 331/332 Die Handschrift auf Papier in Fol. aus dem XIVten Jahr- hundert, aus der ich meine Abschrift nehmen liesz, befindet sich in der Bibliothek der prager Domkirche.1 Sie endigt sich mit den ersten sieben Versen des 34ten Kapitels, welches die Auf- schrift hat: hic intrat Alexander montium altitudines. Hier bricht nun die Handschrift nach sieben Versen ab, deren letz- ter ist: Tehdy gyemuz bye newykla." Vielleicht läszt sich das Ubrige noch in irgend einer andern Handschrift entdecken. 2. Die meisten Stücke eines Manuscriptes auf Pergamen in 12. aus der ersten Hälfte des XIV. Jahrhunderts,3 welches ich nun, da man es lange vergebens gesucht hatte, durch die Güte des Hrn. Dechants Klier besitze.4 Es enthält lauter Gedichte und Lieder in vierfüszigen gereimten Versen, meistens geistli- chen Inhalts. Die beträchtlichsten sind: Die Legende vom heil. Prokop. Die sieben Freuden Mariä, die sich in einem Mscte auf Pergamen in 4. in der Bibliothek der prager Domkirche hinter dem böhmischen Psalter befinden.5 Die weinende Magdalena am Grabe Jesu. Das Klagelied der Jungfrau Mariä. Die Paszion. Die zehn Gebote Gottes. Kleiner, aber nicht weniger schätzbar sind: Die Fabel vom Fuchse und Kruge; einige Satyren auf ver- schiedene Handwerker als Becker, Schuster,/Bräuer, Schmiede u. s. f. Das Gedicht vom reichen Prasser (O bohatczy) beschlieszt 6 das ganze Werk." 3. Der sogenannte Bohemarius in der Bibliothek der prager Domkirche auf Papier in 4. vom J. 1309. Verfasser davon ist vydání Reinholda Trautmanna („Die alttschechische Alexandreis“, Heidel- berg 1916), str. 1 [1 1, v. 1—6. 1 P 1534 (157b—1693) 2 Hattala-Patera str. 59 v. 43—49; Trautmann str. 31, v. 2454—2460 3 Rukopis Hradecký. — Vydal po prvé po částech Václav Hanka v I., II. a III. díle „Starobylých skládání“ r. 1817 a 1818, souhrnně Adolf Patera v VIII. č. „Památek staré literatury české“ (1881). 4 Dnes v Lobkovické knihovně v Praze, (č. 334; viz V. str. Úvodu k Paterovu vydání). 5 PP 267; tu zaznamenáno toliko podle katalogu rukopisů, neboť se pohřešuje již od r. 1878, a jen jako „Zialtarž a hodinky o Pannie Maryi“. Srv. G I. 340 [31] č. 6. 6 Legenda o sv. Prokopu. Radosti svaté Mařie. Pláč Marie Magda- lény. Pláč sv. Mařie. Umučení Páně. Desatero kázanie božie. O lišce a o čbánu. Pekař. O ševcích. O sladovníciech. O zlých kovářích. 7 P 1643 (17a—33b). Po prvé vydal V. Hanka ve „Sbírce nejdávněj- ších slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 27—53.
Strana 23
332/333 der böhmischen Sprache (1791) 23 vermuthlich einer von den Lehrern an der lateinischen Schule bei der Domkirche zu Prag, die unter Ottokar II. auch von Aus- ländern besucht wurde. Worüber Hrn. Ungars Gedanken von dem Zustande der Schulen und der lateinischen Litteratur in Böhmen1 § XII. und XIII.2 nachzulesen sind. Zum Behufe der lernenden böhmischen Jugend, und vielleicht insbesondere der 1259 vom Domherrn Eberhard gestifteten Bonifanten, die nach ihren Regeln Latein reden sollten, brachte man eine beträcht- liche Anzahl lateinischer Wörter mit beigefügten böhmischen Bedeutungen in Verse, welche wahrscheinlich die Lehrlinge aus- wendig lernen muszten. Das ganze lateinisch-böhmische Voka- bularium, die voran stehenden böhmischen und lateinischen Redensarten oder Ubersetzungsübungen in Prosa nicht mit ge- rechnet, besteht aus 886 Hexametern.3 Zur Probe mögen folgende Verse dienen: Wyek aetas, seculum stowyek, radiusque poprslek, Vmbra styen, tenebrae tma, dic indictio narok. Lustrum sit pyet let, annus rok, terminus sit czyl. Mensis sit4 myessiecz, tibi sit ebdomada tyden. Meridies polednye, vesper weczer, mane rano. Diluculum swytanye, tibi sit crepusculum sumrak. Antelucanum przyedswyetye5 sit bene dictum. Dic conticinium prwospie, tempus erit czass. Est Ianuarius leden, dic‘ Februarius vnor. Martius est brzyezen, Aprilis sit tibi duben. May Majus, Iunius czrwen, czrwnez Iulius erit. Augustus sirpen, zarzuy September, a rzygen Dicitur October, Nouember listopad erit." December prossynecz, embolizmus quoque hrudnecz. Est ortus wychod, sed occasum fore zapad. Aurora zorze, tibi sit impressio zarzye. Dic fore wyeters ventus, sed zywel elementum." Aer sit powyetrzye, flatus duch, vapor para. Spiramen dychanye, cometa sit tibi zazrak. Hrom tonitrus1° u. s. f. 1 vor Errichtung der hohen Schule zu Prag. Prag 1784. 2 Str. 52—58. 3 V otisku Flajšhansově (Bohemář. Otiskuje V. Flajšhans. LF XIX. 1892, str. 381—391, 476—490) 889 veršů. 4 Flajšhans: erit. 5 Flajšhans: przyed swyetem. 6 Flajšhans: hic. 7 Flajšhans: exit. 8 Flajšhans: wyetr. Flajšhans: fore elementum. 10 Flajšhans na m. uv. str. 383, v. 16—35.
332/333 der böhmischen Sprache (1791) 23 vermuthlich einer von den Lehrern an der lateinischen Schule bei der Domkirche zu Prag, die unter Ottokar II. auch von Aus- ländern besucht wurde. Worüber Hrn. Ungars Gedanken von dem Zustande der Schulen und der lateinischen Litteratur in Böhmen1 § XII. und XIII.2 nachzulesen sind. Zum Behufe der lernenden böhmischen Jugend, und vielleicht insbesondere der 1259 vom Domherrn Eberhard gestifteten Bonifanten, die nach ihren Regeln Latein reden sollten, brachte man eine beträcht- liche Anzahl lateinischer Wörter mit beigefügten böhmischen Bedeutungen in Verse, welche wahrscheinlich die Lehrlinge aus- wendig lernen muszten. Das ganze lateinisch-böhmische Voka- bularium, die voran stehenden böhmischen und lateinischen Redensarten oder Ubersetzungsübungen in Prosa nicht mit ge- rechnet, besteht aus 886 Hexametern.3 Zur Probe mögen folgende Verse dienen: Wyek aetas, seculum stowyek, radiusque poprslek, Vmbra styen, tenebrae tma, dic indictio narok. Lustrum sit pyet let, annus rok, terminus sit czyl. Mensis sit4 myessiecz, tibi sit ebdomada tyden. Meridies polednye, vesper weczer, mane rano. Diluculum swytanye, tibi sit crepusculum sumrak. Antelucanum przyedswyetye5 sit bene dictum. Dic conticinium prwospie, tempus erit czass. Est Ianuarius leden, dic‘ Februarius vnor. Martius est brzyezen, Aprilis sit tibi duben. May Majus, Iunius czrwen, czrwnez Iulius erit. Augustus sirpen, zarzuy September, a rzygen Dicitur October, Nouember listopad erit." December prossynecz, embolizmus quoque hrudnecz. Est ortus wychod, sed occasum fore zapad. Aurora zorze, tibi sit impressio zarzye. Dic fore wyeters ventus, sed zywel elementum." Aer sit powyetrzye, flatus duch, vapor para. Spiramen dychanye, cometa sit tibi zazrak. Hrom tonitrus1° u. s. f. 1 vor Errichtung der hohen Schule zu Prag. Prag 1784. 2 Str. 52—58. 3 V otisku Flajšhansově (Bohemář. Otiskuje V. Flajšhans. LF XIX. 1892, str. 381—391, 476—490) 889 veršů. 4 Flajšhans: erit. 5 Flajšhans: przyed swyetem. 6 Flajšhans: hic. 7 Flajšhans: exit. 8 Flajšhans: wyetr. Flajšhans: fore elementum. 10 Flajšhans na m. uv. str. 383, v. 16—35.
Strana 24
24 Dobrovský: Geschichte 333/334 Unter den Wörtern, womit Werke der Kunst und Begriffe aus dem Gebiete der Wissenschaften bezeichnet werden, kom- men schon viele aus dem Lateinischen und Deutschen entlehnte vor, woraus abermal erhellet, dasz die Böhmen die höhere Kultur ihrer Sprache sowohl als ihrer Sitten grösztentheils Fremden zu verdanken haben. Die in diesem Vokabulario enthaltenen Wörter können zur Erklärung anderer alten Denkmale sehr gute Dienste leisten. In dieser Absicht habe ich sie nach dem Alpha- bete geordnet, wovon ich in dem Supplemente zu des H. Tomsa böhmisch-deutschen Lexiko Gebrauch machen werde.1 4. Die tettauische oder kynskysche Familienbibel, welche Balthasar von Tettau schon im J. 1311 besessen, wie es seine Hand, womit er einige Lehren für seine Kinder hinein schrieb, beweisen. Der sel. geheime Hausarchivarius von Rosenthal sah sie 1736 zu Prag in der Bibliothek des Freiherrn Gottfried Da- niel von Wunschwitz, und auf seinen Rath kaufte sie hernach der Fürst Stephan von Kinsky um 100 Dukaten, in dessen hinter- lassener Bibliothek sie noch vorhanden war, als Hr. von Rosen- thal die Nachricht davon in seinem böhmischen Staatsrechte" niederschrieb.3 Sieh böhm. Litt. B. II. S. 211.4 Hr. Dobner hatte sie ebenfalls in Händen und giebt von ihr in der oben5 ange- führten Abhandlung über das Alter der böhm. Bibelübersetzung S. 296. folgende Nachricht:„Ich selbst habe schon vor zwanzig und mehr Jahren aus dem hiesigen (zu Prag)8 chlumetzer Graf-Kinsky- schen Archiv, eine/ böhmische auf Pergamen geschriebene Bibel, so ehemals dieser Familie, als sie noch den Namen Tetowe oder Tetauer führten, einen ganzen Monat lang in Händen gehabt und mich überzeugt, dasz sie vor dem vierzehnten Jahrhundert ge- schrieben ist“. Schade! dasz sie Hr. Dobner blos aus dem Gedächt- nisse nach zwanzig Jahren so mager beschreibt! Ich wünsche nicht so sehr, als dieses überaus schätzbare Denkmal, mit welchem 1 Slovník Františka Jana Tomsy vyšel r. 1791 pod názvem „Voll- ständiges Wörterbuch der böhmischen, deutschen und lateinischen Sprache“. Zamýšlené dodatky k němu Dobrovský neuveřejnil, nýbrž užil sebraného materiálu pro svůj vlastní Slovník. 2 Dobrovský: Staatrechte. 3 Rosenthalovo pojednání o českém státním právu zůstalo dodnes v rukopise. V BML 211—212 Dobrovský blíže určuje: „I. Buch, III. Kapitel, II. Abschnitt, II. Absatz: Von den aufgehobenen vormaligen Religionsverträgen, Verwilligungen und Satzungen. § 4. Ad Compactata Basileensia“. 4 BML II. 3., str. 211—213, 215—216. 5 G I. 321 [12]. 6 1789. 7 Dobrovský: „ich selbst habe vor...“. 8 V závorce poznámka Dobrov- ského.
24 Dobrovský: Geschichte 333/334 Unter den Wörtern, womit Werke der Kunst und Begriffe aus dem Gebiete der Wissenschaften bezeichnet werden, kom- men schon viele aus dem Lateinischen und Deutschen entlehnte vor, woraus abermal erhellet, dasz die Böhmen die höhere Kultur ihrer Sprache sowohl als ihrer Sitten grösztentheils Fremden zu verdanken haben. Die in diesem Vokabulario enthaltenen Wörter können zur Erklärung anderer alten Denkmale sehr gute Dienste leisten. In dieser Absicht habe ich sie nach dem Alpha- bete geordnet, wovon ich in dem Supplemente zu des H. Tomsa böhmisch-deutschen Lexiko Gebrauch machen werde.1 4. Die tettauische oder kynskysche Familienbibel, welche Balthasar von Tettau schon im J. 1311 besessen, wie es seine Hand, womit er einige Lehren für seine Kinder hinein schrieb, beweisen. Der sel. geheime Hausarchivarius von Rosenthal sah sie 1736 zu Prag in der Bibliothek des Freiherrn Gottfried Da- niel von Wunschwitz, und auf seinen Rath kaufte sie hernach der Fürst Stephan von Kinsky um 100 Dukaten, in dessen hinter- lassener Bibliothek sie noch vorhanden war, als Hr. von Rosen- thal die Nachricht davon in seinem böhmischen Staatsrechte" niederschrieb.3 Sieh böhm. Litt. B. II. S. 211.4 Hr. Dobner hatte sie ebenfalls in Händen und giebt von ihr in der oben5 ange- führten Abhandlung über das Alter der böhm. Bibelübersetzung S. 296. folgende Nachricht:„Ich selbst habe schon vor zwanzig und mehr Jahren aus dem hiesigen (zu Prag)8 chlumetzer Graf-Kinsky- schen Archiv, eine/ böhmische auf Pergamen geschriebene Bibel, so ehemals dieser Familie, als sie noch den Namen Tetowe oder Tetauer führten, einen ganzen Monat lang in Händen gehabt und mich überzeugt, dasz sie vor dem vierzehnten Jahrhundert ge- schrieben ist“. Schade! dasz sie Hr. Dobner blos aus dem Gedächt- nisse nach zwanzig Jahren so mager beschreibt! Ich wünsche nicht so sehr, als dieses überaus schätzbare Denkmal, mit welchem 1 Slovník Františka Jana Tomsy vyšel r. 1791 pod názvem „Voll- ständiges Wörterbuch der böhmischen, deutschen und lateinischen Sprache“. Zamýšlené dodatky k němu Dobrovský neuveřejnil, nýbrž užil sebraného materiálu pro svůj vlastní Slovník. 2 Dobrovský: Staatrechte. 3 Rosenthalovo pojednání o českém státním právu zůstalo dodnes v rukopise. V BML 211—212 Dobrovský blíže určuje: „I. Buch, III. Kapitel, II. Abschnitt, II. Absatz: Von den aufgehobenen vormaligen Religionsverträgen, Verwilligungen und Satzungen. § 4. Ad Compactata Basileensia“. 4 BML II. 3., str. 211—213, 215—216. 5 G I. 321 [12]. 6 1789. 7 Dobrovský: „ich selbst habe vor...“. 8 V závorce poznámka Dobrov- ského.
Strana 25
334/335 der böhmischen Sprache (1791) 25 sich die kinskysche Familie und mit ihr die böhmische Nation, als mit einem heiligen Uberreste des grauen Alterthums, und einem so deutlichen Beweise der frühren Kultur unsrer Sprache, billig rühmen kann, nur eine halbe Stunde lang zu sehen und zu gebrauchen, um wenigstens eine bestimmtere und in mancherlei Rücksicht zweckmäszigere Beschreibung davon machen zu können. Nach vielem Nachfragen ist es mir noch nicht gelun- gen, gewisz zu erfahren, wo dieses Manuskript itzt aufbewahret wird. Indessen mag die Nachricht, die Berghauer in seiner Bibliomachial 1746, 8. S. 36. davon giebt, diesen Mangel ersetzen. „Es befindet sich, sagt er, bei der Hochgräflichen Familia von Wchi- nitz und Tetau ein neues Testament (NB. ein neues Testament, also nicht eine ganze Bibel) 2 auf Pergament, welches zum ewigen Andenken seiner Gottesfurcht An. 1311. in böhmischer Sprache geschrieben Balthasar Thetauer Baron von Tetau, Herr in dem Schlosz Fulstein, beeder Schlesien Landeshauptmann, unter Jo- hann dem König von3 Böhmen; am Ende desselben hinterliesz" er seinen Söhnen, Wilhelm, Wenzel und Friedrich eine schöne väterliche Unterrichtung, wie sie sich in ihrem Leben sollen ver- halten. In diesem neuen Testament befindet sich ebnermassen der Text 1. Joh. 5, 7,5 wie oben die böhmischen Text seind erzehlt worden.“ So gäbe es also doch keine böhmische Ubersetzung der ganzen Bibel, die über das XIV te Jahrhundert hinaufreichte, wiewohl ich mich gern bescheiden lasse, dasz die Ubersetzung des neuen Testaments, wovon man diese Abschrift vom J. 1311 hat, schon in der zweiten Hälfte des XIII ten Jahrh. gemacht worden sei. / 5. Das bekannte Lied vom heil. Wenzel, Swatý Wáclawe, welches in der Folge mit neuen Zusätzen vermehrt worden ist. Beness von Weitmil hat diesen Gesang, cantionem, wie er nennt, ab olim cantari consuetam,“ in seine Chronik mit aufgenommen, weil der Erzbischof Johann seinen Werth dadurch erhöhte, dasz er allen buszfertigen Sängern, die ihn zu Ehren des heil. Wen- zels singen würden, 40 Tage Ablasz verlieh. Er ist in Script. 1 Das ist Biblischer Feldzug, und Musterung vieler jämmerlich- verfälschten Bibelen. Ober-Amergau in Bayern. Str. 36b. 2 V závorce poznámka Dobrovského. 3 Berghauer: in. 4 Berghauer: desselbigen, hinterliesse. Kromě toho na několika místech Dobrovský pozměnil pravopis citátu z Berghauera. 5 Berghauer: 5, v. 7. 6 Při roce 1368 (Scriptorum rerum Bohemicarum Tomus II., str. 397).
334/335 der böhmischen Sprache (1791) 25 sich die kinskysche Familie und mit ihr die böhmische Nation, als mit einem heiligen Uberreste des grauen Alterthums, und einem so deutlichen Beweise der frühren Kultur unsrer Sprache, billig rühmen kann, nur eine halbe Stunde lang zu sehen und zu gebrauchen, um wenigstens eine bestimmtere und in mancherlei Rücksicht zweckmäszigere Beschreibung davon machen zu können. Nach vielem Nachfragen ist es mir noch nicht gelun- gen, gewisz zu erfahren, wo dieses Manuskript itzt aufbewahret wird. Indessen mag die Nachricht, die Berghauer in seiner Bibliomachial 1746, 8. S. 36. davon giebt, diesen Mangel ersetzen. „Es befindet sich, sagt er, bei der Hochgräflichen Familia von Wchi- nitz und Tetau ein neues Testament (NB. ein neues Testament, also nicht eine ganze Bibel) 2 auf Pergament, welches zum ewigen Andenken seiner Gottesfurcht An. 1311. in böhmischer Sprache geschrieben Balthasar Thetauer Baron von Tetau, Herr in dem Schlosz Fulstein, beeder Schlesien Landeshauptmann, unter Jo- hann dem König von3 Böhmen; am Ende desselben hinterliesz" er seinen Söhnen, Wilhelm, Wenzel und Friedrich eine schöne väterliche Unterrichtung, wie sie sich in ihrem Leben sollen ver- halten. In diesem neuen Testament befindet sich ebnermassen der Text 1. Joh. 5, 7,5 wie oben die böhmischen Text seind erzehlt worden.“ So gäbe es also doch keine böhmische Ubersetzung der ganzen Bibel, die über das XIV te Jahrhundert hinaufreichte, wiewohl ich mich gern bescheiden lasse, dasz die Ubersetzung des neuen Testaments, wovon man diese Abschrift vom J. 1311 hat, schon in der zweiten Hälfte des XIII ten Jahrh. gemacht worden sei. / 5. Das bekannte Lied vom heil. Wenzel, Swatý Wáclawe, welches in der Folge mit neuen Zusätzen vermehrt worden ist. Beness von Weitmil hat diesen Gesang, cantionem, wie er nennt, ab olim cantari consuetam,“ in seine Chronik mit aufgenommen, weil der Erzbischof Johann seinen Werth dadurch erhöhte, dasz er allen buszfertigen Sängern, die ihn zu Ehren des heil. Wen- zels singen würden, 40 Tage Ablasz verlieh. Er ist in Script. 1 Das ist Biblischer Feldzug, und Musterung vieler jämmerlich- verfälschten Bibelen. Ober-Amergau in Bayern. Str. 36b. 2 V závorce poznámka Dobrovského. 3 Berghauer: in. 4 Berghauer: desselbigen, hinterliesse. Kromě toho na několika místech Dobrovský pozměnil pravopis citátu z Berghauera. 5 Berghauer: 5, v. 7. 6 Při roce 1368 (Scriptorum rerum Bohemicarum Tomus II., str. 397).
Strana 26
26 Dobrovský: Geschichte 335/336 rerum Bohem. T. II. Pragae 1784, 8.1 nach einer alten Handschrift abgedruckt worden. §. 7. Dritte Periode. Denkmale aus derselben. Unter dem König Johann aus dem luxenburgischen Hause ist der Nachahmungstrieb der Böhmen durch das Neue und Ungewohnte, das sie bei seinem Hofe sahen, so mächtig gereizet worden, dasz ein groszer Theil, besonders die höhern Klassen, an fremden Sitten, Kleidern, Stifeln, an neuem Haarputze und an der deutschen Sprache so sehr Geschmak fanden, als wenn sie geglaubt hätten, sie müszten nun, nach erloschenem pře- myslischen Stamme, aufhören, Slawen oder Böhmen zu sein. Es wurde zum Sprichworte: die Böhmen sind wie Affen. Der Adel, und der Bürger von feinerer Lebensart, nahmen die Hofsprache an, und, da ohnehin viele Städte im Lande mit Deutschen be- setzt waren, so gewann auch hier die deutsche Sprache immer mehr Ansehen. Hierüber bitte ich Hrn Pelzels Geschichte der Deutschen und ihrer Sprache in Böhmen, welche in dem 4 ten Th. der Abhandlungen der böhm. Gesellschaft der Wissenschaften zu finden ist,2 nachzulesen. Die ersten geschriebenen Stadtrechte haben deutsche Raths- männer zu Prag unter seiner Regierung in deutscher Sprache entworfen. Die lateinische ward noch immer allgemein in öffent- lichen Verhandlungen gebraucht. Deutsche besorgten die Regie- rungsgeschäfte; königliche Schlösser und Amter wurden an Aus- länder vertheilt. Die Eifersucht erhitzte den Patriotismus / der böhmischen Herren, es entstunden Miszhelligkeiten3 zwischen ihnen und dem König, und letzterer muszte endlich dem böh- mischen Ernste nachgeben. Lesenswerth ist der Glückwunsch zum Antritte seiner Regierung, mit welchem Dalimil seine böh- mische Chronik beschlossen hatt. Er athmet ganz den Geist der damaligen Böhmen. Karl IV. begünstigte noch immer die Deutschen, wie er es als römischer Kaiser auch thun muszte. Prag war zu seiner Zeit nicht nur die volkreichste Stadt in ganz Deutschland, son- dern des kaiserlichen Hofes wegen zugleich der Sammelplatz der Künste und Wissenschaften. Der Einflusz derjenigen Kennt- 1 Str. 397—398. 2 1789 (auf das Jahr 1788), str. 344—379. 3 Dobrovský tiskovou chybou: enstunden Mishelligkeiten.
26 Dobrovský: Geschichte 335/336 rerum Bohem. T. II. Pragae 1784, 8.1 nach einer alten Handschrift abgedruckt worden. §. 7. Dritte Periode. Denkmale aus derselben. Unter dem König Johann aus dem luxenburgischen Hause ist der Nachahmungstrieb der Böhmen durch das Neue und Ungewohnte, das sie bei seinem Hofe sahen, so mächtig gereizet worden, dasz ein groszer Theil, besonders die höhern Klassen, an fremden Sitten, Kleidern, Stifeln, an neuem Haarputze und an der deutschen Sprache so sehr Geschmak fanden, als wenn sie geglaubt hätten, sie müszten nun, nach erloschenem pře- myslischen Stamme, aufhören, Slawen oder Böhmen zu sein. Es wurde zum Sprichworte: die Böhmen sind wie Affen. Der Adel, und der Bürger von feinerer Lebensart, nahmen die Hofsprache an, und, da ohnehin viele Städte im Lande mit Deutschen be- setzt waren, so gewann auch hier die deutsche Sprache immer mehr Ansehen. Hierüber bitte ich Hrn Pelzels Geschichte der Deutschen und ihrer Sprache in Böhmen, welche in dem 4 ten Th. der Abhandlungen der böhm. Gesellschaft der Wissenschaften zu finden ist,2 nachzulesen. Die ersten geschriebenen Stadtrechte haben deutsche Raths- männer zu Prag unter seiner Regierung in deutscher Sprache entworfen. Die lateinische ward noch immer allgemein in öffent- lichen Verhandlungen gebraucht. Deutsche besorgten die Regie- rungsgeschäfte; königliche Schlösser und Amter wurden an Aus- länder vertheilt. Die Eifersucht erhitzte den Patriotismus / der böhmischen Herren, es entstunden Miszhelligkeiten3 zwischen ihnen und dem König, und letzterer muszte endlich dem böh- mischen Ernste nachgeben. Lesenswerth ist der Glückwunsch zum Antritte seiner Regierung, mit welchem Dalimil seine böh- mische Chronik beschlossen hatt. Er athmet ganz den Geist der damaligen Böhmen. Karl IV. begünstigte noch immer die Deutschen, wie er es als römischer Kaiser auch thun muszte. Prag war zu seiner Zeit nicht nur die volkreichste Stadt in ganz Deutschland, son- dern des kaiserlichen Hofes wegen zugleich der Sammelplatz der Künste und Wissenschaften. Der Einflusz derjenigen Kennt- 1 Str. 397—398. 2 1789 (auf das Jahr 1788), str. 344—379. 3 Dobrovský tiskovou chybou: enstunden Mishelligkeiten.
Strana 27
336/337 der böhmischen Sprache (1791) 27 nisse, die man sich auf der neu gestifteten (1348) Universität erwerben konnte, auf die Kultur der böhmischen Sprache äuszer- te sich zwar nur mittelbar, aber doch in der Folge sichtbar genug. Hier bildeten sich die Männer, die hernach neue Begriffe von allerlei Gegenständen in ihrer Muttersprache unter dem Volke verbreiteten. Karl selbst sprach böhmisch, und obgleich alle Urkunden in seiner Kanzlei entweder in lateinischer oder deutscher Sprache ausgefertigt wurden, so vergasz er doch nicht, die slawonische Sprache selbst in der goldenen Bulle (1356) den Söhnen einiger Kurfürsten zu empfehlen: Statuimus, ut illustri- um principum, puta Regis Bohemiae, Comitis Palatini, Ducis Saxoniae, et Marchionis Brandenburgensis, Electorum filii vel haeredes et successores, cum verisimiliterl theutonicum idioma, sibi naturaliter inditum, scire praesumantur et ab infantia di- dicisse, incipiendo a septimo aetatis suae anno in Grammatica Italica et Slauica linguis instruantur. Cum illud non solum utile, immo ex causis praemissis summe necessarium habeatur2 etc. Und insbesondere für Böhmen hatte er in seinen Satzungen verordnet, dasz kein Richter im Lande angestellt werden soll, welcher der böhmischen Sprache nicht wohl kundig wäre, (kte- ryžby nevměl mluwiti a rozuměti řeči českého gazyka, gessto slowe řeč slowanská).3 Ferner hatte er verordnet, dasz die Satzung von dem Krönungseid des Königs von Böhmen alle Jahre durch die Landesschreiber der Gemeinde / zu Prag mit lauter Stimme in böhmischer Sprache (českými slowy) vorge- lesen werde.4 Wenn gleich diese Satzungen von den böhmischen Ständen nicht als Reichsgesetze anerkannt und angenommen worden sind, so leuchtet doch daraus Karls Denkungsart hervor, dasz er bei seiner neuen Gesetzgebung auf die böhmische Sprache so viel Rücksicht nahm. Sein Sohn Wenzel war der erste, der auch schon Urkunden in böhmischer Sprache ausfertigen liesz, die allererste und älteste ist vom J. 1395. Sie steht im Urkun- denbuche zu K. Wenzels Lebensgeschichte' num. CXVIII. Wenzel 1 Dobrovský tiskovou chybou: virisimiliter. 2 Ve vydání Harnackově (Otto Harnack: Das Kurfürstencollegium. Nebst kritischem Abdrucke der ältesten Ausfertigung der Goldenen Bulle. Gieszen. 1883.) str. 244. 3 Majestas Carolina. XIX. Ve vydání Františka Palackého v Archivu českém III., 1844, str. 103 (pod čarou). 4 Majestas Carolina XII; ve vydání Palackého na m. uv. str. 92 (pod čarou). 5 F. M. Pelcla.
336/337 der böhmischen Sprache (1791) 27 nisse, die man sich auf der neu gestifteten (1348) Universität erwerben konnte, auf die Kultur der böhmischen Sprache äuszer- te sich zwar nur mittelbar, aber doch in der Folge sichtbar genug. Hier bildeten sich die Männer, die hernach neue Begriffe von allerlei Gegenständen in ihrer Muttersprache unter dem Volke verbreiteten. Karl selbst sprach böhmisch, und obgleich alle Urkunden in seiner Kanzlei entweder in lateinischer oder deutscher Sprache ausgefertigt wurden, so vergasz er doch nicht, die slawonische Sprache selbst in der goldenen Bulle (1356) den Söhnen einiger Kurfürsten zu empfehlen: Statuimus, ut illustri- um principum, puta Regis Bohemiae, Comitis Palatini, Ducis Saxoniae, et Marchionis Brandenburgensis, Electorum filii vel haeredes et successores, cum verisimiliterl theutonicum idioma, sibi naturaliter inditum, scire praesumantur et ab infantia di- dicisse, incipiendo a septimo aetatis suae anno in Grammatica Italica et Slauica linguis instruantur. Cum illud non solum utile, immo ex causis praemissis summe necessarium habeatur2 etc. Und insbesondere für Böhmen hatte er in seinen Satzungen verordnet, dasz kein Richter im Lande angestellt werden soll, welcher der böhmischen Sprache nicht wohl kundig wäre, (kte- ryžby nevměl mluwiti a rozuměti řeči českého gazyka, gessto slowe řeč slowanská).3 Ferner hatte er verordnet, dasz die Satzung von dem Krönungseid des Königs von Böhmen alle Jahre durch die Landesschreiber der Gemeinde / zu Prag mit lauter Stimme in böhmischer Sprache (českými slowy) vorge- lesen werde.4 Wenn gleich diese Satzungen von den böhmischen Ständen nicht als Reichsgesetze anerkannt und angenommen worden sind, so leuchtet doch daraus Karls Denkungsart hervor, dasz er bei seiner neuen Gesetzgebung auf die böhmische Sprache so viel Rücksicht nahm. Sein Sohn Wenzel war der erste, der auch schon Urkunden in böhmischer Sprache ausfertigen liesz, die allererste und älteste ist vom J. 1395. Sie steht im Urkun- denbuche zu K. Wenzels Lebensgeschichte' num. CXVIII. Wenzel 1 Dobrovský tiskovou chybou: virisimiliter. 2 Ve vydání Harnackově (Otto Harnack: Das Kurfürstencollegium. Nebst kritischem Abdrucke der ältesten Ausfertigung der Goldenen Bulle. Gieszen. 1883.) str. 244. 3 Majestas Carolina. XIX. Ve vydání Františka Palackého v Archivu českém III., 1844, str. 103 (pod čarou). 4 Majestas Carolina XII; ve vydání Palackého na m. uv. str. 92 (pod čarou). 5 F. M. Pelcla.
Strana 28
28 Dobrovský: Geschichte 337/338 hatte unter seinen Hofleuten geschickte Männer, von welchen wir böhmische Ubersetzungen damals beliebter Werke erhalten haben. Ihm eignete Andreas von Duba, ehemaliger Oberster Land- richter, seine böhmisch verfaszte LANDGERICHTSORDNUNG zu. Seine besondere Gunst gegen die Böhmen legte Wenzel durch das Dekret vom J. 1409 an den Tag, wodurch der böhmischen Nation bei allen Akten an der Universität drei Stimmen zuge- sprochen worden, da sie vorhin nur Eine hatte. Nach dem Ab- zuge der deutschen Professoren und Studenten ward nun die böhmische Parthei an der Universität die herrschende, und Husz, dessen Verwendung man diese Entscheidung zu danken hatte, erwarb sich bei seiner Nation ein nahmhaftes Verdienst, und bei dem Magistern ein gröszeres Ansehen. Von den Denkmalen der böhmischen Sprache aus diesem Zeitraume, (1311—1409) haben wir: 1. KRONYKA ČESKÁ, eine böhmische Chronik in Reimen, dessen Verfasser, nach Hajeks Angabe,2 Dalemil Mezeřiczky, ein Domherr von Altbunzlau, sein soll. Allein hier ist der Priester zu Altbunzlau, bei welchem der Dichter ein Exemplar der Chro- nik von Böhmen (vermuthlich den lateinischen Kosmas sammt seinen Fortsetzern) gefunden und selbes bei seiner Arbeit ge- braucht hat, von dem böhmischen Sänger selbst wohl zu unter- scheiden. Letzterer war gewisz kein Priester, sondern wahr- scheinlich ein Edelknecht (Panoss), der um Bewirthung und Sold auf der Burg eines Herrn (vermuth/lich Wilhelms von Hasenburg) die Thaten unsrer Vorväter in altritterlichem Tone schilderte. Das Werk scheint erst im J. 1314 geendigt worden zu sein, weil viele Handschriften mit diesem Jahre ausdrücklich schlieszen. Andere, die mit dem J. 1326 schlieszen, enthalten schon spätere Zusätze, die von verschiedenen andern Meister- sängern herrühren mögen. Paul Geschin gab diese Chronik zu Prag 1620 in 4. und P. Faustin Prochazka nach vier neu ver- glichenen Handschriften ebendaselbst 1786 in 8. heraus." Nebst den von Hr. Prochazka beschriebenen Handschriften4 kenne ich 1 Výklad na právo zemské. Viz pozn. 4 ke G I. 341 [32]. 2 Hájek ve své „Kronice české“ (1541) uvádí toliko v soupise děje- pisců, kteří mu sloužili pramenem, (před listem I.) také: „Dalimil Meze- řycky kanovník kostela Boleslavskeho“. (Ve Flajšhansově vydání I. str. 59.) 3 Kronyka stará kláštera Boleslavského. Nyní poneyprve pro obecné dobré vůbec na světlo vydaná. 1620. — Kronyka Boleslavská. 1786. 4 Františkánský, Pelclův, Fürstenberský, Zebererův (o nich viz FRB III., str. XXI., č. 6, XXIII., č. 2, 3, XXIII.—XXIV.).
28 Dobrovský: Geschichte 337/338 hatte unter seinen Hofleuten geschickte Männer, von welchen wir böhmische Ubersetzungen damals beliebter Werke erhalten haben. Ihm eignete Andreas von Duba, ehemaliger Oberster Land- richter, seine böhmisch verfaszte LANDGERICHTSORDNUNG zu. Seine besondere Gunst gegen die Böhmen legte Wenzel durch das Dekret vom J. 1409 an den Tag, wodurch der böhmischen Nation bei allen Akten an der Universität drei Stimmen zuge- sprochen worden, da sie vorhin nur Eine hatte. Nach dem Ab- zuge der deutschen Professoren und Studenten ward nun die böhmische Parthei an der Universität die herrschende, und Husz, dessen Verwendung man diese Entscheidung zu danken hatte, erwarb sich bei seiner Nation ein nahmhaftes Verdienst, und bei dem Magistern ein gröszeres Ansehen. Von den Denkmalen der böhmischen Sprache aus diesem Zeitraume, (1311—1409) haben wir: 1. KRONYKA ČESKÁ, eine böhmische Chronik in Reimen, dessen Verfasser, nach Hajeks Angabe,2 Dalemil Mezeřiczky, ein Domherr von Altbunzlau, sein soll. Allein hier ist der Priester zu Altbunzlau, bei welchem der Dichter ein Exemplar der Chro- nik von Böhmen (vermuthlich den lateinischen Kosmas sammt seinen Fortsetzern) gefunden und selbes bei seiner Arbeit ge- braucht hat, von dem böhmischen Sänger selbst wohl zu unter- scheiden. Letzterer war gewisz kein Priester, sondern wahr- scheinlich ein Edelknecht (Panoss), der um Bewirthung und Sold auf der Burg eines Herrn (vermuth/lich Wilhelms von Hasenburg) die Thaten unsrer Vorväter in altritterlichem Tone schilderte. Das Werk scheint erst im J. 1314 geendigt worden zu sein, weil viele Handschriften mit diesem Jahre ausdrücklich schlieszen. Andere, die mit dem J. 1326 schlieszen, enthalten schon spätere Zusätze, die von verschiedenen andern Meister- sängern herrühren mögen. Paul Geschin gab diese Chronik zu Prag 1620 in 4. und P. Faustin Prochazka nach vier neu ver- glichenen Handschriften ebendaselbst 1786 in 8. heraus." Nebst den von Hr. Prochazka beschriebenen Handschriften4 kenne ich 1 Výklad na právo zemské. Viz pozn. 4 ke G I. 341 [32]. 2 Hájek ve své „Kronice české“ (1541) uvádí toliko v soupise děje- pisců, kteří mu sloužili pramenem, (před listem I.) také: „Dalimil Meze- řycky kanovník kostela Boleslavskeho“. (Ve Flajšhansově vydání I. str. 59.) 3 Kronyka stará kláštera Boleslavského. Nyní poneyprve pro obecné dobré vůbec na světlo vydaná. 1620. — Kronyka Boleslavská. 1786. 4 Františkánský, Pelclův, Fürstenberský, Zebererův (o nich viz FRB III., str. XXI., č. 6, XXIII., č. 2, 3, XXIII.—XXIV.).
Strana 29
338/339 der böhmischen Sprache (1791) 29 noch zwei andere, die Hr. Gubernialsekräter J. Cerroni in Brünn besitzt. Eine ist auf Papier in 4. vom J. 1443, die andere, ohne Jahrzahl, auf Pergamen sehr schön geschrieben.1 Beide habe ich in vielen Stellen mit dem gedruckten Texte verglichen und ge- funden, dasz dieser nicht allenthalben die wahren alten Lesarten enthält. Als Geschichtschreiber hat dieser Reimer gar kein Ver- dienst, als Dichter ein sehr geringes. Allein in wiefern er die Sitten und Denkungsart der Böhmen seiner und der vorigen Zeiten schildert, ist er schätzbar. Grosz und tapfer sind seine Helden, die böhmischen Herren und Ritter, wenn sie für ihr Vaterland fechten, klein und ohnmächtig2 die Könige, wenn sie deutschen Räthen Gehör geben. Heftig und grob ist sein Schimpf auf Deutsche. Der böhmische Nationalhasz gegen die Deutschen, den er kunstlos aber stark ausdrückt, ist ihm Patriotismus, weil er die Deutschen für erklärte Feinde des böhmischen Ruhms, der böhmischen Sprache und Nation ansieht und sie auch durchgängig so behandelt. Er schämt sich auch mancher groben Lüge nicht. 2. Sequentionarius seu Prosarum expositio Mag. Conradi Licentiati in septem artibus, auf Papier in 4. in der Bibliothek der prager Domkirche unter O. LIX.3 Die sogenannten Prosae werden in dieser Handschrift von Wort zu Wort böhmisch er- kläret, z. B. reddamus wzdawaymy, grates dyeky, qui genz, libe- rauit nos sproscyl ny. Anstatt t’ steht darinn noch allzeit cz oder4 c: czelo corpus, bycy fore, czye te, vczynyczy facere, maczy mater/ anstatt tielo, byti, tie, včiniti, máti. Es scheint also, dasz die Böhmen, wenigstens zum Theil, das jotirte t’ in den ältesten Zeiten, wie noch die Polen und Schlesier, zischend ausgesprochen haben. Daher schreibt auch Kosmas Braczislaus, Brzeczislaus, wofür wir Břetislaw sagen und schreiben. Eine andere Hand- schrift desselben Inhalts beschreibt Balbin in seiner Boh. docta P. III. p. 98. mit diesen Worten: Liber Prosarum Bohemicarum. 1 Rukopis z r. 1443, t. zv. Cerronský, je dnes v Zemském archivu moravském (Dudík-Ceroni LVIII., Nr. 108, str. 414—418), pergamenový rukopis, t. zv. Vídeňský, v Národní knihovně ve Vídni (Tabulae XI. Series nova cod. 44, dřívější signatura Suppl. 2922; Jireček ve Zprávách KČSN, roč. 1876, str. 259, a ve FRB III., str. XXI., uvádí, že Dudík zakoupil tento rukopis pro dvorskou knihovnu ve Vídni r. 1874, ale podle sdělení ředitel- ství National-Bibliothek ve Vídni stalo se tak 22. III. 1873.). 2 Dobrovský: ohnmöchtig; v G II. 101 [110] a G III. 146 [274]: ohnmächtig. 3 P 1643. Vydal V. Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latin- sko-českých“ (1833), str. 356—366. 4 Dobrovský tiskovou chybou: odet.
338/339 der böhmischen Sprache (1791) 29 noch zwei andere, die Hr. Gubernialsekräter J. Cerroni in Brünn besitzt. Eine ist auf Papier in 4. vom J. 1443, die andere, ohne Jahrzahl, auf Pergamen sehr schön geschrieben.1 Beide habe ich in vielen Stellen mit dem gedruckten Texte verglichen und ge- funden, dasz dieser nicht allenthalben die wahren alten Lesarten enthält. Als Geschichtschreiber hat dieser Reimer gar kein Ver- dienst, als Dichter ein sehr geringes. Allein in wiefern er die Sitten und Denkungsart der Böhmen seiner und der vorigen Zeiten schildert, ist er schätzbar. Grosz und tapfer sind seine Helden, die böhmischen Herren und Ritter, wenn sie für ihr Vaterland fechten, klein und ohnmächtig2 die Könige, wenn sie deutschen Räthen Gehör geben. Heftig und grob ist sein Schimpf auf Deutsche. Der böhmische Nationalhasz gegen die Deutschen, den er kunstlos aber stark ausdrückt, ist ihm Patriotismus, weil er die Deutschen für erklärte Feinde des böhmischen Ruhms, der böhmischen Sprache und Nation ansieht und sie auch durchgängig so behandelt. Er schämt sich auch mancher groben Lüge nicht. 2. Sequentionarius seu Prosarum expositio Mag. Conradi Licentiati in septem artibus, auf Papier in 4. in der Bibliothek der prager Domkirche unter O. LIX.3 Die sogenannten Prosae werden in dieser Handschrift von Wort zu Wort böhmisch er- kläret, z. B. reddamus wzdawaymy, grates dyeky, qui genz, libe- rauit nos sproscyl ny. Anstatt t’ steht darinn noch allzeit cz oder4 c: czelo corpus, bycy fore, czye te, vczynyczy facere, maczy mater/ anstatt tielo, byti, tie, včiniti, máti. Es scheint also, dasz die Böhmen, wenigstens zum Theil, das jotirte t’ in den ältesten Zeiten, wie noch die Polen und Schlesier, zischend ausgesprochen haben. Daher schreibt auch Kosmas Braczislaus, Brzeczislaus, wofür wir Břetislaw sagen und schreiben. Eine andere Hand- schrift desselben Inhalts beschreibt Balbin in seiner Boh. docta P. III. p. 98. mit diesen Worten: Liber Prosarum Bohemicarum. 1 Rukopis z r. 1443, t. zv. Cerronský, je dnes v Zemském archivu moravském (Dudík-Ceroni LVIII., Nr. 108, str. 414—418), pergamenový rukopis, t. zv. Vídeňský, v Národní knihovně ve Vídni (Tabulae XI. Series nova cod. 44, dřívější signatura Suppl. 2922; Jireček ve Zprávách KČSN, roč. 1876, str. 259, a ve FRB III., str. XXI., uvádí, že Dudík zakoupil tento rukopis pro dvorskou knihovnu ve Vídni r. 1874, ale podle sdělení ředitel- ství National-Bibliothek ve Vídni stalo se tak 22. III. 1873.). 2 Dobrovský: ohnmöchtig; v G II. 101 [110] a G III. 146 [274]: ohnmächtig. 3 P 1643. Vydal V. Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latin- sko-českých“ (1833), str. 356—366. 4 Dobrovský tiskovou chybou: odet.
Strana 30
30 Dobrovský: Geschichte 339/340 Interpretatur author Prosas veteres in ecclesiae Pragensis Mis- sali, et in Bohemicum conuertit vocibus antiquissimis. Ex eo libro veterem Bohemorum linguam noscere licet. 3. Ein lateinisch-böhmisches Vokabularium, auf Papier in 4. in der öffentlichen Bibliothek zu Prag.1 Es ist nicht so voll- ständig als der Bohemarius vom J. 1309, kommt aber in vielen Stücken damit überein. Fängt an: Deus Buoh. Deitas Bostwy. Creator Stworzitel. Creatura stworzeny. Lux swietlost?. Stella hvissda. Coelum nebye. Terra zemye. Angelus Angel. Archangelus Archangel. Endigt sich mit der Rubrik: de colore vestium, wovon die letzten Wörter sind: Camisiale, karnacz, Tapete, koberecz,3 Colo- nicium,4 Colinske, Seminiuium Sussinyess al. Susnyezz, d. i. nach jetziger Aussprache und Orthographie Sausněž, von s oder su, cum, und snih, nix, sněžný, niueus. 4. Ein lateinisch-böhmisches Vokabularium, auf Papier in Fol. 6 Bogen stark, in dem Benediktinerkloster zu Raygern in Mähren.5 Es enthält 3485 Wörter." Der Verfasser nennt sich in der Vorrede, die mit den Versen anfängt: Accedant pueri, cupientes mente beari, Ad cognoscenda propria" vocabula pauca." / Von seiner Arbeit sagt der Verfasser weiter: Hinc pro posse meo coniungo Latina Bohemo, Gratia non laudis laborando IIIIor in annis, 1 Tr L II. 2051 (Y. I. 1. n. 14), f. 62b—71a. (Srv. Kor. DZ 56, 62.) Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 157—174, pod názvem Nomenclator latino-bohemicus. 2 Hanka i rukopis (univ. kn. Ms XI. E. 4): switlost; kromě toho Hanka: Bostwý, stworzený, zemýe, rukopis: bostwý, stworzený, Nebye, zemýe. 3 Hanka rovněž: koberecz, rukopis: koberzecz. 4 Hanka i rukopis: Colonicum. 5 Dnes nezvěstný; viz V. Flajšhans: Klaret a jeho družina I. (1926, nákl. ČA), str. 82 n. 6 Podle Flajšhanse (na m. uv. str. 83) 3585. 7 Flajšhans: congnoscenda propriata. Flajšhans str. 104, v. 1—2. 9 Flajšhans: quatuor annis. 8
30 Dobrovský: Geschichte 339/340 Interpretatur author Prosas veteres in ecclesiae Pragensis Mis- sali, et in Bohemicum conuertit vocibus antiquissimis. Ex eo libro veterem Bohemorum linguam noscere licet. 3. Ein lateinisch-böhmisches Vokabularium, auf Papier in 4. in der öffentlichen Bibliothek zu Prag.1 Es ist nicht so voll- ständig als der Bohemarius vom J. 1309, kommt aber in vielen Stücken damit überein. Fängt an: Deus Buoh. Deitas Bostwy. Creator Stworzitel. Creatura stworzeny. Lux swietlost?. Stella hvissda. Coelum nebye. Terra zemye. Angelus Angel. Archangelus Archangel. Endigt sich mit der Rubrik: de colore vestium, wovon die letzten Wörter sind: Camisiale, karnacz, Tapete, koberecz,3 Colo- nicium,4 Colinske, Seminiuium Sussinyess al. Susnyezz, d. i. nach jetziger Aussprache und Orthographie Sausněž, von s oder su, cum, und snih, nix, sněžný, niueus. 4. Ein lateinisch-böhmisches Vokabularium, auf Papier in Fol. 6 Bogen stark, in dem Benediktinerkloster zu Raygern in Mähren.5 Es enthält 3485 Wörter." Der Verfasser nennt sich in der Vorrede, die mit den Versen anfängt: Accedant pueri, cupientes mente beari, Ad cognoscenda propria" vocabula pauca." / Von seiner Arbeit sagt der Verfasser weiter: Hinc pro posse meo coniungo Latina Bohemo, Gratia non laudis laborando IIIIor in annis, 1 Tr L II. 2051 (Y. I. 1. n. 14), f. 62b—71a. (Srv. Kor. DZ 56, 62.) Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 157—174, pod názvem Nomenclator latino-bohemicus. 2 Hanka i rukopis (univ. kn. Ms XI. E. 4): switlost; kromě toho Hanka: Bostwý, stworzený, zemýe, rukopis: bostwý, stworzený, Nebye, zemýe. 3 Hanka rovněž: koberecz, rukopis: koberzecz. 4 Hanka i rukopis: Colonicum. 5 Dnes nezvěstný; viz V. Flajšhans: Klaret a jeho družina I. (1926, nákl. ČA), str. 82 n. 6 Podle Flajšhanse (na m. uv. str. 83) 3585. 7 Flajšhans: congnoscenda propriata. Flajšhans str. 104, v. 1—2. 9 Flajšhans: quatuor annis. 8
Strana 31
340/341 der böhmischen Sprache (1791) 31 Clenius Rozkochany sclauus Slowyenyn." Octo dabo partes, quibus ipsa vocabula carpes. Sit Deus inprimis? u. s. f. Unter der Rubrik Artifices, welche das Werk beschlieszt, sind die letzten Wörter folgende: Carnifex masarz, Lanista rzyeznyk, Salista slanarz, Pupparius Lutecznyk, Pannicida kra- yacz, Foenile paluk." 5. Ein lateinisch-deutsch-böhmisches Vokabularium, in der städtischen Registratur zu Brünn, zu Ende einer Handschrift, welche das Catholicon magnum enthält4. Die Abschrift, welche mir der gelehrte Benediktiner P. Alexius Habrich mitgetheilt hat, ist 10 Bogen stark. Die lateinischen Wörter sind darinn nach dem Alphabete geordnet. Die Abstrakta und wissenschaft- lichen Kunstwörter sind meistens buchstäblich übersetzt, z. B. Apprehensio prwny pochop, Beniuolentia dobrowolenstwy, Qua- litas kteralost (vielleicht kterakost), Superstitio nastorna, Theo- logus swatopysak, Vniuersum wsselikost. Die letzten Wörter sind: Zonularius,5 Gurtilmacher, pasyerz. Die Konkreta sind gröszten- theils die noch itzt üblichen. 6. Ein Psalter, nebst den Tagzeiten von der heil. Maria und den sieben Freuden Mariä in Versen, auf Pergamen in 4. in der Bibliothek der prager Domkirche°. Sieh Litt. Magazin von Böh- men St. 3. S. 72." 7. Eine Ubersetzung der Propheten Isaias, Jeremias und Daniel, auf Papier in Fol. in der öffentlichen Bibliothek zu Prag." S. Litt. Mag. St. 3. S. 73." 8. Das Evangelienbuch in böhmischer, deutscher und latei- 10 nischer Sprache, welches Anna Königinn von England, K. Wen- zels Schwester, gehabt haben soll. S. Litt. Mag. St. 3. S. 61. / 9. Ein ascetisches Buch, welches ein böhmischer Ritter, Thomas von Stitny (z Sstjtného) aus verschiedenen andern, be- sonders aus den ascetischen Werken des heil. Bonaventura, zum Unterrichte seiner Töchter verfaszt und dem prager Scholas- tikus Adalbert Rankonis von Ericino († 1388) zugeeignet hat, 1 Flajšhans: Vyeda sciens (h)emos rozkochane czechy Bohemos. 2 Flajšhans na m. uv. str. 104, v. 9—11, v. 21—22. 3 Flajšhans str. 197, v. 2526—2530 (též varianty pod čarou). 4 Vydal Václav Hanka ve „Zbírce nejdávnějších slovníků latinsko- českých“, 1833, str. 174—179, pod názvem Catholicon magnum latino— teutonico—bohemicum. 5 Hanka: Zonolarius. 6 PP 267. 7 č. 38. 8 Tr Č 163. 9 č. 40. 10 č. 22.
340/341 der böhmischen Sprache (1791) 31 Clenius Rozkochany sclauus Slowyenyn." Octo dabo partes, quibus ipsa vocabula carpes. Sit Deus inprimis? u. s. f. Unter der Rubrik Artifices, welche das Werk beschlieszt, sind die letzten Wörter folgende: Carnifex masarz, Lanista rzyeznyk, Salista slanarz, Pupparius Lutecznyk, Pannicida kra- yacz, Foenile paluk." 5. Ein lateinisch-deutsch-böhmisches Vokabularium, in der städtischen Registratur zu Brünn, zu Ende einer Handschrift, welche das Catholicon magnum enthält4. Die Abschrift, welche mir der gelehrte Benediktiner P. Alexius Habrich mitgetheilt hat, ist 10 Bogen stark. Die lateinischen Wörter sind darinn nach dem Alphabete geordnet. Die Abstrakta und wissenschaft- lichen Kunstwörter sind meistens buchstäblich übersetzt, z. B. Apprehensio prwny pochop, Beniuolentia dobrowolenstwy, Qua- litas kteralost (vielleicht kterakost), Superstitio nastorna, Theo- logus swatopysak, Vniuersum wsselikost. Die letzten Wörter sind: Zonularius,5 Gurtilmacher, pasyerz. Die Konkreta sind gröszten- theils die noch itzt üblichen. 6. Ein Psalter, nebst den Tagzeiten von der heil. Maria und den sieben Freuden Mariä in Versen, auf Pergamen in 4. in der Bibliothek der prager Domkirche°. Sieh Litt. Magazin von Böh- men St. 3. S. 72." 7. Eine Ubersetzung der Propheten Isaias, Jeremias und Daniel, auf Papier in Fol. in der öffentlichen Bibliothek zu Prag." S. Litt. Mag. St. 3. S. 73." 8. Das Evangelienbuch in böhmischer, deutscher und latei- 10 nischer Sprache, welches Anna Königinn von England, K. Wen- zels Schwester, gehabt haben soll. S. Litt. Mag. St. 3. S. 61. / 9. Ein ascetisches Buch, welches ein böhmischer Ritter, Thomas von Stitny (z Sstjtného) aus verschiedenen andern, be- sonders aus den ascetischen Werken des heil. Bonaventura, zum Unterrichte seiner Töchter verfaszt und dem prager Scholas- tikus Adalbert Rankonis von Ericino († 1388) zugeeignet hat, 1 Flajšhans: Vyeda sciens (h)emos rozkochane czechy Bohemos. 2 Flajšhans na m. uv. str. 104, v. 9—11, v. 21—22. 3 Flajšhans str. 197, v. 2526—2530 (též varianty pod čarou). 4 Vydal Václav Hanka ve „Zbírce nejdávnějších slovníků latinsko- českých“, 1833, str. 174—179, pod názvem Catholicon magnum latino— teutonico—bohemicum. 5 Hanka: Zonolarius. 6 PP 267. 7 č. 38. 8 Tr Č 163. 9 č. 40. 10 č. 22.
Strana 32
32 Dobrovský: Geschichte 341 auf Pergamen in Fol. auf der öffentlichen Bibliothek zu Prag." Eine jüngere Abschrift dieses Buches führt Balbin Boh. doct. P. III. p. 115. an: Liber Bohemicus Thomae de Zasmuk catholici equitis Bohemi. Continet instructionem filiorum. In eodem libro est explicatio orationum Pater noster et Salutationis angelicae affectuosa. Compositus an. 1412 et descriptus an. 1492.2 Thomas von Zasmuk hat vermuthlich genanntes Werk für seine Söhne nur abschreiben lassen. Dem Inhalte nach ist es ganz gewisz einerlei mit dem Werke des Thomas von Stitny, der es zuerst nach der voran geschickten Vorrede für seine Töchter zusam- mentrug. 10. Ein Gebetbuch, welches Balbin Boh. doct. P. III. p. 172. mit diesen Worten beschreibt: Preces antiquissimae catholicae, vetusta lingua bohemica elegantissime conscriptae in membrana, in usum alicuius matronae Rosenbergicae, nam omnes orationes in faemineo genere efferuntur. Superant certe annos trecentos, et continent aureas et prorsus coelestes orationes. Aus der krumauer Jesuitenbibliothek kam es in die öffentliche nach Prag. 11. Sammlungen der ältesten Gesetze von Böhmen und zwar; a) die alten Landrechte (Práwo zemské), welche Andreas von Duba, Oberster Landrichter unter Karl IV., nachdem er Alters halber sein Amt niederlegte, gesammelt und dem K. Wenzel zugeeignet hat.4 b) Die Rechte des ältesten Herrn von Rosenberg.5 c) Die Gerichtsordnung (Ržad práwa zemského)." Diese drei Stücke sind in den meisten Handschriften beisammen zu finden. In einigen folgen darauf noch: d) die Satzungen Karls IV. unter dem böhmischen Titel: Ržad české koruny Cý- sařem Karlem potwrzeny.' Balbin handelt von diesen Gesetzen 1 Tr Č 6 (Sborník Klementinský). 2 Sborník Jindřichohradecký; Tr Č 161. 3 Tr Č 183. 4 Ondřeje z Dubé Výklad na právo zemské české. Vydal František Palacký v Archivu českém II., 1842, str. 483—517. 5 Kniha Rožmberská. Prvně vydal Andrzéj Kucharski r. 1832 („Najdawniejsze pomniky prawodawstwa słowiańskiego“), z domácích badatelů Fr. Palacký v Archivu Českém I. r. 1840 (předtím, 1835, ne- úplně v ČČM). Z pozdějších vydání viz zejm. vydání J. Gebaura v LF VII. (1880). 6 Po prvé vydal A. Kucharski 1838 ve Varšavě („Antiquissima mo- numenta juris Slovenici“), doma František Palacký v Archivu českém II., 1842, str. 78—135. 7 Majestas Carolina. Vydal Fr. Palacký v Archivu českém III., 1845.
32 Dobrovský: Geschichte 341 auf Pergamen in Fol. auf der öffentlichen Bibliothek zu Prag." Eine jüngere Abschrift dieses Buches führt Balbin Boh. doct. P. III. p. 115. an: Liber Bohemicus Thomae de Zasmuk catholici equitis Bohemi. Continet instructionem filiorum. In eodem libro est explicatio orationum Pater noster et Salutationis angelicae affectuosa. Compositus an. 1412 et descriptus an. 1492.2 Thomas von Zasmuk hat vermuthlich genanntes Werk für seine Söhne nur abschreiben lassen. Dem Inhalte nach ist es ganz gewisz einerlei mit dem Werke des Thomas von Stitny, der es zuerst nach der voran geschickten Vorrede für seine Töchter zusam- mentrug. 10. Ein Gebetbuch, welches Balbin Boh. doct. P. III. p. 172. mit diesen Worten beschreibt: Preces antiquissimae catholicae, vetusta lingua bohemica elegantissime conscriptae in membrana, in usum alicuius matronae Rosenbergicae, nam omnes orationes in faemineo genere efferuntur. Superant certe annos trecentos, et continent aureas et prorsus coelestes orationes. Aus der krumauer Jesuitenbibliothek kam es in die öffentliche nach Prag. 11. Sammlungen der ältesten Gesetze von Böhmen und zwar; a) die alten Landrechte (Práwo zemské), welche Andreas von Duba, Oberster Landrichter unter Karl IV., nachdem er Alters halber sein Amt niederlegte, gesammelt und dem K. Wenzel zugeeignet hat.4 b) Die Rechte des ältesten Herrn von Rosenberg.5 c) Die Gerichtsordnung (Ržad práwa zemského)." Diese drei Stücke sind in den meisten Handschriften beisammen zu finden. In einigen folgen darauf noch: d) die Satzungen Karls IV. unter dem böhmischen Titel: Ržad české koruny Cý- sařem Karlem potwrzeny.' Balbin handelt von diesen Gesetzen 1 Tr Č 6 (Sborník Klementinský). 2 Sborník Jindřichohradecký; Tr Č 161. 3 Tr Č 183. 4 Ondřeje z Dubé Výklad na právo zemské české. Vydal František Palacký v Archivu českém II., 1842, str. 483—517. 5 Kniha Rožmberská. Prvně vydal Andrzéj Kucharski r. 1832 („Najdawniejsze pomniky prawodawstwa słowiańskiego“), z domácích badatelů Fr. Palacký v Archivu Českém I. r. 1840 (předtím, 1835, ne- úplně v ČČM). Z pozdějších vydání viz zejm. vydání J. Gebaura v LF VII. (1880). 6 Po prvé vydal A. Kucharski 1838 ve Varšavě („Antiquissima mo- numenta juris Slovenici“), doma František Palacký v Archivu českém II., 1842, str. 78—135. 7 Majestas Carolina. Vydal Fr. Palacký v Archivu českém III., 1845.
Strana 33
341/342 der böhmischen Sprache (1791) 33 in dem Buche de Magistratibus1 Cap. II. Sieh / die Materialien zur alten und neuen Statistik von Böhmen, Heft II.2 S. 224—226. In der schönen cerronischen Handschrift auf Pergamen in Fol. folgen alle diese Stücke so aufeinander, wie sie hier geordnet sind.3 In einem alten pergamenenen Codex in Fol. im Archive der Altstadt Prag sind nebst diesen Stücken auch noch die alten Stadtrechte, die Weinbergsrechte in böhmischer Sprache ent- halten.4 Sie mögen aber wahrscheinlich in den folgenden Zeit- raum gehören. 12. Das Krönungsceremoniel5 K. Karls IV. in einer Hand- schrift der k. Hofbibliothek auf Pergamen in 4. hinter Karls lateinischem Commentario Vitae." 13. Die Reisebeschreibung des Ritters Johann von Mande- ville, aus dem Deutschen ins Böhmische übersetzt vom Magister Laurentius, Hofbedienten des K. Wenzels. Balbin fand sie in einer alten Handschrift zu Ossek, welche er Boh. doct. P. III. S. 203. mit diesen Worten beschreibt: Itinerarium Ioannis de Mandeville, Equitis Angli, in terram sanctam et per totam Asiam, Cairum et ad Presbyterum Ioannem" etc. Hunc librum transla- tum ex Italico in idioma germanicum, transtulit rursus in bo- hemicum M. Laurentius Wenceslai Caesaris Aulicus; est supra modum curiosa et iucunda historia. Man findet sie in mehrern Handschriften. Eine in Fol. auf Papier vom J. 1445 besasz ehe- dem Hr. Pelzel, der sie dem sel. Johann Ritter von Neuberg zukommen liesz." Eine andere in 4. auf Papier befindet sich in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg, mit der Aufschrift: 1 Desátá kniha první dekády díla „Miscellanea historica regni Bohe- miae“, zvaná „Liber curialis seu de Magistratibus et officiis curialibus“; vydána teprve posmrtně péčí Jos. Ant. Rieggera 1793. (Srv. pozn. násl.) 2 Prag und Leipzig, 1787. Tu na str. 221—235, ve stati „Balbin von den alten Gesetzen in Böhmen“, otištěna II. kapitola z Balbínovy „Liber de Magistratibus“, tehdy ještě rukopisné. 3 Nyní v Národní knihovně ve Vídni. Tabulae VIII. 15302; srv. též ve vydání Františka Čády (Ondřeje z Dubé Práva zemská česká, ČA, 1930) str. 95, č. 11. 4 Viz Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Rozbor staročeské literatury, 1842), č. 45 (str. 168—169). 5 Řád korunování krále českého. 6 Tabulae I. 619. 7. Dobrovský: Ioanem. 8 Dnes v knihovně Národního musea v Praze (sign. II. C 10); viz „Cestopis t. zv. Mandevilla“. K vydání připravil Dr. František šimek. V Praze 1911 (nákl. Č. A.), str. VIII.—XII. (rukopis A). Bartoš I. 367.
341/342 der böhmischen Sprache (1791) 33 in dem Buche de Magistratibus1 Cap. II. Sieh / die Materialien zur alten und neuen Statistik von Böhmen, Heft II.2 S. 224—226. In der schönen cerronischen Handschrift auf Pergamen in Fol. folgen alle diese Stücke so aufeinander, wie sie hier geordnet sind.3 In einem alten pergamenenen Codex in Fol. im Archive der Altstadt Prag sind nebst diesen Stücken auch noch die alten Stadtrechte, die Weinbergsrechte in böhmischer Sprache ent- halten.4 Sie mögen aber wahrscheinlich in den folgenden Zeit- raum gehören. 12. Das Krönungsceremoniel5 K. Karls IV. in einer Hand- schrift der k. Hofbibliothek auf Pergamen in 4. hinter Karls lateinischem Commentario Vitae." 13. Die Reisebeschreibung des Ritters Johann von Mande- ville, aus dem Deutschen ins Böhmische übersetzt vom Magister Laurentius, Hofbedienten des K. Wenzels. Balbin fand sie in einer alten Handschrift zu Ossek, welche er Boh. doct. P. III. S. 203. mit diesen Worten beschreibt: Itinerarium Ioannis de Mandeville, Equitis Angli, in terram sanctam et per totam Asiam, Cairum et ad Presbyterum Ioannem" etc. Hunc librum transla- tum ex Italico in idioma germanicum, transtulit rursus in bo- hemicum M. Laurentius Wenceslai Caesaris Aulicus; est supra modum curiosa et iucunda historia. Man findet sie in mehrern Handschriften. Eine in Fol. auf Papier vom J. 1445 besasz ehe- dem Hr. Pelzel, der sie dem sel. Johann Ritter von Neuberg zukommen liesz." Eine andere in 4. auf Papier befindet sich in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg, mit der Aufschrift: 1 Desátá kniha první dekády díla „Miscellanea historica regni Bohe- miae“, zvaná „Liber curialis seu de Magistratibus et officiis curialibus“; vydána teprve posmrtně péčí Jos. Ant. Rieggera 1793. (Srv. pozn. násl.) 2 Prag und Leipzig, 1787. Tu na str. 221—235, ve stati „Balbin von den alten Gesetzen in Böhmen“, otištěna II. kapitola z Balbínovy „Liber de Magistratibus“, tehdy ještě rukopisné. 3 Nyní v Národní knihovně ve Vídni. Tabulae VIII. 15302; srv. též ve vydání Františka Čády (Ondřeje z Dubé Práva zemská česká, ČA, 1930) str. 95, č. 11. 4 Viz Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Rozbor staročeské literatury, 1842), č. 45 (str. 168—169). 5 Řád korunování krále českého. 6 Tabulae I. 619. 7. Dobrovský: Ioanem. 8 Dnes v knihovně Národního musea v Praze (sign. II. C 10); viz „Cestopis t. zv. Mandevilla“. K vydání připravil Dr. František šimek. V Praze 1911 (nákl. Č. A.), str. VIII.—XII. (rukopis A). Bartoš I. 367.
Strana 34
34 Dobrovský: Geschichte 342/343 Tyto knihy prawj o gednom rytieři z Denmarku.1 Reisebeschrei- bungen und Ritterromane waren eine Lieblingslektur der Böh- men; daher ward auch diesz Buch schon 1510. in 8. zu Pilsen, und wieder 1610.2 zu Prag bei Walda gedruckt. 14. Eine Chronik von römischen Kaisern, aus dem Latei- nischen von eben demselben Mag. Laurentius übersetzt, in einer Handschrift3 in 4. auf Papier in der öffentlichen Bibliothek zu Prag. / 15. Die römische Chronik, sonst Martimiani genannt, aus dem Deutschen von dem böhmischen Ritter Beness von Hořo- witz um das J. 1399 übersetzt; auch schon gedruckt zu Prag 1488. fol. Sieh Litt. Mag. St. 2. S. 146. 16. Die böhmische CHRONIK des Pulkawa, aus dem Latei- nischen übersetzt. Hr. Faustin Prochazka hat sie nach ener alten Handschrift auf der öffentlichen Bibliothek zu Prag," jedoch mit Abänderung der veralteten Flexionen und Erklärun- gen unverständlicher Wörter 1786 in 8. herausgegeben." Das latei- nische Original ist auf Befehl Kaiser Karls IV. verfertiget und bald darauf, vermuthlich unter K. Wenzel, übersetzt worden. Hierbei ist diesz merkwürdig, dasz der böhmische Ubersetzer, hier und da, als S. 130, 164, 169, 194, 234,7 einige Sprüche der Vorväterweisheit mit einmengt. Da sie in Versen abgefaszt sind, so ist es wahrscheinlich, dasz die Alten eine Sammlung solcher Sprüche, so wie die Deutschen ihren Freidank, in böhmi- scher Sprache gehabt haben. Diese kleinen Einschiebsel hat auch die schöne auf Pergamen in Fol. geschriebene, mit Bildern ge- zierte cerronische Handschrift des böhmischen Pulkawa." Vielleicht gehört der böhmische Kato, wenn gleich die vom sel. Voigt° recensirte Handschrift1° jünger ist, doch in diese Zeit. Voigt hatte ihr Alter nach der später und von einer andern Feder beigeschriebenen Zahl 1304, welche, da sie am obern Viz v Šimkově vydání Mandevilla str. XXV.—XXVII. (rukopis N). Srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXVII. 5. Dobrovský tiskovou chybou: Handschrife. 4 Tr Č 277. Tr L II. 2717 p. 300—508. Kronyka česká od Přibika Pulkavy z Tradenina ... z starožitného spisu poprvé vydaná od Frant. Faustýna Procházky. V Praze 1786. 7 Procházkova vydání, vesměs v poznámkách pod čarou (g, h, f, c, f). 8 Josef Müller: O rukopisech kroniky Přibíka z Radenína příjmím Pulkavy (1887), str. 12—13. 9 Acta litteraria I. str. 132—153. 10 Dobrovský: Handschrtft. 2 3 5 6
34 Dobrovský: Geschichte 342/343 Tyto knihy prawj o gednom rytieři z Denmarku.1 Reisebeschrei- bungen und Ritterromane waren eine Lieblingslektur der Böh- men; daher ward auch diesz Buch schon 1510. in 8. zu Pilsen, und wieder 1610.2 zu Prag bei Walda gedruckt. 14. Eine Chronik von römischen Kaisern, aus dem Latei- nischen von eben demselben Mag. Laurentius übersetzt, in einer Handschrift3 in 4. auf Papier in der öffentlichen Bibliothek zu Prag. / 15. Die römische Chronik, sonst Martimiani genannt, aus dem Deutschen von dem böhmischen Ritter Beness von Hořo- witz um das J. 1399 übersetzt; auch schon gedruckt zu Prag 1488. fol. Sieh Litt. Mag. St. 2. S. 146. 16. Die böhmische CHRONIK des Pulkawa, aus dem Latei- nischen übersetzt. Hr. Faustin Prochazka hat sie nach ener alten Handschrift auf der öffentlichen Bibliothek zu Prag," jedoch mit Abänderung der veralteten Flexionen und Erklärun- gen unverständlicher Wörter 1786 in 8. herausgegeben." Das latei- nische Original ist auf Befehl Kaiser Karls IV. verfertiget und bald darauf, vermuthlich unter K. Wenzel, übersetzt worden. Hierbei ist diesz merkwürdig, dasz der böhmische Ubersetzer, hier und da, als S. 130, 164, 169, 194, 234,7 einige Sprüche der Vorväterweisheit mit einmengt. Da sie in Versen abgefaszt sind, so ist es wahrscheinlich, dasz die Alten eine Sammlung solcher Sprüche, so wie die Deutschen ihren Freidank, in böhmi- scher Sprache gehabt haben. Diese kleinen Einschiebsel hat auch die schöne auf Pergamen in Fol. geschriebene, mit Bildern ge- zierte cerronische Handschrift des böhmischen Pulkawa." Vielleicht gehört der böhmische Kato, wenn gleich die vom sel. Voigt° recensirte Handschrift1° jünger ist, doch in diese Zeit. Voigt hatte ihr Alter nach der später und von einer andern Feder beigeschriebenen Zahl 1304, welche, da sie am obern Viz v Šimkově vydání Mandevilla str. XXV.—XXVII. (rukopis N). Srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXVII. 5. Dobrovský tiskovou chybou: Handschrife. 4 Tr Č 277. Tr L II. 2717 p. 300—508. Kronyka česká od Přibika Pulkavy z Tradenina ... z starožitného spisu poprvé vydaná od Frant. Faustýna Procházky. V Praze 1786. 7 Procházkova vydání, vesměs v poznámkách pod čarou (g, h, f, c, f). 8 Josef Müller: O rukopisech kroniky Přibíka z Radenína příjmím Pulkavy (1887), str. 12—13. 9 Acta litteraria I. str. 132—153. 10 Dobrovský: Handschrtft. 2 3 5 6
Strana 35
343/344 der böhmischen Sprache (1791) 35 Rande des ersten Blattes steht, nicht einmal eine Jahrzahl be- zeichnet, unrichtig bestimmt. Sie ist ganz gewisz aus dem XV ten Jahrhundert.1 Nebst dieser kenne ich noch eine andere in Fol. auf Papier in der öffentlichen Bibliothek zu Prag2, aber eben- falls ohne Jahrzahl. 17. Des Petrus Commestor Historia Scholastica,3 ehedem in dem Prämonstratenserstifte zu Bruck in Mähren4 vom J. 1404. auf Papier in Fol.5 Sieh Litt. Mag. St. 2. S. 31. Eine andere Handschrift befindet sich in der öffentlichen Bibliothek zu Prag" ohne Jahrzahl. S. Balbini Boh. doct. P. III. p. 115. /18. Der jugendliche Rath des Smil von Riesenberg, sonst Flasska genannt, in böhmischen Versen. Der Verfasser ward als Hauptmann des časlauer Kreises im J. 1403 oder 1402° von den Kuttenbergern erschlagen. Lupacius giebt in seinem Calend. histor. beim 13. August folgende Nachricht von genanntem Werke: Composuit populari lingua atque rhytmis librum titulo: Iuuenile Consilium seu Iuuenes Consultores (böhmisch ver- muthlich MLADA RADA), dignum sane lectu; est enim refertus pulcherrimis sententiis ac gnomis, quae sunt normae vitae ac morum, tum praeceptis piis atque salutaribus. Est ist noch kein Exemplar davon entdeckt worden. Ich kenne zwar ein böhmisches Gedicht in Versen betitelt: Nowá rada, der neue Rath, in einer Handschrift vom J. 1459. Allein es scheint von dem erstern unterschieden zu sein. 19. Das Leben Karls IV., eine böhmische Übersetzung seines Commentari Vitae, welches Ambros von Ottersdorf in einer alten Handschrift gefunden und 1555 zu Olmütz, mit Veränderung der alten Sprache, herausgegeben hat." Da sich das Alter vieler andern in Handschriften des XV ten Jahrhunderts vorkommenden Werke mit Gewiszheit nicht bestimmen läszt, so will ich auch hiermit abbrechen, und sie 1 Bartoš I. 1774. 2 Tr Č 280 (1. 1a—18b). 3 Vydal v Sbírce pramenův III. tř. ČA, 1910, Jan V. Novák (Petra Comestora Historia scholastica). 4 Dobrovský: Mährem. 5 Dnes v zemském archivu moravském, č. 302; viz v úvodě Nová- kova vydání str. VII.—X. 6 Tr Č 148; srv. též v úvodu Novákova vydání str. XI.—XII. 7 13. srpna 1403. 8 Bartoš I. 432 (98'—123). 9 Žiwot Cysaře Karla Cžtwrtého a Krále Cžeského, toho gména Prwnijho. Wytisstěno w Holomúcy v Jana Günthera.
343/344 der böhmischen Sprache (1791) 35 Rande des ersten Blattes steht, nicht einmal eine Jahrzahl be- zeichnet, unrichtig bestimmt. Sie ist ganz gewisz aus dem XV ten Jahrhundert.1 Nebst dieser kenne ich noch eine andere in Fol. auf Papier in der öffentlichen Bibliothek zu Prag2, aber eben- falls ohne Jahrzahl. 17. Des Petrus Commestor Historia Scholastica,3 ehedem in dem Prämonstratenserstifte zu Bruck in Mähren4 vom J. 1404. auf Papier in Fol.5 Sieh Litt. Mag. St. 2. S. 31. Eine andere Handschrift befindet sich in der öffentlichen Bibliothek zu Prag" ohne Jahrzahl. S. Balbini Boh. doct. P. III. p. 115. /18. Der jugendliche Rath des Smil von Riesenberg, sonst Flasska genannt, in böhmischen Versen. Der Verfasser ward als Hauptmann des časlauer Kreises im J. 1403 oder 1402° von den Kuttenbergern erschlagen. Lupacius giebt in seinem Calend. histor. beim 13. August folgende Nachricht von genanntem Werke: Composuit populari lingua atque rhytmis librum titulo: Iuuenile Consilium seu Iuuenes Consultores (böhmisch ver- muthlich MLADA RADA), dignum sane lectu; est enim refertus pulcherrimis sententiis ac gnomis, quae sunt normae vitae ac morum, tum praeceptis piis atque salutaribus. Est ist noch kein Exemplar davon entdeckt worden. Ich kenne zwar ein böhmisches Gedicht in Versen betitelt: Nowá rada, der neue Rath, in einer Handschrift vom J. 1459. Allein es scheint von dem erstern unterschieden zu sein. 19. Das Leben Karls IV., eine böhmische Übersetzung seines Commentari Vitae, welches Ambros von Ottersdorf in einer alten Handschrift gefunden und 1555 zu Olmütz, mit Veränderung der alten Sprache, herausgegeben hat." Da sich das Alter vieler andern in Handschriften des XV ten Jahrhunderts vorkommenden Werke mit Gewiszheit nicht bestimmen läszt, so will ich auch hiermit abbrechen, und sie 1 Bartoš I. 1774. 2 Tr Č 280 (1. 1a—18b). 3 Vydal v Sbírce pramenův III. tř. ČA, 1910, Jan V. Novák (Petra Comestora Historia scholastica). 4 Dobrovský: Mährem. 5 Dnes v zemském archivu moravském, č. 302; viz v úvodě Nová- kova vydání str. VII.—X. 6 Tr Č 148; srv. též v úvodu Novákova vydání str. XI.—XII. 7 13. srpna 1403. 8 Bartoš I. 432 (98'—123). 9 Žiwot Cysaře Karla Cžtwrtého a Krále Cžeského, toho gména Prwnijho. Wytisstěno w Holomúcy v Jana Günthera.
Strana 36
36 Dobrovský: Geschichte 344/345 nach dem Alter der Handschrift in dem nächst folgenden Zeit- raume anführen. §. 8. Vierte Periode, die man die herrschende Böhmische nennen könnte. Denkmale aus derselben. Mit dem böhmischen Reformator Husz fängt eine neue Epoche in der Geschichte der böhmischen Nation und ihrer Kultur, folglich auch ihrer Sprache, an. Alles findet nun ein groszes Interesse an Untersuchungen über die alten Lehrbegriffe der Theologie, über die Verhältnisse der geistlichen Macht, ihre Gränzen und ihren Miszbrauch.1 Anfangs ventilirten nur die Magister und Doktore im Karoline dergleichen Fragen, wor- unter die vom Jakobellus aufgeworfene — über den Gebrauch des Abendmahls unter beiden Gestalten? — nach ihren Folgen die wichtigste war. Man eiferte für das Gesetz Gottes, für die biblischen Lehren, und verwarf das Ansehen der neuern Kirchen- satzungen. Die Magistri gründeten ihre Behauptungen auf die Aussprüche der Bibel; dadurch ward die Begierde, die Bibel zu lesen, rege gemacht. Von dieser Zeit an werden nun böhmische Bibeln sehr häufig abgeschrieben, die sich noch in groszer Menge bis auf unsere Zeiten erhalten haben. Viele Handschrif- ten der böhmischen Bibel habe ich schon im Litt. Magazin St. 2. S. 31—50 und St. 3. S. 58—74 beschrieben, worunter die älteste bis itzt entdeckte ganze Bibel vom J. 14113 ist. Nach der Zeit hatte ich das Glück, wiederum einige zu entdecken, wor- unter eine auf Pergamen in zwei sehr groszen Foliobänden vom J. 1417 auf der olmützer Lyceumsbibliothek4 in mehr als einer Rücksicht merkwürdig ist. Selbst bei den Slawen im Kloster Emaus, welche Karl IV. 1347 gestiftet hatte, fand die böhmische Übersetzung einen solchen Beifall, dasz sie selbe zu ihrem Ge- brauche mit glagolitischen Lettern, womit sonst ihre slawischen Meszbücher geschrieben waren, in vier Bänden abschrieben, wovon sich aber nur der zweite vom J. 1416 noch erhalten hat." Sie scheinen sich nach und nach an die böhmische Sprache ge- wöhnet zu haben, da sie vielleicht um diese Zeit schon gröszten- 1 Dobrovský: Misbrauch. 2 Viz F. M. Bartoš: „Literární činnost M. Jakoubka ze Stříbra“ (1925, ČA), str. 33, č. 33. 3 Bible Litoměřická. 4 Bible Olomoucká. Bible Emauzská (česká hlaholská). Tr Č 1. 5
36 Dobrovský: Geschichte 344/345 nach dem Alter der Handschrift in dem nächst folgenden Zeit- raume anführen. §. 8. Vierte Periode, die man die herrschende Böhmische nennen könnte. Denkmale aus derselben. Mit dem böhmischen Reformator Husz fängt eine neue Epoche in der Geschichte der böhmischen Nation und ihrer Kultur, folglich auch ihrer Sprache, an. Alles findet nun ein groszes Interesse an Untersuchungen über die alten Lehrbegriffe der Theologie, über die Verhältnisse der geistlichen Macht, ihre Gränzen und ihren Miszbrauch.1 Anfangs ventilirten nur die Magister und Doktore im Karoline dergleichen Fragen, wor- unter die vom Jakobellus aufgeworfene — über den Gebrauch des Abendmahls unter beiden Gestalten? — nach ihren Folgen die wichtigste war. Man eiferte für das Gesetz Gottes, für die biblischen Lehren, und verwarf das Ansehen der neuern Kirchen- satzungen. Die Magistri gründeten ihre Behauptungen auf die Aussprüche der Bibel; dadurch ward die Begierde, die Bibel zu lesen, rege gemacht. Von dieser Zeit an werden nun böhmische Bibeln sehr häufig abgeschrieben, die sich noch in groszer Menge bis auf unsere Zeiten erhalten haben. Viele Handschrif- ten der böhmischen Bibel habe ich schon im Litt. Magazin St. 2. S. 31—50 und St. 3. S. 58—74 beschrieben, worunter die älteste bis itzt entdeckte ganze Bibel vom J. 14113 ist. Nach der Zeit hatte ich das Glück, wiederum einige zu entdecken, wor- unter eine auf Pergamen in zwei sehr groszen Foliobänden vom J. 1417 auf der olmützer Lyceumsbibliothek4 in mehr als einer Rücksicht merkwürdig ist. Selbst bei den Slawen im Kloster Emaus, welche Karl IV. 1347 gestiftet hatte, fand die böhmische Übersetzung einen solchen Beifall, dasz sie selbe zu ihrem Ge- brauche mit glagolitischen Lettern, womit sonst ihre slawischen Meszbücher geschrieben waren, in vier Bänden abschrieben, wovon sich aber nur der zweite vom J. 1416 noch erhalten hat." Sie scheinen sich nach und nach an die böhmische Sprache ge- wöhnet zu haben, da sie vielleicht um diese Zeit schon gröszten- 1 Dobrovský: Misbrauch. 2 Viz F. M. Bartoš: „Literární činnost M. Jakoubka ze Stříbra“ (1925, ČA), str. 33, č. 33. 3 Bible Litoměřická. 4 Bible Olomoucká. Bible Emauzská (česká hlaholská). Tr Č 1. 5
Strana 37
345/346 der böhmischen Sprache (1791) 37 theils aus gebohrnen Böhmen bestunden. Die taboritische Bibel vom J. 14351 ist schon mit Varianten am Rande versehen und hat einen an vielen Stellen berichtigten Text. Wenn einige Hussen für den Urheber der böhmischen Bibelübersetzung hal- ten, so irren sie freilich sehr, da wir ein neues Testament, einen Psalter, und einige Propheten schon aus dem XIVten Jahrhun- derte aufweisen können. Es kann aber wohl sein, dasz er mit Hilfe anderer Magister die vorhandenen einzelnen Theile ge- ordnet, die abgängigen ergänzet und so in ein Ganzes gebracht, manche Ausdrücke nach dem Sprachgebrauche seines Zeitalters verbessert und nach seiner Einsicht ab- / geändert hat. Für eine bestimmtere Orthographie hat er dadurch gesorgt, dasz er nach den Lauten der böhmischen Sprache ein eigenes ALPHABET2 einrichtete: A bude celé čeledi dáno dědictwj u. s. w., welches in alten Handschriften gefunden wird. Viele LIEDER in unsern ältern Gesangbüchern sind unstreitig von ihm. Husz drang mit Ernst auf die Verbesserung der Liturgie. Seinem treuen Ge- fährten Hieronymus von Prag legte man auf dem Kostnitzer Kirchenrath auch zur Last, dasz er in böhmischer Sprache Lie- der biblischen Inhalts, die von Layen öffentlich wären gesun- gen worden, verfaszt hat. Sieh Raynaldum ad an. 1416. n. 144. Man sah diesz für eine Entweihung an, so wie noch in neuern Zeiten der Pabst Alexander VII. in einem Dekrete vom J. 1661" über die französische Ubersetzung des römischen Missals ur- theilte, dasz durch dieses Unternehmen die Majestät des hoch- 1 Bible Padeřovská. Tabulae I. 1175. 2 Abeceda. 3 O rukopisech viz Václav Flajšhans: Literární činnost Mistra Jana Husi. ČA, 1900, str. 41. 4 Annales ecclesiastici, auctore Odorico Raynaldo. Tomus XVII., Coloniae Agrippinae, 1692, str. 482. („Item quod dictus Hieronymus ad confirmationem suorum errorum et haeresum, ut praedictos laicos in suo pertinaci errore confirmaret, et ut se habiliores et digniores reputarent ad praemissa, instruxit quantum potuit plurimos, et cantilenas confinxit, et composuit, in quibus textum bibliae, et sacrae Scripturae expressit, et capitula annotavit, ut ipsi soli videantur, et non ecclesia Romana, neque alii de clero sacram Scripturam intelligere, quae ad confusionem illorum de Ecclesia, quando placet eis, publice de die et de nocte manifeste decantant.“) 5 Dobrovský chybně 1641. Breve Alexandra VII. je z 12. ledna 1661 (viz Index Librorum prohibitorum Alexandri VII. Pontificis Maximi iussu editus. Romae, 1664, str. 382, Index Decretorum č. LXXII.). Francouzský překlad misálu vyšel v Paříži r. 1660 („Le Missel Romain..., traduit en français ... Par le Sieur de Voysin“). Srv. Fr. Heinrich Reusch: Der Index der verbotenen Bücher. Zweiter Band (1885), str. 542 n.
345/346 der böhmischen Sprache (1791) 37 theils aus gebohrnen Böhmen bestunden. Die taboritische Bibel vom J. 14351 ist schon mit Varianten am Rande versehen und hat einen an vielen Stellen berichtigten Text. Wenn einige Hussen für den Urheber der böhmischen Bibelübersetzung hal- ten, so irren sie freilich sehr, da wir ein neues Testament, einen Psalter, und einige Propheten schon aus dem XIVten Jahrhun- derte aufweisen können. Es kann aber wohl sein, dasz er mit Hilfe anderer Magister die vorhandenen einzelnen Theile ge- ordnet, die abgängigen ergänzet und so in ein Ganzes gebracht, manche Ausdrücke nach dem Sprachgebrauche seines Zeitalters verbessert und nach seiner Einsicht ab- / geändert hat. Für eine bestimmtere Orthographie hat er dadurch gesorgt, dasz er nach den Lauten der böhmischen Sprache ein eigenes ALPHABET2 einrichtete: A bude celé čeledi dáno dědictwj u. s. w., welches in alten Handschriften gefunden wird. Viele LIEDER in unsern ältern Gesangbüchern sind unstreitig von ihm. Husz drang mit Ernst auf die Verbesserung der Liturgie. Seinem treuen Ge- fährten Hieronymus von Prag legte man auf dem Kostnitzer Kirchenrath auch zur Last, dasz er in böhmischer Sprache Lie- der biblischen Inhalts, die von Layen öffentlich wären gesun- gen worden, verfaszt hat. Sieh Raynaldum ad an. 1416. n. 144. Man sah diesz für eine Entweihung an, so wie noch in neuern Zeiten der Pabst Alexander VII. in einem Dekrete vom J. 1661" über die französische Ubersetzung des römischen Missals ur- theilte, dasz durch dieses Unternehmen die Majestät des hoch- 1 Bible Padeřovská. Tabulae I. 1175. 2 Abeceda. 3 O rukopisech viz Václav Flajšhans: Literární činnost Mistra Jana Husi. ČA, 1900, str. 41. 4 Annales ecclesiastici, auctore Odorico Raynaldo. Tomus XVII., Coloniae Agrippinae, 1692, str. 482. („Item quod dictus Hieronymus ad confirmationem suorum errorum et haeresum, ut praedictos laicos in suo pertinaci errore confirmaret, et ut se habiliores et digniores reputarent ad praemissa, instruxit quantum potuit plurimos, et cantilenas confinxit, et composuit, in quibus textum bibliae, et sacrae Scripturae expressit, et capitula annotavit, ut ipsi soli videantur, et non ecclesia Romana, neque alii de clero sacram Scripturam intelligere, quae ad confusionem illorum de Ecclesia, quando placet eis, publice de die et de nocte manifeste decantant.“) 5 Dobrovský chybně 1641. Breve Alexandra VII. je z 12. ledna 1661 (viz Index Librorum prohibitorum Alexandri VII. Pontificis Maximi iussu editus. Romae, 1664, str. 382, Index Decretorum č. LXXII.). Francouzský překlad misálu vyšel v Paříži r. 1660 („Le Missel Romain..., traduit en français ... Par le Sieur de Voysin“). Srv. Fr. Heinrich Reusch: Der Index der verbotenen Bücher. Zweiter Band (1885), str. 542 n.
Strana 38
38 Dobrovský: Geschichte 346/347 heiligen Ritus, die in lateinischen Worten begriffen ist, verletzet werde. Diesz heiszt, sagt der Pabst, sacrosancti ritus Maiesta- tem latinis vocibus comprehensam deiicere atque deprimere." Nach dem Tode K. Wenzels (1419) treten nun auch die Tabo- riten auf, deren Bischof Nikolaus von Pilgram (Pelhřimow) einen theologischen TRAKTAT in lateinischer und böhmischer Sprache schrieb,2 welchen die prager Magistri auf einer Synode 1420 als ketzerisch verdammt haben. Bei ihrem Gottesdienste hatten sie die böhmische Sprache schon vor dem J. 1423 eingeführt, und mach- ten den prager Magistern auf der Synode zu Konopisst öffent- lich den Vorwurf, dasz sie ihre Messe in einer dem Volke un- verständlichen Sprache, d. i. lateinisch3 hielten. Von ihrem An- führer Žižka haben wir noch einige BRIEFE und eine KRIEGS- ORDNUNG in böhmischer Sprache.4 Ihr Kriegslied: Kdož gste Božj bogownjcy, a zákona geho u. s. f. haben die böhmischen Brüder im XVIten Jahrhundert abdrucken lassen.5 Es athmet ganz ihren enthusiastisch- kriegerischen, d. i. grausamen Geist: bjte, za- bjte, žádného nežiwte. Gesetze, Urkunden und andere Schriften geistlichen und weltlichen Inhalts werden nun immer häufiger in böhmischer Sprache abgefaszt. Die/ Deutschen werden von allen Amtern ausgeschlossen und die ins Land ziehenden deut- schen Kreuzsoldaten werden gleich an der Gränze unhöflich zurückgewiesen. Fremden Kaufleuten ward es durch päbstliche Bullen untersagt, den böhmischen Ketzern Waaren zuzuführen. So fiengen nun die Böhmen, ohne von fremder Kraft bestimmt oder durch ausländisches Beispiel gereizt zu werden, ihre eige- nen Kräfte auszuüben an, da schon die ersten Versuche voraus giengen. Ein ungenannter, vermuthlich Mathias Lauda, setzt den Beness von Hořowitz fort° und mehrere andere verzeichnen 1 Index Alexandri VII. (v. v.), str. 382 (tu poslední slova: deijcere et proterere); u Reusche (v. v.) v německém překladu str. 542. 2 Ad magnificationem. O svátosti těla a krve. Bartoš I. 1592 (203—17). 3 Dobrovský tiskovou chybou: lateinsch. 4 Listy. Vojenský řád. 5 V „Zprávě a naučení křesťanům věrným...“ (1530 v Mladé Bo- leslavi tiskem Jiříka Štyrsy), str. 166—168. Znovu vyšlo 1555, 1566 (v Ostrohu), 1595 (v Kralicích). Viz Zdeněk Nejedlý: Dějiny husitského zpěvu. II., 1913, str. 252—253. 6 T. zv. Pokračování kroniky Beneše z Hořovic od autora, dodnes neznámého. Po prvé vydal J. V. Zimmermann v Praze 1819, kriticky Fran- tišek Palacký r. 1829 v III. sv. „Scriptores rerum bohemicarum“ (Staří letopisové čeští, text E). Matěj Louda není autorem tohoto Pokračování
38 Dobrovský: Geschichte 346/347 heiligen Ritus, die in lateinischen Worten begriffen ist, verletzet werde. Diesz heiszt, sagt der Pabst, sacrosancti ritus Maiesta- tem latinis vocibus comprehensam deiicere atque deprimere." Nach dem Tode K. Wenzels (1419) treten nun auch die Tabo- riten auf, deren Bischof Nikolaus von Pilgram (Pelhřimow) einen theologischen TRAKTAT in lateinischer und böhmischer Sprache schrieb,2 welchen die prager Magistri auf einer Synode 1420 als ketzerisch verdammt haben. Bei ihrem Gottesdienste hatten sie die böhmische Sprache schon vor dem J. 1423 eingeführt, und mach- ten den prager Magistern auf der Synode zu Konopisst öffent- lich den Vorwurf, dasz sie ihre Messe in einer dem Volke un- verständlichen Sprache, d. i. lateinisch3 hielten. Von ihrem An- führer Žižka haben wir noch einige BRIEFE und eine KRIEGS- ORDNUNG in böhmischer Sprache.4 Ihr Kriegslied: Kdož gste Božj bogownjcy, a zákona geho u. s. f. haben die böhmischen Brüder im XVIten Jahrhundert abdrucken lassen.5 Es athmet ganz ihren enthusiastisch- kriegerischen, d. i. grausamen Geist: bjte, za- bjte, žádného nežiwte. Gesetze, Urkunden und andere Schriften geistlichen und weltlichen Inhalts werden nun immer häufiger in böhmischer Sprache abgefaszt. Die/ Deutschen werden von allen Amtern ausgeschlossen und die ins Land ziehenden deut- schen Kreuzsoldaten werden gleich an der Gränze unhöflich zurückgewiesen. Fremden Kaufleuten ward es durch päbstliche Bullen untersagt, den böhmischen Ketzern Waaren zuzuführen. So fiengen nun die Böhmen, ohne von fremder Kraft bestimmt oder durch ausländisches Beispiel gereizt zu werden, ihre eige- nen Kräfte auszuüben an, da schon die ersten Versuche voraus giengen. Ein ungenannter, vermuthlich Mathias Lauda, setzt den Beness von Hořowitz fort° und mehrere andere verzeichnen 1 Index Alexandri VII. (v. v.), str. 382 (tu poslední slova: deijcere et proterere); u Reusche (v. v.) v německém překladu str. 542. 2 Ad magnificationem. O svátosti těla a krve. Bartoš I. 1592 (203—17). 3 Dobrovský tiskovou chybou: lateinsch. 4 Listy. Vojenský řád. 5 V „Zprávě a naučení křesťanům věrným...“ (1530 v Mladé Bo- leslavi tiskem Jiříka Štyrsy), str. 166—168. Znovu vyšlo 1555, 1566 (v Ostrohu), 1595 (v Kralicích). Viz Zdeněk Nejedlý: Dějiny husitského zpěvu. II., 1913, str. 252—253. 6 T. zv. Pokračování kroniky Beneše z Hořovic od autora, dodnes neznámého. Po prvé vydal J. V. Zimmermann v Praze 1819, kriticky Fran- tišek Palacký r. 1829 v III. sv. „Scriptores rerum bohemicarum“ (Staří letopisové čeští, text E). Matěj Louda není autorem tohoto Pokračování
Strana 39
347/348 der böhmischen Sprache (1791) 39 die Begebenheiten ihrer Nation in ihrer Muttersprache.1 Den Mag. Kristian († 1439) machten seine medicinischen SCHRIFTEN berühmt, welche sehr oft abgeschrieben und 1544. 8. gedruckt worden sind.2 Des Mag. Johann von Rokyczan böhmische PRE- DIGTEN sind hier und da in Handschriften zu finden.3 Er las auch schon Messe in böhmischer Sprache und muszte sichs ge- fallen lassen, dasz es ein prager Domherr, Wenzel von Krumau, für eine Ketzerei erklärte. Wenn gleich Aeneas Sylvius von seiner Zeit schreibt, dasz in den Kirchen deutsche Predigten gehalten worden, (in templis sermone teutonico plebes docent," in coemeteriis bohemico...: solis Mendicantibus liberius fuit, qua vellent lingua populum instruere. Hist. Boh. C. I.);5 so gilt diesz doch nur von der prager Domkirche, wo sich dieser Ge- brauch von den Zeiten der Könige Johann, Karl, Wenzel noch immer erhalten hatte, und höchstens noch von einigen wenigen Kirchen der katholischen Parthei sub vna. Sollte es auch wahr sein, dasz es nur wenige, besonders unter dem Adel, in Böhmen gegeben habe, die nicht beide Sprachen, die böhmische und deutsche, verstanden hätten, wie er in seiner Beschreibung von Deutschland abermal versichert, so hat doch selbst der Adel seine Muttersprache schon itzt, und besonders unter dem König Georg, der Deutschen vorgezogen. So hat Ctibor von Cymburg, den Balbin, so wenig er sonst mit dem Inhalt des Buches zu- frieden ist," in lingua nostra disertissimum nennt, ein Werk über die Güter der Geistlichen (HADANJ PRAWDY A LŽI O KNĚŽSKÉ ZBOŽJ) dem K. Georg zugeeignet, welches erst / 1539. in Fol. kroniky Benešovy, nýbrž jiné husitské kroniky, dnes nezvěstné. (Viz F. M. Bartoš: Po stopách ztracené kroniky Matěje Loudy z Chlumčan, ČČM, XCIV, 1920, str. 6 n.) Srv. též pz. 4 ke G II. 135 [128] a pz. 4 ke G III. 267 [354]. 1 Staří letopisové čeští. O vydání viz pozn. předcházející. 2 Dobrovský: medicinische Schriften. — Lékařské knížky z mnohých knih líkářských vybrané, mistra Křišťana i jiných proti neduhům a ne- mocem rozličným. 3 Postilla. — Vydal František Šimek, I. díl 1928, II. 1929 (č. XVI. a XVII. „Sbírky pramenů českého hnutí náboženského ve století XIV. a XV.“). O rukopisech viz v Úvodě k I. dílu, str. XIV. n. 4 Dobrovský tiskovou chybou: docet; v G II. (136) i v G III. (198): docent. 5 Aeneae Sylvii Piccolominei... Opera. Basileae 1551. Str. 83. 6 Germania (výňatek z díla Cosmographia), cap. XVIII., ve vydání: Schardius redivivus, Rerum germanicarum scriptores varii, Tomus primus, Giessae 1673, str. 232a. („...pauci sunt inter Bohemos saltem nobiles, qui non utramque noverunt linguam“.) 7 B II., str. 117. 8 B II., str. 116.
347/348 der böhmischen Sprache (1791) 39 die Begebenheiten ihrer Nation in ihrer Muttersprache.1 Den Mag. Kristian († 1439) machten seine medicinischen SCHRIFTEN berühmt, welche sehr oft abgeschrieben und 1544. 8. gedruckt worden sind.2 Des Mag. Johann von Rokyczan böhmische PRE- DIGTEN sind hier und da in Handschriften zu finden.3 Er las auch schon Messe in böhmischer Sprache und muszte sichs ge- fallen lassen, dasz es ein prager Domherr, Wenzel von Krumau, für eine Ketzerei erklärte. Wenn gleich Aeneas Sylvius von seiner Zeit schreibt, dasz in den Kirchen deutsche Predigten gehalten worden, (in templis sermone teutonico plebes docent," in coemeteriis bohemico...: solis Mendicantibus liberius fuit, qua vellent lingua populum instruere. Hist. Boh. C. I.);5 so gilt diesz doch nur von der prager Domkirche, wo sich dieser Ge- brauch von den Zeiten der Könige Johann, Karl, Wenzel noch immer erhalten hatte, und höchstens noch von einigen wenigen Kirchen der katholischen Parthei sub vna. Sollte es auch wahr sein, dasz es nur wenige, besonders unter dem Adel, in Böhmen gegeben habe, die nicht beide Sprachen, die böhmische und deutsche, verstanden hätten, wie er in seiner Beschreibung von Deutschland abermal versichert, so hat doch selbst der Adel seine Muttersprache schon itzt, und besonders unter dem König Georg, der Deutschen vorgezogen. So hat Ctibor von Cymburg, den Balbin, so wenig er sonst mit dem Inhalt des Buches zu- frieden ist," in lingua nostra disertissimum nennt, ein Werk über die Güter der Geistlichen (HADANJ PRAWDY A LŽI O KNĚŽSKÉ ZBOŽJ) dem K. Georg zugeeignet, welches erst / 1539. in Fol. kroniky Benešovy, nýbrž jiné husitské kroniky, dnes nezvěstné. (Viz F. M. Bartoš: Po stopách ztracené kroniky Matěje Loudy z Chlumčan, ČČM, XCIV, 1920, str. 6 n.) Srv. též pz. 4 ke G II. 135 [128] a pz. 4 ke G III. 267 [354]. 1 Staří letopisové čeští. O vydání viz pozn. předcházející. 2 Dobrovský: medicinische Schriften. — Lékařské knížky z mnohých knih líkářských vybrané, mistra Křišťana i jiných proti neduhům a ne- mocem rozličným. 3 Postilla. — Vydal František Šimek, I. díl 1928, II. 1929 (č. XVI. a XVII. „Sbírky pramenů českého hnutí náboženského ve století XIV. a XV.“). O rukopisech viz v Úvodě k I. dílu, str. XIV. n. 4 Dobrovský tiskovou chybou: docet; v G II. (136) i v G III. (198): docent. 5 Aeneae Sylvii Piccolominei... Opera. Basileae 1551. Str. 83. 6 Germania (výňatek z díla Cosmographia), cap. XVIII., ve vydání: Schardius redivivus, Rerum germanicarum scriptores varii, Tomus primus, Giessae 1673, str. 232a. („...pauci sunt inter Bohemos saltem nobiles, qui non utramque noverunt linguam“.) 7 B II., str. 117. 8 B II., str. 116.
Strana 40
40 Dobrovský: Geschichte 348 zu Prag gedruckt worden ist. Auch der prager Domherr Paul Židek, der eine lächerliche Rolle bei Hofe spielte, wollte seine Anweisung zu regieren, die er SPRAWOWNA betitelte, dem K. Georg widmen, wenn dieser nicht vor der Vollendung des Werkes gestorben wäre. Hilarius, Dechant zu Prag, schrieb seine Werke meistens lateinisch; die VERTHEIDIGUNG aber der Katholiken sub vna wider den K. Georg vermuthlich auch böhmisch.1 S. Balbins Boh. doct. P. III. p. 173. Wenigstens ist diese Apologie sehr bald übersetzt worden. Unter der ungeheuren Menge von böhmischen Büchern geistlichen Inhalts aus diesem Zeitraume rühren fast alle von den Utraquisten her. Ihre gröszte Sorgfalt gieng dahin, die Bibel durch Verbesserungen der alten Übersetzung dem Volke verständlicher zu machen. Der Priester und Magister Martin Lupač († 1468), der dem neu gewählten Erzbischofe Rokyczana als Suffragan 1435 zugetheilt wurde, und seiner Frömmigkeit wegen bei den Utraquisten in groszem Ansehen stand, nahm sich die Mühe, das NEUE TESTAMENT von neuem zu übersehen und in vielen Stellen besser zu übersetzen. Eine alte Abschrift von seiner Recension befindet sich in der k. Hof- bibliothek.2 Mit der Buchdruckerkunst machten sich die Böhmen sehr frühe bekannt. Im J. 1475 oder vielleicht gar schon 1471, denn die letzte Ziffer ist zweifelhaft, veranstalteten die Utra- quisten die erste Auflage des neuen Testaments; 1487 lieszen sie zu Prag einen Psalter, 1488 zu Prag, und wiederum 1489 zu Kuttenberg die ganze Bibel drucken. Sieh Hrn. Ungars Allge- meine böhmische Bibliothek," und meine Abhandiung Uber die Einführung4 der Buchdruckerkunst in Böhmen.5 Bei der königl. Landtafel erhielt sich der ausschlieszende Gebrauch der latei- nischen Sprache am längsten. Erst seit dem J. 1495 fieng man an, böhmische Instrumente einzutragen, worinn die Mähren unter ihrem patriotischen Landeshauptmann Ctibor den Böhmen (1480) vorgiengen. Die Denkmale aus diesem Zeitraume, den man füglich mit dem J. 1526 schlieszen kann, zu verzeichnen, gestattet der Raum 1 Traktát o sesazení krále Jiřího (k Janu z Rožmberka). Tr č 262. Vydal Zd. V. Tobolka v Archivu historickém (XIII., ČA, 1898). 2 Tabulae II. 3304. Srv. Jungmann: Historie literatury české, 2. vyd., III. č. 564. 3 Str. 63—72, 137—141, 15—18, 18—20. 4 und Verbreitung. 5 Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen, V. sv. (1782), str. 228 n.
40 Dobrovský: Geschichte 348 zu Prag gedruckt worden ist. Auch der prager Domherr Paul Židek, der eine lächerliche Rolle bei Hofe spielte, wollte seine Anweisung zu regieren, die er SPRAWOWNA betitelte, dem K. Georg widmen, wenn dieser nicht vor der Vollendung des Werkes gestorben wäre. Hilarius, Dechant zu Prag, schrieb seine Werke meistens lateinisch; die VERTHEIDIGUNG aber der Katholiken sub vna wider den K. Georg vermuthlich auch böhmisch.1 S. Balbins Boh. doct. P. III. p. 173. Wenigstens ist diese Apologie sehr bald übersetzt worden. Unter der ungeheuren Menge von böhmischen Büchern geistlichen Inhalts aus diesem Zeitraume rühren fast alle von den Utraquisten her. Ihre gröszte Sorgfalt gieng dahin, die Bibel durch Verbesserungen der alten Übersetzung dem Volke verständlicher zu machen. Der Priester und Magister Martin Lupač († 1468), der dem neu gewählten Erzbischofe Rokyczana als Suffragan 1435 zugetheilt wurde, und seiner Frömmigkeit wegen bei den Utraquisten in groszem Ansehen stand, nahm sich die Mühe, das NEUE TESTAMENT von neuem zu übersehen und in vielen Stellen besser zu übersetzen. Eine alte Abschrift von seiner Recension befindet sich in der k. Hof- bibliothek.2 Mit der Buchdruckerkunst machten sich die Böhmen sehr frühe bekannt. Im J. 1475 oder vielleicht gar schon 1471, denn die letzte Ziffer ist zweifelhaft, veranstalteten die Utra- quisten die erste Auflage des neuen Testaments; 1487 lieszen sie zu Prag einen Psalter, 1488 zu Prag, und wiederum 1489 zu Kuttenberg die ganze Bibel drucken. Sieh Hrn. Ungars Allge- meine böhmische Bibliothek," und meine Abhandiung Uber die Einführung4 der Buchdruckerkunst in Böhmen.5 Bei der königl. Landtafel erhielt sich der ausschlieszende Gebrauch der latei- nischen Sprache am längsten. Erst seit dem J. 1495 fieng man an, böhmische Instrumente einzutragen, worinn die Mähren unter ihrem patriotischen Landeshauptmann Ctibor den Böhmen (1480) vorgiengen. Die Denkmale aus diesem Zeitraume, den man füglich mit dem J. 1526 schlieszen kann, zu verzeichnen, gestattet der Raum 1 Traktát o sesazení krále Jiřího (k Janu z Rožmberka). Tr č 262. Vydal Zd. V. Tobolka v Archivu historickém (XIII., ČA, 1898). 2 Tabulae II. 3304. Srv. Jungmann: Historie literatury české, 2. vyd., III. č. 564. 3 Str. 63—72, 137—141, 15—18, 18—20. 4 und Verbreitung. 5 Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen, V. sv. (1782), str. 228 n.
Strana 41
348/349 der böhmischen Sprache (1791) 41 nicht, weil ihre/ Menge für die Gränze einer Abhandlung zu grosz ist. Doch will ich einige die entweder allgemeiner gelesen worden, oder seltner gefunden werden, hier nennen, um wenig- stens den Geschmak der Böhmen daraus beurtheilen zu können. 1. Mammotrectus latino-bohemicus, in 4. auf Papier in der Bibliothek der prager Domkirche unter A. 167,1 und unter B. 61 mit dem Titel: Vocabularius latino-bohemicus ebenfalls in 4. auf Papier.2 Dasselbe Buch fand ich auch bei den ehemaligen Augustinern am Karlshof zu Prag in Fol.3 und in der fürstli- chen Bibliothek zu Nikolsburg auf Papier in 4. mit der Auf- schrift: Vocabularius biblicus latino-bohemicus.4 Der lateinische Mammotrektus war für die Klerisei zur Erklärung der Vulgata bestimmt; um5 ihn für die Böhmen brauchbarer zu machen, setzte jemand die böhmischen Bedeutungen, nach der vorhan- denen böhmischen Bibelübersetzung, neben den lateinischen Wörtern hin, z. B. Genesis 45. stola rziza, orarium sstuola; 47. pretium kupidla; 48. aegrataret nedužil; 49. ad praedam ku plenu, expectatio czaka, sceptrum berla, in stratione na stawadlach, in vertice na tiemeni, nazarei poswatneho, diuidet bituge; 50. vipera nasylorodnyk. 2. Kristanns KRAUTERBUCH. In den ältesten Handschriften ist zwar der Text lateinisch, doch stehen die böhmischen Be- nennungen dabei, wie in der angeführten Handschrift der pra- ger Domkirche A. 167, hinter dem Mammotrektus." In einer andern auf Papier in 4. vom. J. 1416, die Hr. Cerroni besitzt, auch noch die deutschen." 1 PP 273 (13a—1675). 2 PP 370 (1a—125b). 3 Nyní v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 362. Že tento dnes musejní mammotrekt, označený Bartošem jako kus pozůstalosti Dobrovského, je totožný s mammotrektem kdysi, podle udání Dobrovského, augustiniánským, vysuzuji z toho, že Dobrovský, který i v G II. (142) uvádí o tomto mammotrektu: „Dasselbe Buch fand ich auch bei den ehe- maligen Augustinern am Karlshof zu Prag in Fol.“, v G III. (304) místo toho udává: „Mein Exemplar ist in Fol.“ 4 Dr. B. Dudík: Handschriften der fürstlich Dietrichstein'schen Bibliothek zu Nikolsburg in Mähren. Wien. 1868. (Zkratka: Dudík-Ni- kolsburg), str. 47 č. 15. Patera—Mikulov str. 26, I. 65. 5 Dobrovský: Um. 6 Dobrovský: nad tiemeni. 7 PP 273 (167b—1721). 8 Dnes v zemském archivu moravském, v Cerronské sbírce, č. II. 87; viz Frant. Černý: Paběrky z moravského zemského archivu, Věstník ČA, IX., 1900, str. 246—247. 9 Česká a německá pojmenování (i s latinskými) otiskl Frant. Černý, na m. uv. str. 247—248.
348/349 der böhmischen Sprache (1791) 41 nicht, weil ihre/ Menge für die Gränze einer Abhandlung zu grosz ist. Doch will ich einige die entweder allgemeiner gelesen worden, oder seltner gefunden werden, hier nennen, um wenig- stens den Geschmak der Böhmen daraus beurtheilen zu können. 1. Mammotrectus latino-bohemicus, in 4. auf Papier in der Bibliothek der prager Domkirche unter A. 167,1 und unter B. 61 mit dem Titel: Vocabularius latino-bohemicus ebenfalls in 4. auf Papier.2 Dasselbe Buch fand ich auch bei den ehemaligen Augustinern am Karlshof zu Prag in Fol.3 und in der fürstli- chen Bibliothek zu Nikolsburg auf Papier in 4. mit der Auf- schrift: Vocabularius biblicus latino-bohemicus.4 Der lateinische Mammotrektus war für die Klerisei zur Erklärung der Vulgata bestimmt; um5 ihn für die Böhmen brauchbarer zu machen, setzte jemand die böhmischen Bedeutungen, nach der vorhan- denen böhmischen Bibelübersetzung, neben den lateinischen Wörtern hin, z. B. Genesis 45. stola rziza, orarium sstuola; 47. pretium kupidla; 48. aegrataret nedužil; 49. ad praedam ku plenu, expectatio czaka, sceptrum berla, in stratione na stawadlach, in vertice na tiemeni, nazarei poswatneho, diuidet bituge; 50. vipera nasylorodnyk. 2. Kristanns KRAUTERBUCH. In den ältesten Handschriften ist zwar der Text lateinisch, doch stehen die böhmischen Be- nennungen dabei, wie in der angeführten Handschrift der pra- ger Domkirche A. 167, hinter dem Mammotrektus." In einer andern auf Papier in 4. vom. J. 1416, die Hr. Cerroni besitzt, auch noch die deutschen." 1 PP 273 (13a—1675). 2 PP 370 (1a—125b). 3 Nyní v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 362. Že tento dnes musejní mammotrekt, označený Bartošem jako kus pozůstalosti Dobrovského, je totožný s mammotrektem kdysi, podle udání Dobrovského, augustiniánským, vysuzuji z toho, že Dobrovský, který i v G II. (142) uvádí o tomto mammotrektu: „Dasselbe Buch fand ich auch bei den ehe- maligen Augustinern am Karlshof zu Prag in Fol.“, v G III. (304) místo toho udává: „Mein Exemplar ist in Fol.“ 4 Dr. B. Dudík: Handschriften der fürstlich Dietrichstein'schen Bibliothek zu Nikolsburg in Mähren. Wien. 1868. (Zkratka: Dudík-Ni- kolsburg), str. 47 č. 15. Patera—Mikulov str. 26, I. 65. 5 Dobrovský: Um. 6 Dobrovský: nad tiemeni. 7 PP 273 (167b—1721). 8 Dnes v zemském archivu moravském, v Cerronské sbírce, č. II. 87; viz Frant. Černý: Paběrky z moravského zemského archivu, Věstník ČA, IX., 1900, str. 246—247. 9 Česká a německá pojmenování (i s latinskými) otiskl Frant. Černý, na m. uv. str. 247—248.
Strana 42
42 Dobrovský: Geschichte 349/350 3. SNAŘ, d. i. Traumbuch, des Mag. Laurentius (Wawřinec) von Prag. Eine auf Pergamen in Fol. prächtig geschriebene Hand- schrift wird in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg aufbe- wahret.1 Eine Abschrift vom J. 1539 einer ältern Handschrift von J. 1483 sah Hr. Georg Ribbay,2 Prediger zu Czinkota, in Ungarn. 4. Eine Chronik von Böhmen in Reimen (Prokopowa NOWA KRONYKA) von Prokop, Stadtschreiber der Neustadt Prag. Nur einige Frag/mente davon fand ich in einer lateinischen Hand- schrift zu Nikolsburg," aus welchen sich das Alter dieser Chro- nik bestimmen läszt. Sie fällt in die letzten Jahre des Huszi- tenkriegs€ oder wenigstens zwischen 1439—1453, da Böhmen keinen König hatte. Es werden darinn die schlimmen Folgen geschildert, wenn das Land lange ohne König bliebe. Zur Probe mag der Beschlusz dienen: Rucze wolte sobě krále, Král to wsse zlé pak vwale. Staw lepssj w zemi vwede, A wssecko dobré přiwede K tomu biskup y preláti Budu mocy zase wstáti I w gednotu5 vwedeno Kněžstwo bude genž dwogeno." 5. Warnung für die Böhmen bei der Wahl eines Königs (Sebránj z kronyk českých k wystraze wěrných Cžechow), in einer cerronischen Handschrift auf Papier in 4.7, an welcher auch Dalimil zu finden ist. Diese Warnung ist eigentlich ein Aufruf an die Böhmen wahrscheinlich vor der Wahl des K. Georg in der Absicht geschrieben, um die Böhmen zu warnen keinen Deutschen zum Könige zu wählen. 6. Des Johann Militius' Werk von den groszen Trübsalen 1 Dudík—Nikolsburg str. 48, č. 16. Patera—Mikulov str. 34, I. 176. 2 Dobrovský: Ribbey. V G II. 124 [122]: Ribbay. Dudík-Nikolsburg str. 52 č. 22; Julius Feifalik: Altčechische Lieder und Sprüche. (Wien, 1862), str. 11—12. Patera—Mikulov II. 175. Dobrovský tiskovou chybou (přehozením eg v ge): Huszitenkriges. Feifalik (v. v.): gednotie. 6 Feifalik str. 14. Dudík-Ceroni LVIII. (str. 404 n.). 8 Ve skutečnosti Jana z Příbramě. Viz Lad. Klicman: Studie o Mi- líčovi z Kroměříže. LF XVII., 1890, str. 29 n. 3 Leiche, str. 69, 4 5 7
42 Dobrovský: Geschichte 349/350 3. SNAŘ, d. i. Traumbuch, des Mag. Laurentius (Wawřinec) von Prag. Eine auf Pergamen in Fol. prächtig geschriebene Hand- schrift wird in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg aufbe- wahret.1 Eine Abschrift vom J. 1539 einer ältern Handschrift von J. 1483 sah Hr. Georg Ribbay,2 Prediger zu Czinkota, in Ungarn. 4. Eine Chronik von Böhmen in Reimen (Prokopowa NOWA KRONYKA) von Prokop, Stadtschreiber der Neustadt Prag. Nur einige Frag/mente davon fand ich in einer lateinischen Hand- schrift zu Nikolsburg," aus welchen sich das Alter dieser Chro- nik bestimmen läszt. Sie fällt in die letzten Jahre des Huszi- tenkriegs€ oder wenigstens zwischen 1439—1453, da Böhmen keinen König hatte. Es werden darinn die schlimmen Folgen geschildert, wenn das Land lange ohne König bliebe. Zur Probe mag der Beschlusz dienen: Rucze wolte sobě krále, Král to wsse zlé pak vwale. Staw lepssj w zemi vwede, A wssecko dobré přiwede K tomu biskup y preláti Budu mocy zase wstáti I w gednotu5 vwedeno Kněžstwo bude genž dwogeno." 5. Warnung für die Böhmen bei der Wahl eines Königs (Sebránj z kronyk českých k wystraze wěrných Cžechow), in einer cerronischen Handschrift auf Papier in 4.7, an welcher auch Dalimil zu finden ist. Diese Warnung ist eigentlich ein Aufruf an die Böhmen wahrscheinlich vor der Wahl des K. Georg in der Absicht geschrieben, um die Böhmen zu warnen keinen Deutschen zum Könige zu wählen. 6. Des Johann Militius' Werk von den groszen Trübsalen 1 Dudík—Nikolsburg str. 48, č. 16. Patera—Mikulov str. 34, I. 176. 2 Dobrovský: Ribbey. V G II. 124 [122]: Ribbay. Dudík-Nikolsburg str. 52 č. 22; Julius Feifalik: Altčechische Lieder und Sprüche. (Wien, 1862), str. 11—12. Patera—Mikulov II. 175. Dobrovský tiskovou chybou (přehozením eg v ge): Huszitenkriges. Feifalik (v. v.): gednotie. 6 Feifalik str. 14. Dudík-Ceroni LVIII. (str. 404 n.). 8 Ve skutečnosti Jana z Příbramě. Viz Lad. Klicman: Studie o Mi- líčovi z Kroměříže. LF XVII., 1890, str. 29 n. 3 Leiche, str. 69, 4 5 7
Strana 43
350/351 der böhmischen Sprache (1791) 43 der Kirche (O ZARMUCENJCH WELIKÝCH CYRKWE SWATÉ), ver- muthlich eine Übersetzung aus dem Lateinischen, in einer Handschrift vom J. 1453 auf Papier in 4., welche auf der Fürst- Dietrichsteinischen Bibliothek zu Nikolsburg’ aufbewahret wird. Brykcy von Liczko hat es 1542, in 4. herausgegeben. In eben- derselben Handschrift ist das Buch oder Evangelium des Niko- demus zu lesen. 7. Das Leben der Altväter auf Papier in Fol. vom J. 1468 im břewnower Archiv.2 Es ist von dem bekannten Paszional oder Leben der Heiligen, welches schon 1495 zu Prag, und schon einmal einige Jahre früher,/ gedruckt worden, unterschieden. Jüngere Handschriften davon sind mehrere zu finden. 8. Albertans, eines Rechtsgelehrten von Brixen, drei Bücher : vom Reden und Schweigen, von Trostgründen, und von der Liebe Gottes," aus dem Lateinischen übersetzt, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek zu Prag auf Papier in 4. vom J. 1475. 9. Die Geschichte Alexanders, aus dem Lateinischen, in einer Handschrift vom J. 1433 auf Pergamen in 12. auf der öffentlichen Bibliothek zu Prag.5 Sie ist auch 1513, in 8. zu Pilsen gedruckt worden." An solchen geschmaklosen Märchen" fand man damals Geschmak. Abraham Berkelius, der in den Noten zum Stephanus Bizantinus (Lugd. Batau. 1694)s S. 237. den Anfang dieser Geschichte auch aus einem griechischen Manuskripte an- o führet," urtheilt sehr richtig über den Inhalt des ganzen Werkes und nennt diesen Roman nugacissimi Auctoris nugax scriptum. 1 Dudík-Nikolsburg str. 36 č. 7. Patera-Mikulov str. 53, II. 89 (1a—199a). 2 Dobrovský mylně pokládá tento břevnovský rukopis z r. 1468 za rukopis díla „Životy sv. Otců“ a mylně jej proto rozlišuje od staročeského Passionálu — omyl ten shledáváme ještě i v G II. (154 č. 17). Ve sku- tečnosti toto „Leben der Altväter“ v břevnovském rukopise je také Passio- nál aneb životové svatých — takto správně označil Dobrovský břevnovský rukopis teprve v G III. (247 č. 1). Rukopis Passionálu z r. 1468 chová se dodnes v archivu kláštera břevnovského (I. No. 6). 3 Knížky o rozličných ctnostech: 1. Naučení při mluvení a mlčení. 2. O utěšení a radě. 3. O milování Boha. 4 Tr Č 190; tu zaznamenáno jako čtvrtá kniha ještě „O milování netělesných věcí“. 5 Tr Č 333. 6 Kniha o všech skutciech velikého Alexandra. 7 Dobrovský: Mährchen; v G II. 148 [136]: Märchen. 8 Stephani Byzantini Gentilia per epitomen,... Quae ex MSS. Codi- cibus... restituit, supplevit, ac Latina versione et integro commentario illustravit Abrahamus Berkelius. Lugduni Batavorum. 9 Pozn. 61 str. 237'—238b. 10 Pozn. 61 str. 237b.
350/351 der böhmischen Sprache (1791) 43 der Kirche (O ZARMUCENJCH WELIKÝCH CYRKWE SWATÉ), ver- muthlich eine Übersetzung aus dem Lateinischen, in einer Handschrift vom J. 1453 auf Papier in 4., welche auf der Fürst- Dietrichsteinischen Bibliothek zu Nikolsburg’ aufbewahret wird. Brykcy von Liczko hat es 1542, in 4. herausgegeben. In eben- derselben Handschrift ist das Buch oder Evangelium des Niko- demus zu lesen. 7. Das Leben der Altväter auf Papier in Fol. vom J. 1468 im břewnower Archiv.2 Es ist von dem bekannten Paszional oder Leben der Heiligen, welches schon 1495 zu Prag, und schon einmal einige Jahre früher,/ gedruckt worden, unterschieden. Jüngere Handschriften davon sind mehrere zu finden. 8. Albertans, eines Rechtsgelehrten von Brixen, drei Bücher : vom Reden und Schweigen, von Trostgründen, und von der Liebe Gottes," aus dem Lateinischen übersetzt, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek zu Prag auf Papier in 4. vom J. 1475. 9. Die Geschichte Alexanders, aus dem Lateinischen, in einer Handschrift vom J. 1433 auf Pergamen in 12. auf der öffentlichen Bibliothek zu Prag.5 Sie ist auch 1513, in 8. zu Pilsen gedruckt worden." An solchen geschmaklosen Märchen" fand man damals Geschmak. Abraham Berkelius, der in den Noten zum Stephanus Bizantinus (Lugd. Batau. 1694)s S. 237. den Anfang dieser Geschichte auch aus einem griechischen Manuskripte an- o führet," urtheilt sehr richtig über den Inhalt des ganzen Werkes und nennt diesen Roman nugacissimi Auctoris nugax scriptum. 1 Dudík-Nikolsburg str. 36 č. 7. Patera-Mikulov str. 53, II. 89 (1a—199a). 2 Dobrovský mylně pokládá tento břevnovský rukopis z r. 1468 za rukopis díla „Životy sv. Otců“ a mylně jej proto rozlišuje od staročeského Passionálu — omyl ten shledáváme ještě i v G II. (154 č. 17). Ve sku- tečnosti toto „Leben der Altväter“ v břevnovském rukopise je také Passio- nál aneb životové svatých — takto správně označil Dobrovský břevnovský rukopis teprve v G III. (247 č. 1). Rukopis Passionálu z r. 1468 chová se dodnes v archivu kláštera břevnovského (I. No. 6). 3 Knížky o rozličných ctnostech: 1. Naučení při mluvení a mlčení. 2. O utěšení a radě. 3. O milování Boha. 4 Tr Č 190; tu zaznamenáno jako čtvrtá kniha ještě „O milování netělesných věcí“. 5 Tr Č 333. 6 Kniha o všech skutciech velikého Alexandra. 7 Dobrovský: Mährchen; v G II. 148 [136]: Märchen. 8 Stephani Byzantini Gentilia per epitomen,... Quae ex MSS. Codi- cibus... restituit, supplevit, ac Latina versione et integro commentario illustravit Abrahamus Berkelius. Lugduni Batavorum. 9 Pozn. 61 str. 237'—238b. 10 Pozn. 61 str. 237b.
Strana 44
44 Dobrovský: Geschichte 351/352 10. Die Geschichte des Königs Apollonius, ein Roman, in der zebererischen Handschrift vom J. 1459 auf Papier in 4.,1 welche Hr. Prochazka bei seiner Ausgabe des Dalimils benützt hat. In derselben sind auch die zwei Romane Walter und Griselde,? und Tandarides3 zu finden. Diese und dergleichen Schriften, worunter die Geschichte oder Chronik vom Periton, vom Kaiser Jovinian, vom Stillfried und Brunzwjk, von der Melusina, Magelona, Ge- nowefa, vom Grafen Heinrich, Till Eulenspiegel die bekann- testen sind, werden noch immer häufig gedruckt, gekauft und gelesen. Sie dienen dem gemeinen Volke zum Zeitvertreib und ist die beliebteste Lektur der böhmischen Mägde. Man kann auf das Alter dieser Romane aus den vielen veralteten Wörtern, die darinn vorkommen, einigermaszen schlieszen. Viele gehören in das XVte, einige vielleicht auch in das XIVte Jahrhundert. In den neuern Ausgaben, wovon ich eben die Chronik vom K. Apollo- nius, Olmütz, 1769, in 8. und die Griselda, Olmütz, 1779, in 8." vor mir liegen habe, sind die alten Formen und Redensarten in den meisten Stellen, nach dem jetzigen Sprachgebrauch, geändert. / 11. König Florius und Biankafora (Bianca flora, Blan- chefleur), ein uralter Roman. Deutsch hat ihn Konrad Fleck’ aus dem Welschen übersetzt. Sieh Hrn. Müllers' Sammlung deutscher Gedichte aus dem XII. XIII. und XIV. Jahrhundert, 2ten Theil, Berlin 1785, in 4. Der böhmische Übersetzer hat den deutschen Gesang in Prosa verwandelt, oder der böhmische Gesang ist verloren gegangen. Ich kenne diesen Roman in böhmischer Uber- setzung nur nach der prager Ausgabe vom J. 1519, in Fol." 12. Die trojanische Geschichte, aus dem lateinischen. Nebst der alten Handschrift auf der öffentlichen Bibliothek zu Prag und einer andern vom J. 1468, welche Balbin (Boh. doct. P. III. p. 203) im Kloster Ossek fand, entdeckte ich noch eine dritte auf Papier in 4. bei den Piaristen zu Leipnik in Mähren», in welcher am Ende noch die Geschichte der heil. drei Könige zu 1 Bartoš I. 432 (128—153). 2 List 153—60. 3 List 160'—86'. 4 Kronika o Apollonovi, králi Tyrském. — Kronika o paní Krizeldě. 5 Dobrovský: Konrad Stek. Myller podle rukopisu udává: Herr Sleke, což = Fleke, neboť' rukopis též jméno Flore píše jako Slore. 6 Christian Heinrich Myller. 7 Velmi pěkná nová kronika aneb historia vo veliké milosti knížete a krále Floria a jeho milé paní Biancefoře. 8 Tr Č 50 (1. 78a—172b). 9 Rukopis z r. 1467. Viz G III. 155 [281] a pozn. 4.
44 Dobrovský: Geschichte 351/352 10. Die Geschichte des Königs Apollonius, ein Roman, in der zebererischen Handschrift vom J. 1459 auf Papier in 4.,1 welche Hr. Prochazka bei seiner Ausgabe des Dalimils benützt hat. In derselben sind auch die zwei Romane Walter und Griselde,? und Tandarides3 zu finden. Diese und dergleichen Schriften, worunter die Geschichte oder Chronik vom Periton, vom Kaiser Jovinian, vom Stillfried und Brunzwjk, von der Melusina, Magelona, Ge- nowefa, vom Grafen Heinrich, Till Eulenspiegel die bekann- testen sind, werden noch immer häufig gedruckt, gekauft und gelesen. Sie dienen dem gemeinen Volke zum Zeitvertreib und ist die beliebteste Lektur der böhmischen Mägde. Man kann auf das Alter dieser Romane aus den vielen veralteten Wörtern, die darinn vorkommen, einigermaszen schlieszen. Viele gehören in das XVte, einige vielleicht auch in das XIVte Jahrhundert. In den neuern Ausgaben, wovon ich eben die Chronik vom K. Apollo- nius, Olmütz, 1769, in 8. und die Griselda, Olmütz, 1779, in 8." vor mir liegen habe, sind die alten Formen und Redensarten in den meisten Stellen, nach dem jetzigen Sprachgebrauch, geändert. / 11. König Florius und Biankafora (Bianca flora, Blan- chefleur), ein uralter Roman. Deutsch hat ihn Konrad Fleck’ aus dem Welschen übersetzt. Sieh Hrn. Müllers' Sammlung deutscher Gedichte aus dem XII. XIII. und XIV. Jahrhundert, 2ten Theil, Berlin 1785, in 4. Der böhmische Übersetzer hat den deutschen Gesang in Prosa verwandelt, oder der böhmische Gesang ist verloren gegangen. Ich kenne diesen Roman in böhmischer Uber- setzung nur nach der prager Ausgabe vom J. 1519, in Fol." 12. Die trojanische Geschichte, aus dem lateinischen. Nebst der alten Handschrift auf der öffentlichen Bibliothek zu Prag und einer andern vom J. 1468, welche Balbin (Boh. doct. P. III. p. 203) im Kloster Ossek fand, entdeckte ich noch eine dritte auf Papier in 4. bei den Piaristen zu Leipnik in Mähren», in welcher am Ende noch die Geschichte der heil. drei Könige zu 1 Bartoš I. 432 (128—153). 2 List 153—60. 3 List 160'—86'. 4 Kronika o Apollonovi, králi Tyrském. — Kronika o paní Krizeldě. 5 Dobrovský: Konrad Stek. Myller podle rukopisu udává: Herr Sleke, což = Fleke, neboť' rukopis též jméno Flore píše jako Slore. 6 Christian Heinrich Myller. 7 Velmi pěkná nová kronika aneb historia vo veliké milosti knížete a krále Floria a jeho milé paní Biancefoře. 8 Tr Č 50 (1. 78a—172b). 9 Rukopis z r. 1467. Viz G III. 155 [281] a pozn. 4.
Strana 45
352/353 der böhmischen Sprache (1791) 45 finden ist. Die Geschichte von Troja ist der Erstling der ge- druckten böhmischen Bücher, und wenn der dunkeln Schlusz- formel der ältesten Ausgabe zu trauen ist, so ward es schon 1468, ohne Benennung des Druckortes€ gedruckt. Die zweite Ausgabe erschien zu Prag, 1488, in 4. Die dritte mit Abänderung der Archaismen ebendaselbst 1603, in 8. Neulich erst kündigte Hr. Krameryus in seiner böhmischen Zeitung? die vierte an, zu welcher sich viele Leser meldeten." Sieh. böhm. Litteratur. B. I. S. 45 folgg. 13. Die Schriften, welche Hynek von Podiebrad, Herzog von Münsterberg, des K. Georgs Sohn, hinterlassen hat, wovon Lupacius den Maitraum ausdrücklich nennt. „Exstant eius scripta nonnulla, sagt er beim 10. Jul., ut somnium maiale (MA- GOWEY SEN) et alia quaedam. Derselbe Hynek († 1491) liesz auch die GESCHICHTE DES KREUZZUGES nach Palästina vom J. 1099, welches Fucherius Carnotensis geschrieben, ins böhmische übersetzen. Lupacius fand die böhmische Übersetzung noch im Manuskripte, wie er beim 15. Jul. versichert. Diesen Zeitraum beschlieszen die ersten Versuche in Über- setzungen besserer Schriften, die nun den Böhmen häufiger in die Hände kamen. Gregor/ Hruby von Gelenie, Bürger zu Prag, machte seine Landsleute mit des Petrarcha Werke de remediis utriusque fortunae bekannt. Seine böhmische Übersetzung er- schien zu Prag, 1501. in Fol.4 Das Lob der Narrheit (Encomium Moriae) des Erasmus widmete er dem altstädter Magistrat.5 Die Übersetzungen einiger Werke des Jovianus Pontanus, des Cicero und Anderer blieben ungedruckt, wovon eine ganze Sammlung in die öffentliche Bibliothek zu Prag unlängst gekommen ist." Wenzel Pisecky, den er seinem Sohne, dem berühmten Sigmund Gelenius zum Begleiter nach Bononien mitgegeben hat, über- setzte in Italien die Paränesin des Isokrates aus dem griechi- 1 V Plzni. 2 Kramériusovy cís. k. Pražské poštovské noviny. 1790. Druhý roční běh. 3 V č. 1 z 2. ledna (str. 8) je poslední výzva Kramériova k upisování Trojanské kroniky (s lhůtou do 15. ledna), v č. 2—7 jsou uvedena jména předplatitelů, v Závěsku k č. 24 z 12. června sděluje Kramérius, že kniha je již v tisku, v č. 37 z 11. září oznamuje (str. 296), že počínaje 20. zářím obdrží předplatitelé Trojanskou kroniku v České expedicí. Vydání Kramé- riovo vyšlo pod názvem „Letopisové Trojanští“. 4 Kniehy dvoje o lékařství proti štěstí a neštěstí. 5 Chvála bláznovství; Tr Č 168 (1. 130a—186b). 6 Tr Č 168.
352/353 der böhmischen Sprache (1791) 45 finden ist. Die Geschichte von Troja ist der Erstling der ge- druckten böhmischen Bücher, und wenn der dunkeln Schlusz- formel der ältesten Ausgabe zu trauen ist, so ward es schon 1468, ohne Benennung des Druckortes€ gedruckt. Die zweite Ausgabe erschien zu Prag, 1488, in 4. Die dritte mit Abänderung der Archaismen ebendaselbst 1603, in 8. Neulich erst kündigte Hr. Krameryus in seiner böhmischen Zeitung? die vierte an, zu welcher sich viele Leser meldeten." Sieh. böhm. Litteratur. B. I. S. 45 folgg. 13. Die Schriften, welche Hynek von Podiebrad, Herzog von Münsterberg, des K. Georgs Sohn, hinterlassen hat, wovon Lupacius den Maitraum ausdrücklich nennt. „Exstant eius scripta nonnulla, sagt er beim 10. Jul., ut somnium maiale (MA- GOWEY SEN) et alia quaedam. Derselbe Hynek († 1491) liesz auch die GESCHICHTE DES KREUZZUGES nach Palästina vom J. 1099, welches Fucherius Carnotensis geschrieben, ins böhmische übersetzen. Lupacius fand die böhmische Übersetzung noch im Manuskripte, wie er beim 15. Jul. versichert. Diesen Zeitraum beschlieszen die ersten Versuche in Über- setzungen besserer Schriften, die nun den Böhmen häufiger in die Hände kamen. Gregor/ Hruby von Gelenie, Bürger zu Prag, machte seine Landsleute mit des Petrarcha Werke de remediis utriusque fortunae bekannt. Seine böhmische Übersetzung er- schien zu Prag, 1501. in Fol.4 Das Lob der Narrheit (Encomium Moriae) des Erasmus widmete er dem altstädter Magistrat.5 Die Übersetzungen einiger Werke des Jovianus Pontanus, des Cicero und Anderer blieben ungedruckt, wovon eine ganze Sammlung in die öffentliche Bibliothek zu Prag unlängst gekommen ist." Wenzel Pisecky, den er seinem Sohne, dem berühmten Sigmund Gelenius zum Begleiter nach Bononien mitgegeben hat, über- setzte in Italien die Paränesin des Isokrates aus dem griechi- 1 V Plzni. 2 Kramériusovy cís. k. Pražské poštovské noviny. 1790. Druhý roční běh. 3 V č. 1 z 2. ledna (str. 8) je poslední výzva Kramériova k upisování Trojanské kroniky (s lhůtou do 15. ledna), v č. 2—7 jsou uvedena jména předplatitelů, v Závěsku k č. 24 z 12. června sděluje Kramérius, že kniha je již v tisku, v č. 37 z 11. září oznamuje (str. 296), že počínaje 20. zářím obdrží předplatitelé Trojanskou kroniku v České expedicí. Vydání Kramé- riovo vyšlo pod názvem „Letopisové Trojanští“. 4 Kniehy dvoje o lékařství proti štěstí a neštěstí. 5 Chvála bláznovství; Tr Č 168 (1. 130a—186b). 6 Tr Č 168.
Strana 46
46 Dobrovský: Geschichte 353/354 schen, welche Gregor 1510 zu Prag dem Drucke übergab.1 In einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek zu Prag2 steht eine lange VORREDE des Wenzels Pisecky voran, in welcher er von den Vorzügen der böhmischen Sprache ganz patriotisch re- det. Ein gewisser Nikolaus3 wagte es, einige Dialogen des LUCI- ANS, nicht zwar aus dem Original, sondern aus dem Lateinischen zu übersetzen, die er zu Prag 1507, in 4. drucken liesz.4 Er wid- mete sie einem Schätzer der böhmischen Sprache und Sammler böhmischer Bücher, den er aber nicht nennt. Die zu Venedig 1506 von den Utraquisten veranstaltete Bibelauflage, in welcher der Text und die Sprache mit groszem Fleisze verbessert wor- den, ist ein Beweis von den geschwinden Fortschritten, die man, seit der Erfindung der Buchdruckerkunst, in der Ausbildung der böhmischen Sprache gemacht hat. Der Einflusz, den die Bekanntschaft mit den klaszischen Schriftstellern des Alter- thums auf die Kultur der böhmischen Geister und auf ihre Mut- tersprache hatte, auszerte sich in ihren Schriften von nun an immer mehr und mehr. Bohuslaw von Lobkowitz, ein strenger Richter im Fache der schönen Litteratur, sagt von einem böh- mischen BRIEFE, den Johann Schlechta an ihn geschrieben hatte: etsi literae tuae vernacula lingua scriptae fuerunt, redolebant tamen graecae latinaeque orationis ornamenta. §. 9. Fünfte Periode, die man das schöne oder goldene Zeitalter der böhmischen Sprache nennen könnte. Die Buchdruckerkunst verbreitet sich (1520—1619) in Böh- men und Mähren, und durch sie kommen nun die Geistespro- dukte alter und neuer, einheimischer und ausländischer Schrift- steller in Umlauf. Die ganze Masse der Nation wird zum Lesen gereizt und zum Denken aufgefordert. Der kultivirteste Theil denkt und schreibt frei. 1 Spis Isokrata k Demonikovi, 1512. 2 Tr Č 342 (1. 105a—109b). 3 Mikuláš Konáč z Hodiškova; srv. G II. 166, G III. 350—352, 365. 4 O naybiednieyšim stavu velikych Panuov. Lucyan. Nicolaus de Lacu et Johänes Wolff impresserunt ... 1507 (Sign. univ. knihovny praž- ské 54 D 14, Tresor A II. 37). 5 V dopise Janu šlechtovi z 1. dubna 1500; v „Listáři Bohuslava Hasišteinského z Lobkovic“, vydaném Josefem Truhlářem (1893, nákladem České Akademie) str. 110, č. 71.
46 Dobrovský: Geschichte 353/354 schen, welche Gregor 1510 zu Prag dem Drucke übergab.1 In einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek zu Prag2 steht eine lange VORREDE des Wenzels Pisecky voran, in welcher er von den Vorzügen der böhmischen Sprache ganz patriotisch re- det. Ein gewisser Nikolaus3 wagte es, einige Dialogen des LUCI- ANS, nicht zwar aus dem Original, sondern aus dem Lateinischen zu übersetzen, die er zu Prag 1507, in 4. drucken liesz.4 Er wid- mete sie einem Schätzer der böhmischen Sprache und Sammler böhmischer Bücher, den er aber nicht nennt. Die zu Venedig 1506 von den Utraquisten veranstaltete Bibelauflage, in welcher der Text und die Sprache mit groszem Fleisze verbessert wor- den, ist ein Beweis von den geschwinden Fortschritten, die man, seit der Erfindung der Buchdruckerkunst, in der Ausbildung der böhmischen Sprache gemacht hat. Der Einflusz, den die Bekanntschaft mit den klaszischen Schriftstellern des Alter- thums auf die Kultur der böhmischen Geister und auf ihre Mut- tersprache hatte, auszerte sich in ihren Schriften von nun an immer mehr und mehr. Bohuslaw von Lobkowitz, ein strenger Richter im Fache der schönen Litteratur, sagt von einem böh- mischen BRIEFE, den Johann Schlechta an ihn geschrieben hatte: etsi literae tuae vernacula lingua scriptae fuerunt, redolebant tamen graecae latinaeque orationis ornamenta. §. 9. Fünfte Periode, die man das schöne oder goldene Zeitalter der böhmischen Sprache nennen könnte. Die Buchdruckerkunst verbreitet sich (1520—1619) in Böh- men und Mähren, und durch sie kommen nun die Geistespro- dukte alter und neuer, einheimischer und ausländischer Schrift- steller in Umlauf. Die ganze Masse der Nation wird zum Lesen gereizt und zum Denken aufgefordert. Der kultivirteste Theil denkt und schreibt frei. 1 Spis Isokrata k Demonikovi, 1512. 2 Tr Č 342 (1. 105a—109b). 3 Mikuláš Konáč z Hodiškova; srv. G II. 166, G III. 350—352, 365. 4 O naybiednieyšim stavu velikych Panuov. Lucyan. Nicolaus de Lacu et Johänes Wolff impresserunt ... 1507 (Sign. univ. knihovny praž- ské 54 D 14, Tresor A II. 37). 5 V dopise Janu šlechtovi z 1. dubna 1500; v „Listáři Bohuslava Hasišteinského z Lobkovic“, vydaném Josefem Truhlářem (1893, nákladem České Akademie) str. 110, č. 71.
Strana 47
354/355 der böhmischen Sprache (1791) 47 Bei allen Behörden ist die böhmische Sprache die Geschäfts- sprache. In der Landesordnung vom J. 1530 wird A. VII. fest- gesetzt, das selbst Ausländer, sie mögen zur Krone Böhmen gehören oder nicht, vor dem böhmischen Landgerichte ihre Rechtssache entweder durch sich selbst oder einen andern in böhmischer Sprache führen sollen.1 K. Ferdinand I. veranlaszte selbst die böhmische Übersetzung der Münsterschen KOSMO- GRAPHIE, die Johann von Puchow verfertigte und zu Prag in Fol. drucken liesz.2 Johann Wartowsky von Warta eignete ihm 1542 seine böhmische Übersetzung der Erasmischen Paraphrase des Evangeliums Mathäi zu.3 K. Maximilian, dem Melantrych drei böh- mische BIBELAUFLAGEN von den Jahren 1549, 1556,1570 zugeeignet hat, gestattete 1567 eine allgemeine Religionsfreiheit, wodurch das Selbstdenken befördert wird. K. Rudolph, unter dessen Re- gierung (1577—1612) die böhmische Sprache auf einen so hohen Grad von Vollkommenheit stieg, dasz die Schriftsteller dieses Zeit- alters noch itzt für klaszisch gehalten werden, wählte seinen Sitz zu Prag. Man drängte sich mit böhmischen Werken zu seinem Throne. Melantrych widmete ihm seine vierte Bibelausgabe vom J. 1577 und der Priester und Prediger bei St. Jacob in der altstadt Prag, Mathäus von Beneschau (Benessovinus) überreichte ihm gleich beim Antritte seiner Regierung eine böhmische Grammatik, unter dem Titel: GRAMMATICA BOHEMICA studiosis eius linguae vti-/lissima, Prag, 1577. 8. Der Verfasser hatte schon seine Arbeit bei Seite legen wollen, wenn ihn nicht seine Majestät des Königs auf andere Gedanken gebracht hätte. „Quae cum feliciter, sagt er in seiner lateinisch geschriebenen Zueignungsschrift, 1 Ve vydání Jirečků (Zřízení zemská království českého XVI. věku. Vydání zpořídili Josef Jireček i Hermenegild Jireček. V Praze 1882) str. 8, č. 7. („Což se dotýče cizozemcuov, kteříž k koruně nepřislušejí, i ti, kteříž k koruně české příslušejí, aby všickni před saudem zemským českým jazykem své pře vedli sami skrze se, neb kohož sobě zjednati mohú.“) 2 Kozmografia Česká. V Praze 1554. Dílo přeložil Zikmund z Pu- chova, jeho strýc Jan z Puchova nesl náklad. Ještě i v G II. 173 uvádí Dobrovský jako překladatele Jana z Puchova, ale ve dvou svých tištěných exemplářích G II., dnes uložených v Národním museu v Praze (Sign. 63 E 16 — zkratka Mus. výt. 1. — a Sign. 63 E 22 — zkratka Mus. výt. 2. —) opravil Johann na Sigmund, v Mus. výt. 1 připsal kromě toho: sumtibus Johannis. 3 Evangelium J. Krista... podlé sepsání sv. Matouše, kteréž Erazim Roterodamskay ... v latinském jazyku vydal, a Jan Vartovský z Varty... na českay vyložil. 4 Věnování císaři Rudolfovi zaujímá 5 nečíslovaných stran; citát („Quae cum feliciter... regnare“) je na str. 2—4.
354/355 der böhmischen Sprache (1791) 47 Bei allen Behörden ist die böhmische Sprache die Geschäfts- sprache. In der Landesordnung vom J. 1530 wird A. VII. fest- gesetzt, das selbst Ausländer, sie mögen zur Krone Böhmen gehören oder nicht, vor dem böhmischen Landgerichte ihre Rechtssache entweder durch sich selbst oder einen andern in böhmischer Sprache führen sollen.1 K. Ferdinand I. veranlaszte selbst die böhmische Übersetzung der Münsterschen KOSMO- GRAPHIE, die Johann von Puchow verfertigte und zu Prag in Fol. drucken liesz.2 Johann Wartowsky von Warta eignete ihm 1542 seine böhmische Übersetzung der Erasmischen Paraphrase des Evangeliums Mathäi zu.3 K. Maximilian, dem Melantrych drei böh- mische BIBELAUFLAGEN von den Jahren 1549, 1556,1570 zugeeignet hat, gestattete 1567 eine allgemeine Religionsfreiheit, wodurch das Selbstdenken befördert wird. K. Rudolph, unter dessen Re- gierung (1577—1612) die böhmische Sprache auf einen so hohen Grad von Vollkommenheit stieg, dasz die Schriftsteller dieses Zeit- alters noch itzt für klaszisch gehalten werden, wählte seinen Sitz zu Prag. Man drängte sich mit böhmischen Werken zu seinem Throne. Melantrych widmete ihm seine vierte Bibelausgabe vom J. 1577 und der Priester und Prediger bei St. Jacob in der altstadt Prag, Mathäus von Beneschau (Benessovinus) überreichte ihm gleich beim Antritte seiner Regierung eine böhmische Grammatik, unter dem Titel: GRAMMATICA BOHEMICA studiosis eius linguae vti-/lissima, Prag, 1577. 8. Der Verfasser hatte schon seine Arbeit bei Seite legen wollen, wenn ihn nicht seine Majestät des Königs auf andere Gedanken gebracht hätte. „Quae cum feliciter, sagt er in seiner lateinisch geschriebenen Zueignungsschrift, 1 Ve vydání Jirečků (Zřízení zemská království českého XVI. věku. Vydání zpořídili Josef Jireček i Hermenegild Jireček. V Praze 1882) str. 8, č. 7. („Což se dotýče cizozemcuov, kteříž k koruně nepřislušejí, i ti, kteříž k koruně české příslušejí, aby všickni před saudem zemským českým jazykem své pře vedli sami skrze se, neb kohož sobě zjednati mohú.“) 2 Kozmografia Česká. V Praze 1554. Dílo přeložil Zikmund z Pu- chova, jeho strýc Jan z Puchova nesl náklad. Ještě i v G II. 173 uvádí Dobrovský jako překladatele Jana z Puchova, ale ve dvou svých tištěných exemplářích G II., dnes uložených v Národním museu v Praze (Sign. 63 E 16 — zkratka Mus. výt. 1. — a Sign. 63 E 22 — zkratka Mus. výt. 2. —) opravil Johann na Sigmund, v Mus. výt. 1 připsal kromě toho: sumtibus Johannis. 3 Evangelium J. Krista... podlé sepsání sv. Matouše, kteréž Erazim Roterodamskay ... v latinském jazyku vydal, a Jan Vartovský z Varty... na českay vyložil. 4 Věnování císaři Rudolfovi zaujímá 5 nečíslovaných stran; citát („Quae cum feliciter... regnare“) je na str. 2—4.
Strana 48
48 Dobrovský: Geschichte 355/356 hoc in regno in Patris solium, Deo omnia promouente, euecta sit regnetque iam, innumerum populum regendum sumsit: atque inde necesse habet, ut quantum fieri potest, eius linguae cogni- tionem habeat. Er machte dem Kaiser sogar Hoffnung, dasz er oder einer seiner Brüder die Herrschaft über andere slawische Völker durch die böhmische Sprache erlangen würde. Vnde, quia gens illyrica, sagt er, vnde nos originem trahimus et eandem linguam habemus late per orbem diffusa est, in qua nostra lin- gua tanquam flos per specialem elegantiam pulcherrimus est, quam nostrae gentes omnes aequissimis auribus audiunt, au- ditaque delectantur; non est dubium, quin aliquando possit aut ipsamet vestra Majestas, aut eiusdem fratres dulcissimi per favorem earum gentium in ipsis et per ipsas in aliis late longe- que regnare“. Der Überflusz, der unter K. Rudolph in der Hauptstadt und im ganzen Lande herrschte, nährte die Künste des Friedens, die in allen Winkeln des Königreichs ihre Liebhaber, Gönner und Verehrer fanden. Böhmische Herren und Damen vom ersten Range dichten böhmische Lieder. Einige davon sind aus ältern Gesangbüchern der böhmischen Brüder in das leipziger Ge- sangbuch vom J. 1737, 8.1 aufgenommen worden. So ist z. B. das 34. Lied von Karl von Žerotin, das 374 te von Johann dem ältern von Žerotin, das 729 te von Bohunka von Pernstein, wie es die Anfangsbuchstaben der einzelnen Absätze anzeigen. Eben so merkwürdig als lobenswürdig ist der Eifer des mährischen Landeshauptmannes Karls von Žerotin für die Ehre der böh- mischen Sprache, welcher aus seinem Briefe vom 12. December 16102 an den olmützer Magistrat hervorleuchtet. Der Magistrat schrieb ihm deutsch zu; er antwortete böhmisch und ermahn/te die Olmützer, dasz sie ihm fernerhin in der Landessprache schrei- ben sollen, sonst würden sie von ihm keine Antwort erhalten, weil ihn die Vaterlandsliebe dazu verbindet, keine schädliche Neuerungen einführen zu lassen. „Ihr wisset wohl, sagt er, dasz wir in diesem Lande unsre besondere und eigene Sprache haben, deren ihr euch gar nich schämen dürfet. Vielmehr müszten wir uns billig schämen, wenn wir es zugäben, dasz diese uns angebohrne, so vortreffliche, so alte, und weit ausgebreitete Sprache, durch 1 Václava Kleycha Evangelický Kancionál, obsahující v sobě Písně duchovní, staré i nové. 4. vydání. 2 Dobrovský má datum: 10. December; ale v otisku Středovského i ve vydání Brandlově (v. n.) je dopis datován 12. prosince.
48 Dobrovský: Geschichte 355/356 hoc in regno in Patris solium, Deo omnia promouente, euecta sit regnetque iam, innumerum populum regendum sumsit: atque inde necesse habet, ut quantum fieri potest, eius linguae cogni- tionem habeat. Er machte dem Kaiser sogar Hoffnung, dasz er oder einer seiner Brüder die Herrschaft über andere slawische Völker durch die böhmische Sprache erlangen würde. Vnde, quia gens illyrica, sagt er, vnde nos originem trahimus et eandem linguam habemus late per orbem diffusa est, in qua nostra lin- gua tanquam flos per specialem elegantiam pulcherrimus est, quam nostrae gentes omnes aequissimis auribus audiunt, au- ditaque delectantur; non est dubium, quin aliquando possit aut ipsamet vestra Majestas, aut eiusdem fratres dulcissimi per favorem earum gentium in ipsis et per ipsas in aliis late longe- que regnare“. Der Überflusz, der unter K. Rudolph in der Hauptstadt und im ganzen Lande herrschte, nährte die Künste des Friedens, die in allen Winkeln des Königreichs ihre Liebhaber, Gönner und Verehrer fanden. Böhmische Herren und Damen vom ersten Range dichten böhmische Lieder. Einige davon sind aus ältern Gesangbüchern der böhmischen Brüder in das leipziger Ge- sangbuch vom J. 1737, 8.1 aufgenommen worden. So ist z. B. das 34. Lied von Karl von Žerotin, das 374 te von Johann dem ältern von Žerotin, das 729 te von Bohunka von Pernstein, wie es die Anfangsbuchstaben der einzelnen Absätze anzeigen. Eben so merkwürdig als lobenswürdig ist der Eifer des mährischen Landeshauptmannes Karls von Žerotin für die Ehre der böh- mischen Sprache, welcher aus seinem Briefe vom 12. December 16102 an den olmützer Magistrat hervorleuchtet. Der Magistrat schrieb ihm deutsch zu; er antwortete böhmisch und ermahn/te die Olmützer, dasz sie ihm fernerhin in der Landessprache schrei- ben sollen, sonst würden sie von ihm keine Antwort erhalten, weil ihn die Vaterlandsliebe dazu verbindet, keine schädliche Neuerungen einführen zu lassen. „Ihr wisset wohl, sagt er, dasz wir in diesem Lande unsre besondere und eigene Sprache haben, deren ihr euch gar nich schämen dürfet. Vielmehr müszten wir uns billig schämen, wenn wir es zugäben, dasz diese uns angebohrne, so vortreffliche, so alte, und weit ausgebreitete Sprache, durch 1 Václava Kleycha Evangelický Kancionál, obsahující v sobě Písně duchovní, staré i nové. 4. vydání. 2 Dobrovský má datum: 10. December; ale v otisku Středovského i ve vydání Brandlově (v. n.) je dopis datován 12. prosince.
Strana 49
356/357 der böhmischen Sprache (1791) 49 eine fremde verdrängt werden sollte". (Gessto wjte dobře, že w této zemi gazyk swůg obzwlásstnj a wlastnj máme, za který se wám styděti nic nenj potřebj. Nýbrž styděti bychom se slussně zato musyli, kdybychom se toho dopustili, aby týž gazyk náss přirozený, tak wzáctný, starožitný a rozssjřený měl od cyzýho gazyka wytisknut býti.1) Den ganzen Brief hat Středowsky S. 6 und 7, Sacrae Morav. hist.2 abdrucken lassen. Uber diesen Zeitraum als den glänzendsten in Rücksicht der Werke, die in böhmischer Sprache über allerlei Gegenstände geschrieben und allgemein gelesen worden, ist bereits von an- dern so viel gesagt worden, dasz ich es nicht wiederhohlen darf. Balbins Bohemia docta stellt uns die arbeitsamen Männer, die in jedem Fache der Wissenschaften sich hervorgethan haben, zur Bewunderung und Nachahmung dar. Faustin Prochazka er- gänzte in seinem schönen Kommentar de saecularibus liberalium artium in Bohemia et Morauia fatis3 manche Lücke und ge- währt dem Leser eine beszere Übersicht des Ganzen. Nur fehlt uns noch eine eigentliche böhmische Bibliothek oder ein syste- matisches Verzeichnisz aller in böhmischer Sprache gedruckten Werke, wozu wir itzt, da Hr. Bibliothekar Ungar mit der Hiero- graphie4 bereits 1786 den Anfang machte, gute Hoffnung haben. In den böhmischen Werken so vieler sowohl origineller Schrift- steller als Ubersetzer, welche diese Epoche hindurch erschienen, sind die Fortschritte in der Ausbildung, Verfeinerung und Be- reicherung der böhmischen Sprache sichtbar. So muszte Welesla- / win die böhmische Übersetzung der böhmischen Geschichte des Aeneas Sylvius, die schon 1510, in 4. zu Prag gedruckt war,5 im J. 1585 nach dem feinern Geschmake seiner Zeitgenossen verbessern.' Man vergleiche auch die böhmische Ubersetzung von Karions Chronik, welche zu Leutomyschel 1541, und die neuere Weleslawinische, welche zu Prag 15848 gedruckt worden, mit ein- ander, oder man stelle alle böhmische Gesangbücher der böh- 1 Srv. též ve vydání Brandlově (Spisy Karla staršího z Žerotína. Oddělení druhé: Listové psaní jazykem českým. Svazek třetí. Vydal V. Brandl. V Praze 1872.) str. 58, č. 875. 2 Solisbaci 1710. 3 Pragae, 1782. 4 Allgemeine böhmische Bibliothek. Erste Klasse Theologie. — Erste Abtheilung. Hierographie. 5 Česká kronika (překlad Konáčův). 6 Kroniky dvě o založení země české. 7 Kniehy kronik Jana Kariona (překlad Burjána Sobka z Kornic). Kronika světa. 8
356/357 der böhmischen Sprache (1791) 49 eine fremde verdrängt werden sollte". (Gessto wjte dobře, že w této zemi gazyk swůg obzwlásstnj a wlastnj máme, za který se wám styděti nic nenj potřebj. Nýbrž styděti bychom se slussně zato musyli, kdybychom se toho dopustili, aby týž gazyk náss přirozený, tak wzáctný, starožitný a rozssjřený měl od cyzýho gazyka wytisknut býti.1) Den ganzen Brief hat Středowsky S. 6 und 7, Sacrae Morav. hist.2 abdrucken lassen. Uber diesen Zeitraum als den glänzendsten in Rücksicht der Werke, die in böhmischer Sprache über allerlei Gegenstände geschrieben und allgemein gelesen worden, ist bereits von an- dern so viel gesagt worden, dasz ich es nicht wiederhohlen darf. Balbins Bohemia docta stellt uns die arbeitsamen Männer, die in jedem Fache der Wissenschaften sich hervorgethan haben, zur Bewunderung und Nachahmung dar. Faustin Prochazka er- gänzte in seinem schönen Kommentar de saecularibus liberalium artium in Bohemia et Morauia fatis3 manche Lücke und ge- währt dem Leser eine beszere Übersicht des Ganzen. Nur fehlt uns noch eine eigentliche böhmische Bibliothek oder ein syste- matisches Verzeichnisz aller in böhmischer Sprache gedruckten Werke, wozu wir itzt, da Hr. Bibliothekar Ungar mit der Hiero- graphie4 bereits 1786 den Anfang machte, gute Hoffnung haben. In den böhmischen Werken so vieler sowohl origineller Schrift- steller als Ubersetzer, welche diese Epoche hindurch erschienen, sind die Fortschritte in der Ausbildung, Verfeinerung und Be- reicherung der böhmischen Sprache sichtbar. So muszte Welesla- / win die böhmische Übersetzung der böhmischen Geschichte des Aeneas Sylvius, die schon 1510, in 4. zu Prag gedruckt war,5 im J. 1585 nach dem feinern Geschmake seiner Zeitgenossen verbessern.' Man vergleiche auch die böhmische Ubersetzung von Karions Chronik, welche zu Leutomyschel 1541, und die neuere Weleslawinische, welche zu Prag 15848 gedruckt worden, mit ein- ander, oder man stelle alle böhmische Gesangbücher der böh- 1 Srv. též ve vydání Brandlově (Spisy Karla staršího z Žerotína. Oddělení druhé: Listové psaní jazykem českým. Svazek třetí. Vydal V. Brandl. V Praze 1872.) str. 58, č. 875. 2 Solisbaci 1710. 3 Pragae, 1782. 4 Allgemeine böhmische Bibliothek. Erste Klasse Theologie. — Erste Abtheilung. Hierographie. 5 Česká kronika (překlad Konáčův). 6 Kroniky dvě o založení země české. 7 Kniehy kronik Jana Kariona (překlad Burjána Sobka z Kornic). Kronika světa. 8
Strana 50
50 Dobrovský: Geschichte 357 mischen Brüder, von den Jahren 1541, 1561, 1564, 1576, 1581, 1594, 1598, 1615, 1618,1 neben einander, so wird der Unterschied in der Sprache, in Rücksicht der Feinheit und Geschmeidigkeit, gewisz leicht bemerkt werden können. Der Styl unsrer origi- nellen Schriftsteller, besonders derer, die in der Hauptstadt des Königreichs lebten, ist gewöhnlich flieszender, ihr Ausdruck treffender und angemessener, als in den frühern Ubersetzungen, weil man oft, ehe noch die Sprache hinlänglichen Reichthum an Wörtern, Bestimmtheit in Ausdrücken und Leichtigkeit in Wendungen hatte, buchstäblich und knechtisch zu übersetzen gezwungen war. Die Schwierigkeit ward allmählich überwunden; die Übersetzungen werden von Zeit zu Zeit ungezwungener, ge- schmeidiger, in der Wahl der Ausdrücke bestimmter und dabei verständlicher. Man vergleiche die Übersetzungen des Ulrich Welensky von Mnichow, der zu Biela (Weiszwasser) 1519 eine eigene Buchdruckerei angelegt hat, woselbst 1520 in 4. Erasmi Miles christianus,2 einige kleine Werklein des Marsilii Ficini, des Grafen Pikus von Mirandola,3 einige Stücke aus dem Lucian" böhmisch5 gedruckt worden sind; des k. Vicehofrichters Niko- laus Konáč von Hodisskow († 1546), der sich sogar an ein klei- nes Stück des berühmten Boccacio wagte ; des Sixt und Ambros von Ottersdorf, des Johann Aquilinas, Johann Stranenský, Tho- mas Reschelius, Thaddäus von Hajek, dem wir den böhmischen Mathiolus" zu danken haben; des Wenzel Placelius, Adam Huber von Risenbach, Daniel Adam von Weleslawin, Abraham Gyn- terod und anderer mehr, so wird man sich davon klar über- zeugen können. 1 Písně chval božských 1541 (v Praze, vydání Jana Roha), Kan- cionál Šamotulský 1561, Kancionál Evančický 1564, Kancionály Kralické (1576, 1581, 1594, 1598), Písně duchovní evangelistské 1615, 2. vyd. 1618. (Srv. Josef Jireček: Hymnologia bohemica, 1878, str. 14—16, 26—28, a Zíbrt BČH III., 1906, č. 3513, 3520, 3527, 3531, 3536, 3541, 3544, 3546; tam podrobnější tituly.) 2 Přeutěšená ... kniha... o Rytíři křesťanském. 1519. 3 Spis vtipný Marsilia Ficinského, kterak pravda k kardinálu Ria- rovi přišla. Dvanácterá správa boje křesťanského od Jana Piky hraběte Mirandulanského. 1520. 4 Kratochvilní spolu i užiteční listové a žaloby chudých a bohatých před Saturnem. 1520. 5 Dobrovský tiskovou chybou: bömisch. 6 Hra pěkných přípovídek. Vyšlo posmrtně v Praze 1547 (společně s Judithou a Hořekováním Spravedlnosti). 7 Herbář jinak bylinář, 1562, v Praze.
50 Dobrovský: Geschichte 357 mischen Brüder, von den Jahren 1541, 1561, 1564, 1576, 1581, 1594, 1598, 1615, 1618,1 neben einander, so wird der Unterschied in der Sprache, in Rücksicht der Feinheit und Geschmeidigkeit, gewisz leicht bemerkt werden können. Der Styl unsrer origi- nellen Schriftsteller, besonders derer, die in der Hauptstadt des Königreichs lebten, ist gewöhnlich flieszender, ihr Ausdruck treffender und angemessener, als in den frühern Ubersetzungen, weil man oft, ehe noch die Sprache hinlänglichen Reichthum an Wörtern, Bestimmtheit in Ausdrücken und Leichtigkeit in Wendungen hatte, buchstäblich und knechtisch zu übersetzen gezwungen war. Die Schwierigkeit ward allmählich überwunden; die Übersetzungen werden von Zeit zu Zeit ungezwungener, ge- schmeidiger, in der Wahl der Ausdrücke bestimmter und dabei verständlicher. Man vergleiche die Übersetzungen des Ulrich Welensky von Mnichow, der zu Biela (Weiszwasser) 1519 eine eigene Buchdruckerei angelegt hat, woselbst 1520 in 4. Erasmi Miles christianus,2 einige kleine Werklein des Marsilii Ficini, des Grafen Pikus von Mirandola,3 einige Stücke aus dem Lucian" böhmisch5 gedruckt worden sind; des k. Vicehofrichters Niko- laus Konáč von Hodisskow († 1546), der sich sogar an ein klei- nes Stück des berühmten Boccacio wagte ; des Sixt und Ambros von Ottersdorf, des Johann Aquilinas, Johann Stranenský, Tho- mas Reschelius, Thaddäus von Hajek, dem wir den böhmischen Mathiolus" zu danken haben; des Wenzel Placelius, Adam Huber von Risenbach, Daniel Adam von Weleslawin, Abraham Gyn- terod und anderer mehr, so wird man sich davon klar über- zeugen können. 1 Písně chval božských 1541 (v Praze, vydání Jana Roha), Kan- cionál Šamotulský 1561, Kancionál Evančický 1564, Kancionály Kralické (1576, 1581, 1594, 1598), Písně duchovní evangelistské 1615, 2. vyd. 1618. (Srv. Josef Jireček: Hymnologia bohemica, 1878, str. 14—16, 26—28, a Zíbrt BČH III., 1906, č. 3513, 3520, 3527, 3531, 3536, 3541, 3544, 3546; tam podrobnější tituly.) 2 Přeutěšená ... kniha... o Rytíři křesťanském. 1519. 3 Spis vtipný Marsilia Ficinského, kterak pravda k kardinálu Ria- rovi přišla. Dvanácterá správa boje křesťanského od Jana Piky hraběte Mirandulanského. 1520. 4 Kratochvilní spolu i užiteční listové a žaloby chudých a bohatých před Saturnem. 1520. 5 Dobrovský tiskovou chybou: bömisch. 6 Hra pěkných přípovídek. Vyšlo posmrtně v Praze 1547 (společně s Judithou a Hořekováním Spravedlnosti). 7 Herbář jinak bylinář, 1562, v Praze.
Strana 51
358 der böhmischen Sprache (1791) 51 / Das nähmliche Schicksal hatte die böhmische Bibelüber- setzung. In der Severinischen Ausgabe vom J. 1529 warf man die veralteten oder weniger verständlichen Wörter an den Rand hinaus und nahm bestimmtere Ausdrücke in den Text auf. Be- ness Optat und Peter Gzel tadeln schon in ihrer GRAMMATIK' (1533, zu Namiest) die alten Formen und Ausgänge, z. B. des Imperfekts ách, jch, ásse, jsse, ách, jchu. Sie brauchen verschie- dene Hilfsmittel bei ihrer neuen Übersetzung des N.TESTAMENTS nach der lateinischen des Erasmus, die sie 1533 zu Namiest ans Licht stellten.2 Bald darauf, 1564. verfertigte Johann Blahoslaw eine Ubersetzung des N. TESTAMENTS aus dem Originaltexte." Endlich brachten mehrere gelehrte und sprachkündige Männer aus der böhmisch- mährischen Brüdergemeinde die Ubersetzung der ganzen Bibel mit Randanmerkungen und Erklärungen ver- sehen, 1579—1593 in sechs Quartbänden,4 zu Stande, welche in Ansehung der Orthographie und Sprachrichtigkeit für das erste klaszische Werk gehalten wird. Selbst der Jesuit Mathias Steyer empfiehlt diese schöne und prächtige Ausgabe als ein Muster der böhmischen Sprache, wornach er auch seine Anleitung, zur böhmischen Orthographie 16685 entworfen hat. In Ansehung der Ausdrücke ist sie auch bei der katholischen Bibelausgabe 1677— 1715, obschon bei letzterer die Melantrychische durchgängig zum Grunde gelegt wurde, fleiszig gebraucht worden. Es sei mir noch erlaubt, mit dem sehr treffenden Urtheil über die Mittel der weitern Ausbildung in der böhmischen Spra- che, welches Daniel Adam von Weleslawin, ein Mann, auf dessen hinterlassene Werke Böhmen stolz sein darf, in der Vorrede zu seiner SYLUA QUADRILINGUIS, Prag, 1598, in 4. gefällt hat, diesen Zeitraum zu beschlieszen: Singulari enim consilio Emmelium imitatus, er redet von seinem Wörterbuche, reliquis tribus lin- 1 Grammatika česká v dvojí stránce. 2 Nový testament... od Erasma Roterodamského přehlednutý ... od kněze Beneše Optata z Telče a Petra Gzele z Prahy. 3 Nový zákon vnově do češtiny přeložený. 4 Bible Kralická (I. díl 1579, II. 1580, III. 1582, IV. 1587, V. 1588, VI. 1593). 5 Výborně dobrý Způsob, jak se má dobře po Česku psáti neb tisknauti. Vytažený z České Biblí, která mezi Nekatolickými jest u veliké vážnosti... Způsob jejího písma nemůže se než nad míru chváliti, a ten tuto se vykládá, a hoden jest, aby všickni školní mistrové poručili svým učedlníkům jej ... bedlivě čísti a podle něho psáti se učiti. 6 Veleslavín: imitatus Emmelium.
358 der böhmischen Sprache (1791) 51 / Das nähmliche Schicksal hatte die böhmische Bibelüber- setzung. In der Severinischen Ausgabe vom J. 1529 warf man die veralteten oder weniger verständlichen Wörter an den Rand hinaus und nahm bestimmtere Ausdrücke in den Text auf. Be- ness Optat und Peter Gzel tadeln schon in ihrer GRAMMATIK' (1533, zu Namiest) die alten Formen und Ausgänge, z. B. des Imperfekts ách, jch, ásse, jsse, ách, jchu. Sie brauchen verschie- dene Hilfsmittel bei ihrer neuen Übersetzung des N.TESTAMENTS nach der lateinischen des Erasmus, die sie 1533 zu Namiest ans Licht stellten.2 Bald darauf, 1564. verfertigte Johann Blahoslaw eine Ubersetzung des N. TESTAMENTS aus dem Originaltexte." Endlich brachten mehrere gelehrte und sprachkündige Männer aus der böhmisch- mährischen Brüdergemeinde die Ubersetzung der ganzen Bibel mit Randanmerkungen und Erklärungen ver- sehen, 1579—1593 in sechs Quartbänden,4 zu Stande, welche in Ansehung der Orthographie und Sprachrichtigkeit für das erste klaszische Werk gehalten wird. Selbst der Jesuit Mathias Steyer empfiehlt diese schöne und prächtige Ausgabe als ein Muster der böhmischen Sprache, wornach er auch seine Anleitung, zur böhmischen Orthographie 16685 entworfen hat. In Ansehung der Ausdrücke ist sie auch bei der katholischen Bibelausgabe 1677— 1715, obschon bei letzterer die Melantrychische durchgängig zum Grunde gelegt wurde, fleiszig gebraucht worden. Es sei mir noch erlaubt, mit dem sehr treffenden Urtheil über die Mittel der weitern Ausbildung in der böhmischen Spra- che, welches Daniel Adam von Weleslawin, ein Mann, auf dessen hinterlassene Werke Böhmen stolz sein darf, in der Vorrede zu seiner SYLUA QUADRILINGUIS, Prag, 1598, in 4. gefällt hat, diesen Zeitraum zu beschlieszen: Singulari enim consilio Emmelium imitatus, er redet von seinem Wörterbuche, reliquis tribus lin- 1 Grammatika česká v dvojí stránce. 2 Nový testament... od Erasma Roterodamského přehlednutý ... od kněze Beneše Optata z Telče a Petra Gzele z Prahy. 3 Nový zákon vnově do češtiny přeložený. 4 Bible Kralická (I. díl 1579, II. 1580, III. 1582, IV. 1587, V. 1588, VI. 1593). 5 Výborně dobrý Způsob, jak se má dobře po Česku psáti neb tisknauti. Vytažený z České Biblí, která mezi Nekatolickými jest u veliké vážnosti... Způsob jejího písma nemůže se než nad míru chváliti, a ten tuto se vykládá, a hoden jest, aby všickni školní mistrové poručili svým učedlníkům jej ... bedlivě čísti a podle něho psáti se učiti. 6 Veleslavín: imitatus Emmelium.
Strana 52
52 Dobrovský: Geschichte 358/359/360 guis addere studui synonymicas phrases nostrae linguae Bohe- micae; vt cuiuis et comparatio illius cum caeteris linguis et co- pia, / elegantia splendorque, quibus haud ulli alii cedit, facile appareret. Non enim cum illis sentio, qui eam, ut barbaram calumniantur, ut inopem et tenuem, in angustos fines inclu- dunt, ut ineptam et ad res explicandas haud idoneam contem- ptim negligunt. Lingua Bohemica, ut nunc excultam habemus, elegans est, copiosa est, suauis est, grauis est, grandis est, et ad omnium materiarum cum in Theologia, tum in Philosophia expositionem, aptissima et commodissima.1 In qua ornanda, per- polienda, augenda et propaganda, si nos Bohemi vel Germano- rum vicinorum et ciuium nostrorum exemplo, studia veterum Graecorum et Latinorum imitaremur, quibus omnes gentes bar- barae erant, quae ipsorum lingua non loquebantur, iam dudum commigrasset ad nos et in ciuitatem nostram transisset omnis sapientia graeca et latina, vna cum suis Autoribus aeterna me- moria dignis. Loqueretur2 nobiscum materna nostra lingua Plato, Philosophorum Deus, disputaret de natura, moribus et artibus doctissimus Aristoteles, dissereret de Republica peroraretque in foro eloquentissimus Cicero, narrarent historias apis Attica Xenophon (diesen hat Abraham Gynterod aus dem Original übersetzt und 1605, in 4. zu Prag drucken lassen),4 Herodotus, Livius, Plutarchus, Caesar; canerent poemata Homerus, He- siodus, Pindarus, Virgilius, Horatius, Ouidius; agerent Comoe- dias et Tragoedias' Terentius, Plautus, Sophocles et Seneca; explicarent leges Iustinianus Imperator, Papinianus et alii iuris antistites; docerent artem medendi Hippocrates et Galenus. Bre- uiter, vniuersus chorus Philosophorum, Oratorum, Poetarum, Historicorum, Iurisconsultorum, Medicorum et quicquid usquam fuit doctissimorum hominum, nobiscum esset, nobiscum fabu- laretur, nos intelligeret et a nobis intelligeretur. Sed contrarium fieri videmus; fatone an incuria nostra, non difficile fuerit di- uinare." Occasiones certe excolendae linguae Bohemicae tot se nobis hoc seculo offerunt, quot prioribus seculis Majoribus nostris oblatae fuerunt nunquam.“" Eben so urtheilte er schon sowohl über die Vorzüge / der böhmischen Sprache, als über die versäumten Mittel der weitern Ausbildung in der Vorrede 1 Podtrhává Dobrovský. 2 Dobrovský: Loquerentur. 3 Dobrovský: narraret. 4 Cyropaedia. Hodnověrná starožitná historia. 5 Dobrovský: Herodotes. 6 Dobrovský: Tragaedias. 7 Podtrhává Dobrovský. Epistola dedicatoria str. 6—8 (nečísl.). 8
52 Dobrovský: Geschichte 358/359/360 guis addere studui synonymicas phrases nostrae linguae Bohe- micae; vt cuiuis et comparatio illius cum caeteris linguis et co- pia, / elegantia splendorque, quibus haud ulli alii cedit, facile appareret. Non enim cum illis sentio, qui eam, ut barbaram calumniantur, ut inopem et tenuem, in angustos fines inclu- dunt, ut ineptam et ad res explicandas haud idoneam contem- ptim negligunt. Lingua Bohemica, ut nunc excultam habemus, elegans est, copiosa est, suauis est, grauis est, grandis est, et ad omnium materiarum cum in Theologia, tum in Philosophia expositionem, aptissima et commodissima.1 In qua ornanda, per- polienda, augenda et propaganda, si nos Bohemi vel Germano- rum vicinorum et ciuium nostrorum exemplo, studia veterum Graecorum et Latinorum imitaremur, quibus omnes gentes bar- barae erant, quae ipsorum lingua non loquebantur, iam dudum commigrasset ad nos et in ciuitatem nostram transisset omnis sapientia graeca et latina, vna cum suis Autoribus aeterna me- moria dignis. Loqueretur2 nobiscum materna nostra lingua Plato, Philosophorum Deus, disputaret de natura, moribus et artibus doctissimus Aristoteles, dissereret de Republica peroraretque in foro eloquentissimus Cicero, narrarent historias apis Attica Xenophon (diesen hat Abraham Gynterod aus dem Original übersetzt und 1605, in 4. zu Prag drucken lassen),4 Herodotus, Livius, Plutarchus, Caesar; canerent poemata Homerus, He- siodus, Pindarus, Virgilius, Horatius, Ouidius; agerent Comoe- dias et Tragoedias' Terentius, Plautus, Sophocles et Seneca; explicarent leges Iustinianus Imperator, Papinianus et alii iuris antistites; docerent artem medendi Hippocrates et Galenus. Bre- uiter, vniuersus chorus Philosophorum, Oratorum, Poetarum, Historicorum, Iurisconsultorum, Medicorum et quicquid usquam fuit doctissimorum hominum, nobiscum esset, nobiscum fabu- laretur, nos intelligeret et a nobis intelligeretur. Sed contrarium fieri videmus; fatone an incuria nostra, non difficile fuerit di- uinare." Occasiones certe excolendae linguae Bohemicae tot se nobis hoc seculo offerunt, quot prioribus seculis Majoribus nostris oblatae fuerunt nunquam.“" Eben so urtheilte er schon sowohl über die Vorzüge / der böhmischen Sprache, als über die versäumten Mittel der weitern Ausbildung in der Vorrede 1 Podtrhává Dobrovský. 2 Dobrovský: Loquerentur. 3 Dobrovský: narraret. 4 Cyropaedia. Hodnověrná starožitná historia. 5 Dobrovský: Herodotes. 6 Dobrovský: Tragaedias. 7 Podtrhává Dobrovský. Epistola dedicatoria str. 6—8 (nečísl.). 8
Strana 53
360/361 der böhmischen Sprache (1791) 53 zur Kirchengeschichte des Eusebius, die er 1594. Fol. in böhmi- scher Sprache herausgab.1 Sein Wunsch wäre vielleicht mit der Zeit erfüllt worden, wenn die Verfügungen der böhmischen Stände auf dem Landtage vom J. 1615, die böhmische Sprache betreffend, durch eine bald darauf erfolgte Revolution nicht vereitelt worden wären. Es gehöret mehr dazu, die Freiheit und Sprache einer Nation aufrecht zu erhalten, als fromme Wünsche und Verordnungen. Die Schlacht am weiszen Berge 1620 lähmte und entkräftigte die ganze böhmische Nation an Leib und Seele. §. 10. Sechste Periode. Die böhmische Sprache geräth in Verfall. Durch die Auswanderung der Nichtkatholischen ward Böh- men entvölkert, und durch den dreiszigjährigen2 Krieg, der darauf erfolgte, das ganze Land so verheeret, dasz sich der patriotische Jesuit Balbin mit Recht wundert, wie noch Einwohner übrig bleiben konnten. Vt mirum sit, sagt er, Epit. p. 630, post tot pro- scriptiones, caedes, fugas, expilationes, incolas superesse. Hier fängt nun die traurigste Epoche der böhmischen Litteratur an. Paul Stransky seufzte schon 1633 über den Verfall derselben: „Maiores nostri in eo (sermone patrio)3 ornando, perpoliendo, augendo et ad posteritatem propagando, praecipue ac feliciter elaborarunt, imo ne neglectui haberetur, legibus cauerunt. (Ius Prou. B. 32. Municip. B. 8. Comit. an. 1615. M. Ioh. Huss. Exeges. in Decalog. C. 40.)4 Verum quam ii in eo excolendo ac in natiua puritate conseruando accurati fuerunt: tam aetas haec degener in eo foedando, inquinando, attenuando et obliuione aeterna dam- nando est impudens. Etenim quam nec in vitio ponunt plerique omnes, nec indecorum esse putant, materna in lingua passim ridi —/ cule ookou (aiv, tam decorum ac festiuum esse somniant, ad populum bojemicum effusissime Baoßa(sv. Rusticum opi- nione illorum est os pariter et calamus omnis, qui non peregrini idiotissimi subinde coaceruatis centonibus ad fastidium exuberet. Coercendis &odoUkotroig et QiAoooRoixoig istris, non vno, me 1 Historia církevní Eusebia, příjmím Pamffila. (Přeložil Jan Kocín z Kocinétu.) 2 Dobrovský: dreisigjährigen. 3 V závorce vysvětlivka Dobrovského. 4. To, co je vytištěno v této závorce, uvádí Stránský v poznámce, označené (!).
360/361 der böhmischen Sprache (1791) 53 zur Kirchengeschichte des Eusebius, die er 1594. Fol. in böhmi- scher Sprache herausgab.1 Sein Wunsch wäre vielleicht mit der Zeit erfüllt worden, wenn die Verfügungen der böhmischen Stände auf dem Landtage vom J. 1615, die böhmische Sprache betreffend, durch eine bald darauf erfolgte Revolution nicht vereitelt worden wären. Es gehöret mehr dazu, die Freiheit und Sprache einer Nation aufrecht zu erhalten, als fromme Wünsche und Verordnungen. Die Schlacht am weiszen Berge 1620 lähmte und entkräftigte die ganze böhmische Nation an Leib und Seele. §. 10. Sechste Periode. Die böhmische Sprache geräth in Verfall. Durch die Auswanderung der Nichtkatholischen ward Böh- men entvölkert, und durch den dreiszigjährigen2 Krieg, der darauf erfolgte, das ganze Land so verheeret, dasz sich der patriotische Jesuit Balbin mit Recht wundert, wie noch Einwohner übrig bleiben konnten. Vt mirum sit, sagt er, Epit. p. 630, post tot pro- scriptiones, caedes, fugas, expilationes, incolas superesse. Hier fängt nun die traurigste Epoche der böhmischen Litteratur an. Paul Stransky seufzte schon 1633 über den Verfall derselben: „Maiores nostri in eo (sermone patrio)3 ornando, perpoliendo, augendo et ad posteritatem propagando, praecipue ac feliciter elaborarunt, imo ne neglectui haberetur, legibus cauerunt. (Ius Prou. B. 32. Municip. B. 8. Comit. an. 1615. M. Ioh. Huss. Exeges. in Decalog. C. 40.)4 Verum quam ii in eo excolendo ac in natiua puritate conseruando accurati fuerunt: tam aetas haec degener in eo foedando, inquinando, attenuando et obliuione aeterna dam- nando est impudens. Etenim quam nec in vitio ponunt plerique omnes, nec indecorum esse putant, materna in lingua passim ridi —/ cule ookou (aiv, tam decorum ac festiuum esse somniant, ad populum bojemicum effusissime Baoßa(sv. Rusticum opi- nione illorum est os pariter et calamus omnis, qui non peregrini idiotissimi subinde coaceruatis centonibus ad fastidium exuberet. Coercendis &odoUkotroig et QiAoooRoixoig istris, non vno, me 1 Historia církevní Eusebia, příjmím Pamffila. (Přeložil Jan Kocín z Kocinétu.) 2 Dobrovský: dreisigjährigen. 3 V závorce vysvětlivka Dobrovského. 4. To, co je vytištěno v této závorce, uvádí Stránský v poznámce, označené (!).
Strana 54
54 Dobrovský: Geschichte 361/362 hercle, Valla haberemus nunc Bojemi opus et Linacro. Reipubl. Bojem. C. IV.1 Was würde Stransky von unsern Zeiten sagen! Später hin, anstatt neue Bücher zu schreiben, verbrannte man die noch übrig gebliebenen, weil man in allen böhmischen Büchern, die seit 1414 bis 1635 in Böhmen herauskamen, laut der 21 ten Regel des prager Index, Ketzereien witterte. Selbst der Jesuit Balbin, ein unverdächtiger Zeuge, klagt über diesz unverdiente Schicksal der besten2 böhmischen Bücher: Tanta enim, sagt er Part. III. Boh. doct. p. 163, hac aetate nostra bo- hemicorum librorum est caritas et raritas, ut nihil magis. Fuit tempus, me puero, paulo post victoriam Pragensem, cum omnes omnino bohemica lingua scripti libri, eo ipso haeretici et ab hae- reticis scripti existimarentur ignorantia hominum quorundam; ideoque nullo discrimine, an boni an mali forent, nullo delectu utilium, inutilium, quaererentur ad flammas; ex angulis domo- rum extracti vel e manibus excussi (et si historica, nihil ad Religionem pertinentia tractarent) lacerarentur et excitatis ali- cubi rogis (vt Pragae medio in foro factum meminimus) iniecti perierint. Laudo studium Religionis, at non sine modo. Constat enim, ut ab iis accepi, qui pars tum erant facti, temere omnes saepe nec inspectos Codices exustos. Eadem militum Walonum, praecipue sub Buquoio cura fuit, omnes repertos in Bohemia libros incendere. At sera haec est post tempus' querela!“ Was würde Balbin, dessen DISSERTATIO APOLOGETICA pro lingua Slauo- nica, praecipue Bohemica (Pragae, 1775. 8.4) ihn als ei —/ nen wahren böhmischen Patrioten und Schätzer seiner Muttersprache zeigt, was würde er von dem Unfug, den seine Gesellen bald nach seinem Tode mit den böhmischen Büchern trieben, gesagt haben, wenn er ihn hätte mit ansehen sollen. Die Indices, die zwei Königgrätzer von den Jahren 1729 und 1749 sowohl, als der Prager vom J. 17675 sind redende Beweise von der alle Vor- 1 Str. 149—150. 2 Dobrovský: beszten. 3 Dobrovský: tempora. 4 Posmrtné vydání, pořízené péčí F. M. Pelcla; kniha psána 1672—73. 5 Clavis Haeresim claudens et aperiens. Klíč kacířské bludy k rozeznání otvírajicí, k vykořenění zamýkajicí. V Hradci Králové 1729 (vytištěný u Václava Jana Tybély), 1749 (vytištěný u Jana Klímenta Tybély). — Index Bohemicorum librorum prohibitorum. Vetero—Pragae typis Joannis Caroli Hraba. (Vyšel bez data vydání, nebyl však vydán 1767, jak uvádí Dobrovský, to je datum arcibiskupova listu, nýbrž nejdříve
54 Dobrovský: Geschichte 361/362 hercle, Valla haberemus nunc Bojemi opus et Linacro. Reipubl. Bojem. C. IV.1 Was würde Stransky von unsern Zeiten sagen! Später hin, anstatt neue Bücher zu schreiben, verbrannte man die noch übrig gebliebenen, weil man in allen böhmischen Büchern, die seit 1414 bis 1635 in Böhmen herauskamen, laut der 21 ten Regel des prager Index, Ketzereien witterte. Selbst der Jesuit Balbin, ein unverdächtiger Zeuge, klagt über diesz unverdiente Schicksal der besten2 böhmischen Bücher: Tanta enim, sagt er Part. III. Boh. doct. p. 163, hac aetate nostra bo- hemicorum librorum est caritas et raritas, ut nihil magis. Fuit tempus, me puero, paulo post victoriam Pragensem, cum omnes omnino bohemica lingua scripti libri, eo ipso haeretici et ab hae- reticis scripti existimarentur ignorantia hominum quorundam; ideoque nullo discrimine, an boni an mali forent, nullo delectu utilium, inutilium, quaererentur ad flammas; ex angulis domo- rum extracti vel e manibus excussi (et si historica, nihil ad Religionem pertinentia tractarent) lacerarentur et excitatis ali- cubi rogis (vt Pragae medio in foro factum meminimus) iniecti perierint. Laudo studium Religionis, at non sine modo. Constat enim, ut ab iis accepi, qui pars tum erant facti, temere omnes saepe nec inspectos Codices exustos. Eadem militum Walonum, praecipue sub Buquoio cura fuit, omnes repertos in Bohemia libros incendere. At sera haec est post tempus' querela!“ Was würde Balbin, dessen DISSERTATIO APOLOGETICA pro lingua Slauo- nica, praecipue Bohemica (Pragae, 1775. 8.4) ihn als ei —/ nen wahren böhmischen Patrioten und Schätzer seiner Muttersprache zeigt, was würde er von dem Unfug, den seine Gesellen bald nach seinem Tode mit den böhmischen Büchern trieben, gesagt haben, wenn er ihn hätte mit ansehen sollen. Die Indices, die zwei Königgrätzer von den Jahren 1729 und 1749 sowohl, als der Prager vom J. 17675 sind redende Beweise von der alle Vor- 1 Str. 149—150. 2 Dobrovský: beszten. 3 Dobrovský: tempora. 4 Posmrtné vydání, pořízené péčí F. M. Pelcla; kniha psána 1672—73. 5 Clavis Haeresim claudens et aperiens. Klíč kacířské bludy k rozeznání otvírajicí, k vykořenění zamýkajicí. V Hradci Králové 1729 (vytištěný u Václava Jana Tybély), 1749 (vytištěný u Jana Klímenta Tybély). — Index Bohemicorum librorum prohibitorum. Vetero—Pragae typis Joannis Caroli Hraba. (Vyšel bez data vydání, nebyl však vydán 1767, jak uvádí Dobrovský, to je datum arcibiskupova listu, nýbrž nejdříve
Strana 55
362/363 der böhmischen Sprache (1791) 55 stellung übersteigenden Unwissenheit der Ketzerrichter, die sich durch so viele Jahre, obschon fruchtlos, bemühten, den gesunden Menschenverstand der Böhmen zu unterdrücken. Man wollte den Schaden dadurch wiederum gut machen, dasz man ein paar Dutzend Büchlein von wunderthätigen Gnadenbildern drucken und austheilen liesz. Allein ein groszer Theil des Volkes fand keinen Geschmak daran; man holte also lieber Bücher aus der Fremde. Das wichtigste Buch, ich meine die Bibel in drei Folio- bänden, 1677—1715 und abermal 1769—1771,1 konnte doch seiner Kostbarkeit und der polemisch-dogmatischen Anmerkungen we- gen nicht für das Volk bestimmt sein. Der Schaden also, den man durch die unaufhörlichen Plünderungen errichtete, ist nun auf diese Weise lange noch nicht ersetzt worden. Diesem Unfuge ist zwar seit 1782 gesteuert worden. Da- durch allein hat aber die böhmische Sprache eben so wenig gewonnen, als sie durch die 4 Auflagen der Pohlischen GRAM- MATIK und durch seine Neuerungen in der Orthographie2 gewinnen oder verlieren konnte. Manche Anstalten, die auch auszer Böhmen, als zu Wien auf der Universität, wo seit 1776 ein öffentlicher Lehrer der böhmischen Sprache und Litteratur angestellt ist, und am Theresianum, zu Wienerisch-Neustadt in der k. k. Militär- akademie, zur Erlernung der böhmischen Sprache getroffen wor- den, beweisen wohl, dasz viele ihrer künftigen Bestimmung wegen eine Sprache nicht entbehren können, die noch von ungefähr 5 Millionen Unterthanen der österreichischen Monarchie geredet /wird. Allein zur weitern Aufnahme, Verbreitung und Kultur der- selben können alle diese und ähnliche Anstalten gewisz nicht so viel beitragen, als die patriotischen Bemühungen einiger weniger Gelehrten, welche sichs angelegen sein lassen, andere zur Erler- nung der böhmischen Sprache durch Darstellung ihres mannich- faltigen Nutzens aufzumuntern, oder durch Verbreitung böhmi- scher Schriften zu verhindern, dasz sie nicht gänzlich in Verfall gerathe. So grosz auch das Verzeichnisz der böhmischen Bücher, welche seit 12 Jahren in Böhmen, Mähren und Ungarn erschienen teprve 1770. O tom podrobněji viz v mé monografii „Dobrovského ,Ge- schichte“ ve vývoji české literární historie“ (1934), str. 23, pozn. 2. 1 Biblí česká, to jest svaté písmo podlé starožitného a obecného latinského přeložení. Nákladem Dědictví sv. Václava. (Bible Svato- václavská.) 2 Jan Václav Pohl: Grammatica linguae bohemicae oder Die böh- mische Sprachkunst. Wien 1756, 1764, 1773, 1783. — Pravopisnost řeči čechské. Ve Vídni 1786.
362/363 der böhmischen Sprache (1791) 55 stellung übersteigenden Unwissenheit der Ketzerrichter, die sich durch so viele Jahre, obschon fruchtlos, bemühten, den gesunden Menschenverstand der Böhmen zu unterdrücken. Man wollte den Schaden dadurch wiederum gut machen, dasz man ein paar Dutzend Büchlein von wunderthätigen Gnadenbildern drucken und austheilen liesz. Allein ein groszer Theil des Volkes fand keinen Geschmak daran; man holte also lieber Bücher aus der Fremde. Das wichtigste Buch, ich meine die Bibel in drei Folio- bänden, 1677—1715 und abermal 1769—1771,1 konnte doch seiner Kostbarkeit und der polemisch-dogmatischen Anmerkungen we- gen nicht für das Volk bestimmt sein. Der Schaden also, den man durch die unaufhörlichen Plünderungen errichtete, ist nun auf diese Weise lange noch nicht ersetzt worden. Diesem Unfuge ist zwar seit 1782 gesteuert worden. Da- durch allein hat aber die böhmische Sprache eben so wenig gewonnen, als sie durch die 4 Auflagen der Pohlischen GRAM- MATIK und durch seine Neuerungen in der Orthographie2 gewinnen oder verlieren konnte. Manche Anstalten, die auch auszer Böhmen, als zu Wien auf der Universität, wo seit 1776 ein öffentlicher Lehrer der böhmischen Sprache und Litteratur angestellt ist, und am Theresianum, zu Wienerisch-Neustadt in der k. k. Militär- akademie, zur Erlernung der böhmischen Sprache getroffen wor- den, beweisen wohl, dasz viele ihrer künftigen Bestimmung wegen eine Sprache nicht entbehren können, die noch von ungefähr 5 Millionen Unterthanen der österreichischen Monarchie geredet /wird. Allein zur weitern Aufnahme, Verbreitung und Kultur der- selben können alle diese und ähnliche Anstalten gewisz nicht so viel beitragen, als die patriotischen Bemühungen einiger weniger Gelehrten, welche sichs angelegen sein lassen, andere zur Erler- nung der böhmischen Sprache durch Darstellung ihres mannich- faltigen Nutzens aufzumuntern, oder durch Verbreitung böhmi- scher Schriften zu verhindern, dasz sie nicht gänzlich in Verfall gerathe. So grosz auch das Verzeichnisz der böhmischen Bücher, welche seit 12 Jahren in Böhmen, Mähren und Ungarn erschienen teprve 1770. O tom podrobněji viz v mé monografii „Dobrovského ,Ge- schichte“ ve vývoji české literární historie“ (1934), str. 23, pozn. 2. 1 Biblí česká, to jest svaté písmo podlé starožitného a obecného latinského přeložení. Nákladem Dědictví sv. Václava. (Bible Svato- václavská.) 2 Jan Václav Pohl: Grammatica linguae bohemicae oder Die böh- mische Sprachkunst. Wien 1756, 1764, 1773, 1783. — Pravopisnost řeči čechské. Ve Vídni 1786.
Strana 56
56 Dobrovský: Geschichte der böhmischen Sprache (1791) 363/364 sind, ausfallen mag, so häufig auch die böhmischen Schauspiele, die in der Neustadt Prag seit einigen Jahren mehr Malen in der Woche gegeben werden, besucht werden mögen, so nahmhaft auch die Anzahl der Pränumeranten auf die böhmische Zeitung sein mag, so zweifle ich doch sehr, dasz die böhmische Sprache im Ganzen zu einem wirklich und merklich gröszern Grade der Vollkommenheit gebracht werden könne, als sie unter K. Ru- dolphs Regierungl d. i. in dem goldenen Zeitalter war, zumal da diesz von so vielen zufälligen äuszern Umständen abhängt, die nicht in unsrer Gewalt stehen. Patriotische Wünsche, derglei- chen die EMPFEHLUNG DER BÖHMISCHEN SPRACHE UND LITTERATUR von Johann Alois Hanke, Wien 1783, und Thams Schutzschrift (OBRANA) für die böhmische Sprache, Prag,1783, enthalten, können in der ganzen Masse der Nation keine Revolution bewirken, wenn sie gleich dazu dienen, manchen zum gröszern Fleisze anzu- spornen. Desto schätzbarer bleiben uns die übrig gebliebenen Denkmale unsrer Sprache aus denjenigen Zeiten, wo sie nicht nur die Redesprache des gemeinen Mannes, sondern zugleich auch die Rede- und Schriftsprache des gesittetesten und auf- geklärtesten Theils der Nation war, und jenen Grad der Vollkom- menheit erreichte, dessen sie nach dem damaligen Masze der Kenntnisse und des Geschmakes fähig war. Wenn einige den Reichthum, die Feinheit und Bieg-/ samkeit der böhmischen Sprache nur nach ihrer geringen Kenntnisz derselben, die oft gerade nur hinreicht, um auf dem Markte verstanden zu werden, beurtheilen, so kann wohl ihr Urtheil über die Vollkommenheit der böhmischen? Sprache nicht sehr günstig für dieselbe aus- fallen. Sie urtheilen aber in diesem Falle nicht über die Sprache selbst, sondern nur über das kleine Masz ihrer eigenen Sprach- kenntnisz. 1 2 Dobrovský: Regirung. Srv. Adelung: Wörterbuch III. 1026. Dobrovský tiskovou chybou: böhmische.
56 Dobrovský: Geschichte der böhmischen Sprache (1791) 363/364 sind, ausfallen mag, so häufig auch die böhmischen Schauspiele, die in der Neustadt Prag seit einigen Jahren mehr Malen in der Woche gegeben werden, besucht werden mögen, so nahmhaft auch die Anzahl der Pränumeranten auf die böhmische Zeitung sein mag, so zweifle ich doch sehr, dasz die böhmische Sprache im Ganzen zu einem wirklich und merklich gröszern Grade der Vollkommenheit gebracht werden könne, als sie unter K. Ru- dolphs Regierungl d. i. in dem goldenen Zeitalter war, zumal da diesz von so vielen zufälligen äuszern Umständen abhängt, die nicht in unsrer Gewalt stehen. Patriotische Wünsche, derglei- chen die EMPFEHLUNG DER BÖHMISCHEN SPRACHE UND LITTERATUR von Johann Alois Hanke, Wien 1783, und Thams Schutzschrift (OBRANA) für die böhmische Sprache, Prag,1783, enthalten, können in der ganzen Masse der Nation keine Revolution bewirken, wenn sie gleich dazu dienen, manchen zum gröszern Fleisze anzu- spornen. Desto schätzbarer bleiben uns die übrig gebliebenen Denkmale unsrer Sprache aus denjenigen Zeiten, wo sie nicht nur die Redesprache des gemeinen Mannes, sondern zugleich auch die Rede- und Schriftsprache des gesittetesten und auf- geklärtesten Theils der Nation war, und jenen Grad der Vollkom- menheit erreichte, dessen sie nach dem damaligen Masze der Kenntnisse und des Geschmakes fähig war. Wenn einige den Reichthum, die Feinheit und Bieg-/ samkeit der böhmischen Sprache nur nach ihrer geringen Kenntnisz derselben, die oft gerade nur hinreicht, um auf dem Markte verstanden zu werden, beurtheilen, so kann wohl ihr Urtheil über die Vollkommenheit der böhmischen? Sprache nicht sehr günstig für dieselbe aus- fallen. Sie urtheilen aber in diesem Falle nicht über die Sprache selbst, sondern nur über das kleine Masz ihrer eigenen Sprach- kenntnisz. 1 2 Dobrovský: Regirung. Srv. Adelung: Wörterbuch III. 1026. Dobrovský tiskovou chybou: böhmische.
Strana 57
Inhalt.1 Seite 311 [ 3] §. 1. Slawen, slawische Sprache . . . . . . . 313 [ 5] . . . §. 2. Slawische Mundarten . §. 3. Liturgie in slawischer Sprache. Slawische 316 [ 7 . . . . Schriftarten §. 4. Schicksal der slawischen Liturgie in Böhmen . 319 [10] §. 5. Perioden der Kultur der böhmischen Sprache. 323 [14] . . . . Erste Periode . . . [15] 325 §. 6. Zweite Periode. Denkmale aus derselben . . . . . 335 [26] §. 7. Dritte Periode. Denkmale aus derselben . §. 8. Vierte Periode, die man die herrschende Böh- mische nennen könnte. Denkmale aus derselben 344 [36] §. 9. Fünfte Periode, die man das schöne oder goldene Zeitalter der böhmischen Sprache nennen könnte 354 [46] Sechste Periode. Die böhmische Sprache geräth §. 10. in Verfall . 360 [53] 1 Dobrovský ke G I. nepřipojil Obsahu; Inhalt zde otištěný je sestaven podle vzoru G II., podávaje toliko názvy jednotlivých paragrafů.
Inhalt.1 Seite 311 [ 3] §. 1. Slawen, slawische Sprache . . . . . . . 313 [ 5] . . . §. 2. Slawische Mundarten . §. 3. Liturgie in slawischer Sprache. Slawische 316 [ 7 . . . . Schriftarten §. 4. Schicksal der slawischen Liturgie in Böhmen . 319 [10] §. 5. Perioden der Kultur der böhmischen Sprache. 323 [14] . . . . Erste Periode . . . [15] 325 §. 6. Zweite Periode. Denkmale aus derselben . . . . . 335 [26] §. 7. Dritte Periode. Denkmale aus derselben . §. 8. Vierte Periode, die man die herrschende Böh- mische nennen könnte. Denkmale aus derselben 344 [36] §. 9. Fünfte Periode, die man das schöne oder goldene Zeitalter der böhmischen Sprache nennen könnte 354 [46] Sechste Periode. Die böhmische Sprache geräth §. 10. in Verfall . 360 [53] 1 Dobrovský ke G I. nepřipojil Obsahu; Inhalt zde otištěný je sestaven podle vzoru G II., podávaje toliko názvy jednotlivých paragrafů.
Strana 58
Strana 59
Geſchichte der Böhmiſchen Sprache und Litteratur von Ioſeph Dobrowsky Mitgl. der k. böhm. Geſell. der Wiſfenſchaften. Prag. 1792. bey Johann Gottfried Calve.
Geſchichte der Böhmiſchen Sprache und Litteratur von Ioſeph Dobrowsky Mitgl. der k. böhm. Geſell. der Wiſfenſchaften. Prag. 1792. bey Johann Gottfried Calve.
Strana 60
Quamquam , ſi verum ſpectes , nullus ſer- mo natura eſt integer, vitioſus ſumi- liter nullus. Arnob. L. I.
Quamquam , ſi verum ſpectes , nullus ſer- mo natura eſt integer, vitioſus ſumi- liter nullus. Arnob. L. I.
Strana 61
Inhalt. Seite §. 12. . . . . . . 1 [ 63] §. 1. Slawen, Slawische Sprache . 5 65 — §. 2. Charakter der slawischen Sprache . . . 13 [ 68] §. 3. Bildung und Biegung der slawischen Redetheile . . . . . 21 [ 71] . §. 4. Slawische Mundarten . . §. 5. Slawische Schriftarten, Liturgie in slawischer Sprache . 29 [ 75] . . . . 38 [ 79] §. 6. Schicksal der slawischen Liturgie in Böhmen §. 7. Perioden der Kultur der böhmischen Sprache. Erste Periode . 52 [ 86] 55 [ 87] §. 8. Zweite Periode. Denkmale aus derselben . . 94 [106] §. 9. Dritte Periode. Denkmale aus derselben . . §. 10. Vierte Periode. Die man die herrschende böh- mische nennen könnte. Denkmale aus derselben 130 [126] §. 11. Fünfte Periode, die man das schöne oder gol- dene Zeitalter der böhmischen Sprache nennen könnte . . . . Sechste Periode. Die böhmische Sprache geräth in Verfall . . . . . 171 [148] 193 [160]
Inhalt. Seite §. 12. . . . . . . 1 [ 63] §. 1. Slawen, Slawische Sprache . 5 65 — §. 2. Charakter der slawischen Sprache . . . 13 [ 68] §. 3. Bildung und Biegung der slawischen Redetheile . . . . . 21 [ 71] . §. 4. Slawische Mundarten . . §. 5. Slawische Schriftarten, Liturgie in slawischer Sprache . 29 [ 75] . . . . 38 [ 79] §. 6. Schicksal der slawischen Liturgie in Böhmen §. 7. Perioden der Kultur der böhmischen Sprache. Erste Periode . 52 [ 86] 55 [ 87] §. 8. Zweite Periode. Denkmale aus derselben . . 94 [106] §. 9. Dritte Periode. Denkmale aus derselben . . §. 10. Vierte Periode. Die man die herrschende böh- mische nennen könnte. Denkmale aus derselben 130 [126] §. 11. Fünfte Periode, die man das schöne oder gol- dene Zeitalter der böhmischen Sprache nennen könnte . . . . Sechste Periode. Die böhmische Sprache geräth in Verfall . . . . . 171 [148] 193 [160]
Strana 62
Nachricht. Bei dem Abdrucke des letzten Bogens erhielt ich den Entwurf einer SLAWISCHEN BIBLIOTHEK, woran Hr. Fortunat Durich zu Wien seit vielen Jahren arbeitet.1 Sie wird in fünf Bänden unter dem Titel „Bibliotheca2 antiquissimae Dia- lecti, communis et ecclesiasticae, Vniuersae Slauorum Gentis“ erscheinen. In dem ersten Bande, der die Einleitung enthält und nächstens gedruckt werden soll,3 wird auch von der böhmischen Sprache im letzten Kapitel gehandelt.4 In einem besondern An- hange gedenkt der Verfasser, die ältesten böhmischen Denk- male aus der k. k. Hofbibliothek zu liefern. Ihre Aufschriften sind: I. Fragmentum membranaceum dimidii Folii Passionalis rhytmici saeculi XIII.5 II. Euangeliarium Bohemicum, cuius septem tunuata, seu pensa, heic proferuntur; glossemata vero ex toto MSSto. chartaceo collecta obseruationibus illustrantur.6 Wir erhalten also hiermit einen neuen wichtigen Beitrag zur Geschichte der böhmischen Sprache, so wie die Liebhaber der slawischen Litteratur überhaupt ein Werk, welches die Re- sultate vieljähriger fleißiger Nachforschungen enthält. 1 Prospektů Durychovy „Slovanské bibliotéky“ bylo několik; v exem- pláři Durychovy knihy v Národním museu v Praze (Sign. 63 D 18) jsou vloženy tři, různých formátů. 2 V prospektech i na titulním listě knihy samé je uveden název: Bibliotheca slavica atd. 3 Vyšel ve Vídni r. 1795. 4 Tato poslední (osmá) kapitola má v prospektu název: „Exempla duplicis dialecti Bohemo-Slavicae, ejusque varius distinctis temporibus cum lingua Slavorum Litterali nexus." 5 Legenda o apoštolích. Zamýšlené vydání tohoto zlomku Durych neuskutečnil. Dobrovský otiskl z něho ukázky v G I. 330 [21] a G II. 71 [96], celý jej uveřejnil v G III. 103 [243] n. 6 Evangeliář Vídeňský. V prvním svazku Durychovy „Slovanské bibliotéky“ nebyl otištěn. Dobrovský o něm píše v G III. 185 [301] e.
Nachricht. Bei dem Abdrucke des letzten Bogens erhielt ich den Entwurf einer SLAWISCHEN BIBLIOTHEK, woran Hr. Fortunat Durich zu Wien seit vielen Jahren arbeitet.1 Sie wird in fünf Bänden unter dem Titel „Bibliotheca2 antiquissimae Dia- lecti, communis et ecclesiasticae, Vniuersae Slauorum Gentis“ erscheinen. In dem ersten Bande, der die Einleitung enthält und nächstens gedruckt werden soll,3 wird auch von der böhmischen Sprache im letzten Kapitel gehandelt.4 In einem besondern An- hange gedenkt der Verfasser, die ältesten böhmischen Denk- male aus der k. k. Hofbibliothek zu liefern. Ihre Aufschriften sind: I. Fragmentum membranaceum dimidii Folii Passionalis rhytmici saeculi XIII.5 II. Euangeliarium Bohemicum, cuius septem tunuata, seu pensa, heic proferuntur; glossemata vero ex toto MSSto. chartaceo collecta obseruationibus illustrantur.6 Wir erhalten also hiermit einen neuen wichtigen Beitrag zur Geschichte der böhmischen Sprache, so wie die Liebhaber der slawischen Litteratur überhaupt ein Werk, welches die Re- sultate vieljähriger fleißiger Nachforschungen enthält. 1 Prospektů Durychovy „Slovanské bibliotéky“ bylo několik; v exem- pláři Durychovy knihy v Národním museu v Praze (Sign. 63 D 18) jsou vloženy tři, různých formátů. 2 V prospektech i na titulním listě knihy samé je uveden název: Bibliotheca slavica atd. 3 Vyšel ve Vídni r. 1795. 4 Tato poslední (osmá) kapitola má v prospektu název: „Exempla duplicis dialecti Bohemo-Slavicae, ejusque varius distinctis temporibus cum lingua Slavorum Litterali nexus." 5 Legenda o apoštolích. Zamýšlené vydání tohoto zlomku Durych neuskutečnil. Dobrovský otiskl z něho ukázky v G I. 330 [21] a G II. 71 [96], celý jej uveřejnil v G III. 103 [243] n. 6 Evangeliář Vídeňský. V prvním svazku Durychovy „Slovanské bibliotéky“ nebyl otištěn. Dobrovský o něm píše v G III. 185 [301] e.
Strana 63
1/2 Dobrovský: Geschichte der Böhm. Sprache und Litteratur (1792) 63 §. 1. Slawen, slawische Sprache. Seit dem sechsten Jahrhundert spielen die Slawen eine wichtige Rolle auf dem großen Schauplatze der Welt. Durch ihre Einfälle in die Provinzen des östlich-römischen Reiches wurden sie nun den Griechen und Römern, so wie durch ihr Vorrücken gegen Westen bis an die Gränzen des fränkischen Reiches den Deutschen bekannter, als sie es dem Plinius, Taci- tus und Ptolomäus sein konnten, bei denen sie jedoch schon unter dem Nahmen der Wenden, Venedae, vorkommen. Sie sind ein uraltes europäisches Stammvolk, welches von jeher an den östlichen Gränzen Deutschlands, an der Weichsel saß, daher sie auch den Nahmen Wenden, d. i. Gränzler, angränzende, von den Deutschen bekommen haben. Sie haben sich seit dem/ sechsten Jahrhunderte gegen alle Gegenden zu, wo sie keinen Widerstand fanden, verbreitet. Prokopius theilt diejenigen Slawen, die zu seiner Zeit (550) in der heutigen Wallachei, von den nörd- lichen Ufern der Donau bis an den Dnestr hinauf wohnten, in zwei große Stämme, den Antischen und Slawinischen ab.1 Die Nachricht, die er von ihrer Sprache giebt, ist so beschaffen, wie man sie von einem Griechen, dessen feinem Ohre alles Nicht-griechische anstößig ist, erwarten konnte. „Beide, sagt er,2 reden einerlei Sprache, die sehr barbarisch klingt.“ Daß er die Slawische Sprache barbarisch nannte, wollten wir ihm gern zu gute halten, hätte er uns nur einige Dutzende von diesen barbarischen Wörtern mitgetheilt, damit wir selbst über unsrer Vorväter Mundart hätten urtheilen können. Allein außer dem Nahmen der Slawen, die er oxkaßnvot Slawinen nennt, ist bei ihm kein anderes Slawisches Wort zu finden. Bei andern Byzan- 1 III. 14. V otisku Niederlově (L. Niederle: Slovanské starožitnosti. I. 1., 1911) str. 25 („Tà vòo šôvn taйta, ExNa.ßnVo( te xoà "AvrGt,...“). 2 III. 14. V otisku Niederlově (v. v.) str. 26 („ Eoti ô8 xol píc 8xo.- rágot povù &teyvõc Báoßagog.“)
1/2 Dobrovský: Geschichte der Böhm. Sprache und Litteratur (1792) 63 §. 1. Slawen, slawische Sprache. Seit dem sechsten Jahrhundert spielen die Slawen eine wichtige Rolle auf dem großen Schauplatze der Welt. Durch ihre Einfälle in die Provinzen des östlich-römischen Reiches wurden sie nun den Griechen und Römern, so wie durch ihr Vorrücken gegen Westen bis an die Gränzen des fränkischen Reiches den Deutschen bekannter, als sie es dem Plinius, Taci- tus und Ptolomäus sein konnten, bei denen sie jedoch schon unter dem Nahmen der Wenden, Venedae, vorkommen. Sie sind ein uraltes europäisches Stammvolk, welches von jeher an den östlichen Gränzen Deutschlands, an der Weichsel saß, daher sie auch den Nahmen Wenden, d. i. Gränzler, angränzende, von den Deutschen bekommen haben. Sie haben sich seit dem/ sechsten Jahrhunderte gegen alle Gegenden zu, wo sie keinen Widerstand fanden, verbreitet. Prokopius theilt diejenigen Slawen, die zu seiner Zeit (550) in der heutigen Wallachei, von den nörd- lichen Ufern der Donau bis an den Dnestr hinauf wohnten, in zwei große Stämme, den Antischen und Slawinischen ab.1 Die Nachricht, die er von ihrer Sprache giebt, ist so beschaffen, wie man sie von einem Griechen, dessen feinem Ohre alles Nicht-griechische anstößig ist, erwarten konnte. „Beide, sagt er,2 reden einerlei Sprache, die sehr barbarisch klingt.“ Daß er die Slawische Sprache barbarisch nannte, wollten wir ihm gern zu gute halten, hätte er uns nur einige Dutzende von diesen barbarischen Wörtern mitgetheilt, damit wir selbst über unsrer Vorväter Mundart hätten urtheilen können. Allein außer dem Nahmen der Slawen, die er oxkaßnvot Slawinen nennt, ist bei ihm kein anderes Slawisches Wort zu finden. Bei andern Byzan- 1 III. 14. V otisku Niederlově (L. Niederle: Slovanské starožitnosti. I. 1., 1911) str. 25 („Tà vòo šôvn taйta, ExNa.ßnVo( te xoà "AvrGt,...“). 2 III. 14. V otisku Niederlově (v. v.) str. 26 („ Eoti ô8 xol píc 8xo.- rágot povù &teyvõc Báoßagog.“)
Strana 64
64 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 2/3/4/5 tinern’ kommen doch schon einige Nahmen der Personen und Städte vor. Die/ ältesten sind aus dem 6ten Jahrhundert, als Mezamir, Kelagast, Ardagast, (vermuthlich Radagast), Musok, Piragast oder Pergast. Ganz unverändert hat sich der Nahme des Bulgarischen Gesandten Dragomir an den Kaiser Michael im J. 805. in der Histor. Misc. C.2 XXIIII.3 erhalten. Man ver- gleiche diesen mit dem Nahmen unserer Drahomjra, Dragomira. Die Anten des Prokopius scheinen mit einem Theile des Slawi- nischen Stammes, die doch im Grunde nur Ein Volk ausmachten und Eine Sprache redeten, den Russischen Staat gegründet zu haben. Die übrigen Slawinen an der Donau (in der heutigen Wallachei) wurden theils von den Awaren, Bulgaren und Wo- lochen unterjochet, theils in verschiedene Provinzen des grie- chischen Reiches verpflanzt, und im 7ten Jahrhunderte mit neuen Kolonien von westlich-nördlichen Serben vermischt, wel- chen der K. Heraklius Wohnplätze in Illyrien angewiesen hat, die sie noch heute besitzen. Von diesen hat das heutige Servien, so wie Kroatien von einem andern/ Stamme, der aus den nörd- lichen Slawischen Ländern über die Donau zog, seinen Nahmen erhalten. Auf der andern Seite drängten sich die Slawen von der Oder bis an die Elbe, und später auch über die Elbe bis an die Sale. Es fehlt uns an gehörigen Datis, die Zeit dieser Wande- rung genau zu bestimmen. Sie geschah auch nicht auf einmal, sondern durch eine allmählige Verbreitung und Anbauung der- jenigen Länder, welche von auswandernden deutschen Völker- schaften verlassen worden sind. Man kann den ersten Anfang der allmähligen Vorrückung gegen Westen, ohne Gefahr zu irren, schon in das 4te Jahrhundert hinaufsetzen. Im 8ten Jahr- hunderte waren die westlichen Slawen schon so mächtig, daß sie wiederholte Einfälle in deutsche Länder wagten. Karl der Große besiegte sie und so kamen sie und ihre Nahmen in die deutschen Annalen. Die vornehmsten nennt Eginhard im Leben Karls. Deinde omnes, sagt er, barbaras et feras nationes, quae inter Rhenum et Vistulam / fluuios, oceanumque et Danubium positae, lingua quidem paene similes, moribus autem atque habitu valde dissimiles, germaniam incolunt, ita perdomuit, vt 1 Historiae Byzantinae scriptores (Paris 1645—1711, vyd. Labbé a Fabrotti du Fresne). 2 Rozuměj: Caput. 3 Landolfus Sagax: Historia miscella, liber XXIV. Ve vydání Pithoeově („Historiae miscellae . . . . Libri XXIIII. Basileae, 1569.“) str. 791. Srv. pozn. 2 ke G III. 42 [208].
64 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 2/3/4/5 tinern’ kommen doch schon einige Nahmen der Personen und Städte vor. Die/ ältesten sind aus dem 6ten Jahrhundert, als Mezamir, Kelagast, Ardagast, (vermuthlich Radagast), Musok, Piragast oder Pergast. Ganz unverändert hat sich der Nahme des Bulgarischen Gesandten Dragomir an den Kaiser Michael im J. 805. in der Histor. Misc. C.2 XXIIII.3 erhalten. Man ver- gleiche diesen mit dem Nahmen unserer Drahomjra, Dragomira. Die Anten des Prokopius scheinen mit einem Theile des Slawi- nischen Stammes, die doch im Grunde nur Ein Volk ausmachten und Eine Sprache redeten, den Russischen Staat gegründet zu haben. Die übrigen Slawinen an der Donau (in der heutigen Wallachei) wurden theils von den Awaren, Bulgaren und Wo- lochen unterjochet, theils in verschiedene Provinzen des grie- chischen Reiches verpflanzt, und im 7ten Jahrhunderte mit neuen Kolonien von westlich-nördlichen Serben vermischt, wel- chen der K. Heraklius Wohnplätze in Illyrien angewiesen hat, die sie noch heute besitzen. Von diesen hat das heutige Servien, so wie Kroatien von einem andern/ Stamme, der aus den nörd- lichen Slawischen Ländern über die Donau zog, seinen Nahmen erhalten. Auf der andern Seite drängten sich die Slawen von der Oder bis an die Elbe, und später auch über die Elbe bis an die Sale. Es fehlt uns an gehörigen Datis, die Zeit dieser Wande- rung genau zu bestimmen. Sie geschah auch nicht auf einmal, sondern durch eine allmählige Verbreitung und Anbauung der- jenigen Länder, welche von auswandernden deutschen Völker- schaften verlassen worden sind. Man kann den ersten Anfang der allmähligen Vorrückung gegen Westen, ohne Gefahr zu irren, schon in das 4te Jahrhundert hinaufsetzen. Im 8ten Jahr- hunderte waren die westlichen Slawen schon so mächtig, daß sie wiederholte Einfälle in deutsche Länder wagten. Karl der Große besiegte sie und so kamen sie und ihre Nahmen in die deutschen Annalen. Die vornehmsten nennt Eginhard im Leben Karls. Deinde omnes, sagt er, barbaras et feras nationes, quae inter Rhenum et Vistulam / fluuios, oceanumque et Danubium positae, lingua quidem paene similes, moribus autem atque habitu valde dissimiles, germaniam incolunt, ita perdomuit, vt 1 Historiae Byzantinae scriptores (Paris 1645—1711, vyd. Labbé a Fabrotti du Fresne). 2 Rozuměj: Caput. 3 Landolfus Sagax: Historia miscella, liber XXIV. Ve vydání Pithoeově („Historiae miscellae . . . . Libri XXIIII. Basileae, 1569.“) str. 791. Srv. pozn. 2 ke G III. 42 [208].
Strana 65
5/6/7 Sprache und Litteratur (1792) 65 eas tributarias effecerit, inter quas fere praecipui sunt: Veletabi, Sorabi, Abotriti, Boemanni, cum eis namque conflixit; ceteras, quarum multo major est numerus, in deditionem accepit." Eginhards Urtheil über die Sprache verschiedener Sla- wischer Volksstämme ist schon bestimmter und richtiger als des Prokopius Aussage von einerlei Sprache. Der Ausdruck: lingua paene similes, zeigt zugleich die verschiedenen Mundar- ten an, die eben nicht jetzt erst entstanden zu sein scheinen. Denn schon in den altesten Zeiten mußten die vielerlei Stämme durch irgend etwas Eigenthümliches in ihrer gemeinschaftlichen Sprache unterschieden sein. §. 2. Charakter der Slawischen Sprache. Da die Verwandtschaft der Sprachen nicht so sehr nach der Ahnlichkeit einzelner/ Wörter, als vielmehr nach der Iden- tität der Grammatik bestimmt werden soll, so mußten alle die Versuche, die Harmonie der Slawischen Sprache mit andern alten Sprachen durch Aufzählung einiger Dutzende von ähnlich lautenden Wörtern zu zeigen, nothwendig verunglücken. Daß die Slawische Sprache, in ihren reinen Wurzeln sowohl, als in ausgebildeten Wörtern mit der Griechischen, Lateinischen und Deutschen Sprache viel Ahnlichkeit hat, ist eben so wenig be- fremdend für den Geschichtsforscher, als die Bemerkung selbst, daß fast alle Völker in der frühesten Kultur ihres Verstandes gleichen Schritt halten. Doch hat die Slawische Sprache so viel Eigenthümliches, wodurch sie sich von den genannten und allen andern Sprachen unterscheidet, daß ich hier nur sehr weniges, nur das Wesentlichste anführen kann, und auf die Slawischen Grammatiken verweisen muß. Der ächte Slawe hat: 1. mehr Hauptlaute (Consonanten) als der Grieche, Latei- ner und Deutsche. Dem / Griechen und Lateiner fehlet das Slawische c, č, ss, ž, (d. i. das Deutsche z, das Italienische c vor e, i, das Deutsche sch und das Französische j oder g vor e, i), dem Deutschen aber č und ž; das Slaw. z (Franz. z) fehlt zwar dem Deutschen nicht ganz, denn zwischen zwei Vocalen gilt sein s eben so viel, allein im Anfange der Wörter unter- scheidet er es nicht so genau und so beständig vom S. Man 1 Vita et gesta Karoli Magni... Per Eginhartum ejus Secretarium descripta. Lipsiae 1616. Str. 19.
5/6/7 Sprache und Litteratur (1792) 65 eas tributarias effecerit, inter quas fere praecipui sunt: Veletabi, Sorabi, Abotriti, Boemanni, cum eis namque conflixit; ceteras, quarum multo major est numerus, in deditionem accepit." Eginhards Urtheil über die Sprache verschiedener Sla- wischer Volksstämme ist schon bestimmter und richtiger als des Prokopius Aussage von einerlei Sprache. Der Ausdruck: lingua paene similes, zeigt zugleich die verschiedenen Mundar- ten an, die eben nicht jetzt erst entstanden zu sein scheinen. Denn schon in den altesten Zeiten mußten die vielerlei Stämme durch irgend etwas Eigenthümliches in ihrer gemeinschaftlichen Sprache unterschieden sein. §. 2. Charakter der Slawischen Sprache. Da die Verwandtschaft der Sprachen nicht so sehr nach der Ahnlichkeit einzelner/ Wörter, als vielmehr nach der Iden- tität der Grammatik bestimmt werden soll, so mußten alle die Versuche, die Harmonie der Slawischen Sprache mit andern alten Sprachen durch Aufzählung einiger Dutzende von ähnlich lautenden Wörtern zu zeigen, nothwendig verunglücken. Daß die Slawische Sprache, in ihren reinen Wurzeln sowohl, als in ausgebildeten Wörtern mit der Griechischen, Lateinischen und Deutschen Sprache viel Ahnlichkeit hat, ist eben so wenig be- fremdend für den Geschichtsforscher, als die Bemerkung selbst, daß fast alle Völker in der frühesten Kultur ihres Verstandes gleichen Schritt halten. Doch hat die Slawische Sprache so viel Eigenthümliches, wodurch sie sich von den genannten und allen andern Sprachen unterscheidet, daß ich hier nur sehr weniges, nur das Wesentlichste anführen kann, und auf die Slawischen Grammatiken verweisen muß. Der ächte Slawe hat: 1. mehr Hauptlaute (Consonanten) als der Grieche, Latei- ner und Deutsche. Dem / Griechen und Lateiner fehlet das Slawische c, č, ss, ž, (d. i. das Deutsche z, das Italienische c vor e, i, das Deutsche sch und das Französische j oder g vor e, i), dem Deutschen aber č und ž; das Slaw. z (Franz. z) fehlt zwar dem Deutschen nicht ganz, denn zwischen zwei Vocalen gilt sein s eben so viel, allein im Anfange der Wörter unter- scheidet er es nicht so genau und so beständig vom S. Man 1 Vita et gesta Karoli Magni... Per Eginhartum ejus Secretarium descripta. Lipsiae 1616. Str. 19.
Strana 66
66 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 718/9 lasse den Deutschen unser böhmisches sráti und zráti, slad und zlato, známý, notus, und s námi, nobiscum, aussprechen, so wird man es gleich fühlen, wie ungeübt hierinn sein Organ sei. Der Slawe liebt die Zischer (besonders der Pohle, dem noch drei ganz besondere ć, ś, ź eigen sind), so sehr, daß die Haucher h, ch und der Gaumenlaut k, selbst auch die Zungenlaute d, t, sehr oft, jedoch nach gewissen Regeln, in Zahnlaute verwandelt wer- den. Daher kann ich das Gr. xstua, das Lat. hyems mit dem Slaw. zyma: xokn, Galle, mit žluč: dkon mit selo (ager, pagus): ô0100 (ma/turus) mit zráti, zralý: ô0d0 mit zřjti; -latal (sca- pulae) mit plece: tvooo mit sýr, pouto (sum gravis) mit březý (grauidus): syo, liegen mit ležeti (léhati): vodo (voro) mit žráti vergleichen. So auch das Lat. granum mit zrno, glans, glandis mit žalud, hio mit zýwati von zygu,1 veho mit wezu, lingo mit ljzati, frigere mit pražiti, castus mit čistý, und wie- derum umgekehrt mjchati mit miscere, mech mit muscus, jucha (gjcha) mit ius, jusculum, mucha (maucha) mit musca u. s. w. Imgleichen das Deutsche Gold mit zlato, Herz mit srdce, Kappe mit čepice, Hase mit zagjc, heilen mit celiti, Kirche mit cýrkew u. s. w. zusammenhalten und im Grunde Ein Stammwort darinn erkennen. Dem Slawen aber 2. mangelt hingegen entweder die Aspiration des Griechen, das Lat. h, oder gamma, denn er hat für beide Laute h und g nur einen Laut Glagol oder Hlahol. Das Böhmische hora ist in andern Dialekten gora, hrad so viel als grad, hlawa so viel als / glava. Das h herrscht an der Moldau, Elbe, March, am Wag und Gran fast bis an die Gränzen von Siebenbürgen, selbst in einigen Provinzen Rußlands; das g (glagol) hingegen an der Weichsel, am Dnieper und bei allen südlichen Slawen über der Donau, vom Ursprunge der Saw bis nach Bulgarien. 3. Ihm fehlt auch der Buchstabe f. Er mußte sich daher mit den Blaselauten w, b, p begnügen. Unter diesen nun stecken die gemeinschaftlichen Wurzelwörter, die in andern Sprachen mit f anfangen. Faba, ist das Slawische bob, Farbe — barwa, ferio — peru, ferueo — wru, fistula — pjsstala, flamma — pla- men von pláti (flagrare), fodio — bodu, frater — bratr. Oft steckt das f unter einem Zischer. So ist foenum unser seno, fera — zwěř, foria, conforire — seru, fulvus — žlutý, rufus rusý, und fulcio ist mit sýla und dem deutschen Säule eben 1 V Mus. výt. 1. Dobrovský v slově zygu y škrtl tužkou a po straně napsal tužkou: /e.
66 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 718/9 lasse den Deutschen unser böhmisches sráti und zráti, slad und zlato, známý, notus, und s námi, nobiscum, aussprechen, so wird man es gleich fühlen, wie ungeübt hierinn sein Organ sei. Der Slawe liebt die Zischer (besonders der Pohle, dem noch drei ganz besondere ć, ś, ź eigen sind), so sehr, daß die Haucher h, ch und der Gaumenlaut k, selbst auch die Zungenlaute d, t, sehr oft, jedoch nach gewissen Regeln, in Zahnlaute verwandelt wer- den. Daher kann ich das Gr. xstua, das Lat. hyems mit dem Slaw. zyma: xokn, Galle, mit žluč: dkon mit selo (ager, pagus): ô0100 (ma/turus) mit zráti, zralý: ô0d0 mit zřjti; -latal (sca- pulae) mit plece: tvooo mit sýr, pouto (sum gravis) mit březý (grauidus): syo, liegen mit ležeti (léhati): vodo (voro) mit žráti vergleichen. So auch das Lat. granum mit zrno, glans, glandis mit žalud, hio mit zýwati von zygu,1 veho mit wezu, lingo mit ljzati, frigere mit pražiti, castus mit čistý, und wie- derum umgekehrt mjchati mit miscere, mech mit muscus, jucha (gjcha) mit ius, jusculum, mucha (maucha) mit musca u. s. w. Imgleichen das Deutsche Gold mit zlato, Herz mit srdce, Kappe mit čepice, Hase mit zagjc, heilen mit celiti, Kirche mit cýrkew u. s. w. zusammenhalten und im Grunde Ein Stammwort darinn erkennen. Dem Slawen aber 2. mangelt hingegen entweder die Aspiration des Griechen, das Lat. h, oder gamma, denn er hat für beide Laute h und g nur einen Laut Glagol oder Hlahol. Das Böhmische hora ist in andern Dialekten gora, hrad so viel als grad, hlawa so viel als / glava. Das h herrscht an der Moldau, Elbe, March, am Wag und Gran fast bis an die Gränzen von Siebenbürgen, selbst in einigen Provinzen Rußlands; das g (glagol) hingegen an der Weichsel, am Dnieper und bei allen südlichen Slawen über der Donau, vom Ursprunge der Saw bis nach Bulgarien. 3. Ihm fehlt auch der Buchstabe f. Er mußte sich daher mit den Blaselauten w, b, p begnügen. Unter diesen nun stecken die gemeinschaftlichen Wurzelwörter, die in andern Sprachen mit f anfangen. Faba, ist das Slawische bob, Farbe — barwa, ferio — peru, ferueo — wru, fistula — pjsstala, flamma — pla- men von pláti (flagrare), fodio — bodu, frater — bratr. Oft steckt das f unter einem Zischer. So ist foenum unser seno, fera — zwěř, foria, conforire — seru, fulvus — žlutý, rufus rusý, und fulcio ist mit sýla und dem deutschen Säule eben 1 V Mus. výt. 1. Dobrovský v slově zygu y škrtl tužkou a po straně napsal tužkou: /e.
Strana 67
9/10/11/12 Sprache und Litteratur (1792) 67 so verwandt, wie povso mit sono, und paivo mit scheinen. / 4. Die Vocales jeratae, wo nach verschiedenen Consonan- ten die Vokale mit j (Jota) zusammenschmelzen, als město, běda, d. i. mjesto, bjeda, sind dem Griechen, Lateiner und Deut- schen ganz unbekannt. Doch kennen sie der Däne und Schwede; ein Beweis, daß diese Vokale dem kalten Norden eigen sind. 5. Es können aber auch noch überdieß selbst die meisten Consonanten, auch zu Ende einer Sylbe, ein Jer (so heißt das feine flüssige Jota, das sich an seinen Buchstaben sanft an- schmiegt und mit ihm gleichsam verschmilzt) bekommen, in welchem Falle ihre Aussprache viel milder und feiner ist. Das w zum Beispiele spricht der Russe in dem Worte krew, sanguis, viel feiner und milder aus, als in dem Worte čerw, vermis. Der Böhme vernachläßigte diese feinere Aussprache in vielen Fällen, doch unterscheidet er sehr deutlich d’, n, t, in den Wörtern kád’, dlan, nat' und unzähligen andern von den unbezeichneten d, n, t; allein wi, bi, pi,/ mi kann der Böhme durchs bloße Gehör schon kaum mehr von wy, by, py, my unterscheiden, wo doch die kleinsten Kinder in Pohlen diesen feinen Unterschied richtig bemerken und ausdrucken. Das helle offene l und das hohle geschlossene l’, unterscheiden eben nicht mehr alle Slawen, so wie ganze Stämme unser ř und der Pohlen rz gar nicht kennen. 6. Den Vokal a im Anfange eines Wortes läßt der Slawe selten, das e nie ohne Jota. Dieser Vorschlag ist gleichsam der spiritus lenis der Griechen. So ist sao ver, Slawisch jaro; Ei entweder jaie, jaice oder wayce. Der Lateiner spricht est, der Slawe jest. Man vergleiche noch 8aun mit dem Russischen jel (abies), Böhm. gedle; suxto mit gepice (ephemera, ein Insekt), 8.oo mit jelen u. s. w. Selbst das Italienische ancoral hat der Russe in jakor verwandelt. Der Böhme setzt aus eben dem Grunde, doch nur in der gemeinen Redesprache, dem o ein w vor, so wie der Kroate ebenfalls ein v / dem u vorzusetzen pflegt. Anstatt oko, on, ocas, spricht der Böhme woko, won, wocas aus, und der Kroate schreibt sogar auch: vud, membrum, vudicza, hamus, vugel, angulus, vuglen, carbo, vugor, anguilla, vuho, auris, wo andere Slawen nur ein u ohne v haben. Das Lausitzische ha anstatt a (et) ist eine ähnliche Unart. Endlich außert sich 7. der Charakter der Slawischen Sprachen noch? merk- 1 2 Dobrovský: ancore. V Mus. výt. 1. opravil tužkou na: ancora. Dobrovský tiskovou chybou: nach.
9/10/11/12 Sprache und Litteratur (1792) 67 so verwandt, wie povso mit sono, und paivo mit scheinen. / 4. Die Vocales jeratae, wo nach verschiedenen Consonan- ten die Vokale mit j (Jota) zusammenschmelzen, als město, běda, d. i. mjesto, bjeda, sind dem Griechen, Lateiner und Deut- schen ganz unbekannt. Doch kennen sie der Däne und Schwede; ein Beweis, daß diese Vokale dem kalten Norden eigen sind. 5. Es können aber auch noch überdieß selbst die meisten Consonanten, auch zu Ende einer Sylbe, ein Jer (so heißt das feine flüssige Jota, das sich an seinen Buchstaben sanft an- schmiegt und mit ihm gleichsam verschmilzt) bekommen, in welchem Falle ihre Aussprache viel milder und feiner ist. Das w zum Beispiele spricht der Russe in dem Worte krew, sanguis, viel feiner und milder aus, als in dem Worte čerw, vermis. Der Böhme vernachläßigte diese feinere Aussprache in vielen Fällen, doch unterscheidet er sehr deutlich d’, n, t, in den Wörtern kád’, dlan, nat' und unzähligen andern von den unbezeichneten d, n, t; allein wi, bi, pi,/ mi kann der Böhme durchs bloße Gehör schon kaum mehr von wy, by, py, my unterscheiden, wo doch die kleinsten Kinder in Pohlen diesen feinen Unterschied richtig bemerken und ausdrucken. Das helle offene l und das hohle geschlossene l’, unterscheiden eben nicht mehr alle Slawen, so wie ganze Stämme unser ř und der Pohlen rz gar nicht kennen. 6. Den Vokal a im Anfange eines Wortes läßt der Slawe selten, das e nie ohne Jota. Dieser Vorschlag ist gleichsam der spiritus lenis der Griechen. So ist sao ver, Slawisch jaro; Ei entweder jaie, jaice oder wayce. Der Lateiner spricht est, der Slawe jest. Man vergleiche noch 8aun mit dem Russischen jel (abies), Böhm. gedle; suxto mit gepice (ephemera, ein Insekt), 8.oo mit jelen u. s. w. Selbst das Italienische ancoral hat der Russe in jakor verwandelt. Der Böhme setzt aus eben dem Grunde, doch nur in der gemeinen Redesprache, dem o ein w vor, so wie der Kroate ebenfalls ein v / dem u vorzusetzen pflegt. Anstatt oko, on, ocas, spricht der Böhme woko, won, wocas aus, und der Kroate schreibt sogar auch: vud, membrum, vudicza, hamus, vugel, angulus, vuglen, carbo, vugor, anguilla, vuho, auris, wo andere Slawen nur ein u ohne v haben. Das Lausitzische ha anstatt a (et) ist eine ähnliche Unart. Endlich außert sich 7. der Charakter der Slawischen Sprachen noch? merk- 1 2 Dobrovský: ancore. V Mus. výt. 1. opravil tužkou na: ancora. Dobrovský tiskovou chybou: nach.
Strana 68
68 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 12/13/14 licher in der Zusammenfügung der Buchstaben in einer Sylbe. Der Slawe drängt gern mehrere Consonanten gleich im Anfange einer Sylbe zusammen, und läßt dann den Vokal darauf folgen. Bart ist bei den Slawen brada, calua — glava (hlawa), Milch — mléko, lügen — lgati (lháti), mores — mrawy, (ehedem nrawy), morior — mru u. s. w. Daher stößt man in jedem slawischen Wörterbuche auf eine solche Consonantenfolge, welche in ande- ren Sprachen gar nicht zu finden ist. Wie sollte der Grieche den Nahmen Slawan oder Slowan niederschrei/ben, da er die Sylbe Sla in seiner Sprache nie hörte. Er schrieb ohne Bedenken oxka, daher denn also die oxkaßnvot bei den Griechen und Sclavini, Sclavi in Lateinischen Urkunden, Schlavonien oder Sklavonien im Oberdeutschen Munde. Doch schreiben und sprechen die Nie- dersachsen, Schweden, Dänen und Engländer richtiger Slave, auch wenn dieß Wort einen Sclaven, d. i. einen leibeigenen Knecht bedeutet. §. 3. Bildung und Biegung der Slawischen Redetheile. Die Bildung- und Biegungssylben der Slawischen Sprache sind eben so mannigfältig, als in jeder andern vollkommen aus- gebildeten Sprache. Da ich sie bereits in der Abhandlung Uber den Ursprung und die Bildungl der Slawischen2 Sprache (in Hrn. Tomsa's böhmischem Wörterbuche, Prag, 1791.)3 vollständig auf- gezählt habe, so will ich hier nur noch bemerken: / a. daß der Slawe keinen Artikel kennt. Germanisirende Dialekte als der Windische in Krain, und der Wendische in der Lausitz machen hier eine Ausnahme, und verläugnen dadurch ihre ächt Slawische Abkunft. b. Seine Deklination ist eben deswegen vollkommener. Er hat sieben Casuszeichen für den Singular und Plural, worunter der Instrumental auf om oder em, plur. ami, mi, ihm ganz eigenthümlich sind. Im Dual unterscheidet er nur drei Casus. c. Die Adjektive gebraucht er auf zweierlei Art: 1) als bloße Prädikate, ohne den Concretionsvocal � (Russ. oy, Böhm. ey) als rád, hoden, gist, čist, žiw. 2) als Epitheta mit Substan- tiven verbunden und mit dem Endvocal ý versehen: hodný, čisty, 1 Dobrovský: und Bildung. 2 und insbesondere der böhmischen. 3 Vollständiges Wörterbuch der böhmisch-deutsch- und lateinischen Sprache. Str. 11—32.
68 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 12/13/14 licher in der Zusammenfügung der Buchstaben in einer Sylbe. Der Slawe drängt gern mehrere Consonanten gleich im Anfange einer Sylbe zusammen, und läßt dann den Vokal darauf folgen. Bart ist bei den Slawen brada, calua — glava (hlawa), Milch — mléko, lügen — lgati (lháti), mores — mrawy, (ehedem nrawy), morior — mru u. s. w. Daher stößt man in jedem slawischen Wörterbuche auf eine solche Consonantenfolge, welche in ande- ren Sprachen gar nicht zu finden ist. Wie sollte der Grieche den Nahmen Slawan oder Slowan niederschrei/ben, da er die Sylbe Sla in seiner Sprache nie hörte. Er schrieb ohne Bedenken oxka, daher denn also die oxkaßnvot bei den Griechen und Sclavini, Sclavi in Lateinischen Urkunden, Schlavonien oder Sklavonien im Oberdeutschen Munde. Doch schreiben und sprechen die Nie- dersachsen, Schweden, Dänen und Engländer richtiger Slave, auch wenn dieß Wort einen Sclaven, d. i. einen leibeigenen Knecht bedeutet. §. 3. Bildung und Biegung der Slawischen Redetheile. Die Bildung- und Biegungssylben der Slawischen Sprache sind eben so mannigfältig, als in jeder andern vollkommen aus- gebildeten Sprache. Da ich sie bereits in der Abhandlung Uber den Ursprung und die Bildungl der Slawischen2 Sprache (in Hrn. Tomsa's böhmischem Wörterbuche, Prag, 1791.)3 vollständig auf- gezählt habe, so will ich hier nur noch bemerken: / a. daß der Slawe keinen Artikel kennt. Germanisirende Dialekte als der Windische in Krain, und der Wendische in der Lausitz machen hier eine Ausnahme, und verläugnen dadurch ihre ächt Slawische Abkunft. b. Seine Deklination ist eben deswegen vollkommener. Er hat sieben Casuszeichen für den Singular und Plural, worunter der Instrumental auf om oder em, plur. ami, mi, ihm ganz eigenthümlich sind. Im Dual unterscheidet er nur drei Casus. c. Die Adjektive gebraucht er auf zweierlei Art: 1) als bloße Prädikate, ohne den Concretionsvocal � (Russ. oy, Böhm. ey) als rád, hoden, gist, čist, žiw. 2) als Epitheta mit Substan- tiven verbunden und mit dem Endvocal ý versehen: hodný, čisty, 1 Dobrovský: und Bildung. 2 und insbesondere der böhmischen. 3 Vollständiges Wörterbuch der böhmisch-deutsch- und lateinischen Sprache. Str. 11—32.
Strana 69
14/15/16/17 Sprache und Litteratur (1792) 69 žiwý. Er hat daher für jede dieser Arten von Adjektiven eine besondere Deklination. Die erste Art nähert sich den Substan- tiven mehr als die zweite. d. Er macht noch überdieß in der Deklination der männ- lichen Substantive und Adjektive einen Unterschied zwischen lebenden / und leblosen Dingen. Bei lebenden Wesen unter- scheidet er den Nominativ vom Accusativ in beiden Zahlen genauer als bei leblosen. e. Der Comparativ hat die Sylbe ssj hinten : menssj, minor; der Superlativ noch die Sylbe nay voran: naymenssj, minimus. f. Die Pronomina nähern sich mehr den Adjektiven als Substantiven, worunter sich čj, cujus, und gegj, ejus, ihr (im weiblichen Geschlechte) besonders auszeichnen. g. Das Verbum wird sehr einfach conjugirt. Der Charakter des Infinitivs ist ti: dáti, dare; des Präteriti oder des Supini l: da-l, dedit; des Imperativs i: day, da; des Präsens u oder ju: žeru, voro, pigu, bibo, oder nach Art der Griechischen Zeitwörter in ut ein m: budem bei den Kroaten, Krainern und Slowaken ist unser budu; znám, dám sagt auch schon der Böhme anstatt znaju, daju. Die Ahnlichkeit mit der Griechischen und Lateinischen Conjugation ist in vielen Stücken unverkennbar. Zur Bestim- mung / der Personen sind die Endsylben u, es, et (e), im Plural eme, ete, ut (ú oder au) hinreichend, ohne daß es nöthig ist, noch die persönlichen Pronomina, wie es der Deutsche thun muß, dazuzusetzen. h. Der Slawe weiß sich mit dem Indikativ so zu behelfen, daß er die zwei modos, den Conjunctiv und Optativ gar nicht kennt, daß heißt, ihn unbezeichnet läßt. Er ersetzt diesen Mangel mit der Partikel by und dem Präterito perfekto und Plusquam- perfekto des Indikativs: dal bych, darem; byl bych dal, de- dissem. i. Er bildet nach verschiedenen Formen das Futurum auf viererlei Art. Das 1te ist das ursprüngliche hodjm, iaciam, wo die Handlung ohne Dauer kein Präsens gestattet. Das 2te das Futurum vnitatis auf nu: padnu, cadam. Das 3te bildet er ver- mittelst einer Präposition: ponesu, feram. Das 4te ist das Futu- rum compositum: budu milowati, amabo. k. Präterita hat er vier, imperfectum, perfectum simplex, perfectum compositum,/ und plusquamperfectum. An den zu- sammengesetzten aus dem Supino und dem Hülfsworte býti (gsem), unterscheidet er auch die drei Geschlechter, wie der
14/15/16/17 Sprache und Litteratur (1792) 69 žiwý. Er hat daher für jede dieser Arten von Adjektiven eine besondere Deklination. Die erste Art nähert sich den Substan- tiven mehr als die zweite. d. Er macht noch überdieß in der Deklination der männ- lichen Substantive und Adjektive einen Unterschied zwischen lebenden / und leblosen Dingen. Bei lebenden Wesen unter- scheidet er den Nominativ vom Accusativ in beiden Zahlen genauer als bei leblosen. e. Der Comparativ hat die Sylbe ssj hinten : menssj, minor; der Superlativ noch die Sylbe nay voran: naymenssj, minimus. f. Die Pronomina nähern sich mehr den Adjektiven als Substantiven, worunter sich čj, cujus, und gegj, ejus, ihr (im weiblichen Geschlechte) besonders auszeichnen. g. Das Verbum wird sehr einfach conjugirt. Der Charakter des Infinitivs ist ti: dáti, dare; des Präteriti oder des Supini l: da-l, dedit; des Imperativs i: day, da; des Präsens u oder ju: žeru, voro, pigu, bibo, oder nach Art der Griechischen Zeitwörter in ut ein m: budem bei den Kroaten, Krainern und Slowaken ist unser budu; znám, dám sagt auch schon der Böhme anstatt znaju, daju. Die Ahnlichkeit mit der Griechischen und Lateinischen Conjugation ist in vielen Stücken unverkennbar. Zur Bestim- mung / der Personen sind die Endsylben u, es, et (e), im Plural eme, ete, ut (ú oder au) hinreichend, ohne daß es nöthig ist, noch die persönlichen Pronomina, wie es der Deutsche thun muß, dazuzusetzen. h. Der Slawe weiß sich mit dem Indikativ so zu behelfen, daß er die zwei modos, den Conjunctiv und Optativ gar nicht kennt, daß heißt, ihn unbezeichnet läßt. Er ersetzt diesen Mangel mit der Partikel by und dem Präterito perfekto und Plusquam- perfekto des Indikativs: dal bych, darem; byl bych dal, de- dissem. i. Er bildet nach verschiedenen Formen das Futurum auf viererlei Art. Das 1te ist das ursprüngliche hodjm, iaciam, wo die Handlung ohne Dauer kein Präsens gestattet. Das 2te das Futurum vnitatis auf nu: padnu, cadam. Das 3te bildet er ver- mittelst einer Präposition: ponesu, feram. Das 4te ist das Futu- rum compositum: budu milowati, amabo. k. Präterita hat er vier, imperfectum, perfectum simplex, perfectum compositum,/ und plusquamperfectum. An den zu- sammengesetzten aus dem Supino und dem Hülfsworte býti (gsem), unterscheidet er auch die drei Geschlechter, wie der
Strana 70
70 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 17/18/19 Lateiner an seinen Neutris: ssel gest, profectus est, ssla gest, profecta est, sslo gest, profectum est. I. Mit Hülfe der Participien, deren er activa das Präsens und Präteritum, und eben so viele passiva hat, verkürzt er seine Rede auf die Art, wie es der Grieche vor andern thun kann. Daher konnte Cyrillus, der Slawische Bibelübersetzer im 9ten Jahrhunderte dem Griechischen Original näher kommen als selbst der Lateiner. m. Es mangelt ihm zwar ein eigenes Passivum, allein er kann es entweder vermeiden, oder mit dem Hülfsworte býti und dem Participio passivo umschreiben. Byl bit, fuit verberatus. Noch lieber aber druckt er es durch sein reciprocum mit der Partikel se für alle drei Personen aus: narodila se, sie ist geboren worden. / n. Ganz eigenthümlich ist ihm der Unterschied einer schnell vorübergehenden Handlung und einer Handlung von längerer Dauer und einer solchen, die öfter wiederholet wird. In andern Sprachen wird dieser Unterschied durch Adverbia oder durch das Zeitwort soleo, welches dem Slawen mangelt, bezeichnet. Er thut es an dem Verbo selbst durch eigene Formen, die es annehmen kann: nesu, nosým, nássjm, nosýwám; močjm, máčjm; hragi, oder hrám, hráwám; tluku, tlaukám; řku (řeku), řjkám, řjkáwám; žnu, žjnám, wo überall dieselbe Bedeutung bleibt, nur daß die Handlung in Rücksicht der kürzeren oder längern Dauer als verschieden betrachtet wird. Man kann hierinn die glückliche Nachahmung der Natur, durch das gedehnte wá das Frequentativum, oder durch die Verlängerung des Vocals die längere Dauer auszudrucken, gewiß nicht verkennen. o. Seine Partikeln, Präpositionen und Conjunctionen haben eben die Bestimmung, wie bei dem Griechen, Lateiner und Deut- /schen. Die Präpositionen, wenn sie eine Sylbe ausmachen, reißen immer den Ton an sich. Z. B. syna, filii, filium, hat den Ton auf der ersten Sylbe; na syna aber, auf den Sohn, hat den Ton auf der Präposition na, daher schrieben die alten Böhmen der- gleichen Wörter in einem fort : nasyna, anstatt na syna, weil sie hierinn mehr ihrem Gefühle folgten, als der Gewohnheit frem- der Sprachen. p. Die Adverbia qualitatis werden meistens so gebildet, wie die Lateinischen: plenus, — plene, plný — plně, castus — caste, čistý — čistě. q. Im Syntax nähert sich die Slawische Sprache (ich nehme hier das Slawische im weitesten Umfange nach den gemein-
70 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 17/18/19 Lateiner an seinen Neutris: ssel gest, profectus est, ssla gest, profecta est, sslo gest, profectum est. I. Mit Hülfe der Participien, deren er activa das Präsens und Präteritum, und eben so viele passiva hat, verkürzt er seine Rede auf die Art, wie es der Grieche vor andern thun kann. Daher konnte Cyrillus, der Slawische Bibelübersetzer im 9ten Jahrhunderte dem Griechischen Original näher kommen als selbst der Lateiner. m. Es mangelt ihm zwar ein eigenes Passivum, allein er kann es entweder vermeiden, oder mit dem Hülfsworte býti und dem Participio passivo umschreiben. Byl bit, fuit verberatus. Noch lieber aber druckt er es durch sein reciprocum mit der Partikel se für alle drei Personen aus: narodila se, sie ist geboren worden. / n. Ganz eigenthümlich ist ihm der Unterschied einer schnell vorübergehenden Handlung und einer Handlung von längerer Dauer und einer solchen, die öfter wiederholet wird. In andern Sprachen wird dieser Unterschied durch Adverbia oder durch das Zeitwort soleo, welches dem Slawen mangelt, bezeichnet. Er thut es an dem Verbo selbst durch eigene Formen, die es annehmen kann: nesu, nosým, nássjm, nosýwám; močjm, máčjm; hragi, oder hrám, hráwám; tluku, tlaukám; řku (řeku), řjkám, řjkáwám; žnu, žjnám, wo überall dieselbe Bedeutung bleibt, nur daß die Handlung in Rücksicht der kürzeren oder längern Dauer als verschieden betrachtet wird. Man kann hierinn die glückliche Nachahmung der Natur, durch das gedehnte wá das Frequentativum, oder durch die Verlängerung des Vocals die längere Dauer auszudrucken, gewiß nicht verkennen. o. Seine Partikeln, Präpositionen und Conjunctionen haben eben die Bestimmung, wie bei dem Griechen, Lateiner und Deut- /schen. Die Präpositionen, wenn sie eine Sylbe ausmachen, reißen immer den Ton an sich. Z. B. syna, filii, filium, hat den Ton auf der ersten Sylbe; na syna aber, auf den Sohn, hat den Ton auf der Präposition na, daher schrieben die alten Böhmen der- gleichen Wörter in einem fort : nasyna, anstatt na syna, weil sie hierinn mehr ihrem Gefühle folgten, als der Gewohnheit frem- der Sprachen. p. Die Adverbia qualitatis werden meistens so gebildet, wie die Lateinischen: plenus, — plene, plný — plně, castus — caste, čistý — čistě. q. Im Syntax nähert sich die Slawische Sprache (ich nehme hier das Slawische im weitesten Umfange nach den gemein-
Strana 71
19/20/21 Sprache und Litteratur (1792) 71 schaftlichen Bestimmungen aller Dialekte) bald einer, bald der andern von den drei europäischen Hauptsprachen. Sie hat viel Freiheit in der Anordnung der verschiedenen Redetheile in einem Satze, wie der Lateiner. Sie schweift aber doch nicht zügellos aus, daß es der bloßen Willkühr/ des Redenden über- lassen wäre, die Wörter so eigensinnig zu ordnen, wie es Hr. Hanke in seiner Empfehlung der böhmischen Sprache (Wien, 1783) S. 34 behaupten wollte. Er wählte den Satz: gá milugi Pána Boha nasseho, den er nun siebenmal in einer andern Ord- nung aufstellt.1 Allein nur die erste und zweite Ordnung nebst einer dritten, auf die er nicht verfiel, ist zulässig, die übrigen fünf Versetzungen sind unnatürlich, weil sie ungewöhnlich sind. r. Sie declinirt die Zahlwörter bis čtyry, vier, wie der Grieche. Nach pět, fünf, und allen übrigen Zahlen kommt das Substantiv, welches regieret wird, im Genitiv zu stehen: pět set, fünf hundert, wo set der Genitiv im Plural von sto ist. s. Die verneinende Partikel ne steht unmittelbar vor dem Ver- bo, und reißt den Ton an sich: nedal mi toho, non dedit mihi hoc. t. Zwei und mehrere verneinende Wörter in einem Satze, ohne zu bejahen, sind eben so gewöhnlich, wie bei dem Griechen: NicI mi nedal, nihil mihi (non) dedit. So ist das seltnere: To nenj nanic dieß (nicht) ist zu nichts, ein ächter Slawonismus, wofür die Böhmen jetzt schon lieber mit dem Deutschen sagen: To ge na nic. Ob die Partikel ani, weder, noch, hier eine Aus- nahme mache, weil Joh. IV. 11. neque habes, aniž máš, und v. 15. neque veniam, ani chodila, und in andern Stellen die Partikel ne ausgelassen wird, muß ich fast bezweifeln. Apoc. XX. 4. übersetz- ten die Alten nach dem Latein nec acceperunt ebenfalls ani přigali ; woher kommt es nun, daß in der neuesten Auflage des N. Testa- ments vom Jahre 1786 ani nepřigali steht, wenn es nicht, wie ich glaube, richtiger wäre? §. 4. Slawische Mundarten. Hauptdialekte der Slawischen Sprache, die sich noch bis auf unsre Zeiten herrschend erhalten haben, sind: nebst der altslawonischen Kirchen- oder Bibelsprache: 1 Str. 34 pozn. r): 1. Ga milugi Pana Boha nasseho. 2. Ga nasseho Pana Boha milugi. 3. Milugi ga nasseho Boha Pana. 4. Pana Boha nas- seho milugi ga. 5. Milugi ga nasseho Pana Boha. 6. Nasseho Boha Pana milugi ga. 7. Pana nasseho ga milugi Boha.
19/20/21 Sprache und Litteratur (1792) 71 schaftlichen Bestimmungen aller Dialekte) bald einer, bald der andern von den drei europäischen Hauptsprachen. Sie hat viel Freiheit in der Anordnung der verschiedenen Redetheile in einem Satze, wie der Lateiner. Sie schweift aber doch nicht zügellos aus, daß es der bloßen Willkühr/ des Redenden über- lassen wäre, die Wörter so eigensinnig zu ordnen, wie es Hr. Hanke in seiner Empfehlung der böhmischen Sprache (Wien, 1783) S. 34 behaupten wollte. Er wählte den Satz: gá milugi Pána Boha nasseho, den er nun siebenmal in einer andern Ord- nung aufstellt.1 Allein nur die erste und zweite Ordnung nebst einer dritten, auf die er nicht verfiel, ist zulässig, die übrigen fünf Versetzungen sind unnatürlich, weil sie ungewöhnlich sind. r. Sie declinirt die Zahlwörter bis čtyry, vier, wie der Grieche. Nach pět, fünf, und allen übrigen Zahlen kommt das Substantiv, welches regieret wird, im Genitiv zu stehen: pět set, fünf hundert, wo set der Genitiv im Plural von sto ist. s. Die verneinende Partikel ne steht unmittelbar vor dem Ver- bo, und reißt den Ton an sich: nedal mi toho, non dedit mihi hoc. t. Zwei und mehrere verneinende Wörter in einem Satze, ohne zu bejahen, sind eben so gewöhnlich, wie bei dem Griechen: NicI mi nedal, nihil mihi (non) dedit. So ist das seltnere: To nenj nanic dieß (nicht) ist zu nichts, ein ächter Slawonismus, wofür die Böhmen jetzt schon lieber mit dem Deutschen sagen: To ge na nic. Ob die Partikel ani, weder, noch, hier eine Aus- nahme mache, weil Joh. IV. 11. neque habes, aniž máš, und v. 15. neque veniam, ani chodila, und in andern Stellen die Partikel ne ausgelassen wird, muß ich fast bezweifeln. Apoc. XX. 4. übersetz- ten die Alten nach dem Latein nec acceperunt ebenfalls ani přigali ; woher kommt es nun, daß in der neuesten Auflage des N. Testa- ments vom Jahre 1786 ani nepřigali steht, wenn es nicht, wie ich glaube, richtiger wäre? §. 4. Slawische Mundarten. Hauptdialekte der Slawischen Sprache, die sich noch bis auf unsre Zeiten herrschend erhalten haben, sind: nebst der altslawonischen Kirchen- oder Bibelsprache: 1 Str. 34 pozn. r): 1. Ga milugi Pana Boha nasseho. 2. Ga nasseho Pana Boha milugi. 3. Milugi ga nasseho Boha Pana. 4. Pana Boha nas- seho milugi ga. 5. Milugi ga nasseho Pana Boha. 6. Nasseho Boha Pana milugi ga. 7. Pana nasseho ga milugi Boha.
Strana 72
72 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 22/23/24 / 1) Die Russische Sprache, 2) die Pohlnische, mit dem Schlesischen im Fürstenthum Teschen, 3) die Illyrische, nach verschiedenen Mundarten, als der Bulgarischen, Raitzisch-Servischen, Bosnischen, Slavonischen, Dalmatischen, Ragusinischen1. 4) die Croatische, mit dem Windischen in Steiermark, Krain und Kärnthen. 5) die Böhmische, mit dem Mährischen, Schlesischen um Troppau, und Slowakischen in Ober-Ungarn. Das Wendische in beiden Lausitzen ist eine aus dem Pohl- nischen und Böhmischen gemischte Mundart, die ich also hier des wenigen Eigenthümlichen wegen nicht als eine Hauptsprache aufstellen kann. Unter diese Hauptdialekte lassen sich alle übrige Mund- arten als Unterabtheilungen bringen, wobei man eben nicht auf die kleinsten Unterschiede sehen darf; sonst müßte man z. B. das Mährische und Slowakische wiederum in mehrere Mund- arten theilen. Lassen sich die Va/rietäten verschiedener Sprech- arten auf gemeinschaftliche Analogien der Grammatik zurück- führen, so können sie noch nicht als verschiedene Dialekte angesehen werden, ungeachtet des verschiedenen Gebrauches mancher Wörter und ihrer merklich abweichenden Aussprache. Befolgt aber eine Sprache ganz andere Analogien, das heißt, unterscheidet sie sich sehr merklich in der Grammatik, denn erst kann sie als ein besonderer Dialekt betrachtet werden. Ist nun dieser weit ausgebreitet, so daß er mehrere Varietäten unter sich begreift, so kann er mit Recht ein Hauptdialekt genannt2 werden. Hieraus ergiebt sich von selbst, daß eine syste- matische Classification der Slawischen Sprachen mit großen Schwierigkeiten verbunden sei. Schlözer setzt seine Classi- fication aller Slawischen Hauptdialekte, oder, welches einerlei ist, aller Slawischen Hauptnationen in seiner Nordischen Ge- schichte3 S. 331-334 nur auf Gerathewohl hin. Er zählt neun Species nach der Reihe her, und diese sind: Russisch, Pohlnisch, Böhmisch, Lau/sitzisch, Polabisch, Windisch, Kroatisch, Bos- 1 Dobrovský: Regusinischen. V Mus. výt. 1. opravil tužkou na: Ragusinischen. 2 Dobrovský: genennt. Srv. Adelung: Wörterbuch III. 466. 3 August Ludwig Schlözer: Allgemeine Nordische Geschichte. Halle. 1771.
72 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 22/23/24 / 1) Die Russische Sprache, 2) die Pohlnische, mit dem Schlesischen im Fürstenthum Teschen, 3) die Illyrische, nach verschiedenen Mundarten, als der Bulgarischen, Raitzisch-Servischen, Bosnischen, Slavonischen, Dalmatischen, Ragusinischen1. 4) die Croatische, mit dem Windischen in Steiermark, Krain und Kärnthen. 5) die Böhmische, mit dem Mährischen, Schlesischen um Troppau, und Slowakischen in Ober-Ungarn. Das Wendische in beiden Lausitzen ist eine aus dem Pohl- nischen und Böhmischen gemischte Mundart, die ich also hier des wenigen Eigenthümlichen wegen nicht als eine Hauptsprache aufstellen kann. Unter diese Hauptdialekte lassen sich alle übrige Mund- arten als Unterabtheilungen bringen, wobei man eben nicht auf die kleinsten Unterschiede sehen darf; sonst müßte man z. B. das Mährische und Slowakische wiederum in mehrere Mund- arten theilen. Lassen sich die Va/rietäten verschiedener Sprech- arten auf gemeinschaftliche Analogien der Grammatik zurück- führen, so können sie noch nicht als verschiedene Dialekte angesehen werden, ungeachtet des verschiedenen Gebrauches mancher Wörter und ihrer merklich abweichenden Aussprache. Befolgt aber eine Sprache ganz andere Analogien, das heißt, unterscheidet sie sich sehr merklich in der Grammatik, denn erst kann sie als ein besonderer Dialekt betrachtet werden. Ist nun dieser weit ausgebreitet, so daß er mehrere Varietäten unter sich begreift, so kann er mit Recht ein Hauptdialekt genannt2 werden. Hieraus ergiebt sich von selbst, daß eine syste- matische Classification der Slawischen Sprachen mit großen Schwierigkeiten verbunden sei. Schlözer setzt seine Classi- fication aller Slawischen Hauptdialekte, oder, welches einerlei ist, aller Slawischen Hauptnationen in seiner Nordischen Ge- schichte3 S. 331-334 nur auf Gerathewohl hin. Er zählt neun Species nach der Reihe her, und diese sind: Russisch, Pohlnisch, Böhmisch, Lau/sitzisch, Polabisch, Windisch, Kroatisch, Bos- 1 Dobrovský: Regusinischen. V Mus. výt. 1. opravil tužkou na: Ragusinischen. 2 Dobrovský: genennt. Srv. Adelung: Wörterbuch III. 466. 3 August Ludwig Schlözer: Allgemeine Nordische Geschichte. Halle. 1771.
Strana 73
24/25/26 Sprache und Litteratur (1792) 73 nisch und Bulgarisch. Die Quellen dieser Klassifikation sind die bei jeder Art angeführten Sprachlehren und Wörterbü- cher. Allein das Polabische, worunter er das äußerst verderbte Wendische im Lüneburgischen versteht, ist nicht des Nennens werth. Rüdiger begreift in seinem Grundrisse der menschli- chen Sprache nach allen bisher bekannten Mund- und Schrift- arten, Leipzig, 1782, S. 62 unter der allgemeinen Benennung Sarmatischer Sprachen 1) das (alte) Slawonische, 2) das neuere Russische, 3) das Pohlnische, 4) das Wendische in der Ober- lausitz, 5) das Wendische in der Niederlausitz, 6) eine ähnliche Mundart im Lüneburgischen, 7) das Böhmische, 8) das Windische in Kärnthen und Krain, 9) das Illyrische in Croatien, Slavonien und Dalmatien, 10) das Servische, welches sich mit über Bul- garien erstrecket, 11) das Litthauische und 12) das Lettische. Allein Beide letztern gehören eben so wenig unter die Slawi- schen Sprachen als das Preußische,/ weil jene, so wie diese in vielen wesentlichen Stücken, sowohl in der Bildung der Sub- stantive, als in der Biegung derselben und in der Form der übrigen Redetheile, kurz in der Grammatik und Lexis oder ein- zelnen Wörtern, ungeachtet der großen Sprachähnlichkeit, die sie sonst unter einander haben, vom Slawischen gar zu merklich abweichen, und höchstens nur als nahe verwandte Sprachen mit der Slawischen angesehen werden können. Das Alt-slawo- nische, oder den slawischen Kirchen-Dialekt zählt Schlözer als eine nunmehr todte Sprache nicht mit; stellt aber das Bul- garische als eine besondere Mundart auf, die Rüdiger mit Recht unter dem Servischen begreift. Gebhardi im 51sten Th. der allgemeinen Welthistorie S. 2351 verbürgt seine Klassi- fication mit dem Ansehen der Sprachforscher. Er zählt:2 1. Sla- wisch, die Sprache der vom Cyrillus herrührenden Kirchen- schriften. 2. Böhmisch oder Tschechisch. 3. Bulgarisch. 4. Illy- risch. 5. Serbisch. 6. Sorabisch, in der Lausitz. 7. Wendisch, worunter so viele und verschiede/ne Mundarten gezählt werden, daß ich nicht recht weiß, was ich darunter verstehen soll. 8. Pohl- nisch. 9. Ukrainisch oder die Sprache der Cosaken. 10. Susda- 1 Fortsetzung der algemeinen Welthistorie durch eine Gesellschaft von Gelehrten in Teutschland und Engeland ausgefertiget. Ein und funf- zigster Theil. Verfasset von Ludewig Albrecht Gebhardi. Halle, 1789. Str. 235—236. 2 1.—11. je doslovný citát z Gebhardiho, kromě poznámky při 7. („worunter“ atd.) a textu v závorce při 10), jež jsou oboje doplňky Dob- rovského.
24/25/26 Sprache und Litteratur (1792) 73 nisch und Bulgarisch. Die Quellen dieser Klassifikation sind die bei jeder Art angeführten Sprachlehren und Wörterbü- cher. Allein das Polabische, worunter er das äußerst verderbte Wendische im Lüneburgischen versteht, ist nicht des Nennens werth. Rüdiger begreift in seinem Grundrisse der menschli- chen Sprache nach allen bisher bekannten Mund- und Schrift- arten, Leipzig, 1782, S. 62 unter der allgemeinen Benennung Sarmatischer Sprachen 1) das (alte) Slawonische, 2) das neuere Russische, 3) das Pohlnische, 4) das Wendische in der Ober- lausitz, 5) das Wendische in der Niederlausitz, 6) eine ähnliche Mundart im Lüneburgischen, 7) das Böhmische, 8) das Windische in Kärnthen und Krain, 9) das Illyrische in Croatien, Slavonien und Dalmatien, 10) das Servische, welches sich mit über Bul- garien erstrecket, 11) das Litthauische und 12) das Lettische. Allein Beide letztern gehören eben so wenig unter die Slawi- schen Sprachen als das Preußische,/ weil jene, so wie diese in vielen wesentlichen Stücken, sowohl in der Bildung der Sub- stantive, als in der Biegung derselben und in der Form der übrigen Redetheile, kurz in der Grammatik und Lexis oder ein- zelnen Wörtern, ungeachtet der großen Sprachähnlichkeit, die sie sonst unter einander haben, vom Slawischen gar zu merklich abweichen, und höchstens nur als nahe verwandte Sprachen mit der Slawischen angesehen werden können. Das Alt-slawo- nische, oder den slawischen Kirchen-Dialekt zählt Schlözer als eine nunmehr todte Sprache nicht mit; stellt aber das Bul- garische als eine besondere Mundart auf, die Rüdiger mit Recht unter dem Servischen begreift. Gebhardi im 51sten Th. der allgemeinen Welthistorie S. 2351 verbürgt seine Klassi- fication mit dem Ansehen der Sprachforscher. Er zählt:2 1. Sla- wisch, die Sprache der vom Cyrillus herrührenden Kirchen- schriften. 2. Böhmisch oder Tschechisch. 3. Bulgarisch. 4. Illy- risch. 5. Serbisch. 6. Sorabisch, in der Lausitz. 7. Wendisch, worunter so viele und verschiede/ne Mundarten gezählt werden, daß ich nicht recht weiß, was ich darunter verstehen soll. 8. Pohl- nisch. 9. Ukrainisch oder die Sprache der Cosaken. 10. Susda- 1 Fortsetzung der algemeinen Welthistorie durch eine Gesellschaft von Gelehrten in Teutschland und Engeland ausgefertiget. Ein und funf- zigster Theil. Verfasset von Ludewig Albrecht Gebhardi. Halle, 1789. Str. 235—236. 2 1.—11. je doslovný citát z Gebhardiho, kromě poznámky při 7. („worunter“ atd.) a textu v závorce při 10), jež jsou oboje doplňky Dob- rovského.
Strana 74
74 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 26/27/28 lisch (vermuthlich sollen beide nur als Dialekte des Russischen angesehen werden). 11. Russisch. Allein wenn man erstens auf die Analogien der Grammatik sieht, in welchen alle diese Arten, ungeachtet ihrer Verschiedenheit, am meisten überein- kommen, zweitens auch den ganzen Vorrath der gangbarsten Wörter jeder Art berechnet und darnach eine genaue Verglei- chung anstellt, so lassen sich mit gutem Grunde fünf Gattungen festsetzen, unter welche alle neun oder zehn Arten füglich ge- bracht werden können. Von jeher erscheinen in der Geschichte die Serben, Böhmen, Kroaten, Pohlen, und Russen als große mächtige Volksstämme, die eigene Staaten gründen und an die sich andere schwächere gleichsam nur anschließen. Daher denn also fünferlei Slawische Hauptsprachen, die sich noch herrschend erhalten haben. Die Mundarten ganz oder größtentheils erlo- schener/ Stämme, als der Obodriten, Luiticier, können hier nicht mitgerechnet werden. Die Übergänge von einer Mundart zur andern lassen sich aus der geographischen Lage oder den Zuglinien glücklich erklären. Wenn ich von der Lausitzischen und böhmischen Gränze eine Linie über die Oder gegen den Ursprung der Weichsel ziehe, so wird alles Slawische über dieser Linie gegen Norden zu mehr zischen, welches der Pohlnischen Sprache Charakter ist, und der Slawe unter dieser Linie wird die jotirten d’, t’ mehr mit der Zunge als mit den Zähnen aus- sprechen. Der Böhme und Mähre behält noch das ř (ein r mit Hülfe der Zunge und Zähne ausgesprochen), der Slowak an der March kennt es nicht mehr, so wie es die südlichern Slawen über der Donau nicht kennen. Sein Hauchen (hora nicht gora) verräth noch seine Tschechische Abkunft, allein sein em in der ersten Person (nesem, budem, berem, kradem u. s. f. anstatt nesu, budu, beru, kradu) schließt ihn an den Kroaten an. Man darf aber auch nur von der Drau gegen die Donau/ eine Linie ziehen, so fällt es gar nicht schwer den Raum zwischen Waras- din und Preßburg auszufüllen, und die Kroaten für wahre Brü- der der Slowaken zu halten, so unähnlich sie sich auch sonst seit zwölfhundert Jahren geworden sind. Vermittelst der Slowaken kommen sie, wenn die Linie gegen Norden bis an den Ursprung des Wags verlängert wird, den Pohlen, und nach einer andern Linie, von dem Ausflusse der March bis an ihren Ursprung, den Mähren und Böhmen näher. Eben so leicht erkläre ich mir die Verwandschaft der alten Slawischen Kirchensprache, in wel- cher noch die Messe gelesen wird, mit der Böhmischen. Böhmen
74 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 26/27/28 lisch (vermuthlich sollen beide nur als Dialekte des Russischen angesehen werden). 11. Russisch. Allein wenn man erstens auf die Analogien der Grammatik sieht, in welchen alle diese Arten, ungeachtet ihrer Verschiedenheit, am meisten überein- kommen, zweitens auch den ganzen Vorrath der gangbarsten Wörter jeder Art berechnet und darnach eine genaue Verglei- chung anstellt, so lassen sich mit gutem Grunde fünf Gattungen festsetzen, unter welche alle neun oder zehn Arten füglich ge- bracht werden können. Von jeher erscheinen in der Geschichte die Serben, Böhmen, Kroaten, Pohlen, und Russen als große mächtige Volksstämme, die eigene Staaten gründen und an die sich andere schwächere gleichsam nur anschließen. Daher denn also fünferlei Slawische Hauptsprachen, die sich noch herrschend erhalten haben. Die Mundarten ganz oder größtentheils erlo- schener/ Stämme, als der Obodriten, Luiticier, können hier nicht mitgerechnet werden. Die Übergänge von einer Mundart zur andern lassen sich aus der geographischen Lage oder den Zuglinien glücklich erklären. Wenn ich von der Lausitzischen und böhmischen Gränze eine Linie über die Oder gegen den Ursprung der Weichsel ziehe, so wird alles Slawische über dieser Linie gegen Norden zu mehr zischen, welches der Pohlnischen Sprache Charakter ist, und der Slawe unter dieser Linie wird die jotirten d’, t’ mehr mit der Zunge als mit den Zähnen aus- sprechen. Der Böhme und Mähre behält noch das ř (ein r mit Hülfe der Zunge und Zähne ausgesprochen), der Slowak an der March kennt es nicht mehr, so wie es die südlichern Slawen über der Donau nicht kennen. Sein Hauchen (hora nicht gora) verräth noch seine Tschechische Abkunft, allein sein em in der ersten Person (nesem, budem, berem, kradem u. s. f. anstatt nesu, budu, beru, kradu) schließt ihn an den Kroaten an. Man darf aber auch nur von der Drau gegen die Donau/ eine Linie ziehen, so fällt es gar nicht schwer den Raum zwischen Waras- din und Preßburg auszufüllen, und die Kroaten für wahre Brü- der der Slowaken zu halten, so unähnlich sie sich auch sonst seit zwölfhundert Jahren geworden sind. Vermittelst der Slowaken kommen sie, wenn die Linie gegen Norden bis an den Ursprung des Wags verlängert wird, den Pohlen, und nach einer andern Linie, von dem Ausflusse der March bis an ihren Ursprung, den Mähren und Böhmen näher. Eben so leicht erkläre ich mir die Verwandschaft der alten Slawischen Kirchensprache, in wel- cher noch die Messe gelesen wird, mit der Böhmischen. Böhmen
Strana 75
28/29/30 Sprache und Litteratur (1792) 75 gränzte mit den alten Srben, die zwischen der Elbe und Sale saßen, daher Meißen im Mittelalter Sribia, böhmisch Srbsko hieß. Von diesen Srben, die sich gewiß auch bis nach Böhmen erstreckten, trennte sich im siebenten Jahrhunderte ein Theil, und bezog unter dem Schutze des K. Heraklius das heutige Servien. Dieser weiten und langen Entfernung ungeachtet er- hielt sich die sicht/bare Verwandschaft beider Sprachen, der Altslawischen, welche im Grunde servisch ist, und der böhmi- schen, noch immer, weil beide Stämme ehedem einander so nahe waren. §. 5. Slawische Schriftarten. Liturgie in Slawischer Sprache. Die Wenden an der Ostsee, die noch als Heiden einen großen Handel trieben, besonders die Einwohner der berühmten Handels- stadt Julinum am Ausflusse der Oder, konnten nicht so unwissend sein, daß sie vor dem heil. Cyrill d. i. vor 860 nicht einmal hätten schreiben können. Adam von Bremen redet von dieser Stadt als der größten in ganz Europa mit einer Art von Verwunderung über alles das Große, Herrliche und fast Unglaubliche, das man von ihr erzählte. Est sane maxima, sagt er in seiner Hist. eccles. C. XII. oder 66,1 omnium, quas Europa claudit civitatum, quam incolunt Slavi cum aliis gentibus Græcis et barbaris. Nam et advenæe Saxones parem cohabitandi legem/ acceperunt, si tamen Christianitatis titulum ibi morantes non publicaverint. D. i. Die Sachsen und andere Fremden sollen, nach einem weisen Policei- gesetze Handel treiben, und nicht Proselyten machen. Omnes enim adhuc paganicis ritibus aberrant, cæterum moribus et hospitalitate nulla gens honestior aut benignior poterit inveniri. Wie es von den feinern Sitten der Bürger einer viel besuchten Handelsstadt zu erwarten war. Vrbs illa mercibus omnium sep- tentrionalium nationum locuples, nihil non habet jucundi? aut rari. Wenn nun auch Dänen und Schweden ihre Waren dahin brachten, woran nicht zu zweifeln ist, so wird es begreiflich, wie es kam, daß der Schwede den Markt Torg und der Däne Torv nennt. Denn dieß Wort ist ächt Slawisch. Der Russe nennt den Markt, den Handel sowohl als den Marktplatz Torg, der Pohle Targ, der Böhme Trh, der Kroate Terg. Ibi est olla Vul- 1 Historia ecclesiastica. Cap. XII. Lib. II. = Cap. 66 celého díla; ve vyd.: Erpoldi Lindenbrogii Scriptores rerum germanicarum Hamburgi, 1706, str. 19. 2 Dobrovský: oberrant, septemtrionalium, jocundi.
28/29/30 Sprache und Litteratur (1792) 75 gränzte mit den alten Srben, die zwischen der Elbe und Sale saßen, daher Meißen im Mittelalter Sribia, böhmisch Srbsko hieß. Von diesen Srben, die sich gewiß auch bis nach Böhmen erstreckten, trennte sich im siebenten Jahrhunderte ein Theil, und bezog unter dem Schutze des K. Heraklius das heutige Servien. Dieser weiten und langen Entfernung ungeachtet er- hielt sich die sicht/bare Verwandschaft beider Sprachen, der Altslawischen, welche im Grunde servisch ist, und der böhmi- schen, noch immer, weil beide Stämme ehedem einander so nahe waren. §. 5. Slawische Schriftarten. Liturgie in Slawischer Sprache. Die Wenden an der Ostsee, die noch als Heiden einen großen Handel trieben, besonders die Einwohner der berühmten Handels- stadt Julinum am Ausflusse der Oder, konnten nicht so unwissend sein, daß sie vor dem heil. Cyrill d. i. vor 860 nicht einmal hätten schreiben können. Adam von Bremen redet von dieser Stadt als der größten in ganz Europa mit einer Art von Verwunderung über alles das Große, Herrliche und fast Unglaubliche, das man von ihr erzählte. Est sane maxima, sagt er in seiner Hist. eccles. C. XII. oder 66,1 omnium, quas Europa claudit civitatum, quam incolunt Slavi cum aliis gentibus Græcis et barbaris. Nam et advenæe Saxones parem cohabitandi legem/ acceperunt, si tamen Christianitatis titulum ibi morantes non publicaverint. D. i. Die Sachsen und andere Fremden sollen, nach einem weisen Policei- gesetze Handel treiben, und nicht Proselyten machen. Omnes enim adhuc paganicis ritibus aberrant, cæterum moribus et hospitalitate nulla gens honestior aut benignior poterit inveniri. Wie es von den feinern Sitten der Bürger einer viel besuchten Handelsstadt zu erwarten war. Vrbs illa mercibus omnium sep- tentrionalium nationum locuples, nihil non habet jucundi? aut rari. Wenn nun auch Dänen und Schweden ihre Waren dahin brachten, woran nicht zu zweifeln ist, so wird es begreiflich, wie es kam, daß der Schwede den Markt Torg und der Däne Torv nennt. Denn dieß Wort ist ächt Slawisch. Der Russe nennt den Markt, den Handel sowohl als den Marktplatz Torg, der Pohle Targ, der Böhme Trh, der Kroate Terg. Ibi est olla Vul- 1 Historia ecclesiastica. Cap. XII. Lib. II. = Cap. 66 celého díla; ve vyd.: Erpoldi Lindenbrogii Scriptores rerum germanicarum Hamburgi, 1706, str. 19. 2 Dobrovský: oberrant, septemtrionalium, jocundi.
Strana 76
76 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 30/31/32 cani quod incolæe græcum vocant ignem, de quo etiam meminit Solinus. Sie machten sich also mit fremden Erfindungen (warum nicht auch mit/ der Schreibkunst?) bekannt. Es ist bei diesen Umständen unglaublich, daß sie mit der Runenschrift, die in Norden gemein war, nicht hätten bekannt werden sollen. Ditmar bezeuget es ausdrücklich1, daß auf den Wendischen Götzen zu Rhetra die Nahmen der Gottheiten eingegraben waren, welches die metallenen Götzenbilder, die Masch in einer besondern Schrift unter dem Titel: Gottesdienstliche Alterthümer der Obo- driten2 1771, erläutert hat, bestätigen. Dessen ungeachtet lernten die meisten andern Slawischen Stämme erst die Schreibkunst mit dem Christenthume. Die südlichen Slawen in Pannonien, Dalmatien, Servien waren die ersten, welche zuerst nothdürftig durch deutsche und italienische Priester, hernach vollkommener durch die zwei Brüder Cyrill und Method in dem Christenthume unterrichtet wurden. Cyrill, sonst Konstantin der Philosoph genannt, richtete ein besonderes für alle Töne der Slawischen Sprache passendes Alphabet ein, welches von seinem Erfinder das Cyrillische genannt/ wird.*) *) Die Russische gemeine Schrift ist zwar aus dieser entstanden, weicht aber schon ein wenig von ihr ab; allein in ihren Kirchenbüchern gebrauchen die Russen die ächten cyrillischen Schriftzüge. Man nennt sie auch sonst die Servischen, Bulgarischen Lettern. Selbst die Wallachen haben diese Schrift angenommen, und ihrer Sprache angepasset. Cyrill ist einstimmig für den Erfinder derselben gehalten worden, bis auf das Jahr 1785, in welchem der sel. Dobner seine ganz neue Hypothese3 mit einem Schwalle von Citaten ausschmückte, daß Cyrill, wenn er Erfinder eines neuen Alphabets sein soll, nicht Urheber dieser Schriftzüge sein könne, weil sie augenscheinlich, bis auf wenige Buchstaben, griechisch wären, sondern ganz andere und zwar die so genannten Dalmatischen, Glagolitischen oder Hieronymischen Buchstaben erfunden haben müsse. Allein diese Hypothese wird bloß durch die Bemerkung vernichtet, daß Cyrill immer noch der Erfinder der slawischen Schrift (so wie Ulphila der Erfinder der Gothischen) heißen könne, wenn er auch nicht ganz neue, d. i. noch nie gesehene, bei keinem Volke vorhandene Figuren der Buchstaben gleichsam aus seinem Gehirne erschuff, (welcher vernünftige 1 Chronicon, liber VI., ve vydání J. A. Wagnera (Dithmari, episcopi Merseburgensis Chronicon. Norimbergae, 1807) str. 151. 2 aus dem Tempel zu Rhetra, am Tollenzer-See. Nach den Origina- lien auf das genaueste gemahlet, und in Kupferstichen, nebst Hrn. Andreas Gottlieb Maschens... Erläuterung derselben, herausgegeben von Daniel Wogen. Berlin. Celkem je na konci knihy 52 obrazových příloh. 3 Ob das heut zu Tage sogenannte cyrillische Alphabet für eine wahre Erfindung des slavischen Apostols Cyrill zu halten sei? (Abhand- lungen der böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften).
76 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 30/31/32 cani quod incolæe græcum vocant ignem, de quo etiam meminit Solinus. Sie machten sich also mit fremden Erfindungen (warum nicht auch mit/ der Schreibkunst?) bekannt. Es ist bei diesen Umständen unglaublich, daß sie mit der Runenschrift, die in Norden gemein war, nicht hätten bekannt werden sollen. Ditmar bezeuget es ausdrücklich1, daß auf den Wendischen Götzen zu Rhetra die Nahmen der Gottheiten eingegraben waren, welches die metallenen Götzenbilder, die Masch in einer besondern Schrift unter dem Titel: Gottesdienstliche Alterthümer der Obo- driten2 1771, erläutert hat, bestätigen. Dessen ungeachtet lernten die meisten andern Slawischen Stämme erst die Schreibkunst mit dem Christenthume. Die südlichen Slawen in Pannonien, Dalmatien, Servien waren die ersten, welche zuerst nothdürftig durch deutsche und italienische Priester, hernach vollkommener durch die zwei Brüder Cyrill und Method in dem Christenthume unterrichtet wurden. Cyrill, sonst Konstantin der Philosoph genannt, richtete ein besonderes für alle Töne der Slawischen Sprache passendes Alphabet ein, welches von seinem Erfinder das Cyrillische genannt/ wird.*) *) Die Russische gemeine Schrift ist zwar aus dieser entstanden, weicht aber schon ein wenig von ihr ab; allein in ihren Kirchenbüchern gebrauchen die Russen die ächten cyrillischen Schriftzüge. Man nennt sie auch sonst die Servischen, Bulgarischen Lettern. Selbst die Wallachen haben diese Schrift angenommen, und ihrer Sprache angepasset. Cyrill ist einstimmig für den Erfinder derselben gehalten worden, bis auf das Jahr 1785, in welchem der sel. Dobner seine ganz neue Hypothese3 mit einem Schwalle von Citaten ausschmückte, daß Cyrill, wenn er Erfinder eines neuen Alphabets sein soll, nicht Urheber dieser Schriftzüge sein könne, weil sie augenscheinlich, bis auf wenige Buchstaben, griechisch wären, sondern ganz andere und zwar die so genannten Dalmatischen, Glagolitischen oder Hieronymischen Buchstaben erfunden haben müsse. Allein diese Hypothese wird bloß durch die Bemerkung vernichtet, daß Cyrill immer noch der Erfinder der slawischen Schrift (so wie Ulphila der Erfinder der Gothischen) heißen könne, wenn er auch nicht ganz neue, d. i. noch nie gesehene, bei keinem Volke vorhandene Figuren der Buchstaben gleichsam aus seinem Gehirne erschuff, (welcher vernünftige 1 Chronicon, liber VI., ve vydání J. A. Wagnera (Dithmari, episcopi Merseburgensis Chronicon. Norimbergae, 1807) str. 151. 2 aus dem Tempel zu Rhetra, am Tollenzer-See. Nach den Origina- lien auf das genaueste gemahlet, und in Kupferstichen, nebst Hrn. Andreas Gottlieb Maschens... Erläuterung derselben, herausgegeben von Daniel Wogen. Berlin. Celkem je na konci knihy 52 obrazových příloh. 3 Ob das heut zu Tage sogenannte cyrillische Alphabet für eine wahre Erfindung des slavischen Apostols Cyrill zu halten sei? (Abhand- lungen der böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften).
Strana 77
32/33/34 /35 Sprache und Litteratur (1792) 77 Er und sein Bruder Method, nebst andern Priestern, arbeiteten nun auch / an einer Slawischen Ubersetzung der heil. Schrift, und anderer liturgischen Bücher, deren sich noch heut zu Tage die meisten südlichen und östlichen Slawen, besonders diejeni- gen, die sich zur griechischen Kirche bekennen, bei ihrem Got- tesdienste bedienen. Da sie zu neuen Begriffen keine Wörter in der noch ganz ungebildeten Sprache fanden, so waren sie gezwungen, neue Wörter zu bilden, welche fast durchgängig nach dem Griechischen gemodelt sind. Method fing nun an, da er seinen Bruder Cyrill zu Rom zurückließ, auch Slawische Messen zu lesen, wodurch die lateinischen Priester, die schon früher das Bekehrungswerk unter den Slawen betrieben hatten, nothwendig aufgebracht werden mußten, da sie nun sahen, dal3 ihr Gottesdienst weniger geachtet würde. Es/ fehlte nicht an falschen Anklägern. Man beschuldigte den Method einer neuen (ketzerischen) Lehre, und selbst das Messelesen in einer frem- den Sprache ward getadelt. Pabst Johann VIII. schrieb daher an Method im J. 879 und beschied ihn, nach Rom zu kommen, um sich zu rechtfertigen. Audimus etiam, schreibt der Pabst voll Verwunderung, quod missasl cantes in barbara, h. e. in sclavina lingua. Vnde jam literis? per Paulum episcopum Anco- nitanum (der 878 nach Konstantinopel geschickt worden) tibi directis prohibuimus, ne in ea lingua sacra missarum solemnia celebrares, sed vel in latina vel in graeca,3 sicut Ecclesia Dei toto terrarum orbe diffusa et in omnibus gentibus dilatata can- tat.4 Method reisete nach Rom, und vertheidigte seine Sache so glücklich, daß der Pabst in dem Briefe an Swatopluk vom J. 880 eine ganz andere Sprache führte, wie es die Umstände auch nothwendig machten. Literas denique sclauonicas,5 heißt es da, a Constantino quondam“ Philosopho repertas, quibus Deo laudes debitae' resonent, jure laudamus. / — Und ferner: Nec sanæe Lehrer eines Volkes wird dieß auch thun wollen?) sondern wenn er nur einem Volke, das in seiner Sprache noch nicht schreiben konnte ein Al- phabet mittheilte, und selbes der Sprache gemäß einrichtete, vermehrte, den Gebrauch neu hinzugesetzter Züge bestimmte. Und dieß hat Cyrill für seine Slawen gethan. 1 Dobrovský: missam. Pastrnek (v. n.): missas. 2 Pastrnek: lit- teris nostris. 3 Pastrnek: vel Graeca lingua. 4 František Pastrnek: Dějiny slovanských apoštolů Cyrilla a Me- thoda. (V Praze 1902, nákl. Královské české společnosti nauk), str. 254. 5 Pastrnek: Sclaviniscas. 6 Dobrovský: quodam. 7 Dobrovský: debite. 8 Pastrnek na m. uv. str. 257.
32/33/34 /35 Sprache und Litteratur (1792) 77 Er und sein Bruder Method, nebst andern Priestern, arbeiteten nun auch / an einer Slawischen Ubersetzung der heil. Schrift, und anderer liturgischen Bücher, deren sich noch heut zu Tage die meisten südlichen und östlichen Slawen, besonders diejeni- gen, die sich zur griechischen Kirche bekennen, bei ihrem Got- tesdienste bedienen. Da sie zu neuen Begriffen keine Wörter in der noch ganz ungebildeten Sprache fanden, so waren sie gezwungen, neue Wörter zu bilden, welche fast durchgängig nach dem Griechischen gemodelt sind. Method fing nun an, da er seinen Bruder Cyrill zu Rom zurückließ, auch Slawische Messen zu lesen, wodurch die lateinischen Priester, die schon früher das Bekehrungswerk unter den Slawen betrieben hatten, nothwendig aufgebracht werden mußten, da sie nun sahen, dal3 ihr Gottesdienst weniger geachtet würde. Es/ fehlte nicht an falschen Anklägern. Man beschuldigte den Method einer neuen (ketzerischen) Lehre, und selbst das Messelesen in einer frem- den Sprache ward getadelt. Pabst Johann VIII. schrieb daher an Method im J. 879 und beschied ihn, nach Rom zu kommen, um sich zu rechtfertigen. Audimus etiam, schreibt der Pabst voll Verwunderung, quod missasl cantes in barbara, h. e. in sclavina lingua. Vnde jam literis? per Paulum episcopum Anco- nitanum (der 878 nach Konstantinopel geschickt worden) tibi directis prohibuimus, ne in ea lingua sacra missarum solemnia celebrares, sed vel in latina vel in graeca,3 sicut Ecclesia Dei toto terrarum orbe diffusa et in omnibus gentibus dilatata can- tat.4 Method reisete nach Rom, und vertheidigte seine Sache so glücklich, daß der Pabst in dem Briefe an Swatopluk vom J. 880 eine ganz andere Sprache führte, wie es die Umstände auch nothwendig machten. Literas denique sclauonicas,5 heißt es da, a Constantino quondam“ Philosopho repertas, quibus Deo laudes debitae' resonent, jure laudamus. / — Und ferner: Nec sanæe Lehrer eines Volkes wird dieß auch thun wollen?) sondern wenn er nur einem Volke, das in seiner Sprache noch nicht schreiben konnte ein Al- phabet mittheilte, und selbes der Sprache gemäß einrichtete, vermehrte, den Gebrauch neu hinzugesetzter Züge bestimmte. Und dieß hat Cyrill für seine Slawen gethan. 1 Dobrovský: missam. Pastrnek (v. n.): missas. 2 Pastrnek: lit- teris nostris. 3 Pastrnek: vel Graeca lingua. 4 František Pastrnek: Dějiny slovanských apoštolů Cyrilla a Me- thoda. (V Praze 1902, nákl. Královské české společnosti nauk), str. 254. 5 Pastrnek: Sclaviniscas. 6 Dobrovský: quodam. 7 Dobrovský: debite. 8 Pastrnek na m. uv. str. 257.
Strana 78
78 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 35/36 fidei vel doctrinæ aliquid obstat, siue missas in eadem sclauonicai lingua canere, siue sacrum euangelium vel lectiones diuinas noui et veteris testamenti bene translatas et interpretatas legere aut alia horarum officia omnia psallere.2 Er unterläßt aber doch nicht, die lateinische Sprache vorzüglich zu empfehlen: Jubemus tamen, vt in omnibus ecclesiis terræe vestræe propter majorem honorificentiam Euangelium latine legatur et postmodum sclauo- nica3 lingua translatum in auribus populi, latina verba non intel- ligentis, annuncietur, sicut in quibusdam ecclesiis fieri videtur. Et si Tibi et Judicibus tuis placet, Missas latina lingua magis audire, præcipimus, vt latine Missarum Tibi solemnia celebren- tur. Dieser Empfehlung der lateinischen Sprache zufolge scheint schon Wichinus, Bischof von Neutra, wider dessen Widersetz- lichkeit sich der Erzbischof Method beim Pabste beklagte, die Slawische Liturgie in seinem Sprengel nicht gestattet zu haben. / Die Erzbischöfe von Spalatro in Dalmatien erklärten sich gleich im Anfange des zehnten Jahrhunderts' deutlich dagegen, und um das J. 1060 ward Method in einer Synode zu Spalatro sogar als ein Ketzer verdammt. Inter quae, schreibt Thomas Archidiakon von Spalatro in seiner Hist. Salonitana, hoc siquidem firmatum est et statutum, vt nullus de caetero in lingua sclauonica præsumeret diuina mysteria celebrare, nisi tantum in latina et græeca; nec aliquis ejusdem linguæ pro- moueretur ad sacros ordines. Dicebant enim gothicas literas (Thomas nennt auch sonst die Slawen aus Verachtung oder Unwissenheit Gothen) a quodam Methodio hæretico fuisse repertas,‘ qui multa contra catholicæ fidei normam in eadem sclauonica lingua mentiendo conscripsit, quamobrem diuino iu- dicio repentina' dicitur morte fuisse damnatus.' Die Bestürzung der Slawischen Priester in Dalmatien war allgemein; vergebens suchten sie Hülfe beim Pabste. Der Pabst selbst hielt die Sla- 1 Pastrnek: Sclavinica. 2 Pastrnek na m. uv. str. 257. 3 Pastrnek: Sclavinica. 4 Pastrnek na m. uv. str. 257. 5 Dobrovský tiskovou chybou: Jahrhunders. 6 Dobrovský tiskovou chybou: repentas. V Mus. výt. 1. opravil tužkou na: repertas. 7 Dobrovský tiskovou chybou: repertina. V Mus. výt. 1. opravil perem na: repentina. 8 Cap. XVI. Ve vydání: Joannis Lucii, De regno Dalmatiae et Croatiae, libri sex. Amstelaedami, anno 1666 — v části „Rerum Dalmati- carum Scriptores“ (str. 287 n.) : Thomae Archidiaconi Spalatensis Historia Salonitanorum Pontificum, atque Spalatensium (str. 312—370) — str. 323a.
78 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 35/36 fidei vel doctrinæ aliquid obstat, siue missas in eadem sclauonicai lingua canere, siue sacrum euangelium vel lectiones diuinas noui et veteris testamenti bene translatas et interpretatas legere aut alia horarum officia omnia psallere.2 Er unterläßt aber doch nicht, die lateinische Sprache vorzüglich zu empfehlen: Jubemus tamen, vt in omnibus ecclesiis terræe vestræe propter majorem honorificentiam Euangelium latine legatur et postmodum sclauo- nica3 lingua translatum in auribus populi, latina verba non intel- ligentis, annuncietur, sicut in quibusdam ecclesiis fieri videtur. Et si Tibi et Judicibus tuis placet, Missas latina lingua magis audire, præcipimus, vt latine Missarum Tibi solemnia celebren- tur. Dieser Empfehlung der lateinischen Sprache zufolge scheint schon Wichinus, Bischof von Neutra, wider dessen Widersetz- lichkeit sich der Erzbischof Method beim Pabste beklagte, die Slawische Liturgie in seinem Sprengel nicht gestattet zu haben. / Die Erzbischöfe von Spalatro in Dalmatien erklärten sich gleich im Anfange des zehnten Jahrhunderts' deutlich dagegen, und um das J. 1060 ward Method in einer Synode zu Spalatro sogar als ein Ketzer verdammt. Inter quae, schreibt Thomas Archidiakon von Spalatro in seiner Hist. Salonitana, hoc siquidem firmatum est et statutum, vt nullus de caetero in lingua sclauonica præsumeret diuina mysteria celebrare, nisi tantum in latina et græeca; nec aliquis ejusdem linguæ pro- moueretur ad sacros ordines. Dicebant enim gothicas literas (Thomas nennt auch sonst die Slawen aus Verachtung oder Unwissenheit Gothen) a quodam Methodio hæretico fuisse repertas,‘ qui multa contra catholicæ fidei normam in eadem sclauonica lingua mentiendo conscripsit, quamobrem diuino iu- dicio repentina' dicitur morte fuisse damnatus.' Die Bestürzung der Slawischen Priester in Dalmatien war allgemein; vergebens suchten sie Hülfe beim Pabste. Der Pabst selbst hielt die Sla- 1 Pastrnek: Sclavinica. 2 Pastrnek na m. uv. str. 257. 3 Pastrnek: Sclavinica. 4 Pastrnek na m. uv. str. 257. 5 Dobrovský tiskovou chybou: Jahrhunders. 6 Dobrovský tiskovou chybou: repentas. V Mus. výt. 1. opravil tužkou na: repertas. 7 Dobrovský tiskovou chybou: repertina. V Mus. výt. 1. opravil perem na: repentina. 8 Cap. XVI. Ve vydání: Joannis Lucii, De regno Dalmatiae et Croatiae, libri sex. Amstelaedami, anno 1666 — v části „Rerum Dalmati- carum Scriptores“ (str. 287 n.) : Thomae Archidiaconi Spalatensis Historia Salonitanorum Pontificum, atque Spalatensium (str. 312—370) — str. 323a.
Strana 79
36/37/38 Sprache und Litteratur (1792) 79 wische Litteratur für eine Erfindung der Aria-/nischen Got- hen. Wie war nun der Sache zu helfen? Ein sinnreicher Kopf gerieth jetzt schon oder später auf den Gedanken, die Cyril- lischen Schriftzüge umzustalten und mit Absicht unkenntlich zu machen, um diese neuen künstlich gebildeten Buchstaben, die man allgemein die glagolitischen, dalmatischen oder Hiero- nymischen nennt, für eine Erfindung des heil. Hieronymus, den man ohnehin für einen gebornen Dalmatier hielt, ausgeben zu können. Diese patriotische Erdichtung fand Glauben und Bei- fall, und später ließen sich sogar auch Päbste überreden, die Dalmatisch - Slawische Liturgie als ein Werk des heil. Hiero- nymus genehm zu halten. Die Zeit dieser neuen Erfindung läßt sich so genau nicht bestimmen. Sie fällt zwischen die Jahre 1060 — 1222, weil vor dem J. 1060 keine Veranlassung dazu war, und vom J. 1222 ein Psalter mit glagolitischen Schriftzügen vorhanden ist *). §. 6. Schicksal der Slawischen Liturgie in Böhmen. Hätten die Böhmen die Cyrillischen Lettern samt der Sla- wischen Bibelübersetzung und andern liturgischen Büchern je- mals angenommen, so würde dieß unstreitig die Ausbildung der böhmischen Sprache beschleunigt haben. Allein es ist gar *) Dieser Psalter ist das älteste Buch mit Hieronymischen Lettern. Der Abschreiber Nico-/laus, ein Clerikus von Arba,1 versichert, er habe ihn aus einem viel ältern, auf Befehl des letzten Erzbischofs von Salona, Theodor, verfertigten Codex abgeschrieben. Daraus schloß Dobner2, daß diese Lettern schon im 9ten Jahrhunderte im Gebrauche waren, in wel- chem nach Assemans Angaben der Erzbischof Theodor lebte. Allein der ältere Kodex konnte ja, wie es auch ganz wahrscheinlich ist, mit Cyril- lischen Buchstaben geschrieben sein, und so beweist dieser ganze Schluß nichts. Daß viele ältere Gelehrte die Cyrillische Schrift für jünger hielten, kam daher, weil sie voraussetzten, daß Hieronymus der Erfinder der Dal- matischen war, der freilich einige hundert Jahre eher lebte, als Cyrill; da nun aber diese Voraussetzung ganz ungegründet ist, wie es Dobner selbst gesteht, so fällt auch die Folgerung von selbst weg. 1 Dobrovský: Alba. V Mus. výt. 1. opravil perem na: Arba, v Mus. výt. 2. slovo Alba podtrhl a po levé straně napsal: Arbe. 2 V studii: „Ob das heut zu Tage sogenannte cyrillische Alphabet für eine wahre Erfindung des slawischen Apostels Cyrills zu halten sei? (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Prag, auf das Jahr 1785. Zweite Abtheilung. Prag, 1786, str. 101—139.)
36/37/38 Sprache und Litteratur (1792) 79 wische Litteratur für eine Erfindung der Aria-/nischen Got- hen. Wie war nun der Sache zu helfen? Ein sinnreicher Kopf gerieth jetzt schon oder später auf den Gedanken, die Cyril- lischen Schriftzüge umzustalten und mit Absicht unkenntlich zu machen, um diese neuen künstlich gebildeten Buchstaben, die man allgemein die glagolitischen, dalmatischen oder Hiero- nymischen nennt, für eine Erfindung des heil. Hieronymus, den man ohnehin für einen gebornen Dalmatier hielt, ausgeben zu können. Diese patriotische Erdichtung fand Glauben und Bei- fall, und später ließen sich sogar auch Päbste überreden, die Dalmatisch - Slawische Liturgie als ein Werk des heil. Hiero- nymus genehm zu halten. Die Zeit dieser neuen Erfindung läßt sich so genau nicht bestimmen. Sie fällt zwischen die Jahre 1060 — 1222, weil vor dem J. 1060 keine Veranlassung dazu war, und vom J. 1222 ein Psalter mit glagolitischen Schriftzügen vorhanden ist *). §. 6. Schicksal der Slawischen Liturgie in Böhmen. Hätten die Böhmen die Cyrillischen Lettern samt der Sla- wischen Bibelübersetzung und andern liturgischen Büchern je- mals angenommen, so würde dieß unstreitig die Ausbildung der böhmischen Sprache beschleunigt haben. Allein es ist gar *) Dieser Psalter ist das älteste Buch mit Hieronymischen Lettern. Der Abschreiber Nico-/laus, ein Clerikus von Arba,1 versichert, er habe ihn aus einem viel ältern, auf Befehl des letzten Erzbischofs von Salona, Theodor, verfertigten Codex abgeschrieben. Daraus schloß Dobner2, daß diese Lettern schon im 9ten Jahrhunderte im Gebrauche waren, in wel- chem nach Assemans Angaben der Erzbischof Theodor lebte. Allein der ältere Kodex konnte ja, wie es auch ganz wahrscheinlich ist, mit Cyril- lischen Buchstaben geschrieben sein, und so beweist dieser ganze Schluß nichts. Daß viele ältere Gelehrte die Cyrillische Schrift für jünger hielten, kam daher, weil sie voraussetzten, daß Hieronymus der Erfinder der Dal- matischen war, der freilich einige hundert Jahre eher lebte, als Cyrill; da nun aber diese Voraussetzung ganz ungegründet ist, wie es Dobner selbst gesteht, so fällt auch die Folgerung von selbst weg. 1 Dobrovský: Alba. V Mus. výt. 1. opravil perem na: Arba, v Mus. výt. 2. slovo Alba podtrhl a po levé straně napsal: Arbe. 2 V studii: „Ob das heut zu Tage sogenannte cyrillische Alphabet für eine wahre Erfindung des slawischen Apostels Cyrills zu halten sei? (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Prag, auf das Jahr 1785. Zweite Abtheilung. Prag, 1786, str. 101—139.)
Strana 80
80 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 38/39/40/41 nicht er-/weislich, daß in Böhmen, das seine Bekehrung deut- schen Priestern zu verdanken hat, je der Gebrauch der Slawi- schen Schrift eingeführt war. Ich habe meine Meinung hierüber schon in der Böhm. Litt. B. 2. S. 218,1 in den Abhandl. einer Privatgesellschaft B. V. S. 300,2 und in dem Literar. Magazin St. 2.3 S. 52. und folg. geäußert, und mit Gründen unterstützt. Zwar brachte der h. Prokop um das J. 1030 einige Slawische Mönche, vermuthlich Flüchtlinge aus Dalmatien oder Kroatien, von welchen er sich in der Cyrillischen Schrift und Slawischen Kirchensprache unterrichten ließ, zusammen, und baute ihnen das bekannte Kloster zu Sazawa. Allein bald nach dem Tode des heil. Mannes beschuldigte man die guten Mönche, bloß der Slawonischen Sprache wegen, einer Ketzerei (dicentes, sagt der Mönch von Sazawa,4 per sclauonicas literas hæresis secta hypo- crisisque aperte irretitos ac omnino peruersos) und man brachte den Herzog Spitihniew bald dahin, daß er den Abt Vitus mit den übrigen Mönchen im J. 1055 aus/ dem Lande jagte, und einen Deutschen zum Abte daselbst einsetzte. Wratislav war ihnen geneigter als sein Bruder. Da er 1061 zur Regierung kam, ließ er sie aus Ungarn, wohin sie sich geflüchtet hatten, wiederum zurückkommen. Unter seinem Schutze blieben sie in ihrem Kloster mehr als dreißig Jahre ungestört, bis sie Břeti- slaw abermal vertrieb, und den Břewnower Probst Diethard 1097 zum Abte ernannte, der das Kloster mit lateinischen Büchern versah, da er daselbst nur Slawonische vorfand, welche bald gänzlich zerstreuet und vertilgt wurden. Hätte der König Wratislaw seine Absicht, den Slavoni- schen Ritum, wie es scheint, an mehreren Orten in Böhmen einzuführen, erreichet, so würde dieß auf die Kultur der böh- mischen Sprache großen Einfluß gehabt haben. Allein der Pabst Gregor VII. war hierinn unerbittlich. Wratislaw bekam eine abschlägige Antwort, und mußte sichs gefallen lassen, seine bessern Gründe mit schlechtern widerlegt zu lesen. Quia vero Nobilitas tua, schreibt der Pabst im J. 1080 an / Wratislaw," postulauit, quo secundum sclauonicam linguam apud vos diui- 1 2 3 1786. 4 FRB II. 246. 5 V otisku Karla Jaromíra Erbena („Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae“. Pars I. Pragae, 1855) str. 70—71. BML II. 3 (Prag 1784), str. 218—227. —322: „Uber das Alter der böhmischen Bibelübersetzung“. (1782.)
80 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 38/39/40/41 nicht er-/weislich, daß in Böhmen, das seine Bekehrung deut- schen Priestern zu verdanken hat, je der Gebrauch der Slawi- schen Schrift eingeführt war. Ich habe meine Meinung hierüber schon in der Böhm. Litt. B. 2. S. 218,1 in den Abhandl. einer Privatgesellschaft B. V. S. 300,2 und in dem Literar. Magazin St. 2.3 S. 52. und folg. geäußert, und mit Gründen unterstützt. Zwar brachte der h. Prokop um das J. 1030 einige Slawische Mönche, vermuthlich Flüchtlinge aus Dalmatien oder Kroatien, von welchen er sich in der Cyrillischen Schrift und Slawischen Kirchensprache unterrichten ließ, zusammen, und baute ihnen das bekannte Kloster zu Sazawa. Allein bald nach dem Tode des heil. Mannes beschuldigte man die guten Mönche, bloß der Slawonischen Sprache wegen, einer Ketzerei (dicentes, sagt der Mönch von Sazawa,4 per sclauonicas literas hæresis secta hypo- crisisque aperte irretitos ac omnino peruersos) und man brachte den Herzog Spitihniew bald dahin, daß er den Abt Vitus mit den übrigen Mönchen im J. 1055 aus/ dem Lande jagte, und einen Deutschen zum Abte daselbst einsetzte. Wratislav war ihnen geneigter als sein Bruder. Da er 1061 zur Regierung kam, ließ er sie aus Ungarn, wohin sie sich geflüchtet hatten, wiederum zurückkommen. Unter seinem Schutze blieben sie in ihrem Kloster mehr als dreißig Jahre ungestört, bis sie Břeti- slaw abermal vertrieb, und den Břewnower Probst Diethard 1097 zum Abte ernannte, der das Kloster mit lateinischen Büchern versah, da er daselbst nur Slawonische vorfand, welche bald gänzlich zerstreuet und vertilgt wurden. Hätte der König Wratislaw seine Absicht, den Slavoni- schen Ritum, wie es scheint, an mehreren Orten in Böhmen einzuführen, erreichet, so würde dieß auf die Kultur der böh- mischen Sprache großen Einfluß gehabt haben. Allein der Pabst Gregor VII. war hierinn unerbittlich. Wratislaw bekam eine abschlägige Antwort, und mußte sichs gefallen lassen, seine bessern Gründe mit schlechtern widerlegt zu lesen. Quia vero Nobilitas tua, schreibt der Pabst im J. 1080 an / Wratislaw," postulauit, quo secundum sclauonicam linguam apud vos diui- 1 2 3 1786. 4 FRB II. 246. 5 V otisku Karla Jaromíra Erbena („Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae“. Pars I. Pragae, 1855) str. 70—71. BML II. 3 (Prag 1784), str. 218—227. —322: „Uber das Alter der böhmischen Bibelübersetzung“. (1782.)
Strana 81
41/42/43 Sprache und Litteratur (1792) 81 num celebrari annueremus officium, scias nos huic petitioni tuæ nequaquam posse fauere. Ex hoc nempe sæepe voluentibus liquet, non immerito sacram scripturam omnipotenti Deo pla- cuisse quibusdam locis esse occultam, ne si ad liquidum cunctis pateret, forte vilesceret et subjaceret despectui, aut praue intel- lecta a mediocribus in errorem induceret. Neque enim ad excu- sationem juuat, quod quidam religiosi viri (die Mönche zu Sa- zawa, denen zu Gunsten sich Wratislaw an den Pabst gewendet hatte) hoc, quod simpliciter populus quærit, patienter tulerunt aut incorrectum dimiserunt, cum primitiua ecclesia multa dissi- mulauerit, quæ a sanctis Patribus postmodum, firmata christi- anitate et religione crescente, subtili examinatione correcta sunt. Vnde ne fiatl, quod a vestris imprudenter exposcitur, auctoritate beati Petri inhibemus, teque ad honorem omnipotentis Dei huic vanæ temeritati viribus totis resistere præcipimus. Wratislaw schützte zwar die Mön-/ che zu Sazawa, so lange er lebte. Allein der Wunsch des Volkes, eine Slawonische Messe hören zu dürfen, konnte nicht erfüllt werden, weil ihn der Pabst für unvernünftig und sein Begehren für eine Verwegenheit erklärte. Da nun die ganze Geistlichkeit den Grundsätzen ihres Ober- haupts getreu blieb, so war es eher zu erwarten, daß sie den Herzog Břetislaw zur Vertreibung dieser Mönche, um das Ar- gerniß ganz zu heben, bereden würden, als daß sie dem Verlan- gen der Laien nachgegeben hätten. Wenn es auch eine „unver- antwortliche, höchst sträfliche Nachlässigkeit2 der Geistlichkeit gewesen wäre, wie sich Dobner in seiner Abhandlung über das Alter der böhmischen Bibelübersetzung3 ausdrückt, das Volk so lange (bis ins 13te Jahrhundert, in welchem ich den Ursprung der böhmischen Bibelübersetzung erst zu entdecken glaubte, und noch jetzt keinen frühern annehmen kann) ohne alle Bibel- übersetzung zu lassen“; wenn es auch leicht und ohne Mühe hätte geschehen können, die biblischen Bücher aus der altslawonischen Kir-/chensprache in das Böhmische umzuschmelzen; so glaube ich noch immer, daß die Geistlichkeit hierinn gerade nichts ge- 1 Erben (na m. uv. str. 71): Unde ne id fiat. 2 Podtrhává Dobrovský. 3 Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften auf das Jahr 1788, 1789, str. 295. Od slova „unverantwortliche“ až po slova „zu lassen“ doslovný citát z Dobnera, Dobrovský jen vynechal „ja“ před „höchst“, doplnil za slovem „Nachlässigkeit“ na vysvětlenou: „der Geistlichkeit“ a „unser Volk“ přeměnil v „das Volk“; citovaný passus nedal do uvozovek. V závorce je poznámka Dobrovského.
41/42/43 Sprache und Litteratur (1792) 81 num celebrari annueremus officium, scias nos huic petitioni tuæ nequaquam posse fauere. Ex hoc nempe sæepe voluentibus liquet, non immerito sacram scripturam omnipotenti Deo pla- cuisse quibusdam locis esse occultam, ne si ad liquidum cunctis pateret, forte vilesceret et subjaceret despectui, aut praue intel- lecta a mediocribus in errorem induceret. Neque enim ad excu- sationem juuat, quod quidam religiosi viri (die Mönche zu Sa- zawa, denen zu Gunsten sich Wratislaw an den Pabst gewendet hatte) hoc, quod simpliciter populus quærit, patienter tulerunt aut incorrectum dimiserunt, cum primitiua ecclesia multa dissi- mulauerit, quæ a sanctis Patribus postmodum, firmata christi- anitate et religione crescente, subtili examinatione correcta sunt. Vnde ne fiatl, quod a vestris imprudenter exposcitur, auctoritate beati Petri inhibemus, teque ad honorem omnipotentis Dei huic vanæ temeritati viribus totis resistere præcipimus. Wratislaw schützte zwar die Mön-/ che zu Sazawa, so lange er lebte. Allein der Wunsch des Volkes, eine Slawonische Messe hören zu dürfen, konnte nicht erfüllt werden, weil ihn der Pabst für unvernünftig und sein Begehren für eine Verwegenheit erklärte. Da nun die ganze Geistlichkeit den Grundsätzen ihres Ober- haupts getreu blieb, so war es eher zu erwarten, daß sie den Herzog Břetislaw zur Vertreibung dieser Mönche, um das Ar- gerniß ganz zu heben, bereden würden, als daß sie dem Verlan- gen der Laien nachgegeben hätten. Wenn es auch eine „unver- antwortliche, höchst sträfliche Nachlässigkeit2 der Geistlichkeit gewesen wäre, wie sich Dobner in seiner Abhandlung über das Alter der böhmischen Bibelübersetzung3 ausdrückt, das Volk so lange (bis ins 13te Jahrhundert, in welchem ich den Ursprung der böhmischen Bibelübersetzung erst zu entdecken glaubte, und noch jetzt keinen frühern annehmen kann) ohne alle Bibel- übersetzung zu lassen“; wenn es auch leicht und ohne Mühe hätte geschehen können, die biblischen Bücher aus der altslawonischen Kir-/chensprache in das Böhmische umzuschmelzen; so glaube ich noch immer, daß die Geistlichkeit hierinn gerade nichts ge- 1 Erben (na m. uv. str. 71): Unde ne id fiat. 2 Podtrhává Dobrovský. 3 Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften auf das Jahr 1788, 1789, str. 295. Od slova „unverantwortliche“ až po slova „zu lassen“ doslovný citát z Dobnera, Dobrovský jen vynechal „ja“ před „höchst“, doplnil za slovem „Nachlässigkeit“ na vysvětlenou: „der Geistlichkeit“ a „unser Volk“ přeměnil v „das Volk“; citovaný passus nedal do uvozovek. V závorce je poznámka Dobrovského.
Strana 82
82 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 43/44/45 than hat, weil es den damals herrschenden Grundsätzen gemäß ist, dieß und nicht das Gegentheil zu vermuthen „Wer kann so leicht hier glauben, fragt Dobnerl, daß dieses so nothwendige und heilsame Werk in so späte Zeiten habe verschoben werden können, da wir lange vorher durch mehrere Jahrhunderte schon eine unzählige Menge von der weltlichen Klerisei hatten ?“ Ant- wort: jeder, der da weiß, wie die Klerisei über diesen Punkt dachte. Kosmas, der Geschichtschreiber, der damals lebte, ver- räth seine Abneigung gegen die Slawischen Mönche und ihre Liturgie auf eine besondere Art. Im ersten Buche, wo er die Stiftung des Prager Bisthums erzählt, concipirte er den Brief, den die Prinzessinn Mlada vom Pabste Johann XIII. an ihren Bruder Boleslaw überbracht haben soll2. Da setzt er denn aus- drücklich die Bedingung hinzu: verum tamen3 non secundum ritus Bulgariæ4 gentis vel Ruziæ aut Sclauonicæ/ linguæ, sed magis sequens instituta et decreta apostolica5. Er legt hier schon dem Pabste Johann XIII. in den Mund, was erst zu seiner Zeit Gregor VII. dem Wratislaw verboten hatte. Denn um das Jahr 970 wäre so eine Klausel ganz unnöthig gewesen, da die Böhmen den Slawonischen Ritus in ihrem Lande nicht hatten. Karl IV. stiftete ebenfalls für Slawonische Benediktiner im Jahre 1347 ein Kloster zu Ehren des heil. Hieronymus, Cyrill und Method etc. auf der Neustadt Prag, Emaus genannt. Sie flüch- teten sich aus Kroatien und suchten Schutz bei Karln. Dieser nahm sie gnädig auf, und bat beim Pabste Klemens VI. um Er- laubniß, ihnen ein Kloster zu erbauen. Der Pabst erlaubte es, jedoch nur Eines in ganz Böhmen, und so wurden die Mönche in ihr Kloster eingeführt, wo sie ihre Messen und horas Slavo- nisch sangen. Karl hatte hierüber ein großes Vergnügen, so daßs er ihnen von Zeit zu Zeit neue Schenkungen machte. Er war ganz entzückt, einem Heiligen von Slawischer/ Abkunft (wie man ihn überredete) in seinem Königreiche ein Ehrenmal er- 1 Na m. uv. str. 284—285. Od slov „Wer kann" až po slovo „hatten" doslovný citát z Dobnera, toliko za „Klerisei“ větší vynechávka — tento passus viz G I. 322—323 [13]; Dobrovský nedal do uvozovek. 2 Chronica Boemorum. Lib. I. Cap. XXII.; ve vydání Bretholzově („Die Chronik der Böhmen des Cosmas von Prag. Herausgegeben von Bertold Bretholz. Berlin 1923,“) str. 43—44. 3 Bretholz: Veruntamen. 4 Bretholz: ritus aut sectam Bulgarie. Ve vydání Bretholzově str. 44, ř. 4—7.
82 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 43/44/45 than hat, weil es den damals herrschenden Grundsätzen gemäß ist, dieß und nicht das Gegentheil zu vermuthen „Wer kann so leicht hier glauben, fragt Dobnerl, daß dieses so nothwendige und heilsame Werk in so späte Zeiten habe verschoben werden können, da wir lange vorher durch mehrere Jahrhunderte schon eine unzählige Menge von der weltlichen Klerisei hatten ?“ Ant- wort: jeder, der da weiß, wie die Klerisei über diesen Punkt dachte. Kosmas, der Geschichtschreiber, der damals lebte, ver- räth seine Abneigung gegen die Slawischen Mönche und ihre Liturgie auf eine besondere Art. Im ersten Buche, wo er die Stiftung des Prager Bisthums erzählt, concipirte er den Brief, den die Prinzessinn Mlada vom Pabste Johann XIII. an ihren Bruder Boleslaw überbracht haben soll2. Da setzt er denn aus- drücklich die Bedingung hinzu: verum tamen3 non secundum ritus Bulgariæ4 gentis vel Ruziæ aut Sclauonicæ/ linguæ, sed magis sequens instituta et decreta apostolica5. Er legt hier schon dem Pabste Johann XIII. in den Mund, was erst zu seiner Zeit Gregor VII. dem Wratislaw verboten hatte. Denn um das Jahr 970 wäre so eine Klausel ganz unnöthig gewesen, da die Böhmen den Slawonischen Ritus in ihrem Lande nicht hatten. Karl IV. stiftete ebenfalls für Slawonische Benediktiner im Jahre 1347 ein Kloster zu Ehren des heil. Hieronymus, Cyrill und Method etc. auf der Neustadt Prag, Emaus genannt. Sie flüch- teten sich aus Kroatien und suchten Schutz bei Karln. Dieser nahm sie gnädig auf, und bat beim Pabste Klemens VI. um Er- laubniß, ihnen ein Kloster zu erbauen. Der Pabst erlaubte es, jedoch nur Eines in ganz Böhmen, und so wurden die Mönche in ihr Kloster eingeführt, wo sie ihre Messen und horas Slavo- nisch sangen. Karl hatte hierüber ein großes Vergnügen, so daßs er ihnen von Zeit zu Zeit neue Schenkungen machte. Er war ganz entzückt, einem Heiligen von Slawischer/ Abkunft (wie man ihn überredete) in seinem Königreiche ein Ehrenmal er- 1 Na m. uv. str. 284—285. Od slov „Wer kann" až po slovo „hatten" doslovný citát z Dobnera, toliko za „Klerisei“ větší vynechávka — tento passus viz G I. 322—323 [13]; Dobrovský nedal do uvozovek. 2 Chronica Boemorum. Lib. I. Cap. XXII.; ve vydání Bretholzově („Die Chronik der Böhmen des Cosmas von Prag. Herausgegeben von Bertold Bretholz. Berlin 1923,“) str. 43—44. 3 Bretholz: Veruntamen. 4 Bretholz: ritus aut sectam Bulgarie. Ve vydání Bretholzově str. 44, ř. 4—7.
Strana 83
45/46/47 Sprache und Litteratur (1792) 83 richtet zu haben1: Ob reuerentiam et honorem, sind die Worte des Stiftungsbriefes,2 gloriosissimi Confessoris Beati Jeronymi Stry- doniensis, Doctoris egregii et translatoris interpretisque eximii sacræ scripturæ de hebraica in latinam et Slauonicam linguas, de qua siquidem Slauonica nostri regni Boemiæ idioma sumpsit exordium primordialiter et processit. Und ferner3: vt ipse in dicto regno velut inter gentem suam et patriam perpetuo red- datur gloriosus. In einem Schenkungsbriefe vom J. 1349 heißt es, er müsse vorzüglich auf jene Bedacht nehmen, die mit ihm durch das sanfte Band der Muttersprache enger verbunden wä- ren (qui nobis natalis linguæ dulci et suaui mansuetudine con- nectuntur).4 In einem andern vom J. 1352 sagt er sogar, daß durch ihre Gegenwart selbst die böhmische Sprache an Glanz gewinne, (conspicimus et boemicæ nostræe linguæ decores amplioris cla- ritatis honoribus decorari),5 in wiefern nämlich die Böhmen an dem Vorzuge und der / Ehre, in Slavonischer Sprache Messe lesen und hören zu dürfen, Theil nehmen konnten. Ferner wies Karl im J. 1356 dem Schreiber Johann, der die nöthigen Litur- gischen Bücher (libros legendarum et cantus nobilis lingux slauo- nicæ) für die Mönche schrieb, einen jährlichen Gehalt an; und wohnte im J. 1372 in Gesellschaft vieler Fürsten und Bischöfe der feierlichen Einweihung dieses Klosters bei. Allein so vielen Antheil auch die Böhmen an dieser An- stalt nahmen, so leicht sie sich (selbst den Johann Huß nicht ausgenommen) bereden ließen, den heil. Hieronymus für ihren Landsmann und für den Erfinder der Glagolitischen Schrift und Ubersetzer der Slavonischen Bibel, die h. Cyrill und Method, denn auch ihnen zu Ehren ward das Slawische Kloster ge- stiftet, für der Slaven und Böhmen Apostel zu halten; so wenig Gebrauch konnten und wollten sie von den glagolitischen Lettern und der liturgischen Sprache machen. Denn sie hatten bereits seit hundert Jahren mit la/teinischen Lettern in ihrer 1 Všechny listiny Karlovy, z nichž Dobrovský na tomto místě cituje úryvky, otiskl F. M. Pelcl v „Urkundenbuchu“ své knihy „Kaiser Karl IV., König in Böhmen“, I. (1780), č. 83, 86, 93, II. (1781), č. 343. 2 Ve vydání: „Das vollständige Registrum Slavorum. Heraus- gegeben von L. Helmling und Ad. Horcicka. Prag 1904,“ str. 10; tu: „memoriam gloriosissimi.... Stridonensis“. 3 Helmling—Horcicka str. 10—11. 4 Helmling—Horcicka str. 21. Helmling—Horcicka str. 40. Helmling—Horcicka str. 65. 5 6
45/46/47 Sprache und Litteratur (1792) 83 richtet zu haben1: Ob reuerentiam et honorem, sind die Worte des Stiftungsbriefes,2 gloriosissimi Confessoris Beati Jeronymi Stry- doniensis, Doctoris egregii et translatoris interpretisque eximii sacræ scripturæ de hebraica in latinam et Slauonicam linguas, de qua siquidem Slauonica nostri regni Boemiæ idioma sumpsit exordium primordialiter et processit. Und ferner3: vt ipse in dicto regno velut inter gentem suam et patriam perpetuo red- datur gloriosus. In einem Schenkungsbriefe vom J. 1349 heißt es, er müsse vorzüglich auf jene Bedacht nehmen, die mit ihm durch das sanfte Band der Muttersprache enger verbunden wä- ren (qui nobis natalis linguæ dulci et suaui mansuetudine con- nectuntur).4 In einem andern vom J. 1352 sagt er sogar, daß durch ihre Gegenwart selbst die böhmische Sprache an Glanz gewinne, (conspicimus et boemicæ nostræe linguæ decores amplioris cla- ritatis honoribus decorari),5 in wiefern nämlich die Böhmen an dem Vorzuge und der / Ehre, in Slavonischer Sprache Messe lesen und hören zu dürfen, Theil nehmen konnten. Ferner wies Karl im J. 1356 dem Schreiber Johann, der die nöthigen Litur- gischen Bücher (libros legendarum et cantus nobilis lingux slauo- nicæ) für die Mönche schrieb, einen jährlichen Gehalt an; und wohnte im J. 1372 in Gesellschaft vieler Fürsten und Bischöfe der feierlichen Einweihung dieses Klosters bei. Allein so vielen Antheil auch die Böhmen an dieser An- stalt nahmen, so leicht sie sich (selbst den Johann Huß nicht ausgenommen) bereden ließen, den heil. Hieronymus für ihren Landsmann und für den Erfinder der Glagolitischen Schrift und Ubersetzer der Slavonischen Bibel, die h. Cyrill und Method, denn auch ihnen zu Ehren ward das Slawische Kloster ge- stiftet, für der Slaven und Böhmen Apostel zu halten; so wenig Gebrauch konnten und wollten sie von den glagolitischen Lettern und der liturgischen Sprache machen. Denn sie hatten bereits seit hundert Jahren mit la/teinischen Lettern in ihrer 1 Všechny listiny Karlovy, z nichž Dobrovský na tomto místě cituje úryvky, otiskl F. M. Pelcl v „Urkundenbuchu“ své knihy „Kaiser Karl IV., König in Böhmen“, I. (1780), č. 83, 86, 93, II. (1781), č. 343. 2 Ve vydání: „Das vollständige Registrum Slavorum. Heraus- gegeben von L. Helmling und Ad. Horcicka. Prag 1904,“ str. 10; tu: „memoriam gloriosissimi.... Stridonensis“. 3 Helmling—Horcicka str. 10—11. 4 Helmling—Horcicka str. 21. Helmling—Horcicka str. 40. Helmling—Horcicka str. 65. 5 6
Strana 84
84 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 47148/49 Landessprache geschriebene Bücher mancherlei Inhalts, so- gar einige biblische Bücher; ihre Sprache hatte auch schon denjenigen Grad von Kultur erreicht, daß sie nicht mehr nöthig hatten, sich einige Hülfe von den Slavonischen Mön- chen zu erbetteln. Ich habe die Böhmische Übersetzung jener Zeit in sehr vielen Stellen mit der Slavonischen Kirchenversion fleißig verglichen, und nicht die geringste Spur davon entdecken können, daß die Böhmen ihre Ubersetzung daraus verbessert oder wenigstens einige passendere Ausdrücke daraus entlehnet hätten. Sie wollten lieber bei der lateinischen Kirchenversion, die allgemein für ein Werk des Hieronymus gehalten wurde, als bei einem authentischen Texte stehen bleiben und darnach ihre Ubersetzungl nach und nach verbessern: als mit Hülfe der vor- geblichen Hieronymisch-slavonischen Version neue Verwirrun- gen anrichten. Dessen ungeachtet war die Bekanntschaft mit den Slawischen Mönchen nicht ohne Nutzen von beiden Seiten. Die al/ten Croaten starben nach und nach aus und man nahm geborne Böhmen ins Kloster auf. Diese machten einen Versuch, freilich nur zu ihrem Gebrauch, und aus Mangel einer ganzen Slavonischen Bibel, die vorhandene Böhmische (gut gemerkt Böhmische, nicht Slavonische) Bibelübersetzung mit glagoliti- schen Buchstaben im J. 1416 abzuschreiben, wovon ich unten" einen Band anführen werde. Später, denn sie traten zur Parthei der Utraquisten über, haben sie den Slavonischen Gottesdienst mit dem Böhmischen vertauscht. Auf der andern Seite ward Hußs durch die slawischen Benennungen ihres Alphabets auf den Ge- danken geleitet, auch das Böhmische A B C so zu ordnen, und die Buchstaben auf gleiche Weise zu benennen: a — bude — celé — čeledi — dáno — dědictwj u. s. w. Für das i konnte er in der Böhmischen Sprache keinen Nahmen finden, daher ward er be- müssigt das Slavonische ili dazu zu nehmen. Und obschon sich nicht alle böhmische Bücherabschreiber nach Hussens or/tho- graphischen Entwurf richteten, so erhielt sich doch dieß Alpha- bet noch bis in die Mitte des XVIten Jahrhunderts in einigen Schulen. Auch unsre Philologen wußten guten Gebrauch von der Kenntniß der slawonischen Sprache in Erklärung veralteter oder dunkler böhmischer Wörter zu machen; davon ich zwei Beispiele 1 Dobrovský tiskovou chybou: Usersetzung. V Mus. výt. 2. opravil na: Ubersetzung. 2 G II. 141 [132].
84 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 47148/49 Landessprache geschriebene Bücher mancherlei Inhalts, so- gar einige biblische Bücher; ihre Sprache hatte auch schon denjenigen Grad von Kultur erreicht, daß sie nicht mehr nöthig hatten, sich einige Hülfe von den Slavonischen Mön- chen zu erbetteln. Ich habe die Böhmische Übersetzung jener Zeit in sehr vielen Stellen mit der Slavonischen Kirchenversion fleißig verglichen, und nicht die geringste Spur davon entdecken können, daß die Böhmen ihre Ubersetzung daraus verbessert oder wenigstens einige passendere Ausdrücke daraus entlehnet hätten. Sie wollten lieber bei der lateinischen Kirchenversion, die allgemein für ein Werk des Hieronymus gehalten wurde, als bei einem authentischen Texte stehen bleiben und darnach ihre Ubersetzungl nach und nach verbessern: als mit Hülfe der vor- geblichen Hieronymisch-slavonischen Version neue Verwirrun- gen anrichten. Dessen ungeachtet war die Bekanntschaft mit den Slawischen Mönchen nicht ohne Nutzen von beiden Seiten. Die al/ten Croaten starben nach und nach aus und man nahm geborne Böhmen ins Kloster auf. Diese machten einen Versuch, freilich nur zu ihrem Gebrauch, und aus Mangel einer ganzen Slavonischen Bibel, die vorhandene Böhmische (gut gemerkt Böhmische, nicht Slavonische) Bibelübersetzung mit glagoliti- schen Buchstaben im J. 1416 abzuschreiben, wovon ich unten" einen Band anführen werde. Später, denn sie traten zur Parthei der Utraquisten über, haben sie den Slavonischen Gottesdienst mit dem Böhmischen vertauscht. Auf der andern Seite ward Hußs durch die slawischen Benennungen ihres Alphabets auf den Ge- danken geleitet, auch das Böhmische A B C so zu ordnen, und die Buchstaben auf gleiche Weise zu benennen: a — bude — celé — čeledi — dáno — dědictwj u. s. w. Für das i konnte er in der Böhmischen Sprache keinen Nahmen finden, daher ward er be- müssigt das Slavonische ili dazu zu nehmen. Und obschon sich nicht alle böhmische Bücherabschreiber nach Hussens or/tho- graphischen Entwurf richteten, so erhielt sich doch dieß Alpha- bet noch bis in die Mitte des XVIten Jahrhunderts in einigen Schulen. Auch unsre Philologen wußten guten Gebrauch von der Kenntniß der slawonischen Sprache in Erklärung veralteter oder dunkler böhmischer Wörter zu machen; davon ich zwei Beispiele 1 Dobrovský tiskovou chybou: Usersetzung. V Mus. výt. 2. opravil na: Ubersetzung. 2 G II. 141 [132].
Strana 85
49/50/51 nennen kann: Eins vom Jahre 1397, worinn Johann von Holeschau ein Břewniower Benediktiner einen KOMMENTAR über daß be- kannte böhmische Lied des h. Adalberts€ schrieb; das zweite vom J. 1587, in welchem Matthäus Philonomus, der dem Kloster in Emaus als Abt vorstund, ein kleines Werkchen zu Prag in 8. unter dem Titel herausgab: KNJŽKA SLOW ČESKÝCH WYLOŽENÝCH, odkud swůg počátek magj, totiž, gaký gegich gest rozum, d. i. Erklä- rung böhmischer Wörter, woher sie ihren Ursprung, und was sie für einen Sinn haben. Er beruft sich darinn sehr oft auf die Slawonische Bibelübersetzung, und fügt noch am Ende sieben Psalmen (mit böhmi/schen Lettern abgedruckt) aus derselben bei. Der sel. Dobner hielt diese Psalmen, vermuthlich aus zu geringer Kenntniß beider Sprachen oder weil es ihn jemand überredete, für Böhmisch, und schloß daraus, daß die alte Böh- mische Ubersetzung der Bibel aus der Slawonischen entsprun- gen sei.2 Allein hieraus folgt nur, daß Slawonisch mit böhmi- schen Lettern abgedruckt noch immer Slawonisch bleiben mußs, und daß die Slawonische Version mit der Böhmischen so wenig vermengt werden darf, als die Böhmische mit der Pohlnischen oder Kroatischen. Uberdieß sind die Böhmen durch das Beispiel dieser Mönche aufgemuntert worden, die Liturgie in Böhmischer Sprache, wenigstens zum Theile, einzuführen. Sie verachteten geradezu die Lateinische nicht, allein ein großer Theil der utra- quistischen Böhmen glaubte, der Gottesdienst, wo das Volk den Priester verstünde, müsse erbaulicher sein, als derjenige, wo er sich nur allein verständlich wäre. Sie brachten ihr Verlangen mit einer Art von Zutrauen/ und Freimüthigkeit dem Kirchen- rath zu Basel (1433) vor, (quatenus vestræe paternitates dignen- tur permittere ad minus Euangelia, Epistolas et symbolum in vulgari in Missis et ecclesiis coram3 populo ad excitandam de- votionem libertari, legi et decantari)4; und unterstützten ihre Bitte damit, daß es ja von der Kirche schon ehedem erlaubt worden wäre, selbst in Böhmen (bei den Slawen in Emaus) in der Slawischen Sprache Messe zu lesen; (nam in nostro linguagio Sclauico ex indulto ecclesiæ olim ab antiquo in vulgari suo exer- Sprache und Litteratur (1792) 85 1 Hospodine, pomiluj ny. Tr L I. 469 (f. 15a—19a). 2 V „Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung" (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788. 1789.), str. 296—297. 3 Dobrovský: eorum. Coleti (v. n.): coram. 4 Ve vydání: Sacrosancta concilia, curante Nicolao Coleti, Venetiis, 1731, XVII., anno 1438, 213 E.
49/50/51 nennen kann: Eins vom Jahre 1397, worinn Johann von Holeschau ein Břewniower Benediktiner einen KOMMENTAR über daß be- kannte böhmische Lied des h. Adalberts€ schrieb; das zweite vom J. 1587, in welchem Matthäus Philonomus, der dem Kloster in Emaus als Abt vorstund, ein kleines Werkchen zu Prag in 8. unter dem Titel herausgab: KNJŽKA SLOW ČESKÝCH WYLOŽENÝCH, odkud swůg počátek magj, totiž, gaký gegich gest rozum, d. i. Erklä- rung böhmischer Wörter, woher sie ihren Ursprung, und was sie für einen Sinn haben. Er beruft sich darinn sehr oft auf die Slawonische Bibelübersetzung, und fügt noch am Ende sieben Psalmen (mit böhmi/schen Lettern abgedruckt) aus derselben bei. Der sel. Dobner hielt diese Psalmen, vermuthlich aus zu geringer Kenntniß beider Sprachen oder weil es ihn jemand überredete, für Böhmisch, und schloß daraus, daß die alte Böh- mische Ubersetzung der Bibel aus der Slawonischen entsprun- gen sei.2 Allein hieraus folgt nur, daß Slawonisch mit böhmi- schen Lettern abgedruckt noch immer Slawonisch bleiben mußs, und daß die Slawonische Version mit der Böhmischen so wenig vermengt werden darf, als die Böhmische mit der Pohlnischen oder Kroatischen. Uberdieß sind die Böhmen durch das Beispiel dieser Mönche aufgemuntert worden, die Liturgie in Böhmischer Sprache, wenigstens zum Theile, einzuführen. Sie verachteten geradezu die Lateinische nicht, allein ein großer Theil der utra- quistischen Böhmen glaubte, der Gottesdienst, wo das Volk den Priester verstünde, müsse erbaulicher sein, als derjenige, wo er sich nur allein verständlich wäre. Sie brachten ihr Verlangen mit einer Art von Zutrauen/ und Freimüthigkeit dem Kirchen- rath zu Basel (1433) vor, (quatenus vestræe paternitates dignen- tur permittere ad minus Euangelia, Epistolas et symbolum in vulgari in Missis et ecclesiis coram3 populo ad excitandam de- votionem libertari, legi et decantari)4; und unterstützten ihre Bitte damit, daß es ja von der Kirche schon ehedem erlaubt worden wäre, selbst in Böhmen (bei den Slawen in Emaus) in der Slawischen Sprache Messe zu lesen; (nam in nostro linguagio Sclauico ex indulto ecclesiæ olim ab antiquo in vulgari suo exer- Sprache und Litteratur (1792) 85 1 Hospodine, pomiluj ny. Tr L I. 469 (f. 15a—19a). 2 V „Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung" (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788. 1789.), str. 296—297. 3 Dobrovský: eorum. Coleti (v. n.): coram. 4 Ve vydání: Sacrosancta concilia, curante Nicolao Coleti, Venetiis, 1731, XVII., anno 1438, 213 E.
Strana 86
86 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 51/52/53 cetur, (in Dalmatien, Kroatien u. s. f.) etiam in regno nostro.1 Sonst aber war der Einfluß der altslawonischen Kirchen- sprache auf die Kultur der Böhmischen ganz unbeträchtlich, oder besser zu sagen, der Gebrauch der Slawischen Sprache und Schriftarten (die zwei Klöster ausgenommen) war den Böhmen so unbekannt, daß sie beim Gottesdienste, auf Münzen, in Ur- kunden sich nie einer andern als der Lateinischen bedient haben, bis sie endlich anfiengen, ihre Landessprache, deren Geschich/ te wir nun verfolgen wollen, dazu zu gebrauchen. §. 7. Perioden der Kultur der Böhmischen Sprache. Der ganze Zeitraum der Geschichte der Böhmischen Spra- che zerfällt in sechs Abschnitte. 1. Von der Einwanderung der Böhmen oder Tschechen bis auf ihre Erleuchtung durch das Christenthum. 2. Von der Verbreitung des Christenthums bis auf den König Johann. 3. Von diesem bis auf Hussen oder K. Wen- zels Tod. 4. Vom Anfange des Hussittenkrieges bis auf die Ver- breitung der Buchdruckerkunst in Böhmen, oder bis auf Ferdi- nand I. 5. Von dieser Zeit an bis auf die Schlacht am weissen Berge 1620. 6. Von der Vertreibung der Nichtkatholischen bis auf unsre Zeiten. Erste Periode. Im ersten Zeitraum, beiläufig vom J. 550—900, waren die Böhmen noch roh; ihre Sprache konnte also auch nicht anders beschaffen sein, wiewohl sich in allen Slawischen Dialekten Spuren einer viel frühern, freilich nur anfänglichen Kultur der ganzen Nation in ihren alten Wohnsitzen, finden lassen. Allein wir verfolgen hier die Geschichte eines schon getrennten Stam- mes, der Böhmen, die erst mit dem J. 805 sichere Data liefert, da Karls des Großen2 Heere tiefer in ihr Land eindrangen. Sie kannten ehedem keine Könige, daher sie von seinem Nahmen Karl einen König Král nannten, so wie die Deutschen einen Kaiser von Caesar. Die Böhmische Sprache war ihrem Baue und wesentlichen Eigenschaften nach schon damals die heutige. Dieß erhellet aus den eigenen Nahmen der alten heidnischen Herzoge, der Flüsse, Berge, Städte und Schlösser, die uns Kosmas im er- 1 2 Na m. uv. 213 E. Dobrovský: großen; v G II. 4 [64]: Große.
86 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 51/52/53 cetur, (in Dalmatien, Kroatien u. s. f.) etiam in regno nostro.1 Sonst aber war der Einfluß der altslawonischen Kirchen- sprache auf die Kultur der Böhmischen ganz unbeträchtlich, oder besser zu sagen, der Gebrauch der Slawischen Sprache und Schriftarten (die zwei Klöster ausgenommen) war den Böhmen so unbekannt, daß sie beim Gottesdienste, auf Münzen, in Ur- kunden sich nie einer andern als der Lateinischen bedient haben, bis sie endlich anfiengen, ihre Landessprache, deren Geschich/ te wir nun verfolgen wollen, dazu zu gebrauchen. §. 7. Perioden der Kultur der Böhmischen Sprache. Der ganze Zeitraum der Geschichte der Böhmischen Spra- che zerfällt in sechs Abschnitte. 1. Von der Einwanderung der Böhmen oder Tschechen bis auf ihre Erleuchtung durch das Christenthum. 2. Von der Verbreitung des Christenthums bis auf den König Johann. 3. Von diesem bis auf Hussen oder K. Wen- zels Tod. 4. Vom Anfange des Hussittenkrieges bis auf die Ver- breitung der Buchdruckerkunst in Böhmen, oder bis auf Ferdi- nand I. 5. Von dieser Zeit an bis auf die Schlacht am weissen Berge 1620. 6. Von der Vertreibung der Nichtkatholischen bis auf unsre Zeiten. Erste Periode. Im ersten Zeitraum, beiläufig vom J. 550—900, waren die Böhmen noch roh; ihre Sprache konnte also auch nicht anders beschaffen sein, wiewohl sich in allen Slawischen Dialekten Spuren einer viel frühern, freilich nur anfänglichen Kultur der ganzen Nation in ihren alten Wohnsitzen, finden lassen. Allein wir verfolgen hier die Geschichte eines schon getrennten Stam- mes, der Böhmen, die erst mit dem J. 805 sichere Data liefert, da Karls des Großen2 Heere tiefer in ihr Land eindrangen. Sie kannten ehedem keine Könige, daher sie von seinem Nahmen Karl einen König Král nannten, so wie die Deutschen einen Kaiser von Caesar. Die Böhmische Sprache war ihrem Baue und wesentlichen Eigenschaften nach schon damals die heutige. Dieß erhellet aus den eigenen Nahmen der alten heidnischen Herzoge, der Flüsse, Berge, Städte und Schlösser, die uns Kosmas im er- 1 2 Na m. uv. 213 E. Dobrovský: großen; v G II. 4 [64]: Große.
Strana 87
53/54/55/56 Sprache und Litteratur (1792) 87 sten Buche seiner Chronik aus der Sagenwelt aufbewahret hat." Dergleichen sind: Ryp (Rjp), Krok, Liubussa (Libusse), Lu- bossin, Tětka, Tetin, Leuigradec, Tursko, Diewin, Wissegrad, Labe, Bielina, Ogra (Ohře), Wltawa, Msa (Mže) u. s. f. Das Ver- zeichniß aller aus diesem Zeit/raum übrig gebliebenen einzel- nen Wörter würde nicht unbeträchtlich sein, wenn sich jemand die Mühe gäbe, sie zu sammeln und aus dem ganzen Slawischen Sprachschatze, wenn das Böhmische nicht mehr hinreichte, ety- mologisch zu erklären. Nur Schade, daß die alten Böhmisch- und Mährisch-Slawischen Nahmen, die in den Deutschen Annalen vorkommen, oft kaum mehr kenntlich sind. So ist in der Stelle der Fränkischen Annalen auf das Jahr 864, wo es heißt: Hludo- vicus Rex — Rasticen in quadam ciuitate, quae lingua gentis illius Douina, id est, puella dicitur, obsedit', ein offenbarer Schreib- fehler in dem Worte Douina anstatt Deuina, böhmisch ausge- sprochen Děwina, von děwa, virgo, puella, daher děwice, děwka, děwče. Es ist nämlich Djevina, das heutige Teben (Dewen) am Ausflusse der March in die Donau, so viel als Magdeburg, Par- thenopolis, und wirklich nannten die Slawen auch die Stadt Mag- deburg in Sachsen Djevin. §. 8. Zweite Periode. Denkmale aus derselben. Schon im Jahre 845 ließen sich vierzehn böhmische Her- zoge oder Fürsten taufen. Mit dem Großherzog Bořiwoy kam die christliche Religion auf den Thron. Seine kurze Regierung nach seiner Taufe machte, daß er für das Christenthum weniger thun konnte, als sein Sohn Spitihniew that, den die ältesten Legenden vom heil. Wenzel als den Urheber und ersten Beför- derer der christlichen Religion in Böhmen rühmen. Die nach dem Tode Swatopluks in Mähren entstandenen Unruhen veranlaß- ten ihn, 895 mit dem Deutschen Reiche in genauere Verbin- dung zu treten, und so erhielt Böhmen seine ersten christlichen Lehrer aus Deutschland. Die ersten Kirchen wurden in Burgen oder Kastellen gebauet, man denke hier an die zu Hradetz von Bořiwoy erbaute Kirche des heil. Clemens und andere, daher der böhmische Nahme Kostel, Kirche. Der heil. Wen/zel ward 1 Viz H. Jireček ČČM LXVIII. (1894), str. 114 n. a LXVI. (1892) str. 267 n. 2 Ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990 scriptores coaetanei XII. II. Francofurti 1594“, str. 69.
53/54/55/56 Sprache und Litteratur (1792) 87 sten Buche seiner Chronik aus der Sagenwelt aufbewahret hat." Dergleichen sind: Ryp (Rjp), Krok, Liubussa (Libusse), Lu- bossin, Tětka, Tetin, Leuigradec, Tursko, Diewin, Wissegrad, Labe, Bielina, Ogra (Ohře), Wltawa, Msa (Mže) u. s. f. Das Ver- zeichniß aller aus diesem Zeit/raum übrig gebliebenen einzel- nen Wörter würde nicht unbeträchtlich sein, wenn sich jemand die Mühe gäbe, sie zu sammeln und aus dem ganzen Slawischen Sprachschatze, wenn das Böhmische nicht mehr hinreichte, ety- mologisch zu erklären. Nur Schade, daß die alten Böhmisch- und Mährisch-Slawischen Nahmen, die in den Deutschen Annalen vorkommen, oft kaum mehr kenntlich sind. So ist in der Stelle der Fränkischen Annalen auf das Jahr 864, wo es heißt: Hludo- vicus Rex — Rasticen in quadam ciuitate, quae lingua gentis illius Douina, id est, puella dicitur, obsedit', ein offenbarer Schreib- fehler in dem Worte Douina anstatt Deuina, böhmisch ausge- sprochen Děwina, von děwa, virgo, puella, daher děwice, děwka, děwče. Es ist nämlich Djevina, das heutige Teben (Dewen) am Ausflusse der March in die Donau, so viel als Magdeburg, Par- thenopolis, und wirklich nannten die Slawen auch die Stadt Mag- deburg in Sachsen Djevin. §. 8. Zweite Periode. Denkmale aus derselben. Schon im Jahre 845 ließen sich vierzehn böhmische Her- zoge oder Fürsten taufen. Mit dem Großherzog Bořiwoy kam die christliche Religion auf den Thron. Seine kurze Regierung nach seiner Taufe machte, daß er für das Christenthum weniger thun konnte, als sein Sohn Spitihniew that, den die ältesten Legenden vom heil. Wenzel als den Urheber und ersten Beför- derer der christlichen Religion in Böhmen rühmen. Die nach dem Tode Swatopluks in Mähren entstandenen Unruhen veranlaß- ten ihn, 895 mit dem Deutschen Reiche in genauere Verbin- dung zu treten, und so erhielt Böhmen seine ersten christlichen Lehrer aus Deutschland. Die ersten Kirchen wurden in Burgen oder Kastellen gebauet, man denke hier an die zu Hradetz von Bořiwoy erbaute Kirche des heil. Clemens und andere, daher der böhmische Nahme Kostel, Kirche. Der heil. Wen/zel ward 1 Viz H. Jireček ČČM LXVIII. (1894), str. 114 n. a LXVI. (1892) str. 267 n. 2 Ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990 scriptores coaetanei XII. II. Francofurti 1594“, str. 69.
Strana 88
88 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 56/57/58 von einem Priester zu Budetsch, unweit Prag, wo Spitihniew eine Kirche bauen ließ, in der lateinischen Sprache unterrichtet. Da er zur Regierung kam, ließ er aus Sachsen, Schwaben und Baiern Priester nach Prag kommen. Diese, weil sie Deutsche waren, und zugleich das Kirchenlatein verstunden, machten die Böhmen mit zwei Mitteln bekannt, ihre noch arme Sprache mit neuen Ausdrücken für neue Begriffe zu bereichern. Man nahm entweder fremde Wörter auf, dergleichen biskup, oltář, křjž, papež, klásster, kostel, kůr, msse, ornát, kapsa, komže, křest, mnich, geptisska, biřmovati, orodowati und mehrere an- dere sind, oder man bildete nach dem Muster der Lateinischen und Deutschen Sprache neue Wörter aus Böhmischen Wurzeln. So entstunden: byt, bytnost, essentia, swátost, sacramentum, trogice, trinitas, očistec, purgatorium, prozřetedlnost, prouidentia, podezřelý, suspectus, dworný, curiosus, man dachte hier an curia, dwůr, zlořečiti, maledicere, předsewzetj, propositum, dobrodinj, beneficium, masopůst, carnis pri/uium, hodnowierný, fide di- gnus, wo es vielmehr wjry hodný heißen sollte, wssemohaucý, om- nipotens, milosrdný, misericors, málomyslný, pusillanimis, klein- müthig, bezbožný, gottlos, bohabogný, gottesfürchtig, dobrowol- ně, freiwillig, twrdossigný, hartnäckig, okamženj, Augenblick, wsseobecný, allgemein u. s. f. Manche andere Wörter, die schon vorhanden waren, bekamen durch Ubertragung auf einen andern Gegenstand neue Bedeutungen, Kněz, ehedem ein Fürst, Herr, jetzt ein Priester, weil das alte Pop einen verächtlichen Neben- begriff hatte. Kázati, jubere, schaffen, ward auch vom Predigen gebraucht, weil man die Predigten als verkündigte Befehle ansah. Bei diesen Umständen darf man sich nicht wundern, wenn die Böhmen noch täglich wider den Syntax beten, zbaw nás od zlého, libera nos a malo, wo sie sonst das Verbum zbawiti nie mit der Präposition od gebrauchen. Ihre ersten Lehrer sahen ihr Latein, aus Mangel hinlänglicher Sprach/kunde, für ein Muster an, nach welchem sich jede andere Sprache bequemen müßte. Dem heil. Adalbert, zweiten Bischofe von Prag, einem ge- bornen Böhmen, haben wir ein böhmisches Lied aus dem zehnten Jahrhundert zu verdanken, welches uns nicht so sehr seines in- nern Werthes als vielmehr des Alterthums wegen immer schätz- bar bleiben wird. Hajek glaubt, der heil. Mann habe die Erlaub- niß, ein Lied in Slawischer Sprache öffentlich in den Kirchen absingen zu lassen, erst beim Pabste einholen müssen. Nach
88 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 56/57/58 von einem Priester zu Budetsch, unweit Prag, wo Spitihniew eine Kirche bauen ließ, in der lateinischen Sprache unterrichtet. Da er zur Regierung kam, ließ er aus Sachsen, Schwaben und Baiern Priester nach Prag kommen. Diese, weil sie Deutsche waren, und zugleich das Kirchenlatein verstunden, machten die Böhmen mit zwei Mitteln bekannt, ihre noch arme Sprache mit neuen Ausdrücken für neue Begriffe zu bereichern. Man nahm entweder fremde Wörter auf, dergleichen biskup, oltář, křjž, papež, klásster, kostel, kůr, msse, ornát, kapsa, komže, křest, mnich, geptisska, biřmovati, orodowati und mehrere an- dere sind, oder man bildete nach dem Muster der Lateinischen und Deutschen Sprache neue Wörter aus Böhmischen Wurzeln. So entstunden: byt, bytnost, essentia, swátost, sacramentum, trogice, trinitas, očistec, purgatorium, prozřetedlnost, prouidentia, podezřelý, suspectus, dworný, curiosus, man dachte hier an curia, dwůr, zlořečiti, maledicere, předsewzetj, propositum, dobrodinj, beneficium, masopůst, carnis pri/uium, hodnowierný, fide di- gnus, wo es vielmehr wjry hodný heißen sollte, wssemohaucý, om- nipotens, milosrdný, misericors, málomyslný, pusillanimis, klein- müthig, bezbožný, gottlos, bohabogný, gottesfürchtig, dobrowol- ně, freiwillig, twrdossigný, hartnäckig, okamženj, Augenblick, wsseobecný, allgemein u. s. f. Manche andere Wörter, die schon vorhanden waren, bekamen durch Ubertragung auf einen andern Gegenstand neue Bedeutungen, Kněz, ehedem ein Fürst, Herr, jetzt ein Priester, weil das alte Pop einen verächtlichen Neben- begriff hatte. Kázati, jubere, schaffen, ward auch vom Predigen gebraucht, weil man die Predigten als verkündigte Befehle ansah. Bei diesen Umständen darf man sich nicht wundern, wenn die Böhmen noch täglich wider den Syntax beten, zbaw nás od zlého, libera nos a malo, wo sie sonst das Verbum zbawiti nie mit der Präposition od gebrauchen. Ihre ersten Lehrer sahen ihr Latein, aus Mangel hinlänglicher Sprach/kunde, für ein Muster an, nach welchem sich jede andere Sprache bequemen müßte. Dem heil. Adalbert, zweiten Bischofe von Prag, einem ge- bornen Böhmen, haben wir ein böhmisches Lied aus dem zehnten Jahrhundert zu verdanken, welches uns nicht so sehr seines in- nern Werthes als vielmehr des Alterthums wegen immer schätz- bar bleiben wird. Hajek glaubt, der heil. Mann habe die Erlaub- niß, ein Lied in Slawischer Sprache öffentlich in den Kirchen absingen zu lassen, erst beim Pabste einholen müssen. Nach
Strana 89
58/59 Sprache und Litteratur (1792) 89 seinem Berichte brachte er es auf Pergament geschrieben von Rom mit.1 Dem sei nun, wie ihm wolle, so scheint doch, wenn Kosmas erzählt,2 das Volk habe bei dieser oder jener Gelegen- heit Krlessu gesungen, kein anderes Lied gemeint zu sein, als das Adalbertische Krless, Krless, Krless, das man noch heut zu Tage bei öffentlichen Processionen zu singen pflegt. Nach einer alten Handschrift in der öffentl. Bibliothek zu Prag unter Y. I. 3. 83.,3 welche einen lateinischen 1397 geendigten Kommentar eines Benediktiners/ von Břewnow4 über dieses Lied enthält, den zwar schon Bolelucky 1668 in Rosa bohemica, jedoch mit vielen Fehlern herausgab, lautet es so : Hospodyne pomiluy ny Jhu Xpe pomyluy ny.“ Ty spase wsseho mira Spasyz ny y uslyss Hospodyne hlassy nassye. Day nam wssyem hospodyne zzizn a mir wzemi" Krleš Krles Krles." Domine, miserere nostri, Jesu Christe miserere nostri. Tu Saluator totius mundi Salua nos, et exaudi, 1 Kronika česká (1541), rok 977, list LXXXIX. Ve Flajšhansově vydání (v „Staročeské knihovně“) II. str. 129—130. 2 Rok 967 a 1037 (FRB II. str. 38, 66). 3 Tr L I. 469 (f. 15a—19a). 4 Takto anonymně Dobrovský uvádí autora při výkladu o písni „Hospodine, pomiluj ny“ ve všech třech versích „Geschichte“ (G I. 326, G III 77), ačkoli v G II. a v G III. na jiném místě (G II. 49, G III. 143) udává jej správně jménem jako Jana z Holešova, při čemž jenom v G III. odkazuje na partii o písni „Hospodine, pomiluj ny“. 5 Pars altera, str. 29—57. 6I v G I. (327) i v GIII. (77) tiskne Dobrovský v 1. verši: po- miluy, v 2. verši: pomyluy; v rukopise komentáře Jana z Holešova (Tr L I. 469, viz facsimile u Konráda [v. n.], hudeb. příloha č. V.) v obou verších: pomyluy. 7 Dobrovský opět ve všech třech versích „Geschichte“: Spasyz; v rukopise (viz facsimile u Konráda): spasizz. 8 Dobrovský zase ve všech třech vydáních „Geschichte“: zzizn a mir wzemi; v rukopise (viz facsimile u Konráda): zyzzu amír wzemy. 9 Karel Konrád: Dějiny posvátného zpěvu staročeského I. (1881), str. 27—28 a hud. příl. č. V., Zd. Nejedlý: Dějiny předhusitského zpěvu (1904), str. 315.
58/59 Sprache und Litteratur (1792) 89 seinem Berichte brachte er es auf Pergament geschrieben von Rom mit.1 Dem sei nun, wie ihm wolle, so scheint doch, wenn Kosmas erzählt,2 das Volk habe bei dieser oder jener Gelegen- heit Krlessu gesungen, kein anderes Lied gemeint zu sein, als das Adalbertische Krless, Krless, Krless, das man noch heut zu Tage bei öffentlichen Processionen zu singen pflegt. Nach einer alten Handschrift in der öffentl. Bibliothek zu Prag unter Y. I. 3. 83.,3 welche einen lateinischen 1397 geendigten Kommentar eines Benediktiners/ von Břewnow4 über dieses Lied enthält, den zwar schon Bolelucky 1668 in Rosa bohemica, jedoch mit vielen Fehlern herausgab, lautet es so : Hospodyne pomiluy ny Jhu Xpe pomyluy ny.“ Ty spase wsseho mira Spasyz ny y uslyss Hospodyne hlassy nassye. Day nam wssyem hospodyne zzizn a mir wzemi" Krleš Krles Krles." Domine, miserere nostri, Jesu Christe miserere nostri. Tu Saluator totius mundi Salua nos, et exaudi, 1 Kronika česká (1541), rok 977, list LXXXIX. Ve Flajšhansově vydání (v „Staročeské knihovně“) II. str. 129—130. 2 Rok 967 a 1037 (FRB II. str. 38, 66). 3 Tr L I. 469 (f. 15a—19a). 4 Takto anonymně Dobrovský uvádí autora při výkladu o písni „Hospodine, pomiluj ny“ ve všech třech versích „Geschichte“ (G I. 326, G III 77), ačkoli v G II. a v G III. na jiném místě (G II. 49, G III. 143) udává jej správně jménem jako Jana z Holešova, při čemž jenom v G III. odkazuje na partii o písni „Hospodine, pomiluj ny“. 5 Pars altera, str. 29—57. 6I v G I. (327) i v GIII. (77) tiskne Dobrovský v 1. verši: po- miluy, v 2. verši: pomyluy; v rukopise komentáře Jana z Holešova (Tr L I. 469, viz facsimile u Konráda [v. n.], hudeb. příloha č. V.) v obou verších: pomyluy. 7 Dobrovský opět ve všech třech versích „Geschichte“: Spasyz; v rukopise (viz facsimile u Konráda): spasizz. 8 Dobrovský zase ve všech třech vydáních „Geschichte“: zzizn a mir wzemi; v rukopise (viz facsimile u Konráda): zyzzu amír wzemy. 9 Karel Konrád: Dějiny posvátného zpěvu staročeského I. (1881), str. 27—28 a hud. příl. č. V., Zd. Nejedlý: Dějiny předhusitského zpěvu (1904), str. 315.
Strana 90
90 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 59/60/61 Domine, voces nostras. Da nobis omnibus Domine Saturitatem et pacem in terra. So klein dieses alte Denkmal ist, so viele veraltete Wörter und Formen kommen darinn vor, die jedoch auch in spätern Werken noch gefunden werden. Ny anstatt nas hat auch Pulkawa, žizn," fertilitas, einigemal Dalemil. Die im XIVten Jahrhunderte / übliche Redensart žizné leto, fertilis annus, führt selbst der alte Ausleger zur Erklärung des Wortes žizn an." Es wird in der erwähnten Handschrift bald zzizzn, bald zzizn, einmal auch zizzn geschrieben. Hajek, der dieses Lied auch in seiner Chronik ab- drucken ließ,4 hat žijžen, andere haben žižn5 daraus gemacht, beides unrichtig. Im dritten Verse las Hajek tys spasa, d. i. tu es salus, spasa für spasenj. Allein ty spase ist der Vocativ von spas, saluator, wofür wir jetzt Spasytel sagen. Mir, Welt, ist in dieser Bedeutung längst veraltet, und der alte Ausleger beruft sich" auf die Slawonischen Worte, die man bei der Messe der Slawen im Kloster Emaus zu Prag hören könne: Aganczze bozy wzemle grechi mira, day nam mir," d. i. agnus Dei qui tollis pec- cata mundi, da nobis pacem. Für pomiluy sagen wir seit Jahr- hunderten smiluy se. Uberhaupt hat der Text dieses Liedes mehr Ahnlichkeit mit dem alten Slawonischen Kirchendialekt, als irgend ein anderes Böhmisches Denkmal. Vielleicht hat es Adal/bert bei seinem Aufenthalt in Ungarns bei der Slawischen Messe singen hören und es seinen Böhmen von da mitgebracht. Kosmas, der so oft des Liedes Krless Erwähnung macht, sagt zwar nirgends, daß es vom heil. Adalbert herrühre. Dessen un- geachtet war die Tradition von dem Urheber dieses Liedes schon im XIIIten Jahrhundert allgemein. Die erste ausdrückliche Er- wähnung des heil. Adalberts als Verfassers davon geschieht beim Fortsetzer des Kosmas auf das Jahr 1260. In der Schlacht, 1 V otisku Boleluckého (Rosa Boemica. Pars altera) str. 47. 2 Dobrovský: Pulkawa. žizn,... 3 V otisku Boleluckého „Rosa Boemica“, Pars altera, str. 45. 4 Rok 977, list LXXXIX (2. str.). Ve Flajšhansově vydání II. str. 130. 5 Dobrovský: žižu; v G I. (327 [18]) i v G III. (78 [229]) rov- něž: žižu. 6 Rosa Boemica. Pars altera, str. 38—39. 7 Dobrovský cituje z rukopisu pojednání Jana z Holešova, Bolelucký otiskl chybně: „Agančze Bozy božemle y grechy mira/ dey nám mir." 8 Dobrovský: Ungern.
90 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 59/60/61 Domine, voces nostras. Da nobis omnibus Domine Saturitatem et pacem in terra. So klein dieses alte Denkmal ist, so viele veraltete Wörter und Formen kommen darinn vor, die jedoch auch in spätern Werken noch gefunden werden. Ny anstatt nas hat auch Pulkawa, žizn," fertilitas, einigemal Dalemil. Die im XIVten Jahrhunderte / übliche Redensart žizné leto, fertilis annus, führt selbst der alte Ausleger zur Erklärung des Wortes žizn an." Es wird in der erwähnten Handschrift bald zzizzn, bald zzizn, einmal auch zizzn geschrieben. Hajek, der dieses Lied auch in seiner Chronik ab- drucken ließ,4 hat žijžen, andere haben žižn5 daraus gemacht, beides unrichtig. Im dritten Verse las Hajek tys spasa, d. i. tu es salus, spasa für spasenj. Allein ty spase ist der Vocativ von spas, saluator, wofür wir jetzt Spasytel sagen. Mir, Welt, ist in dieser Bedeutung längst veraltet, und der alte Ausleger beruft sich" auf die Slawonischen Worte, die man bei der Messe der Slawen im Kloster Emaus zu Prag hören könne: Aganczze bozy wzemle grechi mira, day nam mir," d. i. agnus Dei qui tollis pec- cata mundi, da nobis pacem. Für pomiluy sagen wir seit Jahr- hunderten smiluy se. Uberhaupt hat der Text dieses Liedes mehr Ahnlichkeit mit dem alten Slawonischen Kirchendialekt, als irgend ein anderes Böhmisches Denkmal. Vielleicht hat es Adal/bert bei seinem Aufenthalt in Ungarns bei der Slawischen Messe singen hören und es seinen Böhmen von da mitgebracht. Kosmas, der so oft des Liedes Krless Erwähnung macht, sagt zwar nirgends, daß es vom heil. Adalbert herrühre. Dessen un- geachtet war die Tradition von dem Urheber dieses Liedes schon im XIIIten Jahrhundert allgemein. Die erste ausdrückliche Er- wähnung des heil. Adalberts als Verfassers davon geschieht beim Fortsetzer des Kosmas auf das Jahr 1260. In der Schlacht, 1 V otisku Boleluckého (Rosa Boemica. Pars altera) str. 47. 2 Dobrovský: Pulkawa. žizn,... 3 V otisku Boleluckého „Rosa Boemica“, Pars altera, str. 45. 4 Rok 977, list LXXXIX (2. str.). Ve Flajšhansově vydání II. str. 130. 5 Dobrovský: žižu; v G I. (327 [18]) i v G III. (78 [229]) rov- něž: žižu. 6 Rosa Boemica. Pars altera, str. 38—39. 7 Dobrovský cituje z rukopisu pojednání Jana z Holešova, Bolelucký otiskl chybně: „Agančze Bozy božemle y grechy mira/ dey nám mir." 8 Dobrovský: Ungern.
Strana 91
61/62/63 Sprache und Litteratur (1792) 91 in welcher Ottokar über den K. Bela siegte, sangen die Böhmen dieses Lied und machten die ungrischen Pferde scheu: Bohemi valido in cœlum clamore excitato, canentes hymnum a S. Adal- berto editum, quod populus singulis diebus dominicis et aliis festiuitatibus ad processionem cantatl etc. Sonst geschieht auch Erwähnung von diesem Liede bei demselben auf das J. 1249, wo man es bei der feierlichen Einführung K. Wenzels I. in die Schloß- kirche gesungen hat: populo ac Nobilibus terræ, qui tunc ade- rant, Hospodin pomiluy ny re/sonantibus.2 Und wiederum auf das J. 1283, wo er ebenfalls den ersten Vers davon anführet, ohne jedoch den Verfasser zu nennen." Aus dem eilften und zwölften Jahrhunderte haben wir kein anderes Denkmal aufzuweisen, als die einzelnen Böhmischen Wörter, welche in lateinischen Urkunden zerstreut vorkommen. Das älteste und erheblichste Stück sind zwei kleine Redesätze in dem Spitihniewischen Stiftungsbriefe der Kollegiatkirche zu Leitmeritz um d. J. 1057, welche am Ende desselben in Böhmi- scher Sprache geschrieben stehen: „Pavel dal iest plosskovicih zemu. Wlah dal iest doleass zemu, bogu i ssvatemu Scepanu sse dvema dussnicoma Bogucea a ssedleav.“4 Zemu steht hier für zemi, weil das u später in i überging, so wie noch die Slowaken dussu anstatt dussi sagen. Bogu ist unser Bohu. Die lateinischen Schreiber wählten meistens das g um unser h auszudrucken, wie man noch Praga für Praha schreibt. Dvema, d. i. dwěma, ist der Dual von dwa. Der Schrei/ber wußte das jotirte ě noch nicht zu bezeichnen. Dussnicoma, ist der Dual von Dussnjk, animator, ein Leibeigener, welches Wort auch unter den Slowaken üblich gewesen sein muß, weil es auch in Diplomen Ungarischer5 Könige vorkommt. Die Sammlung und Erklärung aller übrigen Böhmi- schen Wörter, die noch in dieser und andern alten lateinischen Urkunden anzutreffen sind, gehören in ein Glossarium, welchem man schon lange mit Sehnsucht entgegen sieht. Dieses mit Ge- nauigkeit und Präcision zu leisten, wäre eine verdienstliche Ar- beit und gewiß ein wichtiger Beitrag zur Böhmischen Sprach- geschichte. Hier nur noch einiges zur Probe der alten Ortho- 1 FRB II. 319; tu „clamore in coelum exaltato“. 2 FRB II. 308. 3 FRB II. 366. 4 Ve Friedrichově vydání (Gustav Friedrich: O zakládací listině kapituly litoměřické. Nákl. Čes. Ak. 1901) text C str. 19 [35]. Poslední slovo Friedrich transkribuje: Ssedlęatv. 5 Dobrovský: Ungrischer; v G I. 329 [19]: ungarischer.
61/62/63 Sprache und Litteratur (1792) 91 in welcher Ottokar über den K. Bela siegte, sangen die Böhmen dieses Lied und machten die ungrischen Pferde scheu: Bohemi valido in cœlum clamore excitato, canentes hymnum a S. Adal- berto editum, quod populus singulis diebus dominicis et aliis festiuitatibus ad processionem cantatl etc. Sonst geschieht auch Erwähnung von diesem Liede bei demselben auf das J. 1249, wo man es bei der feierlichen Einführung K. Wenzels I. in die Schloß- kirche gesungen hat: populo ac Nobilibus terræ, qui tunc ade- rant, Hospodin pomiluy ny re/sonantibus.2 Und wiederum auf das J. 1283, wo er ebenfalls den ersten Vers davon anführet, ohne jedoch den Verfasser zu nennen." Aus dem eilften und zwölften Jahrhunderte haben wir kein anderes Denkmal aufzuweisen, als die einzelnen Böhmischen Wörter, welche in lateinischen Urkunden zerstreut vorkommen. Das älteste und erheblichste Stück sind zwei kleine Redesätze in dem Spitihniewischen Stiftungsbriefe der Kollegiatkirche zu Leitmeritz um d. J. 1057, welche am Ende desselben in Böhmi- scher Sprache geschrieben stehen: „Pavel dal iest plosskovicih zemu. Wlah dal iest doleass zemu, bogu i ssvatemu Scepanu sse dvema dussnicoma Bogucea a ssedleav.“4 Zemu steht hier für zemi, weil das u später in i überging, so wie noch die Slowaken dussu anstatt dussi sagen. Bogu ist unser Bohu. Die lateinischen Schreiber wählten meistens das g um unser h auszudrucken, wie man noch Praga für Praha schreibt. Dvema, d. i. dwěma, ist der Dual von dwa. Der Schrei/ber wußte das jotirte ě noch nicht zu bezeichnen. Dussnicoma, ist der Dual von Dussnjk, animator, ein Leibeigener, welches Wort auch unter den Slowaken üblich gewesen sein muß, weil es auch in Diplomen Ungarischer5 Könige vorkommt. Die Sammlung und Erklärung aller übrigen Böhmi- schen Wörter, die noch in dieser und andern alten lateinischen Urkunden anzutreffen sind, gehören in ein Glossarium, welchem man schon lange mit Sehnsucht entgegen sieht. Dieses mit Ge- nauigkeit und Präcision zu leisten, wäre eine verdienstliche Ar- beit und gewiß ein wichtiger Beitrag zur Böhmischen Sprach- geschichte. Hier nur noch einiges zur Probe der alten Ortho- 1 FRB II. 319; tu „clamore in coelum exaltato“. 2 FRB II. 308. 3 FRB II. 366. 4 Ve Friedrichově vydání (Gustav Friedrich: O zakládací listině kapituly litoměřické. Nákl. Čes. Ak. 1901) text C str. 19 [35]. Poslední slovo Friedrich transkribuje: Ssedlęatv. 5 Dobrovský: Ungrischer; v G I. 329 [19]: ungarischer.
Strana 92
92 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 63/64/65 graphie und Sprache. In dem Wratislawischen Stiftungsbriefe der Kollegiatkirche am Wissehrad um d. J. 10881 kommen viele Böhmische Nahmen vor. Wir wollen folgende herausheben und mit Anmerkungen begleiten: 1. Bogdan, Bogumil und Bohumil,2 Nahmen der Personen. Unser h kommt hier schon einmal vor; das g aber ist noch ge- wöhnlicher. /2. (Brod) na brode,3 die Furt bei Tetin an der Mies oder Beraun, vadum. Wir schreiben jetzt na brodě, an der Furt. 3. Casnici, cum caliciariis, qui dicuntur Casnici,“ über dem C vor a ist im Originale ein Punkt, folglich C wie unser č zu lesen, von časse, calix, welches später česse und čjsse geschrieben ward. 4. (Dubec) w dubci,5 ist der Lokal von Dubec. Man merke hier schon das i nach c, welches den böhmischen Dialekt char- akterisiret, wo es sonst nach gröberer Aussprache w dubciu heißen würde. 5. (Hvala) w Hvalah,“ das h gilt hier für unser ch, w Chwa- lách, ein Dorf dieses Nahmens. So steht auch in Spitihnews Ur- kunde Plosskouicih, anstatt Ploskowicých. 6. (Kacigora), na kacigore, nach heutiger Schreibart: na Kačjhoře, ein Berg dieses Nahmens, d. i. Entenberg, kačj adj. von kače. Das ř (rz) wußten die Schreiber noch lange nicht zu bezeichnen. Wegen g sieh N. 1. /7. (Kamenymost), w kamenemoste," ist zu lesen, entweder w kamenném mostě, oder kameně mostě, ein Ort dieses Nah- mens, d. i. die steinerne Brücke. 8. (Knasawez), w Knasawezi,1° zusammengesetzt aus Knas, Herr, Fürst, auch Priester, jetzt kněz, und wez, Dorf, jetzt wes, im Lokal wsy. Man merke hier a anstatt č, wie N. 3., und z an- statt s. 9. Lubgost, lubica,11 nach jetziger Aussprache libhost, Libice, ersteres ein Mannsnahme, das zweite ein Ort. Die Alten hatten, 1 Gustavus Friedrich: Codex diplomaticus et epistolaris regni Bo- hemiae. Tomus I. (Pragae 1904—1907), č. 387, str. 371—391. Dobrovský cituje z rukopisu B1 neb B2 nebo C. 2 Friedrich na m. uv. str. 380 ř. 9, 20, 377, 13, 25, 376, 4, 20. 3 Friedrich str. 381, ř. 7, 18. 4 Friedrich str. 383, ř. 4—5, 18—19. 5 Friedrich str. 377, ř. 7, 22. 6 Friedrich str. 377, ř. 6, 22. 7 Viz G II. 62 [91]. 8 Friedrich str. 375, ř. 10, 25. Friedrich str. 378, ř. 7, 17—18. 10 Friedrich str. 380, ř. 9, 20. 11 Friedrich str. 381, ř. 12, 21, str. 386, ř. 2, 20.
92 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 63/64/65 graphie und Sprache. In dem Wratislawischen Stiftungsbriefe der Kollegiatkirche am Wissehrad um d. J. 10881 kommen viele Böhmische Nahmen vor. Wir wollen folgende herausheben und mit Anmerkungen begleiten: 1. Bogdan, Bogumil und Bohumil,2 Nahmen der Personen. Unser h kommt hier schon einmal vor; das g aber ist noch ge- wöhnlicher. /2. (Brod) na brode,3 die Furt bei Tetin an der Mies oder Beraun, vadum. Wir schreiben jetzt na brodě, an der Furt. 3. Casnici, cum caliciariis, qui dicuntur Casnici,“ über dem C vor a ist im Originale ein Punkt, folglich C wie unser č zu lesen, von časse, calix, welches später česse und čjsse geschrieben ward. 4. (Dubec) w dubci,5 ist der Lokal von Dubec. Man merke hier schon das i nach c, welches den böhmischen Dialekt char- akterisiret, wo es sonst nach gröberer Aussprache w dubciu heißen würde. 5. (Hvala) w Hvalah,“ das h gilt hier für unser ch, w Chwa- lách, ein Dorf dieses Nahmens. So steht auch in Spitihnews Ur- kunde Plosskouicih, anstatt Ploskowicých. 6. (Kacigora), na kacigore, nach heutiger Schreibart: na Kačjhoře, ein Berg dieses Nahmens, d. i. Entenberg, kačj adj. von kače. Das ř (rz) wußten die Schreiber noch lange nicht zu bezeichnen. Wegen g sieh N. 1. /7. (Kamenymost), w kamenemoste," ist zu lesen, entweder w kamenném mostě, oder kameně mostě, ein Ort dieses Nah- mens, d. i. die steinerne Brücke. 8. (Knasawez), w Knasawezi,1° zusammengesetzt aus Knas, Herr, Fürst, auch Priester, jetzt kněz, und wez, Dorf, jetzt wes, im Lokal wsy. Man merke hier a anstatt č, wie N. 3., und z an- statt s. 9. Lubgost, lubica,11 nach jetziger Aussprache libhost, Libice, ersteres ein Mannsnahme, das zweite ein Ort. Die Alten hatten, 1 Gustavus Friedrich: Codex diplomaticus et epistolaris regni Bo- hemiae. Tomus I. (Pragae 1904—1907), č. 387, str. 371—391. Dobrovský cituje z rukopisu B1 neb B2 nebo C. 2 Friedrich na m. uv. str. 380 ř. 9, 20, 377, 13, 25, 376, 4, 20. 3 Friedrich str. 381, ř. 7, 18. 4 Friedrich str. 383, ř. 4—5, 18—19. 5 Friedrich str. 377, ř. 7, 22. 6 Friedrich str. 377, ř. 6, 22. 7 Viz G II. 62 [91]. 8 Friedrich str. 375, ř. 10, 25. Friedrich str. 378, ř. 7, 17—18. 10 Friedrich str. 380, ř. 9, 20. 11 Friedrich str. 381, ř. 12, 21, str. 386, ř. 2, 20.
Strana 93
65/66/67 Sprache und Litteratur (1792) 93 wie noch andere Slawen, in vielen Wurzeln u, welches später in ein i überging, so wie bei den alten Lateinern maxumus, bei spätern maximus üblich war. Man vergleiche jedoch N. 4. 10. Modlibogh,1 ein Mannsnahme, hier steht gh (sieh N 1.) für h. Noch ist zu merken, daß das d epentheticum schon da- mals üblich war. Der Böhme und/ Pohle sagt modliti, wo andere Slawen moliti sprechen. 11. Rudnici, cum aliis ministerialibus, qui vulgariter dicun- tur Rudnici,2 von ruda; rudnik ist noch im Pohlnischen üblich und bedeutet einen Arbeiter in Bergwerken. 12. Svinar, cum porcario3, qui dicitur Svinar;4 jetzt swiňák; die erstere Form in ar oder ař hat noch der Pohle und Kroate. Wegen r anstatt ř sieh N. 6. 13. Tona, stagnum quod dicitur tona, jetzt Tüně, alt toňa, ein Tümpfel. 14. Wlk,' Wolf, ein Mannsnahme. Man merke, daß man noch jetzt viele Sylben ohne Vocale schreibt und ausspricht. 15. (Zagradne), zagradnego XVI. okau,7 jetzt zahradné, eine Abgabe vom Garten; da aber mel vorausgeht, so glaube ich, es sei die Rede von den Gartenbienen; und erkläre okau durch okow, Eimer. Sollten die Alten okawa gesagts haben, so wäre okau der Genitiv des Plurals, und richtig geschrieben. /So viel aus dem elften Jahrhundert; viel mehr ließe sich aus dem zwölften zusammenbringen, allein ich muß mich kurz fassen. Beim Fortsetzer des Kosmas steht auf das J. 1128 nach dem Worte Novembris in der prager Handschrift: et sclauonice Prosince." Prosynec ist nun freilich eine Benennung eines Mona- tes, allein nicht des Novembers, sondern bei den Böhmen des De- cembers, bei andern Slaven des Januars. Als der König Wladislaw das Aufgeboth zu dem berühmten Zuge nach Meiland ergehen ließ, ertönte ganz Prag von Gesängen der jungen muthigen Ritterschaft. In eorum cantibus et in eorum sermonibus Mediolani resonat obsessio, sagt Vincentius auf das J. 1158.1° Daß die meisten böhmisch gesungen haben, ist wohl Friedrich str. 385, ř. 16, 23. 2 Friedrich str. 379, ř. 10—12, 13—15, 20—21. 3 Dobrovský: por- corio. 4 Friedrich str. 382, ř. 2, 19. 5 Friedrich str. 382, ř. 8—9, 21—22. 6 Friedrich str. 383, ř. 9, 20. 7 Friedrich str. 387, ř. 21 (—388, ř. 2), ř. 32. 8 Dobrovský: gesetzt. Ve „Verbesserungen“ na konci GII. (ne- číslovaná str. 220) opravil: „S. 66. Z. 3. von unten lies gesagt anstatt gesetzt“. 9 FRB II. 206. 10 FRB II. 428.
65/66/67 Sprache und Litteratur (1792) 93 wie noch andere Slawen, in vielen Wurzeln u, welches später in ein i überging, so wie bei den alten Lateinern maxumus, bei spätern maximus üblich war. Man vergleiche jedoch N. 4. 10. Modlibogh,1 ein Mannsnahme, hier steht gh (sieh N 1.) für h. Noch ist zu merken, daß das d epentheticum schon da- mals üblich war. Der Böhme und/ Pohle sagt modliti, wo andere Slawen moliti sprechen. 11. Rudnici, cum aliis ministerialibus, qui vulgariter dicun- tur Rudnici,2 von ruda; rudnik ist noch im Pohlnischen üblich und bedeutet einen Arbeiter in Bergwerken. 12. Svinar, cum porcario3, qui dicitur Svinar;4 jetzt swiňák; die erstere Form in ar oder ař hat noch der Pohle und Kroate. Wegen r anstatt ř sieh N. 6. 13. Tona, stagnum quod dicitur tona, jetzt Tüně, alt toňa, ein Tümpfel. 14. Wlk,' Wolf, ein Mannsnahme. Man merke, daß man noch jetzt viele Sylben ohne Vocale schreibt und ausspricht. 15. (Zagradne), zagradnego XVI. okau,7 jetzt zahradné, eine Abgabe vom Garten; da aber mel vorausgeht, so glaube ich, es sei die Rede von den Gartenbienen; und erkläre okau durch okow, Eimer. Sollten die Alten okawa gesagts haben, so wäre okau der Genitiv des Plurals, und richtig geschrieben. /So viel aus dem elften Jahrhundert; viel mehr ließe sich aus dem zwölften zusammenbringen, allein ich muß mich kurz fassen. Beim Fortsetzer des Kosmas steht auf das J. 1128 nach dem Worte Novembris in der prager Handschrift: et sclauonice Prosince." Prosynec ist nun freilich eine Benennung eines Mona- tes, allein nicht des Novembers, sondern bei den Böhmen des De- cembers, bei andern Slaven des Januars. Als der König Wladislaw das Aufgeboth zu dem berühmten Zuge nach Meiland ergehen ließ, ertönte ganz Prag von Gesängen der jungen muthigen Ritterschaft. In eorum cantibus et in eorum sermonibus Mediolani resonat obsessio, sagt Vincentius auf das J. 1158.1° Daß die meisten böhmisch gesungen haben, ist wohl Friedrich str. 385, ř. 16, 23. 2 Friedrich str. 379, ř. 10—12, 13—15, 20—21. 3 Dobrovský: por- corio. 4 Friedrich str. 382, ř. 2, 19. 5 Friedrich str. 382, ř. 8—9, 21—22. 6 Friedrich str. 383, ř. 9, 20. 7 Friedrich str. 387, ř. 21 (—388, ř. 2), ř. 32. 8 Dobrovský: gesetzt. Ve „Verbesserungen“ na konci GII. (ne- číslovaná str. 220) opravil: „S. 66. Z. 3. von unten lies gesagt anstatt gesetzt“. 9 FRB II. 206. 10 FRB II. 428.
Strana 94
94 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 67/68/69 nicht zu zweifeln. Allein niemand hielt es der Mühe werth, auch nur ein Lied schriftlich auf die Nachwelt zu bringen. Der Selauer ChronistI auf das J. 1175 wußte eine Stadt im Meiländischen nicht lateinisch zu nennen; er nennt sie da/her böhmisch, cujus nomen Boemice Sussine.2 Man mag dieß Wort Sussině oder sussně (sussnie) aussprechen, so ist seine Ableitung von sussiti, siccare, leicht und verständlich. Auf d. J. 1179 nennt er' das Schlachtfeld bei Wissehrad, wo Herzog Friedrich über den Sobieslaw siegte. Boisse, nach heutiger Aussprache bogisstě. Vermuthlich schrieb der Chronist Boisce, weil der Nahme Sstěpan in der Spitihnewischen‘ und Wratislawischen° oben angeführten Urkunde Scepan geschrieben wird. Das sc oder sč für sst’ hat sich noch in folgenden Jahr- hunderten erhalten, so wie noch jetzt bei den Slowaken und Mähren. Über die Ernennung Friedrichs zum Bischofe von Prag, eines Sachsen, der der böhmischen Sprache nicht kundig war, äußert der Selauer Chronist seine Unzufriedenheit." Er glaubt, die böhmische Klerisei, wenn ihn die Königinn nicht unterstützt hätte, würde einen der Landessprache nicht kundigen Ausländer nicht selbst gewählet haben. Man rechnete also damals die Kenntniß3 der böh/mischen Sprache unter diejenigen Eigenschaf- ten, die ein Bischof in Böhmen besitzen sollte. Im dreizehnten Jahrhunderte begünstigten die Könige von Böhmen Přemysl Ottokar I., Wenzel I., Ottokar II. und sein Sohn Wenzel II. die Städte, die großentheils mit deutschen Handwer- kern und Künstlern besetzt wurden, auf eine solche Art, daß ihr Wohlstand sichtbar zunahm. Der Handel, zu dessen Beför- 1 želivským kronikářem nazval letopisce, líčícího dobu 1167—1192, jeho první vydavatel Gelasius Dobner v I. svazku „Monumenta historica Boemiae“ (1764, str. 79—122: „Chronographus Siloensis“). Teprve pozdější vydavatelé uveřejnili tyto letopisy a další až do r. 1198 jako dílo Jarlocha Milevského, kdežto Dobner označil v I. sv. „Monumenta" jménem Jarlo- chovým jenom vylíčení let 1193—1198, str. 122—129: „Gerlaci Abbatis Mi- lovicensis Fragmentum“. (Srv. FRB II., str. 407, a Zibrt BČH II. č. 2102). Vydání Dobnerovo, opírající se o opis Vokounův, bylo v době, kdy Dobrov- ský psal svoji „Geschichte“, jediným vydáním těchto letopisů. 2 Ve vydání Josefa Emlera (FRB II., 2., 1875) str. 469. 3 FRB II. 475 a pozn. 5. 4 Viz G II. 62 [91]. 5 Gustavus Friedrich: Codex diplomaticus et epistolaris regni Bo- hemiae. Tomus I. č. 387, str. 383, ř. 20. Rok 1170. — FRB II. 463. 6
94 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 67/68/69 nicht zu zweifeln. Allein niemand hielt es der Mühe werth, auch nur ein Lied schriftlich auf die Nachwelt zu bringen. Der Selauer ChronistI auf das J. 1175 wußte eine Stadt im Meiländischen nicht lateinisch zu nennen; er nennt sie da/her böhmisch, cujus nomen Boemice Sussine.2 Man mag dieß Wort Sussině oder sussně (sussnie) aussprechen, so ist seine Ableitung von sussiti, siccare, leicht und verständlich. Auf d. J. 1179 nennt er' das Schlachtfeld bei Wissehrad, wo Herzog Friedrich über den Sobieslaw siegte. Boisse, nach heutiger Aussprache bogisstě. Vermuthlich schrieb der Chronist Boisce, weil der Nahme Sstěpan in der Spitihnewischen‘ und Wratislawischen° oben angeführten Urkunde Scepan geschrieben wird. Das sc oder sč für sst’ hat sich noch in folgenden Jahr- hunderten erhalten, so wie noch jetzt bei den Slowaken und Mähren. Über die Ernennung Friedrichs zum Bischofe von Prag, eines Sachsen, der der böhmischen Sprache nicht kundig war, äußert der Selauer Chronist seine Unzufriedenheit." Er glaubt, die böhmische Klerisei, wenn ihn die Königinn nicht unterstützt hätte, würde einen der Landessprache nicht kundigen Ausländer nicht selbst gewählet haben. Man rechnete also damals die Kenntniß3 der böh/mischen Sprache unter diejenigen Eigenschaf- ten, die ein Bischof in Böhmen besitzen sollte. Im dreizehnten Jahrhunderte begünstigten die Könige von Böhmen Přemysl Ottokar I., Wenzel I., Ottokar II. und sein Sohn Wenzel II. die Städte, die großentheils mit deutschen Handwer- kern und Künstlern besetzt wurden, auf eine solche Art, daß ihr Wohlstand sichtbar zunahm. Der Handel, zu dessen Beför- 1 želivským kronikářem nazval letopisce, líčícího dobu 1167—1192, jeho první vydavatel Gelasius Dobner v I. svazku „Monumenta historica Boemiae“ (1764, str. 79—122: „Chronographus Siloensis“). Teprve pozdější vydavatelé uveřejnili tyto letopisy a další až do r. 1198 jako dílo Jarlocha Milevského, kdežto Dobner označil v I. sv. „Monumenta" jménem Jarlo- chovým jenom vylíčení let 1193—1198, str. 122—129: „Gerlaci Abbatis Mi- lovicensis Fragmentum“. (Srv. FRB II., str. 407, a Zibrt BČH II. č. 2102). Vydání Dobnerovo, opírající se o opis Vokounův, bylo v době, kdy Dobrov- ský psal svoji „Geschichte“, jediným vydáním těchto letopisů. 2 Ve vydání Josefa Emlera (FRB II., 2., 1875) str. 469. 3 FRB II. 475 a pozn. 5. 4 Viz G II. 62 [91]. 5 Gustavus Friedrich: Codex diplomaticus et epistolaris regni Bo- hemiae. Tomus I. č. 387, str. 383, ř. 20. Rok 1170. — FRB II. 463. 6
Strana 95
69/70/71 Sprache und Litteratur (1792) 95 derung die Könige verschiedene Freiheitsbriefe ertheilten, er- weckte den Geist der Thätigkeit; diese erzeugte Überfluß und nährte die Künste. Durch Gesetze, die zu der Zeit die vornehm- sten Städte schriftlich aufsetzen ließen, ward Ruhe und Ordnung in denselben hergestellt. Der Adel war reich und mächtig, und der königliche Hof so glänzend, daß er nach dem Kaiserlichen der erste in ganz Deutschland war. Die deutsche Sprache beliebte der Hof und der Adel, und sie war das Mittel, wodurch die Nach- ahmung der Deutschen, die in Künsten und Wissenschaften die nächsten Muster waren, erleichtert worden ist. Man lernte nun /die Werke der Schwäbischen Dichter kennen und fand Ge- schmack daran. Von K. Wenzel II. steht ein Gedicht in der Manessischen Sammlung, Zürch 1758, 41, und der unglückliche Zawisse aus dem Rosenbergischen Geschlechte, der K. Wenzels Mutter heurathete, und 1290 den Kopf verlor, soll im Kerker viele artige Lieder verfertigt haben. Balbin bezeugt, daß er sie in alten Handschriften gefunden habe: ubi multas lepidasque, Epit. Lib. III. p. 296., in fortunæ suæ solatium cantiunculas, quas in manuscriptis vetustissimis codicibus sæpius inueni, composuit; sagt aber nicht, in welcher Sprache sie abgefaßt waren. Fast sollte ich glauben, sie wären Deutsch gewesen. Das Beispiel deutscher Dichter reizte die Böhmen nun auch zur Nachahmung, zu ähnlichen Versuchen in ihrer Muttersprache. Dieß bewei- sen die Denkmale des dreizehnten Jahrhunderts, an deren Spitze 1. ein Fragment einer gereimten Legende von den zwölf Aposteln steht,/ welches Hr. Fortunat Durich in der k. Hofbibliothek in Wien3 erst neuerlich4 entdeckte. Es ist un- streitig das älteste Stück, welches wir kennen und reicht ganz gewiß in die Zeiten K. Wenzels I. oder Ottokars II. hinauf. Es besteht leider ! nur aus einem Blatte Pergament, und enthält 76 Verse, wovon ich hier eine kleine Probe mittheile: 1 Sammlung von Minnesingern aus dem Schwaebischen Zeitpuncte CXL Dichter enthaltend; durch Ruedger Manessen. Erster Theil, str. 2—3. Báseň, o 11 slohách, začíná verši: „Us hoher aventúre ein suesse werdekeit Hat minne an mir ze lichte betaht.“ 2 3 4 Legenda o apoštolích. Tabulae III. 4002 (srv. Fl 97). V březnu 1788 (srv. Fl 97).
69/70/71 Sprache und Litteratur (1792) 95 derung die Könige verschiedene Freiheitsbriefe ertheilten, er- weckte den Geist der Thätigkeit; diese erzeugte Überfluß und nährte die Künste. Durch Gesetze, die zu der Zeit die vornehm- sten Städte schriftlich aufsetzen ließen, ward Ruhe und Ordnung in denselben hergestellt. Der Adel war reich und mächtig, und der königliche Hof so glänzend, daß er nach dem Kaiserlichen der erste in ganz Deutschland war. Die deutsche Sprache beliebte der Hof und der Adel, und sie war das Mittel, wodurch die Nach- ahmung der Deutschen, die in Künsten und Wissenschaften die nächsten Muster waren, erleichtert worden ist. Man lernte nun /die Werke der Schwäbischen Dichter kennen und fand Ge- schmack daran. Von K. Wenzel II. steht ein Gedicht in der Manessischen Sammlung, Zürch 1758, 41, und der unglückliche Zawisse aus dem Rosenbergischen Geschlechte, der K. Wenzels Mutter heurathete, und 1290 den Kopf verlor, soll im Kerker viele artige Lieder verfertigt haben. Balbin bezeugt, daß er sie in alten Handschriften gefunden habe: ubi multas lepidasque, Epit. Lib. III. p. 296., in fortunæ suæ solatium cantiunculas, quas in manuscriptis vetustissimis codicibus sæpius inueni, composuit; sagt aber nicht, in welcher Sprache sie abgefaßt waren. Fast sollte ich glauben, sie wären Deutsch gewesen. Das Beispiel deutscher Dichter reizte die Böhmen nun auch zur Nachahmung, zu ähnlichen Versuchen in ihrer Muttersprache. Dieß bewei- sen die Denkmale des dreizehnten Jahrhunderts, an deren Spitze 1. ein Fragment einer gereimten Legende von den zwölf Aposteln steht,/ welches Hr. Fortunat Durich in der k. Hofbibliothek in Wien3 erst neuerlich4 entdeckte. Es ist un- streitig das älteste Stück, welches wir kennen und reicht ganz gewiß in die Zeiten K. Wenzels I. oder Ottokars II. hinauf. Es besteht leider ! nur aus einem Blatte Pergament, und enthält 76 Verse, wovon ich hier eine kleine Probe mittheile: 1 Sammlung von Minnesingern aus dem Schwaebischen Zeitpuncte CXL Dichter enthaltend; durch Ruedger Manessen. Erster Theil, str. 2—3. Báseň, o 11 slohách, začíná verši: „Us hoher aventúre ein suesse werdekeit Hat minne an mir ze lichte betaht.“ 2 3 4 Legenda o apoštolích. Tabulae III. 4002 (srv. Fl 97). V březnu 1788 (srv. Fl 97).
Strana 96
96 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 71/72173 W toms hi wginem bludyw zzlepie Zly cral. kaza dyetye wzzklepie Lekarsoml taynye zazdyecze Chzttnye chowaty. a kyrmiecze Czo rsku pak o giney zlobie Musie za senu wzem zzobie." Die Orthographie dieses uralten Denkmals ist ganz sonder- bar: s ist so viel als ž, za steht für unser s, rs für rž oder ř, chz für cž oder č. So ist chzttnye (lies čtně) unser ctně. Die Alten sagten nähmlich čstně, von čest, gen. čsti, woraus unser milderes cti, ctně entstanden ist. Hi ist unser y, et; hier ist das h bloß vorgesetzt, nach Art der damaligen lateinischen Ortho- graphie, wo man holus, hostium, für olus, osti-fum schrieb. Sonst findet sich in Diplomen des dreizehnten Jahrhunderts, gleich im Anfange desselben, schon häufig das h in böhmischen Wörtern : als Bohusse, anstatt des alten, aber immer auch noch damals üblichen g. Das rs oder rz (für unser ř) findet man erst im An- fange des XIVten Jahrhunderts. 2. Ein Brief vom Himmel3 gesandt, ein Fragment auf einem Blatte Pergament, welches in der Strahower Bibliothek zu Prag aufbewahret wird. Die Orthographie kommt schon derjenigen näher, die man in spätern Handschriften findet, wie man es aus der kleinen Probe ersehen kann: Hospodyn nasz drzewnyem letye poslal vmyesto Galatan yakz yaz petr byskupstwie prszygal — a proto aby lepe wyerzyly yaz petr prszysahagyu skyrzye... cz bozyu y gezu Krysta syna geho askyrzye swatu trogycyu5 — — ze tato epistola nenye psana ruku lyudsku ale poslana gest od boha ssedmeho trona Wnedyelyu stworzen gest wesz swiets — —. Man merke, daß cz für c und č, /sz für ss, wie noch bei den Pohlen, z für z und ž gelte; ferner den Gebrauch des u oder yu für i in manchen Wörtern und Endungen, besonders aber den Unterschied des mildern rz (ř) zwischen zwei Vocalen, und des härtern rsz nach einem harten Consonanten z. B. nach p: prszy. 1 Dobrovský: Lekarzom (tak i v G I. 330). V Mus. výt. 2. opravil na: Lekarsom. Flajšhans (v. n.): Lekarsom. 2 F1 162, v. 92—97. 3 List s nebe. 4 ČČM LXIII. (1889) str. 439. 5 Dobrovský: trogyciu. V Mus. výt. 2. opravil na: trogycyu. Pa- tera (v. n.): trogýcýu. 6 V otisku Adolfa Patery ČČM LXIII. str. 446a, 447a.
96 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 71/72173 W toms hi wginem bludyw zzlepie Zly cral. kaza dyetye wzzklepie Lekarsoml taynye zazdyecze Chzttnye chowaty. a kyrmiecze Czo rsku pak o giney zlobie Musie za senu wzem zzobie." Die Orthographie dieses uralten Denkmals ist ganz sonder- bar: s ist so viel als ž, za steht für unser s, rs für rž oder ř, chz für cž oder č. So ist chzttnye (lies čtně) unser ctně. Die Alten sagten nähmlich čstně, von čest, gen. čsti, woraus unser milderes cti, ctně entstanden ist. Hi ist unser y, et; hier ist das h bloß vorgesetzt, nach Art der damaligen lateinischen Ortho- graphie, wo man holus, hostium, für olus, osti-fum schrieb. Sonst findet sich in Diplomen des dreizehnten Jahrhunderts, gleich im Anfange desselben, schon häufig das h in böhmischen Wörtern : als Bohusse, anstatt des alten, aber immer auch noch damals üblichen g. Das rs oder rz (für unser ř) findet man erst im An- fange des XIVten Jahrhunderts. 2. Ein Brief vom Himmel3 gesandt, ein Fragment auf einem Blatte Pergament, welches in der Strahower Bibliothek zu Prag aufbewahret wird. Die Orthographie kommt schon derjenigen näher, die man in spätern Handschriften findet, wie man es aus der kleinen Probe ersehen kann: Hospodyn nasz drzewnyem letye poslal vmyesto Galatan yakz yaz petr byskupstwie prszygal — a proto aby lepe wyerzyly yaz petr prszysahagyu skyrzye... cz bozyu y gezu Krysta syna geho askyrzye swatu trogycyu5 — — ze tato epistola nenye psana ruku lyudsku ale poslana gest od boha ssedmeho trona Wnedyelyu stworzen gest wesz swiets — —. Man merke, daß cz für c und č, /sz für ss, wie noch bei den Pohlen, z für z und ž gelte; ferner den Gebrauch des u oder yu für i in manchen Wörtern und Endungen, besonders aber den Unterschied des mildern rz (ř) zwischen zwei Vocalen, und des härtern rsz nach einem harten Consonanten z. B. nach p: prszy. 1 Dobrovský: Lekarzom (tak i v G I. 330). V Mus. výt. 2. opravil na: Lekarsom. Flajšhans (v. n.): Lekarsom. 2 F1 162, v. 92—97. 3 List s nebe. 4 ČČM LXIII. (1889) str. 439. 5 Dobrovský: trogyciu. V Mus. výt. 2. opravil na: trogycyu. Pa- tera (v. n.): trogýcýu. 6 V otisku Adolfa Patery ČČM LXIII. str. 446a, 447a.
Strana 97
73/74/75 Sprache und Litteratur (1792) 97 3. Ein ganzer Psalter, nebst den gewöhnlichen Gesängen aus dem alten und neuen Testament, dem Symbolo des Athana- sius und dem officio pro defunctis, 147 Blatt in 4. auf Perga- ment in der öffentlichen Bibliothek zu Prag.1 Unstreitig das wichtigste und beträchtlichste Stück von einem sehr hohen Alter. Es reicht vermuthlich über 1250 hinauf, und ist als das älteste Stück der böhmischen, und wie ich nicht zweifle, der ersten Bi- belübersetzung von unschätzbarem Werthe. Wenn gleich die Ubersetzung selbst äußerst schlecht ist, so verringert dieß in jeder andern Absicht den Werth dieses Denkmals nicht. Ich be- halte mirs vor, eine vollständige Beschreibung einmal davon zu ge- ben. Jetzt also /nur so viel als zur Kenntniß der alten Sprache noth- wendig sein mag. Das iu anstatt i herrscht durchgängig 1. in den Wörtern: cziuzi jetzt cyzý, ciuzozemcy, jetzt cyzozemcy, liuty, jetzt ljtý, liubost für ljbost, czeliust für čelist, yutro und giutro für gjtro, iuz wie noch im gemeinen Leben už und guž für giž, obkliucziti für obkljčiti, tyssiucz und tiussiuce für tisýc, sliuto- wati für slitowati, liud für lid, sliub für slib, rziuciugete, irruitis, řicugete von řjtiti, pohrziussen (ss ist hier fehlerhaft, anstatt ž) für pohřjžen, rziugiucz, rugiens für řigjc, brziucho für břicho u. a. m. Wenn in diesen und ähnlichen Wörtern i vorkommt, wie in brzicho, so ist es nur eine Ausnahme. 2. In der ersten Person des Singulars in den Verbis auf i nach jetziger Schriftsprache oder auf jm: naucziu für naučjm, pomodliu sie für pomodljm se, trpiu für trpjm u. s. w. Die Verba in ám sind nach der dritten Person des Plurals in agiu aufgelöset: pozehnagiu für požehnám, wzwolagiu für wzwollám, uffagiu für vfám, sstupagiu, descendo, für staupám, schowagiu für schowám, so wie einige in jm, wo das jm aus em entstanden ist, in egiu ausgehen: omdlegiu, wzochwiegiu, urozumegiu für omdljm, wzochwjm, vrozumjm. 3. In den Endungen der Substantive, wo sonst auch die Casus der analogen Deklination ein u verstatten: w olegiu für olegi, ohnyu im Dativ für ohni, w ramenyu für w rameni, von rámě, ramene; w srdciu für srdcy. So werden auch die Fäminina, die sich jetzt auf e endigen, so dekliniret, wie die in a: straziu im Accusativ für stráži, woliu für wůli, koziu für kůži, dussiu für dussi, nadiegiu für naděgi; sogar im Instrumental der weiblichen Substantive ohne Endvocal herrscht noch das iu anstatt des 1 žaltář klementinský. Tr Č 12; počet listů udává Truhlář takto: „ll. 145 (s přídavky na pap. z XV. stol., 1l. 12, tudíž dohromady 157 ll.) Vydal Adolf Patera v Praze 1890 nákl. Matice české.
73/74/75 Sprache und Litteratur (1792) 97 3. Ein ganzer Psalter, nebst den gewöhnlichen Gesängen aus dem alten und neuen Testament, dem Symbolo des Athana- sius und dem officio pro defunctis, 147 Blatt in 4. auf Perga- ment in der öffentlichen Bibliothek zu Prag.1 Unstreitig das wichtigste und beträchtlichste Stück von einem sehr hohen Alter. Es reicht vermuthlich über 1250 hinauf, und ist als das älteste Stück der böhmischen, und wie ich nicht zweifle, der ersten Bi- belübersetzung von unschätzbarem Werthe. Wenn gleich die Ubersetzung selbst äußerst schlecht ist, so verringert dieß in jeder andern Absicht den Werth dieses Denkmals nicht. Ich be- halte mirs vor, eine vollständige Beschreibung einmal davon zu ge- ben. Jetzt also /nur so viel als zur Kenntniß der alten Sprache noth- wendig sein mag. Das iu anstatt i herrscht durchgängig 1. in den Wörtern: cziuzi jetzt cyzý, ciuzozemcy, jetzt cyzozemcy, liuty, jetzt ljtý, liubost für ljbost, czeliust für čelist, yutro und giutro für gjtro, iuz wie noch im gemeinen Leben už und guž für giž, obkliucziti für obkljčiti, tyssiucz und tiussiuce für tisýc, sliuto- wati für slitowati, liud für lid, sliub für slib, rziuciugete, irruitis, řicugete von řjtiti, pohrziussen (ss ist hier fehlerhaft, anstatt ž) für pohřjžen, rziugiucz, rugiens für řigjc, brziucho für břicho u. a. m. Wenn in diesen und ähnlichen Wörtern i vorkommt, wie in brzicho, so ist es nur eine Ausnahme. 2. In der ersten Person des Singulars in den Verbis auf i nach jetziger Schriftsprache oder auf jm: naucziu für naučjm, pomodliu sie für pomodljm se, trpiu für trpjm u. s. w. Die Verba in ám sind nach der dritten Person des Plurals in agiu aufgelöset: pozehnagiu für požehnám, wzwolagiu für wzwollám, uffagiu für vfám, sstupagiu, descendo, für staupám, schowagiu für schowám, so wie einige in jm, wo das jm aus em entstanden ist, in egiu ausgehen: omdlegiu, wzochwiegiu, urozumegiu für omdljm, wzochwjm, vrozumjm. 3. In den Endungen der Substantive, wo sonst auch die Casus der analogen Deklination ein u verstatten: w olegiu für olegi, ohnyu im Dativ für ohni, w ramenyu für w rameni, von rámě, ramene; w srdciu für srdcy. So werden auch die Fäminina, die sich jetzt auf e endigen, so dekliniret, wie die in a: straziu im Accusativ für stráži, woliu für wůli, koziu für kůži, dussiu für dussi, nadiegiu für naděgi; sogar im Instrumental der weiblichen Substantive ohne Endvocal herrscht noch das iu anstatt des 1 žaltář klementinský. Tr Č 12; počet listů udává Truhlář takto: „ll. 145 (s přídavky na pap. z XV. stol., 1l. 12, tudíž dohromady 157 ll.) Vydal Adolf Patera v Praze 1890 nákl. Matice české.
Strana 98
98 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 75/76/77178 langen j: mociu für mocý, radostiu, stidkostiu, tucznostiu für radostj, stydkostj, tučnostj u. s. w. Die Beispiele, worinn das i vorkommt, sind selten: na morzi, na nebi, für na morziu, na nebyu. Uberhaupt ist das der Cha/rakter der ältesten Schrif- ten, und selbst im gemeinen Leben liebt man noch das u in den Verbis auf či, gi, ni, ssi, ži, z. B. pláču, stůňu, pjssu, mažu, anstatt: pláči, stůni, pjssi, maži. Die Slowaken und Mähren unterscheiden sich noch meistens hierinn von den Böhmen. Sie sagen z. B. gu, eam, anstatt gi, dussu anstatt dussi, und so in andern Fällen. Die Orthographie betreffend wird hier kein y in den Sylben eingeschaltet, wie in den Fragmenten N. 1. und 2, wo das r ohne Vocal ausgesprochen wird, skrzie nicht skyrzie; das c, cz, s, s8, z sind noch nicht bestimmt genug und vertreten unser c, č, s, ss, z, ž; so zwar, daß ss oft da steht, wo nur ein s und s, wieder da, wo unser ss stehen muß. Zwischen rz (ř) und rs, wird eben noch derselbe Unterschied beobachtet, wie N. 2. d. i. rz steht zwischen zwei Vocalen oder nach einem gelinden Consonanten, korzecz, aizrzi, ecce, rs aber nach k, p, t: krsidlo, prsiewraciu, trsiepina, worinn auch wirklich das ř härter klingt, allein / bloß wegen der härtern Consonanten, welche vorgehen. Ubri- gens läßt sich aus der Übersetzung ganz sicher schließen, daß sie aus der lateinischen Vulgata, als ihrem Originale, so knech- tisch gemacht ist, daß dabei keine andern Hülfsmittel gebraucht worden sein können. Sonst hätte der Ubersetzer, wenn er z. B. die altslawonische Kirchenversion vor sich gehabt hätte, un- zählige Fehler vermeiden können. Diese Ubersetzung, so'schlecht sie auch als erster Versuch gerathen ist, diente doch allen fol- genden zum Grunde. Um wenigstens diejenigen Leser, die ir- gendwo eine alte böhmische Bibel entdecken könnten, in den Stand zu setzen, eine Vergleichung dieser uralten Stücke machen zu können, so will ich hier ein paar Stellen anführen. Psalm 90, 6. werden die Worte: a negotio perambulante in tenebris, ab in- cursu et dæmonio meridiano übersetzt: ot potrsiebi prsiechodiucie wetmach, ot biehu a biessa polednycho.1 Psal. 109, 3. ex vtero ante luciferum genui te: ztiela prsied swietlo/nossiu urodil sem tie.2 Ps. 18, 2. et opera manuum ejus annunciat firmamentum, a dyela ruku ieho zwiestugiu twrdost;3 er muß construirt haben: opera annun- ciant. Ps. 82. 13. hæreditate possideamus, wzdiedte wladnieme; 1 Ve vydání Paterově (v. v.) str. 161. 2 V Paterově vyd. str. 197. 3 V Paterově vyd. str. 43. 4 V Paterově vyd. str. 148.
98 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 75/76/77178 langen j: mociu für mocý, radostiu, stidkostiu, tucznostiu für radostj, stydkostj, tučnostj u. s. w. Die Beispiele, worinn das i vorkommt, sind selten: na morzi, na nebi, für na morziu, na nebyu. Uberhaupt ist das der Cha/rakter der ältesten Schrif- ten, und selbst im gemeinen Leben liebt man noch das u in den Verbis auf či, gi, ni, ssi, ži, z. B. pláču, stůňu, pjssu, mažu, anstatt: pláči, stůni, pjssi, maži. Die Slowaken und Mähren unterscheiden sich noch meistens hierinn von den Böhmen. Sie sagen z. B. gu, eam, anstatt gi, dussu anstatt dussi, und so in andern Fällen. Die Orthographie betreffend wird hier kein y in den Sylben eingeschaltet, wie in den Fragmenten N. 1. und 2, wo das r ohne Vocal ausgesprochen wird, skrzie nicht skyrzie; das c, cz, s, s8, z sind noch nicht bestimmt genug und vertreten unser c, č, s, ss, z, ž; so zwar, daß ss oft da steht, wo nur ein s und s, wieder da, wo unser ss stehen muß. Zwischen rz (ř) und rs, wird eben noch derselbe Unterschied beobachtet, wie N. 2. d. i. rz steht zwischen zwei Vocalen oder nach einem gelinden Consonanten, korzecz, aizrzi, ecce, rs aber nach k, p, t: krsidlo, prsiewraciu, trsiepina, worinn auch wirklich das ř härter klingt, allein / bloß wegen der härtern Consonanten, welche vorgehen. Ubri- gens läßt sich aus der Übersetzung ganz sicher schließen, daß sie aus der lateinischen Vulgata, als ihrem Originale, so knech- tisch gemacht ist, daß dabei keine andern Hülfsmittel gebraucht worden sein können. Sonst hätte der Ubersetzer, wenn er z. B. die altslawonische Kirchenversion vor sich gehabt hätte, un- zählige Fehler vermeiden können. Diese Ubersetzung, so'schlecht sie auch als erster Versuch gerathen ist, diente doch allen fol- genden zum Grunde. Um wenigstens diejenigen Leser, die ir- gendwo eine alte böhmische Bibel entdecken könnten, in den Stand zu setzen, eine Vergleichung dieser uralten Stücke machen zu können, so will ich hier ein paar Stellen anführen. Psalm 90, 6. werden die Worte: a negotio perambulante in tenebris, ab in- cursu et dæmonio meridiano übersetzt: ot potrsiebi prsiechodiucie wetmach, ot biehu a biessa polednycho.1 Psal. 109, 3. ex vtero ante luciferum genui te: ztiela prsied swietlo/nossiu urodil sem tie.2 Ps. 18, 2. et opera manuum ejus annunciat firmamentum, a dyela ruku ieho zwiestugiu twrdost;3 er muß construirt haben: opera annun- ciant. Ps. 82. 13. hæreditate possideamus, wzdiedte wladnieme; 1 Ve vydání Paterově (v. v.) str. 161. 2 V Paterově vyd. str. 197. 3 V Paterově vyd. str. 43. 4 V Paterově vyd. str. 148.
Strana 99
78/79/80 hier hat er die Wörter getrennt, hæreditate (vos) possideamus (nos). Ps. 150, 1. laudate eum in firmamento virtutis ejus, chwalte ho wtwrdosti moci ieho,1 und v. 4. in chordis et organo, w srdcyu awwarhanyech.? Die vielen Schreibfehler in dieser Handschrift sind meistens von der Art, daß man vermuthen kann, sie wären nach und nach durch mehrere Abschriften erst entstanden. 4. Der sogenannte Bohemarius in der Bibliothek der Pra- ger Domkirche auf Papier in 4. vom J. 1309.3 Verfasser davon ist vermuthlich einer von den Lehrern an der lateinischen Schule bei der Domkirche zu Prag, die unter Ottokar II. auch von Aus- ländern besucht wurde, worüber Hrn. Ungars Gedanken von dem Zustande der Schulen und der lateinischen Litteratur in Böh- /men4 §. XII. und XIII.5 nachzulesen sind. Zum Behufe der Latein lernenden böhmischen Jugend, und vielleicht insbesondere der 1259 vom Domherrn Eberhard‘ gestifteten Bonifanten, die nach ihren Regeln Latein reden sollten, brachte man eine beträcht- liche Anzahl lateinischer Wörter mit beigefügten böhmischen Bedeutungen in Verse, welche wahrscheinlich die Lehrlinge auswendig lernen mußten. Daß ganze lateinisch-böhmische Vo- kabularium, die voranstehenden Böhmischen und Lateinischen Ubersetzungsübungen in Prosa nicht mit gerechnet, besteht aus 886 Hexametern." Zur Probe mögen folgende Verse dienen: Sprache und Litteratur (1792) 99 Mensis sit myessiecz, tibi sit ebdomada tyden. Meridies polednye, vesper weczer, mane rano. Diluculum swytanye, tibi sit crepusculum sumrak. Antelucanum przyedswyetye" sit bene dictum. Dic conticinium prwospie, tempus erit czass. Est Januarius leden, dic1° Februarius vnor. Martius est brzyezen, Aprilis sit tibi duben. /May Majus, Junius czrwen, czrwnecz Julius erit. Augustus sirpen, zarzuy September, a rzygen 1 V Paterově vyd. str. 252. 2 V Paterově vyd. str. 252; Patera transkribuje: „w warhahnyech“ s poznámkou: „Druhé h nemá se čísti“. 3 Bohemarius kapitulní. P 1643 (17a—33b). Otiskl V. Flajšhans 1892 v LF XIX, str. 381—391, 476—490. 4 Vor Errichtung der hohen Schule zu Prag. Prag 1784. 5 Str. 52—58. 6 Dobrovský: Eherhard; v G III. (126): Eberhard. 7 V otisku Flajšhansově (v. v.) 889 veršů. 8 Flajšhans: erit. Flajšhans: przyed swyetem. 10 Flajšhans: hic.
78/79/80 hier hat er die Wörter getrennt, hæreditate (vos) possideamus (nos). Ps. 150, 1. laudate eum in firmamento virtutis ejus, chwalte ho wtwrdosti moci ieho,1 und v. 4. in chordis et organo, w srdcyu awwarhanyech.? Die vielen Schreibfehler in dieser Handschrift sind meistens von der Art, daß man vermuthen kann, sie wären nach und nach durch mehrere Abschriften erst entstanden. 4. Der sogenannte Bohemarius in der Bibliothek der Pra- ger Domkirche auf Papier in 4. vom J. 1309.3 Verfasser davon ist vermuthlich einer von den Lehrern an der lateinischen Schule bei der Domkirche zu Prag, die unter Ottokar II. auch von Aus- ländern besucht wurde, worüber Hrn. Ungars Gedanken von dem Zustande der Schulen und der lateinischen Litteratur in Böh- /men4 §. XII. und XIII.5 nachzulesen sind. Zum Behufe der Latein lernenden böhmischen Jugend, und vielleicht insbesondere der 1259 vom Domherrn Eberhard‘ gestifteten Bonifanten, die nach ihren Regeln Latein reden sollten, brachte man eine beträcht- liche Anzahl lateinischer Wörter mit beigefügten böhmischen Bedeutungen in Verse, welche wahrscheinlich die Lehrlinge auswendig lernen mußten. Daß ganze lateinisch-böhmische Vo- kabularium, die voranstehenden Böhmischen und Lateinischen Ubersetzungsübungen in Prosa nicht mit gerechnet, besteht aus 886 Hexametern." Zur Probe mögen folgende Verse dienen: Sprache und Litteratur (1792) 99 Mensis sit myessiecz, tibi sit ebdomada tyden. Meridies polednye, vesper weczer, mane rano. Diluculum swytanye, tibi sit crepusculum sumrak. Antelucanum przyedswyetye" sit bene dictum. Dic conticinium prwospie, tempus erit czass. Est Januarius leden, dic1° Februarius vnor. Martius est brzyezen, Aprilis sit tibi duben. /May Majus, Junius czrwen, czrwnecz Julius erit. Augustus sirpen, zarzuy September, a rzygen 1 V Paterově vyd. str. 252. 2 V Paterově vyd. str. 252; Patera transkribuje: „w warhahnyech“ s poznámkou: „Druhé h nemá se čísti“. 3 Bohemarius kapitulní. P 1643 (17a—33b). Otiskl V. Flajšhans 1892 v LF XIX, str. 381—391, 476—490. 4 Vor Errichtung der hohen Schule zu Prag. Prag 1784. 5 Str. 52—58. 6 Dobrovský: Eherhard; v G III. (126): Eberhard. 7 V otisku Flajšhansově (v. v.) 889 veršů. 8 Flajšhans: erit. Flajšhans: przyed swyetem. 10 Flajšhans: hic.
Strana 100
100 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 80/81/82 Dicitur October, November listopad erit. December prossynec, embolizmus quoque hrudnecz. Est ortus wychod, sed occasum fore zapad. Aurora zorze, tibi sit impressio zarzye. Dic fore wyetr ventus, sed zywel2 elementum." Unter den Wörtern, womit Werke der Kunst und Begriffe aus dem Gebiete der Wissenschaften bezeichnet werden, kommen schon viele aus dem Lateinischen und Deutschen entlehnte vor, woraus abermal erhellet, daß die Böhmen die höhere Kultur ihrer Sprache sowohl als ihrer Sitten großentheils Fremden zu verdanken haben. Zur Beurtheilung der Sprache und Orthographie jener Zeit, will ich noch einige Wörter herausheben. Boh und Buoh. Das uo für das gedehnte o ist uralt; es kommt schon öfter in dem Fragmente Nr. 2. vor. So auch in andern Wörtern, kuol, kuon/(kůň); aber doch auch koze, cutis, für kůže. Brzuch, venter, wie noch bei den Slowaken und Mähren, für unser břich oder břicho. Das u wechselt hier schon mit i ab: gu, eam, guž, iam, und gyz, czelust, mandibula, yucha, brodium, und gyssel, sorbitium, gytro, jugerum, kozuch, kossule, lud, pl. lude, aber auch wliden, conversabilis, lusnye, pandea, eine Wagen- leiste, jetzt lissně, slibeno und slubugu, auch slubugy, wie znagy, towarzysu im Vocativ, suknu im Accusativ, für towaryssi, sukni. czye, anstatt tě, sehr oft, daher czyelo (čelo), frons, von czyelo (tělo), corpus, gar nicht unterschieden wird, czyesto ist těsto; czyezko, tyezko, tzyezko graue, ist unser těžko oder tiežko. Man wußte sich nicht zu helfen, wenn man auch c, č, und t’ hätte unter- scheiden wollen. Es scheint auch, daß man /in einigen Gegenden das zischende t’ (Poln. ć) und dz (Poln. dź) noch liebte. Czsczi ist unser cti, im Genitiv, von čest, honor. Czrmak, czrny, czrt, czrtadlo, czrw, czrwen, jetzt čermák, černý, čert, čertadlo, čerw, čerwen. Dzyecze, puer, ist unser djtè, alt dietie; dzyed, auus, jetzt děd, dyekan und dzyekan. K wird noch oft mit einem c vor a, o ersetzt, canecz, aper, capet, stilla, camenecz. Labie, albea, sprechen wir jetzt labe aus. 1 Flajšhans: exit. 2 Flajshans: zywel fore elementum. 3 Flajšhans na m. uv. str. 383, v. 19—32.
100 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 80/81/82 Dicitur October, November listopad erit. December prossynec, embolizmus quoque hrudnecz. Est ortus wychod, sed occasum fore zapad. Aurora zorze, tibi sit impressio zarzye. Dic fore wyetr ventus, sed zywel2 elementum." Unter den Wörtern, womit Werke der Kunst und Begriffe aus dem Gebiete der Wissenschaften bezeichnet werden, kommen schon viele aus dem Lateinischen und Deutschen entlehnte vor, woraus abermal erhellet, daß die Böhmen die höhere Kultur ihrer Sprache sowohl als ihrer Sitten großentheils Fremden zu verdanken haben. Zur Beurtheilung der Sprache und Orthographie jener Zeit, will ich noch einige Wörter herausheben. Boh und Buoh. Das uo für das gedehnte o ist uralt; es kommt schon öfter in dem Fragmente Nr. 2. vor. So auch in andern Wörtern, kuol, kuon/(kůň); aber doch auch koze, cutis, für kůže. Brzuch, venter, wie noch bei den Slowaken und Mähren, für unser břich oder břicho. Das u wechselt hier schon mit i ab: gu, eam, guž, iam, und gyz, czelust, mandibula, yucha, brodium, und gyssel, sorbitium, gytro, jugerum, kozuch, kossule, lud, pl. lude, aber auch wliden, conversabilis, lusnye, pandea, eine Wagen- leiste, jetzt lissně, slibeno und slubugu, auch slubugy, wie znagy, towarzysu im Vocativ, suknu im Accusativ, für towaryssi, sukni. czye, anstatt tě, sehr oft, daher czyelo (čelo), frons, von czyelo (tělo), corpus, gar nicht unterschieden wird, czyesto ist těsto; czyezko, tyezko, tzyezko graue, ist unser těžko oder tiežko. Man wußte sich nicht zu helfen, wenn man auch c, č, und t’ hätte unter- scheiden wollen. Es scheint auch, daß man /in einigen Gegenden das zischende t’ (Poln. ć) und dz (Poln. dź) noch liebte. Czsczi ist unser cti, im Genitiv, von čest, honor. Czrmak, czrny, czrt, czrtadlo, czrw, czrwen, jetzt čermák, černý, čert, čertadlo, čerw, čerwen. Dzyecze, puer, ist unser djtè, alt dietie; dzyed, auus, jetzt děd, dyekan und dzyekan. K wird noch oft mit einem c vor a, o ersetzt, canecz, aper, capet, stilla, camenecz. Labie, albea, sprechen wir jetzt labe aus. 1 Flajšhans: exit. 2 Flajshans: zywel fore elementum. 3 Flajšhans na m. uv. str. 383, v. 19—32.
Strana 101
82/83/84/85 Sprache und Litteratur (1792) 101 82/83/84/85 See me n A ———— Mraw, mos, wie jetzt mit m, sonst wird es in alten Hand- schriften, wie bei den Russen, mit n, nraw, nrawy, geschrieben. Ozda, aridarium, ozdnyce, siccatorium, wie bei den Pohlen mit einem reinen o; jetzt hwozd, hwozda. Rzetaz, catena, wie bei den Hanaken in Mähren, jetzt řetěz. /Stklo, vitrum, und sklo. Die Böhmen schalten das € zwischen s und r fast immer ein z. B. straka anstatt sraka; střjbro, anstatt sriebro; hier also auch zwischen s und k. Stblo, zdblo, calamus, ist unser stéblo, stýblo, Strohhalm. s und ss wird hier noch nicht unterschieden, syn, filius und syn (ssjn), bractea. scz ist unser ss? und st, scziesczie lies sstéstj oder sstéstie, chwoscziscze lies chwosstissté. Wozkrr, flegma, der Rotz, ist unser wozher, im gemeinen Leben wozÿr. Man schreibt es sonst auch ozher, allein die Russen, Pohlen und Lausitzer Serben setzen auch das w vor. z wird von Z noch nicht unterschieden, znam, zrno, zet, und, zezhule (Zezhule), zemle (Zemle), zrnow (żernow), mola, lapis molaris. Es ist noch zu merken, daß laukot, po swau rukau einmal mit au, wofiir sonst überall u steht, geschrieben wird. / Sonst kommen weder in der Form der Wörter, noch in den Bedeutun- gen merklichere Abweichungen von der spätern Sprache vor. Pjsmo heißt auch carmen, und skladarz, poeta, bei uns Pjsmo jede Schrift und skladatel, compositor, der Verfasser, woraus sich schließen 1äßt, daß die meisten Schriften jenes Zeitalters Gedichte waren, wie wir es in der Folge auch so finden werden. 5. Die Tettauische oder Kynskysche Familienbibel!, welche Balthasar von Tettau im J. 1311 besaß. Nachrichten davon hinter- ließen uns der sel. Hausarchivarius von Ro senthal, welche ich in der Abhandlung über das Alter der bóhmischen Bibelüber- setzung (Abhandl einer Privatgesells. B. V. S. 314. wörtlich angeführt habe, und Berghauer in seiner Bibliomachia? S. 26. Da Berghauer den Text Joh. 5, 7. darin nachschlug und den übrigen bóhmischen Texten gleichfórmie befand, da er ferner einige Umstände von dem ersten Besitzer dieser Bibel anführet, die Söhne desselben mit /Nahmen nennt, so ist uns seine Nach- richt davon sehr willkommen. Nach seiner Aussage ist es keine 1 Nový zákon Tetovský. i 2 Das ist Biblischer Feldzug, und Musterung vieler jammerlich- verfälschten Bibelen. Ober-Amergau in Bayern, 1746. Str. 36 b.
82/83/84/85 Sprache und Litteratur (1792) 101 82/83/84/85 See me n A ———— Mraw, mos, wie jetzt mit m, sonst wird es in alten Hand- schriften, wie bei den Russen, mit n, nraw, nrawy, geschrieben. Ozda, aridarium, ozdnyce, siccatorium, wie bei den Pohlen mit einem reinen o; jetzt hwozd, hwozda. Rzetaz, catena, wie bei den Hanaken in Mähren, jetzt řetěz. /Stklo, vitrum, und sklo. Die Böhmen schalten das € zwischen s und r fast immer ein z. B. straka anstatt sraka; střjbro, anstatt sriebro; hier also auch zwischen s und k. Stblo, zdblo, calamus, ist unser stéblo, stýblo, Strohhalm. s und ss wird hier noch nicht unterschieden, syn, filius und syn (ssjn), bractea. scz ist unser ss? und st, scziesczie lies sstéstj oder sstéstie, chwoscziscze lies chwosstissté. Wozkrr, flegma, der Rotz, ist unser wozher, im gemeinen Leben wozÿr. Man schreibt es sonst auch ozher, allein die Russen, Pohlen und Lausitzer Serben setzen auch das w vor. z wird von Z noch nicht unterschieden, znam, zrno, zet, und, zezhule (Zezhule), zemle (Zemle), zrnow (żernow), mola, lapis molaris. Es ist noch zu merken, daß laukot, po swau rukau einmal mit au, wofiir sonst überall u steht, geschrieben wird. / Sonst kommen weder in der Form der Wörter, noch in den Bedeutun- gen merklichere Abweichungen von der spätern Sprache vor. Pjsmo heißt auch carmen, und skladarz, poeta, bei uns Pjsmo jede Schrift und skladatel, compositor, der Verfasser, woraus sich schließen 1äßt, daß die meisten Schriften jenes Zeitalters Gedichte waren, wie wir es in der Folge auch so finden werden. 5. Die Tettauische oder Kynskysche Familienbibel!, welche Balthasar von Tettau im J. 1311 besaß. Nachrichten davon hinter- ließen uns der sel. Hausarchivarius von Ro senthal, welche ich in der Abhandlung über das Alter der bóhmischen Bibelüber- setzung (Abhandl einer Privatgesells. B. V. S. 314. wörtlich angeführt habe, und Berghauer in seiner Bibliomachia? S. 26. Da Berghauer den Text Joh. 5, 7. darin nachschlug und den übrigen bóhmischen Texten gleichfórmie befand, da er ferner einige Umstände von dem ersten Besitzer dieser Bibel anführet, die Söhne desselben mit /Nahmen nennt, so ist uns seine Nach- richt davon sehr willkommen. Nach seiner Aussage ist es keine 1 Nový zákon Tetovský. i 2 Das ist Biblischer Feldzug, und Musterung vieler jammerlich- verfälschten Bibelen. Ober-Amergau in Bayern, 1746. Str. 36 b.
Strana 102
102 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 85/86/87 ganze Bibel, sondern ein Neues Testament. Es ist auf Pergament geschrieben. Aus Dobners Munde, der es über einen Monat in Händen hatte, hörte ich, daß es in 4. sei. Man weiß1 jetzt nicht einmal gewiß, wo dieß schätzbare Denkmal, mit welchem sich die Kynskische Familie und mit ihr die böhmische Nation, als mit einem heiligen Uberreste des Alterthums und einem so deut- lichen Beweise der frühen Cultur ihrer Sprache billig rühmen kann, aufbewahret wird. Könnte ich so glücklich sein, es nur auf eine sehr kurze Zeit gebrauchen zu können! Hier wäre die Frage, wie weit das Alter der böhmischen Bibelübersetzung hinaufreiche, zu beantworten. Meine Meinung hierüber, nach welcher ich die zweite Hälfte des dreizehnten Jahrhunderts angab, weil wir noch nichts älteres aufweisen können, als den oben2 genannten Psalter und dieses Neue Testa- ment, ist zwar vom sel. Dobner in einer eigenen Abhandlung’ bestritten worden, aber mit lauter Schlüssen, die sich bloß auf Möglichkeiten beziehen. Das einzige historische Datum wider mich wäre die alte Bibel (die seiner Meinung nach älter sein sollte, als alle von mir angeführte) in dem Cistercienser Kloster zu Wienerisch-Neustadt, die er in der Note k) als einen Beweis anführet.4 Allein zu geschweigen, daß man die Note beim Drucke abändern mußte, denn Dobner behauptete geradezu, daß diese Bibel älter wäre, als die aus dem 14ten Jahrhundert, da sie doch im J. 1456 geschrieben ist, so geht meine Meinung nicht dahin, daß schlechtersdings kein einziges Buch der Bibel eher über- setzt worden sei, als gerade erst unter König Wenzel II. Denn die Begierde, mit der er die heil. Schrift anhörte, die ihm Bi- schöfe und andere Geistliche (unfehlbar Lateinisch) vorzulesen pflegten, und der Umstand, daß ihm auch oft Slawische Messen von frem den Priestern gelesen wurden*), führte mich zwar auf die Vermuthung, daß dieser König die böhmische Uberset- zung der Bibel oder wenigstens einiger Bücher veranstaltet ha- ben möchte. Allein von eben dieser Begierde belebt konnten *) Sieh Chron. aul. reg. L. I. C. 32 et 59.5 1 Dobrovský: weis. 2 G II. 73 n. [97 n.]. 3 Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung“ (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788. 1789, str. 283 n. 4 Na m. uv. str. 296. 5 V Dobnerových „Monumenta historica Boemiae“, V. (1784) str. 71—72, 116.
102 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 85/86/87 ganze Bibel, sondern ein Neues Testament. Es ist auf Pergament geschrieben. Aus Dobners Munde, der es über einen Monat in Händen hatte, hörte ich, daß es in 4. sei. Man weiß1 jetzt nicht einmal gewiß, wo dieß schätzbare Denkmal, mit welchem sich die Kynskische Familie und mit ihr die böhmische Nation, als mit einem heiligen Uberreste des Alterthums und einem so deut- lichen Beweise der frühen Cultur ihrer Sprache billig rühmen kann, aufbewahret wird. Könnte ich so glücklich sein, es nur auf eine sehr kurze Zeit gebrauchen zu können! Hier wäre die Frage, wie weit das Alter der böhmischen Bibelübersetzung hinaufreiche, zu beantworten. Meine Meinung hierüber, nach welcher ich die zweite Hälfte des dreizehnten Jahrhunderts angab, weil wir noch nichts älteres aufweisen können, als den oben2 genannten Psalter und dieses Neue Testa- ment, ist zwar vom sel. Dobner in einer eigenen Abhandlung’ bestritten worden, aber mit lauter Schlüssen, die sich bloß auf Möglichkeiten beziehen. Das einzige historische Datum wider mich wäre die alte Bibel (die seiner Meinung nach älter sein sollte, als alle von mir angeführte) in dem Cistercienser Kloster zu Wienerisch-Neustadt, die er in der Note k) als einen Beweis anführet.4 Allein zu geschweigen, daß man die Note beim Drucke abändern mußte, denn Dobner behauptete geradezu, daß diese Bibel älter wäre, als die aus dem 14ten Jahrhundert, da sie doch im J. 1456 geschrieben ist, so geht meine Meinung nicht dahin, daß schlechtersdings kein einziges Buch der Bibel eher über- setzt worden sei, als gerade erst unter König Wenzel II. Denn die Begierde, mit der er die heil. Schrift anhörte, die ihm Bi- schöfe und andere Geistliche (unfehlbar Lateinisch) vorzulesen pflegten, und der Umstand, daß ihm auch oft Slawische Messen von frem den Priestern gelesen wurden*), führte mich zwar auf die Vermuthung, daß dieser König die böhmische Uberset- zung der Bibel oder wenigstens einiger Bücher veranstaltet ha- ben möchte. Allein von eben dieser Begierde belebt konnten *) Sieh Chron. aul. reg. L. I. C. 32 et 59.5 1 Dobrovský: weis. 2 G II. 73 n. [97 n.]. 3 Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung“ (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788. 1789, str. 283 n. 4 Na m. uv. str. 296. 5 V Dobnerových „Monumenta historica Boemiae“, V. (1784) str. 71—72, 116.
Strana 103
87/88/89 Sprache und Litteratur (1792) 103 einige fromme Königinnen, z. B. Konstantia, die Stifterinn der Frauenklöster Tissnowitz und Oslawan in Mähren, oder Prinzes- sinnen, z. B. Agnes, des K. Přemysl Otokar I. Schwester, Abtis- sinn bei St. Georg zu Prag, oder die sel. Agnes, Stifterinn der Klarissinnen und der Kreuzherrn zu Prag, Tochter des K. Pře- mysl I, von einem ihrer Kapläne oder Beichtväter durch Bitten und Versprechungen es erhalten haben, daß man ihnen den Psalter in die Volkssprache übersetzte, und zu lesen erlaubte. Otfried übersetzte ebenfalls die Evangelien ins Deutsche einer Dame zu Gefallen. /6. Das bekannte Lied vom heil. Wenzel, Swatý Wáclawe, Weywodo české země, welches in der Folge mit neuen Zusätzen vermehrt worden ist. Beneß von Weitmil hat diesen alten Gesang (Cantionem ab olim cantari consuetam,)1 in seine Chro- nik mit aufgenommen, weil der Erzbischof Johann seinen Werth dadurch erhöhte, daß er allen Bußfertigen Sängern, die ihn zu Ehren des heil. Wenzels singen würden, 40 Tage Ablaß verlieh. Er ist in Script. rerum Bohem. T. II. Pragæe 1784, 8.2 nach einer alten Handschrift abgedruckt worden. In die letzten 20 Jahre dieses oder in die ersten Jahre des folgenden Zeitraums, mögen noch manche von denjenigen poe- tischen Werken gehören, welche wir in Handschriften aus dem XIVten und XVten Jahrhundert finden. Hierher scheinen mir vor andern zu gehören: 7. Der sogenannte Alexander Boemicalis, auf Papier in Fol. in der Bibliothek der Prager Domkirche." Es ist ein langes Zepisches Gedicht von dem großen Alexander und besteht aus mehr als 2000 Versen. Die Vorrede, in der sich der Verfasser gegen den Tadel liebloser Kunstrichter zu verwahren‘ sucht, fängt mit diesen Worten an: Genz zeymene byl wyehlasny Gehoz rozum byl tak yasny Ze gmu bylo wsyeczko znamo W zemy w morzi, w hwyezdach tamo" 1 Při roce 1368 (Scriptorum rerum Bohemicarum Tomus II. str. 397). 2 Str. 397—398. 3 P 1534 (157b—169b). 4 Dobrovský: verwehren. V Mus. výt. 1. tužkou opravil na: ver- V G I. (331): verwahren. wahren. Dobrovský chybně: taino. V Mus. výt. 1. opravil na: tamo. 5
87/88/89 Sprache und Litteratur (1792) 103 einige fromme Königinnen, z. B. Konstantia, die Stifterinn der Frauenklöster Tissnowitz und Oslawan in Mähren, oder Prinzes- sinnen, z. B. Agnes, des K. Přemysl Otokar I. Schwester, Abtis- sinn bei St. Georg zu Prag, oder die sel. Agnes, Stifterinn der Klarissinnen und der Kreuzherrn zu Prag, Tochter des K. Pře- mysl I, von einem ihrer Kapläne oder Beichtväter durch Bitten und Versprechungen es erhalten haben, daß man ihnen den Psalter in die Volkssprache übersetzte, und zu lesen erlaubte. Otfried übersetzte ebenfalls die Evangelien ins Deutsche einer Dame zu Gefallen. /6. Das bekannte Lied vom heil. Wenzel, Swatý Wáclawe, Weywodo české země, welches in der Folge mit neuen Zusätzen vermehrt worden ist. Beneß von Weitmil hat diesen alten Gesang (Cantionem ab olim cantari consuetam,)1 in seine Chro- nik mit aufgenommen, weil der Erzbischof Johann seinen Werth dadurch erhöhte, daß er allen Bußfertigen Sängern, die ihn zu Ehren des heil. Wenzels singen würden, 40 Tage Ablaß verlieh. Er ist in Script. rerum Bohem. T. II. Pragæe 1784, 8.2 nach einer alten Handschrift abgedruckt worden. In die letzten 20 Jahre dieses oder in die ersten Jahre des folgenden Zeitraums, mögen noch manche von denjenigen poe- tischen Werken gehören, welche wir in Handschriften aus dem XIVten und XVten Jahrhundert finden. Hierher scheinen mir vor andern zu gehören: 7. Der sogenannte Alexander Boemicalis, auf Papier in Fol. in der Bibliothek der Prager Domkirche." Es ist ein langes Zepisches Gedicht von dem großen Alexander und besteht aus mehr als 2000 Versen. Die Vorrede, in der sich der Verfasser gegen den Tadel liebloser Kunstrichter zu verwahren‘ sucht, fängt mit diesen Worten an: Genz zeymene byl wyehlasny Gehoz rozum byl tak yasny Ze gmu bylo wsyeczko znamo W zemy w morzi, w hwyezdach tamo" 1 Při roce 1368 (Scriptorum rerum Bohemicarum Tomus II. str. 397). 2 Str. 397—398. 3 P 1534 (157b—169b). 4 Dobrovský: verwehren. V Mus. výt. 1. tužkou opravil na: ver- V G I. (331): verwahren. wahren. Dobrovský chybně: taino. V Mus. výt. 1. opravil na: tamo. 5
Strana 104
104 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 89/90 Ten wsak tsstweru wyecz wyczita Gez przied geho smyslem skrita.1 Da nun Salomon nicht alles gewußst hätte, so hofft er desto eher Nachsicht: Acz sye kde vmych slowyech potknu Snad mne pron wtom nycz nedotknu Neb ssem prziednym tako maly Jakz prziedelwem zwyerz vstali A przied sluncem wosscztyena swyeczka Neb przied morziem myelka rzieczka2 Einige tadeln die Werke anderer aus Unwissenheit, weil sie das Gedicht (skladanie)3 nicht verstehen, andere aus Nei/de. Beide wolle er verachten und getrost seinen Helden besingen: O kraly czssty tohoto4 swyeta Gesto wty czasy oswyeta, womit er die Vorrede beschließt. Nun fängt das Gedicht selbst an : Kral Philipp byl wzemy rzyeczky Muz slowutny weczsty swyeczky°. Die Handschrift bricht mit den ersten sieben Versen des 34ten Kapitels, welches die Aufschrift hat : hic intrat Alexander montium altitudines, ab.' Vielleicht läßt sich das Ubrige, das wenigstens noch einmal so viel betragen muß, in irgend einer 1 Ve vydání Martina Hattaly a Adolfa Patery: „Zbytky rýmova- ných Alexandreid staročeských“ I. (1881), str. 1, 1b v. 1—6; viz též ve vydání Reinholda Trautmanna („Die alttschechische Alexandreis“, Heidel- berg 1916), str. 1 [1b], v. 1—6. 2 Hattala—Patera str. 1, 2a v. 1—6; Trautmann str. 1, v. 27—32. 3 Hattala—Patera str. 2 v. 14; Trautmann str. 1, v. 40. 4 Hattala—Patera i Trautmann: seho. V Mus. výt. 1. Dobrovský tužkou poslední slabiku podtrhl a nad ní rovněž udělal vodorovnou čáru — patrně tím naznačuje, že slabika nadbývá do rytmu, v Mus. výt. 2. ji přeškrtl. 5 Hattala—Patera str. 2 v. 41—42; Trautmann str. 2, v. 67—68. 6 Hattala—Patera str. 2 v. 43—44; Trautmann str. 2, v. 69—70. Hattala—Patera str. 59 v. 43—49; Trautmann str. 31, v. 2454 až 2460.
104 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 89/90 Ten wsak tsstweru wyecz wyczita Gez przied geho smyslem skrita.1 Da nun Salomon nicht alles gewußst hätte, so hofft er desto eher Nachsicht: Acz sye kde vmych slowyech potknu Snad mne pron wtom nycz nedotknu Neb ssem prziednym tako maly Jakz prziedelwem zwyerz vstali A przied sluncem wosscztyena swyeczka Neb przied morziem myelka rzieczka2 Einige tadeln die Werke anderer aus Unwissenheit, weil sie das Gedicht (skladanie)3 nicht verstehen, andere aus Nei/de. Beide wolle er verachten und getrost seinen Helden besingen: O kraly czssty tohoto4 swyeta Gesto wty czasy oswyeta, womit er die Vorrede beschließt. Nun fängt das Gedicht selbst an : Kral Philipp byl wzemy rzyeczky Muz slowutny weczsty swyeczky°. Die Handschrift bricht mit den ersten sieben Versen des 34ten Kapitels, welches die Aufschrift hat : hic intrat Alexander montium altitudines, ab.' Vielleicht läßt sich das Ubrige, das wenigstens noch einmal so viel betragen muß, in irgend einer 1 Ve vydání Martina Hattaly a Adolfa Patery: „Zbytky rýmova- ných Alexandreid staročeských“ I. (1881), str. 1, 1b v. 1—6; viz též ve vydání Reinholda Trautmanna („Die alttschechische Alexandreis“, Heidel- berg 1916), str. 1 [1b], v. 1—6. 2 Hattala—Patera str. 1, 2a v. 1—6; Trautmann str. 1, v. 27—32. 3 Hattala—Patera str. 2 v. 14; Trautmann str. 1, v. 40. 4 Hattala—Patera i Trautmann: seho. V Mus. výt. 1. Dobrovský tužkou poslední slabiku podtrhl a nad ní rovněž udělal vodorovnou čáru — patrně tím naznačuje, že slabika nadbývá do rytmu, v Mus. výt. 2. ji přeškrtl. 5 Hattala—Patera str. 2 v. 41—42; Trautmann str. 2, v. 67—68. 6 Hattala—Patera str. 2 v. 43—44; Trautmann str. 2, v. 69—70. Hattala—Patera str. 59 v. 43—49; Trautmann str. 31, v. 2454 až 2460.
Strana 105
90/91/92 Sprache und Litteratur (1792) 105 andern Handschrift noch entdecken. Hier ist noch oft das yu für i zu lesen, lyud, yutro, klyud anstatt lid, gitro, klid; doch nicht immer, auch manchmal da nicht, wo es der Reim erfor- derte. Z. B. Kral vslyssaw rzyecz swych lydy Wecze procz was smyssl wtom bludyl. Ganz gewiß hat der Dichter hier lyudy geschrieben, wo- für der spätere Abschreiber lydy setzte. /8. Die meisten Stücke eines Manuskripts auf Pergament in 12. aus der ersten Hälfte des XIVten Jahrhunderts,2 welches ich nun, da man es lange gesucht hatte, durch die Güte des Herrn Kanonikus und Dechants Klier besitze3. Es enthält lauter Gedichte und Lieder in vierfüßigen gereimten Versen, meistens geistlichen Inhalts. Die beträchtlichsten sind: a) die Legende vom h. Prokop. b) die sieben4 Freuden Mariä. c) die weinende Magdalena am Grabe Jesu. d) das Klagelied der Jungfrau Maria. e) die Passion. f) die zehn Gebote Gottes. Kleiner, aber nicht weniger schätzbar sind : die Fabel vom Fuchse und Kruge, einige Satyren auf verschiedene Handwerker als Becker, Schuster, Bräuer, Schmiede u. s. f. Ein Gedicht vom reichen Prasser (o Bo- hatcy) beschließt das ganze Werk." Das yu kommt schon in diesen Stücken seltner vor, bo- leyucz, zieleyucz für bollegjc, zelegjc; liutostiwy, yuzt, otczu, giessiutnye für litostiwý, gižt, otcy, gessitně, in vanum. Unter den vielen Abweichungen von der spätern Sprache zeichne ich nur folgende aus: nem anstatt nám, s sobu, s tobu für s sebau, s tebau, tdy, tunc für tehdy oder tedy, kehdyz für když, wesdy für wždy, czsny — ctný, ez — že, ezs — žes, piesn einsylbig für pjseň, tako — tak, strazn — strast, zdati (lies ždati) expectare, 1 Hattala—Patera str. 21, 10a v. 2—3; Trautmann str. 11, v. 843 až 844. 2 Rukopis Hradecký. — Vydal po prvé po částech Václav Hanka r. 1817 a 1818 v I.—III. díle „Starobylých skládání“, souhrnně Adolf Pa- tera r. 1881 v VIII. č. „Památek staré literatury české“. 3 Dnes v Lobkovické knihovně v Praze, č. 334 (viz V. str. Úvodu k Paterovu vydání). 4 Ve skutečnosti: devět. V Mus. výt. 1. Dobrovský sieben tužkou podškrtl a po pravé straně napsal číslici: 9. V G III. (124) udává již: „Die neun Freuden Mariä“. 5 Legenda o sv. Prokopu. Radosti svaté Mařie. Pláč Marie Magda- lény. Pláč svaté Mařie. Umučení Páně. Desatero kázanie božie. O lišce a o čbánu. Pekař. O ševcích. O sladovníciech. O zlých kovářích. O bohatci.
90/91/92 Sprache und Litteratur (1792) 105 andern Handschrift noch entdecken. Hier ist noch oft das yu für i zu lesen, lyud, yutro, klyud anstatt lid, gitro, klid; doch nicht immer, auch manchmal da nicht, wo es der Reim erfor- derte. Z. B. Kral vslyssaw rzyecz swych lydy Wecze procz was smyssl wtom bludyl. Ganz gewiß hat der Dichter hier lyudy geschrieben, wo- für der spätere Abschreiber lydy setzte. /8. Die meisten Stücke eines Manuskripts auf Pergament in 12. aus der ersten Hälfte des XIVten Jahrhunderts,2 welches ich nun, da man es lange gesucht hatte, durch die Güte des Herrn Kanonikus und Dechants Klier besitze3. Es enthält lauter Gedichte und Lieder in vierfüßigen gereimten Versen, meistens geistlichen Inhalts. Die beträchtlichsten sind: a) die Legende vom h. Prokop. b) die sieben4 Freuden Mariä. c) die weinende Magdalena am Grabe Jesu. d) das Klagelied der Jungfrau Maria. e) die Passion. f) die zehn Gebote Gottes. Kleiner, aber nicht weniger schätzbar sind : die Fabel vom Fuchse und Kruge, einige Satyren auf verschiedene Handwerker als Becker, Schuster, Bräuer, Schmiede u. s. f. Ein Gedicht vom reichen Prasser (o Bo- hatcy) beschließt das ganze Werk." Das yu kommt schon in diesen Stücken seltner vor, bo- leyucz, zieleyucz für bollegjc, zelegjc; liutostiwy, yuzt, otczu, giessiutnye für litostiwý, gižt, otcy, gessitně, in vanum. Unter den vielen Abweichungen von der spätern Sprache zeichne ich nur folgende aus: nem anstatt nám, s sobu, s tobu für s sebau, s tebau, tdy, tunc für tehdy oder tedy, kehdyz für když, wesdy für wždy, czsny — ctný, ez — že, ezs — žes, piesn einsylbig für pjseň, tako — tak, strazn — strast, zdati (lies ždati) expectare, 1 Hattala—Patera str. 21, 10a v. 2—3; Trautmann str. 11, v. 843 až 844. 2 Rukopis Hradecký. — Vydal po prvé po částech Václav Hanka r. 1817 a 1818 v I.—III. díle „Starobylých skládání“, souhrnně Adolf Pa- tera r. 1881 v VIII. č. „Památek staré literatury české“. 3 Dnes v Lobkovické knihovně v Praze, č. 334 (viz V. str. Úvodu k Paterovu vydání). 4 Ve skutečnosti: devět. V Mus. výt. 1. Dobrovský sieben tužkou podškrtl a po pravé straně napsal číslici: 9. V G III. (124) udává již: „Die neun Freuden Mariä“. 5 Legenda o sv. Prokopu. Radosti svaté Mařie. Pláč Marie Magda- lény. Pláč svaté Mařie. Umučení Páně. Desatero kázanie božie. O lišce a o čbánu. Pekař. O ševcích. O sladovníciech. O zlých kovářích. O bohatci.
Strana 106
106 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 92/93/94 pllny, srrdcze mit dem gedoppelten l und r, weil damit die Sylbe schließt, prokny, quivis, zelarz für žalář, nocz syu für tu, das Pronomen sen für ten kommt auch sehr oft im Alexander N. 7 vor; ande, dum; sada für seda, ptati, quæerere, suchen; ssedie — zde, iaz, yaz — gáž d. i. gát, ego, baczo — bratře, czass, hora, bies, dæemon, wie oben€ in dem alten Psalter; Wafnrok ist das deutsche Waffenrock. Wir schließen hier diesen Zeitraum mit Dichtern und wer- den den folgenden wieder / mit Dichtern, deren herrschende Epoche bis an die Stiftung der Universität zu Prag 1348 reicht, eröffnen. Bei der Krönung des K. Johannes 1311 erhöhte man die Freude durch böhmische und deutsche Gesänge, wie es der Abt Peter von Königssaal2 singend beschreibt: Extollens cantum, mouet a se concio planctum... Turba Bohemorum canit hoc, quod sciuit eorum Lingua, sed ipsorum pars maxima Tewtunicorum Cantat Tewtunicum3 — Auch die Juden in Mähren empfingen den König Johann, wie er von Olmütz nach Brünn kam, mit hebräischen Liedern. Gesang und Dichtung verband Dalimil, um die Böhmen (1314) wider4 die Deutschen und ihren Beschützer den König Johann zu reizen. Wilhelms von Zagic, Plichta's von Žerotin, K. Johanns und anderer Helden Tod ward böhmisch besungen. Der oben unter N. 4. angeführte Bohemarius, worinn man sogar latei- nische und böhmische Vocabeln in Hexametern zusammenstop- pel/te, ist ebenfalls ein Beweis des herrschenden Geschmackes dieser Zeit. §. 9." Dritte Periode. Denkmale aus derselben. Unter dem König Johann aus dem Luxenburgischen Hause ist der Nachahmungstrieb der Böhmen durch das Neue und Un- gewohnte, das sie bei seinem Hofe sahen, so mächtig gereizet 1 G II. 77 [98]. 2 Petr Zbraslavský. 3 Chronicon aulae Regiae, Pars I. Cap. CIX; v Dobnerově vydání „Monumenta historica Boemiae“ V. str. 269. 4 Dobrovský: wieder. V Mus. výt. 2. opravil na wider. 5 Dobrovský omylem: 8. V Mus. výt. 1. i v Mus. výt. 2. opravil na: 9.
106 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 92/93/94 pllny, srrdcze mit dem gedoppelten l und r, weil damit die Sylbe schließt, prokny, quivis, zelarz für žalář, nocz syu für tu, das Pronomen sen für ten kommt auch sehr oft im Alexander N. 7 vor; ande, dum; sada für seda, ptati, quæerere, suchen; ssedie — zde, iaz, yaz — gáž d. i. gát, ego, baczo — bratře, czass, hora, bies, dæemon, wie oben€ in dem alten Psalter; Wafnrok ist das deutsche Waffenrock. Wir schließen hier diesen Zeitraum mit Dichtern und wer- den den folgenden wieder / mit Dichtern, deren herrschende Epoche bis an die Stiftung der Universität zu Prag 1348 reicht, eröffnen. Bei der Krönung des K. Johannes 1311 erhöhte man die Freude durch böhmische und deutsche Gesänge, wie es der Abt Peter von Königssaal2 singend beschreibt: Extollens cantum, mouet a se concio planctum... Turba Bohemorum canit hoc, quod sciuit eorum Lingua, sed ipsorum pars maxima Tewtunicorum Cantat Tewtunicum3 — Auch die Juden in Mähren empfingen den König Johann, wie er von Olmütz nach Brünn kam, mit hebräischen Liedern. Gesang und Dichtung verband Dalimil, um die Böhmen (1314) wider4 die Deutschen und ihren Beschützer den König Johann zu reizen. Wilhelms von Zagic, Plichta's von Žerotin, K. Johanns und anderer Helden Tod ward böhmisch besungen. Der oben unter N. 4. angeführte Bohemarius, worinn man sogar latei- nische und böhmische Vocabeln in Hexametern zusammenstop- pel/te, ist ebenfalls ein Beweis des herrschenden Geschmackes dieser Zeit. §. 9." Dritte Periode. Denkmale aus derselben. Unter dem König Johann aus dem Luxenburgischen Hause ist der Nachahmungstrieb der Böhmen durch das Neue und Un- gewohnte, das sie bei seinem Hofe sahen, so mächtig gereizet 1 G II. 77 [98]. 2 Petr Zbraslavský. 3 Chronicon aulae Regiae, Pars I. Cap. CIX; v Dobnerově vydání „Monumenta historica Boemiae“ V. str. 269. 4 Dobrovský: wieder. V Mus. výt. 2. opravil na wider. 5 Dobrovský omylem: 8. V Mus. výt. 1. i v Mus. výt. 2. opravil na: 9.
Strana 107
94/95/96 Sprache und Litteratur (1792) 107 worden, daß ein großer Theil, besonders die höhern Klassen, an fremden Sitten, Kleidern, Stiefeln, an neuem Haarputze und an der deutschen Sprache so sehr Geschmack fanden, als wenn sie geglaubt hätten, sie müßten nun, nach erloschenem Přemy- slischen Stamme, aufhören, Slawen oder Böhmen zu sein. Es wurde zum Sprichworte: die Böhmen sind wie Affen. Der Adel, und der Bürger von feinerer Lebensart, nahmen die Hofsprache an, und, da ohnehin viele Städte im Lande mit Deutschen be- setzt waren, so gewann auch hier die deutsche Sprache im- /mer mehr Ansehen. Hierüber bitte ich Hrn. Pelzels Geschichte der Deutschen und ihrer Sprache in Böhmen, welche in dem 4ten Theil der Abhandlungen der böhm. Gesellschaft der Wissen- schaften zu finden ist , nachzulesen. Die ersten geschriebenen Stadtrechte haben deutsche Raths- männer zu Prag unter seiner Regierung in deutscher Sprache entworfen. Die lateinische ward aber noch immer allgemein in öffentlichen Verhandlungen gebraucht. Deutsche besorgten die Regierungsgeschäfte; königliche Schlösser und Amter wur- den an Ausländer vertheilt. Die Eifersucht erhitzte den Patrio- tismus der böhmischen Herren, es entstunden Mißhelligkeiten zwischen ihnen und dem König, und letzterer mußte endlich dem böhmischen Ernste nachgeben. Lesenswerth ist der Glücks- wunsch zum Antritte seiner Regierung, mit welchem Dalimil seine böhmische Chronik beschlossen hat. Er athmet ganz den Geist der damaligen Böhmen. /Karl IV. begünstigte noch immer die Deutschen, wie er es als römischer Kaiser auch thun mußte. Prag war zu seiner Zeit nicht nur die volkreichste Stadt in ganz Deutschland, sondern des kaiserlichen Hofes wegen zugleich der Sammelplatz der Künste und Wissenschaften. Der Einfluß derjenigen Kennt- nisse, die man sich auf der neu gestifteten (1348) Universität erwerben konnte, auf die Kultur der böhmischen Sprache äußerte sich zwar nur mittelbar, aber doch in der Folge sichtbar genug. Hier bildeten sich die Männer, die hernach neue Begriffe von allerlei Gegenständen in ihrer Muttersprache unter dem Volke verbreiteten. Karl selbst sprach und schrieb Böhmisch, und ob- gleich alle Urkunden in seiner Kanzlei entweder in lateinischer oder deutscher Sprache ausgefertigt wurden, so vergaß er doch nicht die Slawische Sprache selbst in der goldenen Bulle (1356) den Söhnen einiger Kurfürsten zu empfehlen: Statuimus, vt 1 1789 (auf das Jahr 1788), str. 344—379.
94/95/96 Sprache und Litteratur (1792) 107 worden, daß ein großer Theil, besonders die höhern Klassen, an fremden Sitten, Kleidern, Stiefeln, an neuem Haarputze und an der deutschen Sprache so sehr Geschmack fanden, als wenn sie geglaubt hätten, sie müßten nun, nach erloschenem Přemy- slischen Stamme, aufhören, Slawen oder Böhmen zu sein. Es wurde zum Sprichworte: die Böhmen sind wie Affen. Der Adel, und der Bürger von feinerer Lebensart, nahmen die Hofsprache an, und, da ohnehin viele Städte im Lande mit Deutschen be- setzt waren, so gewann auch hier die deutsche Sprache im- /mer mehr Ansehen. Hierüber bitte ich Hrn. Pelzels Geschichte der Deutschen und ihrer Sprache in Böhmen, welche in dem 4ten Theil der Abhandlungen der böhm. Gesellschaft der Wissen- schaften zu finden ist , nachzulesen. Die ersten geschriebenen Stadtrechte haben deutsche Raths- männer zu Prag unter seiner Regierung in deutscher Sprache entworfen. Die lateinische ward aber noch immer allgemein in öffentlichen Verhandlungen gebraucht. Deutsche besorgten die Regierungsgeschäfte; königliche Schlösser und Amter wur- den an Ausländer vertheilt. Die Eifersucht erhitzte den Patrio- tismus der böhmischen Herren, es entstunden Mißhelligkeiten zwischen ihnen und dem König, und letzterer mußte endlich dem böhmischen Ernste nachgeben. Lesenswerth ist der Glücks- wunsch zum Antritte seiner Regierung, mit welchem Dalimil seine böhmische Chronik beschlossen hat. Er athmet ganz den Geist der damaligen Böhmen. /Karl IV. begünstigte noch immer die Deutschen, wie er es als römischer Kaiser auch thun mußte. Prag war zu seiner Zeit nicht nur die volkreichste Stadt in ganz Deutschland, sondern des kaiserlichen Hofes wegen zugleich der Sammelplatz der Künste und Wissenschaften. Der Einfluß derjenigen Kennt- nisse, die man sich auf der neu gestifteten (1348) Universität erwerben konnte, auf die Kultur der böhmischen Sprache äußerte sich zwar nur mittelbar, aber doch in der Folge sichtbar genug. Hier bildeten sich die Männer, die hernach neue Begriffe von allerlei Gegenständen in ihrer Muttersprache unter dem Volke verbreiteten. Karl selbst sprach und schrieb Böhmisch, und ob- gleich alle Urkunden in seiner Kanzlei entweder in lateinischer oder deutscher Sprache ausgefertigt wurden, so vergaß er doch nicht die Slawische Sprache selbst in der goldenen Bulle (1356) den Söhnen einiger Kurfürsten zu empfehlen: Statuimus, vt 1 1789 (auf das Jahr 1788), str. 344—379.
Strana 108
108 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 96/97/98 illustrium principum, puta Regis Bohemiæ, Comitis Palatini, Ducis Saxoniæ, et Marchionis Bran/denburgensis, Electorum filii vel hæredes et successores, cum verisimiliter theutonicum idioma, sibi naturaliter inditum scire præsumantur et ab infantia didi- cisse, incipiendo a septimo ætatis suæ anno in Grammatica, Ita- lica et Slauica linguis instruantur. Cum illud non solum utile, immo ex causis præmissis summe necessarium habeatur etc.1 Und insbesondere für Böhmen hatte er in seinen Satzungen verord- net, daß kein Richter im Lande angestellt werden sollte, welcher der böhmischen Sprache nicht wohl kundig wäre. (Kerýžby ne- vměl mluwiti a rozumieti řeči Cžeského gazyka, gessto slowe řeč slowanská).2 Ferner hatte er verordnet, daß die Satzung von dem Krönungseid des Königs von Böhmen alle Jahre durch die Landschreiber der Gemeinde zu Prag mit lauter Stimme in böhmischer Sprache (českými slovy)3 vorgelesen werde. Von seiner Frau der Königinn Elisabeth († 1393) haben wir 24 Löffel, die zu Königgrätz aufbewahrt werden, auf deren Einfassung böh- mische Sprüche eingegraben sind. Z. B. Czo pan buoh da,/ to se stati ma. Sieh die übrigen in der Geschichte von Königgrätz" des Herrn von Bienenberg, S. 194. Sein Sohn Wenzel war unter den böhmischen Königen der erste, der auch schon Urkunden in böhmischer Sprache ausfer- tigen ließ. Die allererste von ihm, die man bisher für die älteste hielt, steht im Urkundenbuche zu Wenzels Lebensgeschichte von Hrn. Pelzel Num. CXVIII.5 Allein eine noch ältere Urkunde in böhmischer Sprache ist 1393 zu Prag, Mondtags vor Lauren- tius, vom Jodok Markgrafen von Mähren ausgefertigt worden. Das Original davon befindet sich in der Ständischen Registra- tur in Brünn." Er hatte unter seinen Hofleuten geschickte Män- 1 Ve vydání Harnackově (Otto Harnack: Das Kurfürstencollegium. Nebst kritischem Abdrucke der ältesten Ausfertigung der Goldenen Bulle. Gieszen. 1883) str. 244. 2 Majestas Carolina XIX. Ve vydání Fr. Palackého (v Archivu Čes- kém III., 1844) str. 103 (pod čarou). 3 Majestas Carolina XII.; ve vydání Palackého na m. uv. str. 92 (pod čarou). 4 Přesný název knihy je: Geschichte der Stadt Königgratz. Erster Theil. Prag, 1780. 5 Urkundenbuch zur Lebensgeschichte des Römischen und Böhmi- schen Königs Wenceslaus. Zweiter Theil (1790), str. 4—6 (listina z 30. května 1395). Dobrovský omylem: Num. C XIII. 6 Nyní v brněnském zemském archivu. Otiskl V. Brandl v XII. svazku „Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae“ (1890), č. 165, str. 161.
108 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 96/97/98 illustrium principum, puta Regis Bohemiæ, Comitis Palatini, Ducis Saxoniæ, et Marchionis Bran/denburgensis, Electorum filii vel hæredes et successores, cum verisimiliter theutonicum idioma, sibi naturaliter inditum scire præsumantur et ab infantia didi- cisse, incipiendo a septimo ætatis suæ anno in Grammatica, Ita- lica et Slauica linguis instruantur. Cum illud non solum utile, immo ex causis præmissis summe necessarium habeatur etc.1 Und insbesondere für Böhmen hatte er in seinen Satzungen verord- net, daß kein Richter im Lande angestellt werden sollte, welcher der böhmischen Sprache nicht wohl kundig wäre. (Kerýžby ne- vměl mluwiti a rozumieti řeči Cžeského gazyka, gessto slowe řeč slowanská).2 Ferner hatte er verordnet, daß die Satzung von dem Krönungseid des Königs von Böhmen alle Jahre durch die Landschreiber der Gemeinde zu Prag mit lauter Stimme in böhmischer Sprache (českými slovy)3 vorgelesen werde. Von seiner Frau der Königinn Elisabeth († 1393) haben wir 24 Löffel, die zu Königgrätz aufbewahrt werden, auf deren Einfassung böh- mische Sprüche eingegraben sind. Z. B. Czo pan buoh da,/ to se stati ma. Sieh die übrigen in der Geschichte von Königgrätz" des Herrn von Bienenberg, S. 194. Sein Sohn Wenzel war unter den böhmischen Königen der erste, der auch schon Urkunden in böhmischer Sprache ausfer- tigen ließ. Die allererste von ihm, die man bisher für die älteste hielt, steht im Urkundenbuche zu Wenzels Lebensgeschichte von Hrn. Pelzel Num. CXVIII.5 Allein eine noch ältere Urkunde in böhmischer Sprache ist 1393 zu Prag, Mondtags vor Lauren- tius, vom Jodok Markgrafen von Mähren ausgefertigt worden. Das Original davon befindet sich in der Ständischen Registra- tur in Brünn." Er hatte unter seinen Hofleuten geschickte Män- 1 Ve vydání Harnackově (Otto Harnack: Das Kurfürstencollegium. Nebst kritischem Abdrucke der ältesten Ausfertigung der Goldenen Bulle. Gieszen. 1883) str. 244. 2 Majestas Carolina XIX. Ve vydání Fr. Palackého (v Archivu Čes- kém III., 1844) str. 103 (pod čarou). 3 Majestas Carolina XII.; ve vydání Palackého na m. uv. str. 92 (pod čarou). 4 Přesný název knihy je: Geschichte der Stadt Königgratz. Erster Theil. Prag, 1780. 5 Urkundenbuch zur Lebensgeschichte des Römischen und Böhmi- schen Königs Wenceslaus. Zweiter Theil (1790), str. 4—6 (listina z 30. května 1395). Dobrovský omylem: Num. C XIII. 6 Nyní v brněnském zemském archivu. Otiskl V. Brandl v XII. svazku „Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae“ (1890), č. 165, str. 161.
Strana 109
98/99/100 Sprache und Litteratur (1792) 109 ner, von welchen wir böhmische Übersetzungen damals belieb- ter Werke erhalten haben. Ihm eignete Andreas von Duba, ehe- maliger Oberster Landrichter, seine böhmisch verfaßte Land- gerichtsordnungl zu. Seine besondere Gunst gegen die Böhmen legte Wenzel durch das Dekret vom J. 1409 an den Tag, wo- durch der böhmischen Nation bei allen Ak/ten an der Univer- sität drei Stimmen zugesprochen worden, da sie vorhin nur eine hatte. Nach dem Abzuge der deutschen Professoren und Studenten ward nun die böhmische Parthei an der Universität die herrschende, und Huß, dessen Verwendung man diese Ent- scheidung zu danken hatte, erwarb sich bei einem Theile seiner Nation ein nicht geringes Verdienst, und bei den Magistern ein größeres Ansehen. Von den Denkmalen der böhmischen Sprache aus diesem Zeitraume (1311—1409) haben wir: 1. KRONYKA ČESKA, eine böhmische Chronik in Reimen, dessen Verfasser nach Hajeks Angabe2 Dalimil Mezeřicky, ein Domherr von Altbunzlau, sein soll. Allein hier ist der Prie- ster zu Altbunzlau, bei welchem der Dichter ein Exemplar der Chronik von Böhmen (vermuthlich den lateinischen Kosmas sammt seinen Fortsetzern) gefunden und selbes bei seiner Arbeit gebraucht hat, von dem böhmischen Sänger selbst wohl zu unterscheiden. Letzterer/ war gewiß kein Priester, sondern wahrscheinlich ein Edelknecht (Panoš), der um Bewirthung und Sold auf der Burg eines Herrn (vermuthlich Wilhelms von Hasen- burg) die Thaten unsrer Vorväter in altritterlichem Tone schil- derte. Das Werk scheint erst im Jahre 1314 geendigt worden zu sein, weil viele Handschriften mit diesem Jahre völlig schließen. Die Absicht des Dichters war nicht so unschuldig, als manche geglaubt haben. Der ganze Plan des Werkes, ver- glichen mit den damaligen Bewegungen wider den König Johann, ist darauf angelegt, die Gemüther der aufgebrachten Böhmen noch mehr zu reizen. Paul Geschin gab diese Chronik zu Prag 1620 in 4. und P. Faustin Prochazka nach vier ver- glichenen Handschriften ebendaselbst 1786 in 8. heraus." Als Ge- 1 Výklad na právo zemské. Viz pozn. 4 ke G II. 118 [118]. 2 Hájek v „Kronice české“ (1541) uvádí toliko v soupise dějepisců, kteří mu sloužili pramenem (před listem I.) také: „Dalimil Mezeřycky kanovník kostela Boleslavskeho.“ (Ve Flajšhansově vydání I. str. 59.) 3 Kronyka stará kláštera Boleslavského. Nyní poneyprve pro obecné dobré vůbec na světlo vydaná. 1620. — Kronyka Boleslavská. 1786.
98/99/100 Sprache und Litteratur (1792) 109 ner, von welchen wir böhmische Übersetzungen damals belieb- ter Werke erhalten haben. Ihm eignete Andreas von Duba, ehe- maliger Oberster Landrichter, seine böhmisch verfaßte Land- gerichtsordnungl zu. Seine besondere Gunst gegen die Böhmen legte Wenzel durch das Dekret vom J. 1409 an den Tag, wo- durch der böhmischen Nation bei allen Ak/ten an der Univer- sität drei Stimmen zugesprochen worden, da sie vorhin nur eine hatte. Nach dem Abzuge der deutschen Professoren und Studenten ward nun die böhmische Parthei an der Universität die herrschende, und Huß, dessen Verwendung man diese Ent- scheidung zu danken hatte, erwarb sich bei einem Theile seiner Nation ein nicht geringes Verdienst, und bei den Magistern ein größeres Ansehen. Von den Denkmalen der böhmischen Sprache aus diesem Zeitraume (1311—1409) haben wir: 1. KRONYKA ČESKA, eine böhmische Chronik in Reimen, dessen Verfasser nach Hajeks Angabe2 Dalimil Mezeřicky, ein Domherr von Altbunzlau, sein soll. Allein hier ist der Prie- ster zu Altbunzlau, bei welchem der Dichter ein Exemplar der Chronik von Böhmen (vermuthlich den lateinischen Kosmas sammt seinen Fortsetzern) gefunden und selbes bei seiner Arbeit gebraucht hat, von dem böhmischen Sänger selbst wohl zu unterscheiden. Letzterer/ war gewiß kein Priester, sondern wahrscheinlich ein Edelknecht (Panoš), der um Bewirthung und Sold auf der Burg eines Herrn (vermuthlich Wilhelms von Hasen- burg) die Thaten unsrer Vorväter in altritterlichem Tone schil- derte. Das Werk scheint erst im Jahre 1314 geendigt worden zu sein, weil viele Handschriften mit diesem Jahre völlig schließen. Die Absicht des Dichters war nicht so unschuldig, als manche geglaubt haben. Der ganze Plan des Werkes, ver- glichen mit den damaligen Bewegungen wider den König Johann, ist darauf angelegt, die Gemüther der aufgebrachten Böhmen noch mehr zu reizen. Paul Geschin gab diese Chronik zu Prag 1620 in 4. und P. Faustin Prochazka nach vier ver- glichenen Handschriften ebendaselbst 1786 in 8. heraus." Als Ge- 1 Výklad na právo zemské. Viz pozn. 4 ke G II. 118 [118]. 2 Hájek v „Kronice české“ (1541) uvádí toliko v soupise dějepisců, kteří mu sloužili pramenem (před listem I.) také: „Dalimil Mezeřycky kanovník kostela Boleslavskeho.“ (Ve Flajšhansově vydání I. str. 59.) 3 Kronyka stará kláštera Boleslavského. Nyní poneyprve pro obecné dobré vůbec na světlo vydaná. 1620. — Kronyka Boleslavská. 1786.
Strana 110
110 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 100/101/102 schichtschreiber hat dieser Reimer gar kein Verdienst, als Dich- ter ein sehr geringes. Allein in wiefern er die Sitten und Den- kungsart der Böhmen seiner Zeit schildert, ist er schätzbar. Groß und tapfer sind seine Helden, die böhmischen Herren und Rit/ter, wenn sie für ihr Vaterland fechten, klein und ohnmäch- tig die Könige, wenn sie deutschen Räthen Gehör geben. Heftig und grob ist sein Schimpf auf Deutsche. Der böhmische National- haß gegen die Deutschen, den er kunstlos aber stark ausdruckt, ist ihm Patriotismus, weil er die Deutschen für erklärte Feinde des böhmischen Ruhms, der böhmischen Sprache und Nation an- sieht und sie auch durchgängig so behandelt. Er schämt sich auch mancher groben Lüge nicht. In Rücksicht der alten Sprache muß uns dieses Denkmal sehr wichtig sein. Nur Schade, daß sichs spätere Abschreiber erlaubt haben, nicht nur manches einzuschalten, sondern selbst den Text oft zu ändern. Man warf veraltete Wörter heraus, und ersetzte sie mit neuen. Z. B. Kap.1 11. in dem Verse: Neb tagné s Wlastau rady2 miegiechu, fand Hr. Prochazka das alte rich- tige swiet nicht mehr in den Handschriften." Swět, sonst lux, mundus, heißt hier, wie im Slawonischen, Kroatischen u. s. f. ein Rath, consilium. Diese Lesart des alten I gedruckten Textes be- stätigt eine Handschrift in der Bibliothek der Minoriten zu Prag, welche zwar nur bis zum 14ten Kapitel reicht, aber doch unter vielen schlechtern auch manche bessere Lesart enthält. Kap. 2. steht in dem Verse: Každy (na wssak) wečer noweho manžel- stwa hledachu, anstatt hledachu5 das Wort ptachu, in welcher Bedeutung es auch im Alexander vorkommt. Dieß gilt noch mehr von der Orthographie. Seite 72 nach der Prochazkyschen Aus- gabe steht lud, womit im zweiten Verse blud gereimt wird, allein er fands in den Handschriften nicht mehr lud, sondern lid. Seite 187, wo lidi mit sudj" gereimet wird, hat doch noch eine Hand- schrift ludi. Der Verfasser selbst hat es gewiß noch in mehrern 1 Dobrovský: s Kap. V Mus. výt. 1. s přeškrtl (červenou tužkou), v Mus. výt. 2. rovněž. 2 V Mus. výt. 2. Dobrovský slovo: rady podškrtl a po pravé straně napsal: swět. 3 Procházkova vydání z r. 1786 str. 50. 4 Dnes v knihovně kláštera na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (rukopis M). 5 Dobrovský: hledadachu. V Mus. výt. 1. opravil tužkou na: hledachu. 6 Pozn. s). 7 Procházka: saudj; v pozn.b): FF ludi.
110 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 100/101/102 schichtschreiber hat dieser Reimer gar kein Verdienst, als Dich- ter ein sehr geringes. Allein in wiefern er die Sitten und Den- kungsart der Böhmen seiner Zeit schildert, ist er schätzbar. Groß und tapfer sind seine Helden, die böhmischen Herren und Rit/ter, wenn sie für ihr Vaterland fechten, klein und ohnmäch- tig die Könige, wenn sie deutschen Räthen Gehör geben. Heftig und grob ist sein Schimpf auf Deutsche. Der böhmische National- haß gegen die Deutschen, den er kunstlos aber stark ausdruckt, ist ihm Patriotismus, weil er die Deutschen für erklärte Feinde des böhmischen Ruhms, der böhmischen Sprache und Nation an- sieht und sie auch durchgängig so behandelt. Er schämt sich auch mancher groben Lüge nicht. In Rücksicht der alten Sprache muß uns dieses Denkmal sehr wichtig sein. Nur Schade, daß sichs spätere Abschreiber erlaubt haben, nicht nur manches einzuschalten, sondern selbst den Text oft zu ändern. Man warf veraltete Wörter heraus, und ersetzte sie mit neuen. Z. B. Kap.1 11. in dem Verse: Neb tagné s Wlastau rady2 miegiechu, fand Hr. Prochazka das alte rich- tige swiet nicht mehr in den Handschriften." Swět, sonst lux, mundus, heißt hier, wie im Slawonischen, Kroatischen u. s. f. ein Rath, consilium. Diese Lesart des alten I gedruckten Textes be- stätigt eine Handschrift in der Bibliothek der Minoriten zu Prag, welche zwar nur bis zum 14ten Kapitel reicht, aber doch unter vielen schlechtern auch manche bessere Lesart enthält. Kap. 2. steht in dem Verse: Každy (na wssak) wečer noweho manžel- stwa hledachu, anstatt hledachu5 das Wort ptachu, in welcher Bedeutung es auch im Alexander vorkommt. Dieß gilt noch mehr von der Orthographie. Seite 72 nach der Prochazkyschen Aus- gabe steht lud, womit im zweiten Verse blud gereimt wird, allein er fands in den Handschriften nicht mehr lud, sondern lid. Seite 187, wo lidi mit sudj" gereimet wird, hat doch noch eine Hand- schrift ludi. Der Verfasser selbst hat es gewiß noch in mehrern 1 Dobrovský: s Kap. V Mus. výt. 1. s přeškrtl (červenou tužkou), v Mus. výt. 2. rovněž. 2 V Mus. výt. 2. Dobrovský slovo: rady podškrtl a po pravé straně napsal: swět. 3 Procházkova vydání z r. 1786 str. 50. 4 Dnes v knihovně kláštera na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (rukopis M). 5 Dobrovský: hledadachu. V Mus. výt. 1. opravil tužkou na: hledachu. 6 Pozn. s). 7 Procházka: saudj; v pozn.b): FF ludi.
Strana 111
102/103/104 Sprache und Litteratur (1792) 111 Stellen geschrieben, als S. 70 neliubj, weil er damit vrubj reimte. Ferner Seite 135 lude wegen nebude, S. 140 ludi wegen wludj, S. 168 ludi wegen sudj,2 wie es hier selbst der gelehrte Heraus- geber vermuthet, S. 211 kliudj wegen sudj, S. 327 rozkludj wegen sudj3. /Um die Mitte des XIV. Jahrhunderts ist diese Chronik auch in deutsche Reime übersetzt worden. Es fehlte damals an deutschen Reimern in Böhmen eben so wenig, als an böhmischen. Die prosaische Übersetzung des Christoph Hoffmann, eines Be- nediktiners zu St. Emmeram, welche Hieronymus Pez Tom. II. Script. rerum Austriac. p. 1044—1111 herausgegeben hat, ist von dem letzten Herausgeber, Hrn. Prochazka, mit Nutzen ge- braucht worden. Einige Handschriften dieser Chronik, besonders diejenigen, die mit dem J. 1326 schließen, wie z. B. eine dem Hrn. Guber- nialsekretär Joh. Cerroni zugehörige auf Pergamen,4 enthalten noch einige spätere Zusätze, die von andern Meistersängern her- rühren mögen. Dergleichen sind: a) das Turnier oder Duell zwischen den sechs Rudoltischen und Wienekischen Knappen, welches auch im Anhange bei der ersten Ausgabe zu finden ist. b) Der Zug des Königs Johann wider den Grafen Mathias von Trentschin im J. 1315. c) Von den Heldenthaten des / Wilhelm von Hasenburg im J. 1316. d) Vom Plichta von žerotin auf das J. 1319. Diese Stücke sind auch in einer zweiten Cerronischen Handschrift vom J. 1443 auf Papier5 zu finden. In der Fürsten- bergischen aber nebst diesen wird noch e) der Tod des Wilhelm von Waldek (1319) besungen. Dieser Geschmack, wichtige Begebenheiten, besonders Hel- denthaten böhmischer Herren und Ritter, zu besingen, herrschte bis zum Tode K. Johanns, wo nicht länger. Die Verse über die Schlacht bei Kressy, in welcher Johann blieb, sollten seinen und der übrigen böhmischen Helden Ruhm verewigen. Lupač füllte damit fünf volle Seiten im Leben Karls IV.6 an und ver- 1 Procházka: wlaudj. 2 Procházka: saudj; v pozn. d): Stařj, sudj, owssem wýš půwodné ludi, neb lyudi. Procházka: saudj. 4 Srv. Dudík—Ceroni LVIII. 5 Dudík—Ceroni LVIII. 6 Ve vydání Hankově (Historia o císaři Karlovi... od M. Prokopa Lupáče z Hlavačova. Podruhé vydána od Václava Hanky. V Praze 1848.) str. 63—67.
102/103/104 Sprache und Litteratur (1792) 111 Stellen geschrieben, als S. 70 neliubj, weil er damit vrubj reimte. Ferner Seite 135 lude wegen nebude, S. 140 ludi wegen wludj, S. 168 ludi wegen sudj,2 wie es hier selbst der gelehrte Heraus- geber vermuthet, S. 211 kliudj wegen sudj, S. 327 rozkludj wegen sudj3. /Um die Mitte des XIV. Jahrhunderts ist diese Chronik auch in deutsche Reime übersetzt worden. Es fehlte damals an deutschen Reimern in Böhmen eben so wenig, als an böhmischen. Die prosaische Übersetzung des Christoph Hoffmann, eines Be- nediktiners zu St. Emmeram, welche Hieronymus Pez Tom. II. Script. rerum Austriac. p. 1044—1111 herausgegeben hat, ist von dem letzten Herausgeber, Hrn. Prochazka, mit Nutzen ge- braucht worden. Einige Handschriften dieser Chronik, besonders diejenigen, die mit dem J. 1326 schließen, wie z. B. eine dem Hrn. Guber- nialsekretär Joh. Cerroni zugehörige auf Pergamen,4 enthalten noch einige spätere Zusätze, die von andern Meistersängern her- rühren mögen. Dergleichen sind: a) das Turnier oder Duell zwischen den sechs Rudoltischen und Wienekischen Knappen, welches auch im Anhange bei der ersten Ausgabe zu finden ist. b) Der Zug des Königs Johann wider den Grafen Mathias von Trentschin im J. 1315. c) Von den Heldenthaten des / Wilhelm von Hasenburg im J. 1316. d) Vom Plichta von žerotin auf das J. 1319. Diese Stücke sind auch in einer zweiten Cerronischen Handschrift vom J. 1443 auf Papier5 zu finden. In der Fürsten- bergischen aber nebst diesen wird noch e) der Tod des Wilhelm von Waldek (1319) besungen. Dieser Geschmack, wichtige Begebenheiten, besonders Hel- denthaten böhmischer Herren und Ritter, zu besingen, herrschte bis zum Tode K. Johanns, wo nicht länger. Die Verse über die Schlacht bei Kressy, in welcher Johann blieb, sollten seinen und der übrigen böhmischen Helden Ruhm verewigen. Lupač füllte damit fünf volle Seiten im Leben Karls IV.6 an und ver- 1 Procházka: wlaudj. 2 Procházka: saudj; v pozn. d): Stařj, sudj, owssem wýš půwodné ludi, neb lyudi. Procházka: saudj. 4 Srv. Dudík—Ceroni LVIII. 5 Dudík—Ceroni LVIII. 6 Ve vydání Hankově (Historia o císaři Karlovi... od M. Prokopa Lupáče z Hlavačova. Podruhé vydána od Václava Hanky. V Praze 1848.) str. 63—67.
Strana 112
112 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 104/105/106 sichert, sie aus einer alten Schrift vom König Johann, die ver- muthlich ganz in ähnlichen Versen verfaßt war, entlehnet zu haben.1 Auch einzelne Familien fanden ihre Sänger, so wie schon die Abschreiber des Dalimils durch Einschaltung mancher Nah- men für die Ehre derjenigen Familien sorgten, für deren Geld sie schrieben. Paprocky hat einige Verse I aus einem solchen Gedicht auf die Kaunitze in seinem Spiegel des Markgrafthums Mähren S. 410 angeführt. Seiner bekannten Leichtgläubigkeit ist es zu verzeihen, wenn er uns bereden will, die Prophezeihun- gen der Libusse von den gold� und silberreichen Bergen in Böh- men in den Schriften des Tobias Křiwogen Budek von Falken- berg, der im J. 1269 zu Saaz Dechant gewesen sein soll, gefunden zu haben. Man sieht es den böhmischen Versen, die er in seinem Diadocho im vierten Theile S. 254 anführet, leicht an, daß sie eine viel jüngere Geburt eines Betrügers sind. 2. Verschiedene Gedichte und Gesänge, meist geistlichen Inhalts,2 in einer Handschrift auf Papier in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche, und zwar: a) Der böhmische Alanus, ein allegorisches Gedicht von der Wiederherstellung der ursprünglichen Vollkommenheit des Men- schen. 19 Blatt. b) Von den sieben Freuden Mariä. 11 Blatt. Siehe die zweite4 Periode N. 8. b. c) Das Gedächtnis des/ Todes. 3 Blatt. d) Die Himmelfahrt Mariä. 7 Blatt. e) Von den sechs und zwan- zigerlei Narren. 2 Blatt. f) Von den fünf Quellen der Sünde, als : dem Herzen, Reichthum, der Armuth, bösen Gesellschaft, Ge- wohnheit. 2 Blatt. g) Anselmus von dem Leiden Christi, ein Ge- spräch zwischen Anselmus und der h. Jungfrau Maria. 14 Blatt. h) Catonis disticha, lateinisch und böhmisch. 25 Blatt. Der Text und die Handschrift selbst sind viel älter, als diejenige, welche Adauct Voigt in Act. Litt. Bohem.5 S. 132 beschrieben hat. Er hatte das Alter seiner Handschrift, die sich jetzt in des sel. Ritter von Neuberg Bibliothek befindet,‘ nach der oben am Rande von einer jüngern Hand beigeschriebenen Zahl 1304, die nicht einmal eine Jahrzahl bezeichnen kann, unrichtig bestimmt. Denn sie gehöret, nach dem Texte, der Orthographie und den 1 Ve vydání Hankově str. 63. 2 Rukopis Svatovítský. — Po prvé vydal po částech Václav Hanka r. 1817 a 1818 v I.—III. díle „Starobylých skládání“, souhrnně Adolf Patera r. 1886 v IX. č. „Památek staré literatury české“. 3 PP 650. 4 Dobrovský omylem: erste. I. str. 132—153. 6 Bartoš I. 1774. 5
112 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 104/105/106 sichert, sie aus einer alten Schrift vom König Johann, die ver- muthlich ganz in ähnlichen Versen verfaßt war, entlehnet zu haben.1 Auch einzelne Familien fanden ihre Sänger, so wie schon die Abschreiber des Dalimils durch Einschaltung mancher Nah- men für die Ehre derjenigen Familien sorgten, für deren Geld sie schrieben. Paprocky hat einige Verse I aus einem solchen Gedicht auf die Kaunitze in seinem Spiegel des Markgrafthums Mähren S. 410 angeführt. Seiner bekannten Leichtgläubigkeit ist es zu verzeihen, wenn er uns bereden will, die Prophezeihun- gen der Libusse von den gold� und silberreichen Bergen in Böh- men in den Schriften des Tobias Křiwogen Budek von Falken- berg, der im J. 1269 zu Saaz Dechant gewesen sein soll, gefunden zu haben. Man sieht es den böhmischen Versen, die er in seinem Diadocho im vierten Theile S. 254 anführet, leicht an, daß sie eine viel jüngere Geburt eines Betrügers sind. 2. Verschiedene Gedichte und Gesänge, meist geistlichen Inhalts,2 in einer Handschrift auf Papier in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche, und zwar: a) Der böhmische Alanus, ein allegorisches Gedicht von der Wiederherstellung der ursprünglichen Vollkommenheit des Men- schen. 19 Blatt. b) Von den sieben Freuden Mariä. 11 Blatt. Siehe die zweite4 Periode N. 8. b. c) Das Gedächtnis des/ Todes. 3 Blatt. d) Die Himmelfahrt Mariä. 7 Blatt. e) Von den sechs und zwan- zigerlei Narren. 2 Blatt. f) Von den fünf Quellen der Sünde, als : dem Herzen, Reichthum, der Armuth, bösen Gesellschaft, Ge- wohnheit. 2 Blatt. g) Anselmus von dem Leiden Christi, ein Ge- spräch zwischen Anselmus und der h. Jungfrau Maria. 14 Blatt. h) Catonis disticha, lateinisch und böhmisch. 25 Blatt. Der Text und die Handschrift selbst sind viel älter, als diejenige, welche Adauct Voigt in Act. Litt. Bohem.5 S. 132 beschrieben hat. Er hatte das Alter seiner Handschrift, die sich jetzt in des sel. Ritter von Neuberg Bibliothek befindet,‘ nach der oben am Rande von einer jüngern Hand beigeschriebenen Zahl 1304, die nicht einmal eine Jahrzahl bezeichnen kann, unrichtig bestimmt. Denn sie gehöret, nach dem Texte, der Orthographie und den 1 Ve vydání Hankově str. 63. 2 Rukopis Svatovítský. — Po prvé vydal po částech Václav Hanka r. 1817 a 1818 v I.—III. díle „Starobylých skládání“, souhrnně Adolf Patera r. 1886 v IX. č. „Památek staré literatury české“. 3 PP 650. 4 Dobrovský omylem: erste. I. str. 132—153. 6 Bartoš I. 1774. 5
Strana 113
106/107/108 Sprache und Litteratur (1792) 113 Schriftzügen zu urtheilen, ganz gewiß in das XVte Jahrhundert. Eine dritte alte Handschrift dieses Kato befindet sich in der öffentlichen Bibliothek zu Prag,1 Aund eine vierte jüngere be- sitzt Hr. Cerroni in Brünn.2 Noch eine fünfte werde ich unten anzeigen." i) Von der Jungfrau Maria kürzere Gebete in Versen, nebst einem in Prosa; das Responsorium und die Verse von der h. Dorothea. 7 Blatt. k) Ein lateinisch-böhmisches Vocabularium 5 Blatt und eine Homilie des h. Augustins wider4 die Wahr- sagerei scheinen etwas jünger zu sein." Die gereimten Verse bestehen alle aus vier Trochäen, so wie im Alexander, in Dalimils Chronik und andern Werken dieser Zeit. Zur Probe, will ich aus dem Alanus einige Verse wählen : Y weczye gym slysste owa Ktera chczy mluwyty slowa." Das Pronomen ow, owa, owo, iste, ista, istud, kennet unsere Sprache gar nicht mehr, und selbst in andern alten Handschriften ist7 es nicht zu finden. To narussye byesse psano Wssye porzadnye wykladano.8 IPsano heißt hier pictum, gemahlt, nicht geschrieben. So auch in folgenden Stellen: Yonatas tu by znamenan Podle nyeho Dawyd napsan" Trč 280 (1. 1a—18b). Dnes v zemském archivu v Brně. G II. 124 [122] č. 16. 4 Dobrovský: wieder. V Mus. výt. 2. opravil na: wider. 5 Alan aneb o mravném obnovení prvotní dokonalosti člověka. Sed- mera radost Panny Marie. O smrtedlnosti. Nanebevzetí Panny Marie. O sedmimezcietma blázniech. O pěti studniciech. Anzelmus (O umučení Páně). Katonovy mravní průpovědi. Mariánské modlitby, Odpovídání, Píseň o sv. Dorotě. Latinsko-český slovníček, Sv. Augustina Homilie proti hádání. 3 2 1 6 Ve vydání Paterově str. 3 v. 74—75. 7 Dobrovský: ist ist. 8 Ve vydání Paterově str. 6 v. 156—157. 9 Ve vydání Paterově str. 10 v. 262—263.
106/107/108 Sprache und Litteratur (1792) 113 Schriftzügen zu urtheilen, ganz gewiß in das XVte Jahrhundert. Eine dritte alte Handschrift dieses Kato befindet sich in der öffentlichen Bibliothek zu Prag,1 Aund eine vierte jüngere be- sitzt Hr. Cerroni in Brünn.2 Noch eine fünfte werde ich unten anzeigen." i) Von der Jungfrau Maria kürzere Gebete in Versen, nebst einem in Prosa; das Responsorium und die Verse von der h. Dorothea. 7 Blatt. k) Ein lateinisch-böhmisches Vocabularium 5 Blatt und eine Homilie des h. Augustins wider4 die Wahr- sagerei scheinen etwas jünger zu sein." Die gereimten Verse bestehen alle aus vier Trochäen, so wie im Alexander, in Dalimils Chronik und andern Werken dieser Zeit. Zur Probe, will ich aus dem Alanus einige Verse wählen : Y weczye gym slysste owa Ktera chczy mluwyty slowa." Das Pronomen ow, owa, owo, iste, ista, istud, kennet unsere Sprache gar nicht mehr, und selbst in andern alten Handschriften ist7 es nicht zu finden. To narussye byesse psano Wssye porzadnye wykladano.8 IPsano heißt hier pictum, gemahlt, nicht geschrieben. So auch in folgenden Stellen: Yonatas tu by znamenan Podle nyeho Dawyd napsan" Trč 280 (1. 1a—18b). Dnes v zemském archivu v Brně. G II. 124 [122] č. 16. 4 Dobrovský: wieder. V Mus. výt. 2. opravil na: wider. 5 Alan aneb o mravném obnovení prvotní dokonalosti člověka. Sed- mera radost Panny Marie. O smrtedlnosti. Nanebevzetí Panny Marie. O sedmimezcietma blázniech. O pěti studniciech. Anzelmus (O umučení Páně). Katonovy mravní průpovědi. Mariánské modlitby, Odpovídání, Píseň o sv. Dorotě. Latinsko-český slovníček, Sv. Augustina Homilie proti hádání. 3 2 1 6 Ve vydání Paterově str. 3 v. 74—75. 7 Dobrovský: ist ist. 8 Ve vydání Paterově str. 6 v. 156—157. 9 Ve vydání Paterově str. 10 v. 262—263.
Strana 114
114 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 108/109 Wssye gyednoty naznamenye Bylo narussye napsanyel Nanyemz czystota gest psana2 u. s. f. Die Planeten hatten damals noch keine böhmischen Be- nennungen: Sedm neby vzrzye potom Tot chczy powyedyety o tom Wnychz sedm planet przyebywa Kazdy swym czasem otbywa Tyech dwa czesky gmena mata A pyet czesky" gmen nemata Myesyecz sluncze tak dwa slowu Wenus Mars tat ponych plowu Merkurius Saturnus ktomu Yupyter kazdy w swem domu" Pod Slunczem sye zlato rody Pod Myesyeczem strzyebro wzchody Merkurius rtut przywody Mars z swe moczy czystecz plody Wenus myed czyny nenowu (1. nanowo) Saturnus plody olowo Jupyter wzelezye brody A tak druh druhu nevsskody." 3. Ein Psalter, nebst den Tagzeiten von der heil. Maria und den sieben Freuden Mariä in Versen, auf Pergamen in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche." Der Psalter ist schon in denjenigen Stellen, die in dem ältern schlecht übersetzt waren, verbessert; die sieben Freuden Mariä in böhmischen Reimen kommen hier schon zum dritten Male vor, ein Beweis, daß sie häufig gelesen und deßhalb öfter abgeschrieben worden sind. Siehe N. 2. b. 1 2 3 4 5 6 7 8 Ve vydání Paterově str. 10 v. 266—267. Ve vydání Paterově str. 13 v. 334. Dobrovský: cesky. Ve vydání Paterově str. 26 v. 680—689. Dobrovský: cystecz. Ve vydání Paterově str. 29 v. 760—767. PP 267. — Viz LM III. 72 č. 38. — Vydal E. Rippl (v Praze 1928). G II. 105 [112].
114 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 108/109 Wssye gyednoty naznamenye Bylo narussye napsanyel Nanyemz czystota gest psana2 u. s. f. Die Planeten hatten damals noch keine böhmischen Be- nennungen: Sedm neby vzrzye potom Tot chczy powyedyety o tom Wnychz sedm planet przyebywa Kazdy swym czasem otbywa Tyech dwa czesky gmena mata A pyet czesky" gmen nemata Myesyecz sluncze tak dwa slowu Wenus Mars tat ponych plowu Merkurius Saturnus ktomu Yupyter kazdy w swem domu" Pod Slunczem sye zlato rody Pod Myesyeczem strzyebro wzchody Merkurius rtut przywody Mars z swe moczy czystecz plody Wenus myed czyny nenowu (1. nanowo) Saturnus plody olowo Jupyter wzelezye brody A tak druh druhu nevsskody." 3. Ein Psalter, nebst den Tagzeiten von der heil. Maria und den sieben Freuden Mariä in Versen, auf Pergamen in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche." Der Psalter ist schon in denjenigen Stellen, die in dem ältern schlecht übersetzt waren, verbessert; die sieben Freuden Mariä in böhmischen Reimen kommen hier schon zum dritten Male vor, ein Beweis, daß sie häufig gelesen und deßhalb öfter abgeschrieben worden sind. Siehe N. 2. b. 1 2 3 4 5 6 7 8 Ve vydání Paterově str. 10 v. 266—267. Ve vydání Paterově str. 13 v. 334. Dobrovský: cesky. Ve vydání Paterově str. 26 v. 680—689. Dobrovský: cystecz. Ve vydání Paterově str. 29 v. 760—767. PP 267. — Viz LM III. 72 č. 38. — Vydal E. Rippl (v Praze 1928). G II. 105 [112].
Strana 115
109/110/111 Sprache und Litteratur (1792) 115 4. Tagzeiten (Hodiny) 1. von der h. Jungfrau, 2. vom heil. Geiste, 3. vom Leiden Christi (kurss ot bozyeho vmuczenye) auf Pergamen in 4. in der öffentlichen Bibliothek.1 Die Hand- schrift, die aus einem aufgehobenen Nonnenkloster herrühret, enthält ! noch folgende Stücke : 4. Die Passion nach dem Johan- nes, nicht den eigentlichen Text des Evangelisten, sondern eine mit Citationen aus Vätern erweiterte Erzählung.2 5. Stabat ma- ter, böhmisch Stasse matka bozye. 6. Einen Traktat, wie alle unsre Handlungen beschaffen sein sollen. (kterak magy wssyecz- kerny skutky zpossobeny byty.) Auf die Frage, wie soll man die Predigt anhören ? wird folgende Antwort gegeben: spoklonyenu hlawu a zawrzyenyma oczyma. Toho kazatele posluchay rada kterayz tye ostrzye strafuge, d. i. mit geneigtem Kopfe und zu- gemachten Augen. Denjenigen Prediger höre gern, der dich scharf strafet. 7. Eine Auslegung des Vater unsers (Wyklad paterze.) 8. Einen Streit zwischen der Seele und dem Leibes in Versen, deren Anfang ist: Slyss yakz bylo nyekdy wzaczno Nycz by my nebylo praczno." 5. Die Propheten Isaias, Jeremias und Daniel,5 auf Papier in Fol. in der öffentlichen Bibliothek zu Prag.‘ S. Litt. Mag. St. 3. S. 73." IDas Bibellesen in der Muttersprache war schon vor Hussen in Böhmen üblich, aber noch immer von den Geistlichen nicht gut geheißen. Man hat auch noch keine ganze Bibel entdecken können, welche vor K. Wenzels IV. Regierung, d. i. vor dem J. 1378 geschrieben wäre. Desto schätzbarer sind uns die einzelnen Stücke, noch ehe sie gesammelt wurden. K. Wenzel hatte zu sei- nem und der Königinn Gebrauch eine deutsche Bibel auf Perga- men schreiben lassen, die jetzt in der Hofbibliothek zu Wien auf- bewahret wird.' Seine Schwester Anna, die mit dem Könige von 1 Trč 18; tu ještě 1. 76a—80a s dvěma modlitbami, jichž Dobrovský nezaznamenává. 2 Pašije svatého Jana evangelisty. 3 Spor duše s tělem. — Vydán po prvé ve „Výboru z literatury české“, I. (1845), str. 357—380. 4. Ve vydání ve „Výboru“ str. 357, v. 1—2. 5 Proroci větší. TrČ 163. č. 40. 8Tabulae II. 2759—2764. 6 7
109/110/111 Sprache und Litteratur (1792) 115 4. Tagzeiten (Hodiny) 1. von der h. Jungfrau, 2. vom heil. Geiste, 3. vom Leiden Christi (kurss ot bozyeho vmuczenye) auf Pergamen in 4. in der öffentlichen Bibliothek.1 Die Hand- schrift, die aus einem aufgehobenen Nonnenkloster herrühret, enthält ! noch folgende Stücke : 4. Die Passion nach dem Johan- nes, nicht den eigentlichen Text des Evangelisten, sondern eine mit Citationen aus Vätern erweiterte Erzählung.2 5. Stabat ma- ter, böhmisch Stasse matka bozye. 6. Einen Traktat, wie alle unsre Handlungen beschaffen sein sollen. (kterak magy wssyecz- kerny skutky zpossobeny byty.) Auf die Frage, wie soll man die Predigt anhören ? wird folgende Antwort gegeben: spoklonyenu hlawu a zawrzyenyma oczyma. Toho kazatele posluchay rada kterayz tye ostrzye strafuge, d. i. mit geneigtem Kopfe und zu- gemachten Augen. Denjenigen Prediger höre gern, der dich scharf strafet. 7. Eine Auslegung des Vater unsers (Wyklad paterze.) 8. Einen Streit zwischen der Seele und dem Leibes in Versen, deren Anfang ist: Slyss yakz bylo nyekdy wzaczno Nycz by my nebylo praczno." 5. Die Propheten Isaias, Jeremias und Daniel,5 auf Papier in Fol. in der öffentlichen Bibliothek zu Prag.‘ S. Litt. Mag. St. 3. S. 73." IDas Bibellesen in der Muttersprache war schon vor Hussen in Böhmen üblich, aber noch immer von den Geistlichen nicht gut geheißen. Man hat auch noch keine ganze Bibel entdecken können, welche vor K. Wenzels IV. Regierung, d. i. vor dem J. 1378 geschrieben wäre. Desto schätzbarer sind uns die einzelnen Stücke, noch ehe sie gesammelt wurden. K. Wenzel hatte zu sei- nem und der Königinn Gebrauch eine deutsche Bibel auf Perga- men schreiben lassen, die jetzt in der Hofbibliothek zu Wien auf- bewahret wird.' Seine Schwester Anna, die mit dem Könige von 1 Trč 18; tu ještě 1. 76a—80a s dvěma modlitbami, jichž Dobrovský nezaznamenává. 2 Pašije svatého Jana evangelisty. 3 Spor duše s tělem. — Vydán po prvé ve „Výboru z literatury české“, I. (1845), str. 357—380. 4. Ve vydání ve „Výboru“ str. 357, v. 1—2. 5 Proroci větší. TrČ 163. č. 40. 8Tabulae II. 2759—2764. 6 7
Strana 116
116 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 111/112/113 England Richard II. im Jahre 1381 vermählt worden, brachte ein EVANGELIENBUCH in böhmischer, deutscher und lateinischer Sprache nach England. Sieh Litt. Magazin von Böhmen St. 3. S. 611. Wiklephs Schriften las man in Böhmen seit dem J. 1390, wo nicht eher; von neuem empfohl sie Hieronym von Prag im J. 1402. Da nun Wikleph selbst eine englische Bibelübersetzung verfertigte, so scheint es, daß auch die Böhmen jetzt d. i. um Id. J. 1400 darauf vorzüglich bedacht waren, eine Übersetzung der übrigen biblischen Bücher zu veranstalten, und so eine ganze böhmische Bibel zu erhalten. 6. CHRISTLICHER UNTERRICHT2 eines böhmischen Edel- manns, Thomas von Sstitny, (z sstjtného) sonst auch von Za- smuk und Chotiemicz, für seine Kinder, auf Pergamen in Fol. 155 Blatt stark, in der öffentlichen Bibliothek zu Prag vom J. 1377.3 Eine jüngere Abschrift dieses Buches führet Balbin Boh. doct. P. III. p. 115 an: Liber Bohemicus Thomæ de Zasmuk catholici equitis Bohemi. Continet instructionem filiorum. In eodem libro est explicatio orationum Pater noster et Saluta- tionis angelicæ affectuosa. Compositus an. 1412 et descriptus an. 1492. Der letzte Abschreiber Wawra Giwian Bürger zu Neuhaus führt auch die Schlußformel einer Abschrift vom J. 1454, welche Mathias Czapek verfertigte, an. Darinn sagt nun M. Czapek das Buch habe, von nun an zu zählen, vor 80 Jahren der Edelknecht (Panoš) Thomas I von Zasmuk und Cho- tiemitz verfasset.4 Es müssen also 80 Jahre von 1454 abgezogen werden, und da ergiebt sich das Jahr 1374, in welchem das Buch verfertigt worden ist. Balbin zog 80 von 1492 ab, und bekam die Zahl 1412. Ein neuer Beweis, wie flüchtig er oft schrieb. Dieses in vieler Rücksicht äußerst wichtige Originalwerk verdienet eine vollständigere Beschreibung, als die ich hier geben kann. Der brave Edelmann eignete sein Werk dem Magister Albrecht, dem ersten Doktor der heil. Schrift zu Paris unter den Böhmen, zu. Dieß ist der Prager Scholastikus Albert Rankonis de Ericino. Die Zueignung, so wie der böhmische Kalender, der dar- auf folgt, fehlt in der jüngern Abschrift. In der ersten Vorrede erkläret sich der Verfasser über die Absicht sowohl, als den Ge- brauch seines Werkes. Er schrieb für seine Kinder zwei Werke; 2 3 4 č. 22. Knížky šestery o obecných věcech křesťanských. TrČ 6. TrČ 161.
116 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 111/112/113 England Richard II. im Jahre 1381 vermählt worden, brachte ein EVANGELIENBUCH in böhmischer, deutscher und lateinischer Sprache nach England. Sieh Litt. Magazin von Böhmen St. 3. S. 611. Wiklephs Schriften las man in Böhmen seit dem J. 1390, wo nicht eher; von neuem empfohl sie Hieronym von Prag im J. 1402. Da nun Wikleph selbst eine englische Bibelübersetzung verfertigte, so scheint es, daß auch die Böhmen jetzt d. i. um Id. J. 1400 darauf vorzüglich bedacht waren, eine Übersetzung der übrigen biblischen Bücher zu veranstalten, und so eine ganze böhmische Bibel zu erhalten. 6. CHRISTLICHER UNTERRICHT2 eines böhmischen Edel- manns, Thomas von Sstitny, (z sstjtného) sonst auch von Za- smuk und Chotiemicz, für seine Kinder, auf Pergamen in Fol. 155 Blatt stark, in der öffentlichen Bibliothek zu Prag vom J. 1377.3 Eine jüngere Abschrift dieses Buches führet Balbin Boh. doct. P. III. p. 115 an: Liber Bohemicus Thomæ de Zasmuk catholici equitis Bohemi. Continet instructionem filiorum. In eodem libro est explicatio orationum Pater noster et Saluta- tionis angelicæ affectuosa. Compositus an. 1412 et descriptus an. 1492. Der letzte Abschreiber Wawra Giwian Bürger zu Neuhaus führt auch die Schlußformel einer Abschrift vom J. 1454, welche Mathias Czapek verfertigte, an. Darinn sagt nun M. Czapek das Buch habe, von nun an zu zählen, vor 80 Jahren der Edelknecht (Panoš) Thomas I von Zasmuk und Cho- tiemitz verfasset.4 Es müssen also 80 Jahre von 1454 abgezogen werden, und da ergiebt sich das Jahr 1374, in welchem das Buch verfertigt worden ist. Balbin zog 80 von 1492 ab, und bekam die Zahl 1412. Ein neuer Beweis, wie flüchtig er oft schrieb. Dieses in vieler Rücksicht äußerst wichtige Originalwerk verdienet eine vollständigere Beschreibung, als die ich hier geben kann. Der brave Edelmann eignete sein Werk dem Magister Albrecht, dem ersten Doktor der heil. Schrift zu Paris unter den Böhmen, zu. Dieß ist der Prager Scholastikus Albert Rankonis de Ericino. Die Zueignung, so wie der böhmische Kalender, der dar- auf folgt, fehlt in der jüngern Abschrift. In der ersten Vorrede erkläret sich der Verfasser über die Absicht sowohl, als den Ge- brauch seines Werkes. Er schrieb für seine Kinder zwei Werke; 2 3 4 č. 22. Knížky šestery o obecných věcech křesťanských. TrČ 6. TrČ 161.
Strana 117
113/114/115 Sprache und Litteratur (1792) 117 das gegenwärtige aus seinem Kopfe, das andere übersetzte er aus dem Latein. „Y psalt sem wam knyhy dwoge tyto prwe. sam klada zswe hlawy yakz my sey zdalo poldobne czoz sem kde czetl neb slychal nakazany aneb od vczenych . aneb se mohl sam domys- lyty“.1 Das ganze Werk besteht aus 6 Büchern: Ale tyto prwe rozdyelyl sem w ssestery knyzky. Prwe gsu. o wyerze . o nadyegy. a omylosty. Druhe opannach . owdowach .a omanzelech. Trzetye ohospodarzowy . ohospodyny . a oczeledy. Cztwrte kak dewyet rzadow lydskych nesu podobenstwye2 dewyety korow andyel- skych. Pate kak nas czrt laka. Sseste czym se oczysstygem toho ze hrzessyme. A paklit przyczynym sedme neb y osme taket tu budu.3 Nach dem vierten hat er noch ein Buch, der Gewissens- stachel (ostnec) genannt, eingeschaltet. Er vertheidigt ferner das Schreiben und Lesen böhmischer Bücher geistlichen Inhalts gegen die, welche sie verwerfen und verdammen. „Ano mnozy rady by czeske knihy zatratily atoz gen dobre. Onyem basnyem gymyz smylny wyecze se wswem smyl- stwye rozzehugy nycz nedyegy.“4 Es muß also schon mancherlei Romane gegeben haben. In der zweiten Vorrede setzt er sei/ne Vertheidigung fort und führt eine Homilie des heil. Augustin von dem Nutzen der Lesung der heil. Schrift an. A ty gesto hyzdye knyhy czeske acz y dobre. snad chtyecz aby gen samy byly mudrzy wydyeny. mohli by se dobrze leknuty bozie pomsty.5 Ungern bre- che ich ab und muß es bei den wenigen Proben bewenden lassen. Vor andern ist das Anhängen des y anstatt ge oder gest an den vorhergehenden Vocal zu merken : sey zdalo anstatt se gest zdalo, nelzey, für nelze ge, yakoy für gako ge, zey für že ge. Gar sehr selten werden gedehnte Vocale mit einem langen Striche bezeich- net, oder verdoppelt: plál, tráty, paad, duuss,6 animarum und dúss, budú, chwalú im Instrumental; radostý7 gen. plur., zna- mený, signum, rzeczý gen. plur. lydý gen. plur. Das lange o und uo wechseln ab: buoh und boh, skuoro und skoro, sskuoda, moz (může), duom, hroza, wole (wûle), kuor und kor u. s. f. duuss. 1 Ve vydání Erbenově (Tomáše ze štítného Knížky šestery o obec- ných věcech křesťanských. Vydány ... od Karla Jaromíra Erbena. V Praze 1852) str. 1, ř. 19—22. 2 Dobrovský tiskovou chybou: podenbenstwye. 3 První přiemluva; ve vydání Erbenově str. 1, ř. 25 — str. 2, ř. 6. 4 První přiemluva; ve vydání Erbenově str. 3, ř. 5—8. 5 Ve vydání Erbenově str. 3, ř. 37 — str. 4, ř. 2. 6 Dobrovský: dnuss. V Mus. výt. 2. opravil červenou tužkou na: 7 Dobrovský: rodostý.
113/114/115 Sprache und Litteratur (1792) 117 das gegenwärtige aus seinem Kopfe, das andere übersetzte er aus dem Latein. „Y psalt sem wam knyhy dwoge tyto prwe. sam klada zswe hlawy yakz my sey zdalo poldobne czoz sem kde czetl neb slychal nakazany aneb od vczenych . aneb se mohl sam domys- lyty“.1 Das ganze Werk besteht aus 6 Büchern: Ale tyto prwe rozdyelyl sem w ssestery knyzky. Prwe gsu. o wyerze . o nadyegy. a omylosty. Druhe opannach . owdowach .a omanzelech. Trzetye ohospodarzowy . ohospodyny . a oczeledy. Cztwrte kak dewyet rzadow lydskych nesu podobenstwye2 dewyety korow andyel- skych. Pate kak nas czrt laka. Sseste czym se oczysstygem toho ze hrzessyme. A paklit przyczynym sedme neb y osme taket tu budu.3 Nach dem vierten hat er noch ein Buch, der Gewissens- stachel (ostnec) genannt, eingeschaltet. Er vertheidigt ferner das Schreiben und Lesen böhmischer Bücher geistlichen Inhalts gegen die, welche sie verwerfen und verdammen. „Ano mnozy rady by czeske knihy zatratily atoz gen dobre. Onyem basnyem gymyz smylny wyecze se wswem smyl- stwye rozzehugy nycz nedyegy.“4 Es muß also schon mancherlei Romane gegeben haben. In der zweiten Vorrede setzt er sei/ne Vertheidigung fort und führt eine Homilie des heil. Augustin von dem Nutzen der Lesung der heil. Schrift an. A ty gesto hyzdye knyhy czeske acz y dobre. snad chtyecz aby gen samy byly mudrzy wydyeny. mohli by se dobrze leknuty bozie pomsty.5 Ungern bre- che ich ab und muß es bei den wenigen Proben bewenden lassen. Vor andern ist das Anhängen des y anstatt ge oder gest an den vorhergehenden Vocal zu merken : sey zdalo anstatt se gest zdalo, nelzey, für nelze ge, yakoy für gako ge, zey für že ge. Gar sehr selten werden gedehnte Vocale mit einem langen Striche bezeich- net, oder verdoppelt: plál, tráty, paad, duuss,6 animarum und dúss, budú, chwalú im Instrumental; radostý7 gen. plur., zna- mený, signum, rzeczý gen. plur. lydý gen. plur. Das lange o und uo wechseln ab: buoh und boh, skuoro und skoro, sskuoda, moz (může), duom, hroza, wole (wûle), kuor und kor u. s. f. duuss. 1 Ve vydání Erbenově (Tomáše ze štítného Knížky šestery o obec- ných věcech křesťanských. Vydány ... od Karla Jaromíra Erbena. V Praze 1852) str. 1, ř. 19—22. 2 Dobrovský tiskovou chybou: podenbenstwye. 3 První přiemluva; ve vydání Erbenově str. 1, ř. 25 — str. 2, ř. 6. 4 První přiemluva; ve vydání Erbenově str. 3, ř. 5—8. 5 Ve vydání Erbenově str. 3, ř. 37 — str. 4, ř. 2. 6 Dobrovský: dnuss. V Mus. výt. 2. opravil červenou tužkou na: 7 Dobrovský: rodostý.
Strana 118
118 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 115/116/117/118 7. Christlicher Unterricht von verschiedenen Tugenden, An- dachtsübungen, Gesinnun gen in einer Handschrift auf Papier in 4. vom J. 1383.1 Das ganze Werk besteht aus 62 Kapiteln, und ist dem Inhalte nach dem vorhergehenden sehr ähnlich. Das fünfte Kapitel hat die Aufschrift: o tyrpedlenstwy, de patientia, wofür wir jetzt sagen würden: o trpèliwosti. Das 14te handelt von der Mäßigkeit: o smyerzye, für smyera sagen wir jetzt střjd- most, mjrnost. Das 18te von der Beständigkeit: o vstawyczen- stwy, jetzt o stálosti oder vstawičnosti. Das 24te von strengen Sitten: o szorzywem czlowyeku, d. i. de seuero, austero homine; zůřiwý hat jetzt eine andere Bedeutung. Das 49te von der Klug- heit: o wychlasenstwy, d. i. nach heutigem Sprachgebrauch, o rozssaffnosti.2 Das y herrscht durchgängig, auch da, wo ein i stehen sollte. Naypyrwe, potwyrzen, tyrpyety, und mehrere dergleichen Sylben, die wir ohne Vocal schreiben und aussprechen, kommen häufig, doch nicht immer vor. Man merke noch: dy- woky zwyerz, welym wyecze, multo magis. Da in diesem, und je- Inem N. 63. angezeigten Werke sehr viele Bibeltexte aus denje- nigen Büchern des alten Testaments, von deren böhmischer Uber- setzung man keine andere Spuren finden kann, angeführet wer- den, so könnte man durch deren Zusammenstellung sich leicht von der Beschaffenheit der damaligen Übersetzung, wenn ja doch eine außer den obengenannten Stücken vorhanden war, einen Begriff machen. Allein ich halte dafür, daß man die vorkommen- den lateinischen Bibeltexte einzeln, ohne sie aus einer böhmischen Bibel zu nehmen, übersetzt habe. Der Schluß wenigstens, von einzelnen Texten, z. B. aus dem Job, Salomon u. s. f. auf eine Übersetzung des ganzen Buches zu schließen, wäre sehr übereilt, da auch lange Stellen aus den Vätern, Augustin, Hieronymus, Gregorius, Bernart, selbst aus dem Cicero in beiden genannten Werken angeführet werden, ohne auf eine schon vorhandene böh- mische Übersetzung dieser Schriftsteller schließen zu dürfen. 18. Sammlungen der ältesten Gesetze von Böhmen und zwar a) das alte Landrecht (Práwo zemské4), wozu auch b) die Rechte 1 Trč 19. 2 Srv. Jos. Truhlář: Staročeský sborník traktatů mravoučných a mystických předštítenský (ČČM LVIII. 1884. Str. 270—285), str. 277—278. 3 Dobrovský omylem: 5. V Mus. výt. 1. a v Mus. výt. 2. tužkou opravil na: 6. 4 Ondřeje z Dubé Výklad na právo zemské české. Vydal František Palacký v Archivu Českém II., 1842, str. 483—517.
118 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 115/116/117/118 7. Christlicher Unterricht von verschiedenen Tugenden, An- dachtsübungen, Gesinnun gen in einer Handschrift auf Papier in 4. vom J. 1383.1 Das ganze Werk besteht aus 62 Kapiteln, und ist dem Inhalte nach dem vorhergehenden sehr ähnlich. Das fünfte Kapitel hat die Aufschrift: o tyrpedlenstwy, de patientia, wofür wir jetzt sagen würden: o trpèliwosti. Das 14te handelt von der Mäßigkeit: o smyerzye, für smyera sagen wir jetzt střjd- most, mjrnost. Das 18te von der Beständigkeit: o vstawyczen- stwy, jetzt o stálosti oder vstawičnosti. Das 24te von strengen Sitten: o szorzywem czlowyeku, d. i. de seuero, austero homine; zůřiwý hat jetzt eine andere Bedeutung. Das 49te von der Klug- heit: o wychlasenstwy, d. i. nach heutigem Sprachgebrauch, o rozssaffnosti.2 Das y herrscht durchgängig, auch da, wo ein i stehen sollte. Naypyrwe, potwyrzen, tyrpyety, und mehrere dergleichen Sylben, die wir ohne Vocal schreiben und aussprechen, kommen häufig, doch nicht immer vor. Man merke noch: dy- woky zwyerz, welym wyecze, multo magis. Da in diesem, und je- Inem N. 63. angezeigten Werke sehr viele Bibeltexte aus denje- nigen Büchern des alten Testaments, von deren böhmischer Uber- setzung man keine andere Spuren finden kann, angeführet wer- den, so könnte man durch deren Zusammenstellung sich leicht von der Beschaffenheit der damaligen Übersetzung, wenn ja doch eine außer den obengenannten Stücken vorhanden war, einen Begriff machen. Allein ich halte dafür, daß man die vorkommen- den lateinischen Bibeltexte einzeln, ohne sie aus einer böhmischen Bibel zu nehmen, übersetzt habe. Der Schluß wenigstens, von einzelnen Texten, z. B. aus dem Job, Salomon u. s. f. auf eine Übersetzung des ganzen Buches zu schließen, wäre sehr übereilt, da auch lange Stellen aus den Vätern, Augustin, Hieronymus, Gregorius, Bernart, selbst aus dem Cicero in beiden genannten Werken angeführet werden, ohne auf eine schon vorhandene böh- mische Übersetzung dieser Schriftsteller schließen zu dürfen. 18. Sammlungen der ältesten Gesetze von Böhmen und zwar a) das alte Landrecht (Práwo zemské4), wozu auch b) die Rechte 1 Trč 19. 2 Srv. Jos. Truhlář: Staročeský sborník traktatů mravoučných a mystických předštítenský (ČČM LVIII. 1884. Str. 270—285), str. 277—278. 3 Dobrovský omylem: 5. V Mus. výt. 1. a v Mus. výt. 2. tužkou opravil na: 6. 4 Ondřeje z Dubé Výklad na právo zemské české. Vydal František Palacký v Archivu Českém II., 1842, str. 483—517.
Strana 119
118/119 Sprache und Litteratur (1792) 119 des ältesten Herrn von Rosenberg,1 und c) die Gerichtsordnung (Ržád práwa zemského2) gehören. Diese drei Stücke sind immer beisammen zu finden. Andreas von Duba, oberster Landrichter unter Karl IV. und Wenzel IV., welchem letztern er sein Werk zueignete, hat diese Sammlung gemacht.3 In einigen Handschrif- ten folgen darauf, wie in der schönen Cerronischen auf Perga- ment,4 noch d) einige Satzungen Karls IV. unter dem böhmischen Titel: Ržád české koruny Cýsařem Karlem potwrzený.5 Balbin handelt von diesen Gesetzen in seinem Buche de Magistratibus Cap. II.“ Siehe die Materialien zur alten und neuen Statistik von Böhmen, Heft II. S. 224.7 In andern Handschriften sind noch die Lehnrechte (Práwa manská země české), die prager Stadtrechte (Práwa města pražského wětssjho), die Weinbergsrechte (Práwa winnic) zu finden." /9. Das Krönungsceremoniel K. Karls IV.9 in einer Hand- schrift auf Pergament in 4. in der Hofbibliothek zu Wien.10 Ambros von Ottersdorf hat es, nebst dem Leben Karls IV. nach einer alten Handschrift, mit Veränderung der alten Sprache, 1555 zu Olmütz, und nach der Olmützer Ausgabe neuerdings Hr. Fr. J. Tomsa zu Prag 1791 in 8. herausgegeben. 10. Die böhmische CHRONIK, welche auf K. Karls IV. Befehl in lateinischer Sprache von einem Ungenannten aus andern ältern 1 Kniha Rožmberská. Po prvé vydal Andrzéj Kucharski r. 1832 („Najdawniejsze pomniki prawodawstwa słowiańskiego“), z domácích učenců Fr. Palacký v Archivu Českém I. r. 1840 (předtím, 1835, neúplně v ČČM). Z pozdějších vydání viz zejm. vydání J. Gebaura v LF VII. (1880). 2 Prvně vydal A. Kucharski 1838 ve Varšavě („Antiquissima monu- menta juris Slovenici“), doma Fr. Palacký v Archivu Českém II., 1842, str. 78—135. 3 O Ondřeji z Dubé a poměru jeho Práv zemských ke knize Rožm- berské, k Řádu práva zemského a k Majestas Carolina viz v Úvodě Čádovy edice (v. pozn. násl.). 4 Nyní v Národní knihovně ve Vídni. Tabulae VIII. 15302; srv. též v edici Františka Čády (Ondřeje z Dubé Práva zemská česká; ČA, 1930) str. 95, č. 11. 5 Majestas Carolina. Vydal Fr. Palacký v Archivu Českém III., 1844, str. 65—180. 6 Desátá kniha první dekády díla „Miscellanea historica regni Bo- hemiae“, zvaná „Liber curialis seu de Magistratibus et officiis curialibus“ ; vydána teprve posmrtně péčí Jos. Ant. Rieggera 1793. (Srv. pozn. násl.) 7 Prag und Leipzig, 1787. Tu na str. 221—235, ve stati „Balbin von den alten Gesetzen in Böhmen“, otištěna II. kapitola z Balbínovy „Liber de Magistratibus“, tehdy ještě rukopisné. 8 Viz Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Rozbor staročeské literatury. 1842), č. 45 (str. 168—169). 9 Řád korunování krále českého. 10 Tabulae I. 619.
118/119 Sprache und Litteratur (1792) 119 des ältesten Herrn von Rosenberg,1 und c) die Gerichtsordnung (Ržád práwa zemského2) gehören. Diese drei Stücke sind immer beisammen zu finden. Andreas von Duba, oberster Landrichter unter Karl IV. und Wenzel IV., welchem letztern er sein Werk zueignete, hat diese Sammlung gemacht.3 In einigen Handschrif- ten folgen darauf, wie in der schönen Cerronischen auf Perga- ment,4 noch d) einige Satzungen Karls IV. unter dem böhmischen Titel: Ržád české koruny Cýsařem Karlem potwrzený.5 Balbin handelt von diesen Gesetzen in seinem Buche de Magistratibus Cap. II.“ Siehe die Materialien zur alten und neuen Statistik von Böhmen, Heft II. S. 224.7 In andern Handschriften sind noch die Lehnrechte (Práwa manská země české), die prager Stadtrechte (Práwa města pražského wětssjho), die Weinbergsrechte (Práwa winnic) zu finden." /9. Das Krönungsceremoniel K. Karls IV.9 in einer Hand- schrift auf Pergament in 4. in der Hofbibliothek zu Wien.10 Ambros von Ottersdorf hat es, nebst dem Leben Karls IV. nach einer alten Handschrift, mit Veränderung der alten Sprache, 1555 zu Olmütz, und nach der Olmützer Ausgabe neuerdings Hr. Fr. J. Tomsa zu Prag 1791 in 8. herausgegeben. 10. Die böhmische CHRONIK, welche auf K. Karls IV. Befehl in lateinischer Sprache von einem Ungenannten aus andern ältern 1 Kniha Rožmberská. Po prvé vydal Andrzéj Kucharski r. 1832 („Najdawniejsze pomniki prawodawstwa słowiańskiego“), z domácích učenců Fr. Palacký v Archivu Českém I. r. 1840 (předtím, 1835, neúplně v ČČM). Z pozdějších vydání viz zejm. vydání J. Gebaura v LF VII. (1880). 2 Prvně vydal A. Kucharski 1838 ve Varšavě („Antiquissima monu- menta juris Slovenici“), doma Fr. Palacký v Archivu Českém II., 1842, str. 78—135. 3 O Ondřeji z Dubé a poměru jeho Práv zemských ke knize Rožm- berské, k Řádu práva zemského a k Majestas Carolina viz v Úvodě Čádovy edice (v. pozn. násl.). 4 Nyní v Národní knihovně ve Vídni. Tabulae VIII. 15302; srv. též v edici Františka Čády (Ondřeje z Dubé Práva zemská česká; ČA, 1930) str. 95, č. 11. 5 Majestas Carolina. Vydal Fr. Palacký v Archivu Českém III., 1844, str. 65—180. 6 Desátá kniha první dekády díla „Miscellanea historica regni Bo- hemiae“, zvaná „Liber curialis seu de Magistratibus et officiis curialibus“ ; vydána teprve posmrtně péčí Jos. Ant. Rieggera 1793. (Srv. pozn. násl.) 7 Prag und Leipzig, 1787. Tu na str. 221—235, ve stati „Balbin von den alten Gesetzen in Böhmen“, otištěna II. kapitola z Balbínovy „Liber de Magistratibus“, tehdy ještě rukopisné. 8 Viz Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Rozbor staročeské literatury. 1842), č. 45 (str. 168—169). 9 Řád korunování krále českého. 10 Tabulae I. 619.
Strana 120
120 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 119/120/121 zusammengetragen worden, von Přibjk1 Pulkawa um das J. 1374 ins Böhmische übersetzt. Da die böhmische übersetzung fleißiger gelesen und öfter abgeschrieben ward, als das lateinische Origi- nal, dessen Ausgabe wir dem sel. P. Gelas Dobner (Tom. III. Mo- num. Hist.) 2 zu verdanken haben, so wurde es von dem böhmi- schen Übersetzer Chronicon Pulkauæ genannt. Hr. Faustin Prochazka gab die böhmische übersetzung nach einer alten Handschrift der öffentlichen Bibliothek zu Prag,3 jedoch mit Ab- änderung / und Erklärungen der veralteten Wörter und ihrer Fle- xion, 1786 in 8. heraus.4 Merkwürdig ist es, daß Pulkawa in der Ubersetzung hier und da, als S. 130, 164, 169, 194, 2345 einige Sprüche der Vorväterweisheit mit einmengte. Da sie in Versen abgefaßt sind, so ist es wahrscheinlich, daß die alten Böhmen eine Sammlung solcher Sprüche, so wie die Deutschen ihren Frei- dank, gehabt haben. Diese Einschiebsel hat auch die schöne auf Pergament in Fol. geschriebene,6 mit Bildern gezierte Cerronische Handschrift, die ihres vorzüglichen Alters wegen hier genannt zu werden verdient. Die bei den Kreuzherrn mit dem rothen Sterne aufbewahrte ältere Handschrifts soll die correcteste sein. 11. Mudrczy, oder die Philosophen, (o ziwotiech a nrawiech mudrczow starych sepsanie, nach der Pelzelischen Handschrift, skutky a mrawy dawnich Mudrcow, nach einer jüngern in der öffentlichen Bibliothek)," aus dem Lateinischen de vita et mo- ribus Philosophorum. In Herrn Pelzels Hand!schrift steht diese alte Ubersetzung vor Dalimils Chronik,10 und in der Fürstenber- 1 Dobrovský: Přibyk. V Mus. výt. 1. i v Mus. výt. 2. opravil na: Přibjk. 2 1774, str. 63—290. 3 TrL II. 2717. 4 Kronyka česká od Přibika Pulkavy z Tradenina ... z starožitného spisu poprvé vydaná od Frant. Faustýna Procházky. V Praze 1786. 5 Procházkova vydání, vesměs v poznámkách pod čarou (g, h, f, c, f). 6 Dobrovský tiskovou chybou: gechriebene. Josef Müller: O rukopisech kroniky Přibíka z Radenína příjmím Pulkavy (1887), str. 12—13. 8 Müller (v. pozn. předch.) str. 14, č. 5. 9 TrČ 190 1. 16a—224b. 10 Ještě do nedávna v Thun-Hohensteinské knihovně v Děčíně (viz FRB III., str. XXIII., č. 2, a Jan Kapras, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 425); nyní v Universitní knihovně v Praze, která r. 1934 získala všechny děčín- ské rukopisy Pelclovy (o tom viz Flora Kleinschnitzová: František Martin Pelcl. Z jeho literární pozůstalosti v pražské Universitní knihovně. Příloha „Národních listů“ k č. 311 z 11. XI. 1934, roč. 74.). Signatura rukopisu Mudrců: Mss. Děčín 113.
120 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 119/120/121 zusammengetragen worden, von Přibjk1 Pulkawa um das J. 1374 ins Böhmische übersetzt. Da die böhmische übersetzung fleißiger gelesen und öfter abgeschrieben ward, als das lateinische Origi- nal, dessen Ausgabe wir dem sel. P. Gelas Dobner (Tom. III. Mo- num. Hist.) 2 zu verdanken haben, so wurde es von dem böhmi- schen Übersetzer Chronicon Pulkauæ genannt. Hr. Faustin Prochazka gab die böhmische übersetzung nach einer alten Handschrift der öffentlichen Bibliothek zu Prag,3 jedoch mit Ab- änderung / und Erklärungen der veralteten Wörter und ihrer Fle- xion, 1786 in 8. heraus.4 Merkwürdig ist es, daß Pulkawa in der Ubersetzung hier und da, als S. 130, 164, 169, 194, 2345 einige Sprüche der Vorväterweisheit mit einmengte. Da sie in Versen abgefaßt sind, so ist es wahrscheinlich, daß die alten Böhmen eine Sammlung solcher Sprüche, so wie die Deutschen ihren Frei- dank, gehabt haben. Diese Einschiebsel hat auch die schöne auf Pergament in Fol. geschriebene,6 mit Bildern gezierte Cerronische Handschrift, die ihres vorzüglichen Alters wegen hier genannt zu werden verdient. Die bei den Kreuzherrn mit dem rothen Sterne aufbewahrte ältere Handschrifts soll die correcteste sein. 11. Mudrczy, oder die Philosophen, (o ziwotiech a nrawiech mudrczow starych sepsanie, nach der Pelzelischen Handschrift, skutky a mrawy dawnich Mudrcow, nach einer jüngern in der öffentlichen Bibliothek)," aus dem Lateinischen de vita et mo- ribus Philosophorum. In Herrn Pelzels Hand!schrift steht diese alte Ubersetzung vor Dalimils Chronik,10 und in der Fürstenber- 1 Dobrovský: Přibyk. V Mus. výt. 1. i v Mus. výt. 2. opravil na: Přibjk. 2 1774, str. 63—290. 3 TrL II. 2717. 4 Kronyka česká od Přibika Pulkavy z Tradenina ... z starožitného spisu poprvé vydaná od Frant. Faustýna Procházky. V Praze 1786. 5 Procházkova vydání, vesměs v poznámkách pod čarou (g, h, f, c, f). 6 Dobrovský tiskovou chybou: gechriebene. Josef Müller: O rukopisech kroniky Přibíka z Radenína příjmím Pulkavy (1887), str. 12—13. 8 Müller (v. pozn. předch.) str. 14, č. 5. 9 TrČ 190 1. 16a—224b. 10 Ještě do nedávna v Thun-Hohensteinské knihovně v Děčíně (viz FRB III., str. XXIII., č. 2, a Jan Kapras, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 425); nyní v Universitní knihovně v Praze, která r. 1934 získala všechny děčín- ské rukopisy Pelclovy (o tom viz Flora Kleinschnitzová: František Martin Pelcl. Z jeho literární pozůstalosti v pražské Universitní knihovně. Příloha „Národních listů“ k č. 311 z 11. XI. 1934, roč. 74.). Signatura rukopisu Mudrců: Mss. Děčín 113.
Strana 121
121/122/123 Sprache und Litteratur (1792) 121 gischen hinter derselben,1 ein Beweis, daß sie sehr alt sein müsse. Sie ward auch 1514 zu Prag bei Nicolaus in lacu (Matka Božj) in 8. gedruckt. In derselben Handschrift des Herrn Pelzels steht hinter den Philosophen ein Traktat von den vier Haupttugenden (O cztyrzech cztnostech zakladnich, de quator virtutibus cardi- nalibus), welcher bei Nikolaus Bakalář zu Pilsen 1505 in 8. unter dem Titel: o cztyřech stežeynych cztnostech, und wieder 1529 bei Johann Bek ebendaselbst gedruckt worden ist. 12. Des Johann Milič2 († 1374) Werk von den großen Trüb- salen der Kirche (O ZARMUCENJCH WELIKÝCH CÝRKWE SWATÉ), in einer Handschrift vom J. 1453 auf Papier in 4. in der Fürst- dietrichsteinischen Bibliothek zu Nikolsburg.3 Brykcy von Liczko hat es 1542 in 4. zu Prag herausgegeben. Das Evange- lium des Nikodemus, welches in eben derselben Handschrift zu finden ist, scheint in den folgenden Zeitraum zu gehören. 113. Die Reisebeschreibung des Ritters Johann von Mande- ville, aus dem Deutschen ins Böhmische übersetzt vom Magister Laurentius, Hofbedienten des K. Wenzels. Balbin fand sie in einer alten Handschrift zu Ossek, welche er Boh. doct. Part. III. S. 203 mit diesen Worten beschreibt: Itinerarium Joannis de Mandeville, Equitis Angli, in terram sanctam, et per totam Asiam, Cairum et ad Presbyterum Joannem etc. Hunc librum translatum ex Italico in idioma germanicum, transtulit rursus in bohemicum M. Laurentius Wenceslai Cæsaris Aulicus, est supra modum cu- riosa, et jucunda historia. Man findet sie in mehrern Handschrif- ten. Eine in Fol. auf Papier vom J. 1445 ist in der vom sel. Ritter Joh. v. Neuberg hinterlassenen Bibliothek.4 Eine andere in 4. auf Papier in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg, mit der Auf- schrift: Tyto kniehy prawj o gednom rytieři z Denmarku.5 Eine dritte bei den PP. Minoriten zu Prag, auf Papier in Fol.6 Den Text der letztern7 Handschrift habe ich mit der Pilsner! Aus- 1 Dnes na Křivoklátě; viz Čeněk Zíbrt v Úvodě k vydání Staro- českého Lucidáře (ČA 1903), str. 17—19. 2 Ve skutečnosti Jana z Příbramě. Viz Lad. Klicman: Studie o Milí- čovi z Kroměříže. LF XVII., 1890, str. 29 n. 3 Dudík—Nikolsburg str. 36, č. 7. Patera—Mikulov str. 53, II. 89 (1a—199a). 4 Dnes v knihovně Národního musea v Praze (sign. II. C 10); viz „Cestopis t. zv. Mandevilla“. K vydání připravil Dr. František šimek. V Praze 1911, nákl. ČA, str. VIII.—XII. (rukopis A). Bartoš I. 367. 5 Viz v Šimkově vydání Mandevilla str. XXV.—XXVII. (rukopis N). 6 Dnes na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz v Šimkově vydání Man- devilla str. XXI.—XXV. (rukopis M). 7 Dobrovský: leztern.
121/122/123 Sprache und Litteratur (1792) 121 gischen hinter derselben,1 ein Beweis, daß sie sehr alt sein müsse. Sie ward auch 1514 zu Prag bei Nicolaus in lacu (Matka Božj) in 8. gedruckt. In derselben Handschrift des Herrn Pelzels steht hinter den Philosophen ein Traktat von den vier Haupttugenden (O cztyrzech cztnostech zakladnich, de quator virtutibus cardi- nalibus), welcher bei Nikolaus Bakalář zu Pilsen 1505 in 8. unter dem Titel: o cztyřech stežeynych cztnostech, und wieder 1529 bei Johann Bek ebendaselbst gedruckt worden ist. 12. Des Johann Milič2 († 1374) Werk von den großen Trüb- salen der Kirche (O ZARMUCENJCH WELIKÝCH CÝRKWE SWATÉ), in einer Handschrift vom J. 1453 auf Papier in 4. in der Fürst- dietrichsteinischen Bibliothek zu Nikolsburg.3 Brykcy von Liczko hat es 1542 in 4. zu Prag herausgegeben. Das Evange- lium des Nikodemus, welches in eben derselben Handschrift zu finden ist, scheint in den folgenden Zeitraum zu gehören. 113. Die Reisebeschreibung des Ritters Johann von Mande- ville, aus dem Deutschen ins Böhmische übersetzt vom Magister Laurentius, Hofbedienten des K. Wenzels. Balbin fand sie in einer alten Handschrift zu Ossek, welche er Boh. doct. Part. III. S. 203 mit diesen Worten beschreibt: Itinerarium Joannis de Mandeville, Equitis Angli, in terram sanctam, et per totam Asiam, Cairum et ad Presbyterum Joannem etc. Hunc librum translatum ex Italico in idioma germanicum, transtulit rursus in bohemicum M. Laurentius Wenceslai Cæsaris Aulicus, est supra modum cu- riosa, et jucunda historia. Man findet sie in mehrern Handschrif- ten. Eine in Fol. auf Papier vom J. 1445 ist in der vom sel. Ritter Joh. v. Neuberg hinterlassenen Bibliothek.4 Eine andere in 4. auf Papier in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg, mit der Auf- schrift: Tyto kniehy prawj o gednom rytieři z Denmarku.5 Eine dritte bei den PP. Minoriten zu Prag, auf Papier in Fol.6 Den Text der letztern7 Handschrift habe ich mit der Pilsner! Aus- 1 Dnes na Křivoklátě; viz Čeněk Zíbrt v Úvodě k vydání Staro- českého Lucidáře (ČA 1903), str. 17—19. 2 Ve skutečnosti Jana z Příbramě. Viz Lad. Klicman: Studie o Milí- čovi z Kroměříže. LF XVII., 1890, str. 29 n. 3 Dudík—Nikolsburg str. 36, č. 7. Patera—Mikulov str. 53, II. 89 (1a—199a). 4 Dnes v knihovně Národního musea v Praze (sign. II. C 10); viz „Cestopis t. zv. Mandevilla“. K vydání připravil Dr. František šimek. V Praze 1911, nákl. ČA, str. VIII.—XII. (rukopis A). Bartoš I. 367. 5 Viz v Šimkově vydání Mandevilla str. XXV.—XXVII. (rukopis N). 6 Dnes na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz v Šimkově vydání Man- devilla str. XXI.—XXV. (rukopis M). 7 Dobrovský: leztern.
Strana 122
122 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 123/124 gabe vom J. 15101 in 8. verglichen und gefunden, daß er in vielen Stellen merklich abweicht, wie es zu vermuthen war. Das Adver- bium lycz (ljc), welches in der Handschrift oft gelesen wird, ist durch sem und k2 erkläret worden: ty hory lycz k nam, in der gedruckten Ausgabe sem k nam, lycz na wzchod slunce — k wy- chodu. Mit dem 121. Kap. schließt die Handschrift, worinn Jupi- ter kralomocz, Venus mylowecz genannt wird. Die zweite Pilsner Ausgabe vom J. 1513 in 8. ist von der ersten nicht unterschieden, aber die Prager vom J. 16103 bei Walda unterscheidet sich von beiden, besonders durch die längern und folglich wenigern Ka- pitel, sehr merklich. Kap. 28 liest die Prager dřjwj, kteréžto slowe Wacholderholz, so auch die Pilsner Kap. 109. Allein in der Handschrift Kap. 110 heißt dieß fremde Holz zerawy, welches man nicht hätte ändern sollen. 14. Eine CHRONIK VON RÖMISCHEN KAISERN,4 aus dem Latei- nischen von eben demselben Mag. Laurentius übersetzt, in einer ! Handschrift in 4. auf Papier in der öffentlichen Bibliothek zu Prag. 15. SNAŘ, d. i. Traumbuch des Magister Laurentius von Prag. Eine auf Pergament in Fol. prächtig geschriebene Hand- schrift wird in der fürstl. Bibliothek zu Nikolsburg‘ aufbewah- ret. Eine im J. 1539 verfertigte Abschrift nach einer Handschrift vom J. 1483 sah Hr. Georg Ribbay, Prediger zu Czinkota, in Un- garn. Die neu gedruckten Traumbücher sind davon unter- schieden. 16. Die RöMISCHE CHRONIK," sonst Martimiani (Martiniana) genannt, aus dem Deutschen von Ritter Beneß von Hořowic um das J. 1399 übersetzt, in der N. 13 genannten Neubergischen Handschrift, worinn nebst dem Mandeville und Kato auch diese Chronik zu finden ist.8 Nach dem Kapitel oder Buche von den Päbsten ist die ganze Chronik vom großen Alexander (Siehe in folg. Periode N. 79) eingeschaltet. Sie ist zu Prag 1488. Fol. ge- druckt worden. Siehe Lit. Magazin St. 2. S. 146. 1 Dnes nezvěstné; srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXV. 1. 2 Dobrovský: durch k. V Mus. výt. 1. tužkou za slůvkem durch udělal kolmou čáru a po pravé straně připsal: sem und, v Mus. výt. 2. rov- něž za slůvkem durch udělal kolmou čáru a po pravé straně napsal: sem. 3 Srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXVII. 5. 4 Kronika světa. 5 TrČ 277. 6 Dudík—Nikolsburg str. 48, č. 16. Patera—Mikulov str. 34, I. 176. 7 Římská kronika. 8 Bartoš I. 367. Dobrovský omylem: 6. V Mus. výt. 2. opravil na: 7. 9
122 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 123/124 gabe vom J. 15101 in 8. verglichen und gefunden, daß er in vielen Stellen merklich abweicht, wie es zu vermuthen war. Das Adver- bium lycz (ljc), welches in der Handschrift oft gelesen wird, ist durch sem und k2 erkläret worden: ty hory lycz k nam, in der gedruckten Ausgabe sem k nam, lycz na wzchod slunce — k wy- chodu. Mit dem 121. Kap. schließt die Handschrift, worinn Jupi- ter kralomocz, Venus mylowecz genannt wird. Die zweite Pilsner Ausgabe vom J. 1513 in 8. ist von der ersten nicht unterschieden, aber die Prager vom J. 16103 bei Walda unterscheidet sich von beiden, besonders durch die längern und folglich wenigern Ka- pitel, sehr merklich. Kap. 28 liest die Prager dřjwj, kteréžto slowe Wacholderholz, so auch die Pilsner Kap. 109. Allein in der Handschrift Kap. 110 heißt dieß fremde Holz zerawy, welches man nicht hätte ändern sollen. 14. Eine CHRONIK VON RÖMISCHEN KAISERN,4 aus dem Latei- nischen von eben demselben Mag. Laurentius übersetzt, in einer ! Handschrift in 4. auf Papier in der öffentlichen Bibliothek zu Prag. 15. SNAŘ, d. i. Traumbuch des Magister Laurentius von Prag. Eine auf Pergament in Fol. prächtig geschriebene Hand- schrift wird in der fürstl. Bibliothek zu Nikolsburg‘ aufbewah- ret. Eine im J. 1539 verfertigte Abschrift nach einer Handschrift vom J. 1483 sah Hr. Georg Ribbay, Prediger zu Czinkota, in Un- garn. Die neu gedruckten Traumbücher sind davon unter- schieden. 16. Die RöMISCHE CHRONIK," sonst Martimiani (Martiniana) genannt, aus dem Deutschen von Ritter Beneß von Hořowic um das J. 1399 übersetzt, in der N. 13 genannten Neubergischen Handschrift, worinn nebst dem Mandeville und Kato auch diese Chronik zu finden ist.8 Nach dem Kapitel oder Buche von den Päbsten ist die ganze Chronik vom großen Alexander (Siehe in folg. Periode N. 79) eingeschaltet. Sie ist zu Prag 1488. Fol. ge- druckt worden. Siehe Lit. Magazin St. 2. S. 146. 1 Dnes nezvěstné; srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXV. 1. 2 Dobrovský: durch k. V Mus. výt. 1. tužkou za slůvkem durch udělal kolmou čáru a po pravé straně připsal: sem und, v Mus. výt. 2. rov- něž za slůvkem durch udělal kolmou čáru a po pravé straně napsal: sem. 3 Srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXVII. 5. 4 Kronika světa. 5 TrČ 277. 6 Dudík—Nikolsburg str. 48, č. 16. Patera—Mikulov str. 34, I. 176. 7 Římská kronika. 8 Bartoš I. 367. Dobrovský omylem: 6. V Mus. výt. 2. opravil na: 7. 9
Strana 123
125/126/127 Sprache und Litteratur (1792) 123 /17. Des Petrus Commestor Historia scholastica,1 ehedem in dem Prämonstratenser Stifte zu Bruck in Mähren vom J. 1404 auf Papier in Fol.2 Siehe Lit. Mag. St. 2. S. 31. Eine andere Hand- schrift befindet sich in der öffentlichen Bibliothek zu Prag ohne Jahrzahl.3 S. Balbini Boh. doct. Part. III. p. 115. 18. Der jugendliche Rath des Smil v. Riesenberg, Flasska genannt, in böhmischen Versen. Der Verfasser ward als Haupt- mann des Czaslauer Kreises im J. 1403 von den Kuttenbergern erschlagen. Lupacius giebt in seinem Calend. histor. beim 13. August folgende Nachricht von genanntem Werke: Compo- suit populari lingua atque rhytmis librum titulo: Juvenile consi- lium seu juvenes Consultores (böhmisch vermuthlich MLADA RADA), dignum sane lectu; est enim refertus pulcherrimis sen- tentiis ac gnomis, quæ sunt normæe vitæ ac morum, tum præceptis piis atque salutaribus. Es ist noch kein Exemplar davon entdeckt worden. Ich kenne zwar ein böhmisches Gedicht in Versen, be- /titelt: Nowá rada, der neue Rath, in einer Handschrift vom J. 1459. Allein es scheint von dem erstern unterschieden zu sein. 19. SEQUENTIONARIUS seu Prosarum expositio Mag. Conradi Licentiati in septem artibus, auf Papier in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche unter O. LIX.5 Die sogenannten Prosæe werden hier von Wort zu Wort böhmisch erkläret. Reddamus, wzdawaymy, grates, dyeky. Anstatt t’ vor einem i oder e steht noch immer c oder cz: czelo, corpus, bycy, fore, czye, te, anstatt tyelo, byti, tye. So hätten also die Böhmen, wenigstens einige das t auf Pohlnische Art ausgesprochen. Eine Handschrift glei- chen Inhalts beschreibt Balbin Boh. doct. P. III. p. 98. mit den Worten : Liber Prosarum Bohemicarum. Interpretatur auctor Prosas veteres in ecclesiæ Pragensis Missali et in Bohemicum conuertit vocibus antiquissimis. Ex eo libro veterem Bohemorum linguam noscere licet. 20. Ein Lateinisch-Böhmisches Vocabularium, auf Papier in 4. in der öffentli!chen Bibliothek zu Prag. Es ist nicht so 1 Vydal v Sbírce pramenův III. tř. ČA, 1910, Jan V. Novák (Petra Comestora Historia scholastica). 2 Dnes v zemském archivu moravském, č. 302; viz v úvodě Nová- kova vydání str. VII.—X. 3 TrČ 148; srv. též v úvodu Novákova vydání str. XI.—XII. 4 Bartoš I. 432 (98'—123). 5 P 1643. 6 TrL II. 2051 (Y. I. 1. n. 14), f. 62b—71a. (Srv. Kor DZ 56, 62). Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 157—174, pod názvem Nomenclator latino-bohemicus.
125/126/127 Sprache und Litteratur (1792) 123 /17. Des Petrus Commestor Historia scholastica,1 ehedem in dem Prämonstratenser Stifte zu Bruck in Mähren vom J. 1404 auf Papier in Fol.2 Siehe Lit. Mag. St. 2. S. 31. Eine andere Hand- schrift befindet sich in der öffentlichen Bibliothek zu Prag ohne Jahrzahl.3 S. Balbini Boh. doct. Part. III. p. 115. 18. Der jugendliche Rath des Smil v. Riesenberg, Flasska genannt, in böhmischen Versen. Der Verfasser ward als Haupt- mann des Czaslauer Kreises im J. 1403 von den Kuttenbergern erschlagen. Lupacius giebt in seinem Calend. histor. beim 13. August folgende Nachricht von genanntem Werke: Compo- suit populari lingua atque rhytmis librum titulo: Juvenile consi- lium seu juvenes Consultores (böhmisch vermuthlich MLADA RADA), dignum sane lectu; est enim refertus pulcherrimis sen- tentiis ac gnomis, quæ sunt normæe vitæ ac morum, tum præceptis piis atque salutaribus. Es ist noch kein Exemplar davon entdeckt worden. Ich kenne zwar ein böhmisches Gedicht in Versen, be- /titelt: Nowá rada, der neue Rath, in einer Handschrift vom J. 1459. Allein es scheint von dem erstern unterschieden zu sein. 19. SEQUENTIONARIUS seu Prosarum expositio Mag. Conradi Licentiati in septem artibus, auf Papier in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche unter O. LIX.5 Die sogenannten Prosæe werden hier von Wort zu Wort böhmisch erkläret. Reddamus, wzdawaymy, grates, dyeky. Anstatt t’ vor einem i oder e steht noch immer c oder cz: czelo, corpus, bycy, fore, czye, te, anstatt tyelo, byti, tye. So hätten also die Böhmen, wenigstens einige das t auf Pohlnische Art ausgesprochen. Eine Handschrift glei- chen Inhalts beschreibt Balbin Boh. doct. P. III. p. 98. mit den Worten : Liber Prosarum Bohemicarum. Interpretatur auctor Prosas veteres in ecclesiæ Pragensis Missali et in Bohemicum conuertit vocibus antiquissimis. Ex eo libro veterem Bohemorum linguam noscere licet. 20. Ein Lateinisch-Böhmisches Vocabularium, auf Papier in 4. in der öffentli!chen Bibliothek zu Prag. Es ist nicht so 1 Vydal v Sbírce pramenův III. tř. ČA, 1910, Jan V. Novák (Petra Comestora Historia scholastica). 2 Dnes v zemském archivu moravském, č. 302; viz v úvodě Nová- kova vydání str. VII.—X. 3 TrČ 148; srv. též v úvodu Novákova vydání str. XI.—XII. 4 Bartoš I. 432 (98'—123). 5 P 1643. 6 TrL II. 2051 (Y. I. 1. n. 14), f. 62b—71a. (Srv. Kor DZ 56, 62). Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 157—174, pod názvem Nomenclator latino-bohemicus.
Strana 124
124 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 127/128 vollständig, als der Bohemarius vom J. 1309, kommt aber in vie- len Stücken damit überein. 21. EIN LATEINISCH-BÖHMISCHES VOCABULARIUM, auf Papier in Fol. 6 Bogen stark, in dem Benediktiner Stifte zu Raygern in Mähren.1 Es enthält 3485 Wörter,2 die der Verfasser Clenius Rozkochany Slauus Slowyenyn3 durch vier Jahre gesammelt hat. Die Vorrede fängt mit den Versen an: Accedant pueri, cupientes mente beari, Ad cognoscenda propria4 vocabula pauca." Jede Rubrik hebt mit einem Verse an, z. B. Edicto cœlo super aera nata reuelo, und schließt auch wieder mit einem: Ecce Bohemarius dedit ista vocabula solus. Es werden nicht nur in Schulen bekannte Autoren, sondern auch gelehrte Böhmen citiret, als: Mauritius doctor meus,s Scriptor Græcensis," Abbas Opatouicensis,1° Gallus Boleslauiensis,11 Juue- nalis Bydzoviensis12(wer soll dieß sein?), Hermannus Pragæ.13 Pluribus Albertus Pragæ solet esse refertus.14 Quis dedit hac si scis, est Sulco Wyssegradensis.15 ! Hæc mihi Vilhelmus dedit in Strakonicz comes aptus.16 Hæec Olomucensis data præsulis aucta Johannis.17 Firmet hoc Arnestus Archipræesul auctor ho- nestus.18Von diesen Männern scheint der Verfasser nur die la- teinischen Nahmen erhalten zu haben, denen er die böhmischen Bedeutungen beifügte. Da nun für alle lateinische Wörter, 1 Dnes nezvěstný; viz V. Flajšhans: Klaret a jeho družina I. (1926, nákl. ČA), str. 82 n. 2 Podle Flajšhanse (na m. uv. str. 83) 3585. 3 Verš tento správně zní: Vyeda sciens (h)emos rozkochane czechy Bohemos. (Flajšhans na m. uv. str. 104 v. 11). 4 Flajšhans: congnoscenda propriata. 5 Flajšhans str. 104 v. 1—2. 6 Flajšhans str. 109 v. 161. 7 Flajš- hans str. 111 v. 202. 8 Flajšhans str. 118 v. 373. 9 Flajšhans str. 143 v. 1014. 10 Flajšhans str. 145 v. 1061. 11Flajšhans str. 147 v. 1110. 12 Flajšhans str. 162 v. 1557. 13 Flajšhans str. 166 v. 1669. 14 Flajšhans str. 170 v. 1784. 15 Flajšhans str. 173 v. 1853. 16 Flajšhans str. 182 v. 2081. 17 Flajšhans str. 192 v. 2383. 18 Flajš- hans str. 196 v. 2495.
124 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 127/128 vollständig, als der Bohemarius vom J. 1309, kommt aber in vie- len Stücken damit überein. 21. EIN LATEINISCH-BÖHMISCHES VOCABULARIUM, auf Papier in Fol. 6 Bogen stark, in dem Benediktiner Stifte zu Raygern in Mähren.1 Es enthält 3485 Wörter,2 die der Verfasser Clenius Rozkochany Slauus Slowyenyn3 durch vier Jahre gesammelt hat. Die Vorrede fängt mit den Versen an: Accedant pueri, cupientes mente beari, Ad cognoscenda propria4 vocabula pauca." Jede Rubrik hebt mit einem Verse an, z. B. Edicto cœlo super aera nata reuelo, und schließt auch wieder mit einem: Ecce Bohemarius dedit ista vocabula solus. Es werden nicht nur in Schulen bekannte Autoren, sondern auch gelehrte Böhmen citiret, als: Mauritius doctor meus,s Scriptor Græcensis," Abbas Opatouicensis,1° Gallus Boleslauiensis,11 Juue- nalis Bydzoviensis12(wer soll dieß sein?), Hermannus Pragæ.13 Pluribus Albertus Pragæ solet esse refertus.14 Quis dedit hac si scis, est Sulco Wyssegradensis.15 ! Hæc mihi Vilhelmus dedit in Strakonicz comes aptus.16 Hæec Olomucensis data præsulis aucta Johannis.17 Firmet hoc Arnestus Archipræesul auctor ho- nestus.18Von diesen Männern scheint der Verfasser nur die la- teinischen Nahmen erhalten zu haben, denen er die böhmischen Bedeutungen beifügte. Da nun für alle lateinische Wörter, 1 Dnes nezvěstný; viz V. Flajšhans: Klaret a jeho družina I. (1926, nákl. ČA), str. 82 n. 2 Podle Flajšhanse (na m. uv. str. 83) 3585. 3 Verš tento správně zní: Vyeda sciens (h)emos rozkochane czechy Bohemos. (Flajšhans na m. uv. str. 104 v. 11). 4 Flajšhans: congnoscenda propriata. 5 Flajšhans str. 104 v. 1—2. 6 Flajšhans str. 109 v. 161. 7 Flajš- hans str. 111 v. 202. 8 Flajšhans str. 118 v. 373. 9 Flajšhans str. 143 v. 1014. 10 Flajšhans str. 145 v. 1061. 11Flajšhans str. 147 v. 1110. 12 Flajšhans str. 162 v. 1557. 13 Flajšhans str. 166 v. 1669. 14 Flajšhans str. 170 v. 1784. 15 Flajšhans str. 173 v. 1853. 16 Flajšhans str. 182 v. 2081. 17 Flajšhans str. 192 v. 2383. 18 Flajš- hans str. 196 v. 2495.
Strana 125
128/129/130 Sprache und Litteratur (1792) 125 besonders Kunstwörter, nicht immer böhmische Benennungen schon vorhanden waren, so ward er gezwungen, viele Wörter selbst neu zu machen, worinn es ihm oft so erging, wie dem sel. Grammatiker Pohl in Wien. Metallum nennt er lesken, von lesknauti, glänzen, allein das später erfundene Wort kow gefiel besser, ward allgemein angenommen, und jenes verworfen. Lächerlich war der Versuch, auch allen Edelsteinen böhmische Nahmen geben zu wollen. Von den Nahmen der Planeten haben sich wenigstens in Kalendern Jupiter krale- mocz, Mars smrtonoss, Mercurius dobropan, Saturnus hladolet erhalten, aber sein Chtytel Venus, von chtjti, velle, desiderare, fand keinen Beifall; man ! nannte sie später Krásopanj. Unter den Monaten nennt er den Julius Wrzyesen, welches die ältere Benennung für czerwenec sein mag. Überhaupt waren damals die Nahmen einiger Monate noch nicht bestimmt genug. In einem Brevier vom J. 1342 zu Raygern2 heißt der Junius czirwen (czrwen jetzt čerwen,) der Julius weliki czirwen (jetzt čerwe- nec,) der August wrziessen (bei den Polen ist Wrzesień der September,) vermuthlich von der Blütezeit der Heide, erica, böh- misch wřes; der September zarzug (zarzyg jetzt zářj,) der Oktober rzugen (řjgen), die übrigen Benennungen sind die sonst gewöhnlichen. Vergleiche hiermit die Bemerkungen unter N. 4 der zweiten,3 und N. 64 der gegenwärtigen Periode. 22. Ein lateinisch - deutsch- böhmisches Vocubularium, in der städtischen Registratur zu Brünn, am Ende des Catholici magni.“ Der gelehrte Benediktiner zu Raygern, P. Alexius Habrich, theilte mir davon eine Abschrift mit. /Die lateinischen Wörter laufen darin nach dem Alphabete fort. Die Abstrakta und Kunstwörter sind meistens buchstäblich- 1 V Mus. výt. 1. Dobrovský slova: Chtytel a chtjti podtrhl a po levé straně napsal: cztytel, v Mus. výt. 2. opravil Chtytel na Cztytel a chtjti na cztjti, slova velle, desiderare podtrhl a pod ně napsal venerari. V G III. (182): „Aber cztytel Venus (von ctjti, venerari) fand keinen Beifall...“ 2 Dodnes v Rajhradě; Cod. perg. 17X 13, Ms. Sign. č. 394, fol. 446. (Podle sdělení P. Václava J. Pokorného, archiváře kláštera rajhradského.) 3 G II. 78 n. [99 n.]. 4 Dobrovský omylem: 8. V Mus. výt. 1. červenou tužkou číslici 8 podtrhl a po levé straně napsal: 6, v Mus. výt. 2. číslici 8 přeškrtl a po pravé straně napsal: 2/p 78. 5 G II. 112 [116] n. 6 Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latinsko- českých“, 1833, str. 174—179, pod názvem Catholicon magnum latino- teutonico-bohemicum.
128/129/130 Sprache und Litteratur (1792) 125 besonders Kunstwörter, nicht immer böhmische Benennungen schon vorhanden waren, so ward er gezwungen, viele Wörter selbst neu zu machen, worinn es ihm oft so erging, wie dem sel. Grammatiker Pohl in Wien. Metallum nennt er lesken, von lesknauti, glänzen, allein das später erfundene Wort kow gefiel besser, ward allgemein angenommen, und jenes verworfen. Lächerlich war der Versuch, auch allen Edelsteinen böhmische Nahmen geben zu wollen. Von den Nahmen der Planeten haben sich wenigstens in Kalendern Jupiter krale- mocz, Mars smrtonoss, Mercurius dobropan, Saturnus hladolet erhalten, aber sein Chtytel Venus, von chtjti, velle, desiderare, fand keinen Beifall; man ! nannte sie später Krásopanj. Unter den Monaten nennt er den Julius Wrzyesen, welches die ältere Benennung für czerwenec sein mag. Überhaupt waren damals die Nahmen einiger Monate noch nicht bestimmt genug. In einem Brevier vom J. 1342 zu Raygern2 heißt der Junius czirwen (czrwen jetzt čerwen,) der Julius weliki czirwen (jetzt čerwe- nec,) der August wrziessen (bei den Polen ist Wrzesień der September,) vermuthlich von der Blütezeit der Heide, erica, böh- misch wřes; der September zarzug (zarzyg jetzt zářj,) der Oktober rzugen (řjgen), die übrigen Benennungen sind die sonst gewöhnlichen. Vergleiche hiermit die Bemerkungen unter N. 4 der zweiten,3 und N. 64 der gegenwärtigen Periode. 22. Ein lateinisch - deutsch- böhmisches Vocubularium, in der städtischen Registratur zu Brünn, am Ende des Catholici magni.“ Der gelehrte Benediktiner zu Raygern, P. Alexius Habrich, theilte mir davon eine Abschrift mit. /Die lateinischen Wörter laufen darin nach dem Alphabete fort. Die Abstrakta und Kunstwörter sind meistens buchstäblich- 1 V Mus. výt. 1. Dobrovský slova: Chtytel a chtjti podtrhl a po levé straně napsal: cztytel, v Mus. výt. 2. opravil Chtytel na Cztytel a chtjti na cztjti, slova velle, desiderare podtrhl a pod ně napsal venerari. V G III. (182): „Aber cztytel Venus (von ctjti, venerari) fand keinen Beifall...“ 2 Dodnes v Rajhradě; Cod. perg. 17X 13, Ms. Sign. č. 394, fol. 446. (Podle sdělení P. Václava J. Pokorného, archiváře kláštera rajhradského.) 3 G II. 78 n. [99 n.]. 4 Dobrovský omylem: 8. V Mus. výt. 1. červenou tužkou číslici 8 podtrhl a po levé straně napsal: 6, v Mus. výt. 2. číslici 8 přeškrtl a po pravé straně napsal: 2/p 78. 5 G II. 112 [116] n. 6 Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latinsko- českých“, 1833, str. 174—179, pod názvem Catholicon magnum latino- teutonico-bohemicum.
Strana 126
126 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 130/131/132 knechtisch übersetzt, z. B. superstitio, nastorna. Die letzten Wörter sind: Zonularius, Gurtilmacher, pasyerz. Da sich das Alter vieler andern in Handschriften des XVten Jahrhunderts vorkommenden Werke mit Gewißheit nicht be- stimmen läßt, so will ich auch hiermit abbrechen und sie nach dem Alter der Handschriften in dem nächst folgenden Zeitraume anführen. §. 10.1 Vierte Periode, die man die herrschende böhmische nennen könnte. Denkmale aus derselben. Mit dem böhmischen Reformator Huß fängt eine neue Epoche in der Geschichte der böhmischen Nation und ihrer Kultur, folglich auch ihrer Sprache an. Alles findet nun ein großes Interesse an Untersuchungen über die alten Lehrbegriffe der Theologie, / über die Verhältnisse der geistlichen Macht, ihre Gränzen und ihren Misbrauch. Anfangs ventilirten nur die Ma- gister und Doktoren im Karoline dergleichen Fragen, worunter die vom Jakobellus aufgeworfene — über den Gebrauch des Abendmahls unter beiden Gestalten2 — nach ihren Folgen die wichtigste war. Man eiferte für das Gesetz Gottes, für die bi- blischen Lehren, und verwarf das Ansehen der neuern Kirchen- satzungen. Die Magistri gründeten ihre Behauptungen auf die Aussprüche der Bibel, dadurch ward die Begierde, die Bibel zu lesen, rege gemacht. Von dieser Zeit an werden nun böhmische Bibeln sehr häufig abgeschrieben, die sich noch in großer Menge bis auf unsre Zeiten erhalten haben. Wenn einige Hussen für den Urheber der böhmischen Bibelübersetzung halten, so irren sie freilich sehr, da wir einen Psalter aus dem XIIIten, ein neues Testament und einige Propheten schon aus dem XIVten Jahr- hunderte aufweisen können. Es kann aber wohl sein, daß er mit Hülfe anderer! Magister die vorhandenen einzelnen Theile der Bibel geordnet, die abgängigen ergänzet und so in ein Ganzes gebracht, manche Ausdrücke nach dem Sprachgebrauch seines Zeitalters verbessert und nach seiner besten Einsicht abgeändert hat. Für eine bestimmtere Orthographie hat er dadurch gesorgt, daß er nach den Lauten der böhmischen Sprache ein eigenes 1 Dobrovský omylem: 9. 2 Viz F. M. Bartoš: „Literární činnost M. Jakoubka ze Stříbra“ (1925, ČA), str. 33, č. 33.
126 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 130/131/132 knechtisch übersetzt, z. B. superstitio, nastorna. Die letzten Wörter sind: Zonularius, Gurtilmacher, pasyerz. Da sich das Alter vieler andern in Handschriften des XVten Jahrhunderts vorkommenden Werke mit Gewißheit nicht be- stimmen läßt, so will ich auch hiermit abbrechen und sie nach dem Alter der Handschriften in dem nächst folgenden Zeitraume anführen. §. 10.1 Vierte Periode, die man die herrschende böhmische nennen könnte. Denkmale aus derselben. Mit dem böhmischen Reformator Huß fängt eine neue Epoche in der Geschichte der böhmischen Nation und ihrer Kultur, folglich auch ihrer Sprache an. Alles findet nun ein großes Interesse an Untersuchungen über die alten Lehrbegriffe der Theologie, / über die Verhältnisse der geistlichen Macht, ihre Gränzen und ihren Misbrauch. Anfangs ventilirten nur die Ma- gister und Doktoren im Karoline dergleichen Fragen, worunter die vom Jakobellus aufgeworfene — über den Gebrauch des Abendmahls unter beiden Gestalten2 — nach ihren Folgen die wichtigste war. Man eiferte für das Gesetz Gottes, für die bi- blischen Lehren, und verwarf das Ansehen der neuern Kirchen- satzungen. Die Magistri gründeten ihre Behauptungen auf die Aussprüche der Bibel, dadurch ward die Begierde, die Bibel zu lesen, rege gemacht. Von dieser Zeit an werden nun böhmische Bibeln sehr häufig abgeschrieben, die sich noch in großer Menge bis auf unsre Zeiten erhalten haben. Wenn einige Hussen für den Urheber der böhmischen Bibelübersetzung halten, so irren sie freilich sehr, da wir einen Psalter aus dem XIIIten, ein neues Testament und einige Propheten schon aus dem XIVten Jahr- hunderte aufweisen können. Es kann aber wohl sein, daß er mit Hülfe anderer! Magister die vorhandenen einzelnen Theile der Bibel geordnet, die abgängigen ergänzet und so in ein Ganzes gebracht, manche Ausdrücke nach dem Sprachgebrauch seines Zeitalters verbessert und nach seiner besten Einsicht abgeändert hat. Für eine bestimmtere Orthographie hat er dadurch gesorgt, daß er nach den Lauten der böhmischen Sprache ein eigenes 1 Dobrovský omylem: 9. 2 Viz F. M. Bartoš: „Literární činnost M. Jakoubka ze Stříbra“ (1925, ČA), str. 33, č. 33.
Strana 127
132/133 Sprache und Litteratur (1792) 127 ALPHABETI einrichtete: A bude cele čeledi dano dedictwj u. s. f., welches in alten Handschriften und selbst noch in einem böh- mischen Abcbuche2 (Proßnitz 1547 in 8.) gefunden wird. Viele seiner Werke schrieb er in böhmischer Sprache, besonders die- jenigen, die zum Unterrichte des Volkes, als die AUSLEGUNG DER ZEHN GEBOTE,3 DER EVANGELIEN,4 bestimmt waren. Der Kartheuser Abt Stephan von Dolan gibt ihm Schuld, daß er WIKLEFS TRIALOGUM in böhmischer Ubersetzung den Laien und Frauen als ein wichtiges Geschenk zugeschickt habe.*) Den TRAKTAT VON SECHS I IRRTHÜMERN ließ er in der Kapelle Beth- lehem böhmisch an die Wände schreiben.5 Manche LIEDER in unsern ältern Gesangbüchern sind unstreitig von ihm. Huß drang mit Ernst auf die Verbesserung der Liturgie. Seinem treuen Gefährten Hieronymus von Prag legte man auf dem Kostnitzer Kirchenrath auch zur Last, daß er in böhmischer Sprache LIEDER biblischen Inhalts, die von Laien öffentlich wären gesungen worden, verfaßt habe. Siehe Raynaldum ad an. 1416. N. 14.6 Man sah dieß für eine Entweihung der heil. Schrift an. Nach Hussens Tode (1415) erschienen verschiedene Schutz- schriften seiner Lehre, worunter diejenige, die ein Frauenzimmer in böhmischer Sprache verfasset haben soll, die merkwürdigste *) Transcriptum Wikleff Trialogum maledictionis olim Marchioni Jodoco et aliis/ viris notabilibus, aliis autem? laicis et mulieribus trans- latum Boemice pro magno munere transmisit. In epist. ad Hussit. P. II. p. 527. ap. Bern. Pez. in Thes. Anecdot. T. IV. P. II. 1 Abeceda. 2 O rukopisech viz Václav Flajšhans: Literární činnost Mistra Jana ČA, 1900, str. 41. 3 Výklad viery, desatera. 4 Postilla. 5 O šesti bludiech. — Srv. Flajšhans na m. uv. str. 28, 10. 6 Annales ecclesiastici, auctore Odorico Raynaldo. Tomus XVII., Coloniae Agrippinae, 1692, str. 482. („Item quod dictus Hieronymus ad confirmationem suorum errorum et haeresum, ut praedictos laicos in suo pertinaci errore confirmaret, et ut se habiliores et digniores reputarent ad praemissa, instruxit quantum potuit plurimos, et cantilenas confinxit, et composuit, in quibus textum bibliae, et sacrae Scripturae expressit, et ca- pitula annotavit, ut ipsi soli videantur, et non ecclesia Romana, neque alii de clero sacram Scripturam intelligere quae ad confusionem illorum de Ec- clesia, quando placet eis, publice de die et de nocte manifeste decantant.“) 7 Dobrovský tiskovou chybou: antem. V Mus. výt. 2. opravil na: Husi. autem.
132/133 Sprache und Litteratur (1792) 127 ALPHABETI einrichtete: A bude cele čeledi dano dedictwj u. s. f., welches in alten Handschriften und selbst noch in einem böh- mischen Abcbuche2 (Proßnitz 1547 in 8.) gefunden wird. Viele seiner Werke schrieb er in böhmischer Sprache, besonders die- jenigen, die zum Unterrichte des Volkes, als die AUSLEGUNG DER ZEHN GEBOTE,3 DER EVANGELIEN,4 bestimmt waren. Der Kartheuser Abt Stephan von Dolan gibt ihm Schuld, daß er WIKLEFS TRIALOGUM in böhmischer Ubersetzung den Laien und Frauen als ein wichtiges Geschenk zugeschickt habe.*) Den TRAKTAT VON SECHS I IRRTHÜMERN ließ er in der Kapelle Beth- lehem böhmisch an die Wände schreiben.5 Manche LIEDER in unsern ältern Gesangbüchern sind unstreitig von ihm. Huß drang mit Ernst auf die Verbesserung der Liturgie. Seinem treuen Gefährten Hieronymus von Prag legte man auf dem Kostnitzer Kirchenrath auch zur Last, daß er in böhmischer Sprache LIEDER biblischen Inhalts, die von Laien öffentlich wären gesungen worden, verfaßt habe. Siehe Raynaldum ad an. 1416. N. 14.6 Man sah dieß für eine Entweihung der heil. Schrift an. Nach Hussens Tode (1415) erschienen verschiedene Schutz- schriften seiner Lehre, worunter diejenige, die ein Frauenzimmer in böhmischer Sprache verfasset haben soll, die merkwürdigste *) Transcriptum Wikleff Trialogum maledictionis olim Marchioni Jodoco et aliis/ viris notabilibus, aliis autem? laicis et mulieribus trans- latum Boemice pro magno munere transmisit. In epist. ad Hussit. P. II. p. 527. ap. Bern. Pez. in Thes. Anecdot. T. IV. P. II. 1 Abeceda. 2 O rukopisech viz Václav Flajšhans: Literární činnost Mistra Jana ČA, 1900, str. 41. 3 Výklad viery, desatera. 4 Postilla. 5 O šesti bludiech. — Srv. Flajšhans na m. uv. str. 28, 10. 6 Annales ecclesiastici, auctore Odorico Raynaldo. Tomus XVII., Coloniae Agrippinae, 1692, str. 482. („Item quod dictus Hieronymus ad confirmationem suorum errorum et haeresum, ut praedictos laicos in suo pertinaci errore confirmaret, et ut se habiliores et digniores reputarent ad praemissa, instruxit quantum potuit plurimos, et cantilenas confinxit, et composuit, in quibus textum bibliae, et sacrae Scripturae expressit, et ca- pitula annotavit, ut ipsi soli videantur, et non ecclesia Romana, neque alii de clero sacram Scripturam intelligere quae ad confusionem illorum de Ec- clesia, quando placet eis, publice de die et de nocte manifeste decantant.“) 7 Dobrovský tiskovou chybou: antem. V Mus. výt. 2. opravil na: Husi. autem.
Strana 128
128 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 133/134/135 ist. Der Abt Stephan, der es sehr übel nimmt, daß sich nun auch Weiber mit theologischen Materien abgeben,/ macht ihrer Erwähnung an mehrern Stellen seiner Briefe an die Hussiten. Nach dem Tode K. Wenzels (1419) treten nun auch die Taboriten auf, deren Bischof Nikolaus von Pilgram (Pelhřimow) einen theologischen TRAKTAT in lateinischer und böhmischer Sprache schrieb,1 welchen die Prager Magistri auf einer Synode 1420 als ketzerisch verdammten. Bei ihrem Gottesdienst hatten sie die böhmische Sprache schon vor dem J. 1423 eingeführt, und machten den Prager Magistern auf der Synode zu Konopisst öffentlich den Vorwurf, daß sie ihre Messe in einer dem Volke unverständlichen Sprache, d. i. lateinisch hielten. Von ihrem An- führer žižka haben wir noch einige BRIEFE und eine KRIEGS- ORDNUNG2 in böhmischer Sprache. Ihr Kriegslied: Kdož gste Božj bogownjcy a zákona geho u. s. f. haben die böhmischen Brüder im XVIten Jahrhundert abdrucken lassen.3 Es athmet ganz ihren enthusiastisch-kriegerischen, d. i. grausamen Geist: bjte, zabjte, žádného nežiwte. Gesetze, Urkunden / und andere Schriften geistlichen und weltlichen Inhalts werden nun immer häufiger in böhmischer Sprache abgefaßt. Die Deutschen werden von allen Amtern ausgeschlossen und die ins Land ziehenden deutschen Kreuzsoldaten werden gleich an der Gränze unhöflich zurückgewiesen. Fremden Kaufleuten ward es durch päbstliche Bullen untersagt, den böhmischen Ketzern Waaren zuzuführen. So fingen nun die Böhmen ohne von fremder Kraft bestimmt oder durch ausländisches Beispiel gereitzt zu werden, ihre eige- nen Kräfte zu üben an, da schon die ersten Versuche voraus- giengen. Ein Ungenannter, nicht Mathias Lauda, wie Balbin vermuthet,4 setzt den Beneß von Hořowitz fort5 und mehrere 1 Ad magnificationem. O svátosti těla a krve. Bartoš I. 1592 (203— 17). 2 Dobrovský tiskovou chybou: Kriegsordnug. — Listy. Vojenský řád. 3 V „Zprávě a naučení křesťanům věrným...“ (1530 v Mladé Bo- leslavi tiskem Jiříka štyrsy), str. 166—168. Znovu vyšlo 1555, 1566 (v Ostrohu), 1595 (v Kralicích). Viz Zdeněk Nejedlý: Dějiny husitského zpěvu. II. 1913, str. 252—253. 4 V „Epitome“; viz R str. 48. V „Bohemia docta“ praví Balbín: „Mathias Lauda... suorum temporum historiam, quae est apud me, scripsit" (B. II. 77) a „Beness de Horzowicz... tractasse eum historiam Caroli IV. et Wenceslai..., vel inde suspicor, quod ejus conti- nuator Anonymus (qui est apud me Ms.) Zisskiana tempora... prose- quatur“ (B. II. 79). 5 T. zv. Pokračování Kroniky Beneše z Hořovic od autora, dodnes neznámého. Po prvé vydal J. V. Zimmermann v Praze 1819, kriticky F. Palacký r. 1829 v III. sv. „Scriptores rerum bohemicarum". (Staří letopisové čeští, text E.)
128 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 133/134/135 ist. Der Abt Stephan, der es sehr übel nimmt, daß sich nun auch Weiber mit theologischen Materien abgeben,/ macht ihrer Erwähnung an mehrern Stellen seiner Briefe an die Hussiten. Nach dem Tode K. Wenzels (1419) treten nun auch die Taboriten auf, deren Bischof Nikolaus von Pilgram (Pelhřimow) einen theologischen TRAKTAT in lateinischer und böhmischer Sprache schrieb,1 welchen die Prager Magistri auf einer Synode 1420 als ketzerisch verdammten. Bei ihrem Gottesdienst hatten sie die böhmische Sprache schon vor dem J. 1423 eingeführt, und machten den Prager Magistern auf der Synode zu Konopisst öffentlich den Vorwurf, daß sie ihre Messe in einer dem Volke unverständlichen Sprache, d. i. lateinisch hielten. Von ihrem An- führer žižka haben wir noch einige BRIEFE und eine KRIEGS- ORDNUNG2 in böhmischer Sprache. Ihr Kriegslied: Kdož gste Božj bogownjcy a zákona geho u. s. f. haben die böhmischen Brüder im XVIten Jahrhundert abdrucken lassen.3 Es athmet ganz ihren enthusiastisch-kriegerischen, d. i. grausamen Geist: bjte, zabjte, žádného nežiwte. Gesetze, Urkunden / und andere Schriften geistlichen und weltlichen Inhalts werden nun immer häufiger in böhmischer Sprache abgefaßt. Die Deutschen werden von allen Amtern ausgeschlossen und die ins Land ziehenden deutschen Kreuzsoldaten werden gleich an der Gränze unhöflich zurückgewiesen. Fremden Kaufleuten ward es durch päbstliche Bullen untersagt, den böhmischen Ketzern Waaren zuzuführen. So fingen nun die Böhmen ohne von fremder Kraft bestimmt oder durch ausländisches Beispiel gereitzt zu werden, ihre eige- nen Kräfte zu üben an, da schon die ersten Versuche voraus- giengen. Ein Ungenannter, nicht Mathias Lauda, wie Balbin vermuthet,4 setzt den Beneß von Hořowitz fort5 und mehrere 1 Ad magnificationem. O svátosti těla a krve. Bartoš I. 1592 (203— 17). 2 Dobrovský tiskovou chybou: Kriegsordnug. — Listy. Vojenský řád. 3 V „Zprávě a naučení křesťanům věrným...“ (1530 v Mladé Bo- leslavi tiskem Jiříka štyrsy), str. 166—168. Znovu vyšlo 1555, 1566 (v Ostrohu), 1595 (v Kralicích). Viz Zdeněk Nejedlý: Dějiny husitského zpěvu. II. 1913, str. 252—253. 4 V „Epitome“; viz R str. 48. V „Bohemia docta“ praví Balbín: „Mathias Lauda... suorum temporum historiam, quae est apud me, scripsit" (B. II. 77) a „Beness de Horzowicz... tractasse eum historiam Caroli IV. et Wenceslai..., vel inde suspicor, quod ejus conti- nuator Anonymus (qui est apud me Ms.) Zisskiana tempora... prose- quatur“ (B. II. 79). 5 T. zv. Pokračování Kroniky Beneše z Hořovic od autora, dodnes neznámého. Po prvé vydal J. V. Zimmermann v Praze 1819, kriticky F. Palacký r. 1829 v III. sv. „Scriptores rerum bohemicarum". (Staří letopisové čeští, text E.)
Strana 129
135/136/137 Sprache und Litteratur (1792) 129 andere verzeichnen die Begebenheiten ihrer Nation in ihrer Muttersprache.1 Den Mag. Kristann († 1439) machten seine medicinischen SCHRIFTEN berühmt, welche oft abgeschrieben wurden. Des Mag. Johann von Rokyczan böhmische PREDIG- TEN? sind hier und da in Handschriften zu finden. Er las auch schon Messe oder we€nigstens die Evangelien, die Episteln und das Symbolum, denn dieß verlangten die böhmischen Abgeord- neten 1433 vom Kirchenrath zu Basel,3 in böhmischer Sprache und mußte sichs gefallen lassen, daß es ein Prager Domherr, Wenzel von Krumau, für eine Ketzerei erklärte. Wenn nun Aeneas Sylvius von seiner Zeit (1451)4 schreibt, daß in Böhmen in den Kirchen deutsche Predigten gehalten würden, (in templis sermone teutonico plebes docent, in coemeteriis Bohe- mico: solis Mendicantibus libertas fuit, qua vellent lingua po- pulum instruere. Hist. Boh. C. I.)5; so gilt dieß doch nur von der Prager Domkirche, wo sich dieser Gebrauch von den Zeiten der Könige Johann, Karl, Wenzel noch immer erhalten hatte. Sollte es auch wahr sein, daß es nur wenige, besonders unter dem Adel in Böhmen gegeben habe, die nicht beide Sprachen, die böhmische und deutsche verstanden hätten, wie er in seiner Be- schreibung von Deutschland versichert,‘ so hat doch selbst der Adel seine Muttersprache schon jetzt, und besonders un/ter dem König Georg, der Deutschen vorgezogen. So hat Ctibor von Cym- burg, den Balbin, so wenig er sonst mit dem Inhalt des Buches zufrieden ist,7 in lingua nostra disertissimum nennt, ein Werk über die Güter der Geistlichen (HADANJ PRAWDY A LŽI O KNĚŽSKÉ ZBOŽJ) dem K. Georg zugeeignet, welches 1539, in Fol. zu Prag gedruckt worden ist. Auch der Prager Dom- 1 Staří letopisové čeští. O vydání viz pozn. předcházející. 2 Postilla. — Vydal František Šimek, I. díl 1928, II. 1929 (č. XVI. a XVII. „Sbírky pramenů českého hnutí náboženského ve století XIV. a XV.“). O rukopisech viz v Úvodě k I. dílu str. XIV. n. 3 Viz G II. 50—51 [85] a pozn. 4. 4 Dílo „Historia Bohemica“ napsal Eneáš Sylvius r. 1458. V Mus. výt. 1. Dobrovský v letopočtu 1451 jednotku podtrhl a po levé straně na- psal: 7. 5 Aeneae Sylvii Piccolominei... Opera. Basileae 1551. Str. 83. 6 Germania (výňatek z díla „Cosmographia“), cap. XVIII.; ve vy- dání: Schardius redivivus, Rerum germanicarum Scriptores varii, Tomus primus, Giessae, 1673, str. 232a („...pauci sunt inter Bohemos saltem nobiles, qui non utramque noverunt linguam.“). 7 B II. 117. 8 B II. 116.
135/136/137 Sprache und Litteratur (1792) 129 andere verzeichnen die Begebenheiten ihrer Nation in ihrer Muttersprache.1 Den Mag. Kristann († 1439) machten seine medicinischen SCHRIFTEN berühmt, welche oft abgeschrieben wurden. Des Mag. Johann von Rokyczan böhmische PREDIG- TEN? sind hier und da in Handschriften zu finden. Er las auch schon Messe oder we€nigstens die Evangelien, die Episteln und das Symbolum, denn dieß verlangten die böhmischen Abgeord- neten 1433 vom Kirchenrath zu Basel,3 in böhmischer Sprache und mußte sichs gefallen lassen, daß es ein Prager Domherr, Wenzel von Krumau, für eine Ketzerei erklärte. Wenn nun Aeneas Sylvius von seiner Zeit (1451)4 schreibt, daß in Böhmen in den Kirchen deutsche Predigten gehalten würden, (in templis sermone teutonico plebes docent, in coemeteriis Bohe- mico: solis Mendicantibus libertas fuit, qua vellent lingua po- pulum instruere. Hist. Boh. C. I.)5; so gilt dieß doch nur von der Prager Domkirche, wo sich dieser Gebrauch von den Zeiten der Könige Johann, Karl, Wenzel noch immer erhalten hatte. Sollte es auch wahr sein, daß es nur wenige, besonders unter dem Adel in Böhmen gegeben habe, die nicht beide Sprachen, die böhmische und deutsche verstanden hätten, wie er in seiner Be- schreibung von Deutschland versichert,‘ so hat doch selbst der Adel seine Muttersprache schon jetzt, und besonders un/ter dem König Georg, der Deutschen vorgezogen. So hat Ctibor von Cym- burg, den Balbin, so wenig er sonst mit dem Inhalt des Buches zufrieden ist,7 in lingua nostra disertissimum nennt, ein Werk über die Güter der Geistlichen (HADANJ PRAWDY A LŽI O KNĚŽSKÉ ZBOŽJ) dem K. Georg zugeeignet, welches 1539, in Fol. zu Prag gedruckt worden ist. Auch der Prager Dom- 1 Staří letopisové čeští. O vydání viz pozn. předcházející. 2 Postilla. — Vydal František Šimek, I. díl 1928, II. 1929 (č. XVI. a XVII. „Sbírky pramenů českého hnutí náboženského ve století XIV. a XV.“). O rukopisech viz v Úvodě k I. dílu str. XIV. n. 3 Viz G II. 50—51 [85] a pozn. 4. 4 Dílo „Historia Bohemica“ napsal Eneáš Sylvius r. 1458. V Mus. výt. 1. Dobrovský v letopočtu 1451 jednotku podtrhl a po levé straně na- psal: 7. 5 Aeneae Sylvii Piccolominei... Opera. Basileae 1551. Str. 83. 6 Germania (výňatek z díla „Cosmographia“), cap. XVIII.; ve vy- dání: Schardius redivivus, Rerum germanicarum Scriptores varii, Tomus primus, Giessae, 1673, str. 232a („...pauci sunt inter Bohemos saltem nobiles, qui non utramque noverunt linguam.“). 7 B II. 117. 8 B II. 116.
Strana 130
130 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 1371138 herr Paul židek wollte seine Anweisung zu regieren, die er im J. 1471 schrieb und SPRAWOWNA betitelte, dem K. Georg wid- men, wie es aus der vorgesetzten Zueignung erhellet, wenn dieser nicht vor der Vollendung des Werkes gestorben wäre. Hilar, Dechant zu Prag, schrieb seine Werke meistens latei- nisch; die Vertheidigung aber der Communion sub vnal wider den Mag. Rokyczan und den Traktat an Johann von Rosenberg2 wider den excommunicirten König Georg, auch Böhmisch. Der Unterkämmerer Wenzel Walečowsky schrieb zwei Bücher wider die Priester,3 von welchen B albin4 urtheilte: quam eloquen- ter5 boemice, tam virulente./ Unter der ungeheuern Menge von böhmischen Büchern geistlichen Inhalts aus diesem Zeitraume rühren die meisten von den Utraquisten her. Die berüchtigs- ten waren des Peter Chelčicky KOPYTA," d. i. Schuhleisten, O OBRAZU SSELMY," d. i. von dem Bilde der Bestie u. s. f. Vor allen andern waren sie bemüht, die Bibel durch Verbesserungen dem Volke verständlicher zu machen. Der Priester und Mag. Martin Lupač († 1468), der dem neu gewählten Erzbischofe Ro- kyczana als Suffragan 1435 zugetheilt wurde, und seiner Fröm- migkeit wegen bei den Utraquisten in großem Ansehen stand, unterzog sich mit einigen gelehrten Gehülfen der beschwerlichen Arbeit, das N. TESTAMENT von neuem zu übersehen und in vielen Stellen besser zu übersetzen. Eine alte Abschrift von seiner Recension befindet sich in der k. Hofbibliothek." Mit der Buchdruckerkunst machten sich die Böhmen sehr frühe bekannt. Im J. 1475 veranstalteten die Utraquisten die erste Auflage des N. Testaments1°; 1487 ließen sie zu Prag einen Psalter, 1488 zu 1 Traktát o nejsvětějším přijímání. 2 Traktát k Janu z Rožmberka. (Viz pozn. 5 ke G II. 155 [140]. 3 Proti panování kněžskému. 4 B II. 361—362. 5 Dobrovský cituje chybně: eleganter, v obou však vydáních Balbí- novy „Bohemia docta“, Candidově (Tractatus Imus, str. 231) i Ungarově (Pars II. str. 361), je: eloquenter. 6 Dobrovský uvádí tak podle mylného údaje Henrica Institorise v jeho spise „Sanctae Romanae ecclesiae fidei defensionis clypeus“ (1501). Viz P. J. Šafařík, ČČM, XLVIII., 1874, str. 106. 7 Spis tento zná Dobrovský toliko z „Indexu bohemicorum librorum“ (1770). Viz G III. 229 [329]. 8 Dobrovský: vor. V Mus. výt. 2. opravil na: Vor. 9 Tabulae II. 3304. Srv. Jungmann: Historie literatury české, 2. vyd., III. č. 564. 10 Viz Zdeněk V. Tobolka: Český slovník bibliografický. I. České prvotisky (až do r. 1500). ČA 1910, str. 64—66.
130 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 1371138 herr Paul židek wollte seine Anweisung zu regieren, die er im J. 1471 schrieb und SPRAWOWNA betitelte, dem K. Georg wid- men, wie es aus der vorgesetzten Zueignung erhellet, wenn dieser nicht vor der Vollendung des Werkes gestorben wäre. Hilar, Dechant zu Prag, schrieb seine Werke meistens latei- nisch; die Vertheidigung aber der Communion sub vnal wider den Mag. Rokyczan und den Traktat an Johann von Rosenberg2 wider den excommunicirten König Georg, auch Böhmisch. Der Unterkämmerer Wenzel Walečowsky schrieb zwei Bücher wider die Priester,3 von welchen B albin4 urtheilte: quam eloquen- ter5 boemice, tam virulente./ Unter der ungeheuern Menge von böhmischen Büchern geistlichen Inhalts aus diesem Zeitraume rühren die meisten von den Utraquisten her. Die berüchtigs- ten waren des Peter Chelčicky KOPYTA," d. i. Schuhleisten, O OBRAZU SSELMY," d. i. von dem Bilde der Bestie u. s. f. Vor allen andern waren sie bemüht, die Bibel durch Verbesserungen dem Volke verständlicher zu machen. Der Priester und Mag. Martin Lupač († 1468), der dem neu gewählten Erzbischofe Ro- kyczana als Suffragan 1435 zugetheilt wurde, und seiner Fröm- migkeit wegen bei den Utraquisten in großem Ansehen stand, unterzog sich mit einigen gelehrten Gehülfen der beschwerlichen Arbeit, das N. TESTAMENT von neuem zu übersehen und in vielen Stellen besser zu übersetzen. Eine alte Abschrift von seiner Recension befindet sich in der k. Hofbibliothek." Mit der Buchdruckerkunst machten sich die Böhmen sehr frühe bekannt. Im J. 1475 veranstalteten die Utraquisten die erste Auflage des N. Testaments1°; 1487 ließen sie zu Prag einen Psalter, 1488 zu 1 Traktát o nejsvětějším přijímání. 2 Traktát k Janu z Rožmberka. (Viz pozn. 5 ke G II. 155 [140]. 3 Proti panování kněžskému. 4 B II. 361—362. 5 Dobrovský cituje chybně: eleganter, v obou však vydáních Balbí- novy „Bohemia docta“, Candidově (Tractatus Imus, str. 231) i Ungarově (Pars II. str. 361), je: eloquenter. 6 Dobrovský uvádí tak podle mylného údaje Henrica Institorise v jeho spise „Sanctae Romanae ecclesiae fidei defensionis clypeus“ (1501). Viz P. J. Šafařík, ČČM, XLVIII., 1874, str. 106. 7 Spis tento zná Dobrovský toliko z „Indexu bohemicorum librorum“ (1770). Viz G III. 229 [329]. 8 Dobrovský: vor. V Mus. výt. 2. opravil na: Vor. 9 Tabulae II. 3304. Srv. Jungmann: Historie literatury české, 2. vyd., III. č. 564. 10 Viz Zdeněk V. Tobolka: Český slovník bibliografický. I. České prvotisky (až do r. 1500). ČA 1910, str. 64—66.
Strana 131
139/140/141 Sprache und Litteratur (1792) 131 (Prag, und wiederum 1489 zu Kuttenberg die ganze Bibel drucken.1 Siehe Hrn. Ungars Allgemeine böhmische Bibliothek, und meine Abhandlung über die Einführung3 der Buchdrucker- kunst in Böhmen.4 Bei der königlichen Landtafel erhielt sich der ausschließende Gebrauch der lateinischen Sprache am längsten. Erst seit dem J. 1495 fing man an, die Bücher bei derselben in böhmischer Sprache zu verlegen, worinn die Mähren unter ihrem patriotischen Landeshauptmann Ctibor (1480) den Böhmen vor- gingen. Vom J. 1492 an haben wir gedruckte Landtagsschlüsse in böhmischer Sprache bis auf unsere Zeiten. Seltener sind die böhmischen Inschriften auf Steinen und Glocken. Doch haben wir einen Stein vom J. 1437, ehedem auf der Frohnleichnams- kirche in der Neustadt Prag, und Glocken von den J. 1435, 1449, 1489, 1491 mit böhmischen Aufschriften. Man müßte ein ganzes Buch schreiben, wenn man die Denk- male dieses Zeitraumes alle verzeichnen wollte. Da es hier darauf ankommt, einige Stücke zu dem Ende anzu/führen, um den Ge- schmack der Böhmen darnach beurtheilen zu können, so werden folgende dazu hinlänglich sein: 1. Die ganze böhmische Bibel. Unter den vielen Handschrif- ten der Böhmischen Bibeln, die sich bis auf unsere Zeiten noch erhalten haben, ist die in der Bischöflichen Bibliothek zu Leut- meritz aufbewahrte vom J. 1411 unstreitig die älteste. 5 Die Gräfl. Wratislawische, ehedem Hoslauische Bibel vom J. 1413—1414 ist von demselben Schreiber Mathias von Prag." Wobei zu merken ist, daß der erste Theil davon, der mit dem Tobias schloß, ver- loren ging. Der zweite Theil fängt mit dem Buche Judith an, und enthält noch die Bücher Esther, Job, die Psalmen, die größern und kleinern Propheten. Es fehlen also die Bücher Sa- lomons, Jesu Syrach, die Bücher der Macchabäer. Nach der Schlußformel: „Anno domini Millessimo trecentessimo (ein Schreibfehler) quadrigentessimo XIII. finita est secunda pars Biblie in vigilia assumptionis Sancte Marie,“ folgen die Briefe des h. Paulus / und die Apokalypsis, das ganze Buch endigt sich mit der Schlußformel, welche ich schon in meiner Abhandlung Uber das Alter der böhmischen Bibelübersetzung im 5ten B. der 1 Viz Z. V. Tobolka na m. uv. str. 32—35, 40—45, 60—63. 2 Str. 63—72, 137—141, 15—18, 18—20. 3 und Verbreitung. 4 Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen, V. sv. (1782), str. 228 n. 5 Zmrzlíkovská (Litoměřická). 6 Zmrzlíkovská (2. díl).
139/140/141 Sprache und Litteratur (1792) 131 (Prag, und wiederum 1489 zu Kuttenberg die ganze Bibel drucken.1 Siehe Hrn. Ungars Allgemeine böhmische Bibliothek, und meine Abhandlung über die Einführung3 der Buchdrucker- kunst in Böhmen.4 Bei der königlichen Landtafel erhielt sich der ausschließende Gebrauch der lateinischen Sprache am längsten. Erst seit dem J. 1495 fing man an, die Bücher bei derselben in böhmischer Sprache zu verlegen, worinn die Mähren unter ihrem patriotischen Landeshauptmann Ctibor (1480) den Böhmen vor- gingen. Vom J. 1492 an haben wir gedruckte Landtagsschlüsse in böhmischer Sprache bis auf unsere Zeiten. Seltener sind die böhmischen Inschriften auf Steinen und Glocken. Doch haben wir einen Stein vom J. 1437, ehedem auf der Frohnleichnams- kirche in der Neustadt Prag, und Glocken von den J. 1435, 1449, 1489, 1491 mit böhmischen Aufschriften. Man müßte ein ganzes Buch schreiben, wenn man die Denk- male dieses Zeitraumes alle verzeichnen wollte. Da es hier darauf ankommt, einige Stücke zu dem Ende anzu/führen, um den Ge- schmack der Böhmen darnach beurtheilen zu können, so werden folgende dazu hinlänglich sein: 1. Die ganze böhmische Bibel. Unter den vielen Handschrif- ten der Böhmischen Bibeln, die sich bis auf unsere Zeiten noch erhalten haben, ist die in der Bischöflichen Bibliothek zu Leut- meritz aufbewahrte vom J. 1411 unstreitig die älteste. 5 Die Gräfl. Wratislawische, ehedem Hoslauische Bibel vom J. 1413—1414 ist von demselben Schreiber Mathias von Prag." Wobei zu merken ist, daß der erste Theil davon, der mit dem Tobias schloß, ver- loren ging. Der zweite Theil fängt mit dem Buche Judith an, und enthält noch die Bücher Esther, Job, die Psalmen, die größern und kleinern Propheten. Es fehlen also die Bücher Sa- lomons, Jesu Syrach, die Bücher der Macchabäer. Nach der Schlußformel: „Anno domini Millessimo trecentessimo (ein Schreibfehler) quadrigentessimo XIII. finita est secunda pars Biblie in vigilia assumptionis Sancte Marie,“ folgen die Briefe des h. Paulus / und die Apokalypsis, das ganze Buch endigt sich mit der Schlußformel, welche ich schon in meiner Abhandlung Uber das Alter der böhmischen Bibelübersetzung im 5ten B. der 1 Viz Z. V. Tobolka na m. uv. str. 32—35, 40—45, 60—63. 2 Str. 63—72, 137—141, 15—18, 18—20. 3 und Verbreitung. 4 Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen, V. sv. (1782), str. 228 n. 5 Zmrzlíkovská (Litoměřická). 6 Zmrzlíkovská (2. díl).
Strana 132
132 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 141/142/143 Abhandl. einer Privatgesellschaft1 angeführet habe. Die dritte Stelle behauptet die von den Slawischen Benediktinern (die wohl um diese Zeit schon lauter gebohrne Böhmen waren) in Emaus mit glagolitischen Lettern auf Pergamen geschriebene Bibel in vier Bänden, wovon sich der zweite vom J. 1416 erhalten hat. Die vierte Bibel, dem Alter nach, ist diejenige, welche sehr schön auf Pergamen in zwei Foliobänden geschrieben in der Lyceums- bibliothek zu Olmütz aufbewahret wird. Sie ist vom J. 1417.3 Dem Texte nach ist die Dresdner Bibel4 eben so alt, als die jetzt ge- nannten ; allein sie hat keine Jahrzahl. Die Padeřowische in der Taboritischen Festung Ostromeč in den Jahren 1432 — 1435 ge- schriebene Bibel5 ist schon mit Varianten am Rande und Glossen versehen, und enthält einen jüngern verbesserten Text. Da ich viele andere Handlschriften bereits im Litt. Magazin St. 2. S. 31— 50. und St. 3. S. 58 — 74. angezeigt habe, so darf ich die wißbegierigen Leser dahin verweisen. Seit der Zeit hatte ich das Glück ganz neue zu entdecken, wovon ich einst Gebrauch machen werde; allein so wichtig auch ein und das andere Stück in man- cher Rücksicht ist, so haben sie doch kein vorzügliches Alter. Der Orthographie wegen ist die zweite Olmützer Bibel.“ dadurch merkwürdig, daß darinn das feine l und grobe l’ unterschieden, und letzteres mit einem Punkte bezeichnet wird. Ihr Text aber ist jünger als in der erstern. 2. Mammotrectus latino-bohemicus, in 4. auf Papier in der Bibliothek der Prager Domkirche unter A. 167, und unter B. 61 mit dem Titel: Vocabularius latino-bohemicus, in 4. auf Pa- pier.8 Dasselbe Buch fand ich auch bei den ehemaligen Augusti- nern am Karlshof zu Prag in Fol.? und in der Fürstlichen Biblio- thek zu Nikolsburg auf Papier in 4. mit der Aufschrift: Voca- 10 Das Glos!sarium Bohem. bularius biblicus latino-bohemicus. 1782, str. 300—322. 2 Bible Emauzská (česká hlaholská). Tr Č 1. 3 Bible Olomoucká. 4 Bible Drážďanská (Leskovecká). Shořela za války r. 1914 v Lo- vani v Belgii; viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české, 2. vyd., I. (1929), str. 404—405. 5 Bible Padeřovská. Tabulae I. 1175. 6 Druhá Olomoucká. 7 PP 273 (13a—167b). 8 PP 370 (1a—125b). 9 Nyní v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 362. Srv. pozn. 3 ke G I. 349 [41]. 10 Dudík—Nikolsburg str. 47 č. 15. Patera—Mikulov str. 26, I. 65.
132 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 141/142/143 Abhandl. einer Privatgesellschaft1 angeführet habe. Die dritte Stelle behauptet die von den Slawischen Benediktinern (die wohl um diese Zeit schon lauter gebohrne Böhmen waren) in Emaus mit glagolitischen Lettern auf Pergamen geschriebene Bibel in vier Bänden, wovon sich der zweite vom J. 1416 erhalten hat. Die vierte Bibel, dem Alter nach, ist diejenige, welche sehr schön auf Pergamen in zwei Foliobänden geschrieben in der Lyceums- bibliothek zu Olmütz aufbewahret wird. Sie ist vom J. 1417.3 Dem Texte nach ist die Dresdner Bibel4 eben so alt, als die jetzt ge- nannten ; allein sie hat keine Jahrzahl. Die Padeřowische in der Taboritischen Festung Ostromeč in den Jahren 1432 — 1435 ge- schriebene Bibel5 ist schon mit Varianten am Rande und Glossen versehen, und enthält einen jüngern verbesserten Text. Da ich viele andere Handlschriften bereits im Litt. Magazin St. 2. S. 31— 50. und St. 3. S. 58 — 74. angezeigt habe, so darf ich die wißbegierigen Leser dahin verweisen. Seit der Zeit hatte ich das Glück ganz neue zu entdecken, wovon ich einst Gebrauch machen werde; allein so wichtig auch ein und das andere Stück in man- cher Rücksicht ist, so haben sie doch kein vorzügliches Alter. Der Orthographie wegen ist die zweite Olmützer Bibel.“ dadurch merkwürdig, daß darinn das feine l und grobe l’ unterschieden, und letzteres mit einem Punkte bezeichnet wird. Ihr Text aber ist jünger als in der erstern. 2. Mammotrectus latino-bohemicus, in 4. auf Papier in der Bibliothek der Prager Domkirche unter A. 167, und unter B. 61 mit dem Titel: Vocabularius latino-bohemicus, in 4. auf Pa- pier.8 Dasselbe Buch fand ich auch bei den ehemaligen Augusti- nern am Karlshof zu Prag in Fol.? und in der Fürstlichen Biblio- thek zu Nikolsburg auf Papier in 4. mit der Aufschrift: Voca- 10 Das Glos!sarium Bohem. bularius biblicus latino-bohemicus. 1782, str. 300—322. 2 Bible Emauzská (česká hlaholská). Tr Č 1. 3 Bible Olomoucká. 4 Bible Drážďanská (Leskovecká). Shořela za války r. 1914 v Lo- vani v Belgii; viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české, 2. vyd., I. (1929), str. 404—405. 5 Bible Padeřovská. Tabulae I. 1175. 6 Druhá Olomoucká. 7 PP 273 (13a—167b). 8 PP 370 (1a—125b). 9 Nyní v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 362. Srv. pozn. 3 ke G I. 349 [41]. 10 Dudík—Nikolsburg str. 47 č. 15. Patera—Mikulov str. 26, I. 65.
Strana 133
143/144 Sprache und Litteratur (1792) 133 Vet. Test. Vulg. V. lat. in der Hofbibliothek zu Wien Cod. Mss. Theolog. Nro. DXXXII. in 4. scheint eben nichts anders zu sein." Der lateinische Mammotrectus war für die Klerisei zur Erklä- rung der Vulgata bestimmt; um ihn für die Böhmen brauchbarer zu machen, setzte jemand die böhmischen Bedeutungen, nach der vorhandenen böhmischen Bibelübersetzung, neben den lateini- schen Wörtern hinzu. 3. Hussens böhmische SCHRIFTEN. Sie sind hier und da zer- streuet in Handschriften zu finden. In der zweiten Olmützer ge- schriebenen Bibel ist seine AUSLEGUNG DER ZEHN GEBOTE GOTTES? dem Buche Genesis angehängt, mit der Erinnerung am Rande: um Gottes Willen lasse es stehen. Seine POSTILLE befindet sich in einer alten Handschrift auf der Stadtbibliothek zu Nürnberg. Die NEUN GOLDENEN STÜCKE in einer Handschrift zu Nikolsburg. Die böhmischen Brüder waren die ersten, die zwei seiner Schrif- ten zu Leutomischel 1509 und 1510 zum Drucke beförderten," weil ich das Daltum 1459 bei seinem BRIEFE AN DEN PRIESTER GALLUS6 etc., welches im Index verbotener böhm. Bücher’ ange- geben wird, als Druckjahr desselben nicht wahrscheinlich finde. Paul Bydžowsky, utraquistischer Pfarrer bei St. Galli zu Prag gab 1545 Hussens PREDIGT" VOM LEICHNAM CHRISTI und Jakobells Predigt vom Abendmahl, beide böhmisch und deutsch heraus." In demselben Jahre erschien auch zu Prag Hussens Schrift, das dreifache Stricklein (PROWÁZEK TŘJPRAMENNÝ10) be- titelt. Hussens Predigt eignete Bydžowsky einem Prager Bürger, Nahmens Duchek Chmeljř von Semechow, als einem 1 Tabulae III. 4302, fol. 123a—150a. 2 Výklad viery, desatera. 3 Srv. Václav Flajšhans: Literární činnost Mistra Jana Husi (ČA, 1900), str. 26. 4 Devět kusuov zlatých. — Patera—Mikulov str. 69, II. 159 (178b— 179a). 5 1509: Knížky proti knězi kuchmistrovi. 1510: O šesti bludích. (Srv. Karel Chytil a Václav Novotný: Katalog výstavy Husovy. Praha 1915, str. 26—27, č. 82, 83.) 6 Psaní knězi Havlíkovi. 7 Str. 105. 8 Dobrovský: Predigten. Ve „Verbesserungen" na konci G II. (ne- číslovaná str. 220) opravil: „S. 144. Z. 7. Predigt anstatt Predigten." V Mus. výt. 1. i v Mus. výt. 2. opravil na: Predigt. 9 Kázání na den památky Božího Těla. Kázání o těle a krvi boží. — Viz V. Flajšhans: Literární činnost M. Jana Husi, str. 43, č. 24, a F. M. Bartoš: Literární činnost M. Jakoubka ze Stříbra (ČA, 1925), str. 66, č. 102. 10 Dobrovský: třjpramený; v G III. 227 [327]: třjpramenny.
143/144 Sprache und Litteratur (1792) 133 Vet. Test. Vulg. V. lat. in der Hofbibliothek zu Wien Cod. Mss. Theolog. Nro. DXXXII. in 4. scheint eben nichts anders zu sein." Der lateinische Mammotrectus war für die Klerisei zur Erklä- rung der Vulgata bestimmt; um ihn für die Böhmen brauchbarer zu machen, setzte jemand die böhmischen Bedeutungen, nach der vorhandenen böhmischen Bibelübersetzung, neben den lateini- schen Wörtern hinzu. 3. Hussens böhmische SCHRIFTEN. Sie sind hier und da zer- streuet in Handschriften zu finden. In der zweiten Olmützer ge- schriebenen Bibel ist seine AUSLEGUNG DER ZEHN GEBOTE GOTTES? dem Buche Genesis angehängt, mit der Erinnerung am Rande: um Gottes Willen lasse es stehen. Seine POSTILLE befindet sich in einer alten Handschrift auf der Stadtbibliothek zu Nürnberg. Die NEUN GOLDENEN STÜCKE in einer Handschrift zu Nikolsburg. Die böhmischen Brüder waren die ersten, die zwei seiner Schrif- ten zu Leutomischel 1509 und 1510 zum Drucke beförderten," weil ich das Daltum 1459 bei seinem BRIEFE AN DEN PRIESTER GALLUS6 etc., welches im Index verbotener böhm. Bücher’ ange- geben wird, als Druckjahr desselben nicht wahrscheinlich finde. Paul Bydžowsky, utraquistischer Pfarrer bei St. Galli zu Prag gab 1545 Hussens PREDIGT" VOM LEICHNAM CHRISTI und Jakobells Predigt vom Abendmahl, beide böhmisch und deutsch heraus." In demselben Jahre erschien auch zu Prag Hussens Schrift, das dreifache Stricklein (PROWÁZEK TŘJPRAMENNÝ10) be- titelt. Hussens Predigt eignete Bydžowsky einem Prager Bürger, Nahmens Duchek Chmeljř von Semechow, als einem 1 Tabulae III. 4302, fol. 123a—150a. 2 Výklad viery, desatera. 3 Srv. Václav Flajšhans: Literární činnost Mistra Jana Husi (ČA, 1900), str. 26. 4 Devět kusuov zlatých. — Patera—Mikulov str. 69, II. 159 (178b— 179a). 5 1509: Knížky proti knězi kuchmistrovi. 1510: O šesti bludích. (Srv. Karel Chytil a Václav Novotný: Katalog výstavy Husovy. Praha 1915, str. 26—27, č. 82, 83.) 6 Psaní knězi Havlíkovi. 7 Str. 105. 8 Dobrovský: Predigten. Ve „Verbesserungen" na konci G II. (ne- číslovaná str. 220) opravil: „S. 144. Z. 7. Predigt anstatt Predigten." V Mus. výt. 1. i v Mus. výt. 2. opravil na: Predigt. 9 Kázání na den památky Božího Těla. Kázání o těle a krvi boží. — Viz V. Flajšhans: Literární činnost M. Jana Husi, str. 43, č. 24, a F. M. Bartoš: Literární činnost M. Jakoubka ze Stříbra (ČA, 1925), str. 66, č. 102. 10 Dobrovský: třjpramený; v G III. 227 [327]: třjpramenny.
Strana 134
134 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 144/145/146 eifrigen Liebhaber und Sammler der Schriften des heiligen Jo- hann Huß, zu. Bald darauf ward eine Auflage seiner böhmischen Postille nebst andern kleinern Schriften zu Nürnberg 1563 in Fol. und abermal ohne Druckort1 1564, mit Jakobells Auslegungen der sonntäglichen Episteln, veranstaltet. Die APPELLATION Hussens vom Pabste an den obersten Richter? fand ich in einer Hand- schrift zu Altbunzlau3 böhmisch, welche zwar lateinisch aber I nicht böhmisch gedruckt ist. Siehe böhm. Litt. B. I. S. 135.4 4. Kristanns von Prachatitz medizinische SCHRIFTEN. Die schönste und vollständigste Handschrift auf Papier mit dem Rubro: Mistra Krzisstanowa LEKARZSKE KNIEHY y gine lekarzske5 wieczy, steht in der Bibliothek der Prager Domkirche unter L. XIX.“ Nach der allgemeinen Diätetik aus dem Akwin, den Ge- sundheitsregeln des Peters aus Spanien, dem Unterrichte vom Urin Isaks eines Sohnes des Königs Salomon, vom Puls, von den Kennzeichen der Krankheiten aus dem Galienus, Hypokrates, folgen die Arzneimittel, Lekowe, für alle Krankheiten, vom Kopfe anzufangen bis zu den Füßen Fol. 20—99. Die letzte Rubrik ist: komuz se nohy padagij. Darauf folgen die Wirkungen des Eichen- mistels: o dubowem gmelij. Hierauf folgen knihy ranne, die chirurgischen Bücher, und das Kräuterbuch (Herbarz), worinn die Kräfte und Wirkungen der Kräuter nach dem Alphabete be- schrieben werden. Die Angelica macht den Anfang, und ! mit dem Zanikl endigt sich das Herbarium. Zuletzt die Bücher von den Planeten und den zwölf Himmelszeichen Fol. 140—190, worin- nen vieles lateinisch vorkommt. Vielleicht ist letzteres Stück, woraus man den astrologischen Unsinn jener Zeiten ersehen kann, von einem andern Verfasser. Sonst wird das Kräuterbuch auch lateinisch mit beigefügten böhmischen Benennungen der Kräuter, wie in der Handschrift der Prager Domkirche A. 167" und in der Cerronischen auf Papier in 4. vom J. 1416,8 worinn V Praze u Melantricha. (Viz Katalog výstavy Husovy str. 32 č. 103.) 2 List odvolání od papeže na nejvyššího sudího. 3 Václav Nedoma: Boleslavský kodex z doby husitské. Věstník Krá- lovské české společnosti náuk. Ročník 1891. Str. 25 n. 4 Odkaz vztahuje se jenom na Husovu Appellatio. 5 Dobrovský: lekaryske. V Mus. výt. 1. i v Mus. výt. 2. opravil na: lekarzske. 6 P 1262 (13a—201b). 7 PP 273 (167b—172a). 8 Dnes v zemském archivu moravském, v Cerronské sbírce, č. II. 87; viz Frant. Černý: Paběrky z moravského zemského archivu, Věstník ČA, IX, 1900, str. 246—247.
134 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 144/145/146 eifrigen Liebhaber und Sammler der Schriften des heiligen Jo- hann Huß, zu. Bald darauf ward eine Auflage seiner böhmischen Postille nebst andern kleinern Schriften zu Nürnberg 1563 in Fol. und abermal ohne Druckort1 1564, mit Jakobells Auslegungen der sonntäglichen Episteln, veranstaltet. Die APPELLATION Hussens vom Pabste an den obersten Richter? fand ich in einer Hand- schrift zu Altbunzlau3 böhmisch, welche zwar lateinisch aber I nicht böhmisch gedruckt ist. Siehe böhm. Litt. B. I. S. 135.4 4. Kristanns von Prachatitz medizinische SCHRIFTEN. Die schönste und vollständigste Handschrift auf Papier mit dem Rubro: Mistra Krzisstanowa LEKARZSKE KNIEHY y gine lekarzske5 wieczy, steht in der Bibliothek der Prager Domkirche unter L. XIX.“ Nach der allgemeinen Diätetik aus dem Akwin, den Ge- sundheitsregeln des Peters aus Spanien, dem Unterrichte vom Urin Isaks eines Sohnes des Königs Salomon, vom Puls, von den Kennzeichen der Krankheiten aus dem Galienus, Hypokrates, folgen die Arzneimittel, Lekowe, für alle Krankheiten, vom Kopfe anzufangen bis zu den Füßen Fol. 20—99. Die letzte Rubrik ist: komuz se nohy padagij. Darauf folgen die Wirkungen des Eichen- mistels: o dubowem gmelij. Hierauf folgen knihy ranne, die chirurgischen Bücher, und das Kräuterbuch (Herbarz), worinn die Kräfte und Wirkungen der Kräuter nach dem Alphabete be- schrieben werden. Die Angelica macht den Anfang, und ! mit dem Zanikl endigt sich das Herbarium. Zuletzt die Bücher von den Planeten und den zwölf Himmelszeichen Fol. 140—190, worin- nen vieles lateinisch vorkommt. Vielleicht ist letzteres Stück, woraus man den astrologischen Unsinn jener Zeiten ersehen kann, von einem andern Verfasser. Sonst wird das Kräuterbuch auch lateinisch mit beigefügten böhmischen Benennungen der Kräuter, wie in der Handschrift der Prager Domkirche A. 167" und in der Cerronischen auf Papier in 4. vom J. 1416,8 worinn V Praze u Melantricha. (Viz Katalog výstavy Husovy str. 32 č. 103.) 2 List odvolání od papeže na nejvyššího sudího. 3 Václav Nedoma: Boleslavský kodex z doby husitské. Věstník Krá- lovské české společnosti náuk. Ročník 1891. Str. 25 n. 4 Odkaz vztahuje se jenom na Husovu Appellatio. 5 Dobrovský: lekaryske. V Mus. výt. 1. i v Mus. výt. 2. opravil na: lekarzske. 6 P 1262 (13a—201b). 7 PP 273 (167b—172a). 8 Dnes v zemském archivu moravském, v Cerronské sbírce, č. II. 87; viz Frant. Černý: Paběrky z moravského zemského archivu, Věstník ČA, IX, 1900, str. 246—247.
Strana 135
146/147/148 Sprache und Litteratur (1792) 135 auch die deutschen Nahmen der Kräuter stehen,1 gefunden. Es giebt auch noch andere medizinische Schriften aus diesem Zeit- alter, worunter der sogenannte Poklad chudych d. i. Schatz der Armen, in der schönen Cerronischen Handschrift auf Pergamen Fol. 60—702 merkwürdig ist, und älter sein mag als gegenwär- tige Schriften Kristanns. Übrigens erwies man seinen Büchern die Ehre, sie zu verkürzen, zu vermehren und noch nach hundert Jahren öfter abzuschreiben. Die Handschrift der Strahöwer Bi- bliothek I vom J. 1525 (KNIHY LEKAŘSKE MISTRA JANA) 3 und meine eigene vom J. 15354 können schon nicht, eben so wenig als die Knihy lekařske, bei Johann Had 1544 in 8. zu Prag gedruckt, für Kristanns ursprünglichen Text gehalten werden, wenn gleich die Einrichtung derselben und der Inhalt selbst in vielen Stücken mit dem Kristannischen überein kommt. 5. Commentum super versus: Poeniteas cito peccator cum sit miserator Judex, et sint haec quinque tenenda tibi, mit den beigesetzten böhmischen Bedeutungen aller erklärten Wörter, auf Papier in 4. vom J. 1416, in der öffentlichen Bibliothek.5 Man erklärte dergleichen Schriften in Schulen, wie es die übri- gen Stücke dieser Handschrift (Y I. 2. 34.) als: Ioannis de Ga- landria Aequivoca, Synonyma, Composita, außer Zweifel setzen. Später übersetzte Jemand die Verse Poeniteas cito etc. in böh- mische und deutsche Reime, welche 1518 zu Nürnberg unter dem Titel Ponitentiarius mit dem lateinischen Original gedruckt worden sind. 16. Die Satzungen der Prager Mahlerzunft,6 um das Jahr 1430 ins Böhmische übersetzt. Sie sind deutsch und böhmisch aus einer gleichzeitigen Handschrift in den Materialien zur alten und neuen Statistik von Böhmen Heft VI. S. 120—131 abge- druckt worden. 7. Die Geschichte Alexanders aus dem Lateinischen, in einer Handschrift vom J. 1433 auf Pergament in 12. auf der öffentlichen Bibliothek,7 in einer zweiten vom J. 1445.8 Siehe die 1 Česká a německá pojmenování (i s latinskými) otiskl Frant. Černý, na m. uv. str. 247—248. 2 Tento Cerroniho rukopis není ani v Zem- ském archivu v Brně (podle zprávy Dr. Františka Hrubého) ani ve Vídni (podle sdělení Nationalbibliothek). Viz též G III. 280—281 [363] a pozn. 4. 3 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1187. 4 Patrně totožný s lékařským rukopisem, jejž Dobrovský v R 65 a v G III. 289 [368] označuje jako rukopis z r. 1534. Nasvědčuje tomu i to, že v G III. 290 [368] č. 6 nezmiňuje se již vůbec o rukopise z r. 1535. 5 Tr L II. 2054. 6 Ustano- vení malířů. 7 Trč 333. 8 Bartoš I. 367 (28—84').
146/147/148 Sprache und Litteratur (1792) 135 auch die deutschen Nahmen der Kräuter stehen,1 gefunden. Es giebt auch noch andere medizinische Schriften aus diesem Zeit- alter, worunter der sogenannte Poklad chudych d. i. Schatz der Armen, in der schönen Cerronischen Handschrift auf Pergamen Fol. 60—702 merkwürdig ist, und älter sein mag als gegenwär- tige Schriften Kristanns. Übrigens erwies man seinen Büchern die Ehre, sie zu verkürzen, zu vermehren und noch nach hundert Jahren öfter abzuschreiben. Die Handschrift der Strahöwer Bi- bliothek I vom J. 1525 (KNIHY LEKAŘSKE MISTRA JANA) 3 und meine eigene vom J. 15354 können schon nicht, eben so wenig als die Knihy lekařske, bei Johann Had 1544 in 8. zu Prag gedruckt, für Kristanns ursprünglichen Text gehalten werden, wenn gleich die Einrichtung derselben und der Inhalt selbst in vielen Stücken mit dem Kristannischen überein kommt. 5. Commentum super versus: Poeniteas cito peccator cum sit miserator Judex, et sint haec quinque tenenda tibi, mit den beigesetzten böhmischen Bedeutungen aller erklärten Wörter, auf Papier in 4. vom J. 1416, in der öffentlichen Bibliothek.5 Man erklärte dergleichen Schriften in Schulen, wie es die übri- gen Stücke dieser Handschrift (Y I. 2. 34.) als: Ioannis de Ga- landria Aequivoca, Synonyma, Composita, außer Zweifel setzen. Später übersetzte Jemand die Verse Poeniteas cito etc. in böh- mische und deutsche Reime, welche 1518 zu Nürnberg unter dem Titel Ponitentiarius mit dem lateinischen Original gedruckt worden sind. 16. Die Satzungen der Prager Mahlerzunft,6 um das Jahr 1430 ins Böhmische übersetzt. Sie sind deutsch und böhmisch aus einer gleichzeitigen Handschrift in den Materialien zur alten und neuen Statistik von Böhmen Heft VI. S. 120—131 abge- druckt worden. 7. Die Geschichte Alexanders aus dem Lateinischen, in einer Handschrift vom J. 1433 auf Pergament in 12. auf der öffentlichen Bibliothek,7 in einer zweiten vom J. 1445.8 Siehe die 1 Česká a německá pojmenování (i s latinskými) otiskl Frant. Černý, na m. uv. str. 247—248. 2 Tento Cerroniho rukopis není ani v Zem- ském archivu v Brně (podle zprávy Dr. Františka Hrubého) ani ve Vídni (podle sdělení Nationalbibliothek). Viz též G III. 280—281 [363] a pozn. 4. 3 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1187. 4 Patrně totožný s lékařským rukopisem, jejž Dobrovský v R 65 a v G III. 289 [368] označuje jako rukopis z r. 1534. Nasvědčuje tomu i to, že v G III. 290 [368] č. 6 nezmiňuje se již vůbec o rukopise z r. 1535. 5 Tr L II. 2054. 6 Ustano- vení malířů. 7 Trč 333. 8 Bartoš I. 367 (28—84').
Strana 136
136 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 148/149/150 vorhergehende Periode N. 16.1 Dieses geschmacklose Märchen ist auch 1513 in 8. zu Pilsen gedruckt worden. Abraham Berkelius, der in den Noten zum Stephanus Byzantinus (Lugd. Bat. 1694.)2 S. 237 den Anfang dieser Geschichte auch aus einem griechischen Manuskripte anführet,3 urtheilt sehr richtig über dieses Werk und nennt es nugacissimi auctoris" nugax scriptum." 8. Die Trojanische Geschichte,“ aus dem Lateinischen. Nebst der alten Handschrift auf der öffentlichen Bibliothek" und einer andern vom J. 1468, welche Balbin (Boh. 1 Doct. P. III. p. 203) im Kloster Ossek fand,8 und der dritten auf Papier in 4., die ich bei den PP. Piaristen zu Leipnik in Mähren vor drei Jah- ren entdeckte," wird noch eine vierte vom J. 1437 bei den PP. Minoriten hier zu Prag aufbewahret, worinn auch Mandevills Reisebeschreibung und das Gedicht Tristram etc. enthalten sind.10 Es ist wahrscheinlich, daß diese Geschichte des Guido von Ko- lumna schon im 14ten Jahrhunderte übersetzt worden ist. Sie ist von böhmischen Rittern fleißig gelesen worden, und ward der Erstling der gedruckten böhmischen Bücher, und nach der Schlußformel schon im J. 1468, ohne Benennung des Druckorts,11 vermuthlich außer Böhmen in 4. gedruckt. Die zweite Auflage erschien zu Prag 1488 in 4. Die dritte mit Abänderung der Archaismen ebendaselbst 1603 in 8. und 1790 veranstaltete Hr. Krameryus die vierte. Siehe böhm. Litt. B. I. S. 45 folgg. 9. Knihy Nykodema mistra židowskeho, d. i. das Evange- lium Nikodemi aus dem ! Lateinischen in einer Handschrift vom 1 Dobrovský chybně: 15. V Mus. výt. 1. (červenou a obyčejnou tužkou) i v Mus. výt. 2. opravil na: 16. 2 Stephani Byzantini Gentilia per epitomen,... Quae ex MSS. Codi- cibus... restituit, supplevit, ac Latina versione et integro commentario illustravit Abrahamus Berkelius. Lugduni Batavorum. 3 Pozn. 61 str. 237b—238b. 4 Dobrovský cituje omylem: hominis; v G I. 351 uvedl však správně: Auctoris. 5 Pozn. 61, str. 237b. 6 Trojanská kronika. 7 Tr Č 50 (1. 78a—172b). 8 Nyní v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 146. 9 Rukopis z r. 1467. Viz G III. 155 [281] a pozn. 4. 10 Dnes v knihovně kláštera Strahovského (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (rukopis M). 11 V Plzni.
136 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 148/149/150 vorhergehende Periode N. 16.1 Dieses geschmacklose Märchen ist auch 1513 in 8. zu Pilsen gedruckt worden. Abraham Berkelius, der in den Noten zum Stephanus Byzantinus (Lugd. Bat. 1694.)2 S. 237 den Anfang dieser Geschichte auch aus einem griechischen Manuskripte anführet,3 urtheilt sehr richtig über dieses Werk und nennt es nugacissimi auctoris" nugax scriptum." 8. Die Trojanische Geschichte,“ aus dem Lateinischen. Nebst der alten Handschrift auf der öffentlichen Bibliothek" und einer andern vom J. 1468, welche Balbin (Boh. 1 Doct. P. III. p. 203) im Kloster Ossek fand,8 und der dritten auf Papier in 4., die ich bei den PP. Piaristen zu Leipnik in Mähren vor drei Jah- ren entdeckte," wird noch eine vierte vom J. 1437 bei den PP. Minoriten hier zu Prag aufbewahret, worinn auch Mandevills Reisebeschreibung und das Gedicht Tristram etc. enthalten sind.10 Es ist wahrscheinlich, daß diese Geschichte des Guido von Ko- lumna schon im 14ten Jahrhunderte übersetzt worden ist. Sie ist von böhmischen Rittern fleißig gelesen worden, und ward der Erstling der gedruckten böhmischen Bücher, und nach der Schlußformel schon im J. 1468, ohne Benennung des Druckorts,11 vermuthlich außer Böhmen in 4. gedruckt. Die zweite Auflage erschien zu Prag 1488 in 4. Die dritte mit Abänderung der Archaismen ebendaselbst 1603 in 8. und 1790 veranstaltete Hr. Krameryus die vierte. Siehe böhm. Litt. B. I. S. 45 folgg. 9. Knihy Nykodema mistra židowskeho, d. i. das Evange- lium Nikodemi aus dem ! Lateinischen in einer Handschrift vom 1 Dobrovský chybně: 15. V Mus. výt. 1. (červenou a obyčejnou tužkou) i v Mus. výt. 2. opravil na: 16. 2 Stephani Byzantini Gentilia per epitomen,... Quae ex MSS. Codi- cibus... restituit, supplevit, ac Latina versione et integro commentario illustravit Abrahamus Berkelius. Lugduni Batavorum. 3 Pozn. 61 str. 237b—238b. 4 Dobrovský cituje omylem: hominis; v G I. 351 uvedl však správně: Auctoris. 5 Pozn. 61, str. 237b. 6 Trojanská kronika. 7 Tr Č 50 (1. 78a—172b). 8 Nyní v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 146. 9 Rukopis z r. 1467. Viz G III. 155 [281] a pozn. 4. 10 Dnes v knihovně kláštera Strahovského (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (rukopis M). 11 V Plzni.
Strana 137
150/151 Sprache und Litteratur (1792) 137 J. 1442 auf Pergament in 12., welche Hr. Gotfried Dlabač, Profeßs des Prämonstratenserstiftes Strahow besitzt ; auch in einer an- dern v. J. 1453.2 Siehe 3te Periode N. 12.3 Dieß3 apokryphische Evangelium ist nach der Vorrede des Druckers Johann Had, der es unter dem Titel čtenj Nykodemowo, ohne Jahrzahl, (zwi- schen 1540—1560) herausgab, auch schon früher gedruckt worden." 10. Das Magdeburger Recht in einer Handschrift auf Pa- pier in Fol. vom J. 1448, welche Hr. Gubernialrath von Riegger besitzt." 11. Die Historie von Tristram, ein Ritterroman,“ bestehend aus mehr als 6000 gereimten Versen, aus dem Deutschen, in der Handschrift vom J. 1449 bei den PP. Minoriten, der Geschichte von Troja beigebunden." Siehe N. 8. Deutsch hat diesen Roman Hr. Prof. Müllers in der Sammlung deutscher Gedichte aus dem XII. XIII. und XIV. Jahrhundert (Berlin 1785,) im 2ten Theile herausgegeben. Bei ihm heißt I der Held Tristan von Parmenie, in einer alten Dresdner Handschrift vom J. 1433 Tristrant. Siehe die Merkwürd. der kön. Bibliothek zu Dresden. Tom. II. p. 233. 12. Eine Chronik von Böhmen in Reimen (Prokopowa NOWA KRONYKA) von Prokop, Stadtschreiber der Neustadt Prag. Nach den Fragmenten, die ich in einer lateinischen Handschrift zu Nikolsburg’ fand, zu urtheilen, fällt ihr Alter in die letzten Jahre des Hussitenkriegs oder aber zwischen 1439—1453, da Böhmen keinen König hatte. Der Dichter muntert die Böhmen zur Wahl eines Königs auf: 1 Nyní v knihovně Strahovské. — Viz V. Hanka, Pojednání Králov- ské české společnosti nauk 1860, část V., sv. XI., str. 226, a J. Polívka ČČM, roč. LXIV., 1890, str. 263 n. 2 Dudík—Nikolsburg str. 36 č. 7, Patera—Mikulov str. 53, II. 89 (205a—240b). 3 Dobrovský omylem: 11. V Mus. výt. 1. (tužkou) i v Mus. výt. 2. opravil na: 12. 4 R. 1500. 5 Dnes v knihovně Národního musea v Praze. Viz Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (v „Rozboru staročeské literatury“, 1842), str. 163, č. 25, a Bartoš I. 1359 (202—402). 6 Dobrovský tiskovou chybou: Rittermann; v G III. 154 č. 6 správně: Ritterroman. 7 Nyní na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (ruko- pis M). 8 Christian Heinrich Myller. 9 Dudík—Nikolsburg str. 52 č. 22; Julius Feifalik: Altčechische Leiche, Lieder und Sprüche (Wien, 1862), str. 11—12; Patera—Mikulov str. 69, II. 175.
150/151 Sprache und Litteratur (1792) 137 J. 1442 auf Pergament in 12., welche Hr. Gotfried Dlabač, Profeßs des Prämonstratenserstiftes Strahow besitzt ; auch in einer an- dern v. J. 1453.2 Siehe 3te Periode N. 12.3 Dieß3 apokryphische Evangelium ist nach der Vorrede des Druckers Johann Had, der es unter dem Titel čtenj Nykodemowo, ohne Jahrzahl, (zwi- schen 1540—1560) herausgab, auch schon früher gedruckt worden." 10. Das Magdeburger Recht in einer Handschrift auf Pa- pier in Fol. vom J. 1448, welche Hr. Gubernialrath von Riegger besitzt." 11. Die Historie von Tristram, ein Ritterroman,“ bestehend aus mehr als 6000 gereimten Versen, aus dem Deutschen, in der Handschrift vom J. 1449 bei den PP. Minoriten, der Geschichte von Troja beigebunden." Siehe N. 8. Deutsch hat diesen Roman Hr. Prof. Müllers in der Sammlung deutscher Gedichte aus dem XII. XIII. und XIV. Jahrhundert (Berlin 1785,) im 2ten Theile herausgegeben. Bei ihm heißt I der Held Tristan von Parmenie, in einer alten Dresdner Handschrift vom J. 1433 Tristrant. Siehe die Merkwürd. der kön. Bibliothek zu Dresden. Tom. II. p. 233. 12. Eine Chronik von Böhmen in Reimen (Prokopowa NOWA KRONYKA) von Prokop, Stadtschreiber der Neustadt Prag. Nach den Fragmenten, die ich in einer lateinischen Handschrift zu Nikolsburg’ fand, zu urtheilen, fällt ihr Alter in die letzten Jahre des Hussitenkriegs oder aber zwischen 1439—1453, da Böhmen keinen König hatte. Der Dichter muntert die Böhmen zur Wahl eines Königs auf: 1 Nyní v knihovně Strahovské. — Viz V. Hanka, Pojednání Králov- ské české společnosti nauk 1860, část V., sv. XI., str. 226, a J. Polívka ČČM, roč. LXIV., 1890, str. 263 n. 2 Dudík—Nikolsburg str. 36 č. 7, Patera—Mikulov str. 53, II. 89 (205a—240b). 3 Dobrovský omylem: 11. V Mus. výt. 1. (tužkou) i v Mus. výt. 2. opravil na: 12. 4 R. 1500. 5 Dnes v knihovně Národního musea v Praze. Viz Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (v „Rozboru staročeské literatury“, 1842), str. 163, č. 25, a Bartoš I. 1359 (202—402). 6 Dobrovský tiskovou chybou: Rittermann; v G III. 154 č. 6 správně: Ritterroman. 7 Nyní na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (ruko- pis M). 8 Christian Heinrich Myller. 9 Dudík—Nikolsburg str. 52 č. 22; Julius Feifalik: Altčechische Leiche, Lieder und Sprüche (Wien, 1862), str. 11—12; Patera—Mikulov str. 69, II. 175.
Strana 138
138 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 151/152/153 Giz slussie mysliti" Kto ma nassim kralem byti Muozete tomu widieti2 Z prwnich przihod to wiedieti An sie lid bez krale burzi Zemie ohniem ta se kurzi Rychle zemdlenie chudiny Welice zpustnu diediny Ktomu budu walky czaste A przispiege ssestero zle3 u. s. w. INachdem er fortfährt, die schlimmern Folgen der Anarchie zu schildern, schließt er endlich : Rucze wolte sobě krale, Kral to wsse zle pak vwale. Staw lepssj w zemi vwede, A wssecko dobre přiwede K tomu biskup y prelati Budu mocy zase wstati Y w gednotu4 vwedeno Kněžstwo bude genž dwogeno." 13. Warnung für die Böhmen bei der Wahl eines Königs (Sebranj z kronyk českých k wystraze wěrných Cžechow) in einer Cerronischen Handschrift auf Papier in 4.6, in welcher auch Dalimil zu finden ist. Diese Warnung ist eigentlich ein Aufruf an die Böhmen, wahrscheinlich vor der Wahl des K. Georgs in der Absicht geschrieben, um die Böhmen zu warnen, keinen Deutschen zum Könige zu wählen. 14. Einige kleinere ascetische Werke des h. Bonaventura in einer Handschrift vom J. 1453 auf Papier in 4.7 Auch anderer Väter als Augustins, Bernards, An/selms kleinere Werke wurden um diese Zeit übersetzt, und werden hier und da in Handschriften gefunden. 2 3 4 5 6 7 Feifalik (v. v.): slussie nam mysliti. Feifalik: rozumieti. Feifalik str. 13. Feifalik: gednotie. Feifalik str. 14. Dudík—Ceroni LVIII. (str. 404 n.). Tr Č 396.
138 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 151/152/153 Giz slussie mysliti" Kto ma nassim kralem byti Muozete tomu widieti2 Z prwnich przihod to wiedieti An sie lid bez krale burzi Zemie ohniem ta se kurzi Rychle zemdlenie chudiny Welice zpustnu diediny Ktomu budu walky czaste A przispiege ssestero zle3 u. s. w. INachdem er fortfährt, die schlimmern Folgen der Anarchie zu schildern, schließt er endlich : Rucze wolte sobě krale, Kral to wsse zle pak vwale. Staw lepssj w zemi vwede, A wssecko dobre přiwede K tomu biskup y prelati Budu mocy zase wstati Y w gednotu4 vwedeno Kněžstwo bude genž dwogeno." 13. Warnung für die Böhmen bei der Wahl eines Königs (Sebranj z kronyk českých k wystraze wěrných Cžechow) in einer Cerronischen Handschrift auf Papier in 4.6, in welcher auch Dalimil zu finden ist. Diese Warnung ist eigentlich ein Aufruf an die Böhmen, wahrscheinlich vor der Wahl des K. Georgs in der Absicht geschrieben, um die Böhmen zu warnen, keinen Deutschen zum Könige zu wählen. 14. Einige kleinere ascetische Werke des h. Bonaventura in einer Handschrift vom J. 1453 auf Papier in 4.7 Auch anderer Väter als Augustins, Bernards, An/selms kleinere Werke wurden um diese Zeit übersetzt, und werden hier und da in Handschriften gefunden. 2 3 4 5 6 7 Feifalik (v. v.): slussie nam mysliti. Feifalik: rozumieti. Feifalik str. 13. Feifalik: gednotie. Feifalik str. 14. Dudík—Ceroni LVIII. (str. 404 n.). Tr Č 396.
Strana 139
153/154 Sprache und Litteratur (1792) 139 15. Die Geschichte des Königs Apollonius, ein Roman, in der Zebererischen Handschrift vom J. 1459 auf Papier in 4.1, worinn auch Dalimil enthalten ist. In derselben sind auch die zwei Ro- mane Walter und Griselde,2 und Tandaridess zu finden. Diese und dergleichen Schriften, worunter die Geschichte oder Chronik vom Periton, vom Kaiser Jovinian, vom Stillfried und Bruncwjk, von der Melusina, Magelona, Genowefa, vom Grafen Heinrich, Till Eulenspiegel die bekanntesten sind, werden noch immer häufig gedruckt, gekauft und gelesen. Sie dienen dem gemeinen Volke zum Zeitvertreib und sind, seit dem unsre Damen und Fräulein nicht mehr böhmisch lesen, die beliebteste Lectur der böhmischen Mägde. In den neuern Ausgaben, wovon ich eben die Kronik vom K. Apollonius, Olmütz, 1769, in 8. und die Griselda, Olmütz 1779, in 8. vor mir liegen habe, I sind die alten Formen und Redensarten, in den meisten Stellen, nach dem jetzigen Sprachgebrauch geändert worden. Hierher gehören auch die N. 7, 8 und 11 angezeigten Stücke. Nur Schade, daß man gerade die bessern Gedichte in Versen nicht auch durch den Druck be- kannt machte. Florius und Biankafora (Biancaflora, Blanche- fleur), den erst neulich Hr. Müller in Berlin in seiner Sammlung deutscher Gedichte herausgab,4 ward in böh. Prosa schon 1519 in Fol. zu Prag, und wiederum 1600 in 8. gedruckt. 16. Die Kuttenberger und Iglauer Bergrechte (Práwo kra- lowské hornikuow — práwa gihlawská) aus dem Lateinischen von Peter Przespole von Prag, Bürger zu Kuttenberg, übersetzt und abgeschrieben 1460, in einer Handschrift der Strahöwer Bibliothek auf Papier in 4." 17. Das Leben der Altväter, auf Papier in Fol. vom J. 1468 im Břewnower Archiv.‘ Es ist von dem bekannten Passional oder Bartoš I. 432 (128—153). 2 List 153—60. 3 List 160'—86'. 4 Viz G I. 352 [44] a pozn. 5 a 6. 5 Rozbor staročeské literatury. V Praze 1842. IV. Přehled pramenů právních v Čechách. Od Václava Hanky. Str. 170 č. 47. 6 Dobrovský omylem považuje tento břevnovský rukopis z r. 1468 za rukopis „Životů sv. Otců“ a neprávem jej proto rozlišuje od staročeského Passionálu — stejně tak i v G I. 350 č. 7 —; toto jeho „Leben der Alt- väter“ v břevnovské knihovně je rovněž Passionál aneb životové svatých, jak později Dobrovský již také správně uvádí v G III. (247 č. 1.). V Mus. výt. 1. slovo Altväter přeškrtl (tužkou), v Mus. výt. 2. v poslední řádce před slovo unterschieden vepsal: nicht. Rukopis Passionálu z r. 1468 je dodnes majetkem archivu kláštera břevnovského (I. N° 6).
153/154 Sprache und Litteratur (1792) 139 15. Die Geschichte des Königs Apollonius, ein Roman, in der Zebererischen Handschrift vom J. 1459 auf Papier in 4.1, worinn auch Dalimil enthalten ist. In derselben sind auch die zwei Ro- mane Walter und Griselde,2 und Tandaridess zu finden. Diese und dergleichen Schriften, worunter die Geschichte oder Chronik vom Periton, vom Kaiser Jovinian, vom Stillfried und Bruncwjk, von der Melusina, Magelona, Genowefa, vom Grafen Heinrich, Till Eulenspiegel die bekanntesten sind, werden noch immer häufig gedruckt, gekauft und gelesen. Sie dienen dem gemeinen Volke zum Zeitvertreib und sind, seit dem unsre Damen und Fräulein nicht mehr böhmisch lesen, die beliebteste Lectur der böhmischen Mägde. In den neuern Ausgaben, wovon ich eben die Kronik vom K. Apollonius, Olmütz, 1769, in 8. und die Griselda, Olmütz 1779, in 8. vor mir liegen habe, I sind die alten Formen und Redensarten, in den meisten Stellen, nach dem jetzigen Sprachgebrauch geändert worden. Hierher gehören auch die N. 7, 8 und 11 angezeigten Stücke. Nur Schade, daß man gerade die bessern Gedichte in Versen nicht auch durch den Druck be- kannt machte. Florius und Biankafora (Biancaflora, Blanche- fleur), den erst neulich Hr. Müller in Berlin in seiner Sammlung deutscher Gedichte herausgab,4 ward in böh. Prosa schon 1519 in Fol. zu Prag, und wiederum 1600 in 8. gedruckt. 16. Die Kuttenberger und Iglauer Bergrechte (Práwo kra- lowské hornikuow — práwa gihlawská) aus dem Lateinischen von Peter Przespole von Prag, Bürger zu Kuttenberg, übersetzt und abgeschrieben 1460, in einer Handschrift der Strahöwer Bibliothek auf Papier in 4." 17. Das Leben der Altväter, auf Papier in Fol. vom J. 1468 im Břewnower Archiv.‘ Es ist von dem bekannten Passional oder Bartoš I. 432 (128—153). 2 List 153—60. 3 List 160'—86'. 4 Viz G I. 352 [44] a pozn. 5 a 6. 5 Rozbor staročeské literatury. V Praze 1842. IV. Přehled pramenů právních v Čechách. Od Václava Hanky. Str. 170 č. 47. 6 Dobrovský omylem považuje tento břevnovský rukopis z r. 1468 za rukopis „Životů sv. Otců“ a neprávem jej proto rozlišuje od staročeského Passionálu — stejně tak i v G I. 350 č. 7 —; toto jeho „Leben der Alt- väter“ v břevnovské knihovně je rovněž Passionál aneb životové svatých, jak později Dobrovský již také správně uvádí v G III. (247 č. 1.). V Mus. výt. 1. slovo Altväter přeškrtl (tužkou), v Mus. výt. 2. v poslední řádce před slovo unterschieden vepsal: nicht. Rukopis Passionálu z r. 1468 je dodnes majetkem archivu kláštera břevnovského (I. N° 6).
Strana 140
140 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 154/155/156 Leben der Heiligen, welches 1495 zu Prag in Fol. gedruckt worden, un/terschieden. Eine jüngere Handschrift jenes Werkes (vom J. 1510) führt Balbin (Boh. Doct. P. III. p. 172) an." Gregor Hruby übersetzte zu Anfang des XVI. Jahrhun- derts die Vitas Patrum nebst den Ermahnungen und Fortschrit- ten derselben von neuem und ließ sie auf Pergament in groß Folio mit Gemälden für den damaligen Kanzler des Königreichs Ladislaw von Sternberg, dem er seine Arbeit im J. 1516 widmete, sehr schön und prächtig abschreiben. Diese prachtvolle Hand- schrift befindet sich auf der öffentlichen Bibliothek. 18. Des Prager Dechants Hilarius TRAKTAT VON DEM ABEND- MAHLE unter einer Gestalt,3 dem Traktate des Mag. Rokyczana entgegengestellt, in einer Handschrift auf Papier in 4. vom J. 1468 in der Bibliothek der Domkirche.4 Desselben TRAKTAT WIDER DEN KöNIG GEORG5 beschreibet Balbin Boh. Doct. P. III. p. 173. Der erstere wird viel häufiger in Handschriften gefunden. 19. Mladenec, d. i. der Jüngling, oder Orloy mudrosti wěčné, auch OrlogjkI genannt, ein Gespräch zwischen der ewigen Weis- heit und einem Jünglinge, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek vom J. 1469 auf Papier in 4.6 Hinten steht noch Zrcadlo S. Augustýna, d. i. des h. Augustins Spiegel. In einer jüngern Handschrift (1532)7 bei den PP. Minoriten K. I.s sind nebst diesem Werke noch viele andere Stücke, als des h. Hiero- nymi Gebete und sein Brief an die Paula, ein Traktat von den 65 Leiden Christi, die Offenbarungen der h. Brigitta, Briefe des Bruno, eines Kartäusers zu Gamink, der ein gebohrner Böhme und ein Bruder des Johann von Raupow war, an das Fräulein Ludmilla von Klinstein in den J. 1526 und 27 geschrieben. 20. Albertans, eines Rechtsgelehrten von Brixen, drei Bücher de modo loquendi et tacendi, de consolatione et consilio, de dilectione Dei et proximi, aus dem Lateinischen übersetzt, in 1 Z osmi rukopisů životů sv. Otců, dnes známých, žádný není z r. 1510 (viz E. Smetánka, Věstník KČSN, ročník 1904, str. 2—23, 94—97). 2 Tr Č 2. 3 Traktát o nejsvětějším přijímání. 4 PP 622. 5 Traktát o sesazení krále Jiřího (k Janu z Rožmberka). Tr č 262. Vydal Zd. V. Tobolka r. 1898 v Archivu historickém (XIII., ČA). 6 Tr Č 296. 7 Dobrovský chybně 1532, v G III. 244 č. 12 [131 rovněž chybně, teprve v G III. 246 č. 2 udává správně 1526. 8 Bartoš I. 971.
140 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 154/155/156 Leben der Heiligen, welches 1495 zu Prag in Fol. gedruckt worden, un/terschieden. Eine jüngere Handschrift jenes Werkes (vom J. 1510) führt Balbin (Boh. Doct. P. III. p. 172) an." Gregor Hruby übersetzte zu Anfang des XVI. Jahrhun- derts die Vitas Patrum nebst den Ermahnungen und Fortschrit- ten derselben von neuem und ließ sie auf Pergament in groß Folio mit Gemälden für den damaligen Kanzler des Königreichs Ladislaw von Sternberg, dem er seine Arbeit im J. 1516 widmete, sehr schön und prächtig abschreiben. Diese prachtvolle Hand- schrift befindet sich auf der öffentlichen Bibliothek. 18. Des Prager Dechants Hilarius TRAKTAT VON DEM ABEND- MAHLE unter einer Gestalt,3 dem Traktate des Mag. Rokyczana entgegengestellt, in einer Handschrift auf Papier in 4. vom J. 1468 in der Bibliothek der Domkirche.4 Desselben TRAKTAT WIDER DEN KöNIG GEORG5 beschreibet Balbin Boh. Doct. P. III. p. 173. Der erstere wird viel häufiger in Handschriften gefunden. 19. Mladenec, d. i. der Jüngling, oder Orloy mudrosti wěčné, auch OrlogjkI genannt, ein Gespräch zwischen der ewigen Weis- heit und einem Jünglinge, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek vom J. 1469 auf Papier in 4.6 Hinten steht noch Zrcadlo S. Augustýna, d. i. des h. Augustins Spiegel. In einer jüngern Handschrift (1532)7 bei den PP. Minoriten K. I.s sind nebst diesem Werke noch viele andere Stücke, als des h. Hiero- nymi Gebete und sein Brief an die Paula, ein Traktat von den 65 Leiden Christi, die Offenbarungen der h. Brigitta, Briefe des Bruno, eines Kartäusers zu Gamink, der ein gebohrner Böhme und ein Bruder des Johann von Raupow war, an das Fräulein Ludmilla von Klinstein in den J. 1526 und 27 geschrieben. 20. Albertans, eines Rechtsgelehrten von Brixen, drei Bücher de modo loquendi et tacendi, de consolatione et consilio, de dilectione Dei et proximi, aus dem Lateinischen übersetzt, in 1 Z osmi rukopisů životů sv. Otců, dnes známých, žádný není z r. 1510 (viz E. Smetánka, Věstník KČSN, ročník 1904, str. 2—23, 94—97). 2 Tr Č 2. 3 Traktát o nejsvětějším přijímání. 4 PP 622. 5 Traktát o sesazení krále Jiřího (k Janu z Rožmberka). Tr č 262. Vydal Zd. V. Tobolka r. 1898 v Archivu historickém (XIII., ČA). 6 Tr Č 296. 7 Dobrovský chybně 1532, v G III. 244 č. 12 [131 rovněž chybně, teprve v G III. 246 č. 2 udává správně 1526. 8 Bartoš I. 971.
Strana 141
156/1571/158 Sprache und Litteratur (1792) 141 einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek auf Papier in 4. vom / J. 1475.2 und in einer andern vom J. 1493 ebendaselbst.3 21. Die Schriften, welche Hynek von Podiebrad, Herzog zu Münsterberg, des K. Georgs Sohn, hinterlies, wovon Lupač beim 10. Jul. den Maitraum (somnium majale, MAGOWEY SEN) ausdrücklich nennt, und noch hinzusetzt: et alia quæedam. Lupač fand auch die böhmische Übersetzung des Kreuzzuges nach Pa- lästina vom J. 1099, vom Fucherio Carnotensi beschrieben, welche derselbe Hynek († 1491) verfertigen ließ, noch im Ma- nuskripte, wie er beim 15. Jul. versichert. 22. Ein Lateinisch-Deutsch-Böhmisches Lexikon vom J. 1489, in der Hofbibliothek zu Wien, Cod. Mss. Philolog. N. CXVII.4 Das Böhmische ist meistens schlecht geschrieben. Crabatus, Crabat, Zrbenij anstatt Srběnjn; Sclavus, Sklafe, Wynd, Zlo- wenij anstatt Slowěnjn. Metallum, lezken anstatt lesken; sollte damals das bessere kow noch nicht üblich gewesen sein? Wich- tiger wären die Vocabula post. Mag. Rokycanam Cod./ Mss. Theolog. N. DXCVII. chart. 4. daselbst,5 wenn ihre Anzahl größer wäre. Sie betragen nur 5 Blatt. 23. Das ganze Brevier, sehr sauber auf Pergament in 8. ge- schrieben, vermuthlich zum Gebrauche einer Dame oder Kloster- frau, welches ich selbst besitze.6 24. Kabatniks REISE NACH JERUSALEM, in einer Handschrift auf Papier in 4. in der Dombibliothek,7 worinn nebst andern auch das Buch Belial, dessen Inhalt dem Solfernus sehr ähnlich ist, zu finden. Der Anfang dieser Reisebeschreibung, die sehr früh, aber nicht schon 1491, wie Maittaire es dem Regenvolsciuse nachschrieb,9 sondern später gedruckt ward, ist: Ciesta z Cziech k Jeruzalemu, ktož by chtiel gjti neb geti bez wody a bez morzie kudyž sem ga giel y ssiel z zemie Czeske z Litomyssle przies zemi Morawsku a Slezsku až do Krakowa, czesta gest snadna a w pocztu 1 Dobrovský: 57. V Mus. výt. 1. doplnil na: 157. 2 Tr Č 190. 3 Tr Č 243. 4 Tabulae II. 2868. 5 Tabulae III. 4272. Srv. F. M. Bartoš: Literární činnost M. Jana Rokycany (ČA, 1928), str. 51, č. 48. 6 Viz G III. 250 [343] a pozn. 6. 7 P 1619; srv. též „Martina Kabátníka Cesta z Čech do Jerusalema. Vydal Dr. Justin V. Prášek. V Praze 1894, nákl. Č. A.“, str. XI. 8 Systema Historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum (1652), str. 35. 9 Annales typographici. Opera Mich. Maittaire. Tomi primi pars posterior (= IV. 2.), Amstelodami, 1733, str. 540.
156/1571/158 Sprache und Litteratur (1792) 141 einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek auf Papier in 4. vom / J. 1475.2 und in einer andern vom J. 1493 ebendaselbst.3 21. Die Schriften, welche Hynek von Podiebrad, Herzog zu Münsterberg, des K. Georgs Sohn, hinterlies, wovon Lupač beim 10. Jul. den Maitraum (somnium majale, MAGOWEY SEN) ausdrücklich nennt, und noch hinzusetzt: et alia quæedam. Lupač fand auch die böhmische Übersetzung des Kreuzzuges nach Pa- lästina vom J. 1099, vom Fucherio Carnotensi beschrieben, welche derselbe Hynek († 1491) verfertigen ließ, noch im Ma- nuskripte, wie er beim 15. Jul. versichert. 22. Ein Lateinisch-Deutsch-Böhmisches Lexikon vom J. 1489, in der Hofbibliothek zu Wien, Cod. Mss. Philolog. N. CXVII.4 Das Böhmische ist meistens schlecht geschrieben. Crabatus, Crabat, Zrbenij anstatt Srběnjn; Sclavus, Sklafe, Wynd, Zlo- wenij anstatt Slowěnjn. Metallum, lezken anstatt lesken; sollte damals das bessere kow noch nicht üblich gewesen sein? Wich- tiger wären die Vocabula post. Mag. Rokycanam Cod./ Mss. Theolog. N. DXCVII. chart. 4. daselbst,5 wenn ihre Anzahl größer wäre. Sie betragen nur 5 Blatt. 23. Das ganze Brevier, sehr sauber auf Pergament in 8. ge- schrieben, vermuthlich zum Gebrauche einer Dame oder Kloster- frau, welches ich selbst besitze.6 24. Kabatniks REISE NACH JERUSALEM, in einer Handschrift auf Papier in 4. in der Dombibliothek,7 worinn nebst andern auch das Buch Belial, dessen Inhalt dem Solfernus sehr ähnlich ist, zu finden. Der Anfang dieser Reisebeschreibung, die sehr früh, aber nicht schon 1491, wie Maittaire es dem Regenvolsciuse nachschrieb,9 sondern später gedruckt ward, ist: Ciesta z Cziech k Jeruzalemu, ktož by chtiel gjti neb geti bez wody a bez morzie kudyž sem ga giel y ssiel z zemie Czeske z Litomyssle przies zemi Morawsku a Slezsku až do Krakowa, czesta gest snadna a w pocztu 1 Dobrovský: 57. V Mus. výt. 1. doplnil na: 157. 2 Tr Č 190. 3 Tr Č 243. 4 Tabulae II. 2868. 5 Tabulae III. 4272. Srv. F. M. Bartoš: Literární činnost M. Jana Rokycany (ČA, 1928), str. 51, č. 48. 6 Viz G III. 250 [343] a pozn. 6. 7 P 1619; srv. též „Martina Kabátníka Cesta z Čech do Jerusalema. Vydal Dr. Justin V. Prášek. V Praze 1894, nákl. Č. A.“, str. XI. 8 Systema Historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum (1652), str. 35. 9 Annales typographici. Opera Mich. Maittaire. Tomi primi pars posterior (= IV. 2.), Amstelodami, 1733, str. 540.
Strana 142
142 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 158/159/160 gest mil bezdwu padesat.1 Seine Reise trat Kabatnik im März 1491 an, und kam im folgenden Jahre (1492) im November zu- rück, wie/ dieß beim Schluße erinnert wird. P. Candid gibt eine Ausgabe vom J. 1518 als die erste an 2; Regenvolscius3 eine vom J. 1542 als die zweite. Man druckte sie sehr oft im vorigen Jahrhunderte nach, aber meistens ohne Jahrzahl. Zu Olmütz kam sie 1639 in 8. bei Hradecky, und 1691 nach P. Can- dids Note (Boh. doct. 4 p. 151.) zu Prag heraus. Meine Ausgabe, auch ohne Jahrzahl, habe ich mit dem geschriebenen Exemplar verglichen und merkliche Abweichungen in der Sprache gefun- den. Diese Reisebeschreibung an sich selbst ist zwar unbeträcht- lich, aber gut geschrieben, und als ein böhmisches Originalwerk schätzbar. Überhaupt hatten die Böhmen immer viel Geschmack an Reisen. Ein Gefährte5 des Herrn Lew von Rožmital, der um d. J. 1465 ganz Europa und einen Theil Asiens bereiste, schrieb ein böhmisches TAGEBUCH,“ welches Stanislaw Pawlow- sky, nachmals Bischof zu Olmütz, ins Latein übersetze und 1577 in 8. zu Olmütz drucken ließ. Die REISE ZUM H. GRABE,7 welche Johann von Lobkowitz und Hassenstein / im J. 1493 mit seinem Gefährten Dietrich von Gutenstein unternommen, und selbst mit altritterlicher Treue, einfach und kunstlos in seiner Mutter- sprache um das J. 1505 beschrieben hat,8 verdiente nicht weniger den Druck, als die bekannte Präfatische," Harantische1° und Wratislawische.11 Eine Handschrift der Lobkowitzschen Reise- beschreibung vom J. 1515 auf Papier in 4. befand sich ehedem in dem Augustinerkloster bei St. Wenzel.12 1 V Práškově vydání str. 3, ř. 1—4. 2 Ve svém vydání Balbínovy „Bohemia docta“, Tractatus Imus, str. 151 pozn. *; viz též v Ungarově vydání Pars. II. str. 235 pozn. *. 3 Systema Historico-Chronologicum (v. v.) str. 35. Tractatus Imus; v Ungarově vydání II. 235 pozn. *. 4 5 Panoše Šašek. 6 Cesty pana Lva z Rožmitála. 7 Putování k božímu hrobu. 8 Vydal tiskem teprve F. L. Čelakovský r. 1834 v „České včele“ (v jazykové úpravě novočeské), kriticky Ferd. Strejček 1902 ve „Sbírce pramenů“ (ČA). 9 Oldřich Prefát: Cesta do Palestiny. Tiskem vyšla v Praze 1563. 10 Kryštof Harant z Polžic: Putování aneb cesta z království čes- kého do země Svaté. Tiskem vydána v Praze 1608. 11 Václav Vratislav z Mitrovic: Příhody. Vydal teprve r. 1777 v Praze F. M. Pelcl. 12 Dnes v universitní knihovně v Praze; TrČ 13.
142 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 158/159/160 gest mil bezdwu padesat.1 Seine Reise trat Kabatnik im März 1491 an, und kam im folgenden Jahre (1492) im November zu- rück, wie/ dieß beim Schluße erinnert wird. P. Candid gibt eine Ausgabe vom J. 1518 als die erste an 2; Regenvolscius3 eine vom J. 1542 als die zweite. Man druckte sie sehr oft im vorigen Jahrhunderte nach, aber meistens ohne Jahrzahl. Zu Olmütz kam sie 1639 in 8. bei Hradecky, und 1691 nach P. Can- dids Note (Boh. doct. 4 p. 151.) zu Prag heraus. Meine Ausgabe, auch ohne Jahrzahl, habe ich mit dem geschriebenen Exemplar verglichen und merkliche Abweichungen in der Sprache gefun- den. Diese Reisebeschreibung an sich selbst ist zwar unbeträcht- lich, aber gut geschrieben, und als ein böhmisches Originalwerk schätzbar. Überhaupt hatten die Böhmen immer viel Geschmack an Reisen. Ein Gefährte5 des Herrn Lew von Rožmital, der um d. J. 1465 ganz Europa und einen Theil Asiens bereiste, schrieb ein böhmisches TAGEBUCH,“ welches Stanislaw Pawlow- sky, nachmals Bischof zu Olmütz, ins Latein übersetze und 1577 in 8. zu Olmütz drucken ließ. Die REISE ZUM H. GRABE,7 welche Johann von Lobkowitz und Hassenstein / im J. 1493 mit seinem Gefährten Dietrich von Gutenstein unternommen, und selbst mit altritterlicher Treue, einfach und kunstlos in seiner Mutter- sprache um das J. 1505 beschrieben hat,8 verdiente nicht weniger den Druck, als die bekannte Präfatische," Harantische1° und Wratislawische.11 Eine Handschrift der Lobkowitzschen Reise- beschreibung vom J. 1515 auf Papier in 4. befand sich ehedem in dem Augustinerkloster bei St. Wenzel.12 1 V Práškově vydání str. 3, ř. 1—4. 2 Ve svém vydání Balbínovy „Bohemia docta“, Tractatus Imus, str. 151 pozn. *; viz též v Ungarově vydání Pars. II. str. 235 pozn. *. 3 Systema Historico-Chronologicum (v. v.) str. 35. Tractatus Imus; v Ungarově vydání II. 235 pozn. *. 4 5 Panoše Šašek. 6 Cesty pana Lva z Rožmitála. 7 Putování k božímu hrobu. 8 Vydal tiskem teprve F. L. Čelakovský r. 1834 v „České včele“ (v jazykové úpravě novočeské), kriticky Ferd. Strejček 1902 ve „Sbírce pramenů“ (ČA). 9 Oldřich Prefát: Cesta do Palestiny. Tiskem vyšla v Praze 1563. 10 Kryštof Harant z Polžic: Putování aneb cesta z království čes- kého do země Svaté. Tiskem vydána v Praze 1608. 11 Václav Vratislav z Mitrovic: Příhody. Vydal teprve r. 1777 v Praze F. M. Pelcl. 12 Dnes v universitní knihovně v Praze; TrČ 13.
Strana 143
160/161/162 Sprache und Litteratur (1792) 143 Diesen Zeitraum beschließen die ersten Versuche in Über- setzungen besserer Schriften, die nun den Böhmen häufiger in die Hände kamen. Gregor Hruby von Gelenie, Bürger zu Prag († 1514), der seine Muße dazu anwandte, lateinische Werke ins Böhmische zu übersetzen, machte seine Landsleute mit des Pe- trarcha Werke de remediis vtriusque fortunæ bekannt. Seine böhmische Übersetzung davon erschien zu Prag 1501 in Fol.1 Das Lob der Narrheit (Encomium Moriæ) von Erasmus2 wid- mete er dem Altstädter Magistrat, so wie des Joann. Ant. Cam- pani Buch de regimine reipublicæ, wel/ches 1513 in 4. zu Prag gedruckt worden ist.3 Die Übersetzungen einiger Werke des Jovi- nianus Pontanus, des Cicero und anderer guten Schriftsteller blieben ungedruckt, wovon eine ganze Sammlung in der öffent- lichen Bibliothek zu Prag in einem starken Foliobande aufbe- wahret wird.4 Wenzel Pisecky, den Hruby seinem Sohne, dem berühmten Sigmund Gelenius zum Begleiter nach Bo- nonien mitgegeben hatte, übersetzte in Italien die PARANESIN DES ISOKRATES aus dem Griechischen, welche Gregor 1510 zu Prag dem Drucke übergab.5 In einer Handschrift der öffentlichen Bi- bliothek zu Prag in 8.6 steht eine lange VORREDE des Wenzel Pj- secky voran, in welcher er von den Vorzügen der böhmischen Sprache redet. Viktorin Kornelius von Wssehrd († 1520), Vice- landschreiber, ein schöner Geist, faßte den patriotischen Ent- schluß, nützliche Werke in seine Muttersprache zu übersetzen. Den Anfang machte er schon 1495 zu Königshof, wo er des CHRY- SOSTOMUS Homilie von der Wiederherstellung eines Gefallenen (O NAPRA/WENJ PADLEHO) übersetzte und dem Gira (Georg) Pfarrer zu Prag widmete. Diese, nebst einer andern vom Gregor Hruby 1498 übersetzten Rede des heil. Chrysostomus, daß Nie- mand verletzt werden könne, außer von sich selbst,7 und noch zwei andere Stücke des heil. CYPRIANS, nämlich von der VER- ACHTUNG DER WELT,8 und eine AUSLEGUNG DES VATERUNSERS," beide letztern vom Wssehrd übersetzt, sind schon 1501 in 8. unter 1 Kniehy dvoje o lékařství proti štěstí a neštěstí. 2 Chvála bláznovství; Trč 168 (1. 130a—186b). 3 Knihy, kterak má úřad spravován býti. 4 TrČ 168. 5 Spis Isokrata k Demonikovi, 1512. 6 TrČ 342 (1. 105a—109b). 7 Sv. Jan Zlatoústý: žádný nemůž uražen býti. 8 Sv. Cypriána List k Donátovi o potupení světa. 9 Sv. Cypriána Výklad na modlitbu Páně.
160/161/162 Sprache und Litteratur (1792) 143 Diesen Zeitraum beschließen die ersten Versuche in Über- setzungen besserer Schriften, die nun den Böhmen häufiger in die Hände kamen. Gregor Hruby von Gelenie, Bürger zu Prag († 1514), der seine Muße dazu anwandte, lateinische Werke ins Böhmische zu übersetzen, machte seine Landsleute mit des Pe- trarcha Werke de remediis vtriusque fortunæ bekannt. Seine böhmische Übersetzung davon erschien zu Prag 1501 in Fol.1 Das Lob der Narrheit (Encomium Moriæ) von Erasmus2 wid- mete er dem Altstädter Magistrat, so wie des Joann. Ant. Cam- pani Buch de regimine reipublicæ, wel/ches 1513 in 4. zu Prag gedruckt worden ist.3 Die Übersetzungen einiger Werke des Jovi- nianus Pontanus, des Cicero und anderer guten Schriftsteller blieben ungedruckt, wovon eine ganze Sammlung in der öffent- lichen Bibliothek zu Prag in einem starken Foliobande aufbe- wahret wird.4 Wenzel Pisecky, den Hruby seinem Sohne, dem berühmten Sigmund Gelenius zum Begleiter nach Bo- nonien mitgegeben hatte, übersetzte in Italien die PARANESIN DES ISOKRATES aus dem Griechischen, welche Gregor 1510 zu Prag dem Drucke übergab.5 In einer Handschrift der öffentlichen Bi- bliothek zu Prag in 8.6 steht eine lange VORREDE des Wenzel Pj- secky voran, in welcher er von den Vorzügen der böhmischen Sprache redet. Viktorin Kornelius von Wssehrd († 1520), Vice- landschreiber, ein schöner Geist, faßte den patriotischen Ent- schluß, nützliche Werke in seine Muttersprache zu übersetzen. Den Anfang machte er schon 1495 zu Königshof, wo er des CHRY- SOSTOMUS Homilie von der Wiederherstellung eines Gefallenen (O NAPRA/WENJ PADLEHO) übersetzte und dem Gira (Georg) Pfarrer zu Prag widmete. Diese, nebst einer andern vom Gregor Hruby 1498 übersetzten Rede des heil. Chrysostomus, daß Nie- mand verletzt werden könne, außer von sich selbst,7 und noch zwei andere Stücke des heil. CYPRIANS, nämlich von der VER- ACHTUNG DER WELT,8 und eine AUSLEGUNG DES VATERUNSERS," beide letztern vom Wssehrd übersetzt, sind schon 1501 in 8. unter 1 Kniehy dvoje o lékařství proti štěstí a neštěstí. 2 Chvála bláznovství; Trč 168 (1. 130a—186b). 3 Knihy, kterak má úřad spravován býti. 4 TrČ 168. 5 Spis Isokrata k Demonikovi, 1512. 6 TrČ 342 (1. 105a—109b). 7 Sv. Jan Zlatoústý: žádný nemůž uražen býti. 8 Sv. Cypriána List k Donátovi o potupení světa. 9 Sv. Cypriána Výklad na modlitbu Páně.
Strana 144
144 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 162/163/164 dem Titel: knihy čtwery, dwoge S. Jana Zlatousteho etc. in einem Bande zusammen gedruckt worden. Seine NEUN BÜCHER VON DEN RECHTEN des Königreichs Böhmen,1 die er dem König Wladislaw zueignete, sind ein Beweis von seiner kraftvollen Beredsamkeit. Hr. Prochazka hat im 2ten Theile seiner Miscellaneen der böhm. Litt. davon, so wie von den Lateinischen Schriften dieses verdienten Mannes weitläufiger gehandelt.2 Lesenswerth vor andern ist die ZUEIGNUNGSSCHRIFT an den Priester Gira,3 worinn er mit Eifer und Würde von seiner Muttersprache redet, dann die Gründe angiebt, warum er I künftig alles lieber in der böh- mischen als in der lateinischen Sprache schreiben wolle. Aus der Ursache habe er auch dieses Werk des h. Chrysostomus gern übersetzt, damit die böhmische Sprache dadurch erweitert, ver- edelt und mehr vermehret würde, aby se iazik nass čzesky y tudy ssjřil, sslechtil a rozmahal. Neb nenie, so fährt er fort, tak vzký, ani tak nehladky yakož se niekterým zda. Hoynost a Bohatstwie geho z toho muož poznáno byti, že cožkoli řecsky, cožkoli latinie, o niemcžinie nic nynie neprawijm, muož powiedieno býti: to tež y cžesky. A nenie tiech knih žadnych řecskych ani latinskych lecž bych se ia milostij iazika sweho poiat sa mýlil aby w cžesky obraceny byti nemohly. Co se pak hladkosti geho dotýcže ne- wiem by tak wymluwnie tak ozdobně, tak lahodnie wssecko iazy- kem cžeským powiedieno býti nemohlo, iako řecským nebo latin- skym, bychom se toliko snažili, a gedni mimo druhé chwátali, abychom gey wyzdwihali, tudiežby iazik cžesky hoyny, mnohy, wytřený a sebe swiet/leyssj widien býti mohl y pulerowanieyssj. Niemcy gichž iazik tak drstnaty tak dreptawý, a tak nerozumný gest že geden z druhým mluwie niemec z niemcem, sobie cžasto- krát nerozumiewagj, a wssak gey nassemu na potupu ssjřie a tru: tak že y latinská slowa weň wtrussugj, aby wždy iazik gich byl dostatecžnieyssj a hoynieyssj.4 Er stellt das Beispiel der Deut- schen, ihren Eifer durch Übersetzungen alter heidnischen und christlichen Schriften die Laien aufzuklären, zur Nachahmung dar. Da die Chaldäer, Egyptier, Griechen, Römer, Moyses, Chris- tus in ihrer Muttersprache geschrieben, und gelehrt hätten, so sollten dieß auch die Böhmen thun. My sami, fragt er, latinskym 1 O práviech, o súdiech i o dskách země české knihy devatery. 2 Str. 161—202. 3 Věnovací přípis knězi Jírovi ke Knihám o napravení padlého. 4 Ve vydání K. J. Erbena (Výbor z literatury české, II., 1868) 1043 ř. 20— 1044 ř. 8.
144 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 162/163/164 dem Titel: knihy čtwery, dwoge S. Jana Zlatousteho etc. in einem Bande zusammen gedruckt worden. Seine NEUN BÜCHER VON DEN RECHTEN des Königreichs Böhmen,1 die er dem König Wladislaw zueignete, sind ein Beweis von seiner kraftvollen Beredsamkeit. Hr. Prochazka hat im 2ten Theile seiner Miscellaneen der böhm. Litt. davon, so wie von den Lateinischen Schriften dieses verdienten Mannes weitläufiger gehandelt.2 Lesenswerth vor andern ist die ZUEIGNUNGSSCHRIFT an den Priester Gira,3 worinn er mit Eifer und Würde von seiner Muttersprache redet, dann die Gründe angiebt, warum er I künftig alles lieber in der böh- mischen als in der lateinischen Sprache schreiben wolle. Aus der Ursache habe er auch dieses Werk des h. Chrysostomus gern übersetzt, damit die böhmische Sprache dadurch erweitert, ver- edelt und mehr vermehret würde, aby se iazik nass čzesky y tudy ssjřil, sslechtil a rozmahal. Neb nenie, so fährt er fort, tak vzký, ani tak nehladky yakož se niekterým zda. Hoynost a Bohatstwie geho z toho muož poznáno byti, že cožkoli řecsky, cožkoli latinie, o niemcžinie nic nynie neprawijm, muož powiedieno býti: to tež y cžesky. A nenie tiech knih žadnych řecskych ani latinskych lecž bych se ia milostij iazika sweho poiat sa mýlil aby w cžesky obraceny byti nemohly. Co se pak hladkosti geho dotýcže ne- wiem by tak wymluwnie tak ozdobně, tak lahodnie wssecko iazy- kem cžeským powiedieno býti nemohlo, iako řecským nebo latin- skym, bychom se toliko snažili, a gedni mimo druhé chwátali, abychom gey wyzdwihali, tudiežby iazik cžesky hoyny, mnohy, wytřený a sebe swiet/leyssj widien býti mohl y pulerowanieyssj. Niemcy gichž iazik tak drstnaty tak dreptawý, a tak nerozumný gest že geden z druhým mluwie niemec z niemcem, sobie cžasto- krát nerozumiewagj, a wssak gey nassemu na potupu ssjřie a tru: tak že y latinská slowa weň wtrussugj, aby wždy iazik gich byl dostatecžnieyssj a hoynieyssj.4 Er stellt das Beispiel der Deut- schen, ihren Eifer durch Übersetzungen alter heidnischen und christlichen Schriften die Laien aufzuklären, zur Nachahmung dar. Da die Chaldäer, Egyptier, Griechen, Römer, Moyses, Chris- tus in ihrer Muttersprache geschrieben, und gelehrt hätten, so sollten dieß auch die Böhmen thun. My sami, fragt er, latinskym 1 O práviech, o súdiech i o dskách země české knihy devatery. 2 Str. 161—202. 3 Věnovací přípis knězi Jírovi ke Knihám o napravení padlého. 4 Ve vydání K. J. Erbena (Výbor z literatury české, II., 1868) 1043 ř. 20— 1044 ř. 8.
Strana 145
164/165/166 Sprache und Litteratur (1792) 145 iazikem filozofugic latinie, aby nam žadny nerozumiel, wiečnie mluwiti budem? A cyziemu iaziku se včiec, nic latinikuom tjem nepřidaduc, swuoi iazik geho zanetbawagic tlačiti budem ? A budu nas w tom laicy domacy mudřeissj, kteřiž budto kronyky, budto swu mudrost: iako ptacj radu (wer kennt/ dieß Buch?)1 y ginee knihy mnohee pjssjce swym iazikem českym ne cyzym su psati chtieli, aby ne sami sobie, ale wssem wuobec pracowali, ktož česky rozumiegj. A sami my zewssech naroduw budem, kteřjž swuoy iazik přirozeny, dobry, vsslechtily, rozumny, ozdobny, bohaty a hoyny, nam od boha dany potupjc, latinsky nebo niemecky, obo- gjm newděk, sobie k posměchu zdělawati budem? Ya pak — ačkoli take bych mohl latině snad, tak iako ginj mně rownj psati, ale wieda že sem Cžech, chcy se latinie včiti ale česky y psati y mlu- witi; aniž mi se zda tak swu řeč přirozenu w nenawisti mieti ačkoli niekteřj se za ni stydje a tak gie nemilowati, abych wsseho cožbych koli psati chtiel, českym iazykem radiegie nežli latin- skym nepsal.2 Dieser patriotische Entschluß, alles in böhmischer Sprache zu schreiben, diese nachdrückliche Empfehlung der Muttersprache blieben nicht ohne Wirkung. Es erschien bis 1530 fast nichts in einer fremden Sprache in Böhmen. Zu Pilsen druckte Nikolaus Baccalář seit / 1504, zu Prag Nicolaus Konač seit 1507, zu Jungbunzlau Nikolaus Klaudyan seit 1518 alles in böhmischer Sprache. Unter den Prager gelehrten Buchdruckern, die ihrer Verdienste wegen um die böhmische Sprache und Litteratur ge- wöhnlich mit dem Adelstand belohnet wurden, war Nikolaus Konáč von Hodisskow, der 1546 als k. Vicehofrichter starb, der erste und vorzüglichste. Den ersten Versuch machte er mit zwei DIALOGEN LUCIANS, die er übersetzt und 1507 in 4. gedruckt hat." Der Traum vom Glücke (O SSTĚSTJ SEN) aus dem lateinischen des Aeneas Sylvius erschien ohne Jahrzahl4; und das Glück, die Armuth und das Unglück aus dem BOCCACIO5 ward mit seinem Buche HOREKOWANJ SPRAWEDLIWOSTI, nebst der Komödie JUDITH in Reimen, erst nach seinem Tode 1547 in Fol. gedruckt. Die beste seiner Übersetzungen sind unstreitig die Bücher Dimne und Kelila unter dem Titel: PRAWIDLO LIDSKEHO ŽIWOTA, aus dem 1 Srv. G III. 298 [373]. 2 V otisku Erbenově (v. v.) 1047 ř. 12—1048 ř. 6, ř. 8—16. 3 O naybiednieyšim stavu velikych Panuov. Lucyan. Nicolaus de Lacu et Johänes Wolff impresserunt... 1507. Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta V. (1928). 4 1516 v Praze. 5 Hra pěkných přípovídek.
164/165/166 Sprache und Litteratur (1792) 145 iazikem filozofugic latinie, aby nam žadny nerozumiel, wiečnie mluwiti budem? A cyziemu iaziku se včiec, nic latinikuom tjem nepřidaduc, swuoi iazik geho zanetbawagic tlačiti budem ? A budu nas w tom laicy domacy mudřeissj, kteřiž budto kronyky, budto swu mudrost: iako ptacj radu (wer kennt/ dieß Buch?)1 y ginee knihy mnohee pjssjce swym iazikem českym ne cyzym su psati chtieli, aby ne sami sobie, ale wssem wuobec pracowali, ktož česky rozumiegj. A sami my zewssech naroduw budem, kteřjž swuoy iazik přirozeny, dobry, vsslechtily, rozumny, ozdobny, bohaty a hoyny, nam od boha dany potupjc, latinsky nebo niemecky, obo- gjm newděk, sobie k posměchu zdělawati budem? Ya pak — ačkoli take bych mohl latině snad, tak iako ginj mně rownj psati, ale wieda že sem Cžech, chcy se latinie včiti ale česky y psati y mlu- witi; aniž mi se zda tak swu řeč přirozenu w nenawisti mieti ačkoli niekteřj se za ni stydje a tak gie nemilowati, abych wsseho cožbych koli psati chtiel, českym iazykem radiegie nežli latin- skym nepsal.2 Dieser patriotische Entschluß, alles in böhmischer Sprache zu schreiben, diese nachdrückliche Empfehlung der Muttersprache blieben nicht ohne Wirkung. Es erschien bis 1530 fast nichts in einer fremden Sprache in Böhmen. Zu Pilsen druckte Nikolaus Baccalář seit / 1504, zu Prag Nicolaus Konač seit 1507, zu Jungbunzlau Nikolaus Klaudyan seit 1518 alles in böhmischer Sprache. Unter den Prager gelehrten Buchdruckern, die ihrer Verdienste wegen um die böhmische Sprache und Litteratur ge- wöhnlich mit dem Adelstand belohnet wurden, war Nikolaus Konáč von Hodisskow, der 1546 als k. Vicehofrichter starb, der erste und vorzüglichste. Den ersten Versuch machte er mit zwei DIALOGEN LUCIANS, die er übersetzt und 1507 in 4. gedruckt hat." Der Traum vom Glücke (O SSTĚSTJ SEN) aus dem lateinischen des Aeneas Sylvius erschien ohne Jahrzahl4; und das Glück, die Armuth und das Unglück aus dem BOCCACIO5 ward mit seinem Buche HOREKOWANJ SPRAWEDLIWOSTI, nebst der Komödie JUDITH in Reimen, erst nach seinem Tode 1547 in Fol. gedruckt. Die beste seiner Übersetzungen sind unstreitig die Bücher Dimne und Kelila unter dem Titel: PRAWIDLO LIDSKEHO ŽIWOTA, aus dem 1 Srv. G III. 298 [373]. 2 V otisku Erbenově (v. v.) 1047 ř. 12—1048 ř. 6, ř. 8—16. 3 O naybiednieyšim stavu velikych Panuov. Lucyan. Nicolaus de Lacu et Johänes Wolff impresserunt... 1507. Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta V. (1928). 4 1516 v Praze. 5 Hra pěkných přípovídek.
Strana 146
146 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 166/167/168 lateinischen directorium vitæ humanæ Ioannis de Capua, Prag 1528. Fol. Seine übrigen gedruckten Wer!ke hat Balbin in Boh. Doct. P. II. p. 236 verzeichnet.1 Siehe auch Ind. Boh. libr.2 und zwei noch ungedruckte Werke von Wichtigkeit beim Lupac. Coronid. p. 11. Seine Versuche in sapphischen VERSEN, die er verschiedenen Werkchen als dem Leben der Philosophen vom J. 1514, dem von ihm gedruckten Landtagsschluße 1515 anhängte, sind nicht so gut gerathen, weil er eine willkührliche Prosodie, die der böhmischen Sprache nicht angemessen war, zum Grunde legte. Wer kann den Vers: Sem rychle přistup, to — scandiren, ohne dobré sobě kup, — das Gehör zu beleidigen ? Der ersten Hälfte wäre noch zu helfen, wenn man die Wörter anders ordnete: Rychle sem přistup, aber nicht der zweiten, weil der Ton die Prosodie leiten muß. Da nun die böhmischen Wörter den Ton auf der ersten Sylbe haben, so kann weder dobré, weder sobě, noch kup to für gelten. Daher haben die Böhmen mit dem Lateinischen Metrum nie zurecht kommen können. Und Konáč selbst gab diese / Spielerei auf und wählte viel besser in seiner Judith das alte böhmische Metrum, wie es die ältern Sänger vor und die bessern neuern nach ihm immer gethan haben. Die zu Venedig 1506 von den Utraquisten veranstaltete Bibelauflage,3 in welcher der Text und die Sprache mit großem Fleiße verbessert worden, ist ein Beweis von den geschwinden Fortschritten, die man, seit der Erfindung der Buchdrucker- kunst, in der Ausbildung der böhmischen Sprache gemacht hat. Der Einfluß, den die Bekanntschaft mit den klassischen Schrift- stellern des Alterthums auf die Kultur der böhmischen Geister und auf ihre Muttersprache hatte, außerte sich in ihren Schriften von nun an immer mehr und mehr. Bohuslaw von Lobko- witz, ein strenger Richter im Fache der schönen Litteratur, sagt von einem böhmischen BRIEFE, den Johann Schlechta an ihn geschrieben hatte: etsi literae tuae vernacula lingua scriptæ fuerunt, redolebant tamen graecæ latinæque orationis orna- menta." 1 Omyl Dobrovského. Balbín neuvádí na citovaném místě žádné další tištěné spisy Konáčovy. 2 Str. 124—125. 3 Bible Benátská. 4 V dopise Janu šlechtovi z 1. dubna 1500; v „Listáři Bohuslava Hasišteinského z Lobkovic“, vydaném Josefem Truhlářem (1893, nákladem České Akademie) str. 110 č. 71.
146 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 166/167/168 lateinischen directorium vitæ humanæ Ioannis de Capua, Prag 1528. Fol. Seine übrigen gedruckten Wer!ke hat Balbin in Boh. Doct. P. II. p. 236 verzeichnet.1 Siehe auch Ind. Boh. libr.2 und zwei noch ungedruckte Werke von Wichtigkeit beim Lupac. Coronid. p. 11. Seine Versuche in sapphischen VERSEN, die er verschiedenen Werkchen als dem Leben der Philosophen vom J. 1514, dem von ihm gedruckten Landtagsschluße 1515 anhängte, sind nicht so gut gerathen, weil er eine willkührliche Prosodie, die der böhmischen Sprache nicht angemessen war, zum Grunde legte. Wer kann den Vers: Sem rychle přistup, to — scandiren, ohne dobré sobě kup, — das Gehör zu beleidigen ? Der ersten Hälfte wäre noch zu helfen, wenn man die Wörter anders ordnete: Rychle sem přistup, aber nicht der zweiten, weil der Ton die Prosodie leiten muß. Da nun die böhmischen Wörter den Ton auf der ersten Sylbe haben, so kann weder dobré, weder sobě, noch kup to für gelten. Daher haben die Böhmen mit dem Lateinischen Metrum nie zurecht kommen können. Und Konáč selbst gab diese / Spielerei auf und wählte viel besser in seiner Judith das alte böhmische Metrum, wie es die ältern Sänger vor und die bessern neuern nach ihm immer gethan haben. Die zu Venedig 1506 von den Utraquisten veranstaltete Bibelauflage,3 in welcher der Text und die Sprache mit großem Fleiße verbessert worden, ist ein Beweis von den geschwinden Fortschritten, die man, seit der Erfindung der Buchdrucker- kunst, in der Ausbildung der böhmischen Sprache gemacht hat. Der Einfluß, den die Bekanntschaft mit den klassischen Schrift- stellern des Alterthums auf die Kultur der böhmischen Geister und auf ihre Muttersprache hatte, außerte sich in ihren Schriften von nun an immer mehr und mehr. Bohuslaw von Lobko- witz, ein strenger Richter im Fache der schönen Litteratur, sagt von einem böhmischen BRIEFE, den Johann Schlechta an ihn geschrieben hatte: etsi literae tuae vernacula lingua scriptæ fuerunt, redolebant tamen graecæ latinæque orationis orna- menta." 1 Omyl Dobrovského. Balbín neuvádí na citovaném místě žádné další tištěné spisy Konáčovy. 2 Str. 124—125. 3 Bible Benátská. 4 V dopise Janu šlechtovi z 1. dubna 1500; v „Listáři Bohuslava Hasišteinského z Lobkovic“, vydaném Josefem Truhlářem (1893, nákladem České Akademie) str. 110 č. 71.
Strana 147
169/170 Sprache und Litteratur (1792) 147 /Selbst in den angeführten Proben aus dem Wssehrd ist die Nachahmung der lateinischen Perioden nicht zu verkennen. Dessen ungeachtet sind doch noch die meisten Übersetzungen dieses Zeitalters hart, gezwungen, nicht immer verständlich genug, sogar auch unrichtig, weil man den Sinn des Originals oft nicht getroffen hat. Man vergleiche die Übersetzungen Ulrichs Welensky von Mnichow, der zu Weißwasser (Biela) 1519 eine eigene Buchdruckerei errichtet und daselbst 1520 ERASMI Militem christianum (RYTJŘ KRESTIANSKY),1 einige kleine Werk- lein des MARSILII FICINI,2 des Grafen PICUS von MIRANDOLA,3 nebst einigen Stücken aus dem LUCIAN4 böhmisch herausge- geben hat, mit andern spätern Übersetzungen, besonders aber mit den Verbesserungen, die Hr. Prochazka in der neuen Ausgabe des Militis christiani 1787 in 8. zu machen genöthiget war,5 so wird man sich davon klar überzeugen können. Doch lag die Schuld nicht ganz an der Sprache, sondern meistens am Über- setzer selbst. Der Hermas oder/ Pastor, die Auszüge aus dem Lactantius und Seneka, mit welchen Nikolaus Klaudyan zu Jung- bunzlau 1518 den Anfang machte, indem er 1517 noch zu Nürn- berg des Johann Cžerny böhmisches KRAUTERBUCHG herausge- geben hatte, sind schon um Vieles besser. Selbst ein und der- selbe Übersetzer mußte sich nach und nach bilden und seine Arbeiten immer vollkommener machen, wenn er es sonst am gehörigen Fleiße nicht ermangeln ließ. Dieser Fortschritt ist an den Werken des Konáč sichtbarer als an andern, weil er seine letztern Arbeiten dreißig bis vierzig Jahre nach den ersten Ver- suchen unternahm, in welchem Zeitraume die Sprache selbst durch die Bemühungen Anderer gewinnen, und seine eigene Sprachkenntniß nothwendig auch zunehmen mußte. 1 1519. 2 Spis vtipný Marsilia Ficinského, kterak pravda k kardinálu Ria- rovi přišla. 1520. 3 Dvanácterá správa boje křesťanského od Jana Piky hraběte Mi- randulanského. 1520. 4 Kratochvilní spolu i užiteční listové a žaloby chudých a bohatých před Saturnem. 1520. 5 Erazma Roterodamského ruční knížka o Rytíři Křesťanském, nyní podruhé vydaná a na mnoha místech opravená od Frant. Faustýna Pro- cházky. V Praze. — O prvním ztlumočení z r. 1519 a o tomto novém svém vydání promlouvá Procházka v Předmluvě str. XXXVI.—XLII. Knieha lékařská, kteráž slove herbář neb zelinář. 6
169/170 Sprache und Litteratur (1792) 147 /Selbst in den angeführten Proben aus dem Wssehrd ist die Nachahmung der lateinischen Perioden nicht zu verkennen. Dessen ungeachtet sind doch noch die meisten Übersetzungen dieses Zeitalters hart, gezwungen, nicht immer verständlich genug, sogar auch unrichtig, weil man den Sinn des Originals oft nicht getroffen hat. Man vergleiche die Übersetzungen Ulrichs Welensky von Mnichow, der zu Weißwasser (Biela) 1519 eine eigene Buchdruckerei errichtet und daselbst 1520 ERASMI Militem christianum (RYTJŘ KRESTIANSKY),1 einige kleine Werk- lein des MARSILII FICINI,2 des Grafen PICUS von MIRANDOLA,3 nebst einigen Stücken aus dem LUCIAN4 böhmisch herausge- geben hat, mit andern spätern Übersetzungen, besonders aber mit den Verbesserungen, die Hr. Prochazka in der neuen Ausgabe des Militis christiani 1787 in 8. zu machen genöthiget war,5 so wird man sich davon klar überzeugen können. Doch lag die Schuld nicht ganz an der Sprache, sondern meistens am Über- setzer selbst. Der Hermas oder/ Pastor, die Auszüge aus dem Lactantius und Seneka, mit welchen Nikolaus Klaudyan zu Jung- bunzlau 1518 den Anfang machte, indem er 1517 noch zu Nürn- berg des Johann Cžerny böhmisches KRAUTERBUCHG herausge- geben hatte, sind schon um Vieles besser. Selbst ein und der- selbe Übersetzer mußte sich nach und nach bilden und seine Arbeiten immer vollkommener machen, wenn er es sonst am gehörigen Fleiße nicht ermangeln ließ. Dieser Fortschritt ist an den Werken des Konáč sichtbarer als an andern, weil er seine letztern Arbeiten dreißig bis vierzig Jahre nach den ersten Ver- suchen unternahm, in welchem Zeitraume die Sprache selbst durch die Bemühungen Anderer gewinnen, und seine eigene Sprachkenntniß nothwendig auch zunehmen mußte. 1 1519. 2 Spis vtipný Marsilia Ficinského, kterak pravda k kardinálu Ria- rovi přišla. 1520. 3 Dvanácterá správa boje křesťanského od Jana Piky hraběte Mi- randulanského. 1520. 4 Kratochvilní spolu i užiteční listové a žaloby chudých a bohatých před Saturnem. 1520. 5 Erazma Roterodamského ruční knížka o Rytíři Křesťanském, nyní podruhé vydaná a na mnoha místech opravená od Frant. Faustýna Pro- cházky. V Praze. — O prvním ztlumočení z r. 1519 a o tomto novém svém vydání promlouvá Procházka v Předmluvě str. XXXVI.—XLII. Knieha lékařská, kteráž slove herbář neb zelinář. 6
Strana 148
148 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 171/172 §. 11. Fünfte Periode (1520—1620), die man das schöne oder goldene Zeitalter der böhmischen Sprache nennen könnte. Die Buchdruckerkunst verbreitet sich in Böhmen und Mäh- ren, und durch sie kommen nun die Geistesprodukte alter und neuer, einheimischer und ausländischer Schriftsteller in Umlauf. Die ganze Masse der Nation wird zum Lesen gereizt und zum Denken aufgefordert. Der cultivirteste Theil denkt und schreibt frei. Bei allen Behörden ist die böhmische Sprache die Geschäfts- sprache. In der Landesordnung vom J. 1530 wird A. VII. abermal festgesetzt, daß selbst Ausländer, sie mögen zur Krone Böhmen gehören oder nicht, vor dem böhmischen Landgerichte ihre Rechtssache entweder durch sich selbst oder einen andern in böhmischer Sprache führen sollen.1 Der Verfolgungen ungeachtet, die ihnen herrschsüchtige Priester der zwei Par/theien sub vna und vtraque zube- reitet haben, fahren die böhmischen Brüder fort, ihre Lehren öffentlich vorzutragen. Sie gingen einige Schritte weiter, als es selbst Luther zu thun wagte. Auch dieser fand gleich anfangs Übersetzer, Leser, Beifall und Anhänger. Die ältesten Stücke, die man von Luthers Schriften übersetzte, waren zwei Predigten, die eine über das Zehngebot, die andere von der Messe. Beide wurden in böhmischer Sprache zu Prag, die erste 1520, die zweite 1521 in 4. gedruckt.2 Seit 1540, nachdem die Utraquisten auf der Synode vom J. 1539 verordnet hatten, daß die theologischen Schriften der Censur des Rektors der Universität und ihres Konsistorii unter- liegen sollten,3 (Tractatus, cantiones aut libelli theologici citra 1 Ve vydání Jirečků (Zřízení zemská království Českého XVI. věku. Vydání zpořídili Josef Jireček i Hermenegild Jireček. V Praze 1882) str. 8 č. 7. („Což se dotýče cizozemcuov, kteříž k koruně nepřislušejí, i ti, kteříž k koruně české příslušejí, aby všickni před saudem zemským českým jazykem své pře vedli sami skrze se, neb kohož sobě zjednati mohú.“) 2 Kázání na desatero přikázání boží. Kázání o mši svaté. — Viz G III. 329 [394—395] b, 331 [396] a. 3 Utrakvistická usnesení vyšla r. 1539 knižně pod názvem „Artyku- love a snešení Kniezstva pod obojí Spuosobau“, s textem latinským i čes- kým (Sign. Univers. knihovny v Praze 54 D 26, Tresor). Artikul „Tractatus . .. vendantur“, jejž cituje Dobrovský, je tu na str. 7 (nečíslov.), české znění
148 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 171/172 §. 11. Fünfte Periode (1520—1620), die man das schöne oder goldene Zeitalter der böhmischen Sprache nennen könnte. Die Buchdruckerkunst verbreitet sich in Böhmen und Mäh- ren, und durch sie kommen nun die Geistesprodukte alter und neuer, einheimischer und ausländischer Schriftsteller in Umlauf. Die ganze Masse der Nation wird zum Lesen gereizt und zum Denken aufgefordert. Der cultivirteste Theil denkt und schreibt frei. Bei allen Behörden ist die böhmische Sprache die Geschäfts- sprache. In der Landesordnung vom J. 1530 wird A. VII. abermal festgesetzt, daß selbst Ausländer, sie mögen zur Krone Böhmen gehören oder nicht, vor dem böhmischen Landgerichte ihre Rechtssache entweder durch sich selbst oder einen andern in böhmischer Sprache führen sollen.1 Der Verfolgungen ungeachtet, die ihnen herrschsüchtige Priester der zwei Par/theien sub vna und vtraque zube- reitet haben, fahren die böhmischen Brüder fort, ihre Lehren öffentlich vorzutragen. Sie gingen einige Schritte weiter, als es selbst Luther zu thun wagte. Auch dieser fand gleich anfangs Übersetzer, Leser, Beifall und Anhänger. Die ältesten Stücke, die man von Luthers Schriften übersetzte, waren zwei Predigten, die eine über das Zehngebot, die andere von der Messe. Beide wurden in böhmischer Sprache zu Prag, die erste 1520, die zweite 1521 in 4. gedruckt.2 Seit 1540, nachdem die Utraquisten auf der Synode vom J. 1539 verordnet hatten, daß die theologischen Schriften der Censur des Rektors der Universität und ihres Konsistorii unter- liegen sollten,3 (Tractatus, cantiones aut libelli theologici citra 1 Ve vydání Jirečků (Zřízení zemská království Českého XVI. věku. Vydání zpořídili Josef Jireček i Hermenegild Jireček. V Praze 1882) str. 8 č. 7. („Což se dotýče cizozemcuov, kteříž k koruně nepřislušejí, i ti, kteříž k koruně české příslušejí, aby všickni před saudem zemským českým jazykem své pře vedli sami skrze se, neb kohož sobě zjednati mohú.“) 2 Kázání na desatero přikázání boží. Kázání o mši svaté. — Viz G III. 329 [394—395] b, 331 [396] a. 3 Utrakvistická usnesení vyšla r. 1539 knižně pod názvem „Artyku- love a snešení Kniezstva pod obojí Spuosobau“, s textem latinským i čes- kým (Sign. Univers. knihovny v Praze 54 D 26, Tresor). Artikul „Tractatus . .. vendantur“, jejž cituje Dobrovský, je tu na str. 7 (nečíslov.), české znění
Strana 149
172/173/174 Sprache und Litteratur (1792) 149 consensum Rectoris Vniversitatis et Consistorii ne aut in publi- cum edantur, aut vndecunque allati vendantur),1 kamen zu Nürn- berg verschiedene ketzerische Schriften heraus. K. Ferdinand I. suchte der Verbreitung Luthrischer und Kalvinischer Lehrsätze durch Censur, Vertrei/bung der Pikarden, Einführung der Je- suiten, Wiederherstellung des Prager Erzbistums, und besonders durch die erlangte und 1564 öffentlich verkündigte Erlaubniß des Kelches für Katholiken, Einhalt zu thun. Man erlaubte aber doch ERASMI Schriften. Das N. TESTAMENT nach seiner lateini- schen Version ward 1533 zu Namiesst gedruckt und der Johanna von Bozkowitz, einer Nonne des König-Klosters zu Altbrünn, zu- geeignet.2 Johann Wartowsky von Warta widmete selbst dem K. Ferdinand seine böhmische Übersetzung der ERASMISCHEN PARAPHRASE DES MATHAI 1542 in 4.3 Der König selbst veran- laßte die böhmische Übersetzung der Münsterschen KOSMOGRA- PHIE4 wodurch Johann von Puchow5 seine Gesundheit schwächte. Sie ward 1554 in Fol. zu Prag aufgelegt. K. Maximilian, dem Melantrych drei böhmische Bibelaus- gaben von den Jahren 1549, 1556, 1570 zugeeignet hat, ge- stattete 1567 eine allgemeine Religionsfreiheit, begnehmigte 1575 mündlich die böhmische Confession der drei Stände unter Beiden, I die man ihm überreicht hatte. K. Rudolph, unter dessen Regie- rung (1577—1612) die böhmische Sprache auf einen so hohen Grad von Vollkommenheit stieg, daß die Schriftsteller dieses Zeitalters noch jetzt für klassisch gehalten werden, wählte seinen Sitz zu Prag. Man drängte sich mit böhmischen Werken zu na (nečísl.) str. 15. („Item Traktáty, Písně, nebo Spisy o věcech s strany náboženství, bez povolení Rektora Universitatis a Konsystoře, aby najevo vydávány, a neb odkud koli přivezené, prodávány nebyly.“) 1 Ve vydání Klementa Borového (Jednání a dopisy konsistoře kato- lické i utrakvistické. I. Akta konsistoře utrakvistické. 1868), č. 227 (Arti- culi et institutiones sacerdotum sub utraque communicantium. 1539. 24. Augusti, str. 130—135), str. 133. 2. Nový testament ... od Erasma Roterodamského přehlédnutý ... od kněze Beneše Optata z Telče a Petra Gzele z Prahy. 3 Evangelium J. Krista... podlé sepsání sv. Matouše, kteréž Erazim Roterodamskay ... v latinském jazyku vydal, a Jan Vartovský z Varty... na českay vyložil. 4 Kozmografia Česká. 5 Knihu přeložil Zikmund z Puchova, jeho strýc Jan z Puchova nesl náklad. V Mus. výt. 1. Dobrovský (tužkou) opravil Johann na Sig- mund a připsal: sumtibus Johannis —, v Mus. výt. 2. slovo Johann pod- trhl a po pravé straně napsal: Sigmund.
172/173/174 Sprache und Litteratur (1792) 149 consensum Rectoris Vniversitatis et Consistorii ne aut in publi- cum edantur, aut vndecunque allati vendantur),1 kamen zu Nürn- berg verschiedene ketzerische Schriften heraus. K. Ferdinand I. suchte der Verbreitung Luthrischer und Kalvinischer Lehrsätze durch Censur, Vertrei/bung der Pikarden, Einführung der Je- suiten, Wiederherstellung des Prager Erzbistums, und besonders durch die erlangte und 1564 öffentlich verkündigte Erlaubniß des Kelches für Katholiken, Einhalt zu thun. Man erlaubte aber doch ERASMI Schriften. Das N. TESTAMENT nach seiner lateini- schen Version ward 1533 zu Namiesst gedruckt und der Johanna von Bozkowitz, einer Nonne des König-Klosters zu Altbrünn, zu- geeignet.2 Johann Wartowsky von Warta widmete selbst dem K. Ferdinand seine böhmische Übersetzung der ERASMISCHEN PARAPHRASE DES MATHAI 1542 in 4.3 Der König selbst veran- laßte die böhmische Übersetzung der Münsterschen KOSMOGRA- PHIE4 wodurch Johann von Puchow5 seine Gesundheit schwächte. Sie ward 1554 in Fol. zu Prag aufgelegt. K. Maximilian, dem Melantrych drei böhmische Bibelaus- gaben von den Jahren 1549, 1556, 1570 zugeeignet hat, ge- stattete 1567 eine allgemeine Religionsfreiheit, begnehmigte 1575 mündlich die böhmische Confession der drei Stände unter Beiden, I die man ihm überreicht hatte. K. Rudolph, unter dessen Regie- rung (1577—1612) die böhmische Sprache auf einen so hohen Grad von Vollkommenheit stieg, daß die Schriftsteller dieses Zeitalters noch jetzt für klassisch gehalten werden, wählte seinen Sitz zu Prag. Man drängte sich mit böhmischen Werken zu na (nečísl.) str. 15. („Item Traktáty, Písně, nebo Spisy o věcech s strany náboženství, bez povolení Rektora Universitatis a Konsystoře, aby najevo vydávány, a neb odkud koli přivezené, prodávány nebyly.“) 1 Ve vydání Klementa Borového (Jednání a dopisy konsistoře kato- lické i utrakvistické. I. Akta konsistoře utrakvistické. 1868), č. 227 (Arti- culi et institutiones sacerdotum sub utraque communicantium. 1539. 24. Augusti, str. 130—135), str. 133. 2. Nový testament ... od Erasma Roterodamského přehlédnutý ... od kněze Beneše Optata z Telče a Petra Gzele z Prahy. 3 Evangelium J. Krista... podlé sepsání sv. Matouše, kteréž Erazim Roterodamskay ... v latinském jazyku vydal, a Jan Vartovský z Varty... na českay vyložil. 4 Kozmografia Česká. 5 Knihu přeložil Zikmund z Puchova, jeho strýc Jan z Puchova nesl náklad. V Mus. výt. 1. Dobrovský (tužkou) opravil Johann na Sig- mund a připsal: sumtibus Johannis —, v Mus. výt. 2. slovo Johann pod- trhl a po pravé straně napsal: Sigmund.
Strana 150
150 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 174/175/176 seinem Throne. Melantrych widmete ihm seine vierte Bibelaus- gabe vom J. 1577, und Matthäus von Beneschau (Benessouinus), damals Prediger bei St. Jakob zu Prag, überreichte ihm gleich beim Antritte seiner Regierung eine böhmische Grammatik, unter dem Titel: GRAMMATICA BOHEMICA studiosis ejus linguael uti- lissima, Prag, 1577. 8. Quae cum feliciter, sagt der Verfasser in seiner Zueignungsschrift an Se. Majestät,2 hoc in regno in Pa- tris solium, deo omnia promouente, euecta sit regnetque iam, innumerum populum regendum sumsit: atque inde necesse ha- bet, vt quantum fieri potest, ejus linguae cognitionem habeat. Er macht dem Kaiser sogar Hoffnung, daß er oder einer seiner Brüder I die Herrschaft über andere Slawische Völker durch die böhmische Sprache erlangen würde. Vnde, quia gens illyrica, sagt er, vnde nos originem trahimus et eandem linguam habe- mus, late per orbem diffusa est, in qua nostra lingua tanquam flos per specialem elegantiam pulcherrimus est, quam nostrae gentes omnes aequissimis auribus audiunt, auditaque delectan- tur ; non est dubium, quin aliquando possit aut ipsamet vestra Majestas, aut ejusdem fratres dulcissimi per favorem earum gen- tium in ipsis et per ipsas in aliis late longeque regnare. Der Überfluß, der unter K. Rudolph in der Hauptstadt und im ganzen Lande herrschte, nährte die Künste des Friedens, die in allen Winkeln des Königreichs ihre Liebhaber, Gönner und Verehrer fanden. Böhmische Herren und Damen vom ersten Range dichten böhmische LIEDER, deren einige sich noch in den neuesten Gesangbüchern erhielten. In dem zu Leipzig 1737 ge- druckten Gesangbuch3 ist das 34te Lied von Karl von žerotin, das 729te von der Bohunka I von Pernstein. Herren, Ritter und geadelte Bürger beförderten nicht nur die Verbreitung nützli- cher Bücher durch den Druck, wie es aus den Zuschriften an sie zu ersehen ist, sondern schrieben und übersetzten selbst viele. Die in Balbins Boh. Doct.4 unter der Aufschrift Nobilitas docta genannten Schriften sind nur ein kleinerer Theil dersel- ben. Merkwürdig ist der Eifer des mährischen Landeshaupt- manns Karls von žerotin für die Ehre der böhmischen Sprache, 1 Dobrovský tiskovou chybou: linquae. 2 Věnování císaři Rudolfovi zaujímá 5 nečíslovaných stran; citát („Quae cum feliciter... regnare“) je na str. 2—4. 3 Václava Kleycha Evangelický Kancionál, obsahující v sobě Písně duchovní, staré i nové. 4. vydání. 4 Ve vydání Ungarově Pars II. str. 98—131.
150 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 174/175/176 seinem Throne. Melantrych widmete ihm seine vierte Bibelaus- gabe vom J. 1577, und Matthäus von Beneschau (Benessouinus), damals Prediger bei St. Jakob zu Prag, überreichte ihm gleich beim Antritte seiner Regierung eine böhmische Grammatik, unter dem Titel: GRAMMATICA BOHEMICA studiosis ejus linguael uti- lissima, Prag, 1577. 8. Quae cum feliciter, sagt der Verfasser in seiner Zueignungsschrift an Se. Majestät,2 hoc in regno in Pa- tris solium, deo omnia promouente, euecta sit regnetque iam, innumerum populum regendum sumsit: atque inde necesse ha- bet, vt quantum fieri potest, ejus linguae cognitionem habeat. Er macht dem Kaiser sogar Hoffnung, daß er oder einer seiner Brüder I die Herrschaft über andere Slawische Völker durch die böhmische Sprache erlangen würde. Vnde, quia gens illyrica, sagt er, vnde nos originem trahimus et eandem linguam habe- mus, late per orbem diffusa est, in qua nostra lingua tanquam flos per specialem elegantiam pulcherrimus est, quam nostrae gentes omnes aequissimis auribus audiunt, auditaque delectan- tur ; non est dubium, quin aliquando possit aut ipsamet vestra Majestas, aut ejusdem fratres dulcissimi per favorem earum gen- tium in ipsis et per ipsas in aliis late longeque regnare. Der Überfluß, der unter K. Rudolph in der Hauptstadt und im ganzen Lande herrschte, nährte die Künste des Friedens, die in allen Winkeln des Königreichs ihre Liebhaber, Gönner und Verehrer fanden. Böhmische Herren und Damen vom ersten Range dichten böhmische LIEDER, deren einige sich noch in den neuesten Gesangbüchern erhielten. In dem zu Leipzig 1737 ge- druckten Gesangbuch3 ist das 34te Lied von Karl von žerotin, das 729te von der Bohunka I von Pernstein. Herren, Ritter und geadelte Bürger beförderten nicht nur die Verbreitung nützli- cher Bücher durch den Druck, wie es aus den Zuschriften an sie zu ersehen ist, sondern schrieben und übersetzten selbst viele. Die in Balbins Boh. Doct.4 unter der Aufschrift Nobilitas docta genannten Schriften sind nur ein kleinerer Theil dersel- ben. Merkwürdig ist der Eifer des mährischen Landeshaupt- manns Karls von žerotin für die Ehre der böhmischen Sprache, 1 Dobrovský tiskovou chybou: linquae. 2 Věnování císaři Rudolfovi zaujímá 5 nečíslovaných stran; citát („Quae cum feliciter... regnare“) je na str. 2—4. 3 Václava Kleycha Evangelický Kancionál, obsahující v sobě Písně duchovní, staré i nové. 4. vydání. 4 Ve vydání Ungarově Pars II. str. 98—131.
Strana 151
176/177 Sprache und Litteratur (1792) 151 welcher aus seinem BRIEFE vom 12. Decemberi 1610 an den Olmützer Magistrat hervorleuchtet. Der Magistrat schrieb ihm deutsch zu; er antwortete böhmisch und ermahnte die Olmützer, daß sie ihm fernerhin in der Landessprache schreiben sollten, sonst würden sie von ihm keine Antwort erhalten, weil ihn die Vaterlandsliebe dazu verbände, keine schädliche Neuerungen einführen zu lassen. Den ganzen Brief hat Středowsky S. 6. und 7 Sacræe Mor. hist.2 abdrucken lassen. Über diesen ganzen Zeitraum als den glänzendsten in Rück- sicht der Werke die3 in böh!mischer Sprache über allerlei Ge- genstände geschrieben und allgemein gelesen worden, ist bereits von Andern so viel gesagt worden, daß ich es nicht wiederhohlen zu dürfen glaube. Balbins Bohemia Docta, die Abbildungen böhmischer Gelehrten von Voigt und Hrn. Pelzel stellen uns die arbeitsamen Männer, die in jedem Fache der Wissen- schaften sich hervorgethan haben, zur Bewunderung und Nach- ahmung dar. Faustin Prochazka ergänzte in seinem schönen Kommentar de saecularibus liberalium artium in Bohe- mia et Morauia fatis5 manche Lücke und gewährt dem Leser eine bessere übersicht des Ganzen. Nur fehlt uns noch eine eigentliche böhmische Bibliothek oder ein systematisches Ver- zeichniß aller in böhmischer Sprache gedruckten Werke. Hr. Bi- bliothekar Ungar hat bereits 1786 mit der Hierographies den Anfang gemacht, und Hr. Joseph Bartsch, dem wir die Be- schreibungen einiger Bibliotheken Prags (in Hirschings Beschr. sehenswürdiger Bibliotheken Deutschlands) zu danken haben, 1 Dobrovský má datum: 10. December; ale v otisku Středovského i ve vydání Brandlově (Spisy Karla staršího z Žerotína. Oddělení druhé: Listové psaní jazykem českým. Svazek třetí. Vydal V. Brandl. V Praze 1872, str. 58 č. 875) je dopis datován 12. prosince. 2 Solisbaci 1710. 3 Dobrovský: Werke in. Ve „Verbesserungen“ na konci G II. (ne- číslovaná str. 220) opravil: „S. 176. Z. 1. von unten nach Werke setze hinzu die.“ V Mus. výt. 2. za slovem Werke udělal kolmou čáru a po pravé straně připsal: die. 4 Dobrovský: widerhohlen. 5 Pragae 1782. 6 Allgemeine böhmische Bibliothek. Erste Klasse Theologie. — Erste Abtheilung. Hierographie. 7 Versuch einer Beschreibung sehenswürdiger Bibliotheken Teutsch- lands nach alphabetischer Ordnung der örter. Herausgegeben von Fried- rich Karl Gottlob Hirsching. Dritten Bandes Erste Abtheilung (Erlangen 1788) str. 192—472.
176/177 Sprache und Litteratur (1792) 151 welcher aus seinem BRIEFE vom 12. Decemberi 1610 an den Olmützer Magistrat hervorleuchtet. Der Magistrat schrieb ihm deutsch zu; er antwortete böhmisch und ermahnte die Olmützer, daß sie ihm fernerhin in der Landessprache schreiben sollten, sonst würden sie von ihm keine Antwort erhalten, weil ihn die Vaterlandsliebe dazu verbände, keine schädliche Neuerungen einführen zu lassen. Den ganzen Brief hat Středowsky S. 6. und 7 Sacræe Mor. hist.2 abdrucken lassen. Über diesen ganzen Zeitraum als den glänzendsten in Rück- sicht der Werke die3 in böh!mischer Sprache über allerlei Ge- genstände geschrieben und allgemein gelesen worden, ist bereits von Andern so viel gesagt worden, daß ich es nicht wiederhohlen zu dürfen glaube. Balbins Bohemia Docta, die Abbildungen böhmischer Gelehrten von Voigt und Hrn. Pelzel stellen uns die arbeitsamen Männer, die in jedem Fache der Wissen- schaften sich hervorgethan haben, zur Bewunderung und Nach- ahmung dar. Faustin Prochazka ergänzte in seinem schönen Kommentar de saecularibus liberalium artium in Bohe- mia et Morauia fatis5 manche Lücke und gewährt dem Leser eine bessere übersicht des Ganzen. Nur fehlt uns noch eine eigentliche böhmische Bibliothek oder ein systematisches Ver- zeichniß aller in böhmischer Sprache gedruckten Werke. Hr. Bi- bliothekar Ungar hat bereits 1786 mit der Hierographies den Anfang gemacht, und Hr. Joseph Bartsch, dem wir die Be- schreibungen einiger Bibliotheken Prags (in Hirschings Beschr. sehenswürdiger Bibliotheken Deutschlands) zu danken haben, 1 Dobrovský má datum: 10. December; ale v otisku Středovského i ve vydání Brandlově (Spisy Karla staršího z Žerotína. Oddělení druhé: Listové psaní jazykem českým. Svazek třetí. Vydal V. Brandl. V Praze 1872, str. 58 č. 875) je dopis datován 12. prosince. 2 Solisbaci 1710. 3 Dobrovský: Werke in. Ve „Verbesserungen“ na konci G II. (ne- číslovaná str. 220) opravil: „S. 176. Z. 1. von unten nach Werke setze hinzu die.“ V Mus. výt. 2. za slovem Werke udělal kolmou čáru a po pravé straně připsal: die. 4 Dobrovský: widerhohlen. 5 Pragae 1782. 6 Allgemeine böhmische Bibliothek. Erste Klasse Theologie. — Erste Abtheilung. Hierographie. 7 Versuch einer Beschreibung sehenswürdiger Bibliotheken Teutsch- lands nach alphabetischer Ordnung der örter. Herausgegeben von Fried- rich Karl Gottlob Hirsching. Dritten Bandes Erste Abtheilung (Erlangen 1788) str. 192—472.
Strana 152
152 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 1771178/179 sammelt seit vielen Jahren zu einer vollstän digen Geschichte der Buchdruckerkunst, worin alle in Böhmen gedruckte Werke vom ersten typographischen Produkte bis 1630 verzeichnet wer- den sollen. Jetzt müssen wir uns Leider! mit dem Index der verbotenen Bücher behelfen, wenn er gleich nicht dazu bestimmt war. In den böhmischen Werken der originellen Schriftsteller sowohl als der übersetzer, welche diese Epoche hindurch erschie- nen, sind die Fortschritte in der Ausbildung, Verfeinerung und Bereicherung der böhmischen Sprache sichtbar. So mußte Wele- slawin die alte Übersetzung des Aeneas Sylvius, die schon 1510 in 4. zu Prag gedruckt war,1 im J. 1585 nach dem Sprachgebrau- che seiner Zeitgenossen verbessern.2 Man vergleiche die böhmi- sche Übersetzung von Karions Chronik, welche zu Leutomyschel 1541,3 und die neuere Weleslawinische, welche zu Prag 1584. gedruckt worden, mit einander, oder man stelle die Gesangbü- cher der böhmischen Brüder, von den Jahren 1541, 1561, 1564, 1576, 1581, 1594, 1598, 1615, 1618,5 neben einander ;/ so wird der Unterschied in der Sprache, in Rücksicht der Feinheit und Ge- schmeidigkeit, gewiß leicht bemerkt werden können. Der Styl unserer originellen Schriftsteller, besonders derer, die in der Hauptstadt des Königreichs lebten, ist gewöhnlich fließender, ihr Ausdruck treffender und angemessener, als in den frühern Übersetzungen, weil man oft, ehe noch die Sprache hinlänglichen Reichthum an Wörtern, Bestimmtheit in Ausdrücken und Leich- tigkeit in Wendungen hatte, buchstäblich und knechtisch zu übersetzen gezwungen war. Die Schwierigkeit ward allmählich überwunden; die Übersetzungen werden von Zeit zu Zeit unge- zwungener, geschmeidiger, durch die Wahl der Ausdrücke be- stimmter und dabei verständlicher. Die zu Venedig 1506 gedruckte Bibel ist in Ansehung der Sprache und des Ausdrucks von den frühern Auflagen (Prag 1 Česká kronika (překlad Konáčův). 2 Kroniky dvě o založení země české. 3 Kniehy kronik Jana Kariona (překlad Burjána Sobka z Kornic). 4 Kronika světa. 5 Písně chval božských 1541 (v Praze, vydání Jana Roha), Kan- cionál Šamotulský 1561, Kancionál Evančický 1564, Kancionály Kralické (1576, 1581, 1594, 1598), Písně duchovní evangelistské 1615, 2. vyd. 1618. (Srv. Josef Jireček: Hymnologia bohemica, 1878, str. 14—16, 26—28, a Zíbrt BČH III., 1906, č. 3513, 3520, 3527, 3531, 3536, 3541, 3544, 3546; tam podrobnější tituly.)
152 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 1771178/179 sammelt seit vielen Jahren zu einer vollstän digen Geschichte der Buchdruckerkunst, worin alle in Böhmen gedruckte Werke vom ersten typographischen Produkte bis 1630 verzeichnet wer- den sollen. Jetzt müssen wir uns Leider! mit dem Index der verbotenen Bücher behelfen, wenn er gleich nicht dazu bestimmt war. In den böhmischen Werken der originellen Schriftsteller sowohl als der übersetzer, welche diese Epoche hindurch erschie- nen, sind die Fortschritte in der Ausbildung, Verfeinerung und Bereicherung der böhmischen Sprache sichtbar. So mußte Wele- slawin die alte Übersetzung des Aeneas Sylvius, die schon 1510 in 4. zu Prag gedruckt war,1 im J. 1585 nach dem Sprachgebrau- che seiner Zeitgenossen verbessern.2 Man vergleiche die böhmi- sche Übersetzung von Karions Chronik, welche zu Leutomyschel 1541,3 und die neuere Weleslawinische, welche zu Prag 1584. gedruckt worden, mit einander, oder man stelle die Gesangbü- cher der böhmischen Brüder, von den Jahren 1541, 1561, 1564, 1576, 1581, 1594, 1598, 1615, 1618,5 neben einander ;/ so wird der Unterschied in der Sprache, in Rücksicht der Feinheit und Ge- schmeidigkeit, gewiß leicht bemerkt werden können. Der Styl unserer originellen Schriftsteller, besonders derer, die in der Hauptstadt des Königreichs lebten, ist gewöhnlich fließender, ihr Ausdruck treffender und angemessener, als in den frühern Übersetzungen, weil man oft, ehe noch die Sprache hinlänglichen Reichthum an Wörtern, Bestimmtheit in Ausdrücken und Leich- tigkeit in Wendungen hatte, buchstäblich und knechtisch zu übersetzen gezwungen war. Die Schwierigkeit ward allmählich überwunden; die Übersetzungen werden von Zeit zu Zeit unge- zwungener, geschmeidiger, durch die Wahl der Ausdrücke be- stimmter und dabei verständlicher. Die zu Venedig 1506 gedruckte Bibel ist in Ansehung der Sprache und des Ausdrucks von den frühern Auflagen (Prag 1 Česká kronika (překlad Konáčův). 2 Kroniky dvě o založení země české. 3 Kniehy kronik Jana Kariona (překlad Burjána Sobka z Kornic). 4 Kronika světa. 5 Písně chval božských 1541 (v Praze, vydání Jana Roha), Kan- cionál Šamotulský 1561, Kancionál Evančický 1564, Kancionály Kralické (1576, 1581, 1594, 1598), Písně duchovní evangelistské 1615, 2. vyd. 1618. (Srv. Josef Jireček: Hymnologia bohemica, 1878, str. 14—16, 26—28, a Zíbrt BČH III., 1906, č. 3513, 3520, 3527, 3531, 3536, 3541, 3544, 3546; tam podrobnější tituly.)
Strana 153
179/180/181 Sprache und Litteratur (1792) 153 1488, Kuttenberg 1489) sehr verschieden. Die Correktoren, Jo- hann Gindřisky von Saatz,1 dessen Nahmen auch hinter einem Traktätlein ZRCADLKO genannt, welches mit des h./ BERNARDS geistlichem Streite (0 BOGI DUCHOWNJM) zu gleicher Zeit 1506 daselbst herauskam, unterschrieben ist, und Thomas Molek von Königgrätz waren beflissen, die Übersetzung ihren Zeitgenossen recht verständlich zu machen. In der Sewerinischen vom J. 1529 warf man die veralteten Wörter an den Rand hinaus und nahm verständlichere oder bestimmtere Ausdrücke in den Text auf. Melantrych erwarb sich ein vorzügliches Verdienst um die böh- mische Nation durch seine schönen und verbesserten vier BIBEL- AUSGABEN. Syxt von Ottersdorf, der ins Ausland reisete und grie- chisch lernete, um die Bibel besser zu verstehen, leistete ihm hierbei Hülfe. Man findet im Neuen Testamente schon manche Zusätze aus dem griechischen Texte, die in der Vulgata fehlen. Daher mag es gekommen sein, daß der Jesuit Wenzel Sturem, und andere dem Melantrych Schuld gaben, er habe die Bibel ver- hunzet (zmelantrychowal). Balbin (Boh. Doct. P. II. p. 292.) war gerechter gegen ihn, indem er sein Verdienst dankbar / erkennet, (lectissimos libros bohemica lingua plurimos edendo .....2 linguam bohemicam multum promouit et auxit), und ihn der Bibel wegen weiter entschuldigt. In der Apologie der Slawi- schen Sprache3 S. 114 urtheilt er ganz ohne Vorurtheil über Me- lantrychs und der böhmischen Brüder Bibelausgaben : postremae duae, etsi ab haereticis perfectae,4 eleganter5 latinas sententias expresserunt. Balbin würde sich seiner Gesellen geschämet ha- ben, wenn man ihn davon überzeuget hätte, daß die Jesuiten nach hundert Jahren (1677—1715) dem Melantrych nicht nur nicht übertroffen haben, sondern ihn größtentheils folgten und oft nur dann verließen, wenn er freier und verständlicher über- sezt hatte, als sie es, der lieben Vulgata zu Gefallen, thun wollten oder konnten. Benel3 Optat und Peter Gzel vereinigten ihre Kräfte und gebrauchten verschiedene dienliche Hülfsmittel bei ihrer neuen Ubersetzung des N. TESTAMENTS nach der lateinischen des Erasmus, die sie 1533 zu Namiest ans Licht stellten. Bald dar- 1 Jan Jindřišský z Žatce. 2 Dobrovský tiskne pomlčku —; jde však o tři vynechané řádky. 3 Dissertatio apologetica pro lingua Slavonica, praecipue Bohemica. Opus postumum. Pragae 1775. 4 Dobrovský: profectae. 5 Podtrhuje Dobrovský. 6 Nový testament... od Erasma Roterodamského přehlednutý. . od kněze Beneše Optata z Telče a Petra Gzele z Prahy.
179/180/181 Sprache und Litteratur (1792) 153 1488, Kuttenberg 1489) sehr verschieden. Die Correktoren, Jo- hann Gindřisky von Saatz,1 dessen Nahmen auch hinter einem Traktätlein ZRCADLKO genannt, welches mit des h./ BERNARDS geistlichem Streite (0 BOGI DUCHOWNJM) zu gleicher Zeit 1506 daselbst herauskam, unterschrieben ist, und Thomas Molek von Königgrätz waren beflissen, die Übersetzung ihren Zeitgenossen recht verständlich zu machen. In der Sewerinischen vom J. 1529 warf man die veralteten Wörter an den Rand hinaus und nahm verständlichere oder bestimmtere Ausdrücke in den Text auf. Melantrych erwarb sich ein vorzügliches Verdienst um die böh- mische Nation durch seine schönen und verbesserten vier BIBEL- AUSGABEN. Syxt von Ottersdorf, der ins Ausland reisete und grie- chisch lernete, um die Bibel besser zu verstehen, leistete ihm hierbei Hülfe. Man findet im Neuen Testamente schon manche Zusätze aus dem griechischen Texte, die in der Vulgata fehlen. Daher mag es gekommen sein, daß der Jesuit Wenzel Sturem, und andere dem Melantrych Schuld gaben, er habe die Bibel ver- hunzet (zmelantrychowal). Balbin (Boh. Doct. P. II. p. 292.) war gerechter gegen ihn, indem er sein Verdienst dankbar / erkennet, (lectissimos libros bohemica lingua plurimos edendo .....2 linguam bohemicam multum promouit et auxit), und ihn der Bibel wegen weiter entschuldigt. In der Apologie der Slawi- schen Sprache3 S. 114 urtheilt er ganz ohne Vorurtheil über Me- lantrychs und der böhmischen Brüder Bibelausgaben : postremae duae, etsi ab haereticis perfectae,4 eleganter5 latinas sententias expresserunt. Balbin würde sich seiner Gesellen geschämet ha- ben, wenn man ihn davon überzeuget hätte, daß die Jesuiten nach hundert Jahren (1677—1715) dem Melantrych nicht nur nicht übertroffen haben, sondern ihn größtentheils folgten und oft nur dann verließen, wenn er freier und verständlicher über- sezt hatte, als sie es, der lieben Vulgata zu Gefallen, thun wollten oder konnten. Benel3 Optat und Peter Gzel vereinigten ihre Kräfte und gebrauchten verschiedene dienliche Hülfsmittel bei ihrer neuen Ubersetzung des N. TESTAMENTS nach der lateinischen des Erasmus, die sie 1533 zu Namiest ans Licht stellten. Bald dar- 1 Jan Jindřišský z Žatce. 2 Dobrovský tiskne pomlčku —; jde však o tři vynechané řádky. 3 Dissertatio apologetica pro lingua Slavonica, praecipue Bohemica. Opus postumum. Pragae 1775. 4 Dobrovský: profectae. 5 Podtrhuje Dobrovský. 6 Nový testament... od Erasma Roterodamského přehlednutý. . od kněze Beneše Optata z Telče a Petra Gzele z Prahy.
Strana 154
154 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 181/182/183 auf, 1564, I verfertigte Johann Blahoslaw (geb. 1523 † 1571), den die Altesten der Brüdergemeine nach Wittenberg und Basel schickten, um die Theologie zu studiren und Sprachen zu er- lernen, eine Übersetzung des N. TESTAMENTS aus dem Original- texte.1 Endlich brachten mehrere gelehrte und Sprachkündige Männer aus der böhmisch-mährischen Brüdergemeine die Über- setzung der ganzen Bibel, mit Randanmerkungen und Erklärun- gen versehen, 1579—1593 in sechs Quartbänden, zu Stande, welche in Ansehung der Orthographie und Sprachrichtigkeit für das erste klassische Werk gehalten wird. Selbst der gelehrte Weleslawin nahm ihre Orthographie an, sogar den Unter- schied des I und l’, welchen die Böhmen vorhin nicht beobachtet hatten. Sogar der Jesuit Mathias Steyer empfiehlt diese schöne und prächtige Ausgabe als ein Muster der böhmischen Sprache, wornach er auch seine Anleitung zur böhmischen Ortho- graphie 1668 3 entworfen hat. In Ansehung der böhmischen Aus- drücke ist sie auch bei der katholischen Bibellausgabe 1677— 1715, obschon die Melantrychische durchgängig zum Grunde ge- legt wurde, fleißig gebraucht worden. Da es seit dem Anfange des sechzehnten Jahrhunderts an guten Mustern der böhmischen Schreibart nicht fehlte, und man doch schon zu bemerken anfing, daß einige davon abwichen, so war man bemühet, nach Regeln, die man aus den besten Schrif- ten abstrahirte, die Sprache zu lehren. Beneß3 Optat und Peter Gzel gaben die erste GRAMMATIK 1533 zu Namiest heraus,4 und sie waren die ersten, die eine regelmäßigere Orthographie fest- setzten und in ihrer Übersetzung des N. Testaments selbst be- folgten. In dem Theile, den sie Etymologie nannten, tragen sie den Syntax aller Redetheile vor, und zeigen die richtige und fehlerhafte Construction in vielen Beispielen. Von der Declina- tion und Conjugation, vom Geschlechte der Substantive und vie- len andern Theilen der Grammatik zu handeln, schien ihnen für gebohrne Böhmen überflüßig. Im J. 1535 kam die Orthographie, 1 Nový zákon vnově do češtiny přeložený. 2 Bible Kralická (I. díl 1579, II. 1580, III. 1582, IV. 1587, V. 1588, VI. 1593). 3 Výborně dobrý Způsob, jak se má dobře po Česku psáti neb tisknauti. Vytažený z České Biblí, která mezi Nekatolickými jest u veliké vážnosti... Způsob jejího písma nemůže se než nad míru chváliti, a ten tuto se vykládá, a hoden jest, aby všickni školní mistrové poručili svým učedlníkům jej ... bedlivě čísti a podle něho psáti se učiti. Grammatika česká v dvojí stránce. 4
154 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 181/182/183 auf, 1564, I verfertigte Johann Blahoslaw (geb. 1523 † 1571), den die Altesten der Brüdergemeine nach Wittenberg und Basel schickten, um die Theologie zu studiren und Sprachen zu er- lernen, eine Übersetzung des N. TESTAMENTS aus dem Original- texte.1 Endlich brachten mehrere gelehrte und Sprachkündige Männer aus der böhmisch-mährischen Brüdergemeine die Über- setzung der ganzen Bibel, mit Randanmerkungen und Erklärun- gen versehen, 1579—1593 in sechs Quartbänden, zu Stande, welche in Ansehung der Orthographie und Sprachrichtigkeit für das erste klassische Werk gehalten wird. Selbst der gelehrte Weleslawin nahm ihre Orthographie an, sogar den Unter- schied des I und l’, welchen die Böhmen vorhin nicht beobachtet hatten. Sogar der Jesuit Mathias Steyer empfiehlt diese schöne und prächtige Ausgabe als ein Muster der böhmischen Sprache, wornach er auch seine Anleitung zur böhmischen Ortho- graphie 1668 3 entworfen hat. In Ansehung der böhmischen Aus- drücke ist sie auch bei der katholischen Bibellausgabe 1677— 1715, obschon die Melantrychische durchgängig zum Grunde ge- legt wurde, fleißig gebraucht worden. Da es seit dem Anfange des sechzehnten Jahrhunderts an guten Mustern der böhmischen Schreibart nicht fehlte, und man doch schon zu bemerken anfing, daß einige davon abwichen, so war man bemühet, nach Regeln, die man aus den besten Schrif- ten abstrahirte, die Sprache zu lehren. Beneß3 Optat und Peter Gzel gaben die erste GRAMMATIK 1533 zu Namiest heraus,4 und sie waren die ersten, die eine regelmäßigere Orthographie fest- setzten und in ihrer Übersetzung des N. Testaments selbst be- folgten. In dem Theile, den sie Etymologie nannten, tragen sie den Syntax aller Redetheile vor, und zeigen die richtige und fehlerhafte Construction in vielen Beispielen. Von der Declina- tion und Conjugation, vom Geschlechte der Substantive und vie- len andern Theilen der Grammatik zu handeln, schien ihnen für gebohrne Böhmen überflüßig. Im J. 1535 kam die Orthographie, 1 Nový zákon vnově do češtiny přeložený. 2 Bible Kralická (I. díl 1579, II. 1580, III. 1582, IV. 1587, V. 1588, VI. 1593). 3 Výborně dobrý Způsob, jak se má dobře po Česku psáti neb tisknauti. Vytažený z České Biblí, která mezi Nekatolickými jest u veliké vážnosti... Způsob jejího písma nemůže se než nad míru chváliti, a ten tuto se vykládá, a hoden jest, aby všickni školní mistrové poručili svým učedlníkům jej ... bedlivě čísti a podle něho psáti se učiti. Grammatika česká v dvojí stránce. 4
Strana 155
184/185 Sprache und Litteratur (1792) 155 I verbunden mit einer Anleitung zur Rechenkunst, unter dem Titel : ISAGOGIKON, wieder daselbst, und ein Nachdruck davon zu Proßnitz bei Johann Günther 1548 in 8. heraus. Um diese Zeit zeigte zu Prag Simon Hagek (eruditus proprietatisque nostrae natiuae linguae studiosissimus, nach dem Lupač beim 29. Oktober, wo er sein Sterbejahr (1551) verzeichnet hat), in einer lateinisch geschriebenen TABELLE1 den richtigen Gebrauch der Participien in Ansehung des Geschlechtes und der Zahl. Matthäus Kollinus nahm sie in seine lateinische GRAMMATIK2 (Prag 1564. 8.) auf und vermehrte sie. Johann Blahoslaw verfaßte eine böh- mische GRAMMATIK, die zwar nie gedruckt worden, aber gewiß in den Schulen der Brüdergemeinen in Mähren gebraucht worden ist.3 Matthäus von Benessau, der auch in seinem4 etymologischen Versuche (KNJŽKA SLOW ČESKÝCH WYLOŽENÝCH, Prag 1587) Pro- ben gründlicher Sprachkunde gegeben hat, eignete seine GRAM- MATIK5 dem K. Rudolph zu. Andreas Klatowsky widmete seine böhmisch-deutsche ! Anleitung unter dem Titel: EIN BÜCHLEIN IN BÖHMISCHER UND DEUTSCHER SPRACH, wie ein Beham° deutsch, deßgleichen ein Deutscher beheimisch lesen, schreiben und re- den lernen" soll,s Prag, 1578 in 8., drei adelichen Jünglingen, Adam Hoffmann Freiherrn von Grünbühl und Strechaw, Sig- mund Georg von Ditrichstein und Reimund Fucker, in Anse- hung der Gunst und Liebe, wie sich Klatowsky ausdruckt, so ihr in9 der böhmischen Sprache traget. In den ersten Anfängen hatten sie den Johann von Hasenberg, Dechant zu Leutmeritz zu ihrem Lehrer. Man hat die Nützlichkeit dieser praktischen An- leitung nicht verkannt, indem man sie öfters, zu Prag 1603, zu Olmütz 1614 bei Handl, 1641 bei Hradecky, nachgedruckt hat. 1 Tabula de proprietate participiorum. 2 Grammatica linguae Bohemicae (De quatuor partibus gramma- tices praeceptiunculae compendiosae). 3 Gramatika česká. Napsána 1571, tiskem vyšla teprve 1857 ve Vídni péčí P. Ignáce Hradila a J. Jirečka. 4 Dobrovský: seinen. 5 Grammatica Bohemica. 6 Dobrovský: Behem. V Mus. výt. 1. v slově Behem nad druhým e nadepsal a a po levé straně napsal: Beham. 7 Dobrovský: reden soll. V Mus. výt. 1. za slovem reden udělal vy- nechávací znaménko a po pravé straně připsal: lernen. 8 Knížka v českém a německém jazyku složená, kterakby Čech ně- mecky a Němec česky čísti, psáti a mluviti učiti se měl. 9 V Mus. výt. 1. Dobrovský slůvko in podtrhl a po pravé straně na- psal: zu.
184/185 Sprache und Litteratur (1792) 155 I verbunden mit einer Anleitung zur Rechenkunst, unter dem Titel : ISAGOGIKON, wieder daselbst, und ein Nachdruck davon zu Proßnitz bei Johann Günther 1548 in 8. heraus. Um diese Zeit zeigte zu Prag Simon Hagek (eruditus proprietatisque nostrae natiuae linguae studiosissimus, nach dem Lupač beim 29. Oktober, wo er sein Sterbejahr (1551) verzeichnet hat), in einer lateinisch geschriebenen TABELLE1 den richtigen Gebrauch der Participien in Ansehung des Geschlechtes und der Zahl. Matthäus Kollinus nahm sie in seine lateinische GRAMMATIK2 (Prag 1564. 8.) auf und vermehrte sie. Johann Blahoslaw verfaßte eine böh- mische GRAMMATIK, die zwar nie gedruckt worden, aber gewiß in den Schulen der Brüdergemeinen in Mähren gebraucht worden ist.3 Matthäus von Benessau, der auch in seinem4 etymologischen Versuche (KNJŽKA SLOW ČESKÝCH WYLOŽENÝCH, Prag 1587) Pro- ben gründlicher Sprachkunde gegeben hat, eignete seine GRAM- MATIK5 dem K. Rudolph zu. Andreas Klatowsky widmete seine böhmisch-deutsche ! Anleitung unter dem Titel: EIN BÜCHLEIN IN BÖHMISCHER UND DEUTSCHER SPRACH, wie ein Beham° deutsch, deßgleichen ein Deutscher beheimisch lesen, schreiben und re- den lernen" soll,s Prag, 1578 in 8., drei adelichen Jünglingen, Adam Hoffmann Freiherrn von Grünbühl und Strechaw, Sig- mund Georg von Ditrichstein und Reimund Fucker, in Anse- hung der Gunst und Liebe, wie sich Klatowsky ausdruckt, so ihr in9 der böhmischen Sprache traget. In den ersten Anfängen hatten sie den Johann von Hasenberg, Dechant zu Leutmeritz zu ihrem Lehrer. Man hat die Nützlichkeit dieser praktischen An- leitung nicht verkannt, indem man sie öfters, zu Prag 1603, zu Olmütz 1614 bei Handl, 1641 bei Hradecky, nachgedruckt hat. 1 Tabula de proprietate participiorum. 2 Grammatica linguae Bohemicae (De quatuor partibus gramma- tices praeceptiunculae compendiosae). 3 Gramatika česká. Napsána 1571, tiskem vyšla teprve 1857 ve Vídni péčí P. Ignáce Hradila a J. Jirečka. 4 Dobrovský: seinen. 5 Grammatica Bohemica. 6 Dobrovský: Behem. V Mus. výt. 1. v slově Behem nad druhým e nadepsal a a po levé straně napsal: Beham. 7 Dobrovský: reden soll. V Mus. výt. 1. za slovem reden udělal vy- nechávací znaménko a po pravé straně připsal: lernen. 8 Knížka v českém a německém jazyku složená, kterakby Čech ně- mecky a Němec česky čísti, psáti a mluviti učiti se měl. 9 V Mus. výt. 1. Dobrovský slůvko in podtrhl a po pravé straně na- psal: zu.
Strana 156
156 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 185/186/187 Die sogenannte Jakobäische Grammatik ist nur ein Nachdruck von der ersten Namiester,1 welchen Wenzel Philomates 1588 zu Prag bei Georg Jakobäi Dačicky veranstaltet hat. Endlich un- ternahm es Mag. Laurentius Benediktus von Nudožerin,2 Pro- fessor zu Prag, eine GRAMMATIK zu schreiben,! welche des be- rühmten Weleslawins Beifall erhielt. Sie erschien 1603 in 8. zu Prag3 ; wozu noch die böhmische Paraphrasis einiger PSALMEN,4 1606, gehöret, weil er im letztern Werklein die Prosodie weit- läuftiger als irgend jemand vor ihm abhandelt. Die böhmischen Wörterbücher, die diese Epoche hindurch erschienen sind, habe ich im ersten Bande der böhm. Litt. S. 250—2535 angeführet und beurtheilet. Durch alle diese grammatischen Schriften hat zwardie Sprache im Ganzen nicht so viel gewonnen, als durch die häufigen Bücher guter Schriftsteller ; allein es ist doch jungen Leuten die Erlernung derselben dadurch erleichtert, und häufigern Sprach- fehlern, wenigstens in zweifelhaften Fällen, abgeholfen worden. Da die Böhmen auch die Früchte, die auf fremden Boden gewachsen waren, genießen wollten, so säumten sie nicht, ihren ungelehrtern Landsleuten mit Übersetzungen ausländischer Pro- dukte zu dienen. Da nun diese sehr häufig waren, so geschah es, daß / sie bald mehr Übersetzungen fremder Schriften, als einhei- mischer Originalwerke bekamen. Das Verzeichniß böhmischer Ubersetzungen alter Lateinischer und Griechischer Schriftstel- ler, welches Voigt Act. Litt. Boh. Vol. I. p. 1636—1687 vor 18 Jahren gemacht hat, ließe sich aus dem Katalogus der jetzigen Nationalbibliothek bei der Universität um mehr als drei Viertel vermehren, ohne die Übersetzungen aus dem Deutschen, deren Anzahl viel beträchtlicher ist, mitzurechnen. Unter den Original-Schriftstellern haben sich in diesem Zeitraume vorzüglich ausgezeichnet: 1 Viz G II. 183 [154] a pz. 4. 2 Dobrovský tiskovou chybou: Rudožerin. V Mus. výt. 1. opravil (R přeškrtnuv a po straně napsav N) na: Nudožerin. 3 Grammaticae Bohemicae ad leges naturalis methodi conformatae et notis numerisque illustratae ac distinctae, libri duo. 4 Paraphrasis na 10 žalmů. 5 Dobrovský odkazuje omylem na str. 253—256, ale na těchto strán- kách je „Antwort“ na „Zweyte Frage“ („Ist auch kein vollständiges Lexikon zu erwarten?“), v níž je toliko řeč o Slovaři z r. 1716; o oněch českých slovnících Dobrovský promlouvá na str. 250—252, které obsahují „Antwort" na „Erste Frage“ („Haben die Böhmen, die so sehr auf ihre Sprache stolz sind, kein vollständiges böhmisches Lexikon?“). poznámka d). 7Dobrovský chybně 167.
156 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 185/186/187 Die sogenannte Jakobäische Grammatik ist nur ein Nachdruck von der ersten Namiester,1 welchen Wenzel Philomates 1588 zu Prag bei Georg Jakobäi Dačicky veranstaltet hat. Endlich un- ternahm es Mag. Laurentius Benediktus von Nudožerin,2 Pro- fessor zu Prag, eine GRAMMATIK zu schreiben,! welche des be- rühmten Weleslawins Beifall erhielt. Sie erschien 1603 in 8. zu Prag3 ; wozu noch die böhmische Paraphrasis einiger PSALMEN,4 1606, gehöret, weil er im letztern Werklein die Prosodie weit- läuftiger als irgend jemand vor ihm abhandelt. Die böhmischen Wörterbücher, die diese Epoche hindurch erschienen sind, habe ich im ersten Bande der böhm. Litt. S. 250—2535 angeführet und beurtheilet. Durch alle diese grammatischen Schriften hat zwardie Sprache im Ganzen nicht so viel gewonnen, als durch die häufigen Bücher guter Schriftsteller ; allein es ist doch jungen Leuten die Erlernung derselben dadurch erleichtert, und häufigern Sprach- fehlern, wenigstens in zweifelhaften Fällen, abgeholfen worden. Da die Böhmen auch die Früchte, die auf fremden Boden gewachsen waren, genießen wollten, so säumten sie nicht, ihren ungelehrtern Landsleuten mit Übersetzungen ausländischer Pro- dukte zu dienen. Da nun diese sehr häufig waren, so geschah es, daß / sie bald mehr Übersetzungen fremder Schriften, als einhei- mischer Originalwerke bekamen. Das Verzeichniß böhmischer Ubersetzungen alter Lateinischer und Griechischer Schriftstel- ler, welches Voigt Act. Litt. Boh. Vol. I. p. 1636—1687 vor 18 Jahren gemacht hat, ließe sich aus dem Katalogus der jetzigen Nationalbibliothek bei der Universität um mehr als drei Viertel vermehren, ohne die Übersetzungen aus dem Deutschen, deren Anzahl viel beträchtlicher ist, mitzurechnen. Unter den Original-Schriftstellern haben sich in diesem Zeitraume vorzüglich ausgezeichnet: 1 Viz G II. 183 [154] a pz. 4. 2 Dobrovský tiskovou chybou: Rudožerin. V Mus. výt. 1. opravil (R přeškrtnuv a po straně napsav N) na: Nudožerin. 3 Grammaticae Bohemicae ad leges naturalis methodi conformatae et notis numerisque illustratae ac distinctae, libri duo. 4 Paraphrasis na 10 žalmů. 5 Dobrovský odkazuje omylem na str. 253—256, ale na těchto strán- kách je „Antwort“ na „Zweyte Frage“ („Ist auch kein vollständiges Lexikon zu erwarten?“), v níž je toliko řeč o Slovaři z r. 1716; o oněch českých slovnících Dobrovský promlouvá na str. 250—252, které obsahují „Antwort" na „Erste Frage“ („Haben die Böhmen, die so sehr auf ihre Sprache stolz sind, kein vollständiges böhmisches Lexikon?“). poznámka d). 7Dobrovský chybně 167.
Strana 157
187/188/189 Sprache und Litteratur (1792) 157 Nikolaus Konáč, dessen Werke schon in der vorigen Periode genannt worden sind." Martin Kuthen, dem wir die erste gedruckte böhmische KRONIK2 (Prag 1539, 4.) zu danken haben. Brykcy von Licko, der 1536 zu Leutomyschel in Fol. das erste STADTRECHT3 und sonst andere Schriften herausgab. Sixt von Ottersdorf schrieb die GESCHICHTE seiner Zeit, die zwar nie gedruckt, aber immer sehr geschätzt worden ist.4 Er hatte sich seit 1547 ganz seiner Nation durch verschiedene Schriften, die er entweder übersetzte, oder zum Druck beför- derte, gewidmet. Wenzel Hagek von Libočan, den einige den böhmischen Li- vius nennen, hatte das Glück in deutscher Übersetzung dreimal gedruckt zu werden, ohne es in Ansehung des innern Werthes zu verdienen, allein als Originalwerk der ersten Klasse bleibt uns seine böhmische KRONIK5 (Prag, 1541. Fol.) immer ein schätz- bares Denkmal unserer Muttersprache, so gezwungen auch oft durch willkürliche Versetzungen der Wörter seine Perioden aus- fallen mußten. Johann Augusta ist seiner reinen, präcisen Schreibart we- gen, so wie sein Glaubensgenosse Johann Blahoslaw, sehr ange- nehm zu lesen. Simon Lomnicky von Budeč, einer der leichtesten Dichter, der erste und letzte gekrönte böhmische Dichter. Seine Reime I wenn gleich manche hart klingen, sind ungleich fließender, als seine Prosa. Seiner Werke sind viele, und seiner einzelnen Lieder, die er durch 40 Jahre verfertigte, eine unendliche Menge. Seine Stärke war im Komischen und zwar in der Satyre. Georg Vetter (Streyc), ein mährischer Bruder, hatte nicht „ nur an der vortrefflichen Kralitzer BIBELÜBERSETZUNG Antheil, sondern brachte die PSALMEN" in böhmische Reime in einer so erhabenen, der geistlichen Ode würdigen Schreibart, daß ihn hierinn noch niemand übertroffen hat. Adam Daniel von Weleslawina (geb. 1546 † 1599) hat alle 1 G II. 166—168 [145—146]. 2 Kronika o založení země české. 3 Knihy městských práv. 4 Akta aneb knihy památné, čili historie oněch dvou nepokojných let v Čechách 1546 a 1547. V úplném znění nevyšlo tiskem dosud, zkráceně vydal Josef Teige v Praze r. 1918 ve „Světové knihovně“ (č. 1363—1379). 5 Kronika česká. 6 Žalmové aneb zpěvové sv. Davida. 1587.
187/188/189 Sprache und Litteratur (1792) 157 Nikolaus Konáč, dessen Werke schon in der vorigen Periode genannt worden sind." Martin Kuthen, dem wir die erste gedruckte böhmische KRONIK2 (Prag 1539, 4.) zu danken haben. Brykcy von Licko, der 1536 zu Leutomyschel in Fol. das erste STADTRECHT3 und sonst andere Schriften herausgab. Sixt von Ottersdorf schrieb die GESCHICHTE seiner Zeit, die zwar nie gedruckt, aber immer sehr geschätzt worden ist.4 Er hatte sich seit 1547 ganz seiner Nation durch verschiedene Schriften, die er entweder übersetzte, oder zum Druck beför- derte, gewidmet. Wenzel Hagek von Libočan, den einige den böhmischen Li- vius nennen, hatte das Glück in deutscher Übersetzung dreimal gedruckt zu werden, ohne es in Ansehung des innern Werthes zu verdienen, allein als Originalwerk der ersten Klasse bleibt uns seine böhmische KRONIK5 (Prag, 1541. Fol.) immer ein schätz- bares Denkmal unserer Muttersprache, so gezwungen auch oft durch willkürliche Versetzungen der Wörter seine Perioden aus- fallen mußten. Johann Augusta ist seiner reinen, präcisen Schreibart we- gen, so wie sein Glaubensgenosse Johann Blahoslaw, sehr ange- nehm zu lesen. Simon Lomnicky von Budeč, einer der leichtesten Dichter, der erste und letzte gekrönte böhmische Dichter. Seine Reime I wenn gleich manche hart klingen, sind ungleich fließender, als seine Prosa. Seiner Werke sind viele, und seiner einzelnen Lieder, die er durch 40 Jahre verfertigte, eine unendliche Menge. Seine Stärke war im Komischen und zwar in der Satyre. Georg Vetter (Streyc), ein mährischer Bruder, hatte nicht „ nur an der vortrefflichen Kralitzer BIBELÜBERSETZUNG Antheil, sondern brachte die PSALMEN" in böhmische Reime in einer so erhabenen, der geistlichen Ode würdigen Schreibart, daß ihn hierinn noch niemand übertroffen hat. Adam Daniel von Weleslawina (geb. 1546 † 1599) hat alle 1 G II. 166—168 [145—146]. 2 Kronika o založení země české. 3 Knihy městských práv. 4 Akta aneb knihy památné, čili historie oněch dvou nepokojných let v Čechách 1546 a 1547. V úplném znění nevyšlo tiskem dosud, zkráceně vydal Josef Teige v Praze r. 1918 ve „Světové knihovně“ (č. 1363—1379). 5 Kronika česká. 6 Žalmové aneb zpěvové sv. Davida. 1587.
Strana 158
158 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 189/190/191 seine Vorgänger durch die Menge und Korrektheit seiner Werke übertroffen. Balbin urtheilt ganz richtig von ihm, wenn er sagt: denique quidquid doctum atque eruditum Rudolpho II. im- perante in Bohemia lucem aspexit, Weleslawinum vel autorem vel interpretem vel adjutorem vel ad extremum Typographum habuit, praeclaro diligentiae et de patria bene merendi argu- mento. Infinitum esset / percensere omnia, quae Weleslawino quodammodo obstetricante ejusque typis venere in lucem.1 Boh. Doct. P. II. p. 53. In dem dritten Theile der Abbildungen Böhmischer und Mährischer Gelehrten sind die wichtigsten sei- ner Werke verzeichnet.2 Alle seine Schriften, nebst denen, die er durch 19 Jahre druckte, neben einander gestellt, würden eine ganze Bibliothek ausmachen. Unter der großen Zahl der bessern Übersetzer verdienen vor andern Johann Aquilinas,3 Johann Straňensky, von dem wir auch einige Originalwerke haben,4 Thomas Reschelius, Thaddäus von Hagek, dem wir den böhmischen MATHIOLUS zu danken ha- ben,5 Wenzel Placelius, Adam Huber von Risenbach, Johann Ko- cynus von Kocyneto, Abraham Gynterod, der uns mit einer gu- ten Übersetzung des XENOPHON 1605 in 4. beschenkte," und der Jesuit Adalbert Scypio genennt zu werden. Es sei mir noch erlaubt, mit dem sehr treffenden Urtheile Weleslawins, über die Mittel der weitern Ausbildung der böhmi-/schen Sprache, diesen Zeitraum zu beschließen. „Singu- lari enim consilio Emmelium imitatus," sagt er in der Vorrede zur Sylva quadrilinguis, die er 1598 herausgab, reliquis tribus linguis addere studuis synonymicas phrases nostrae linguae Bohemicae, vt cuivis et comparatio illius cum caeteris linguis, et copia, elegantia, splendorque, quibus haud vlli alii cedit, facile appareret. Non enim cum illis sentio, qui eam vt barbaram ca- haben. 1 Balbín: in lucem venere. 2 1777, str. 30—34. 3 Jan Vorličný. Dobrovský tiskovou chybou: haden. V Mus. výt. 1. opravil na: Herbář jinak bylinář, 1562, v Praze. 5 6 Cyropaedia. Hodnověrná starožitná historia. 7 Veleslavín: imitatus Emmelium. s Dobrovský od slova „reliquis“ až k „studui“ vynechal. Ve „Ver- besserungen“ na konci G II. (nečíslovaná str. 220) poznamenal: „S. 191. Z. 4. nach herausgab setze hinzu: reliquis tribus linguis addere studui." V Mus. výt. 2. za slovem: herausgab udělal kolmou čáru a dole pod textem stránky napsal: reliquis tribus linguis addere studui. 9 Dobrovský slůvka „cuivis et“ vynechal.
158 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 189/190/191 seine Vorgänger durch die Menge und Korrektheit seiner Werke übertroffen. Balbin urtheilt ganz richtig von ihm, wenn er sagt: denique quidquid doctum atque eruditum Rudolpho II. im- perante in Bohemia lucem aspexit, Weleslawinum vel autorem vel interpretem vel adjutorem vel ad extremum Typographum habuit, praeclaro diligentiae et de patria bene merendi argu- mento. Infinitum esset / percensere omnia, quae Weleslawino quodammodo obstetricante ejusque typis venere in lucem.1 Boh. Doct. P. II. p. 53. In dem dritten Theile der Abbildungen Böhmischer und Mährischer Gelehrten sind die wichtigsten sei- ner Werke verzeichnet.2 Alle seine Schriften, nebst denen, die er durch 19 Jahre druckte, neben einander gestellt, würden eine ganze Bibliothek ausmachen. Unter der großen Zahl der bessern Übersetzer verdienen vor andern Johann Aquilinas,3 Johann Straňensky, von dem wir auch einige Originalwerke haben,4 Thomas Reschelius, Thaddäus von Hagek, dem wir den böhmischen MATHIOLUS zu danken ha- ben,5 Wenzel Placelius, Adam Huber von Risenbach, Johann Ko- cynus von Kocyneto, Abraham Gynterod, der uns mit einer gu- ten Übersetzung des XENOPHON 1605 in 4. beschenkte," und der Jesuit Adalbert Scypio genennt zu werden. Es sei mir noch erlaubt, mit dem sehr treffenden Urtheile Weleslawins, über die Mittel der weitern Ausbildung der böhmi-/schen Sprache, diesen Zeitraum zu beschließen. „Singu- lari enim consilio Emmelium imitatus," sagt er in der Vorrede zur Sylva quadrilinguis, die er 1598 herausgab, reliquis tribus linguis addere studuis synonymicas phrases nostrae linguae Bohemicae, vt cuivis et comparatio illius cum caeteris linguis, et copia, elegantia, splendorque, quibus haud vlli alii cedit, facile appareret. Non enim cum illis sentio, qui eam vt barbaram ca- haben. 1 Balbín: in lucem venere. 2 1777, str. 30—34. 3 Jan Vorličný. Dobrovský tiskovou chybou: haden. V Mus. výt. 1. opravil na: Herbář jinak bylinář, 1562, v Praze. 5 6 Cyropaedia. Hodnověrná starožitná historia. 7 Veleslavín: imitatus Emmelium. s Dobrovský od slova „reliquis“ až k „studui“ vynechal. Ve „Ver- besserungen“ na konci G II. (nečíslovaná str. 220) poznamenal: „S. 191. Z. 4. nach herausgab setze hinzu: reliquis tribus linguis addere studui." V Mus. výt. 2. za slovem: herausgab udělal kolmou čáru a dole pod textem stránky napsal: reliquis tribus linguis addere studui. 9 Dobrovský slůvka „cuivis et“ vynechal.
Strana 159
191/192/193 Sprache und Litteratur (1792) 159 lumniantur, ut inopem et tenuem in angustos fines includunt, ut ineptam et ad res explicandas haud idoneam contemptim negli- gunt. Lingua Bohemica, ut nunc excultam habemus, elegans est, copiosa est, suauis est, grauis est, grandis est, et ad omni- um materiarum cum in Theologia tum in Philosophia exposi- tionem aptissima et commodissima.1 In qua ornanda, perpo- lienda, augenda et propaganda si nos Bohemi vel Germanorum vicinorum et civium nostrorum exemplo, studia veterum Grae- corum et Latinorum imitaremur, quibus omnes gentes barbarae erant, quae ipsorum lingua non loquebantur, iamdudum commi- grasset ad nos et in ciuitatem nostram/ transisset omnis sapien- tia graeca et latina, vna cum suis autoribus aeterna memoria dignis. Loqueretur nobiscum materna nostra lingua Plato,2 dis- putaret de natura, moribus et artibus doctissimus Aristoteles (in der Universitäts Bibliothek befinden sich Aristotelis Bücher von der Natur der Thiere in einer Handschrift auf Papier vom J. 15383),4 narraret5 historias apis attica Xenophons (dieß ist 1605 durch Abraham Gynterod geschehen7) etc. Sed contra- rium fieri videmus, fatone an incuria nostra nons difficile fuerit diuinare. Occasiones certe excolendae? linguae Bohe- micae tot se nobis hoc seculo offerunt, quot prioribus seculis “10 Majoribus nostris oblatae fuerunt nunquam. Sein Wunsch wäre vielleicht mit der Zeit ganz erfüllt worden, wenn die Verfügungen der böhmischen Stände auf dem Landtage von J. 1615, die böhmische Sprache betreffend, durch eine bald darauf erfolgte Revolution nicht vereitelt worden wären. Diese harten Verordnungen, wornach diejenigen, die der böhmischen Sprache kun dig eine fremde Sprache bei ihren Zusammenkünften ferner reden würden, das Land räumen sollten, sind zugleich ein Beweis, daß die deutsche Sprache sich schon allmählich11 unter den Böhmen verbreitet hatte. 1 Podtrhává Dobrovský. 2 Veleslavín: Plato, Philosophorum Deus. 3 Trč 235. Nyní vynechal Dobrovský Veleslavínovu větu o Ciceronovi: disse- reret de Republica peroraretque in foro eloquentissimus Cicero. 5 Veleslavín: narrarent. 6 U Veleslavína následuje nyní delší passus: „Herodotus ... intelli- geretur“, který Dobrovský vynechal. 7 Viz G II. 190 [158] a pozn. 6. 8 Dobrovský slůvko non vynechal. a Podtrhává Dobrovský. 10 Epistola dedicatoria str. 6—8 (nečísl.). 11 V Mus. výt. 1. Dobrovský tužkou v slově: allmählich škrtl první slabiku: all a po levé straně napsal: mächtig.
191/192/193 Sprache und Litteratur (1792) 159 lumniantur, ut inopem et tenuem in angustos fines includunt, ut ineptam et ad res explicandas haud idoneam contemptim negli- gunt. Lingua Bohemica, ut nunc excultam habemus, elegans est, copiosa est, suauis est, grauis est, grandis est, et ad omni- um materiarum cum in Theologia tum in Philosophia exposi- tionem aptissima et commodissima.1 In qua ornanda, perpo- lienda, augenda et propaganda si nos Bohemi vel Germanorum vicinorum et civium nostrorum exemplo, studia veterum Grae- corum et Latinorum imitaremur, quibus omnes gentes barbarae erant, quae ipsorum lingua non loquebantur, iamdudum commi- grasset ad nos et in ciuitatem nostram/ transisset omnis sapien- tia graeca et latina, vna cum suis autoribus aeterna memoria dignis. Loqueretur nobiscum materna nostra lingua Plato,2 dis- putaret de natura, moribus et artibus doctissimus Aristoteles (in der Universitäts Bibliothek befinden sich Aristotelis Bücher von der Natur der Thiere in einer Handschrift auf Papier vom J. 15383),4 narraret5 historias apis attica Xenophons (dieß ist 1605 durch Abraham Gynterod geschehen7) etc. Sed contra- rium fieri videmus, fatone an incuria nostra nons difficile fuerit diuinare. Occasiones certe excolendae? linguae Bohe- micae tot se nobis hoc seculo offerunt, quot prioribus seculis “10 Majoribus nostris oblatae fuerunt nunquam. Sein Wunsch wäre vielleicht mit der Zeit ganz erfüllt worden, wenn die Verfügungen der böhmischen Stände auf dem Landtage von J. 1615, die böhmische Sprache betreffend, durch eine bald darauf erfolgte Revolution nicht vereitelt worden wären. Diese harten Verordnungen, wornach diejenigen, die der böhmischen Sprache kun dig eine fremde Sprache bei ihren Zusammenkünften ferner reden würden, das Land räumen sollten, sind zugleich ein Beweis, daß die deutsche Sprache sich schon allmählich11 unter den Böhmen verbreitet hatte. 1 Podtrhává Dobrovský. 2 Veleslavín: Plato, Philosophorum Deus. 3 Trč 235. Nyní vynechal Dobrovský Veleslavínovu větu o Ciceronovi: disse- reret de Republica peroraretque in foro eloquentissimus Cicero. 5 Veleslavín: narrarent. 6 U Veleslavína následuje nyní delší passus: „Herodotus ... intelli- geretur“, který Dobrovský vynechal. 7 Viz G II. 190 [158] a pozn. 6. 8 Dobrovský slůvko non vynechal. a Podtrhává Dobrovský. 10 Epistola dedicatoria str. 6—8 (nečísl.). 11 V Mus. výt. 1. Dobrovský tužkou v slově: allmählich škrtl první slabiku: all a po levé straně napsal: mächtig.
Strana 160
160 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 193/194/195 §. 12. Sechste Periode. Die böhmische Sprache geräth in Verfall. Die Schlacht am weißen Berge 1620 lähmte und entkräftete die ganze böhmische Nation an Leib und Seele. Durch die dar- auf erfolgte Auswanderung der Nichtkatholischen ward Böhmen entvölkert und durch den dreißigjährigen1 Krieg das ganze Land so verheeret, daß sich der patriotische Jesuit Balbin mit Recht darüber wundert, wie noch Einwohner übrig bleiben konnten. Vt mirum sit, sagt er Epit. p. 630, post tot proscrip- tiones, caedes, fugas, expilationes incolas superesse. Hier fängt nun die traurigste Epoche der böhmischen Sprache und Litte- ratur an. Paul Stransky seufzte schon/ 1633 über den Verfall derselben : Majores nostri in eo (sermone patrio) 2 ornan- do, perpoliendo, augendo et ad posteritatem propagando, prae- cipue ac feliciter elaborarunt, imo ne neglectui haberetur, le- gibus cauerunt. (Ius. Prou. B. 32. Municip. B. 8. Comit. an. 1615. M. Ioh. Huss Exeges, in Decalog. C. 40.)3 Verum quam ii in eo excolendo ac in natiua puritate conseruando accurati fuerunt: tam aetas haec degener in eo foedando, inquinando, attenuando et obliuione aeterna damnando est impudens. Etenim quam nec in vitio ponunt plerique omnes, nec indecorum esse putant, ma- terna in lingua passim ridicule ookoixt(siv, tam decorum ac festiuum4 esse somniant, ad populum bojemicum effusissime5 BaoßaQ�stv. Rusticum opinione illorum est os pariter et calamus omnis, qui non peregrini idiotismi subinde coaceruatis cento- nibus ad fastidium exuberet. Coercendis &odovyROUTOig et quo- GOROLXOI istis, non vno me hercle, Valla haberemus nunc Bojemi opus et Linacro. Reipubl. Bojem. C. IV.6 Was würde Stransky von / unsern Zeiten sagen! Wenn auch Stransky's Urtheil ein wenig übertrieben scheinen mag, so darf man nur bedenken, daß Böhmen bis zu Ende des dreißigjährigen7 Krieges (1648) in einer Lage sich befand, die für die böhmische Sprache gar nicht vor- theilhaft war. Die Gelehrten und Prediger, weil sie größten- 1 Dobrovský: dreisigjährigen. 2 V závorce vysvětlivka Dobrovského. 3 To, co zde Dobrovský tiskne v závorce, uvádí Stránský v poznámce, označené (!). 4 Dobrovský tiskovou chybou: sestiuum. 5 Dobrovský: effusissme. Str. 149—150. 7 Dobrovský: dreisigjährigen. 6
160 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 193/194/195 §. 12. Sechste Periode. Die böhmische Sprache geräth in Verfall. Die Schlacht am weißen Berge 1620 lähmte und entkräftete die ganze böhmische Nation an Leib und Seele. Durch die dar- auf erfolgte Auswanderung der Nichtkatholischen ward Böhmen entvölkert und durch den dreißigjährigen1 Krieg das ganze Land so verheeret, daß sich der patriotische Jesuit Balbin mit Recht darüber wundert, wie noch Einwohner übrig bleiben konnten. Vt mirum sit, sagt er Epit. p. 630, post tot proscrip- tiones, caedes, fugas, expilationes incolas superesse. Hier fängt nun die traurigste Epoche der böhmischen Sprache und Litte- ratur an. Paul Stransky seufzte schon/ 1633 über den Verfall derselben : Majores nostri in eo (sermone patrio) 2 ornan- do, perpoliendo, augendo et ad posteritatem propagando, prae- cipue ac feliciter elaborarunt, imo ne neglectui haberetur, le- gibus cauerunt. (Ius. Prou. B. 32. Municip. B. 8. Comit. an. 1615. M. Ioh. Huss Exeges, in Decalog. C. 40.)3 Verum quam ii in eo excolendo ac in natiua puritate conseruando accurati fuerunt: tam aetas haec degener in eo foedando, inquinando, attenuando et obliuione aeterna damnando est impudens. Etenim quam nec in vitio ponunt plerique omnes, nec indecorum esse putant, ma- terna in lingua passim ridicule ookoixt(siv, tam decorum ac festiuum4 esse somniant, ad populum bojemicum effusissime5 BaoßaQ�stv. Rusticum opinione illorum est os pariter et calamus omnis, qui non peregrini idiotismi subinde coaceruatis cento- nibus ad fastidium exuberet. Coercendis &odovyROUTOig et quo- GOROLXOI istis, non vno me hercle, Valla haberemus nunc Bojemi opus et Linacro. Reipubl. Bojem. C. IV.6 Was würde Stransky von / unsern Zeiten sagen! Wenn auch Stransky's Urtheil ein wenig übertrieben scheinen mag, so darf man nur bedenken, daß Böhmen bis zu Ende des dreißigjährigen7 Krieges (1648) in einer Lage sich befand, die für die böhmische Sprache gar nicht vor- theilhaft war. Die Gelehrten und Prediger, weil sie größten- 1 Dobrovský: dreisigjährigen. 2 V závorce vysvětlivka Dobrovského. 3 To, co zde Dobrovský tiskne v závorce, uvádí Stránský v poznámce, označené (!). 4 Dobrovský tiskovou chybou: sestiuum. 5 Dobrovský: effusissme. Str. 149—150. 7 Dobrovský: dreisigjährigen. 6
Strana 161
195/196/197 Sprache und Litteratur (1792) 161 theils nicht katholisch waren, jagte man aus dem Lande, und die übrig gebliebenen Bücher aus der vorigen Periode suchte man mit Sorgfalt auf, um sie zu verbrennen, weil man in allen böh- mischen Büchern, die seit 1414 bis 1635 in Böhmen heraus- kamen, laut der 21ten Regel des Prager Index,1 Ketzereien witterte. Selbst der Jesuit Balbin, ein unverdächtiger Zeuge, klagt über dies unverdiente Schicksal der besten böhmischen Bücher: „Tanta enim, sagt er Part. III. Boh. doct. p. 163, hac aetate nostra bohemicorum librorum est caritas et raritas, vt nihil magis. Fuit tempus me puero, paulo post victoriam Pra- gensem, cum omnes omnino bohemica lingua scripti libri eo ipso haeretici et ab haereticis I scripti existimarentur ignorantia ho- minum quorundam, ideoque nullo discrimine, an boni an mali forent, nullo delectu vtilium, invtilium, quaererentur ad flam- mas, ex angulis domorum extracti vel e manibus excussi (etsi historica nihil ad Religionem pertinentia tractarent) laceraren- tur et excitatis alicubi rogis (vt Pragae medio in foro factum meminimus) injecti perierint. Laudo studium Religionis, at non sine modo. Constat enim, vt ab iis accepi, qui pars tum erant facti, temere omnes saepe nec inspectos Codices exustos. Eadem Militum Walonum praecipue sub Buquoio cura fuit, omnes re- pertos in Bohemia libros incendere. At sera haec est post tem- pus2 querela!“ Was würde Balbin, dessen DISSERTATIO APO- LOGETICA pro lingua Slauonica, praecipue Bohemica (Pragae, 1775. 8.3) ihn als einen wahren böhmischen Patrioten und Schätzer seiner Muttersprache zeigt, von dem Unfug, den seine Gesellen bald nach seinem Tode mit den böhmischen Büchern trieben, gesagt haben, wenn er ihn hätte mit ansehen sollen. / Die Indices, die zwei Königgrätzer von den Jahren 1729 und 1749 sowohl als der Prager vom J. 17674, sind redende Beweise von der alle Vorstellung übersteigenden Unwissenheit der Ketzerrichter, 1 Index Bohemicorum librorum prohibitorum. 2 Dobrovský cituje nesprávně: tempora. 3 Posmrtné vydání, jež pořídil F. M. Pelcl; spis psán v letech 1672 až 1673. 4 Clavis Haeresim claudens et aperiens. Klíč kacířské bludy k rozeznání otvírajicí, k vykořenění zamýkajicí. V Hradci Králové 1729 (vytištěný u Václava Jana Tybély), 1749 (vytištěný u Jana Klímenta Ty- bély. — Index Bohemicorum librorum prohibitorum. Vetero-Pragae typis Joannis Caroli Hraba. Vyšel bez data vydání, nebyl však vydán 1767, jak uvádí Dobrovský — to je datum arcibiskupova listu —, nýbrž nejdříve teprve 1770. O tom podrobněji viz v mé monografii „Dobrovského ,Ge- schichte“ ve vývoji české literární historie“ (1934), str. 23, pozn. 2.
195/196/197 Sprache und Litteratur (1792) 161 theils nicht katholisch waren, jagte man aus dem Lande, und die übrig gebliebenen Bücher aus der vorigen Periode suchte man mit Sorgfalt auf, um sie zu verbrennen, weil man in allen böh- mischen Büchern, die seit 1414 bis 1635 in Böhmen heraus- kamen, laut der 21ten Regel des Prager Index,1 Ketzereien witterte. Selbst der Jesuit Balbin, ein unverdächtiger Zeuge, klagt über dies unverdiente Schicksal der besten böhmischen Bücher: „Tanta enim, sagt er Part. III. Boh. doct. p. 163, hac aetate nostra bohemicorum librorum est caritas et raritas, vt nihil magis. Fuit tempus me puero, paulo post victoriam Pra- gensem, cum omnes omnino bohemica lingua scripti libri eo ipso haeretici et ab haereticis I scripti existimarentur ignorantia ho- minum quorundam, ideoque nullo discrimine, an boni an mali forent, nullo delectu vtilium, invtilium, quaererentur ad flam- mas, ex angulis domorum extracti vel e manibus excussi (etsi historica nihil ad Religionem pertinentia tractarent) laceraren- tur et excitatis alicubi rogis (vt Pragae medio in foro factum meminimus) injecti perierint. Laudo studium Religionis, at non sine modo. Constat enim, vt ab iis accepi, qui pars tum erant facti, temere omnes saepe nec inspectos Codices exustos. Eadem Militum Walonum praecipue sub Buquoio cura fuit, omnes re- pertos in Bohemia libros incendere. At sera haec est post tem- pus2 querela!“ Was würde Balbin, dessen DISSERTATIO APO- LOGETICA pro lingua Slauonica, praecipue Bohemica (Pragae, 1775. 8.3) ihn als einen wahren böhmischen Patrioten und Schätzer seiner Muttersprache zeigt, von dem Unfug, den seine Gesellen bald nach seinem Tode mit den böhmischen Büchern trieben, gesagt haben, wenn er ihn hätte mit ansehen sollen. / Die Indices, die zwei Königgrätzer von den Jahren 1729 und 1749 sowohl als der Prager vom J. 17674, sind redende Beweise von der alle Vorstellung übersteigenden Unwissenheit der Ketzerrichter, 1 Index Bohemicorum librorum prohibitorum. 2 Dobrovský cituje nesprávně: tempora. 3 Posmrtné vydání, jež pořídil F. M. Pelcl; spis psán v letech 1672 až 1673. 4 Clavis Haeresim claudens et aperiens. Klíč kacířské bludy k rozeznání otvírajicí, k vykořenění zamýkajicí. V Hradci Králové 1729 (vytištěný u Václava Jana Tybély), 1749 (vytištěný u Jana Klímenta Ty- bély. — Index Bohemicorum librorum prohibitorum. Vetero-Pragae typis Joannis Caroli Hraba. Vyšel bez data vydání, nebyl však vydán 1767, jak uvádí Dobrovský — to je datum arcibiskupova listu —, nýbrž nejdříve teprve 1770. O tom podrobněji viz v mé monografii „Dobrovského ,Ge- schichte“ ve vývoji české literární historie“ (1934), str. 23, pozn. 2.
Strana 162
162 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 197/198/199 die das Vertrauen, das man in sie setze, so sehr misbrauchten, daß sie Schriften, die auf Befehl des Königs und mit Genehmi- gung der vorigen Erzbischöfe ehedem herausgegeben wurden, in das Verzeichniß verbotener Bücher setzten. Siehe1 Akta těch wssech wěcý mezy Ferdynandem a Cžechy S. 8. und Fera Jana Postylla S. 84.2 Wer sollte es glauben, daß die Böhmischen Je- suiten es wagen würden, das Werk eines römischen Pabstes (die böhmische Chronik des Aeneas Sylvius S. 1283) in den Index, der unter der Autorität des Prager Erzbischofs erschien, aufzuneh- men und es in einigen Stellen zu mustern. Wären sie nur darauf bedacht gewesen, den Schaden wieder völlig gut zu machen ! Es erschienen zwar seit 1620 verschiedene Schriften, doch meistens Übersetzungen aus dem Lateinischen und Deutschen, Nach/drücke von ältern dogmatisch-polemischen und moralisch- ascetischen Büchlein. Die böhmischen Exulanten legten auch in der Nähe Druckereien an, woraus man nach Böhmen Bücher sendete, denen Capuciner und Jesuiten andere entgegenstellen mußten. Der Kapuciner Franciskus von Rozdražow, apostolischer Missionär in Böhmen und Mähren, schrieb einen lateinischen Traktat wider den Kelch, welcher vom P. Samuel von Pilsenburg übersetzet und 1626 auf Kosten des Raudnitzer Probstes, Johann Peter Swossowsky, zu Raudnitz in 4. unter dem Titel: ROZBROG O KALICH, gedruckt worden ist. Man versuchte alle Mittel, die Böhmen nach und nach nicht nur katholisch, sondern über- katholisch zu machen. Man sehe das Leben und die Wunder des h. Antonius von Padua mit der Schilderung eines wahren Ka- puciners, von ebendemselben Franciskus von Rozdražow, in böh- mischer Übersetzung ,Prag 1646.4 Unter den Jesuiten hat sich P. Georg Ferus5 († 1659) durch die ungeheure Menge von ähn- lichen/ Büchlein, die er als Präses der Buchdruckerei auflegen ließ, ausgezeichnet. Nach ihm thaten sich, meistens aber durch Übersetzungen ascetischer Werke hervor, P. Georg Konstantius († 1673), P. Matthias Steyer († 1692), welche beide die katho- lische BIBELAUSGABE,“ wovon das N. Test. 1677 in Fol. erschien, besorgten; P. Felix Kadlinsky († 1675), dessen ZDOROSLAWJČEK, d. i. die Trutz-Nachtigall des Friedrich Spee in böhmische Reime V „Indexu Bohemicorum librorum prohibitorum“ 1770. 2 Dobrovský chybně přehozením číslic: 48. 3 Index 1770. 4 Život a zázraky sv. Antonína Paduanského s vypsáním pravého kapucína. 5 Jiří Plachý Ferus. 6 Bible Svatováclavská (1677—1715).
162 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 197/198/199 die das Vertrauen, das man in sie setze, so sehr misbrauchten, daß sie Schriften, die auf Befehl des Königs und mit Genehmi- gung der vorigen Erzbischöfe ehedem herausgegeben wurden, in das Verzeichniß verbotener Bücher setzten. Siehe1 Akta těch wssech wěcý mezy Ferdynandem a Cžechy S. 8. und Fera Jana Postylla S. 84.2 Wer sollte es glauben, daß die Böhmischen Je- suiten es wagen würden, das Werk eines römischen Pabstes (die böhmische Chronik des Aeneas Sylvius S. 1283) in den Index, der unter der Autorität des Prager Erzbischofs erschien, aufzuneh- men und es in einigen Stellen zu mustern. Wären sie nur darauf bedacht gewesen, den Schaden wieder völlig gut zu machen ! Es erschienen zwar seit 1620 verschiedene Schriften, doch meistens Übersetzungen aus dem Lateinischen und Deutschen, Nach/drücke von ältern dogmatisch-polemischen und moralisch- ascetischen Büchlein. Die böhmischen Exulanten legten auch in der Nähe Druckereien an, woraus man nach Böhmen Bücher sendete, denen Capuciner und Jesuiten andere entgegenstellen mußten. Der Kapuciner Franciskus von Rozdražow, apostolischer Missionär in Böhmen und Mähren, schrieb einen lateinischen Traktat wider den Kelch, welcher vom P. Samuel von Pilsenburg übersetzet und 1626 auf Kosten des Raudnitzer Probstes, Johann Peter Swossowsky, zu Raudnitz in 4. unter dem Titel: ROZBROG O KALICH, gedruckt worden ist. Man versuchte alle Mittel, die Böhmen nach und nach nicht nur katholisch, sondern über- katholisch zu machen. Man sehe das Leben und die Wunder des h. Antonius von Padua mit der Schilderung eines wahren Ka- puciners, von ebendemselben Franciskus von Rozdražow, in böh- mischer Übersetzung ,Prag 1646.4 Unter den Jesuiten hat sich P. Georg Ferus5 († 1659) durch die ungeheure Menge von ähn- lichen/ Büchlein, die er als Präses der Buchdruckerei auflegen ließ, ausgezeichnet. Nach ihm thaten sich, meistens aber durch Übersetzungen ascetischer Werke hervor, P. Georg Konstantius († 1673), P. Matthias Steyer († 1692), welche beide die katho- lische BIBELAUSGABE,“ wovon das N. Test. 1677 in Fol. erschien, besorgten; P. Felix Kadlinsky († 1675), dessen ZDOROSLAWJČEK, d. i. die Trutz-Nachtigall des Friedrich Spee in böhmische Reime V „Indexu Bohemicorum librorum prohibitorum“ 1770. 2 Dobrovský chybně přehozením číslic: 48. 3 Index 1770. 4 Život a zázraky sv. Antonína Paduanského s vypsáním pravého kapucína. 5 Jiří Plachý Ferus. 6 Bible Svatováclavská (1677—1715).
Strana 163
199/200/201 Sprache und Litteratur (1792) 163 gebracht, sein schönstes Stück ist; P. Johann Barner († 1708), der nebst Predigten1 und Summarien,2 des P. Christoph Fischer ökonomische Bücher (Prag 1706)3 übersetzte, auch an der ka- tholischen Bibelausgabe, deren letzter Theil erst 1715 heraus- kam, Antheil hatte. Im J. 1670 ward die Erbschaft des h. Wenzel,4 eine Stiftung, deren Zinsen zur Anschaffung und Vertheilung geistlicher Bü- cher in böhmischer Sprache bestimmt waren, in dem Jesuiten- kollegio auf der Neustadt errichtet ; im J. 1692 durch 2100 Exem- plare des N. Testaments vom J. 1677, I welche der Prager Erz- bischof, Johann Friedrich Graf von Waldstein, derselben in der Absicht schenkte, damit auch das alte Testament mit ähnlichen Anmerkungen versehen, von den Jesuiten dem Drucke übergeben würde, vermehret und bestätigt. Der Erzbischof lobt dieß heil- same Institut,5 weil es zur Vertilgung aller Ketzereien und ke- tzerischer Bücher bestimmt war, als ein pium et prudentissi- mum' Soc. Iesu inventum et statutum, quo millenos jam haere- ticos libros e manibus rudis plebeculae, per modum cujusdam commutationis vidimus7 excussos.8 Ferner:9 quod tempore op- portuno valde accidit, quando post exstirpatam nuper hussiticam haeresim, exustosque libros acatholicos, librorum ejusmodi catholicorum, qui in locum haereticorum substituantur, magna in Bohemia est penuria.1° Der Inhalt dieser Bücher mußte auf katholische Religion und Erweckung der Andacht Bezug haben: Libri autem imprimendi, so lauten die Worte der erzbischöflichen Bestätigung, continere debent solummodo materias directe ad fidem vel I pietatem catholicam promouendam11 pertinentes, 1 Jiřího Šerera Kázání na nedělní evangelia. V Praze 1704. Summarie na všecka čtení a evangelia. V Praze 1711. Oko Páně aneb dobře spořádané hospodářství polní. (Knihy hospo- dářské.) V Praze 1706. Dědictví sv. Václava. 5 V dekretu z 15. prosince 1692. 6 Tu Dobrovský vynechal slůvko „hoc“; žádala si toho stilisace věty, kterou citát uvádí. 7 Dobrovský vynechal: et gaudemus. 8 V otisku Sedlákově (Dr. Jan Nepom. Sedlák: Dějiny Dědictví sv. Václava. Časopis katol. duchovenstva XLII. 1901. Str. 154—158), str. 158. 9 Následující citát je ze začátku arcibiskupského dekretu, nenava- zuje tudíž slůvko „Ferner“ na předchozí citát („pium“ atd.), který je z konce dekretu. 10 V otisku Sedlákově str. 155. 11 Sedlák: promouendas.
199/200/201 Sprache und Litteratur (1792) 163 gebracht, sein schönstes Stück ist; P. Johann Barner († 1708), der nebst Predigten1 und Summarien,2 des P. Christoph Fischer ökonomische Bücher (Prag 1706)3 übersetzte, auch an der ka- tholischen Bibelausgabe, deren letzter Theil erst 1715 heraus- kam, Antheil hatte. Im J. 1670 ward die Erbschaft des h. Wenzel,4 eine Stiftung, deren Zinsen zur Anschaffung und Vertheilung geistlicher Bü- cher in böhmischer Sprache bestimmt waren, in dem Jesuiten- kollegio auf der Neustadt errichtet ; im J. 1692 durch 2100 Exem- plare des N. Testaments vom J. 1677, I welche der Prager Erz- bischof, Johann Friedrich Graf von Waldstein, derselben in der Absicht schenkte, damit auch das alte Testament mit ähnlichen Anmerkungen versehen, von den Jesuiten dem Drucke übergeben würde, vermehret und bestätigt. Der Erzbischof lobt dieß heil- same Institut,5 weil es zur Vertilgung aller Ketzereien und ke- tzerischer Bücher bestimmt war, als ein pium et prudentissi- mum' Soc. Iesu inventum et statutum, quo millenos jam haere- ticos libros e manibus rudis plebeculae, per modum cujusdam commutationis vidimus7 excussos.8 Ferner:9 quod tempore op- portuno valde accidit, quando post exstirpatam nuper hussiticam haeresim, exustosque libros acatholicos, librorum ejusmodi catholicorum, qui in locum haereticorum substituantur, magna in Bohemia est penuria.1° Der Inhalt dieser Bücher mußte auf katholische Religion und Erweckung der Andacht Bezug haben: Libri autem imprimendi, so lauten die Worte der erzbischöflichen Bestätigung, continere debent solummodo materias directe ad fidem vel I pietatem catholicam promouendam11 pertinentes, 1 Jiřího Šerera Kázání na nedělní evangelia. V Praze 1704. Summarie na všecka čtení a evangelia. V Praze 1711. Oko Páně aneb dobře spořádané hospodářství polní. (Knihy hospo- dářské.) V Praze 1706. Dědictví sv. Václava. 5 V dekretu z 15. prosince 1692. 6 Tu Dobrovský vynechal slůvko „hoc“; žádala si toho stilisace věty, kterou citát uvádí. 7 Dobrovský vynechal: et gaudemus. 8 V otisku Sedlákově (Dr. Jan Nepom. Sedlák: Dějiny Dědictví sv. Václava. Časopis katol. duchovenstva XLII. 1901. Str. 154—158), str. 158. 9 Následující citát je ze začátku arcibiskupského dekretu, nenava- zuje tudíž slůvko „Ferner“ na předchozí citát („pium“ atd.), který je z konce dekretu. 10 V otisku Sedlákově str. 155. 11 Sedlák: promouendas.
Strana 164
164 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 201/202 quales sunt: sacra scriptura, opera Sanct. Patrum, scripturistici, catechetici, controversistici, concionatorii, ascetici, vitae Sancto- rum, piæ aut ecclesiasticæ historiæ, piæ cantilenæ, preces etl alia his similia, nullo modo vero scholastici aut profani.2 Auf dem Titel der Bücher, die auf Kosten dieser Stiftung herauskommen würden, stand auch allzeit, wie es immer beobachtet werden sollte, der Beisatz: Nákladem dědictwj S. Wáclawa, d. i. Auf Kosten der Erbschaft des h. Wenzel. Unter welchen Einschrän- kungen diese Stiftung, deren Kapital bei Aufhebung der Jesuiten auf 16000 fl. anwuchs, noch jetzt bestehe, davon steht eine voll- ständige Nachricht, nebst dem Verzeichnisse aller Verlagsarti- kel vom J. 1785, in dem vierten Hefte der Materialien zur Statistik von Böhmen.3 So ward für das Bedürfniß geistlicher Lesung meistens durch öftere Auflagen derselben Werke gesorgt. Die Bibel ward wieder 1769—1771 in Fol. und schon 1733 das N. Testament in 8./ abgedruckt. Das Steyerische GESANGBUCH4 ward 1764 in 4. das sechstemal, und das schreck- lichste aller Bücher, der ewige Höllenkerker, Wěčný pekelný žalář,5 1701 das viertemal aufgelegt. Außer Böhmen kamen zu Lissa in Pohlen, zu Amsterdam, und besonders zu Zittau ver- schiedene Schriften, meist religiösen Inhalts, für nicht katholi- sche Glaubensgenossen in Menge heraus, worunter sich die Ko- menischen SCHRIFTEN in Ansehung der guten Schreibart aus- zeichnen. Andere Geistesprodukte von 1627 an, da der deutschen Sprache bei den Gerichtsstellen eben das Recht, welches vormals ausschließungsweise der Böhmischen allein gebührte, eingeräumt worden, erscheinen schon häufiger theils in lateinischer, theils in deutscher Sprache, seltner in Böhmischer. Wilhelm Slawata, des Königreichs Kanzler schrieb jedoch seine historischen, noch ungedruckten KOMMENTARE,6 in vielen großen Bänden, und Paul Skala von Hoře, ein Exulant, eine allgemeine KIRCHENGESCHICHTE," 1 Sedlák: aut. 2 V otisku Sedlákově str. 157. Leipzig und Prag, 1787, str. 767—786. 4 Matěje Václava Štajera Kancionál český. 5 Předloha překladu od J. Manniho. 6 Historické spisování (o 14 knihách). Jako celek nevyšlo dosud tiskem. Části otiskli J. Jireček 1857 („Děje uherské“), 1866 a 1868 („Pa- měti Viléma hr. Slavaty“), Ant. Rezek 1887 (v Rozpravách Král. Spol. nauk) a H. Opočenský 1912 ve „Světové knihovně“ (č. 1044—46). 7 Historie církevní (o deseti svazcích). Jako celek tiskem nevyšlo dosud; knihy, líčící dějiny domácí, vydal pod názvem „Historie česká" 3
164 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 201/202 quales sunt: sacra scriptura, opera Sanct. Patrum, scripturistici, catechetici, controversistici, concionatorii, ascetici, vitae Sancto- rum, piæ aut ecclesiasticæ historiæ, piæ cantilenæ, preces etl alia his similia, nullo modo vero scholastici aut profani.2 Auf dem Titel der Bücher, die auf Kosten dieser Stiftung herauskommen würden, stand auch allzeit, wie es immer beobachtet werden sollte, der Beisatz: Nákladem dědictwj S. Wáclawa, d. i. Auf Kosten der Erbschaft des h. Wenzel. Unter welchen Einschrän- kungen diese Stiftung, deren Kapital bei Aufhebung der Jesuiten auf 16000 fl. anwuchs, noch jetzt bestehe, davon steht eine voll- ständige Nachricht, nebst dem Verzeichnisse aller Verlagsarti- kel vom J. 1785, in dem vierten Hefte der Materialien zur Statistik von Böhmen.3 So ward für das Bedürfniß geistlicher Lesung meistens durch öftere Auflagen derselben Werke gesorgt. Die Bibel ward wieder 1769—1771 in Fol. und schon 1733 das N. Testament in 8./ abgedruckt. Das Steyerische GESANGBUCH4 ward 1764 in 4. das sechstemal, und das schreck- lichste aller Bücher, der ewige Höllenkerker, Wěčný pekelný žalář,5 1701 das viertemal aufgelegt. Außer Böhmen kamen zu Lissa in Pohlen, zu Amsterdam, und besonders zu Zittau ver- schiedene Schriften, meist religiösen Inhalts, für nicht katholi- sche Glaubensgenossen in Menge heraus, worunter sich die Ko- menischen SCHRIFTEN in Ansehung der guten Schreibart aus- zeichnen. Andere Geistesprodukte von 1627 an, da der deutschen Sprache bei den Gerichtsstellen eben das Recht, welches vormals ausschließungsweise der Böhmischen allein gebührte, eingeräumt worden, erscheinen schon häufiger theils in lateinischer, theils in deutscher Sprache, seltner in Böhmischer. Wilhelm Slawata, des Königreichs Kanzler schrieb jedoch seine historischen, noch ungedruckten KOMMENTARE,6 in vielen großen Bänden, und Paul Skala von Hoře, ein Exulant, eine allgemeine KIRCHENGESCHICHTE," 1 Sedlák: aut. 2 V otisku Sedlákově str. 157. Leipzig und Prag, 1787, str. 767—786. 4 Matěje Václava Štajera Kancionál český. 5 Předloha překladu od J. Manniho. 6 Historické spisování (o 14 knihách). Jako celek nevyšlo dosud tiskem. Části otiskli J. Jireček 1857 („Děje uherské“), 1866 a 1868 („Pa- měti Viléma hr. Slavaty“), Ant. Rezek 1887 (v Rozpravách Král. Spol. nauk) a H. Opočenský 1912 ve „Světové knihovně“ (č. 1044—46). 7 Historie církevní (o deseti svazcích). Jako celek tiskem nevyšlo dosud; knihy, líčící dějiny domácí, vydal pod názvem „Historie česká" 3
Strana 165
202/203/204 Sprache und Litteratur (1792) 165 die in der gräfl. Waldsteinischen Biblio/thek zu Dux handschrift- lich aufbewahret wird,1 in böhmischer Sprache. Nebst diesen verdienen noch genennt zu werden: Simon Eustach Kapihorsky, von dem wir eine GESCHICHTE DES SEDLETZER KLOSTERS,? Prag 1630 in Fol. haben ; Thomas Pessina, der seine historische Lauf- bahn mit dem böhmischen PŘEDCHŮDCE MORAWOPISU (Prodro- mus Morauographiae) Leitomyschel 1663 in 8. eröffnete, aber mit dem Lateinischen MARS MORAUIAE endigte; Johann Kořinek, dessen Denkwürdigkeiten von Kuttenberg (STARÉ PAMĚTI KUT- NOHORSKÉ) der bergmännischen Terminologie wegen sehr schätz- bar sind. Vom geringern Werthe sind die Reimereien (ZBĚHNUTJ SSEDESÁTE SEDM LÉT, Prag, 1668 in 8.) des Heinrich Wenzel Zy- walda, und das Schiff der Kirche (LODJ CYRKWE, Prag, 1677 in 8.) von Paul Pučalka. Man hat auch die Sprachkunde im 17ten Jahrhunderte, welches Balbin in seiner Apologie nicht ohne Grund so übel beschrieben hat, (nunquam ad abolendam linguam slauicam consilia suscepta sunt acriora), doch nicht ganz ver- nachläs/sigt. Besonders thaten sich die Jesuiten hervor. Georg Ferus ließ die Namiester Grammatik 1643 zu Prag nachdrucken." Johann Drachowsky († 1644) schrieb eine böhmische GRAMMA- TIK, die erst nach seinem Tode (Olmütz 1660 in 12.) heraus kam.5 Georg Constantius, um dem Verfall der Sprache zu steuern, und auf die Solöcismen aufmerksam zu machen, gab seine LIMAM LINGUAE BOHEMICAE (Prag 1667 in 12.) heraus. Mathias Steyer zeigte, (WÝBORNĚ DOBRÝ ZPÜSOB etc.“ Prag 1668 in 12.), wie man richtig schreiben soll. Er empfiehlt die Brüderbibel als ein Muster der Orthographie und der Sprachrichtigkeit. Wenzel Rosa über- traf seine Vorgänger in vielen Stücken ; hatte aber auch manche unnöthige Neuerung einführen wollen. Die ganze Prosodie, weil sie die Regeln der Lateinischen zum Grunde hat, ist wider den Genius und Ton der böhmischen Sprache. Komenius hatte die K. Tieftrunk v letech 1865—1870 (v Gindelyho „Starých pamětech dějin českých“). 1 Rukopis díla Skálova chová se nyní ve Valdštejnské knihovně v Mnichovu Hradišti. Viz F. M. Bartoš: Osudy pozůstalosti Pavla Skály ze Zhoře, ČČM, XCVIII., 1924, str. 75—77. 2 Historia kláštera sedleckého. 3 Ve vydání z r. 1775 str. 95. 4 Česká Grammatika, sedmerou stránku v sobě obsahující, po třetí . . . wydaná. S dovolením .... arcibiskupa pražského. (Sign. v Nár. museu v Praze: Sál star. tisků 26 E 17.) 5 Grammatica bohemica in V libros divisa. 6. Výborně dobrý Způsob, jak se má dobře po Česku psáti neb tisk- nauti. (Podrobnější titul viz pozn. 5 ke G I. 358 [51].)
202/203/204 Sprache und Litteratur (1792) 165 die in der gräfl. Waldsteinischen Biblio/thek zu Dux handschrift- lich aufbewahret wird,1 in böhmischer Sprache. Nebst diesen verdienen noch genennt zu werden: Simon Eustach Kapihorsky, von dem wir eine GESCHICHTE DES SEDLETZER KLOSTERS,? Prag 1630 in Fol. haben ; Thomas Pessina, der seine historische Lauf- bahn mit dem böhmischen PŘEDCHŮDCE MORAWOPISU (Prodro- mus Morauographiae) Leitomyschel 1663 in 8. eröffnete, aber mit dem Lateinischen MARS MORAUIAE endigte; Johann Kořinek, dessen Denkwürdigkeiten von Kuttenberg (STARÉ PAMĚTI KUT- NOHORSKÉ) der bergmännischen Terminologie wegen sehr schätz- bar sind. Vom geringern Werthe sind die Reimereien (ZBĚHNUTJ SSEDESÁTE SEDM LÉT, Prag, 1668 in 8.) des Heinrich Wenzel Zy- walda, und das Schiff der Kirche (LODJ CYRKWE, Prag, 1677 in 8.) von Paul Pučalka. Man hat auch die Sprachkunde im 17ten Jahrhunderte, welches Balbin in seiner Apologie nicht ohne Grund so übel beschrieben hat, (nunquam ad abolendam linguam slauicam consilia suscepta sunt acriora), doch nicht ganz ver- nachläs/sigt. Besonders thaten sich die Jesuiten hervor. Georg Ferus ließ die Namiester Grammatik 1643 zu Prag nachdrucken." Johann Drachowsky († 1644) schrieb eine böhmische GRAMMA- TIK, die erst nach seinem Tode (Olmütz 1660 in 12.) heraus kam.5 Georg Constantius, um dem Verfall der Sprache zu steuern, und auf die Solöcismen aufmerksam zu machen, gab seine LIMAM LINGUAE BOHEMICAE (Prag 1667 in 12.) heraus. Mathias Steyer zeigte, (WÝBORNĚ DOBRÝ ZPÜSOB etc.“ Prag 1668 in 12.), wie man richtig schreiben soll. Er empfiehlt die Brüderbibel als ein Muster der Orthographie und der Sprachrichtigkeit. Wenzel Rosa über- traf seine Vorgänger in vielen Stücken ; hatte aber auch manche unnöthige Neuerung einführen wollen. Die ganze Prosodie, weil sie die Regeln der Lateinischen zum Grunde hat, ist wider den Genius und Ton der böhmischen Sprache. Komenius hatte die K. Tieftrunk v letech 1865—1870 (v Gindelyho „Starých pamětech dějin českých“). 1 Rukopis díla Skálova chová se nyní ve Valdštejnské knihovně v Mnichovu Hradišti. Viz F. M. Bartoš: Osudy pozůstalosti Pavla Skály ze Zhoře, ČČM, XCVIII., 1924, str. 75—77. 2 Historia kláštera sedleckého. 3 Ve vydání z r. 1775 str. 95. 4 Česká Grammatika, sedmerou stránku v sobě obsahující, po třetí . . . wydaná. S dovolením .... arcibiskupa pražského. (Sign. v Nár. museu v Praze: Sál star. tisků 26 E 17.) 5 Grammatica bohemica in V libros divisa. 6. Výborně dobrý Způsob, jak se má dobře po Česku psáti neb tisk- nauti. (Podrobnější titul viz pozn. 5 ke G I. 358 [51].)
Strana 166
166 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 204/205/206 Grille, (wohl nicht der erste, denn hundert Jahre vor ihm machte Matthäus von Benessau schon ähnliche/ Versuche), den lateini- schen Hexameter nachzuahmen. Dazu wählte er den CATO, den er ganz in böhmische Hexameter übersetzte, und 1662 zu Am- sterdam drucken ließ.1 Rosa erstaunte über diesen Versuch, und gewohnt die Sylben des Verses auf den Fingern zu zählen, nicht nach dem Tone der Aussprache und dem Gehöre zu beurtheilen, eilte2 den Böhmen diese Entdeckung mitzutheilen, und ließ den CATO 1670 einzeln,3 und 1672 wiederum verbessert in seiner GRAMMATIK4 abdrucken. Florian Hammerschmied, und Johann Beckowsky beschlie- Ben dieses Jahrhundert, jener mit seiner GESCHICHTE DER STADT KLATTAU,5 Prag, 1699 in 4., und dieser mit seiner POSELKYNE, davon jedoch, vermuthlich aus Mangel eines Verlegers, nur der erste Theil, Prag, 1700 in Fol. erschien." Das 18te Jahrhundert, wenn gleich die deutsche Sprache immer mehr Gebiet unter der gebildetern Klasse von Bürgern ge- winnt, hält doch noch ziemlich gleichen / Schritt mit dem vo- rigen. An Originalwerken ist es eben so unfruchtbar, die Folian- ten und dicken Quartbände von Predigten, mit denen man der Landgeistlichkeit ihr Berufsgeschäft erleichtern wollte, ausge- nommen. Karl Racjn, ein Cajetaner, machte den Anfang, und Fabian Wessely, ein Jesuit, Daniel Nitsch, Johann Kleklar, An- dreas de Wald, Paul Joseph Axlar, Anton Kelsky, und unter den Mähren Gottfried Bilowsky und Chrysostom Taborsky, und viele andere bis auf unsere Zeiten folgten ihm. In andern Fächern herrscht Mangel und Armuth. Joseph Wenzel Wessely, ein ge- schworner Müller zu Prag gab eine GEOMETRIE und Trigometrie 1734 in 8. heraus." Alles übrige ist unbedeutend. Man war ge- zwungen, manches Buch und Büchlein wieder abzudrucken, um doch den lesebegierigen Böhmen einigermassen Genüge zu leisten. Der Jesuit Anton Koniaß, († 1760) der 37 Jahre lang als Missio- när mit großem Eifer böhmische Bücher auszurotten bemühet 1 Moudrého Catona mravná poučování. 2 V Mus. výt. 1. Dobrovský vedle slova eilte připsal tužkou: er. 3 Dionysii Catonis disticha moralia, latino et bohemico metro edita. Moudrého Catona mravná poučování. (Viz Jungmann: Hist. lit. čes., 2. v., V. 254, str. 271 a.) 4 Čechořečnost seu Grammatica linguae Bohemicae. 5 Historie Klatovská. 6 Poselkyně starých příběhů českých. — Druhý díl dodnes nevyšel 7 Gruntovní počátek mathematického umění, geometria practica. tiskem.
166 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 204/205/206 Grille, (wohl nicht der erste, denn hundert Jahre vor ihm machte Matthäus von Benessau schon ähnliche/ Versuche), den lateini- schen Hexameter nachzuahmen. Dazu wählte er den CATO, den er ganz in böhmische Hexameter übersetzte, und 1662 zu Am- sterdam drucken ließ.1 Rosa erstaunte über diesen Versuch, und gewohnt die Sylben des Verses auf den Fingern zu zählen, nicht nach dem Tone der Aussprache und dem Gehöre zu beurtheilen, eilte2 den Böhmen diese Entdeckung mitzutheilen, und ließ den CATO 1670 einzeln,3 und 1672 wiederum verbessert in seiner GRAMMATIK4 abdrucken. Florian Hammerschmied, und Johann Beckowsky beschlie- Ben dieses Jahrhundert, jener mit seiner GESCHICHTE DER STADT KLATTAU,5 Prag, 1699 in 4., und dieser mit seiner POSELKYNE, davon jedoch, vermuthlich aus Mangel eines Verlegers, nur der erste Theil, Prag, 1700 in Fol. erschien." Das 18te Jahrhundert, wenn gleich die deutsche Sprache immer mehr Gebiet unter der gebildetern Klasse von Bürgern ge- winnt, hält doch noch ziemlich gleichen / Schritt mit dem vo- rigen. An Originalwerken ist es eben so unfruchtbar, die Folian- ten und dicken Quartbände von Predigten, mit denen man der Landgeistlichkeit ihr Berufsgeschäft erleichtern wollte, ausge- nommen. Karl Racjn, ein Cajetaner, machte den Anfang, und Fabian Wessely, ein Jesuit, Daniel Nitsch, Johann Kleklar, An- dreas de Wald, Paul Joseph Axlar, Anton Kelsky, und unter den Mähren Gottfried Bilowsky und Chrysostom Taborsky, und viele andere bis auf unsere Zeiten folgten ihm. In andern Fächern herrscht Mangel und Armuth. Joseph Wenzel Wessely, ein ge- schworner Müller zu Prag gab eine GEOMETRIE und Trigometrie 1734 in 8. heraus." Alles übrige ist unbedeutend. Man war ge- zwungen, manches Buch und Büchlein wieder abzudrucken, um doch den lesebegierigen Böhmen einigermassen Genüge zu leisten. Der Jesuit Anton Koniaß, († 1760) der 37 Jahre lang als Missio- när mit großem Eifer böhmische Bücher auszurotten bemühet 1 Moudrého Catona mravná poučování. 2 V Mus. výt. 1. Dobrovský vedle slova eilte připsal tužkou: er. 3 Dionysii Catonis disticha moralia, latino et bohemico metro edita. Moudrého Catona mravná poučování. (Viz Jungmann: Hist. lit. čes., 2. v., V. 254, str. 271 a.) 4 Čechořečnost seu Grammatica linguae Bohemicae. 5 Historie Klatovská. 6 Poselkyně starých příběhů českých. — Druhý díl dodnes nevyšel 7 Gruntovní počátek mathematického umění, geometria practica. tiskem.
Strana 167
206/207/208/209 Sprache und Litteratur (1792) 167 war, hinterließ nebst seinen intole/ranten Schriften ein ewiges Denkmal der Bücherstürmerei, ich meine die CLAUIS HÆRESIM CLAUDENS, welche 1729 und 1749 zu Königgrätz aufgelegt worden ist.1 Auch der Prager INDEX LIBR. PROHIBIT. vom J. 1767 ist vor- züglich sein Werk,2 worauf die Censur der Geistlichkeit bald entrissen ward. Seit dem J. 1782 ist selbst der Index aufgehoben und die vorläufigen Instruktionen, bestehend aus päbstlichen Bullen, herausgerissen worden. Dadurch aber allein hat die böh- mische Sprache nichts anders gewonnen, als daß man manches gute Werk, welches vormals im Indice stand, jetzt wieder auf- legen konnte, welche Gelegenheit unsre Buchhändler auch be- nutzt haben. So erschien 1782 Komenii beste Schrift: LABIRYNT SWĚTA, welche 1787 außer Böhmen auch deutsch, unter dem Titel : Philosophische Reisen, herauskam, nachdem sie ehedem zu Ber- lin 1757, zu Amsterdam 1663, und ohne Druckort (Lissa) 1631 gedruckt ward." Der vielen Religionsschriften zum Gebrauche der Akatholiken, die sie nun der Freiheit ge/mäß, welche ihnen Joseph II. im J. 1781 ertheilte, in ihrem Vaterlande selbst verle- gen konnten, nicht zu gedenken, da sie sonst verstohlenerweise aus Zittau und Berlin geholet werden mußten. Selbst die in Böhmen 1775 eingeführte Normalschule, so sehr sie sich die Verbreitung der deutschen Sprache im ganzen Lande, selbst in örtern, wo blos böhmisch gesprochen wird, an- gelegen sein läßt, hat manche böhmische Schriften zum Unter- richt des Volks verlegt, um es nicht ganz hülflos zu lassen. Außer Böhmen hat man bei der Militärakademie zu Wienerisch-Neu- stadt, bei der Militärpflanzschule und Ingenieurakademie zu Wien, seit ihrer Errichtung böhmische Sprachmeister angestellet, und an der Universität zu Wien seit 1775 einen Lehrstuhl der böhmi- schen Sprache und Litteratur errichtet, ein Beweis, daß man eine Sprache, die noch von ungefähr 6 Millionen österreichischer Unterthanen in Böhmen, Mähren, Schlesien, Ober-Ungarnt geredet wird, nicht ganz entbehren kann. Zu / diesem Behufe erschienen: Deutsch-Böhmisches Wörterbuch zum Gebrauch des k. k. Kade- tenkorps zu Wienerneustadt 1768.5 Maximilian Schimeks KRATKY WEYTAH," d. i. kurzer Auszug der allgemeinen Geschichte, Wien, 1 Viz pozn. 4 ke G II. 197 [161]. 2 Viz pozn. 4 ke G II. 197 [161]. 3 Podrobné názvy viz Zíbrt BČH V. č. 19524, 19568, 19523, 19522, 19519. Titul vydání z r. 1787 je: Philosophisch-satyrische Reisen. 4 Dobrovský: Ober-Ungern. 5 V. Widemanna (z Plzně). 6 Krátký výtah všeobecné historie světa.
206/207/208/209 Sprache und Litteratur (1792) 167 war, hinterließ nebst seinen intole/ranten Schriften ein ewiges Denkmal der Bücherstürmerei, ich meine die CLAUIS HÆRESIM CLAUDENS, welche 1729 und 1749 zu Königgrätz aufgelegt worden ist.1 Auch der Prager INDEX LIBR. PROHIBIT. vom J. 1767 ist vor- züglich sein Werk,2 worauf die Censur der Geistlichkeit bald entrissen ward. Seit dem J. 1782 ist selbst der Index aufgehoben und die vorläufigen Instruktionen, bestehend aus päbstlichen Bullen, herausgerissen worden. Dadurch aber allein hat die böh- mische Sprache nichts anders gewonnen, als daß man manches gute Werk, welches vormals im Indice stand, jetzt wieder auf- legen konnte, welche Gelegenheit unsre Buchhändler auch be- nutzt haben. So erschien 1782 Komenii beste Schrift: LABIRYNT SWĚTA, welche 1787 außer Böhmen auch deutsch, unter dem Titel : Philosophische Reisen, herauskam, nachdem sie ehedem zu Ber- lin 1757, zu Amsterdam 1663, und ohne Druckort (Lissa) 1631 gedruckt ward." Der vielen Religionsschriften zum Gebrauche der Akatholiken, die sie nun der Freiheit ge/mäß, welche ihnen Joseph II. im J. 1781 ertheilte, in ihrem Vaterlande selbst verle- gen konnten, nicht zu gedenken, da sie sonst verstohlenerweise aus Zittau und Berlin geholet werden mußten. Selbst die in Böhmen 1775 eingeführte Normalschule, so sehr sie sich die Verbreitung der deutschen Sprache im ganzen Lande, selbst in örtern, wo blos böhmisch gesprochen wird, an- gelegen sein läßt, hat manche böhmische Schriften zum Unter- richt des Volks verlegt, um es nicht ganz hülflos zu lassen. Außer Böhmen hat man bei der Militärakademie zu Wienerisch-Neu- stadt, bei der Militärpflanzschule und Ingenieurakademie zu Wien, seit ihrer Errichtung böhmische Sprachmeister angestellet, und an der Universität zu Wien seit 1775 einen Lehrstuhl der böhmi- schen Sprache und Litteratur errichtet, ein Beweis, daß man eine Sprache, die noch von ungefähr 6 Millionen österreichischer Unterthanen in Böhmen, Mähren, Schlesien, Ober-Ungarnt geredet wird, nicht ganz entbehren kann. Zu / diesem Behufe erschienen: Deutsch-Böhmisches Wörterbuch zum Gebrauch des k. k. Kade- tenkorps zu Wienerneustadt 1768.5 Maximilian Schimeks KRATKY WEYTAH," d. i. kurzer Auszug der allgemeinen Geschichte, Wien, 1 Viz pozn. 4 ke G II. 197 [161]. 2 Viz pozn. 4 ke G II. 197 [161]. 3 Podrobné názvy viz Zíbrt BČH V. č. 19524, 19568, 19523, 19522, 19519. Titul vydání z r. 1787 je: Philosophisch-satyrische Reisen. 4 Dobrovský: Ober-Ungern. 5 V. Widemanna (z Plzně). 6 Krátký výtah všeobecné historie světa.
Strana 168
168 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 209/210/211 1778. Johann Wenzel Pohl's böhmische GRAMMATIK, Wien, 1756, 1764, und neuverbesserte böhmische Grammatik, 1773, 1783. Wäre doch der Beruf, Se. Majestät den Kaiser Joseph II in der böhmischen Sprache zu unterrichten, und Ihm eine Grammatik zu widmen, einem Manne von Geschmack zu Theil geworden! České cwičenj, d. i. Böhmische Übungen für die Zöglinge des k. k. Kadetenkorps, Wienerisch-Neustadt, 1783 und 1786. Ferner Max. Schimeks HANDBUCH für einen Lehrer der böhmischen Lit- teratur, Wien, 1785, in 8. über den Werth und Unwerth der Schi- mekischen und Pohlischen Werke sind jedoch Böhm. Litt. B. I. S. 164, und2 B. II. S. 93—111, Litt. Magazin3 für Böh- men, St. III. S. 136 und 180 nachzulesen. Hätten uns doch Pohl mit seiner wahren, gegrün deten Rechtschreibart, Wien, 1786, böhmisch PRAWOPISNOST ŘEČI ČECHSKÉ, (anstatt české), und die Seminaristent mit ihrer neuen Orthographie (für die slowaki- sche Dorfsprache) in der 1787 zu Preßburg herausgegebenen DISSERTATIONE PHILOLOGICO-CRITICA DE LITTERIS SLAUORUM, zur Ehre der alten richtigen Orthographie verschonet, und die böh- mische Sprache dadurch nicht verächtlich gemacht! Rühmlicher hatte sich vor den letztern ihr Landsmann Paul Doležal durch seine GRAMMATICA SLAUO-BOHEMICA, Posonii, 1746. 8. ausge- zeichnet. Seit den ERINNERUNGEN EINES BÖHMEN (dieser ist Se. Exc. der General Feldmarschall-Lieutenant Franz Graf von Kynsky) über einen wichtigen Gegenstand, Prag, 1774, 5 worinn die Nütz- lichkeit der böhmischen Sprache für allerlei Stände patriotisch gezeiget wird; seit der Herausgabe der BALBINISCHEN DISSER- TATIO apologetica pro lingua slauica, præcipue bohemica, Pragæ, 1775, womit Hr. Pelzel, der zu gleicher Zeit durch das HANDBUCH zur Erlernung / der deutsch-französisch- und böhmischen Spra- che," und durch die Begebenheiten (PŘJHODY WACLAWA WRATI- SLAWA Z MITROWIC) des Freiherrn Wratislaw von Mitrowitz, Prag, 1777, und jetzt durch die Geschichte von Böhmen (NOWA KRONYKA CESKA), Prag 1791, seinen Eifer für die Erhaltung sei- Grammatica linguae bohemicae oder Die böhmische Sprachkunst. 2 BML. 3 Dobrovský: 111. Litt. Magazin..... 4 Antonín Bernolák a A. Kubicza: Dissertatio de literis Slavorum. 5 Spis hr. Fr. Josefa Kinského jmenuje se: „Erinnerung über einen wichtigen Gegenstand, von einem Böhmen" a vyšel r. 1773. 6 Handbuch zum Gebrauch der Jugend bei Erlernung der deutschen, böhmischen und französischen Sprache. 1775. 1
168 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 209/210/211 1778. Johann Wenzel Pohl's böhmische GRAMMATIK, Wien, 1756, 1764, und neuverbesserte böhmische Grammatik, 1773, 1783. Wäre doch der Beruf, Se. Majestät den Kaiser Joseph II in der böhmischen Sprache zu unterrichten, und Ihm eine Grammatik zu widmen, einem Manne von Geschmack zu Theil geworden! České cwičenj, d. i. Böhmische Übungen für die Zöglinge des k. k. Kadetenkorps, Wienerisch-Neustadt, 1783 und 1786. Ferner Max. Schimeks HANDBUCH für einen Lehrer der böhmischen Lit- teratur, Wien, 1785, in 8. über den Werth und Unwerth der Schi- mekischen und Pohlischen Werke sind jedoch Böhm. Litt. B. I. S. 164, und2 B. II. S. 93—111, Litt. Magazin3 für Böh- men, St. III. S. 136 und 180 nachzulesen. Hätten uns doch Pohl mit seiner wahren, gegrün deten Rechtschreibart, Wien, 1786, böhmisch PRAWOPISNOST ŘEČI ČECHSKÉ, (anstatt české), und die Seminaristent mit ihrer neuen Orthographie (für die slowaki- sche Dorfsprache) in der 1787 zu Preßburg herausgegebenen DISSERTATIONE PHILOLOGICO-CRITICA DE LITTERIS SLAUORUM, zur Ehre der alten richtigen Orthographie verschonet, und die böh- mische Sprache dadurch nicht verächtlich gemacht! Rühmlicher hatte sich vor den letztern ihr Landsmann Paul Doležal durch seine GRAMMATICA SLAUO-BOHEMICA, Posonii, 1746. 8. ausge- zeichnet. Seit den ERINNERUNGEN EINES BÖHMEN (dieser ist Se. Exc. der General Feldmarschall-Lieutenant Franz Graf von Kynsky) über einen wichtigen Gegenstand, Prag, 1774, 5 worinn die Nütz- lichkeit der böhmischen Sprache für allerlei Stände patriotisch gezeiget wird; seit der Herausgabe der BALBINISCHEN DISSER- TATIO apologetica pro lingua slauica, præcipue bohemica, Pragæ, 1775, womit Hr. Pelzel, der zu gleicher Zeit durch das HANDBUCH zur Erlernung / der deutsch-französisch- und böhmischen Spra- che," und durch die Begebenheiten (PŘJHODY WACLAWA WRATI- SLAWA Z MITROWIC) des Freiherrn Wratislaw von Mitrowitz, Prag, 1777, und jetzt durch die Geschichte von Böhmen (NOWA KRONYKA CESKA), Prag 1791, seinen Eifer für die Erhaltung sei- Grammatica linguae bohemicae oder Die böhmische Sprachkunst. 2 BML. 3 Dobrovský: 111. Litt. Magazin..... 4 Antonín Bernolák a A. Kubicza: Dissertatio de literis Slavorum. 5 Spis hr. Fr. Josefa Kinského jmenuje se: „Erinnerung über einen wichtigen Gegenstand, von einem Böhmen" a vyšel r. 1773. 6 Handbuch zum Gebrauch der Jugend bei Erlernung der deutschen, böhmischen und französischen Sprache. 1775. 1
Strana 169
211/212/213 Sprache und Litteratur (1792) 169 ner Muttersprache bewiesen hat, manchen schlummernden Böh- men aufweckte ; seit der Errichtung des böhmischen Lehrstuhls der Pastoraltheologie (1778) auf der Universität zu Prag und Olmütz; seit der ertheilten Religionsfreiheit 1781—, sind viele böhmische junge Männer aufgemuntert worden, die Ehre ihrer Landessprache zu retten. Es erschienen ungleich mehrere, und zum Theile nützlichere Bücher in der letzten Dekade als ehedem. Die EMPFEHLUNG DER BÖHMISCHEN SPRACHE UND LITTERATUR von Johann Alois Hanke (Wien, 1783), und Karl Thams Schutz- schrift (OBRANA GAZYKA ČESKÉHO) für die böhmische Sprache, Prag, 1783, waren bestimmt, gebohrnen Böhmen eine größere Achtung für ihre Mutterspra/che einzuflößen, und andere durch Darstellung ihres mannichfaltigen Nutzens zur Erlernung der- selben aufzumuntern. Einzelne Gedichte gingen vorher, bis die zwei Sammlungen, von Hrn. Wenzel Thám veranstaltet, unter dem Titel: BASNE W ŘEČI WAZANÉ, zu Prag 1785 erschienen. Schade, daß diese Sammlungen, da der Herausgeber so viele Beiträge erhalten hat, und noch besitzt, nicht fortgesetzet worden sind. Im Jahr 1786 fing Hr. Wenzel Krameryus eine böhmische ZEITUNGI zu schrei- ben an, die, da sie noch fortgesetzt wird, die Bekanntmachung böhmischer Schriften auf eine Art, wie man es längst gewünscht hatte, befördert. In demselben Jahre übernahm Hr. Franz Faustin Prochazka, der sich durch seine Ausgabe des N. TESTAMENTS2 mit guten Erklärungen ein entschiedenes Verdienst um seine Nazion erworben hat, die Mühe, den DALIMIL,3 PULKAWA,4 und einige andere gemeinnützige Schriften herauszugeben, um we- nigstens durch Aufstellung besserer Muster zu verhindern, daß die böh mische Sprache nicht ganz in Verfall gerathe. Denn sprachkundige Männer mußten es Leider! bemerken, daß viele von den neuern Schriften es in Ansehung der Sprachrichtigkeit nicht verdienten, als Beispiele zur Nachahmung empfohlen zu werden. Eben so lobenswürdig war die Absicht einiger Volks- freunde, welche in den Jahren 1786, 1787, 1788 eine böhmische übersetzung des Volkslehrers von Jung,5 und eine sehr wohl- feile Auflage davon besorgt haben. 1 Schönfeldské cís. král. Poštovské noviny. 2 Písmo svaté Nového zákona. V Praze 1786. Kronyka Boleslavská. 1786. 4 Viz pozn. 4 ke G II. 120 [120]. Učitel lidu. 3 5
211/212/213 Sprache und Litteratur (1792) 169 ner Muttersprache bewiesen hat, manchen schlummernden Böh- men aufweckte ; seit der Errichtung des böhmischen Lehrstuhls der Pastoraltheologie (1778) auf der Universität zu Prag und Olmütz; seit der ertheilten Religionsfreiheit 1781—, sind viele böhmische junge Männer aufgemuntert worden, die Ehre ihrer Landessprache zu retten. Es erschienen ungleich mehrere, und zum Theile nützlichere Bücher in der letzten Dekade als ehedem. Die EMPFEHLUNG DER BÖHMISCHEN SPRACHE UND LITTERATUR von Johann Alois Hanke (Wien, 1783), und Karl Thams Schutz- schrift (OBRANA GAZYKA ČESKÉHO) für die böhmische Sprache, Prag, 1783, waren bestimmt, gebohrnen Böhmen eine größere Achtung für ihre Mutterspra/che einzuflößen, und andere durch Darstellung ihres mannichfaltigen Nutzens zur Erlernung der- selben aufzumuntern. Einzelne Gedichte gingen vorher, bis die zwei Sammlungen, von Hrn. Wenzel Thám veranstaltet, unter dem Titel: BASNE W ŘEČI WAZANÉ, zu Prag 1785 erschienen. Schade, daß diese Sammlungen, da der Herausgeber so viele Beiträge erhalten hat, und noch besitzt, nicht fortgesetzet worden sind. Im Jahr 1786 fing Hr. Wenzel Krameryus eine böhmische ZEITUNGI zu schrei- ben an, die, da sie noch fortgesetzt wird, die Bekanntmachung böhmischer Schriften auf eine Art, wie man es längst gewünscht hatte, befördert. In demselben Jahre übernahm Hr. Franz Faustin Prochazka, der sich durch seine Ausgabe des N. TESTAMENTS2 mit guten Erklärungen ein entschiedenes Verdienst um seine Nazion erworben hat, die Mühe, den DALIMIL,3 PULKAWA,4 und einige andere gemeinnützige Schriften herauszugeben, um we- nigstens durch Aufstellung besserer Muster zu verhindern, daß die böh mische Sprache nicht ganz in Verfall gerathe. Denn sprachkundige Männer mußten es Leider! bemerken, daß viele von den neuern Schriften es in Ansehung der Sprachrichtigkeit nicht verdienten, als Beispiele zur Nachahmung empfohlen zu werden. Eben so lobenswürdig war die Absicht einiger Volks- freunde, welche in den Jahren 1786, 1787, 1788 eine böhmische übersetzung des Volkslehrers von Jung,5 und eine sehr wohl- feile Auflage davon besorgt haben. 1 Schönfeldské cís. král. Poštovské noviny. 2 Písmo svaté Nového zákona. V Praze 1786. Kronyka Boleslavská. 1786. 4 Viz pozn. 4 ke G II. 120 [120]. Učitel lidu. 3 5
Strana 170
170 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 213/214/215 Mit nöthigen Hülfsmitteln zur leichtern Erlernung der böhmischen Sprache haben uns seit Kurzem Hr. Karl Tham und Franz Tomsa, jener mit einer GRAMMATIKI 1785 und einem deutsch-böhmischen WÖRTERBUCHE2 1788, dieser mit einer GRAM- MATIK" 1782, mit einem kleinern deutsch-böhmischen 1789,4 und mit einem größern böhmisch-deutsch-lateinischen WÖRTER- BUCHE5 1791 versehen. Seit 1785 behauptet sich auch die böhmische Sprache auf dem Theater mit einigem Beifall. Das erste förmliche Stück (denn der Nachtwächter, und Fürst Michel, / böhmisch Knjže Honzýk," ist schon viel eher aufgeführt worden) war der De- serteur aus Kindesliebe, welchen die Bondinische Gesellschaft unter der Direktion des Hrn. Bulla, eines gebohrnen Böhmen, in böhmischer Sprache auf dem Nationaltheater den 20ten Jen- ner das erstemal, den 25. das zweitemal, und den 6. Februar das drittemal auf der Kleinseite gegeben hat. Bei der zweiten Vor- stellung feierten einige böhmische Dichter das Fest der böh- mischen Sprache (Swátek českého gazyka) in Versen. Wenn nun die Dichter mehr hofften, By twá řeč opět rozkwětla, Zlatého wěku owoce přinesla,.....“ Ay! z tebe se roznjtj swětlo, Které w tmawém bludu zhaslo! als nach Umständen zu erwarten war, so kann man dieß der ersten Aufwallung ihres wärmern Blutes zu gute halten. Im J. 1786 erhielt eine abgesonderte Gesellschaft von Schauspielern die Erlaubniß, auf dem Roßmarkte eine Hüte zu bauen, um dar- inn/ deutsche und böhmische Stücke aufzuführen. Dieß kün- digten sie in einem Vorbericht vom 12. Juny 1786 dem Publikum Sprache. 1 Kurzgefasste böhmische Sprachlehre. 2 Neues ausführliches und vollständiges deutsch-böhmisches Na- tionallexikon oder Wörterbuch. 3 Böhmische Sprachlehre. 4 Malý německý a český Slovník. o Vollständiges Wörterbuch der böhmisch-deutsch- und lateinischen Ponocný. Krugerův „Herzog Michel“ v překladu Jana Zeberera. Stephaniův Odběhlec z lásky synovské (v překladu K. Bully). Dobrovský: přinesla. 8 6 7 9
170 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 213/214/215 Mit nöthigen Hülfsmitteln zur leichtern Erlernung der böhmischen Sprache haben uns seit Kurzem Hr. Karl Tham und Franz Tomsa, jener mit einer GRAMMATIKI 1785 und einem deutsch-böhmischen WÖRTERBUCHE2 1788, dieser mit einer GRAM- MATIK" 1782, mit einem kleinern deutsch-böhmischen 1789,4 und mit einem größern böhmisch-deutsch-lateinischen WÖRTER- BUCHE5 1791 versehen. Seit 1785 behauptet sich auch die böhmische Sprache auf dem Theater mit einigem Beifall. Das erste förmliche Stück (denn der Nachtwächter, und Fürst Michel, / böhmisch Knjže Honzýk," ist schon viel eher aufgeführt worden) war der De- serteur aus Kindesliebe, welchen die Bondinische Gesellschaft unter der Direktion des Hrn. Bulla, eines gebohrnen Böhmen, in böhmischer Sprache auf dem Nationaltheater den 20ten Jen- ner das erstemal, den 25. das zweitemal, und den 6. Februar das drittemal auf der Kleinseite gegeben hat. Bei der zweiten Vor- stellung feierten einige böhmische Dichter das Fest der böh- mischen Sprache (Swátek českého gazyka) in Versen. Wenn nun die Dichter mehr hofften, By twá řeč opět rozkwětla, Zlatého wěku owoce přinesla,.....“ Ay! z tebe se roznjtj swětlo, Které w tmawém bludu zhaslo! als nach Umständen zu erwarten war, so kann man dieß der ersten Aufwallung ihres wärmern Blutes zu gute halten. Im J. 1786 erhielt eine abgesonderte Gesellschaft von Schauspielern die Erlaubniß, auf dem Roßmarkte eine Hüte zu bauen, um dar- inn/ deutsche und böhmische Stücke aufzuführen. Dieß kün- digten sie in einem Vorbericht vom 12. Juny 1786 dem Publikum Sprache. 1 Kurzgefasste böhmische Sprachlehre. 2 Neues ausführliches und vollständiges deutsch-böhmisches Na- tionallexikon oder Wörterbuch. 3 Böhmische Sprachlehre. 4 Malý německý a český Slovník. o Vollständiges Wörterbuch der böhmisch-deutsch- und lateinischen Ponocný. Krugerův „Herzog Michel“ v překladu Jana Zeberera. Stephaniův Odběhlec z lásky synovské (v překladu K. Bully). Dobrovský: přinesla. 8 6 7 9
Strana 171
215/216/217 Sprache und Litteratur (1792) 171 als die goldene Epoche der böhmischen Sprache in der Drama- turgie an. Anfangs spielte man mehrmalen die Woche hindurch böhmisch, jetzt im Hybernergebäude seit einigen Jahren nur alle Sonntage. Ich gönne vom Herzen diese Unterhaltung derjenigen Klasse von meinen Landsleuten, die das deutsche Theater nicht besuchen können, zweifle aber sehr, daß dadurch die böhmische Sprache im Ganzen gewinnen werde, so herzlich auch die Freude ist, die der böhmische Reimer Wenzel Melezýnek mit jedem Neu- Jahrswunsche, und mit ihm mehrere eifrige Patrioten in Versen darüber äußern. Man hat seit 6 Jahren über dreihundert Stücke gut und schlecht übersetzt, auch einige neue verfertigt, wovon aber nur sehr wenige gedruckt worden sind. Zur Krönungszeit hatte auch das böhmische Theater die Ehre, am 16. September 1791 S. Majestät den Kaiser sammt der kaiserlichen Familie, (so / wie 1786 den 19. September den Kaiser Joseph II.), unter seinen Zuschauern zu verehren. Es wurden die Lyranten in böhmischer,1 und die Thronfolge in deutscher Sprache gegeben. Gewiß das erste Schauspiel in slawischer Sprache, dem deutsche Kaiser beiwohnten! Auch ich hatte die Ehre, in einer Sitzung der k. böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Sr. Majestät dem Kaiser Leopold II., unserm allergnädigsten Könige, einige poeti- sche Versuche unserer einheimischen Musen über die Krönungs- feier zu überreichen. Ob nun durch alle diese neuen Aufmunterungen, Bemü- hungen, Anstalten und Antheilnehmung einiger patriotisch ge- sinnten Böhmen die böhmische Sprache, früher oder später, zu einem merklich größern Grade von Vollkommenheit, als derje- nige war, den sie in ihrem goldnen Zeitalter unter Maximilian und Rudolph II. erreicht hatte, sich emporschwingen werde, will ich, da dieß von so vielen Umständen abhängt, die nicht in unsrer Gewalt sind, der Zukunft zu entscheiden über/lassen. Bei der seit 1780 bestehenden Verordnung, nach welcher keinem Böh- men, welcher der deutschen Sprache nicht kundig ist, der Ein- tritt in die lateinischen Schulen gestattet wird, ist es wohl kaum mehr möglich. Wenn gleich die k. Schulkommissäre durch eine Verordnung vom J. 1783 angewiesen werden,2 die böhmische Sprache sich um so mehr eigen zu machen, als es beinahe 1. Loutníci aneb Veselá bída. 2 Srv. Jan šafránek: školy české. Obraz jejich vývoje a osudů. I. (1913, Novočeská bibliotheka, č. XXXIII.), str. 166, 167.
215/216/217 Sprache und Litteratur (1792) 171 als die goldene Epoche der böhmischen Sprache in der Drama- turgie an. Anfangs spielte man mehrmalen die Woche hindurch böhmisch, jetzt im Hybernergebäude seit einigen Jahren nur alle Sonntage. Ich gönne vom Herzen diese Unterhaltung derjenigen Klasse von meinen Landsleuten, die das deutsche Theater nicht besuchen können, zweifle aber sehr, daß dadurch die böhmische Sprache im Ganzen gewinnen werde, so herzlich auch die Freude ist, die der böhmische Reimer Wenzel Melezýnek mit jedem Neu- Jahrswunsche, und mit ihm mehrere eifrige Patrioten in Versen darüber äußern. Man hat seit 6 Jahren über dreihundert Stücke gut und schlecht übersetzt, auch einige neue verfertigt, wovon aber nur sehr wenige gedruckt worden sind. Zur Krönungszeit hatte auch das böhmische Theater die Ehre, am 16. September 1791 S. Majestät den Kaiser sammt der kaiserlichen Familie, (so / wie 1786 den 19. September den Kaiser Joseph II.), unter seinen Zuschauern zu verehren. Es wurden die Lyranten in böhmischer,1 und die Thronfolge in deutscher Sprache gegeben. Gewiß das erste Schauspiel in slawischer Sprache, dem deutsche Kaiser beiwohnten! Auch ich hatte die Ehre, in einer Sitzung der k. böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Sr. Majestät dem Kaiser Leopold II., unserm allergnädigsten Könige, einige poeti- sche Versuche unserer einheimischen Musen über die Krönungs- feier zu überreichen. Ob nun durch alle diese neuen Aufmunterungen, Bemü- hungen, Anstalten und Antheilnehmung einiger patriotisch ge- sinnten Böhmen die böhmische Sprache, früher oder später, zu einem merklich größern Grade von Vollkommenheit, als derje- nige war, den sie in ihrem goldnen Zeitalter unter Maximilian und Rudolph II. erreicht hatte, sich emporschwingen werde, will ich, da dieß von so vielen Umständen abhängt, die nicht in unsrer Gewalt sind, der Zukunft zu entscheiden über/lassen. Bei der seit 1780 bestehenden Verordnung, nach welcher keinem Böh- men, welcher der deutschen Sprache nicht kundig ist, der Ein- tritt in die lateinischen Schulen gestattet wird, ist es wohl kaum mehr möglich. Wenn gleich die k. Schulkommissäre durch eine Verordnung vom J. 1783 angewiesen werden,2 die böhmische Sprache sich um so mehr eigen zu machen, als es beinahe 1. Loutníci aneb Veselá bída. 2 Srv. Jan šafránek: školy české. Obraz jejich vývoje a osudů. I. (1913, Novočeská bibliotheka, č. XXXIII.), str. 166, 167.
Strana 172
172 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 217/218/219 keinen Kreis im Lande giebt, der diese Kenntniß an dem Kreiskommissäre nicht fordertel; so wird doch durch das Zu- rücksetzen derjenigen böhmischen Knaben, denen die Erlernung der deutschen Sprache schon vor dem Eintritt in die lateinischen Schulen unmöglich ist, der Mangel an böhmischen oder utraqui- stischen Subjekten zu verschiedenen Bedienstungen, besonders aber zum geistlichen Stande, von Zeit zu Zeit merklicher werden. Das böhmische Gedicht, womit ich diesen Versuch be- schließe, hat Hrn. Franz Knobloch, Senior zu Altbunzlau, zum Verfasser. Weystraha na hánce gazyka českého. Ač sy přjtel Čecha weyská, Ač mnj, že wyhráno gest! Předc gest tak zle, až se steyská, Geho řeči klesne čest. W herně a) Čech syc mjsta dossel, Wssak gen z lásky některých; Včený časem z kterýchž by possel Mjst b), newcházý wjc do nich. Leč chce na bok Němce mjti, Nelze býti včeným. Ano: s tjm gen smj wegjti K vmělosti bohynjmc). ! Gen že Čech gest — hned se bránj Gemu na se plásstě wzýt, Ten hned ze sskol se wyhánj, Nesmj do nich wjc wegjt. Tewtone! twá mně řeč gest milá, Ne wssak wjc, než Čechowa, a) Im Schauspiele, auf dem Theater. b) Die lateinischen Schulen. c) Zur Philosophie, die nur deutsch vorgetragen wird. 1 Dobrovský: foderte.
172 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 217/218/219 keinen Kreis im Lande giebt, der diese Kenntniß an dem Kreiskommissäre nicht fordertel; so wird doch durch das Zu- rücksetzen derjenigen böhmischen Knaben, denen die Erlernung der deutschen Sprache schon vor dem Eintritt in die lateinischen Schulen unmöglich ist, der Mangel an böhmischen oder utraqui- stischen Subjekten zu verschiedenen Bedienstungen, besonders aber zum geistlichen Stande, von Zeit zu Zeit merklicher werden. Das böhmische Gedicht, womit ich diesen Versuch be- schließe, hat Hrn. Franz Knobloch, Senior zu Altbunzlau, zum Verfasser. Weystraha na hánce gazyka českého. Ač sy přjtel Čecha weyská, Ač mnj, že wyhráno gest! Předc gest tak zle, až se steyská, Geho řeči klesne čest. W herně a) Čech syc mjsta dossel, Wssak gen z lásky některých; Včený časem z kterýchž by possel Mjst b), newcházý wjc do nich. Leč chce na bok Němce mjti, Nelze býti včeným. Ano: s tjm gen smj wegjti K vmělosti bohynjmc). ! Gen že Čech gest — hned se bránj Gemu na se plásstě wzýt, Ten hned ze sskol se wyhánj, Nesmj do nich wjc wegjt. Tewtone! twá mně řeč gest milá, Ne wssak wjc, než Čechowa, a) Im Schauspiele, auf dem Theater. b) Die lateinischen Schulen. c) Zur Philosophie, die nur deutsch vorgetragen wird. 1 Dobrovský: foderte.
Strana 173
219 Sprache und Litteratur (1792) 173 W wlasti, bud' černá neb bjlá, Swé sýdlo předc mjti má. Newěř gen! sspatná tak nenj, Gak se tobě wůbec zdá. Kewssemu se schopně měnj, Wázat, gak weljš, se dá. Tak krutým bys neměl býti, Nechť sy twá y předek má; Mně bys neměl wsseho wzýti Mjsta, s twau at přebýwá.
219 Sprache und Litteratur (1792) 173 W wlasti, bud' černá neb bjlá, Swé sýdlo předc mjti má. Newěř gen! sspatná tak nenj, Gak se tobě wůbec zdá. Kewssemu se schopně měnj, Wázat, gak weljš, se dá. Tak krutým bys neměl býti, Nechť sy twá y předek má; Mně bys neměl wsseho wzýti Mjsta, s twau at přebýwá.
Strana 174
Strana 175
Beſchichte der Böhmiſchen Sprache u n d ältern Literatur von Foſeph Dobrowſky, Mitglied der k. böhm. Gesellschaft der Wisſenſchaften. Ganz umgearbeitete Ausgabo Mit einer Kupfertafel. 9 t a g 1818. bei Gottlieb Haafe.
Beſchichte der Böhmiſchen Sprache u n d ältern Literatur von Foſeph Dobrowſky, Mitglied der k. böhm. Gesellschaft der Wisſenſchaften. Ganz umgearbeitete Ausgabo Mit einer Kupfertafel. 9 t a g 1818. bei Gottlieb Haafe.
Strana 176
Strana 177
Dobrovský: Geschichte d. Böhm. Sprache u. ältern Literatur (1818) 177 INHALT. Seite §. 4. §. 5. §. 6. §. 7. §. 8. §. 9. §. 10. §. 1. ALTER UND URSPRUNG DER SLAWISCHEN SPRACHE; AL- . . TESTE SITZE2 DER SLAWEN . §.32. VERHALTNIB DER SLAW. SPRACHE ZU ANDERN SPRACHEN KURZER ABRIB DER SLAWONISCHEN SPRACHE. §. 3. . . . a. Nach ihrer Materie . . . . . . . . . . . . . . b. Nach ihren Formen MUNDARTEN DER SLAWISCHEN SPRACHE . . . . . . . . . . . . . . . . . BöHMISCHE SPRACHE . . SCHRIFTARTEN DER SLAWEN . SCHICKSALE DER SLAWISCHEN LITURGIE IN BÖHMEN. Glagolitische Überbleibsel aus dem Kloster Emaus . . PERIODEN DER KULTUR DER BÖHMISCHEN SPRACHE . . ERSTE PERIODE (550—845). ZWEITE PERIODE (845—1310) . . . . ZEHNTES JAHRHUNDERT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . EILFTES JAHRHUNDERT . . . . . ZWÖLFTES JAHRHUNDERT . . . DREIZEHNTES JAHRHUNDERT . . BÖHMISCHE SCHRIFTEN DES 13TEN JAHRHUNDERTS BIS 1310. . . . 1. Fragment einer gereimten Legende . . . . . . . . . . . . . 2. Klage eines Verliebten 3. Ein Brief, vom Himmel gesandt . . . . . . . . . . . . . . 4. Gereimte Leidensgeschichte . . 5. Der Psalter, nebst einigen Nachstücken . . 6. Das Lied vom h. Wenzel. 7. Die Legende vom h. Prokop, die neun Freuden Mariä, die weinende Magdalena, das Weinen der Jungfrau Maria, die Passion; die zehn Gebothe Gottes, die Fabel vom Fuchse und Kruge, Satyren auf Schuster, Richter u. s. W., der reiche Prasser . . . p . 8. Der Bohemarius . . . . . . 9. Die Alexandreis . . . . 3 [185] 11 [190] 14 [192] [193] 18 30 [201] 33 [203] 38 [205] 46 [211] [217] 57 64 [221] 70 [224] [228] 76 80 [230 84 [233] 88 [235] 103 [243] [246] 109 111 [252] [253] 113 [256] 117 123 [259] . . . . . . . 1244 [260] 126 [261] 129 [263] 1 Stránky G III., na nichž je otištěn Inhalt, nejsou číslovány. 2 Dobrovský: Sitte. V G III. 3 [185]: Sitze. s Dobrovský od §. 2. až po: §. 9. (Zehntes Jahrhundert) nepřipojil k číslicím paragrafů označení: §. 4 Dobrovský omylem nebo tiskovou chybou: 125.
Dobrovský: Geschichte d. Böhm. Sprache u. ältern Literatur (1818) 177 INHALT. Seite §. 4. §. 5. §. 6. §. 7. §. 8. §. 9. §. 10. §. 1. ALTER UND URSPRUNG DER SLAWISCHEN SPRACHE; AL- . . TESTE SITZE2 DER SLAWEN . §.32. VERHALTNIB DER SLAW. SPRACHE ZU ANDERN SPRACHEN KURZER ABRIB DER SLAWONISCHEN SPRACHE. §. 3. . . . a. Nach ihrer Materie . . . . . . . . . . . . . . b. Nach ihren Formen MUNDARTEN DER SLAWISCHEN SPRACHE . . . . . . . . . . . . . . . . . BöHMISCHE SPRACHE . . SCHRIFTARTEN DER SLAWEN . SCHICKSALE DER SLAWISCHEN LITURGIE IN BÖHMEN. Glagolitische Überbleibsel aus dem Kloster Emaus . . PERIODEN DER KULTUR DER BÖHMISCHEN SPRACHE . . ERSTE PERIODE (550—845). ZWEITE PERIODE (845—1310) . . . . ZEHNTES JAHRHUNDERT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . EILFTES JAHRHUNDERT . . . . . ZWÖLFTES JAHRHUNDERT . . . DREIZEHNTES JAHRHUNDERT . . BÖHMISCHE SCHRIFTEN DES 13TEN JAHRHUNDERTS BIS 1310. . . . 1. Fragment einer gereimten Legende . . . . . . . . . . . . . 2. Klage eines Verliebten 3. Ein Brief, vom Himmel gesandt . . . . . . . . . . . . . . 4. Gereimte Leidensgeschichte . . 5. Der Psalter, nebst einigen Nachstücken . . 6. Das Lied vom h. Wenzel. 7. Die Legende vom h. Prokop, die neun Freuden Mariä, die weinende Magdalena, das Weinen der Jungfrau Maria, die Passion; die zehn Gebothe Gottes, die Fabel vom Fuchse und Kruge, Satyren auf Schuster, Richter u. s. W., der reiche Prasser . . . p . 8. Der Bohemarius . . . . . . 9. Die Alexandreis . . . . 3 [185] 11 [190] 14 [192] [193] 18 30 [201] 33 [203] 38 [205] 46 [211] [217] 57 64 [221] 70 [224] [228] 76 80 [230 84 [233] 88 [235] 103 [243] [246] 109 111 [252] [253] 113 [256] 117 123 [259] . . . . . . . 1244 [260] 126 [261] 129 [263] 1 Stránky G III., na nichž je otištěn Inhalt, nejsou číslovány. 2 Dobrovský: Sitte. V G III. 3 [185]: Sitze. s Dobrovský od §. 2. až po: §. 9. (Zehntes Jahrhundert) nepřipojil k číslicím paragrafů označení: §. 4 Dobrovský omylem nebo tiskovou chybou: 125.
Strana 178
178 Dobrovsky: Geschichte der Bohmischen - $. 11. DRITTE PERIODE VOM J. 1310 BIS 1410 . §. 12, DENKMAHLE DER BOHMISCHEN SPRACHE AUS DIESEM ZEITRAUME. 1. 2. / 3. / 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 80. 31. 82. 33. 84. 36. 3T. Dalimils Reimchronik Alanus, die sieben Freuden Mariä, nebst "kleinern Liedern, der Anselmus . . Die Leidensgeschichte, d das Leben Christi, € der Rath eines Vaters. . Cato in Reimen i . Die jungen Rathgeber, Nowá rada . Tristram, ein Ritterroman . Tandarias und Floribelle . Die trojanische Geschichte . Tkadlecek (der Ackermann von Bóhmen) . . . Des Andreas von Duba Landrechte, Karls IV. Sat- zungen und andere Rechte . Die gemeinen Rechte sammt dem Lehnrechte . . Der Sachsenspiegel . Das Leben Karls IV. . . Die Chronik des Pulkawa . . Eine Chronik von römischen Kaisern . . . Mandevill’s Reisebeschreibung . . Ein Traumbuch von M. Laurentius übersetzt . . Alexanders fabelhafte Geschichte . . . Martimiani oder romische Chronik von Benesch + von Hofowitz übersetzt . Die historia scholastica des Peter Manducator . Tagzeiten von der h. Jungfrau, vom h. Geiste, vom Leiden Christi u. s. w. . Des Thomas von Sstitny christlicher "Unterricht, bóhmischer Cisio-Janus . e. Traktat von Tugenden . . Augustins Spiegel und Selbstgespräche! Ein Gebethbuch . Das Leben Christi, Mariä, des h. Joachim, der ho Anna . . Meister Samuel | vom Messias . . Der zwölf Patriarchen Testament . Milić von den Triibsalen der Kirche. Der Philosophen Leben und Sitten Von den vier Haupttugenden Elucidarius Mag. Konrads Auslegung der "Prosen. . 35. Ein lateinisch-bóhmisches Vocabularium . Ein lateinisch-deutsch-bóhmisches Vocabularium? Der kleinere Bohemarius . Biblische Bücher: 138 143 149 151 158 154 155 157 158 162 163 164 165 167 168 169 170 .. 171 174 175 176 177 178 179 180 182 183 [266] [272] [276] [277] [277] [279] [280] [281] [281] [282] [283] [287] [287] [287] [288] [289] [289] [290] [290] [291] [291] [292] [292] [294] [295] [295] [295] [295] [295] [296] [296] [297] [297] [298] [298] [299] [299] 1 Dobrovský tiskovou chybou: Selbstgegespräche. 2 Dobrovský jenom: Ein lateinisch-deutsch-bohmisches.
178 Dobrovsky: Geschichte der Bohmischen - $. 11. DRITTE PERIODE VOM J. 1310 BIS 1410 . §. 12, DENKMAHLE DER BOHMISCHEN SPRACHE AUS DIESEM ZEITRAUME. 1. 2. / 3. / 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 80. 31. 82. 33. 84. 36. 3T. Dalimils Reimchronik Alanus, die sieben Freuden Mariä, nebst "kleinern Liedern, der Anselmus . . Die Leidensgeschichte, d das Leben Christi, € der Rath eines Vaters. . Cato in Reimen i . Die jungen Rathgeber, Nowá rada . Tristram, ein Ritterroman . Tandarias und Floribelle . Die trojanische Geschichte . Tkadlecek (der Ackermann von Bóhmen) . . . Des Andreas von Duba Landrechte, Karls IV. Sat- zungen und andere Rechte . Die gemeinen Rechte sammt dem Lehnrechte . . Der Sachsenspiegel . Das Leben Karls IV. . . Die Chronik des Pulkawa . . Eine Chronik von römischen Kaisern . . . Mandevill’s Reisebeschreibung . . Ein Traumbuch von M. Laurentius übersetzt . . Alexanders fabelhafte Geschichte . . . Martimiani oder romische Chronik von Benesch + von Hofowitz übersetzt . Die historia scholastica des Peter Manducator . Tagzeiten von der h. Jungfrau, vom h. Geiste, vom Leiden Christi u. s. w. . Des Thomas von Sstitny christlicher "Unterricht, bóhmischer Cisio-Janus . e. Traktat von Tugenden . . Augustins Spiegel und Selbstgespräche! Ein Gebethbuch . Das Leben Christi, Mariä, des h. Joachim, der ho Anna . . Meister Samuel | vom Messias . . Der zwölf Patriarchen Testament . Milić von den Triibsalen der Kirche. Der Philosophen Leben und Sitten Von den vier Haupttugenden Elucidarius Mag. Konrads Auslegung der "Prosen. . 35. Ein lateinisch-bóhmisches Vocabularium . Ein lateinisch-deutsch-bóhmisches Vocabularium? Der kleinere Bohemarius . Biblische Bücher: 138 143 149 151 158 154 155 157 158 162 163 164 165 167 168 169 170 .. 171 174 175 176 177 178 179 180 182 183 [266] [272] [276] [277] [277] [279] [280] [281] [281] [282] [283] [287] [287] [287] [288] [289] [289] [290] [290] [291] [291] [292] [292] [294] [295] [295] [295] [295] [295] [296] [296] [297] [297] [298] [298] [299] [299] 1 Dobrovský tiskovou chybou: Selbstgegespräche. 2 Dobrovský jenom: Ein lateinisch-deutsch-bohmisches.
Strana 179
__ Sprache und alter Literatur (1818) —_ ‘a. und b. Psalter. c. Drei Propheten. d.'Prologen des 179 Hieronymus. e. Sonhtügliche Evangelien. f. Die | Evangelien aus dem Matthäus ‘und -Homilien' der Väter 21 2 201062102204 $. 13. VrERTE PERIODE (1410—1526) ... : VN los / $. 14. DENKMAHLE AUS DEM 15TEN JAHRHUNDERTE: a. GANZE BIBELN . . . . « + «oo oo b. NEUE TESTAMENTE . ‘v e. HE s c. APOKRYPHISCHE SCHRIFTEN: Nikodem п. 5. w. . d. AUSLEGUNGEN: das hohe Lied, Nikolaus Lyra u.s. w. e. POSTILLEN UND PREDIGTEN: HuB, Jakobell, Peter Cheléicky, Rokytzana . . . . . . * и f. DoGMATISCHE UND POLEMISCHE SCHRIFTEN: Joh. Ro- kyezan, Hilarius, Simon von Tissnow, Jobst von Ro- senberg, Joh: Zagic, von Hasenburg, "Niklas Wlase- nicky, Heinrich Institoris, Bohuslaw von ‘Cechtic, Ulrich von Kalenic, Bruder Prokop, Bruder Lukas, M. Johann Cerny 5 231—239 g. ASCETISCHE SCHRIFTEN, ROMANE GEISTLICHEN IN- HALTS: Isidor, Augustin, Hieronymus, Cyprian, Bern- hard, Anselmus, Bonaventura, Albertan, Thomas von Kempen, Gerson, der Jüngling (Mladenec), Barlaam, Solfernus, Belial. . . . . + + + * * 239—245 h. OFFENBARUNGEN, PROPHEZEIUNGEN: / Hermas, die h. Brigita, Sibillen, Bruder Johann, h. Hildegard, Niklas Wlasenieky . . . 4... e 246—247 i. LEGENDEN: Passional, die Altväter . . . 247—250 [800—302] -188 [303] 211 [317] 219 [322] 221 [323] 223 [325] 224 [325] [330—335] [335—340] [340—341] [341—343] k. LITURGISCHE WERKE: Brevier, Hymnen . 250—2521 [343—344] 1. POLITISCHE SCHRIFTEN: Ctibor von Cimburg, Wenzel Waledowsky, Paul Zidek . M 252—255 m. SAMMLUNGEN VON RECHTEN: kniha Towačowská, Re- gistrum zápisůw, Satzungen der Mahlerzunft, Basler Compactata, Kuttenberger und Iglauer Bergrechte, Pandectae Brunenses, Rechtssprüche, des Victorin Cornelius von Wssehrd neun Bücher von den Rechten des Kónigreichs Bóhmen, Nálezowé stafj, Landtags- schlüse . . . . + 4 oor or on on on 256—264 n. GESCHICHTE UND GEOGRAPHIE, REISEBESCHREIBUN- GEN: Hussens Leben von Peter w. Mladienowitz, bóh- mische? kurze Chroniken, die neue Chronik als Fort- setzung des Benesch von Hofowitz, eine vollstándigere Chronik, die Verhandlungen der "böhmischen Ge- sandten zu Rom 1462, Paul Zideks. Chronik, Nach- richt vom / Bruder Paleček, Prokops neue gereimte Chronik, Marko Polo's Beschreibung des Morgen- landes, Lew's von Rožmital Tagebüch, Kabatniks Reise, Beschreibung des gelobten Landes, Johann's 1 Dobrovský omylem nebo tiskovou chybou: 251. 2 Dobrovský tiskovou chybou: bomische. - [344—346] [346—352]
__ Sprache und alter Literatur (1818) —_ ‘a. und b. Psalter. c. Drei Propheten. d.'Prologen des 179 Hieronymus. e. Sonhtügliche Evangelien. f. Die | Evangelien aus dem Matthäus ‘und -Homilien' der Väter 21 2 201062102204 $. 13. VrERTE PERIODE (1410—1526) ... : VN los / $. 14. DENKMAHLE AUS DEM 15TEN JAHRHUNDERTE: a. GANZE BIBELN . . . . « + «oo oo b. NEUE TESTAMENTE . ‘v e. HE s c. APOKRYPHISCHE SCHRIFTEN: Nikodem п. 5. w. . d. AUSLEGUNGEN: das hohe Lied, Nikolaus Lyra u.s. w. e. POSTILLEN UND PREDIGTEN: HuB, Jakobell, Peter Cheléicky, Rokytzana . . . . . . * и f. DoGMATISCHE UND POLEMISCHE SCHRIFTEN: Joh. Ro- kyezan, Hilarius, Simon von Tissnow, Jobst von Ro- senberg, Joh: Zagic, von Hasenburg, "Niklas Wlase- nicky, Heinrich Institoris, Bohuslaw von ‘Cechtic, Ulrich von Kalenic, Bruder Prokop, Bruder Lukas, M. Johann Cerny 5 231—239 g. ASCETISCHE SCHRIFTEN, ROMANE GEISTLICHEN IN- HALTS: Isidor, Augustin, Hieronymus, Cyprian, Bern- hard, Anselmus, Bonaventura, Albertan, Thomas von Kempen, Gerson, der Jüngling (Mladenec), Barlaam, Solfernus, Belial. . . . . + + + * * 239—245 h. OFFENBARUNGEN, PROPHEZEIUNGEN: / Hermas, die h. Brigita, Sibillen, Bruder Johann, h. Hildegard, Niklas Wlasenieky . . . 4... e 246—247 i. LEGENDEN: Passional, die Altväter . . . 247—250 [800—302] -188 [303] 211 [317] 219 [322] 221 [323] 223 [325] 224 [325] [330—335] [335—340] [340—341] [341—343] k. LITURGISCHE WERKE: Brevier, Hymnen . 250—2521 [343—344] 1. POLITISCHE SCHRIFTEN: Ctibor von Cimburg, Wenzel Waledowsky, Paul Zidek . M 252—255 m. SAMMLUNGEN VON RECHTEN: kniha Towačowská, Re- gistrum zápisůw, Satzungen der Mahlerzunft, Basler Compactata, Kuttenberger und Iglauer Bergrechte, Pandectae Brunenses, Rechtssprüche, des Victorin Cornelius von Wssehrd neun Bücher von den Rechten des Kónigreichs Bóhmen, Nálezowé stafj, Landtags- schlüse . . . . + 4 oor or on on on 256—264 n. GESCHICHTE UND GEOGRAPHIE, REISEBESCHREIBUN- GEN: Hussens Leben von Peter w. Mladienowitz, bóh- mische? kurze Chroniken, die neue Chronik als Fort- setzung des Benesch von Hofowitz, eine vollstándigere Chronik, die Verhandlungen der "böhmischen Ge- sandten zu Rom 1462, Paul Zideks. Chronik, Nach- richt vom / Bruder Paleček, Prokops neue gereimte Chronik, Marko Polo's Beschreibung des Morgen- landes, Lew's von Rožmital Tagebüch, Kabatniks Reise, Beschreibung des gelobten Landes, Johann's 1 Dobrovský omylem nebo tiskovou chybou: 251. 2 Dobrovský tiskovou chybou: bomische. - [344—346] [346—352]
Strana 180
180 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen von Lobkowitz Reise zum h. Grabe . . . 265—277 0. ARZNEIKUNDE, ASTROLOGIE, LANDWIRTHSCHAFT: Po- klad chudych, Mag. Christanns medizinische .Schrif- ten, eine ähnliche Sammlung, worin Philos Chiro- mantie; ein Traktat von Weiberkrankheiten, und von den Himmelszeichen, der auserlesene Kern nebst der Pferdarznei, Meisters Johann Arzneibücher, die : Wundarznei, Chirurgie des Rasis nach Meister Wil- helm, Wundarznei von Wilhelm Placentinus, Albert von den Heimlichkeiten der Weiber, vom Pfropfen der Bäume, Peter von Crescenz vom Landbau. 278—294 p. GEDICHTE, FABELN UND ROMANE: eine gereimte Le- gende von 10000 Rittern, Cyrills von Quidenon Apo- logen, Aesops Fabeln, Rath der Thiere und Vôgel, die Weiber am Grabe Christi, das taboritische / Kriegs- lied, das hussitische Siegeslied, ein satyrisches Ge- dicht, ein Gedicht von der Unbeständigkeit der Welt, vom Tode, Hyneks von Podiebrad Maitraum, die Geschichte des Kónigs Apollonius, Tandarides, Walter und Griselde, Briselides und der Ritter Rudolf . . . . . . 294—304 q. VOCABULARIEN: Der Mammotrectus, ein kleines la- teinisch-bôhmisches Wörterbuch, ein größeres, ein lateinisch-deutsch-böhmisches Lexikon, Vocabeln nach M. Rokyczana, noch andere Vocabula böhmisch er- klärt, Bedeutungen in dem Poeniteas cito, Copiarien von bóhm. Urkunden . . . -. . . 804—809 . GEDRUCKTE BÜCHER IN BÜHMISCHER SPRACHE VOM J. 1475—1500. Neues Testament, trojanische Chronik, Passional . 309 Neues Testament, Psalter, Aesops Fabeln, die ganze Bibel, Martimiani, trojanische Chronik . . . 310 Kuttenberger Bibel, Wenzel Koranda, Passional, Artikel des Landtages . . . . . 811 Neues Testament, Mahomets Leben, Thomas von Kem- pen. . . . / Lucidáf, Beschreibung des gelobten Landes, "Zweifel der 8. 16. Sinne . . 818 Psalter, Wladislawische Landesordnung, Briefe des Mar- silius Ficinus, Basler Compactata . . . . . . 814 FORTGESETZTES VERZEICHNIB DER GEDRUCKTEN BÓHMI- SCHEN BÜCHER VON 1501— 1526. Petrarcha, ein Gesangbuch, Reden des Chrysostomus, Albertan, Briefe der bóhm. Brüder, Barlaam . Mladenec, o čtyřech stežegných ctnostech, die ganze Bi- bel, Zrcadlo, des h. Bernards Traktat, Beroalds Hi- storie zweier Verliebten, Lucians Dialogen . Apologie der Brüder, O bogi duch. Geruz., Rozmlauwánj ducha, Cyprians Brief vom Neide, der Brüder Briefe an Kónig Wladislaw, an den Unterkümmerer, des [352—361] [361—371] [371—377] [377—380] [380—381] [381—382] [382—383] 312 [383] [383—384] [384—385] 815 [385] 316 [386]
180 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen von Lobkowitz Reise zum h. Grabe . . . 265—277 0. ARZNEIKUNDE, ASTROLOGIE, LANDWIRTHSCHAFT: Po- klad chudych, Mag. Christanns medizinische .Schrif- ten, eine ähnliche Sammlung, worin Philos Chiro- mantie; ein Traktat von Weiberkrankheiten, und von den Himmelszeichen, der auserlesene Kern nebst der Pferdarznei, Meisters Johann Arzneibücher, die : Wundarznei, Chirurgie des Rasis nach Meister Wil- helm, Wundarznei von Wilhelm Placentinus, Albert von den Heimlichkeiten der Weiber, vom Pfropfen der Bäume, Peter von Crescenz vom Landbau. 278—294 p. GEDICHTE, FABELN UND ROMANE: eine gereimte Le- gende von 10000 Rittern, Cyrills von Quidenon Apo- logen, Aesops Fabeln, Rath der Thiere und Vôgel, die Weiber am Grabe Christi, das taboritische / Kriegs- lied, das hussitische Siegeslied, ein satyrisches Ge- dicht, ein Gedicht von der Unbeständigkeit der Welt, vom Tode, Hyneks von Podiebrad Maitraum, die Geschichte des Kónigs Apollonius, Tandarides, Walter und Griselde, Briselides und der Ritter Rudolf . . . . . . 294—304 q. VOCABULARIEN: Der Mammotrectus, ein kleines la- teinisch-bôhmisches Wörterbuch, ein größeres, ein lateinisch-deutsch-böhmisches Lexikon, Vocabeln nach M. Rokyczana, noch andere Vocabula böhmisch er- klärt, Bedeutungen in dem Poeniteas cito, Copiarien von bóhm. Urkunden . . . -. . . 804—809 . GEDRUCKTE BÜCHER IN BÜHMISCHER SPRACHE VOM J. 1475—1500. Neues Testament, trojanische Chronik, Passional . 309 Neues Testament, Psalter, Aesops Fabeln, die ganze Bibel, Martimiani, trojanische Chronik . . . 310 Kuttenberger Bibel, Wenzel Koranda, Passional, Artikel des Landtages . . . . . 811 Neues Testament, Mahomets Leben, Thomas von Kem- pen. . . . / Lucidáf, Beschreibung des gelobten Landes, "Zweifel der 8. 16. Sinne . . 818 Psalter, Wladislawische Landesordnung, Briefe des Mar- silius Ficinus, Basler Compactata . . . . . . 814 FORTGESETZTES VERZEICHNIB DER GEDRUCKTEN BÓHMI- SCHEN BÜCHER VON 1501— 1526. Petrarcha, ein Gesangbuch, Reden des Chrysostomus, Albertan, Briefe der bóhm. Brüder, Barlaam . Mladenec, o čtyřech stežegných ctnostech, die ganze Bi- bel, Zrcadlo, des h. Bernards Traktat, Beroalds Hi- storie zweier Verliebten, Lucians Dialogen . Apologie der Brüder, O bogi duch. Geruz., Rozmlauwánj ducha, Cyprians Brief vom Neide, der Brüder Briefe an Kónig Wladislaw, an den Unterkümmerer, des [352—361] [361—371] [371—377] [377—380] [380—381] [381—382] [382—383] 312 [383] [383—384] [384—385] 815 [385] 316 [386]
Strana 181
Sprache und altern Literatur (1818) 181 Bruders Simon Brief . . 317 [386—387] Dem Doktor Augustin gegebene Antwort, Prokops Fra- ge, der Psalter, zwei Schriften Hussens, Chronik des Sylvius, Mandevill's Reise, Lactifer des Johann . . 318 Aquensis Ein Brief an die Brüder, Isokrates Ermahnung, Bar- laam, Unterricht im Gebethe, Neues Testament, Landtagsschluß, Campanus von der Amtsverwal- tung, Compactata von Paul von Saaz, desselben Trak- tat, Bekenntniß der Utraquisten, Alexanders Leben, Mandevill's Reisen, Dictionarius, Leben der Philo- . . . 319—320 . sophen . Pamphilus, Savanarola, Antwort der Brüder, Zusammen- kunft dreier Könige zu Wien, der Böhme und Pikart, . . . . 321 Von der Anbethung des Sakraments . Landtagsartikel, Aeneas Silvius Traum, Traumbuch 322 Paul Wanis vom Tode, Wenzeslaivertrag, Černy's Kräu- . V . . terbuch . . . . . Klaudians Landkarte von Böhmen . . . N. Testament, Apologie der Brüder. Lactantius, Seneca, Hermas, Klaudians Schrift, Lukas Unterricht, Nachrichten von Rom, Pönitentiarius, Ma- 326 [393] . . . . nuale Curatorum Florius, Klaudians Hebammenbuch, des B. Mathias Er- [393—394] . . 327 . . . . . mahnung Prognostik, Erasmus Miles christ., Hussens Auslegung 328 [394] [394—395] . . . 329 . Luthers Predigt, Miross Traktate . . Auslegung des Vaterunsers, Dialog / des Geistes, Von 330 [395] der Anbethung des Sakraments, Pasquil und Cyrus . Marsilius Ficinus Schrift, des Grafen Picus von Miran- dola kleinere Schriften, die Armen und Reichen vor dem Saturnus, Seelengärtlein, Luther von der Messe Luthers Antwort, dessen Schrift von der Verbrennung der Dekretalen, Leo's Brief an Lucifer, Von den vier letzten Dingen, Tyčka Von der Buße, Přemysslen- . . 332 . sky's Brief . Chelčicky's Netz, Antwort der Brüder, warum sie die . . . . . . . . Taufe wiederhohlen . . Landtag, Miřinsky's Gesänge, Chelčicky's Auslegung, Luther Vom Antichrist, Von der christl. Freiheit, . . . . . Martin's Berichtungen Vom dreifachen Christenthum, Vom Ursprunge der Kir- che, Von den Verpflichtungen bei den Brüdern, eine Schrift wider Luther, Evangelien und Episteln 335 Luther Von der Wahl der Kirchendiener, dessen Urtheil über die Brüder, der Brüder Antwort auf Luthers Schrift, Von dreierlei Fragen, Vom ledigen Stande [396—397] 333 [397] [389—390] [390—391] 3232 [391] 324 [392] 325 [392] [387—388] [388—389] 334 [398] 331 [396] [398—399] 1 2 Dobrovský omylem: 320. Dobrovský tiskovou chybou: 223..
Sprache und altern Literatur (1818) 181 Bruders Simon Brief . . 317 [386—387] Dem Doktor Augustin gegebene Antwort, Prokops Fra- ge, der Psalter, zwei Schriften Hussens, Chronik des Sylvius, Mandevill's Reise, Lactifer des Johann . . 318 Aquensis Ein Brief an die Brüder, Isokrates Ermahnung, Bar- laam, Unterricht im Gebethe, Neues Testament, Landtagsschluß, Campanus von der Amtsverwal- tung, Compactata von Paul von Saaz, desselben Trak- tat, Bekenntniß der Utraquisten, Alexanders Leben, Mandevill's Reisen, Dictionarius, Leben der Philo- . . . 319—320 . sophen . Pamphilus, Savanarola, Antwort der Brüder, Zusammen- kunft dreier Könige zu Wien, der Böhme und Pikart, . . . . 321 Von der Anbethung des Sakraments . Landtagsartikel, Aeneas Silvius Traum, Traumbuch 322 Paul Wanis vom Tode, Wenzeslaivertrag, Černy's Kräu- . V . . terbuch . . . . . Klaudians Landkarte von Böhmen . . . N. Testament, Apologie der Brüder. Lactantius, Seneca, Hermas, Klaudians Schrift, Lukas Unterricht, Nachrichten von Rom, Pönitentiarius, Ma- 326 [393] . . . . nuale Curatorum Florius, Klaudians Hebammenbuch, des B. Mathias Er- [393—394] . . 327 . . . . . mahnung Prognostik, Erasmus Miles christ., Hussens Auslegung 328 [394] [394—395] . . . 329 . Luthers Predigt, Miross Traktate . . Auslegung des Vaterunsers, Dialog / des Geistes, Von 330 [395] der Anbethung des Sakraments, Pasquil und Cyrus . Marsilius Ficinus Schrift, des Grafen Picus von Miran- dola kleinere Schriften, die Armen und Reichen vor dem Saturnus, Seelengärtlein, Luther von der Messe Luthers Antwort, dessen Schrift von der Verbrennung der Dekretalen, Leo's Brief an Lucifer, Von den vier letzten Dingen, Tyčka Von der Buße, Přemysslen- . . 332 . sky's Brief . Chelčicky's Netz, Antwort der Brüder, warum sie die . . . . . . . . Taufe wiederhohlen . . Landtag, Miřinsky's Gesänge, Chelčicky's Auslegung, Luther Vom Antichrist, Von der christl. Freiheit, . . . . . Martin's Berichtungen Vom dreifachen Christenthum, Vom Ursprunge der Kir- che, Von den Verpflichtungen bei den Brüdern, eine Schrift wider Luther, Evangelien und Episteln 335 Luther Von der Wahl der Kirchendiener, dessen Urtheil über die Brüder, der Brüder Antwort auf Luthers Schrift, Von dreierlei Fragen, Vom ledigen Stande [396—397] 333 [397] [389—390] [390—391] 3232 [391] 324 [392] 325 [392] [387—388] [388—389] 334 [398] 331 [396] [398—399] 1 2 Dobrovský omylem: 320. Dobrovský tiskovou chybou: 223..
Strana 182
182 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen §. 17. et und von der Ehe . . . . 336 [399—400] . . . Apologie: von der weltlichen Macht, dem Eide, Antwort auf die Schrift des Kalenec, eine Schrift von der Buße . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 337 [400] Schrift von der Ausstellung des Leibes Christi in der Monstranz, Von der Messe etc. Von der Gerechtigkeit aus dem Glauben. Antwort wider die kleine Partei. Dreierlei Fragen . . . . . [400—401] „ . . 338 Der Brüder Schreiben an K. Ludwig, Landtagsschluß vom J. 1524. Networicky's Schild der Gläubigen wider Luther, Neues Testament 1525. Landtagsschluß . 339 Artikel eines Landtages vom J. 1525. Landtagsschluß vom J. 1526. Von der deutschen Messe . . . . . Verbreitung der Buchdruckerkunst in Böhmen: zu Prag, Pilsen, Leutomischel, Jungbunzlau, Weißwasser, Wilimow . . . . . . . . . 341 [402] Böhmische Bücher, außer Böhmen gedruckt: zu Nürn- berg . . . . . . 342 [403] . . . . . . . . Bibel zu Venedig 1506 . 343 [403] BESCHLUB DER VIERTEN PERIODE: Geschäftssprache, Be- setzung aller Amtsstellen mit Böhmen. . . 345 f. [405 n.] Matthäus von Chlumčan Verzeichniß der Privilegien, Briefe der Mar-I tha von Bozkowitz, des Karthäusers Bruno, Wilhelms von Pernstein, des Bruders Mathias, des Johann Sslechta Brief wird der Schreibart wegen . gelobt . . . . . . 347 Übersetzung eines Briefes des Bohuslaw von Lobkowitz und seiner Gedichte.. . . . Konač klagt über Einige, die den böhm. Schriften nicht hold sind; eignet seinen Lucian einem Liebhaber und Sammler böhm. Bücher zu . . . . . . . 350 f. [408—409] Wenzel Pisecky's Brief von den Vorzügen der böhm. . . Sprache . . . . . . . . . 352 ff. [409 n.] Die ersten Versuche von Übersetzungen besserer Werke 358 [413] Gregor Hruby, der fleißigste Ubersetzer . . . . . . 359 [413] Ihm widmet Pjsecky seinen Isokrates . . . 3602 [414] Verzeichniß aller von Hruby übersetzten Werke: Anton Campan, Agapet, Jovian Pontan, Erasmus, Valla, Petrarcha, Cicero, Gregor, Basilius, Chrysostomus, Leben der Altväter. . . . . 361 ff. [415 n.] Niklas Konáč druckt seit 1507 mehrere seiner eigenen Übersetzungen: Dialogen des Lucian, Geschichte des Aeneas Sylvius, ein Spiel aus dem / Boccacio, die Bücher Dimne und Kelila u. s. w. . . . Desselben Versuch in sapphischen Versen . . 367 ff. Welensky's Übersetzungen; Petrarcha's Dialog . . . Reden der Weisen, Auszüge aus Klassikern und neuern [401—402] 340 [402] 1f. [406 n.] 349 [408] 3653 [417] [419—420] 369 [420] 1 Dobrovský omylem neb tiskovou chybou: 348. 2 Dobrovský: 361. Dobrovský omylem neb tiskovou chybou: 362. 3
182 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen §. 17. et und von der Ehe . . . . 336 [399—400] . . . Apologie: von der weltlichen Macht, dem Eide, Antwort auf die Schrift des Kalenec, eine Schrift von der Buße . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 337 [400] Schrift von der Ausstellung des Leibes Christi in der Monstranz, Von der Messe etc. Von der Gerechtigkeit aus dem Glauben. Antwort wider die kleine Partei. Dreierlei Fragen . . . . . [400—401] „ . . 338 Der Brüder Schreiben an K. Ludwig, Landtagsschluß vom J. 1524. Networicky's Schild der Gläubigen wider Luther, Neues Testament 1525. Landtagsschluß . 339 Artikel eines Landtages vom J. 1525. Landtagsschluß vom J. 1526. Von der deutschen Messe . . . . . Verbreitung der Buchdruckerkunst in Böhmen: zu Prag, Pilsen, Leutomischel, Jungbunzlau, Weißwasser, Wilimow . . . . . . . . . 341 [402] Böhmische Bücher, außer Böhmen gedruckt: zu Nürn- berg . . . . . . 342 [403] . . . . . . . . Bibel zu Venedig 1506 . 343 [403] BESCHLUB DER VIERTEN PERIODE: Geschäftssprache, Be- setzung aller Amtsstellen mit Böhmen. . . 345 f. [405 n.] Matthäus von Chlumčan Verzeichniß der Privilegien, Briefe der Mar-I tha von Bozkowitz, des Karthäusers Bruno, Wilhelms von Pernstein, des Bruders Mathias, des Johann Sslechta Brief wird der Schreibart wegen . gelobt . . . . . . 347 Übersetzung eines Briefes des Bohuslaw von Lobkowitz und seiner Gedichte.. . . . Konač klagt über Einige, die den böhm. Schriften nicht hold sind; eignet seinen Lucian einem Liebhaber und Sammler böhm. Bücher zu . . . . . . . 350 f. [408—409] Wenzel Pisecky's Brief von den Vorzügen der böhm. . . Sprache . . . . . . . . . 352 ff. [409 n.] Die ersten Versuche von Übersetzungen besserer Werke 358 [413] Gregor Hruby, der fleißigste Ubersetzer . . . . . . 359 [413] Ihm widmet Pjsecky seinen Isokrates . . . 3602 [414] Verzeichniß aller von Hruby übersetzten Werke: Anton Campan, Agapet, Jovian Pontan, Erasmus, Valla, Petrarcha, Cicero, Gregor, Basilius, Chrysostomus, Leben der Altväter. . . . . 361 ff. [415 n.] Niklas Konáč druckt seit 1507 mehrere seiner eigenen Übersetzungen: Dialogen des Lucian, Geschichte des Aeneas Sylvius, ein Spiel aus dem / Boccacio, die Bücher Dimne und Kelila u. s. w. . . . Desselben Versuch in sapphischen Versen . . 367 ff. Welensky's Übersetzungen; Petrarcha's Dialog . . . Reden der Weisen, Auszüge aus Klassikern und neuern [401—402] 340 [402] 1f. [406 n.] 349 [408] 3653 [417] [419—420] 369 [420] 1 Dobrovský omylem neb tiskovou chybou: 348. 2 Dobrovský: 361. Dobrovský omylem neb tiskovou chybou: 362. 3
Strana 183
Sprache und altern Literatur (1818) 183 Schriftstellern Pikardische Bücher dürfen nicht gedruckt werden, sie werden verbrannt . . . . . . . . . . Des Bruders Lukas Schriften . . . . . . . . . . . Luthers Schriften werden übersetzt . . Ketzerische Bücher unterliegen einer Censur . . 375 HANDSCHRIFTEN VON 1501—1526: Evangelien, ein Psal- ter, Gebethe, ascetische Tractate, Leben der Heiligen, mehrere Schriften vom Br. Lukas, Johann von Lob- kowitz Unterricht, Erziehung des jungen Ludwig von Pernstein in Versen, Fragment eines Kräuterbuches, Von den vier Temperamenten, Alchymie . . . 375 f. [424 n.] 3841 [217] ZUSATZE: Glagolitisches Martyrologium . . . . . . Lyrisch-epische Gesänge . . . . . . . . 385 f. [248 n.] Hanka's Sammlung alter Gedichte . . . . . 390 f. [429—430] 13 . . . . . . . . . . . 398 f.L BERICHTIGUNGEN2 . . . . . . . . . . . . . 402 [430] SPRACHPROBEN 371 [421] 372 [422] 374 [423] [423—424] . . 370 [421] 1 Dobrovský omylem neb tiskovou chybou: 385. 2 Dobrovský: Berichtungen. V G III. 398: Berichtigungen. 3 Srv. pozn. 1 ke G III. 384 [429].
Sprache und altern Literatur (1818) 183 Schriftstellern Pikardische Bücher dürfen nicht gedruckt werden, sie werden verbrannt . . . . . . . . . . Des Bruders Lukas Schriften . . . . . . . . . . . Luthers Schriften werden übersetzt . . Ketzerische Bücher unterliegen einer Censur . . 375 HANDSCHRIFTEN VON 1501—1526: Evangelien, ein Psal- ter, Gebethe, ascetische Tractate, Leben der Heiligen, mehrere Schriften vom Br. Lukas, Johann von Lob- kowitz Unterricht, Erziehung des jungen Ludwig von Pernstein in Versen, Fragment eines Kräuterbuches, Von den vier Temperamenten, Alchymie . . . 375 f. [424 n.] 3841 [217] ZUSATZE: Glagolitisches Martyrologium . . . . . . Lyrisch-epische Gesänge . . . . . . . . 385 f. [248 n.] Hanka's Sammlung alter Gedichte . . . . . 390 f. [429—430] 13 . . . . . . . . . . . 398 f.L BERICHTIGUNGEN2 . . . . . . . . . . . . . 402 [430] SPRACHPROBEN 371 [421] 372 [422] 374 [423] [423—424] . . 370 [421] 1 Dobrovský omylem neb tiskovou chybou: 385. 2 Dobrovský: Berichtungen. V G III. 398: Berichtigungen. 3 Srv. pozn. 1 ke G III. 384 [429].
Strana 184
Strana 185
3/4 Dobrovský: Geschichte d. Böhm. Sprache u. altern Literatur (1818) 185 §. 1. Alter und Ursprung der slawischen Sprache; älteste Sitze der Slawen. Wenn gleich andere Sprachen ältere geschriebene Denk- mahle aufzuweisen haben, als die slawische, so kann ihr deßs- halb ein gleiches Alter nicht abgesprochen werden. Da sich die Schreibekunst in ältern Zeiten nur allmählich verbreiten konnte, so mußte die Sprache eines ganz eigenen Volksstammes tausend Jahre geredet worden sein, ehe man Anlaß fand, sie zu schreiben. Dieß ist der Fall mit der slawonischen Sprache, deren Ursprung man eben so wenig historisch nachweisen kann, als einer jeden andern sogenannten Muttersprache. Der griechische Geschicht- schreiber Prokop, welcher der Slawen unter dem Namen onkaßnvot zuerst erwähnet,1 wußte von der Sprache der Sla- winen und Anten nichts anders zu sagen, als daß sie sehr barba- risch (atsyvog Baoßaooc) wäre.2 Damit wollte er eben nicht sagen, die slawonische! Sprache sei nicht so gebildet, biegsam und wohlklingend als die griechische, sondern sie sei dem Grie- chen unverständlich, etwa in dem Sinne, in welchem Stolberg (im IV. B. seiner Reisen S. 385)3 von der Sprache der Wenden in Krain sagte, daß sie den Deutschen völlig unverständ- lich sei. Das Baoßaoog der Griechen ist bei den Slawen Cžud, 1 III. 14. V otisku Niederlově (L. Niederle: Slovanské starožitnosti. I. 1., 1911) str. 25 („Tà vdo šôvn vaйta, Exkaßnvoi ts xal "AvrGL,...“). 2 III. 14. V otisku Niederlově (v. v.) str. 26 („"Eovi 8è xol pía šxa- rśgotg povì àtsyvoc Báoßagog.“). 3 Friedrich Leopold Graf zu Stolberg: Reise in Deutschland, der Schweiz, Italien und Sicilien in den Jahren 1791—92 (1794). — Ve vydání: „Gesammelte Werke der Brüder Christian und Friedrich Leopold Grafen zu Stolberg“ sv. IX. (Hamburg 1822), str. 452 (105. dopis z 2. XI. 1792: „Im beträchtlichen Theil von Krain, welchen wir durchreiseten, wohnen Wenden, deren sclavonische Sprache uns Deutschen völlig unverständlich ist. So wurden wir in Deutschland zuerst von Menschen empfangen, mit denen wir nicht sprechen konnten".).
3/4 Dobrovský: Geschichte d. Böhm. Sprache u. altern Literatur (1818) 185 §. 1. Alter und Ursprung der slawischen Sprache; älteste Sitze der Slawen. Wenn gleich andere Sprachen ältere geschriebene Denk- mahle aufzuweisen haben, als die slawische, so kann ihr deßs- halb ein gleiches Alter nicht abgesprochen werden. Da sich die Schreibekunst in ältern Zeiten nur allmählich verbreiten konnte, so mußte die Sprache eines ganz eigenen Volksstammes tausend Jahre geredet worden sein, ehe man Anlaß fand, sie zu schreiben. Dieß ist der Fall mit der slawonischen Sprache, deren Ursprung man eben so wenig historisch nachweisen kann, als einer jeden andern sogenannten Muttersprache. Der griechische Geschicht- schreiber Prokop, welcher der Slawen unter dem Namen onkaßnvot zuerst erwähnet,1 wußte von der Sprache der Sla- winen und Anten nichts anders zu sagen, als daß sie sehr barba- risch (atsyvog Baoßaooc) wäre.2 Damit wollte er eben nicht sagen, die slawonische! Sprache sei nicht so gebildet, biegsam und wohlklingend als die griechische, sondern sie sei dem Grie- chen unverständlich, etwa in dem Sinne, in welchem Stolberg (im IV. B. seiner Reisen S. 385)3 von der Sprache der Wenden in Krain sagte, daß sie den Deutschen völlig unverständ- lich sei. Das Baoßaoog der Griechen ist bei den Slawen Cžud, 1 III. 14. V otisku Niederlově (L. Niederle: Slovanské starožitnosti. I. 1., 1911) str. 25 („Tà vdo šôvn vaйta, Exkaßnvoi ts xal "AvrGL,...“). 2 III. 14. V otisku Niederlově (v. v.) str. 26 („"Eovi 8è xol pía šxa- rśgotg povì àtsyvoc Báoßagog.“). 3 Friedrich Leopold Graf zu Stolberg: Reise in Deutschland, der Schweiz, Italien und Sicilien in den Jahren 1791—92 (1794). — Ve vydání: „Gesammelte Werke der Brüder Christian und Friedrich Leopold Grafen zu Stolberg“ sv. IX. (Hamburg 1822), str. 452 (105. dopis z 2. XI. 1792: „Im beträchtlichen Theil von Krain, welchen wir durchreiseten, wohnen Wenden, deren sclavonische Sprache uns Deutschen völlig unverständlich ist. So wurden wir in Deutschland zuerst von Menschen empfangen, mit denen wir nicht sprechen konnten".).
Strana 186
186 B Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 4/5/6 Wlach, Niem. Cžud sind bei ihnen fremde Völker, vorzüglich aber finnischer Abkunft, Wlach gallische, italische, und Niem besonders deutsche Völker. Diejenigen aber, die eine ihnen ver- ständliche Sprache reden, Völker von einerlei Worte (Slowo) sind ihnen Slowane. Unter diesem allgemeinen Namen werden seit der Mitte des 6ten Jahrhunderts alle slawischen Stämme, Serben, Chrowaten, Lechen und Cžechen u. s. w. begriffen. Der russische Nestor, der böhmische Dalimil und Pulkawa und alle andern, die den Mythus von Babel historisch deuteten, wollen die slawonische Sprache schon unter den durch die allge- meine Sprachenverwirrung entstandenen 72 Stammsprachen ge- funden haben. Allein schon Aeneas Sylvius bestritt diese Meinung nicht zwar mit Gründen, aber doch mit feinem Spotte. Pabst Johann VIII., da er vernahm, daß der/ mährische und pannonische Erzbischof Method in barbarischer, d. i. in slawoni- scher Sprache die Messe lese, hatte zwar anfangs (im J. 879) diesen Gebrauch verbothen, bald darauf aber die Erfindung der slawonischen Buchstaben belobet und den Gottesdienst in der slawonischen Sprache aus dem Grunde gestattet, weil Gott nicht nur der hebräischen, griechischen und lateinischen, als der vor- züglichen Hauptsprachen, sondern auch aller übrigen Sprachen Urheber sei. „Nec sane (sanae) fidei vel doctrinae aliquid obstat, so spricht er in dem Briefe an den Herzog Swatopluk vom J. 880, sive missas in eadem sclavonica? lingua canere, sive sacrum evangelium vel lectiones divinas novi et veteris testamenti bene translatas et interpretatas legere aut alia horarum officia omnia psallere, quoniam qui fecit tres linguas principales, Hebraeam scilicet, Graecam et Latinam, ipse creavit et alias omnes ad lau- dem et gloriam suam.“3 So unphilosophisch auch der Ausdruck „eine Sprache schaffen“, von Gott gebraucht, sein mag, so räumte er der slawonischen Sprache doch hiermit den Vorzug eines gleichen Alterthums ein, wogegen im Grunde nichts einzuwenden ist. Nur bleibt uns ihr wahrer Ursprung noch immer unbekannt. Nach G. C. Kirchmayers Hypothese4 von einer ge- meinschaftlichen Ursprache, aus welcher mehrere europäische 1 Historia Bohemica, cap. II.; ve vydání: Aeneae Sylvii Piccolo- minei .... Opera. Basileae 1551, str. 84. 2 Pastrnek (v. n.): Sclavinica. 3 František Pastrnek: Dějiny slovanských apoštolů Cyrilla a Me- thoda. (V Praze 1902, nákl. Královské české společnosti nauk), str. 257. 4 De origine linguae Slavonicae (1697).
186 B Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 4/5/6 Wlach, Niem. Cžud sind bei ihnen fremde Völker, vorzüglich aber finnischer Abkunft, Wlach gallische, italische, und Niem besonders deutsche Völker. Diejenigen aber, die eine ihnen ver- ständliche Sprache reden, Völker von einerlei Worte (Slowo) sind ihnen Slowane. Unter diesem allgemeinen Namen werden seit der Mitte des 6ten Jahrhunderts alle slawischen Stämme, Serben, Chrowaten, Lechen und Cžechen u. s. w. begriffen. Der russische Nestor, der böhmische Dalimil und Pulkawa und alle andern, die den Mythus von Babel historisch deuteten, wollen die slawonische Sprache schon unter den durch die allge- meine Sprachenverwirrung entstandenen 72 Stammsprachen ge- funden haben. Allein schon Aeneas Sylvius bestritt diese Meinung nicht zwar mit Gründen, aber doch mit feinem Spotte. Pabst Johann VIII., da er vernahm, daß der/ mährische und pannonische Erzbischof Method in barbarischer, d. i. in slawoni- scher Sprache die Messe lese, hatte zwar anfangs (im J. 879) diesen Gebrauch verbothen, bald darauf aber die Erfindung der slawonischen Buchstaben belobet und den Gottesdienst in der slawonischen Sprache aus dem Grunde gestattet, weil Gott nicht nur der hebräischen, griechischen und lateinischen, als der vor- züglichen Hauptsprachen, sondern auch aller übrigen Sprachen Urheber sei. „Nec sane (sanae) fidei vel doctrinae aliquid obstat, so spricht er in dem Briefe an den Herzog Swatopluk vom J. 880, sive missas in eadem sclavonica? lingua canere, sive sacrum evangelium vel lectiones divinas novi et veteris testamenti bene translatas et interpretatas legere aut alia horarum officia omnia psallere, quoniam qui fecit tres linguas principales, Hebraeam scilicet, Graecam et Latinam, ipse creavit et alias omnes ad lau- dem et gloriam suam.“3 So unphilosophisch auch der Ausdruck „eine Sprache schaffen“, von Gott gebraucht, sein mag, so räumte er der slawonischen Sprache doch hiermit den Vorzug eines gleichen Alterthums ein, wogegen im Grunde nichts einzuwenden ist. Nur bleibt uns ihr wahrer Ursprung noch immer unbekannt. Nach G. C. Kirchmayers Hypothese4 von einer ge- meinschaftlichen Ursprache, aus welcher mehrere europäische 1 Historia Bohemica, cap. II.; ve vydání: Aeneae Sylvii Piccolo- minei .... Opera. Basileae 1551, str. 84. 2 Pastrnek (v. n.): Sclavinica. 3 František Pastrnek: Dějiny slovanských apoštolů Cyrilla a Me- thoda. (V Praze 1902, nákl. Královské české společnosti nauk), str. 257. 4 De origine linguae Slavonicae (1697).
Strana 187
6/7s Sprache und altern Literatur (1818) 187 Sprachen entstanden sein sollen, wäre auch die slawonische Sprache eine Tochter seiner celtoscythischen Matrix, wie er diese Ursprache zu nennen beliebt. Im Grunde aber heißt dieß eben nichts anders, als: im Slawonischen giebt es Wörter, die theils mit celtischen, theils mit scythischen übereinkommen. Einzelne Wörter entscheiden hier nichts. Auch indische Wörter lassen sich in Menge im Slawonischen finden. Wer möchte so- gleich das Indische für die Mutter des Slawonischen halten ? Hier muß viel weniger auf das Materielle, auf den rohen formlosen Stoff, der mehrern ganz verschiedenen Sprachen zur Grundlage dienen kann, gesehen werden, als auf das Formelle, worauf un- gleich mehr ankommt. Selbst diejenigen, die über den Ursprung der slawonischen Sprache eigene Untersuchungen angestellt ha- ben, konnten noch wenig Befriedigendes darüber vorbringen. Dolci, ein Dalmatiner, glaubt, sie sei mit der alten illyrischen einerlei,1 so wie Katancsich2 die kroatische mit der alten pannonischen für einerlei hält. Bei-Ider Voraussetzungen haben keine andern Gründe für sich, als gezwungene Erklärungen einiger illyrischen alten Namen aus dem Slawonischen. Der ra- gusinische Graf Sorg o3 will sogar das Etymon griechischer und lateinischer Götternamen daraus herleiten4 Eben so grund- los ist die Behauptung, daß das Getische und Sarmatische, das Ovid zu Tomi erlernet hat, slawonische Mundarten gewesen sein sollen. Um diese Zeit und selbst noch einige Jahrhunderte später wohnten keine Slawen in den römischen Provinzen über der Do- nau. Nach Kärnten und Krain kamen sie als Untergebene oder Verbündete der Avaren nach dem J. 568, nachdem die Longo- barden nach Italien gezogen waren, und Pannonien den Avaren überlassen hatten. Nach Dalmatien und Servien unter dem Kaiser Heraklius in der ersten Hälfte des 7ten Jahrhunderts. Um eben diese Zeit kamen sieben Geschlechter (Stämme) nach Bulgarien, denen die Bulgaren als Eroberer im J. 679 andere Gegenden zur 1 De Illyricae linguae vetustate et amplitudine Dissertatio Histo- rico—Chronologico—critica. Auctore F. Sebastiano Dolci a Ragusio. Ve- netiis 1754. §. VI. str. 11 n. 2 Matija Petar Katančić: Specimen philologiae et geographiae Pan- noniorum, Croatarum... (Záhřeb 1795). 3 Antonio Sorkočević-Sorgo (1775—1841). 4 Ve stati: Mémoire sur la langue et les moeurs des peuples Slaves (Mémoires de l'Académie Celtique, Paris, II. 1808, str. 21 n.). Viz J. Do- brovský: Slovanka. Zweite Lieferung (1815), 106 n. TIOT
6/7s Sprache und altern Literatur (1818) 187 Sprachen entstanden sein sollen, wäre auch die slawonische Sprache eine Tochter seiner celtoscythischen Matrix, wie er diese Ursprache zu nennen beliebt. Im Grunde aber heißt dieß eben nichts anders, als: im Slawonischen giebt es Wörter, die theils mit celtischen, theils mit scythischen übereinkommen. Einzelne Wörter entscheiden hier nichts. Auch indische Wörter lassen sich in Menge im Slawonischen finden. Wer möchte so- gleich das Indische für die Mutter des Slawonischen halten ? Hier muß viel weniger auf das Materielle, auf den rohen formlosen Stoff, der mehrern ganz verschiedenen Sprachen zur Grundlage dienen kann, gesehen werden, als auf das Formelle, worauf un- gleich mehr ankommt. Selbst diejenigen, die über den Ursprung der slawonischen Sprache eigene Untersuchungen angestellt ha- ben, konnten noch wenig Befriedigendes darüber vorbringen. Dolci, ein Dalmatiner, glaubt, sie sei mit der alten illyrischen einerlei,1 so wie Katancsich2 die kroatische mit der alten pannonischen für einerlei hält. Bei-Ider Voraussetzungen haben keine andern Gründe für sich, als gezwungene Erklärungen einiger illyrischen alten Namen aus dem Slawonischen. Der ra- gusinische Graf Sorg o3 will sogar das Etymon griechischer und lateinischer Götternamen daraus herleiten4 Eben so grund- los ist die Behauptung, daß das Getische und Sarmatische, das Ovid zu Tomi erlernet hat, slawonische Mundarten gewesen sein sollen. Um diese Zeit und selbst noch einige Jahrhunderte später wohnten keine Slawen in den römischen Provinzen über der Do- nau. Nach Kärnten und Krain kamen sie als Untergebene oder Verbündete der Avaren nach dem J. 568, nachdem die Longo- barden nach Italien gezogen waren, und Pannonien den Avaren überlassen hatten. Nach Dalmatien und Servien unter dem Kaiser Heraklius in der ersten Hälfte des 7ten Jahrhunderts. Um eben diese Zeit kamen sieben Geschlechter (Stämme) nach Bulgarien, denen die Bulgaren als Eroberer im J. 679 andere Gegenden zur 1 De Illyricae linguae vetustate et amplitudine Dissertatio Histo- rico—Chronologico—critica. Auctore F. Sebastiano Dolci a Ragusio. Ve- netiis 1754. §. VI. str. 11 n. 2 Matija Petar Katančić: Specimen philologiae et geographiae Pan- noniorum, Croatarum... (Záhřeb 1795). 3 Antonio Sorkočević-Sorgo (1775—1841). 4 Ve stati: Mémoire sur la langue et les moeurs des peuples Slaves (Mémoires de l'Académie Celtique, Paris, II. 1808, str. 21 n.). Viz J. Do- brovský: Slovanka. Zweite Lieferung (1815), 106 n. TIOT
Strana 188
188 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 718/9 Wohnung anwiesen. Kurz, die Byzantiner reden ganz bestimmt von der eigentlichen ehemaligen Heimath der Slawen, die nicht weit von den nördlichen Ufern der Donau gelegen war. Von den Mündungen der Donau erstreckten sie sich, wie Jordanes be- zeuget,1 / bis an den Dnestr, von da über den dacischen Gebirgen bis an den Ursprung der Weichsel. Allein auch diese Länder, die sie nicht eher beziehen konnten, als nach dem Abzuge der Gothen im 4ten Jahrhunderte, sind nicht ihre ursprünglichen Sitze. Ehe- dem hielt ich selbst dafür, da die Slawen schon im ersten Jahr- hundert an der Weichsel saßen, indem ich die Visula des Pom- ponius Mela, beim Plinius Vistula, beim Jordanes Viscla, böhm. und polnisch Wisla, für die älteste uns bekannte slawische Be- nennung erklärte, und dessen Etymon aus dem Slawonischen abzuleiten suchte. Allein die Ableitung von wiseti, hängen, scheint mir jetzt zwar nicht so ungereimt wie dem sel. Hanke, doch aber gezwungen, und die von is, vis, das in mehrern alten Sprachen Wasser bedeutet, wovon auch die Weser (Visurgis), die Iser und selbst der Ister ihre Namen erhielten, viel natür- licher zu sein. So hätten also die Slawen den alten Namen dieses Flusses schon vorgefunden, und ihn in der Aussprache nur ein wenig verändert. Da K. Konstantin schon ßtoka schreibt, so scheint er den Namen aus slawischem Munde vernommen zu haben. Sollten die Slawen etwa erst mit den einbrechenden Hun- nen oder bald nach ihnen aus Asien nach/ Europa herüber ge- kommen sein? Oder saßen sie schon längst, als Nachbarn der Gothen, hinter den Lithauern am obern Dnepr und der obern Wolga? Das letztere machen manche gothische Wörter, die im Slawonischen zu finden sind, wahrscheinlich. Auch das Zeugniß des Gothen Jordanes bestätigt es. Denn diesem zufolge soll schon vor dem Einbruche der Hunnen der gothische König Her- manrik nebst andern Völkern auch Wenden bezwungen haben. Jordanes ist der erste, der die Slawen Wenden und Winden nennt, weil er sie zu seiner Zeit da fand, wo ehemals des Tacitus Vene- dae saßen. Eben so legt er ihnen den geographischen Namen Anten bei, weil sie jene Gegenden am schwarzen Meere bezogen haben, 1 Dobrovský: bezeuget bis. Ve svém tištěném exempláři G III., dnes uloženém v Národním museu v Praze (Sign. 63 E 18 — zkratka Mus. výt. —) opravil na: bezeuget, bis... 2 Martin Hanke: De Silesiorum nominibus antiquitates (Lipsko 1677).
188 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 718/9 Wohnung anwiesen. Kurz, die Byzantiner reden ganz bestimmt von der eigentlichen ehemaligen Heimath der Slawen, die nicht weit von den nördlichen Ufern der Donau gelegen war. Von den Mündungen der Donau erstreckten sie sich, wie Jordanes be- zeuget,1 / bis an den Dnestr, von da über den dacischen Gebirgen bis an den Ursprung der Weichsel. Allein auch diese Länder, die sie nicht eher beziehen konnten, als nach dem Abzuge der Gothen im 4ten Jahrhunderte, sind nicht ihre ursprünglichen Sitze. Ehe- dem hielt ich selbst dafür, da die Slawen schon im ersten Jahr- hundert an der Weichsel saßen, indem ich die Visula des Pom- ponius Mela, beim Plinius Vistula, beim Jordanes Viscla, böhm. und polnisch Wisla, für die älteste uns bekannte slawische Be- nennung erklärte, und dessen Etymon aus dem Slawonischen abzuleiten suchte. Allein die Ableitung von wiseti, hängen, scheint mir jetzt zwar nicht so ungereimt wie dem sel. Hanke, doch aber gezwungen, und die von is, vis, das in mehrern alten Sprachen Wasser bedeutet, wovon auch die Weser (Visurgis), die Iser und selbst der Ister ihre Namen erhielten, viel natür- licher zu sein. So hätten also die Slawen den alten Namen dieses Flusses schon vorgefunden, und ihn in der Aussprache nur ein wenig verändert. Da K. Konstantin schon ßtoka schreibt, so scheint er den Namen aus slawischem Munde vernommen zu haben. Sollten die Slawen etwa erst mit den einbrechenden Hun- nen oder bald nach ihnen aus Asien nach/ Europa herüber ge- kommen sein? Oder saßen sie schon längst, als Nachbarn der Gothen, hinter den Lithauern am obern Dnepr und der obern Wolga? Das letztere machen manche gothische Wörter, die im Slawonischen zu finden sind, wahrscheinlich. Auch das Zeugniß des Gothen Jordanes bestätigt es. Denn diesem zufolge soll schon vor dem Einbruche der Hunnen der gothische König Her- manrik nebst andern Völkern auch Wenden bezwungen haben. Jordanes ist der erste, der die Slawen Wenden und Winden nennt, weil er sie zu seiner Zeit da fand, wo ehemals des Tacitus Vene- dae saßen. Eben so legt er ihnen den geographischen Namen Anten bei, weil sie jene Gegenden am schwarzen Meere bezogen haben, 1 Dobrovský: bezeuget bis. Ve svém tištěném exempláři G III., dnes uloženém v Národním museu v Praze (Sign. 63 E 18 — zkratka Mus. výt. —) opravil na: bezeuget, bis... 2 Martin Hanke: De Silesiorum nominibus antiquitates (Lipsko 1677).
Strana 189
9/10/11 Sprache und ältern Literatur (1818) 189 wo ehedem vor ihnen Anten wohnten. Spätere Byzantiner nannten sie auch Geten, nicht etwa darum, daß sie getischen Ursprungs wären, sondern ihrer damaligen Sitze wegen, die vormals Gothen und noch früher auch Geten eingenommen haben. So weit wir in ältere Zeiten hinaufsteigen können, saßen die slawischen Stämme gerade da, wo Plinius den Serben ihre Wohnplätze an- weiset. Wenn wir also annehmen, daß dieß die alte allgemeine Benennung der Slawen war, so wird es begreiflich, wie/ sie sich bei zwei ganz verschiedenen Stämmen, dem südlich-serbischen in Servien, und dem nördlich-serbischen in der Lausitz, bis auf den heutigen Tag erhalten konnte. Hier nun stehen zu bleiben, ist rathsamer, als sie in wüsten uns unbekannten Gefilden der alten scythischen Welt vergeblich zu suchen. Wenigstens ist keine Benennung unter den vielen scythischen Völkern, die Herodot aufzählt, den Slawen angemessen. Vielmehr klingen die wenigen scythischen Wörter, deren Bedeutung wir wissen, gar nicht sla- wisch. Nur ein unkritischer Dolci konnte spati, schlafen, mit dem scythischen Spu, Auge, vergleichen, weil man mit zuge- machten Augen schlafe.1 Auge und Schlafen, welche Verglei- chung! Unverkennbar ist s-p (sop) die Wurzelsylbe von dem slawischen Worte spati und zugleich von dem lateinischen so- pire, sopor. Wer würde wohl deßhalb die Lateiner von den Sla- wen, oder umgekehrt die Slawen von den Lateinern ableiten wollen? Wenn also der Pole Kleczewsky2 und Andere gera- dezu behaupten, die slawonische Sprache sei scythischen Ur- sprungs, was haben wir dabei gewonnen? Nichts anderes, als was wir eben schon wissen, nämlich, daß die slawonische Spra- che einem ganz eigenen im Norden wohnenden/ Volke angehöre. Dieß ergibt sich auch schon aus der Vergleichung derselben mit der lithauischen Sprache, deren sehr nahe Verwandtschaft einige zu der irrigen Meinung verleitete, daß sie selbe für eine reine slawische Mundart erklärten. Unter den vielen Sprachen der scy- thischen Welt können wohl die lithauische und slawische auch begriffen gewesen sein. Allein dann ist der Satz: die slawische 1 Epistola Hieronymi Francisci Zanettii In Dissertationem De lin- guae Illyricae vetustate, et amplitudine confutata perpetuis animadversio- nibus In ejusdem Zanettii Disquisitionem de Caussis sero corrupta Elo- quentiae apud veteres Jureconsultos, seriusque apud recentiores restitutę. Auctore P. F. Sebastiano Dolci a Ragusio. Ferrariae, 1754, str. 16. 2 Lechus Historiae Polonae Restitutus per P. F. Stanislaum Kle- czewski. Olomucii......... 1774.
9/10/11 Sprache und ältern Literatur (1818) 189 wo ehedem vor ihnen Anten wohnten. Spätere Byzantiner nannten sie auch Geten, nicht etwa darum, daß sie getischen Ursprungs wären, sondern ihrer damaligen Sitze wegen, die vormals Gothen und noch früher auch Geten eingenommen haben. So weit wir in ältere Zeiten hinaufsteigen können, saßen die slawischen Stämme gerade da, wo Plinius den Serben ihre Wohnplätze an- weiset. Wenn wir also annehmen, daß dieß die alte allgemeine Benennung der Slawen war, so wird es begreiflich, wie/ sie sich bei zwei ganz verschiedenen Stämmen, dem südlich-serbischen in Servien, und dem nördlich-serbischen in der Lausitz, bis auf den heutigen Tag erhalten konnte. Hier nun stehen zu bleiben, ist rathsamer, als sie in wüsten uns unbekannten Gefilden der alten scythischen Welt vergeblich zu suchen. Wenigstens ist keine Benennung unter den vielen scythischen Völkern, die Herodot aufzählt, den Slawen angemessen. Vielmehr klingen die wenigen scythischen Wörter, deren Bedeutung wir wissen, gar nicht sla- wisch. Nur ein unkritischer Dolci konnte spati, schlafen, mit dem scythischen Spu, Auge, vergleichen, weil man mit zuge- machten Augen schlafe.1 Auge und Schlafen, welche Verglei- chung! Unverkennbar ist s-p (sop) die Wurzelsylbe von dem slawischen Worte spati und zugleich von dem lateinischen so- pire, sopor. Wer würde wohl deßhalb die Lateiner von den Sla- wen, oder umgekehrt die Slawen von den Lateinern ableiten wollen? Wenn also der Pole Kleczewsky2 und Andere gera- dezu behaupten, die slawonische Sprache sei scythischen Ur- sprungs, was haben wir dabei gewonnen? Nichts anderes, als was wir eben schon wissen, nämlich, daß die slawonische Spra- che einem ganz eigenen im Norden wohnenden/ Volke angehöre. Dieß ergibt sich auch schon aus der Vergleichung derselben mit der lithauischen Sprache, deren sehr nahe Verwandtschaft einige zu der irrigen Meinung verleitete, daß sie selbe für eine reine slawische Mundart erklärten. Unter den vielen Sprachen der scy- thischen Welt können wohl die lithauische und slawische auch begriffen gewesen sein. Allein dann ist der Satz: die slawische 1 Epistola Hieronymi Francisci Zanettii In Dissertationem De lin- guae Illyricae vetustate, et amplitudine confutata perpetuis animadversio- nibus In ejusdem Zanettii Disquisitionem de Caussis sero corrupta Elo- quentiae apud veteres Jureconsultos, seriusque apud recentiores restitutę. Auctore P. F. Sebastiano Dolci a Ragusio. Ferrariae, 1754, str. 16. 2 Lechus Historiae Polonae Restitutus per P. F. Stanislaum Kle- czewski. Olomucii......... 1774.
Strana 190
190 Sprache ist scythischen Ursprungs, ganz dem Satze gleich: die slawische Sprache ist slawischen Ursprungs. Und so wären wir in der Ergründung der Abstammung der slawischen Völker und ihrer Sprache auf diesem Wege um keinen Schritt weiter ge- kommen. Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 11/12/13 §. 2. Verhältniß der slawischen Sprache zu andern Sprachen. Blos aus der Vergleichung der ersten zehen Zahlen ergibt es sich, daß die slawonische Sprache mit den semitischen keine Verwandtschaft habe. Daher mußten Frenzels Versuche,1 slawische Wörter aus dem Hebräischen herzuleiten, ganz miß- lingen.2 Viel ähnlicher sind die slawischen Zahlwörter den indi- schen, und eine nicht unbeträcht-/liche Anzahl von andern Wörtern sind auch im Samskrdamischen anzutreffen. Allein ungeachtet dieser auffallenden Ahnlichkeit in einzelnen Wörtern sind die indischen, so wie die finnischen, tatarischen und andere asiatischen Sprachen, wenn man auf den ganzen Bau derselben Rücksicht nimmt, mit dem Slawonischen viel weniger verwandt, als das Lateinische, Griechische und Deutsche mit eben demsel- ben. Denn die ganze Einrichtung der slawischen Sprache ist europäisch. Sie unterscheidet drei Geschlechter, sie hat die Pro- nomina possessiva zu förmlichen Adjectiven ausgebildet, sie setzet die Präpositionen nicht nur den Nennwörtern vor, sondern bildet vermittelst derselben zusammengesetzte Verba. Dem La- teinischen kommt sie schon dadurch näher, daß sie den Gebrauch der Artikel nicht kennt. Doch ist, ungeachtet der vielen gemein- schaftlichen Wurzelsylben, die Verwandtschaft dieser zwei Spra- chen nicht so groß, daß man mit Leves qu'e3 die Lateiner für eine alte slawische Colonie ansehen könnte. Höchstens darf man annehmen, um sich diese Erscheinung zu erklären, daß die Spra- chen der in Illyrien, Pannonien, Thracien, Dacien wohnenden alten Völker von der Art waren, daß sie einerseits ins Lateinische und heutige Walachische, andererseits ins Lithauische und so- nach mit-/telbar auch ins Slawonische eingriffen. Diejenigen, die das Slawonische als eine aus dem Griechischen entstandene 1 Abraham Br. Frenzel: De originibus linguae Sorabicae (Libri I.—IV.). 2 Dobrovský: mislingen. 3 Pierre Charles Lévesque (1736—1812): Histoire de Russie (1782—1783, Yverdun, 2 sv.). Dobrovský znal Lévesqua asi jen ve výtahu v německém překladu, vyšlém r. 1783 v Berlíně v Magazin der Wissenschaften (viz Kor DD 197).
190 Sprache ist scythischen Ursprungs, ganz dem Satze gleich: die slawische Sprache ist slawischen Ursprungs. Und so wären wir in der Ergründung der Abstammung der slawischen Völker und ihrer Sprache auf diesem Wege um keinen Schritt weiter ge- kommen. Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 11/12/13 §. 2. Verhältniß der slawischen Sprache zu andern Sprachen. Blos aus der Vergleichung der ersten zehen Zahlen ergibt es sich, daß die slawonische Sprache mit den semitischen keine Verwandtschaft habe. Daher mußten Frenzels Versuche,1 slawische Wörter aus dem Hebräischen herzuleiten, ganz miß- lingen.2 Viel ähnlicher sind die slawischen Zahlwörter den indi- schen, und eine nicht unbeträcht-/liche Anzahl von andern Wörtern sind auch im Samskrdamischen anzutreffen. Allein ungeachtet dieser auffallenden Ahnlichkeit in einzelnen Wörtern sind die indischen, so wie die finnischen, tatarischen und andere asiatischen Sprachen, wenn man auf den ganzen Bau derselben Rücksicht nimmt, mit dem Slawonischen viel weniger verwandt, als das Lateinische, Griechische und Deutsche mit eben demsel- ben. Denn die ganze Einrichtung der slawischen Sprache ist europäisch. Sie unterscheidet drei Geschlechter, sie hat die Pro- nomina possessiva zu förmlichen Adjectiven ausgebildet, sie setzet die Präpositionen nicht nur den Nennwörtern vor, sondern bildet vermittelst derselben zusammengesetzte Verba. Dem La- teinischen kommt sie schon dadurch näher, daß sie den Gebrauch der Artikel nicht kennt. Doch ist, ungeachtet der vielen gemein- schaftlichen Wurzelsylben, die Verwandtschaft dieser zwei Spra- chen nicht so groß, daß man mit Leves qu'e3 die Lateiner für eine alte slawische Colonie ansehen könnte. Höchstens darf man annehmen, um sich diese Erscheinung zu erklären, daß die Spra- chen der in Illyrien, Pannonien, Thracien, Dacien wohnenden alten Völker von der Art waren, daß sie einerseits ins Lateinische und heutige Walachische, andererseits ins Lithauische und so- nach mit-/telbar auch ins Slawonische eingriffen. Diejenigen, die das Slawonische als eine aus dem Griechischen entstandene 1 Abraham Br. Frenzel: De originibus linguae Sorabicae (Libri I.—IV.). 2 Dobrovský: mislingen. 3 Pierre Charles Lévesque (1736—1812): Histoire de Russie (1782—1783, Yverdun, 2 sv.). Dobrovský znal Lévesqua asi jen ve výtahu v německém překladu, vyšlém r. 1783 v Berlíně v Magazin der Wissenschaften (viz Kor DD 197).
Strana 191
13/14 Sprache und ältern Literatur (1818) 191 Sprache darstellten, haben sich erstens durch die slawonischen Buchstaben, die Cyrill, der Erfinder derselben, der größern An- zahl nach aus dem Griechischen borgte, zweitens durch die beträchtliche Menge von griechischen Wörtern, die man in die slawonischen Kirchenbücher aufnahm, täuschen lassen. Nach dem Gelenius,1 dessen Lexicon symphonum2 den ersten Ver- such von Vergleichungen ähnlicher Wörter aus der lateinischen, griechischen, deutschen und slawonischen (eigentlich böhmi- schen) Sprache enthält, hat auch Martinius in seinem ety- mologischen Wörterbuche der lateinischen Sprache3 slawische Wörter häufig auf lateinische und griechische Wurzeln zu- rückgeführet. Vollständigere Vergleichungen des Slawonischen (neuen Illyrischen) mit dem Celtischen und Deutschen hat in neuern Zeiten der gelehrte Däne* Temler,4 des Russischen mit dem Deutschen Soltau,5 des Illyrischen mit dem Gothi- schen Graf Sorgo,“ angestellt, so wie Ihre in seinem schwe- disch-gothischen," Frisch und Adelung in ihren deutschen Wörterbücherns das Slawonische zur Erläuterung deutscher Wörter oft genug anführen. Allein aus bloßen Verglei/chungen ähnlicher Wörter läßt sich über das wahre Verhältniß der sla- wischen Sprache zu andern noch kein richtiges Urtheil fällen, wenn man nicht zugleich auch auf die Formen der Wörter und den ganzen Bau der Sprachen besondere Rücksicht nimmt. *) Der 9 dänische Staatsrath Temler war von Geburt ein Deutscher. 1 Zikmund Hrubý z Jelení. 2 1537. 3 Matthias Martinius (* 1572): Lexicon Philologicum, praecipue Etymologicum et Sacrum. Editio tertia I. 1697, II. 1698, Trajecti ad Rhenum. Apud Antonium Schouten. 4 Christ. Fried. Temler († 1780); v XII. dílu Rozprav dánské Krá- lovské společnosti nauk (viz J. Dobrovský: Reise nach Schweden, str. 16—19, a Kor DD 250). 5 V dodatcích k posmrtnému vydání Adelungova slovníku („Gram- matisch-kritisches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart“, Wien, 1811— 20), připojovaných na konci každého svazku („D. W. Soltau's Beiträge und Berichtigungen“). 6 Viz pozn. 3. a 4. ke G III. 7 [187]. 7 Glossarium Suiogothicum. Auctore Johanne Ihre. Tom. I. (A—K), II. (L—Z), Upsaliae 1769. 8 Joh. Leonhard Frisch: Teutsch-lateinisches Wörterbuch, Berlin 1741, Johann Christoph Adelung: Grammatisch-kritisches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart (1774—86, 2. v. 1793—1802). 9 Tuto větu (od „Der dänische“ až po „Deutscher“ otiskl Dobrovský teprve v „Berichtigungen“ ke G III. na str. 398 s označením: „S. 13. Der gelehrte Däne Temler“.
13/14 Sprache und ältern Literatur (1818) 191 Sprache darstellten, haben sich erstens durch die slawonischen Buchstaben, die Cyrill, der Erfinder derselben, der größern An- zahl nach aus dem Griechischen borgte, zweitens durch die beträchtliche Menge von griechischen Wörtern, die man in die slawonischen Kirchenbücher aufnahm, täuschen lassen. Nach dem Gelenius,1 dessen Lexicon symphonum2 den ersten Ver- such von Vergleichungen ähnlicher Wörter aus der lateinischen, griechischen, deutschen und slawonischen (eigentlich böhmi- schen) Sprache enthält, hat auch Martinius in seinem ety- mologischen Wörterbuche der lateinischen Sprache3 slawische Wörter häufig auf lateinische und griechische Wurzeln zu- rückgeführet. Vollständigere Vergleichungen des Slawonischen (neuen Illyrischen) mit dem Celtischen und Deutschen hat in neuern Zeiten der gelehrte Däne* Temler,4 des Russischen mit dem Deutschen Soltau,5 des Illyrischen mit dem Gothi- schen Graf Sorgo,“ angestellt, so wie Ihre in seinem schwe- disch-gothischen," Frisch und Adelung in ihren deutschen Wörterbücherns das Slawonische zur Erläuterung deutscher Wörter oft genug anführen. Allein aus bloßen Verglei/chungen ähnlicher Wörter läßt sich über das wahre Verhältniß der sla- wischen Sprache zu andern noch kein richtiges Urtheil fällen, wenn man nicht zugleich auch auf die Formen der Wörter und den ganzen Bau der Sprachen besondere Rücksicht nimmt. *) Der 9 dänische Staatsrath Temler war von Geburt ein Deutscher. 1 Zikmund Hrubý z Jelení. 2 1537. 3 Matthias Martinius (* 1572): Lexicon Philologicum, praecipue Etymologicum et Sacrum. Editio tertia I. 1697, II. 1698, Trajecti ad Rhenum. Apud Antonium Schouten. 4 Christ. Fried. Temler († 1780); v XII. dílu Rozprav dánské Krá- lovské společnosti nauk (viz J. Dobrovský: Reise nach Schweden, str. 16—19, a Kor DD 250). 5 V dodatcích k posmrtnému vydání Adelungova slovníku („Gram- matisch-kritisches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart“, Wien, 1811— 20), připojovaných na konci každého svazku („D. W. Soltau's Beiträge und Berichtigungen“). 6 Viz pozn. 3. a 4. ke G III. 7 [187]. 7 Glossarium Suiogothicum. Auctore Johanne Ihre. Tom. I. (A—K), II. (L—Z), Upsaliae 1769. 8 Joh. Leonhard Frisch: Teutsch-lateinisches Wörterbuch, Berlin 1741, Johann Christoph Adelung: Grammatisch-kritisches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart (1774—86, 2. v. 1793—1802). 9 Tuto větu (od „Der dänische“ až po „Deutscher“ otiskl Dobrovský teprve v „Berichtigungen“ ke G III. na str. 398 s označením: „S. 13. Der gelehrte Däne Temler“.
Strana 192
192 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 14/15/16 §. 3. Kurzer Abriß der slawonischen Sprache. a) Nach ihrer Materie. In der slawischen Sprache hat jeder Laut zweierlei Bestim- mung, je nachdem er entweder als Materie, oder als Form be- trachtet wird. Als Materie d. i. als roher Stoff bildet er einzeln, oder in Verbindung mit einem zweiten, dritten, auch vierten Laute die ersten Wurzelsylben, wie o, po, ot, pri, pred, blesk, deren Aufzählung in die Grammatik, oder in das Wörterbuch gehört. In Rücksicht der Vocale hat der slawische Mund keinen weiten Umfang. Er kennt kein ä, ö, ü. Hingegen hat er ein ge- doppeltes i, ein feineres (böhm. und poln. i, russ. iže) und ein gröberes, böhm. und poln. y, russ. jery: biti schlagen, byti sein. Er hebt selten mit einem reinen a, nie mit einem e an, sondern gibt dem a! oft, dem e immer den Vorschlag j: jaje Ei, jasti essen, jest ist, lat. est. Das o im Anfange sprechen zwar die meisten Stämme rein aus, wie in oko Auge, aber der Lausitzer Wende spricht wo, das auch der Böhme in der gemeinen Rede- sprache thut, wenn er gleich in seiner Schriftsprache das reine o noch immer beibehält: on er für won. Der Kroate spricht wieder den Vocal u nie rein aus, weil er ihm ein v vorsetzt: vuho Ohr für uho (ucho) u. s. w. Bemerkenswerth sind die vielerlei Bestimmungen des i, wenn es wie j ausgesprochen wird. Es dient den Vocalen nicht nur am Anfange, sondern auch nach verschiedenen Consonanten zum Vorschlage: biel oder bjel weiß, miaso oder mjaso Fleisch, niem oder njem stumm. Nach Vocalen bildet es Diphthonge: daj, stoj. Wenn es nach gewissen Consonanten verschlungen wird, so mildert es die Aussprache derselben: kon (für konj) Pferd, bud verkürzt aus budi, jest (für jesti) ist, griech. 8ott. Daher wird des verschlungenen i wegen der russische Infinitiv mit dem mildernden jer bezeichnet. Auch der Slowak thut dieß : dat geben, stat stehen, chodit gehen, für dati, stati, choditi. Die Slawen lechischen Stammes verändern in diesem Falle das I t in ć: dać, stać. In Rücksicht der Consonanten langt der Slawe mit den Lippenlauten w, b, p aus und entbehrt in ursprünglich slawi- schen Wörtern den Laut f. Man vergleiche wru mit ferveo, bob
192 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 14/15/16 §. 3. Kurzer Abriß der slawonischen Sprache. a) Nach ihrer Materie. In der slawischen Sprache hat jeder Laut zweierlei Bestim- mung, je nachdem er entweder als Materie, oder als Form be- trachtet wird. Als Materie d. i. als roher Stoff bildet er einzeln, oder in Verbindung mit einem zweiten, dritten, auch vierten Laute die ersten Wurzelsylben, wie o, po, ot, pri, pred, blesk, deren Aufzählung in die Grammatik, oder in das Wörterbuch gehört. In Rücksicht der Vocale hat der slawische Mund keinen weiten Umfang. Er kennt kein ä, ö, ü. Hingegen hat er ein ge- doppeltes i, ein feineres (böhm. und poln. i, russ. iže) und ein gröberes, böhm. und poln. y, russ. jery: biti schlagen, byti sein. Er hebt selten mit einem reinen a, nie mit einem e an, sondern gibt dem a! oft, dem e immer den Vorschlag j: jaje Ei, jasti essen, jest ist, lat. est. Das o im Anfange sprechen zwar die meisten Stämme rein aus, wie in oko Auge, aber der Lausitzer Wende spricht wo, das auch der Böhme in der gemeinen Rede- sprache thut, wenn er gleich in seiner Schriftsprache das reine o noch immer beibehält: on er für won. Der Kroate spricht wieder den Vocal u nie rein aus, weil er ihm ein v vorsetzt: vuho Ohr für uho (ucho) u. s. w. Bemerkenswerth sind die vielerlei Bestimmungen des i, wenn es wie j ausgesprochen wird. Es dient den Vocalen nicht nur am Anfange, sondern auch nach verschiedenen Consonanten zum Vorschlage: biel oder bjel weiß, miaso oder mjaso Fleisch, niem oder njem stumm. Nach Vocalen bildet es Diphthonge: daj, stoj. Wenn es nach gewissen Consonanten verschlungen wird, so mildert es die Aussprache derselben: kon (für konj) Pferd, bud verkürzt aus budi, jest (für jesti) ist, griech. 8ott. Daher wird des verschlungenen i wegen der russische Infinitiv mit dem mildernden jer bezeichnet. Auch der Slowak thut dieß : dat geben, stat stehen, chodit gehen, für dati, stati, choditi. Die Slawen lechischen Stammes verändern in diesem Falle das I t in ć: dać, stać. In Rücksicht der Consonanten langt der Slawe mit den Lippenlauten w, b, p aus und entbehrt in ursprünglich slawi- schen Wörtern den Laut f. Man vergleiche wru mit ferveo, bob
Strana 193
16/17/18 Sprache und altern Literatur (1818) 193 mit faba, bodu mit fodio, peru mit ferio, plameň mit flamma, piščala mit fistula, piest mit Faust u. s. w. Selbst wenn er fremde Wörter aufnimmt, verändert er oft das f. Aus Farbe machte der Böhme barwa, aus Stephan štiepan; das gothische fana ist bei den Böhmen und Polen pán. Seine 6 Sibilanten z, ž, s, š, c, č, unterscheidet er genau, und liebt sie so sehr, daß er nicht nur seine drei Gurgellaute g (oder h), ch, und k, sondern auch d und t nach bestimmten Re- geln des Wohlklanges in analoge Sibilanten verwandelt. Man wird also auch zima mit hiems, wezu mit veho, zrno (zerno) mit granum, žrati mit vodo, syr mit tvoog, plešči (plece) mit лAaтal, jucha mit jus, jusculum, čist mit castus vergleichen dürfen. Eben so ležeti mit liegen, zlato mit Gold, srdce (serdce) mit Herz, cerkew mit Kirche. Unter den drei Gurgellauten (g, ch, k) gilt sein glagol entweder für g (vauua) oder für h nach Verschiedenheit der Mundarten. Für goniti,/ gora, glawa, grad, spricht der Böhme, Mähre und Slowak honiti, hora, hlawa, hrad aus, an die sich der Oberlausitzer Wende anschließt. Betrachtet man den Sylbenbau in Wörtern, die aus meh- rern Consonanten bestehen, so wird man finden, daß der Slawe mehrere Consonanten lieber vor, als nach dem Vocal verbindet. Man vergleiche brada mit Bart, breg Ufer mit Berg, mleko mit Milch, lgati mit lügen, prasia (prase) mit porcus u. s. w. Da dem Griechen die Consonantenfolge sl in dem Worte Slowan fremd war, so nahm er sich die Freiheit ein x oder & dazwischen einzuschalten: oxkaßnvog, o0kaßoç. Der Niedersachse, Schwede, Däne, Engländer sprechen und schreiben richtiger Slave für Sclave. Da l und r zwischen zwei andern Consonanten der Sylbe genug Haltung geben, und zugleich Stellvertreter der Vocale sein können, so sind Sylben ohne Vocale, wie wlk, chlm, srb, srp nicht ungewöhnlich. Doch schaltet man hier in neuern Mundarten das euphonische o oder e gern ein: wolk, cholm, serp, böhmisch wlk, srp, aber nicht mehr chlm, sondern chlum. b) Nach ihren Formen. Die einfachen Laute, als Form betrachtet, dienen zu Ablei- tungen, d. i. zu Bildungen der Redetheile aus der formlosen Stammsylbe, und zu Biegungen (Declinationen und Conjugatio- nen). Da ich auf meine Abhandlung Uber den Ursprung und die
16/17/18 Sprache und altern Literatur (1818) 193 mit faba, bodu mit fodio, peru mit ferio, plameň mit flamma, piščala mit fistula, piest mit Faust u. s. w. Selbst wenn er fremde Wörter aufnimmt, verändert er oft das f. Aus Farbe machte der Böhme barwa, aus Stephan štiepan; das gothische fana ist bei den Böhmen und Polen pán. Seine 6 Sibilanten z, ž, s, š, c, č, unterscheidet er genau, und liebt sie so sehr, daß er nicht nur seine drei Gurgellaute g (oder h), ch, und k, sondern auch d und t nach bestimmten Re- geln des Wohlklanges in analoge Sibilanten verwandelt. Man wird also auch zima mit hiems, wezu mit veho, zrno (zerno) mit granum, žrati mit vodo, syr mit tvoog, plešči (plece) mit лAaтal, jucha mit jus, jusculum, čist mit castus vergleichen dürfen. Eben so ležeti mit liegen, zlato mit Gold, srdce (serdce) mit Herz, cerkew mit Kirche. Unter den drei Gurgellauten (g, ch, k) gilt sein glagol entweder für g (vauua) oder für h nach Verschiedenheit der Mundarten. Für goniti,/ gora, glawa, grad, spricht der Böhme, Mähre und Slowak honiti, hora, hlawa, hrad aus, an die sich der Oberlausitzer Wende anschließt. Betrachtet man den Sylbenbau in Wörtern, die aus meh- rern Consonanten bestehen, so wird man finden, daß der Slawe mehrere Consonanten lieber vor, als nach dem Vocal verbindet. Man vergleiche brada mit Bart, breg Ufer mit Berg, mleko mit Milch, lgati mit lügen, prasia (prase) mit porcus u. s. w. Da dem Griechen die Consonantenfolge sl in dem Worte Slowan fremd war, so nahm er sich die Freiheit ein x oder & dazwischen einzuschalten: oxkaßnvog, o0kaßoç. Der Niedersachse, Schwede, Däne, Engländer sprechen und schreiben richtiger Slave für Sclave. Da l und r zwischen zwei andern Consonanten der Sylbe genug Haltung geben, und zugleich Stellvertreter der Vocale sein können, so sind Sylben ohne Vocale, wie wlk, chlm, srb, srp nicht ungewöhnlich. Doch schaltet man hier in neuern Mundarten das euphonische o oder e gern ein: wolk, cholm, serp, böhmisch wlk, srp, aber nicht mehr chlm, sondern chlum. b) Nach ihren Formen. Die einfachen Laute, als Form betrachtet, dienen zu Ablei- tungen, d. i. zu Bildungen der Redetheile aus der formlosen Stammsylbe, und zu Biegungen (Declinationen und Conjugatio- nen). Da ich auf meine Abhandlung Uber den Ursprung und die
Strana 194
194 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 18/19 Bildung der slawischen1 Sprache (vor Tomsa's böhmischem Wörterbuche2), auf den Aufsatz über die Bildsamkeit der böh- mischen Sprache3 (vor dem Deutsch-böhmischen Wörterbuche),4 endlich auf das Lehrgebäude der böhmischen Sprache5 verweisen darf, so begnüge ich mich, nur so viel, als zur Vergleichung mit andern Sprachen nöthig zu sein scheint, hier auszuheben. Functionen der Vocale. 1. Zur Bezeichnung des weib- lichen Geschlechtes an allen biegsamen Redetheilen dienen die Vocale a, ia, des sächlichen o und e: on, ona, ono und wes’6, wsia, wse. Im Plural ist i dem männlichen, y und ia, dem weiblichen, a dem sächlichen Geschlechte eigen. Im Dual ist a der männliche, ie der weibliche und sächliche Ausgang: dwa, dwie. Alle Vocale dienen zur Bezeichnung verschiedener Casus: 12. bog, boga, bogu, bože, bozie, Plur. bozi, bogy. 3. Die meisten bezeichnen auch verschiedene Zeitformen an den Verbis. Die erste Person des Indicativs im Singular u und ju: slowu sluju. Den Imperativ i: nesi, daj. Im Gerundiv das Präsens y oder a: nesy oder nesa. Das einfache Präte- ritum in der zweiten und dritten Person e, u, ie, i, a: nese, kopnu, vidie, chodi, kopa. Functionen der Consonanten. 1. w, vermittelst eines Vocals an die Stammsylbe angehängt, bildet Substantiva und Adjectiva (in aw, ow, iw). An den Verbis Gerundiva Präterita: vidiew, chodiw, kopaw. ba, so viel als wa, und oba sind Ableitungssylben der weib- lichen Substantive: mlatba; zloba, chudoba. 3. m (om, em, am, ym, im) ist die allgemeine Bezeichnung des Dativs im Plural: im, ihnen, krawam, den Kühen, dobrym rabom, den guten Knechten. Des Dativs der Adjective (omu, emu). Des männli- chen und sachlichen Instrumentals im Singular (om, em, 2. 1 und insbesondere der böhmischen. 2 Vollständiges Wörterbuch der böhmisch-deutsch- und lateinischen Sprache, Prag, 1791, str. 11—32. 3 Die Bildsamkeit der slavischen Sprache an der Bildung der Sub- stantive und Adjective in der Böhmischen Sprache dargestellt. 4 Dobrovského, I. 1802. 5 Dobrovského „Ausführliches Lehrgebäude der böhmischen Spra- che“ (1809). 6 Dobrovský: weš. V „Berichtigungen" ke G III. na str. 398 opra- vil: „S. 18. Zeile 5 von unten lies wes' anstatt weš".
194 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 18/19 Bildung der slawischen1 Sprache (vor Tomsa's böhmischem Wörterbuche2), auf den Aufsatz über die Bildsamkeit der böh- mischen Sprache3 (vor dem Deutsch-böhmischen Wörterbuche),4 endlich auf das Lehrgebäude der böhmischen Sprache5 verweisen darf, so begnüge ich mich, nur so viel, als zur Vergleichung mit andern Sprachen nöthig zu sein scheint, hier auszuheben. Functionen der Vocale. 1. Zur Bezeichnung des weib- lichen Geschlechtes an allen biegsamen Redetheilen dienen die Vocale a, ia, des sächlichen o und e: on, ona, ono und wes’6, wsia, wse. Im Plural ist i dem männlichen, y und ia, dem weiblichen, a dem sächlichen Geschlechte eigen. Im Dual ist a der männliche, ie der weibliche und sächliche Ausgang: dwa, dwie. Alle Vocale dienen zur Bezeichnung verschiedener Casus: 12. bog, boga, bogu, bože, bozie, Plur. bozi, bogy. 3. Die meisten bezeichnen auch verschiedene Zeitformen an den Verbis. Die erste Person des Indicativs im Singular u und ju: slowu sluju. Den Imperativ i: nesi, daj. Im Gerundiv das Präsens y oder a: nesy oder nesa. Das einfache Präte- ritum in der zweiten und dritten Person e, u, ie, i, a: nese, kopnu, vidie, chodi, kopa. Functionen der Consonanten. 1. w, vermittelst eines Vocals an die Stammsylbe angehängt, bildet Substantiva und Adjectiva (in aw, ow, iw). An den Verbis Gerundiva Präterita: vidiew, chodiw, kopaw. ba, so viel als wa, und oba sind Ableitungssylben der weib- lichen Substantive: mlatba; zloba, chudoba. 3. m (om, em, am, ym, im) ist die allgemeine Bezeichnung des Dativs im Plural: im, ihnen, krawam, den Kühen, dobrym rabom, den guten Knechten. Des Dativs der Adjective (omu, emu). Des männli- chen und sachlichen Instrumentals im Singular (om, em, 2. 1 und insbesondere der böhmischen. 2 Vollständiges Wörterbuch der böhmisch-deutsch- und lateinischen Sprache, Prag, 1791, str. 11—32. 3 Die Bildsamkeit der slavischen Sprache an der Bildung der Sub- stantive und Adjective in der Böhmischen Sprache dargestellt. 4 Dobrovského, I. 1802. 5 Dobrovského „Ausführliches Lehrgebäude der böhmischen Spra- che“ (1809). 6 Dobrovský: weš. V „Berichtigungen" ke G III. na str. 398 opra- vil: „S. 18. Zeile 5 von unten lies wes' anstatt weš".
Strana 195
19/20/21/22 Sprache und ältern Literatur (1818) 195 ym). Des Locals/ an Fürwörtern und Adjectiven (om, em). Der Adverbien in mo. An den Verbis bezeichnet em, im die erste Person im Plural: kopajem, vidim. Hier hängen aber andere Mundarten noch ein y oder e oder o an, weil sie im Singular den Aus- gang em für u, und im für iu, und am für aju angenommen haben. Die irregulären jesm', jam (jem), wiem, dam, imam haben im Plural auch my: jesmy, jamy, wiemy, damy, ima- my. Im Präterito ist om allein üblich: vidiechom. Das Prä- sens des Participii passivi om, em: nesom, kopajem, womit die griechische Termination ousvog zu vergleichen ist. Der Grieche hat hier zwei slawische Bildungssylben om und em verbunden. 4. n (an, en, in) bildet Substantiva, Adjectiva. Vermittelst an ist der allgemeine Völkername Slowan, auch Slowian abge- leitet. Zu Prokops Zeiten mag die Form in üblich gewesen sein, weil er oxkaßnvog schrieb. So ist serblin ein Servier von dem Stammworte Serb. An den Verbis das Part. pass. Präteritum en, an: nesen, kopan. /5. l (el, al) bildet Substantiva und Adjectiva: žatel, swietel. An den Verbis das Participium Activum Präteritum: nesl, vidiel, chodil, kopal, woran, so wie am Passivo der Ge- schlechtsunterschied Statt findet: nesl, nesla, neslo; nesen, nesena, neseno. 6. r (ar') dienet blos zur Ableitung einiger Substantive und Adjective: dar, mytař; mokr, mokra, mokro von mok. 7. t (ot, et) bildet Substantive, so wie at, it Adjective: skrežet, böhm. škřehot. An den Verbis bezeichnet t die 3te Person: neset, cho- dit, im Plural nesut, chodiat. Dieses t fiel in neuern Mund- arten weg, daher böhmisch nese, nesau, chodj für chodit und chodiat. te die 2te Person im Plural: nesete, chodite, im Präterito nesoste, chodiste. Hierin also ist die slawische Bildungssylbe der Griechischen sts ähnlicher als der latei- nischen atis, etis, itis. Ferner bezeichnet t auch das Part. Pass. Präteritum: wit gewunden, von wiju. Und ti den Infinitiv: nesti, stydnuti, widieti, choditi, kopati. Die Dienstlaute st siehe unter s. z mit n verbunden bildet Abstracta: kazň, bojazň, böhm. bázeň. Eben so s mit ň: piesň, böhm. pjseň. 18.
19/20/21/22 Sprache und ältern Literatur (1818) 195 ym). Des Locals/ an Fürwörtern und Adjectiven (om, em). Der Adverbien in mo. An den Verbis bezeichnet em, im die erste Person im Plural: kopajem, vidim. Hier hängen aber andere Mundarten noch ein y oder e oder o an, weil sie im Singular den Aus- gang em für u, und im für iu, und am für aju angenommen haben. Die irregulären jesm', jam (jem), wiem, dam, imam haben im Plural auch my: jesmy, jamy, wiemy, damy, ima- my. Im Präterito ist om allein üblich: vidiechom. Das Prä- sens des Participii passivi om, em: nesom, kopajem, womit die griechische Termination ousvog zu vergleichen ist. Der Grieche hat hier zwei slawische Bildungssylben om und em verbunden. 4. n (an, en, in) bildet Substantiva, Adjectiva. Vermittelst an ist der allgemeine Völkername Slowan, auch Slowian abge- leitet. Zu Prokops Zeiten mag die Form in üblich gewesen sein, weil er oxkaßnvog schrieb. So ist serblin ein Servier von dem Stammworte Serb. An den Verbis das Part. pass. Präteritum en, an: nesen, kopan. /5. l (el, al) bildet Substantiva und Adjectiva: žatel, swietel. An den Verbis das Participium Activum Präteritum: nesl, vidiel, chodil, kopal, woran, so wie am Passivo der Ge- schlechtsunterschied Statt findet: nesl, nesla, neslo; nesen, nesena, neseno. 6. r (ar') dienet blos zur Ableitung einiger Substantive und Adjective: dar, mytař; mokr, mokra, mokro von mok. 7. t (ot, et) bildet Substantive, so wie at, it Adjective: skrežet, böhm. škřehot. An den Verbis bezeichnet t die 3te Person: neset, cho- dit, im Plural nesut, chodiat. Dieses t fiel in neuern Mund- arten weg, daher böhmisch nese, nesau, chodj für chodit und chodiat. te die 2te Person im Plural: nesete, chodite, im Präterito nesoste, chodiste. Hierin also ist die slawische Bildungssylbe der Griechischen sts ähnlicher als der latei- nischen atis, etis, itis. Ferner bezeichnet t auch das Part. Pass. Präteritum: wit gewunden, von wiju. Und ti den Infinitiv: nesti, stydnuti, widieti, choditi, kopati. Die Dienstlaute st siehe unter s. z mit n verbunden bildet Abstracta: kazň, bojazň, böhm. bázeň. Eben so s mit ň: piesň, böhm. pjseň. 18.
Strana 196
196 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 22/23 9. ž mit vorhergehendem e dienet blos zur Bildung einiger Substantive: lupež. 10. s mit t verbunden, nimmt den Vocal o vor sich auf (ost’) und bildet so wie stwo, stwïe Abstracta: milost, diewstwo, lakomstwie. š bildet Comparative: menšij. An den Verbis ši die 2te Per- son des Präsens im Singular neseši, chodiši. In den neueren Mundarten fiel das i nach s längst weg. Die Sylbe si nimmt auch das weibliche Geschlecht des Gerundivi Präteriti an, še im Plural bezeichnet alle drei Geschlechter: widiewši nachdem sie gesehen hatte, widiewse nachdem sie gesehen hatten. ša für chu die 3te Person im Plural des Prät. nesoša sie trugen. š mit č verbunden, weiblich šči, im Plural šče, bildet das Präsens des Gerundivs: nesušč, nesušči, Plur. nesušče; cho- diašč, chodiašči, chodiašče. In neuern Mundarten der 1ten Ordnung ist blos č (im Illyrischen ch, ein feinerer Sibilant) für šč üblich. Im Böhmischen und Polnischen ver-/tritt c die Stelle des šč oder č. Für das altböhmische nesuc, nesuci, nesuce, chodiec, chodieci, chodiece, ist nesauc u. s. w., cho- djc u. s. w. üblich. išče, böhmisch iště, bezeichnet an den Substantiven einen Ort, Raum, eine Ausdehnung: ognišče Feuerheerd, kopišče Spießstange. c (ec, ica, ce) bildet Substantiva, auch Diminutiva: konec, diewica, solnce, böhm. slunce Sonne. Agnec entspricht dem lat. agnus. An den Verbis im Böhmischen, Polnischen das Präsens des Gerundivs, s. oben šč N. 12. 15. č (ač, eč, ič) sind Ausgänge der Substantive tkač für tkalec, böhm. tkadlec, der Weber. ič (für išč) bildet auch Dimi- nutiva. 16. go bezeichnet den Genitiv an dem Pronomen: togo, iego, so wie am Adjective mudrago, böhm. mudrého. Die südlichen Mundarten versetzen ago1 und sprechen mudroga. ch (och, uch, ucha) bildet Substantiva: Čech2 der Volks- name der Böhmen, von četi, anfangen; pastuch Hirt, böhm. pastucha. Bezeichnet den Local des Plurals durch alle Decli- nationen: w nich, boziech, diewach, milostech, bielych u. s. W. 11. 12. 13. 14. 17. 1 V Mus. výt. Dobrovský za ago udělal kolmou čáru a po pravé straně připsal: — oga. 2 Dobrovský: čech.
196 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 22/23 9. ž mit vorhergehendem e dienet blos zur Bildung einiger Substantive: lupež. 10. s mit t verbunden, nimmt den Vocal o vor sich auf (ost’) und bildet so wie stwo, stwïe Abstracta: milost, diewstwo, lakomstwie. š bildet Comparative: menšij. An den Verbis ši die 2te Per- son des Präsens im Singular neseši, chodiši. In den neueren Mundarten fiel das i nach s längst weg. Die Sylbe si nimmt auch das weibliche Geschlecht des Gerundivi Präteriti an, še im Plural bezeichnet alle drei Geschlechter: widiewši nachdem sie gesehen hatte, widiewse nachdem sie gesehen hatten. ša für chu die 3te Person im Plural des Prät. nesoša sie trugen. š mit č verbunden, weiblich šči, im Plural šče, bildet das Präsens des Gerundivs: nesušč, nesušči, Plur. nesušče; cho- diašč, chodiašči, chodiašče. In neuern Mundarten der 1ten Ordnung ist blos č (im Illyrischen ch, ein feinerer Sibilant) für šč üblich. Im Böhmischen und Polnischen ver-/tritt c die Stelle des šč oder č. Für das altböhmische nesuc, nesuci, nesuce, chodiec, chodieci, chodiece, ist nesauc u. s. w., cho- djc u. s. w. üblich. išče, böhmisch iště, bezeichnet an den Substantiven einen Ort, Raum, eine Ausdehnung: ognišče Feuerheerd, kopišče Spießstange. c (ec, ica, ce) bildet Substantiva, auch Diminutiva: konec, diewica, solnce, böhm. slunce Sonne. Agnec entspricht dem lat. agnus. An den Verbis im Böhmischen, Polnischen das Präsens des Gerundivs, s. oben šč N. 12. 15. č (ač, eč, ič) sind Ausgänge der Substantive tkač für tkalec, böhm. tkadlec, der Weber. ič (für išč) bildet auch Dimi- nutiva. 16. go bezeichnet den Genitiv an dem Pronomen: togo, iego, so wie am Adjective mudrago, böhm. mudrého. Die südlichen Mundarten versetzen ago1 und sprechen mudroga. ch (och, uch, ucha) bildet Substantiva: Čech2 der Volks- name der Böhmen, von četi, anfangen; pastuch Hirt, böhm. pastucha. Bezeichnet den Local des Plurals durch alle Decli- nationen: w nich, boziech, diewach, milostech, bielych u. s. W. 11. 12. 13. 14. 17. 1 V Mus. výt. Dobrovský za ago udělal kolmou čáru a po pravé straně připsal: — oga. 2 Dobrovský: čech.
Strana 197
24/25/399 Sprache und altern Literatur (1818) 197 I An den Verbis die 1te Person im Singular des Präte- riti: nesoch, widiech, chodich, kopach. Im Plural (chu) die dritte Person: widiechu, chodichu, kopachu. S. oben ša N. 11. 18. k (ek, ok, ik) bildet Substantiva (auch Diminutiva) und Adjectiva: čelowiek Mensch, böhm. člowěk, piesok, böhm. pjsek Sand; sladok, sladka, sladko, tiažek, böhm. těžek, griešnik Sünder, welik groß. sk (skyj) Adjectiva: diewičesk pol Mädchengeschlecht, ne- beskyj himmlisch. Dieß mag nun zureichen, um die verschiedenen For- men der slawischen Sprache mit den Formen der griechi- schen, lateinischen, deutschen und jeder andern Sprache vergleichen zu können. Diese Vergleichung wird noch durch folgende Bemerkungen erleichtert werden. Den Gebrauch des Artikels haben nur germanisirende Mund- arten, die wendische in beiden Lausitzen und die windische in Kärnten, Krain, Steiermark, angenommen. Man verwen- det dazu das demonstrative Pronomen ton, ta, to, windisch ta, ta, to. Andere/ Mundarten kennen ihn eben so wenig, als der Lateiner. ! Um1 nicht mißverstanden und einer falschen Behauptung in Rücksicht des Windischen beschuldigt zu werden, will ich auf Herrn Kopitars Grammatik2 verweisen, wo er S. 214 die merkwürdigen Worte aus Bohoritsch anführt: nam quod vulgo in loquendo (des Städters, nicht des Landmanns, schaltet hier Kopitar ein,) usurpatur articulus a Carniolanis, fit id solum germanicae linguae prava imitatione et non necessitatis causa: siquidem omnia plane et significanter sine articulo efferri pos- sunt etc.3 Hr. Kopitar fährt nun fort: „Wunderbar! und doch ließ Bohoritsch in Dalmatins Bibel, deren Correctur er mitbe- sorgte, so viele germanistische ta, ta, tu stehen, daß dadurch Dobrowsky bewogen wurde, in seiner Geschichte der böhmischen Sprache 1792 zu sagen: „Der Slave kennt keinen Artikel. Germa- 19. a. 1 Celý tento odstavec (od „Um nicht mißverstanden“ až po „Über- setzung von 1786") otiskl Dobrovský teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 399—400, předeslav mu toto označení: S. 24. „Den Gebrauch des Artikels haben nur germanisirende Mundarten, die wendische in beiden Lausitzen, die w i n d is ch e in Kärnthen, Krain, Steyermark an- genommen". 2 Grammatik der Slavischen Sprache in Krain, Kärnten und Steyer- mark. Laibach 1808. 3 Na m. uv. str. 214—215.
24/25/399 Sprache und altern Literatur (1818) 197 I An den Verbis die 1te Person im Singular des Präte- riti: nesoch, widiech, chodich, kopach. Im Plural (chu) die dritte Person: widiechu, chodichu, kopachu. S. oben ša N. 11. 18. k (ek, ok, ik) bildet Substantiva (auch Diminutiva) und Adjectiva: čelowiek Mensch, böhm. člowěk, piesok, böhm. pjsek Sand; sladok, sladka, sladko, tiažek, böhm. těžek, griešnik Sünder, welik groß. sk (skyj) Adjectiva: diewičesk pol Mädchengeschlecht, ne- beskyj himmlisch. Dieß mag nun zureichen, um die verschiedenen For- men der slawischen Sprache mit den Formen der griechi- schen, lateinischen, deutschen und jeder andern Sprache vergleichen zu können. Diese Vergleichung wird noch durch folgende Bemerkungen erleichtert werden. Den Gebrauch des Artikels haben nur germanisirende Mund- arten, die wendische in beiden Lausitzen und die windische in Kärnten, Krain, Steiermark, angenommen. Man verwen- det dazu das demonstrative Pronomen ton, ta, to, windisch ta, ta, to. Andere/ Mundarten kennen ihn eben so wenig, als der Lateiner. ! Um1 nicht mißverstanden und einer falschen Behauptung in Rücksicht des Windischen beschuldigt zu werden, will ich auf Herrn Kopitars Grammatik2 verweisen, wo er S. 214 die merkwürdigen Worte aus Bohoritsch anführt: nam quod vulgo in loquendo (des Städters, nicht des Landmanns, schaltet hier Kopitar ein,) usurpatur articulus a Carniolanis, fit id solum germanicae linguae prava imitatione et non necessitatis causa: siquidem omnia plane et significanter sine articulo efferri pos- sunt etc.3 Hr. Kopitar fährt nun fort: „Wunderbar! und doch ließ Bohoritsch in Dalmatins Bibel, deren Correctur er mitbe- sorgte, so viele germanistische ta, ta, tu stehen, daß dadurch Dobrowsky bewogen wurde, in seiner Geschichte der böhmischen Sprache 1792 zu sagen: „Der Slave kennt keinen Artikel. Germa- 19. a. 1 Celý tento odstavec (od „Um nicht mißverstanden“ až po „Über- setzung von 1786") otiskl Dobrovský teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 399—400, předeslav mu toto označení: S. 24. „Den Gebrauch des Artikels haben nur germanisirende Mundarten, die wendische in beiden Lausitzen, die w i n d is ch e in Kärnthen, Krain, Steyermark an- genommen". 2 Grammatik der Slavischen Sprache in Krain, Kärnten und Steyer- mark. Laibach 1808. 3 Na m. uv. str. 214—215.
Strana 198
198 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 399/400/25 nisirende Dialekte, als der Windische in Krain, und der Wendi- sche in der Lausitz machen hier eine Ausnahme.1—Nicht unser Dialekt, nur unsere ungeweihten Schreiber germanisiren.“2 InI der beigefügten Anmerkung fragt er: „Was machen wir jedoch mit folgender Ausnahme, wenn wir einen Stock-Krainer den andern so fragen hören: ktiro kravo si drajshi prodal, to pi- sano al to zherno? (welche von den zwei Kühen hast du theurer verkauft, die gefleckte oder die schwarze?) Hier ist to doch kein Pronomen, sondern wirklich Artikel.“ Joh. L. Schmi- goz übergeht zwar in seiner Windischen Sprachlehre4 den Arti- kel, konnte ihn aber in seinen Gesprächen doch nicht gänzlich vermeiden. S. 231 werden Sie mir die Ehre erweisen, bójo mi to zhast skásali, die Ehre wäre auf meiner Seite, ta bi moja zhast bila. S. 227 zeigen Sie mir das dunkelgrüne Tuch, to mrazhno seleno sukno. S. 216 heute ist der dritte, dans je ti tretji. So hätte sich denn doch der Artikel in das Windische eingeschlichen, und zum Theile schon so festgesetzt, dal5 er durchgängig nicht mehr vermieden werden kann, wenn ich gleich zugeben muß, daß der gemeine Krainer ihn viel seltner gebraucht, als der Städ- ter, und die ersten Schriftsteller und Übersetzer Truber und Dalmatin. So blieb er auch im neuen Testamente von 1804 viel häufiger weg, als in Japels Übersetzung von 1786. / b. Die slawischen Declinationen sind eben deßhalb vollständi- ger, als im Griechischen und Lateinischen. Für den Singular hat der Slawe 7 Casus, für den Plural aber nur 6, indem der Nominativ zugleich den Vocativ vertritt. Im Dual lassen sich nur 3 Casus unterscheiden: Nom. dwa, dwie, Gen. dwoju (dwu), Dat. dwiema, indem hier der Accusativ dem Nomi- nativ, der Local dem Genitiv, und der Sociativ oder Instru- mental dem Dativ gleich sind. Ungeachtet der vielen Casus unterscheidet der Slawe an den weiblichen Nennwörtern im Plural den Accusativ nicht vom Nominativ, da es doch der Grieche und Lateiner thun. Den Deutschen trifft dieser Vor- wurf doppelt, indem er auch den männlichen Accusativ dem Nominativ gleich macht. 1 U Kopitara citát ještě pokračuje: „und verläugnen dadurch ihre echt Slavische Abkunft“. 2 Na m. uv. str. 215. 3 Na m. uv. str. 215 Anm. (nad čarou). 4 Johann Leopold Schmigoz (Janez Leopold Šmigoc): Theoretisch- practische windische Sprachlehre, durch viele Übungsstücke zum Über- setzen erläutert. Grätz 1812. (Viz Paul Jos. Šafařík's Geschichte der süd- slawischen Literatur, I. [1864], str. 37 a 60.) 5 Dobrovský: das.
198 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 399/400/25 nisirende Dialekte, als der Windische in Krain, und der Wendi- sche in der Lausitz machen hier eine Ausnahme.1—Nicht unser Dialekt, nur unsere ungeweihten Schreiber germanisiren.“2 InI der beigefügten Anmerkung fragt er: „Was machen wir jedoch mit folgender Ausnahme, wenn wir einen Stock-Krainer den andern so fragen hören: ktiro kravo si drajshi prodal, to pi- sano al to zherno? (welche von den zwei Kühen hast du theurer verkauft, die gefleckte oder die schwarze?) Hier ist to doch kein Pronomen, sondern wirklich Artikel.“ Joh. L. Schmi- goz übergeht zwar in seiner Windischen Sprachlehre4 den Arti- kel, konnte ihn aber in seinen Gesprächen doch nicht gänzlich vermeiden. S. 231 werden Sie mir die Ehre erweisen, bójo mi to zhast skásali, die Ehre wäre auf meiner Seite, ta bi moja zhast bila. S. 227 zeigen Sie mir das dunkelgrüne Tuch, to mrazhno seleno sukno. S. 216 heute ist der dritte, dans je ti tretji. So hätte sich denn doch der Artikel in das Windische eingeschlichen, und zum Theile schon so festgesetzt, dal5 er durchgängig nicht mehr vermieden werden kann, wenn ich gleich zugeben muß, daß der gemeine Krainer ihn viel seltner gebraucht, als der Städ- ter, und die ersten Schriftsteller und Übersetzer Truber und Dalmatin. So blieb er auch im neuen Testamente von 1804 viel häufiger weg, als in Japels Übersetzung von 1786. / b. Die slawischen Declinationen sind eben deßhalb vollständi- ger, als im Griechischen und Lateinischen. Für den Singular hat der Slawe 7 Casus, für den Plural aber nur 6, indem der Nominativ zugleich den Vocativ vertritt. Im Dual lassen sich nur 3 Casus unterscheiden: Nom. dwa, dwie, Gen. dwoju (dwu), Dat. dwiema, indem hier der Accusativ dem Nomi- nativ, der Local dem Genitiv, und der Sociativ oder Instru- mental dem Dativ gleich sind. Ungeachtet der vielen Casus unterscheidet der Slawe an den weiblichen Nennwörtern im Plural den Accusativ nicht vom Nominativ, da es doch der Grieche und Lateiner thun. Den Deutschen trifft dieser Vor- wurf doppelt, indem er auch den männlichen Accusativ dem Nominativ gleich macht. 1 U Kopitara citát ještě pokračuje: „und verläugnen dadurch ihre echt Slavische Abkunft“. 2 Na m. uv. str. 215. 3 Na m. uv. str. 215 Anm. (nad čarou). 4 Johann Leopold Schmigoz (Janez Leopold Šmigoc): Theoretisch- practische windische Sprachlehre, durch viele Übungsstücke zum Über- setzen erläutert. Grätz 1812. (Viz Paul Jos. Šafařík's Geschichte der süd- slawischen Literatur, I. [1864], str. 37 a 60.) 5 Dobrovský: das.
Strana 199
25/26/27 Sprache und ältern Literatur (1818) 199 /d. e. /f. g. c. Die Adjectiva, da sie einen unbestimmten und bestimmten Ausgang haben, werden auch nach zweierlei Muster gebogen. Die unbestimmten richten sich nach den Substantiven: blag, blaga, blagu, u. s. w. Die Bestimmten nach dem Pronomen: malyj, malago, malomu u. s. w. In der Steigerung der Adjective, welche vermittelst des an- gehängten ij oder šij geschieht, vertritt im Altslawonischen der Comparativ auch den Superlativ. Neuere Mundarten bil- den den Superlativ, indem sie dem Comparativ die Partikel naj vorsetzen: najmenšij, böhm. neymenšj. Da der lat. Aus- gang issimus aus si und mus zusammengesetzt ist, so floß die Sylbe si aus derselben ältern Quelle, aus welcher das slaw. ši entsprungen ist. Durch die Endsylben u, eši, et, im Plural em, ete, ut, oder iu, iši, it, Pl. im, ite, iat werden die Personen im Präsens be- zeichnet. Im Präterito aber nach Verschiedenheitl der For- men durch och, e, Plur. ochom, oste, ochu; iech, ie, Plural iechom, ieste, iechu; ich, i, u. s. w., ach, a, u. s w. Endigt sich die Stammsylbe auf einen Vocal, so bekommt die 1te Person nur ein ch: dach, pich, obuch, indem da, pi, obu schon die 2te und 3te Person bezeichnen. Im Plural chom, ste, chu: dachom, pichom, obuchom, daste, piste, obuste, dachu, pichu, obuchu. Periphrastische Präterita verbinden das Hülfswort jesm', jesi, jest' mit dem Participio activo Präterito: kopal jesm', ich habe gegraben; smiel jesi, ausus es. Wird biech damit verbunden, so entsteht das Plusquamperfectum: kopal biech, ich hatte gegraben. Wird aber by2 damit verbunden, so erhält man das Imperfectum des Optativs: kopal by, er würde graben. Das einfache Futurum ist entweder das primitive Verbum selbst, wie budu (ero, fiam), oder es wird vermittelst nu gebildet: bodnu, oder aber vermittelst einer Präposition: obuju, izuju. Das periphrastische besteht aus dem Infinitiv und dem Hülfswort budu, oder chošču: budu kopati; in eini- gen neuern Mundarten auch budu kopal. Allein budu kopal ist eigentlich das Futurum exactum anderer Sprachen, und entspricht dem lat. Futuro des Conjunctivs. h. Das Passivum wird entweder mit sia (se) umschrieben: 1 Dobrovský tiskovou chybou: Verschieschiedenheit. 2 Dobrovský: bych. V Mus. výt. opravil na: by.
25/26/27 Sprache und ältern Literatur (1818) 199 /d. e. /f. g. c. Die Adjectiva, da sie einen unbestimmten und bestimmten Ausgang haben, werden auch nach zweierlei Muster gebogen. Die unbestimmten richten sich nach den Substantiven: blag, blaga, blagu, u. s. w. Die Bestimmten nach dem Pronomen: malyj, malago, malomu u. s. w. In der Steigerung der Adjective, welche vermittelst des an- gehängten ij oder šij geschieht, vertritt im Altslawonischen der Comparativ auch den Superlativ. Neuere Mundarten bil- den den Superlativ, indem sie dem Comparativ die Partikel naj vorsetzen: najmenšij, böhm. neymenšj. Da der lat. Aus- gang issimus aus si und mus zusammengesetzt ist, so floß die Sylbe si aus derselben ältern Quelle, aus welcher das slaw. ši entsprungen ist. Durch die Endsylben u, eši, et, im Plural em, ete, ut, oder iu, iši, it, Pl. im, ite, iat werden die Personen im Präsens be- zeichnet. Im Präterito aber nach Verschiedenheitl der For- men durch och, e, Plur. ochom, oste, ochu; iech, ie, Plural iechom, ieste, iechu; ich, i, u. s. w., ach, a, u. s w. Endigt sich die Stammsylbe auf einen Vocal, so bekommt die 1te Person nur ein ch: dach, pich, obuch, indem da, pi, obu schon die 2te und 3te Person bezeichnen. Im Plural chom, ste, chu: dachom, pichom, obuchom, daste, piste, obuste, dachu, pichu, obuchu. Periphrastische Präterita verbinden das Hülfswort jesm', jesi, jest' mit dem Participio activo Präterito: kopal jesm', ich habe gegraben; smiel jesi, ausus es. Wird biech damit verbunden, so entsteht das Plusquamperfectum: kopal biech, ich hatte gegraben. Wird aber by2 damit verbunden, so erhält man das Imperfectum des Optativs: kopal by, er würde graben. Das einfache Futurum ist entweder das primitive Verbum selbst, wie budu (ero, fiam), oder es wird vermittelst nu gebildet: bodnu, oder aber vermittelst einer Präposition: obuju, izuju. Das periphrastische besteht aus dem Infinitiv und dem Hülfswort budu, oder chošču: budu kopati; in eini- gen neuern Mundarten auch budu kopal. Allein budu kopal ist eigentlich das Futurum exactum anderer Sprachen, und entspricht dem lat. Futuro des Conjunctivs. h. Das Passivum wird entweder mit sia (se) umschrieben: 1 Dobrovský tiskovou chybou: Verschieschiedenheit. 2 Dobrovský: bych. V Mus. výt. opravil na: by.
Strana 200
200 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 27/28/29 Zi. k. 1. m. spaset sia, salvabitur, oder man verbindet die Hülfswörter mit dem Participio passivo: spasen byst, spasen budet u. S. W. Da es dem Slawen an iterativen und frequentativen Formen nicht fehlt, so konnte er gar leicht das Verbum soleo, ich pflege, entbehren. So ist bywati das Frequentativum von byti; und nositi, lamati, kupowati sind Iterativa von nesu, lomiti, kupiti. Die Adverbia qualitatis werden meistens vermittelst ie ge- bildet: podobnie u. s. w. Fast eben so der Lateiner: caste, plene. In der Fügung (Syntaxis) nähert sich der Slawe mehr dem Griechen und Lateiner, als dem Deutschen. In der Wortfolge hat er viel Freiheit. Die verneinende Partikel ne setzt er dem Verbo vor, selbst wenn schon eine andere Verneinung im Satze steht. In negativen Sätzen gebraucht er den Genitiv anstatt des Accusativs. Nur die ersten vier Zahlwörter be- trachtet er als Adjective, alle übrigen als Substantive, daher nach ihnen das regierte Wort im Genitiv stehen muß: osm sot (set) 800. Alter bemerkte zwar richtig in seinem Auf- satz über den Gebrauch des Dativs anstatt des Genitivs,1 daß auch im Slawischen der Dativ für den Genitiv öfters gesetzt wird, aber das allgemein aus-/ gesprochene Urtheil: „Gewiß keine Sprache hat die Vorzüge und so viel Analogi- sches mit der griechischen Sprache als die slawische“,2 kann nur unter sehr vielen Einschränkungen gelten. S. seine Miscell.3 S. 37. Unter den Partikeln, die dem Nennworte vorgesetzt, und vermittelst welcher auch zusammengesetzte Verba gebildet werden, sind o, u, w, wy, po, na, za, s(su), ob, ot (od), iz, wz (woz), bez, pro, pre, pri, pod, nad, raz (roz), pred wahre Präpositionen; nur radi, dielia (dlia) sind Postposi- tionen. Wy und iz sind gleichbedeutend. Wydati, wyliti sa- gen der Böhme und Pole, izdati, izliti die südlichen Slawen. Der Russe gebraucht beides wy und iz. Roz spricht der böh- mische und polnische Mund, raz aber der russische und 1 in der Griechischen und Slavischen Sprache. 2 Dobrovský tento citát (od „Gewiß keine“ až po „slawische“) tiskne bez uvozovek. 3 Philologisch-Kritische Miscellaneen von Franz Carl Alter. Wien, 1799. Zmíněná stať, v pořadí III., je na str. 35—69.
200 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 27/28/29 Zi. k. 1. m. spaset sia, salvabitur, oder man verbindet die Hülfswörter mit dem Participio passivo: spasen byst, spasen budet u. S. W. Da es dem Slawen an iterativen und frequentativen Formen nicht fehlt, so konnte er gar leicht das Verbum soleo, ich pflege, entbehren. So ist bywati das Frequentativum von byti; und nositi, lamati, kupowati sind Iterativa von nesu, lomiti, kupiti. Die Adverbia qualitatis werden meistens vermittelst ie ge- bildet: podobnie u. s. w. Fast eben so der Lateiner: caste, plene. In der Fügung (Syntaxis) nähert sich der Slawe mehr dem Griechen und Lateiner, als dem Deutschen. In der Wortfolge hat er viel Freiheit. Die verneinende Partikel ne setzt er dem Verbo vor, selbst wenn schon eine andere Verneinung im Satze steht. In negativen Sätzen gebraucht er den Genitiv anstatt des Accusativs. Nur die ersten vier Zahlwörter be- trachtet er als Adjective, alle übrigen als Substantive, daher nach ihnen das regierte Wort im Genitiv stehen muß: osm sot (set) 800. Alter bemerkte zwar richtig in seinem Auf- satz über den Gebrauch des Dativs anstatt des Genitivs,1 daß auch im Slawischen der Dativ für den Genitiv öfters gesetzt wird, aber das allgemein aus-/ gesprochene Urtheil: „Gewiß keine Sprache hat die Vorzüge und so viel Analogi- sches mit der griechischen Sprache als die slawische“,2 kann nur unter sehr vielen Einschränkungen gelten. S. seine Miscell.3 S. 37. Unter den Partikeln, die dem Nennworte vorgesetzt, und vermittelst welcher auch zusammengesetzte Verba gebildet werden, sind o, u, w, wy, po, na, za, s(su), ob, ot (od), iz, wz (woz), bez, pro, pre, pri, pod, nad, raz (roz), pred wahre Präpositionen; nur radi, dielia (dlia) sind Postposi- tionen. Wy und iz sind gleichbedeutend. Wydati, wyliti sa- gen der Böhme und Pole, izdati, izliti die südlichen Slawen. Der Russe gebraucht beides wy und iz. Roz spricht der böh- mische und polnische Mund, raz aber der russische und 1 in der Griechischen und Slavischen Sprache. 2 Dobrovský tento citát (od „Gewiß keine“ až po „slawische“) tiskne bez uvozovek. 3 Philologisch-Kritische Miscellaneen von Franz Carl Alter. Wien, 1799. Zmíněná stať, v pořadí III., je na str. 35—69.
Strana 201
29/30/31 Sprache und altern Literatur (1818) 201 serbische. Dieser geringe Unterschied nebst einigen andern Merkmalen begründet die Abtheilung der slawischen Spra- chen in zwei Ordnungen. § 4. Mundarten der slawischen Sprache. Zur bequemern Übersicht stellen wir die Merkmahle beider Ordnungen neben einander. 1. raz: razum raven rabota rastu 2. iz: izwedu izwoliti izbrati 3. mošči Infin. nošč, noč nesušči, nesuči obraščen, obračen. ralo salo prawilo moliti zemlia (1 epenth.) postawlen kupliu 4. 5. II. roz: rozum roven robota rostu wywedu wywoliti wybrati wy: moci noc nesuci obracen radlo (d epenth.) sadlo prawidlo modliti zemia postawen kupiu (kupim) I. So wie eine Völkerschaft aus mehrern einzelnen durch das Band gemeinschaftlicher Abstammung verbundenen Geschlech- tern besteht, so ist auch die Sprache eines Volkes als das Aggre- gat von mehreren Sprecharten zu betrachten. Verschiedene sla- wische Stämme konnten, ungeachtet der Verbindung durch eine gemeinsame allgemeine Sprache, doch nicht ganz einerlei Mund- art reden. Es mußte also schon im grauesten Alterthum nach Verschiedenheit der Stämme auch mehrere Mundarten geben. Prokopius unterscheidet schon im 6ten Jahrhundert Anten
29/30/31 Sprache und altern Literatur (1818) 201 serbische. Dieser geringe Unterschied nebst einigen andern Merkmalen begründet die Abtheilung der slawischen Spra- chen in zwei Ordnungen. § 4. Mundarten der slawischen Sprache. Zur bequemern Übersicht stellen wir die Merkmahle beider Ordnungen neben einander. 1. raz: razum raven rabota rastu 2. iz: izwedu izwoliti izbrati 3. mošči Infin. nošč, noč nesušči, nesuči obraščen, obračen. ralo salo prawilo moliti zemlia (1 epenth.) postawlen kupliu 4. 5. II. roz: rozum roven robota rostu wywedu wywoliti wybrati wy: moci noc nesuci obracen radlo (d epenth.) sadlo prawidlo modliti zemia postawen kupiu (kupim) I. So wie eine Völkerschaft aus mehrern einzelnen durch das Band gemeinschaftlicher Abstammung verbundenen Geschlech- tern besteht, so ist auch die Sprache eines Volkes als das Aggre- gat von mehreren Sprecharten zu betrachten. Verschiedene sla- wische Stämme konnten, ungeachtet der Verbindung durch eine gemeinsame allgemeine Sprache, doch nicht ganz einerlei Mund- art reden. Es mußte also schon im grauesten Alterthum nach Verschiedenheit der Stämme auch mehrere Mundarten geben. Prokopius unterscheidet schon im 6ten Jahrhundert Anten
Strana 202
Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 31/32/33 202 und Slawinen.1 Nach seiner Aussage redeten sie zwar einerlei Sprache,2 aber gewißß nur in dem Sinne, in welchem auch noch heut zu Tage Böhmen und Pohlen, oder Russen und Servier, so fern sie nämlich alle slawonisch sprechen, einerlei Sprache reden. Wenn man bedenket, daß schon im 7ten Jahrhunderte Kroaten und Servier, die in die entvölkerten Provinzen des byzantinischen Reiches über die Donau wanderten, als zwei Stämme von ein- ander genau unterschieden werden, so darf man die nördlichen Serben in Meißen und in der Lausitz, als Nachbarn und nächste Geschlechtsverwandte der Cžechen, mit den südlichen Serben (den heutigen Serviern) noch weniger vermengen. Man darf I diese, wenn sie gleich ehedem auch im Norden an den Karpaten saßen, nicht von jenen unmittelbar ableiten. Sie konnten sich auch damals nur mittelbar berühren, weil zwischen ihnen noch andere, nämlich die lechischen Stämme lagen. Eginhard nennt unter den Völkern, die Karl der Große4 bezwang, Weleta- ben, Soraben, Abotriten, Böhmen ; er legt ihnen aber nicht mehr einerlei, sondern nur eine ähnliche Sprache bei. Sein gewählter Ausdruck lingua quidem pene similes deutet doch offenbar auf Verschiedenheit der Mundarten hin. Alle slawische Mundarten, so viel ihrer heute geschrieben oder gesprochen werden, lassen sich, wenn man sie nach den angegebenen Merkmahlen untersu- chet, unter diese zwei Ordnungenbringen. Zur ersten gehört 1) das Russische, 2) das Altslawonische, 3) das heutige Slawonische oder Illyrische (in Bulgarien, Servien, Bosnien, Dal- matien), 4) das Kroatische und 5) das Windische in Krain, Kärnten, Steiermark, nebst der Varietät des Windischen im Eisenburger Comitat. Zur zweiten Ordnung gehören 1) das Slowakische, 2) das Böhmische, 3) das Wendische in der Oberlausitz, 4) das Wendi- sche in der Niederlausitz, 5) das Polnische mit der schlefsischen Varietät. Bloß der Nachbarschaft und dem häufigen Verkehre mit den Polen ist es zuzuschreiben, daß der Russe auch die Par- tikel wy neben iz aufnahm, daß er rospis für raspis schreibt, da er doch sonst in allen andern Zusammensetzungen nicht roz, 1 III. 14. V otisku Niederlově (L. Niederle: Slovanské starožitnosti. I. 1., 1911) str. 25. Viz též pozn. 1 ke G III. 3 [185]. 2 III. 14. V otisku Niederlově (v. v.) str. 26. Viz též pozn. 2 ke G III. 3 [185]. 3 Vita et gesta Karoli Magni... Per Eginhartum ejus Secretariums descripta. Lipsiae Anno M. DC. XVI. Str. 19. 4 Dobrovský: große. Srv. G I. 313 [4] a G II. 4 [64].
Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 31/32/33 202 und Slawinen.1 Nach seiner Aussage redeten sie zwar einerlei Sprache,2 aber gewißß nur in dem Sinne, in welchem auch noch heut zu Tage Böhmen und Pohlen, oder Russen und Servier, so fern sie nämlich alle slawonisch sprechen, einerlei Sprache reden. Wenn man bedenket, daß schon im 7ten Jahrhunderte Kroaten und Servier, die in die entvölkerten Provinzen des byzantinischen Reiches über die Donau wanderten, als zwei Stämme von ein- ander genau unterschieden werden, so darf man die nördlichen Serben in Meißen und in der Lausitz, als Nachbarn und nächste Geschlechtsverwandte der Cžechen, mit den südlichen Serben (den heutigen Serviern) noch weniger vermengen. Man darf I diese, wenn sie gleich ehedem auch im Norden an den Karpaten saßen, nicht von jenen unmittelbar ableiten. Sie konnten sich auch damals nur mittelbar berühren, weil zwischen ihnen noch andere, nämlich die lechischen Stämme lagen. Eginhard nennt unter den Völkern, die Karl der Große4 bezwang, Weleta- ben, Soraben, Abotriten, Böhmen ; er legt ihnen aber nicht mehr einerlei, sondern nur eine ähnliche Sprache bei. Sein gewählter Ausdruck lingua quidem pene similes deutet doch offenbar auf Verschiedenheit der Mundarten hin. Alle slawische Mundarten, so viel ihrer heute geschrieben oder gesprochen werden, lassen sich, wenn man sie nach den angegebenen Merkmahlen untersu- chet, unter diese zwei Ordnungenbringen. Zur ersten gehört 1) das Russische, 2) das Altslawonische, 3) das heutige Slawonische oder Illyrische (in Bulgarien, Servien, Bosnien, Dal- matien), 4) das Kroatische und 5) das Windische in Krain, Kärnten, Steiermark, nebst der Varietät des Windischen im Eisenburger Comitat. Zur zweiten Ordnung gehören 1) das Slowakische, 2) das Böhmische, 3) das Wendische in der Oberlausitz, 4) das Wendi- sche in der Niederlausitz, 5) das Polnische mit der schlefsischen Varietät. Bloß der Nachbarschaft und dem häufigen Verkehre mit den Polen ist es zuzuschreiben, daß der Russe auch die Par- tikel wy neben iz aufnahm, daß er rospis für raspis schreibt, da er doch sonst in allen andern Zusammensetzungen nicht roz, 1 III. 14. V otisku Niederlově (L. Niederle: Slovanské starožitnosti. I. 1., 1911) str. 25. Viz též pozn. 1 ke G III. 3 [185]. 2 III. 14. V otisku Niederlově (v. v.) str. 26. Viz též pozn. 2 ke G III. 3 [185]. 3 Vita et gesta Karoli Magni... Per Eginhartum ejus Secretariums descripta. Lipsiae Anno M. DC. XVI. Str. 19. 4 Dobrovský: große. Srv. G I. 313 [4] a G II. 4 [64].
Strana 203
33/34 Sprache und altern Literatur (1818) 203 sondern raz ausspricht. Auch im Gebrauche des o für a nähert er sich dem Polen: gorod, kolos, soloma, Polnisch grod, klos, sloma, wo doch selbst der Böhme mit den südlichen Slawen das a noch beibehielt: hrad, klas, slama. Das Slowakische macht gleichsam den Übergang sowohl vom Böhmischen, als vom Polni- schen in das Windische und Kroatische. Das Wendische steht zwischen dem Böhmischen und Polnischen in der Mitte, neigt sich aber in Rücksicht des tiefern Vocals o und der häufigern Sibilanten (für d, t) doch mehr zum Polnischen, wenn es gleich den lechischen Rhinesmus nicht kennt. Der Wende spricht mit andern Slawen ruka, nicht renka. §. 5. Böhmische Sprache. Herrn Anton Puchmayer verdanken wir eine ziem- lich vollständige Vergleichung der böhmischen Sprache mit der russischen, die er in seinem böh/misch-russischen Prawopis! angestellt hat. Dieß Werklein könnte wohl andern zum Muster dienen, die Lust oder Beruf haben, ähnliche Sprachvergleichun- gen anzustellen, wenn gleich die Absicht, das mit russischen Buchstaben geschriebene Böhmische auch Russen lesbar und verständlich zu machen, nie erreicht werden dürfte. Vor ihm hat auch Christoph von Jordan in seinen Originibus slavi- cis,2 und Papanek in seiner hist. gentis Slavae3 das Böhmi- sche und Slowakische mit dem Kroatischen verglichen, um die Abstammung der Böhmen von den Kroaten wahrscheinlicher zu machen. Allein das Böhmische als Sprache der 2ten Ordnung weicht vom Kroatischen, daß zur 1ten Ordnung gehöret, noch immer zu sehr ab, als daß man die alte, von beiden verfochtene Meinung von einer Wanderung des Stammvaters Cžech oder der Cžechen überhaupt aus Kroatien nach Böhmen wahrscheinlich finden könnte. Vielmehr muß, weil auch historische Gründe da- für streiten, die böhmische Sprache für eine besondere Mundart eines alten eigenen slawischen Stammes, der etwa seit 550 nach 1 Pravopis ruskočeský. V Praze 1805. 2 Joan. Christophori de Jordan: De originibus Slavicis. Pars IV. str. 109—120, 128—129. 3 Georgii Papanek De Regno, Regibusque Slavorum atque cum prisci civilis, et ecclesiastici, tum hujus aevistatu gentis Slavae. Anno Christi 1780. Quinque-Ecclesiis. Str. 71—82.
33/34 Sprache und altern Literatur (1818) 203 sondern raz ausspricht. Auch im Gebrauche des o für a nähert er sich dem Polen: gorod, kolos, soloma, Polnisch grod, klos, sloma, wo doch selbst der Böhme mit den südlichen Slawen das a noch beibehielt: hrad, klas, slama. Das Slowakische macht gleichsam den Übergang sowohl vom Böhmischen, als vom Polni- schen in das Windische und Kroatische. Das Wendische steht zwischen dem Böhmischen und Polnischen in der Mitte, neigt sich aber in Rücksicht des tiefern Vocals o und der häufigern Sibilanten (für d, t) doch mehr zum Polnischen, wenn es gleich den lechischen Rhinesmus nicht kennt. Der Wende spricht mit andern Slawen ruka, nicht renka. §. 5. Böhmische Sprache. Herrn Anton Puchmayer verdanken wir eine ziem- lich vollständige Vergleichung der böhmischen Sprache mit der russischen, die er in seinem böh/misch-russischen Prawopis! angestellt hat. Dieß Werklein könnte wohl andern zum Muster dienen, die Lust oder Beruf haben, ähnliche Sprachvergleichun- gen anzustellen, wenn gleich die Absicht, das mit russischen Buchstaben geschriebene Böhmische auch Russen lesbar und verständlich zu machen, nie erreicht werden dürfte. Vor ihm hat auch Christoph von Jordan in seinen Originibus slavi- cis,2 und Papanek in seiner hist. gentis Slavae3 das Böhmi- sche und Slowakische mit dem Kroatischen verglichen, um die Abstammung der Böhmen von den Kroaten wahrscheinlicher zu machen. Allein das Böhmische als Sprache der 2ten Ordnung weicht vom Kroatischen, daß zur 1ten Ordnung gehöret, noch immer zu sehr ab, als daß man die alte, von beiden verfochtene Meinung von einer Wanderung des Stammvaters Cžech oder der Cžechen überhaupt aus Kroatien nach Böhmen wahrscheinlich finden könnte. Vielmehr muß, weil auch historische Gründe da- für streiten, die böhmische Sprache für eine besondere Mundart eines alten eigenen slawischen Stammes, der etwa seit 550 nach 1 Pravopis ruskočeský. V Praze 1805. 2 Joan. Christophori de Jordan: De originibus Slavicis. Pars IV. str. 109—120, 128—129. 3 Georgii Papanek De Regno, Regibusque Slavorum atque cum prisci civilis, et ecclesiastici, tum hujus aevistatu gentis Slavae. Anno Christi 1780. Quinque-Ecclesiis. Str. 71—82.
Strana 204
204 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 34/35/36 und nach von der Weichsel bis nach Böhmen vordrang, angesehen werden. Sie ist nicht etwa, wie Leonh. Frisch in seinem 5ten Programmi wähnte, ein Mischling, der aus ! einer Vermen- gung des servischen, kroatischen und bulgarischen Dialektes entstanden sei. Frisch läßt erstens die Servier nordwärts nach Böhmen ziehen, wo doch in der Stelle des K. Konstantin, die er anführt, aber ganz unrichtig übersetzt, ausdrücklich gesagt wird, daß die Servier ehedem im Norden über Ungarn2 hinaus gewohnt hätten. Da Konstantin den kroatischen Stamm vom serbischen unterscheidet, so dürfen wir den cžechischen Stamm, der im Norden zurückblieb und schon früher gegen Westen vor- gedrungen war, weder mit dem kroatischen, noch mit dem serbi- schen vermengen. Dann läßt Frisch, von Dubravius irre geleitet, auch eine kroatische Kolonie nach Böhmen wandern, da doch umgekehrt die Kroaten aus Groß- oder Weißkroatien, das im Norden an den Karpaten lag, nach Dalmatien gezogen sind. End- lich nimmt er mit Stransky an, daß die im bulgarischen Dialekte abgefaßte griechische Liturgie zu gleicher Zeit mit dem Christen- thum in Böhmen Eingang gefunden habe. Wenn auch diese Vor- aussetzung nicht ganz falsch wäre, wie sie es in der That ist, so dürfte man ja doch den bulgarischen Dialekt der Kirchen- bücher nicht von dem altserbischen unterscheiden. Denn die liturgische Sprache ist die altserbische, und heißt nur bulgarisch, weil sich/ auch die Bulgaren dieser Liturgie bedienen. Aber setzen wir auch, daß Herzog Bořiwoy in Mähren von Method getauft worden sei, daß er einen slawischen Priester mit sich nach Böhmen brachte, so konnte doch der Einfluß der Kirchen- sprache nicht so groß gewesen sein, daß durch dieselbe aus der vorhandenen Redesprache eine ganz andere Mundart entstanden wäre. Aus zwei oder auch drei Sprachen der ersten Ordnung kann zwar ein neuer Mischling entstehen, aber nie eine Mundart der zweiten Ordnung, so wie die Vermischung der polnischen und böhmischen nie eine Mundart hervorbringen wird, welche die Merkmahle der ersten Ordnung an sich trüge. Wollte man nun das Eigenthümliche und Charakteristische der böhmischen Sprache mit wenigen Zügen entwerfen, wie ich es in der Vorrede zu meinem Lehrgebäude der böhmischen Spra- che3 versucht habe, so dürfte man nur die Mundarten der zweiten 1 Historia linguae sclauicae contin. quarta seu caput quintum de dialecto Bohemica. Berolini 1734. 2 Dobrovský: Ungern. 3 1809, str. VIII.—IX.
204 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 34/35/36 und nach von der Weichsel bis nach Böhmen vordrang, angesehen werden. Sie ist nicht etwa, wie Leonh. Frisch in seinem 5ten Programmi wähnte, ein Mischling, der aus ! einer Vermen- gung des servischen, kroatischen und bulgarischen Dialektes entstanden sei. Frisch läßt erstens die Servier nordwärts nach Böhmen ziehen, wo doch in der Stelle des K. Konstantin, die er anführt, aber ganz unrichtig übersetzt, ausdrücklich gesagt wird, daß die Servier ehedem im Norden über Ungarn2 hinaus gewohnt hätten. Da Konstantin den kroatischen Stamm vom serbischen unterscheidet, so dürfen wir den cžechischen Stamm, der im Norden zurückblieb und schon früher gegen Westen vor- gedrungen war, weder mit dem kroatischen, noch mit dem serbi- schen vermengen. Dann läßt Frisch, von Dubravius irre geleitet, auch eine kroatische Kolonie nach Böhmen wandern, da doch umgekehrt die Kroaten aus Groß- oder Weißkroatien, das im Norden an den Karpaten lag, nach Dalmatien gezogen sind. End- lich nimmt er mit Stransky an, daß die im bulgarischen Dialekte abgefaßte griechische Liturgie zu gleicher Zeit mit dem Christen- thum in Böhmen Eingang gefunden habe. Wenn auch diese Vor- aussetzung nicht ganz falsch wäre, wie sie es in der That ist, so dürfte man ja doch den bulgarischen Dialekt der Kirchen- bücher nicht von dem altserbischen unterscheiden. Denn die liturgische Sprache ist die altserbische, und heißt nur bulgarisch, weil sich/ auch die Bulgaren dieser Liturgie bedienen. Aber setzen wir auch, daß Herzog Bořiwoy in Mähren von Method getauft worden sei, daß er einen slawischen Priester mit sich nach Böhmen brachte, so konnte doch der Einfluß der Kirchen- sprache nicht so groß gewesen sein, daß durch dieselbe aus der vorhandenen Redesprache eine ganz andere Mundart entstanden wäre. Aus zwei oder auch drei Sprachen der ersten Ordnung kann zwar ein neuer Mischling entstehen, aber nie eine Mundart der zweiten Ordnung, so wie die Vermischung der polnischen und böhmischen nie eine Mundart hervorbringen wird, welche die Merkmahle der ersten Ordnung an sich trüge. Wollte man nun das Eigenthümliche und Charakteristische der böhmischen Sprache mit wenigen Zügen entwerfen, wie ich es in der Vorrede zu meinem Lehrgebäude der böhmischen Spra- che3 versucht habe, so dürfte man nur die Mundarten der zweiten 1 Historia linguae sclauicae contin. quarta seu caput quintum de dialecto Bohemica. Berolini 1734. 2 Dobrovský: Ungern. 3 1809, str. VIII.—IX.
Strana 205
36/37/38 Sprache und altern Literatur (1818) 205 Ordnung, nämlich das Polnische und Wendische, mit ihr ver- gleichen. Das Slowakische würde ohnehin, wenn man geringere Verschiedenheiten der neuern Sprache weniger beachtete, mit dem Altböhmischen zu einer Mundart zusammen schmelzen. Die alten Böhmen können das au, in aud, saud und andern Wur- /zeln, im Accusativ: mau milau, im Instrumental: s krásnau pannau, in der 3ten Person des Plurals: berau, eben so wenig, als der Slowak, der in allen diesen Fällen das gedehnte ú dafür beibehält. Dasselbe gilt auch von der Auflösung des � in ey, wie es die neuern Böhmen häufig thun: beywati, beyk, mleyn für býwati, býk, mlýn. Auch für ay in nay, day etc. hat man das engere ey eingeführet, wo der Slowak beim Alten blieb. Hierher gehört auch das i anstatt u oder iu: lidé anstatt ludé. In dem eigenen Namen der heiligen Herzogin Ludmila hat sich lud für lid noch erhalten. Für pigi, segi, milugi, spricht selbst der ge- meine Mann in Böhmen noch immer pigu, segu, milugu, wenn gleich in Schriften die feinern Ausgänge in i schon seit 400 Jah- ren vorkommen. Der Accusativ zemu für zemiu, der im XIten Jahrhundert in Spitihniews Urkunde zu finden ist, setzt noth- wendig den Nominativ zemia für das heutige zemie voraus. Cosmas schreibt noch im 12ten Jahrhundert msa (lies mža). Die neuere Sprache liebt in solchen Fällen nach ž und andern flüssigen Consonanten e für a. Für unser swině, nedèle, dusse, hört man in Mähren häufig swinia, neděla,/ dussa. Die Lubossa, Lubussa bei Cosmas ist die Libusse nach neuerer Aussprache. Vor dem 13ten Jahrhunderte kommt in Urkunden noch kein h für g vor, d. i. man schrieb Dragomir, Praga, nicht Drahomir, Praha. Auch schrieb man in ältern Zeiten Borivoy für Borziwoy, und es ist schwer zu bestimmen, wann die säuselnde Aussprache des feinern � bei den Böhmen oder Polen ihren Anfang nahm. Der Slowak und die Wenden in der Lausitz kennen sie noch jetzt nicht, wenn gleich der Oberlausitzer und der Slowak das h wie die Böhmen für g gebrauchen. § 6. Schriftarten der Slawen. Vor der glücklichen Erfindung des slawonischen ALPHA- BETS Az, Buki, Wiedi, Glagol dobro etc. durch den Philosophen Constantin, sonst auch Cyrill genannt, war wohl die Schreib-
36/37/38 Sprache und altern Literatur (1818) 205 Ordnung, nämlich das Polnische und Wendische, mit ihr ver- gleichen. Das Slowakische würde ohnehin, wenn man geringere Verschiedenheiten der neuern Sprache weniger beachtete, mit dem Altböhmischen zu einer Mundart zusammen schmelzen. Die alten Böhmen können das au, in aud, saud und andern Wur- /zeln, im Accusativ: mau milau, im Instrumental: s krásnau pannau, in der 3ten Person des Plurals: berau, eben so wenig, als der Slowak, der in allen diesen Fällen das gedehnte ú dafür beibehält. Dasselbe gilt auch von der Auflösung des � in ey, wie es die neuern Böhmen häufig thun: beywati, beyk, mleyn für býwati, býk, mlýn. Auch für ay in nay, day etc. hat man das engere ey eingeführet, wo der Slowak beim Alten blieb. Hierher gehört auch das i anstatt u oder iu: lidé anstatt ludé. In dem eigenen Namen der heiligen Herzogin Ludmila hat sich lud für lid noch erhalten. Für pigi, segi, milugi, spricht selbst der ge- meine Mann in Böhmen noch immer pigu, segu, milugu, wenn gleich in Schriften die feinern Ausgänge in i schon seit 400 Jah- ren vorkommen. Der Accusativ zemu für zemiu, der im XIten Jahrhundert in Spitihniews Urkunde zu finden ist, setzt noth- wendig den Nominativ zemia für das heutige zemie voraus. Cosmas schreibt noch im 12ten Jahrhundert msa (lies mža). Die neuere Sprache liebt in solchen Fällen nach ž und andern flüssigen Consonanten e für a. Für unser swině, nedèle, dusse, hört man in Mähren häufig swinia, neděla,/ dussa. Die Lubossa, Lubussa bei Cosmas ist die Libusse nach neuerer Aussprache. Vor dem 13ten Jahrhunderte kommt in Urkunden noch kein h für g vor, d. i. man schrieb Dragomir, Praga, nicht Drahomir, Praha. Auch schrieb man in ältern Zeiten Borivoy für Borziwoy, und es ist schwer zu bestimmen, wann die säuselnde Aussprache des feinern � bei den Böhmen oder Polen ihren Anfang nahm. Der Slowak und die Wenden in der Lausitz kennen sie noch jetzt nicht, wenn gleich der Oberlausitzer und der Slowak das h wie die Böhmen für g gebrauchen. § 6. Schriftarten der Slawen. Vor der glücklichen Erfindung des slawonischen ALPHA- BETS Az, Buki, Wiedi, Glagol dobro etc. durch den Philosophen Constantin, sonst auch Cyrill genannt, war wohl die Schreib-
Strana 206
206 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 38/39/40 kunst den Slawen ganz unbekannt. Der Gebrauch der Runen- schrift an der Ostsee, worüber die von Masch erläuterten Obo- dritischen Alterthümer€ nachzulesen sind, reicht nicht so weit hinauf, daß man behaupten könnte, die heidnischen Priester I zu Rhetra und an andern Orten hätten die Namen ihrer Gottheiten schon lange vor Cyrill mit Runen geschrieben. Sie mögen selbe erst im 9ten oder 10ten Jahrhunderte den Dänen oder Schweden abgeborgt haben. Unser Stransky träumte sogar von einer ruthenischen (altrussischen) Schrift, die bei den heidnischen Böhmen gebräuchlich gewesen sei.2 Allein es konnte vor der Erfindung des cyrillischen Alphabets, das einige ruthenisch, andere bulgarisch nennen, keine ältere ruthenische Schrift vor- handen sein, da die Russen erst im 10ten Jahrhunderte slawo- nische Kirchenbücher und Buchstaben kennen lernten. Die Gla- goliten in Dalmatien gaben in der ersten Hälfte des 13ten Jahrhunderts vor, sie hätten ihre Buchstaben (glagoli) von ihrem vermeintlichen Landsmanne, dem Kirchenlehrer St. Hie- ronymus erhalten. Daher nannten sie auch ihre Bukvica das hieronymische Alphabet. Der sel. Dobner, da er als ein gründ- licher Geschichtsforscher wohl wußte, dal zu jener Zeit an der Gränze von Pannonien und Dalmatien, weit und breit um Stridon herum, wo Hieronymus geboren war, noch keine Slawen wohn- ten, wollte doch der neuern glagolitischen Schrift zur Ehre eines höhern Alterthums verhelfen. Er meinte nämlich, Cyrill, da er Er/finder eines neuen Alphabets war, könne nicht die sogenann- ten cyrillischen, weil sie augenscheinlich, bis auf einige wenige, griechisch wären, sondern müsse die glagolitischen Buchstaben erfunden haben.3 Die cyrillisch-slawonischen aber hätten die An- hänger der griechischen Kirche, die Bulgaren, Servier oder Rus- sen, aus dem griechischen und glagolitischen Alphabete zusam- men gestoppelt. Man darf aber die zwei slawonischen Alphabete nur mit einiger Aufmerksamkeit gegen einander halten, so wird 1 Gottesdienstliche Alterthümer der Obodriten aus dem Tempel zu Rhetra, am Tollenzer-See. Nach den Originalien auf das genaueste gemah- let, und in Kupferstichen, nebst Hrn. Andreas Gottlieb Maschens... Erläuterung derselben, herausgegeben von Daniel Wogen. Berlin. 2 Respublica Bojema (1634), Cap. IV. §. IV. Ve vydání Emanuela Tonnera (1893) str. 87. 3 Aufwerfung einer historisch-kritischen Frage: Ob das heut zu Tage sogenannte cyrillische Alphabet für eine wahre Erfindung des heili- gen slawischen Apostels Cyrills zu halten sei? (Abhandlungen der Böhmi- schen Gesellschaft der Wissenschaften zu Prag, auf das Jahr 1785. Zweite Abtheilung. Prag, 1786, str. 101—139.)
206 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 38/39/40 kunst den Slawen ganz unbekannt. Der Gebrauch der Runen- schrift an der Ostsee, worüber die von Masch erläuterten Obo- dritischen Alterthümer€ nachzulesen sind, reicht nicht so weit hinauf, daß man behaupten könnte, die heidnischen Priester I zu Rhetra und an andern Orten hätten die Namen ihrer Gottheiten schon lange vor Cyrill mit Runen geschrieben. Sie mögen selbe erst im 9ten oder 10ten Jahrhunderte den Dänen oder Schweden abgeborgt haben. Unser Stransky träumte sogar von einer ruthenischen (altrussischen) Schrift, die bei den heidnischen Böhmen gebräuchlich gewesen sei.2 Allein es konnte vor der Erfindung des cyrillischen Alphabets, das einige ruthenisch, andere bulgarisch nennen, keine ältere ruthenische Schrift vor- handen sein, da die Russen erst im 10ten Jahrhunderte slawo- nische Kirchenbücher und Buchstaben kennen lernten. Die Gla- goliten in Dalmatien gaben in der ersten Hälfte des 13ten Jahrhunderts vor, sie hätten ihre Buchstaben (glagoli) von ihrem vermeintlichen Landsmanne, dem Kirchenlehrer St. Hie- ronymus erhalten. Daher nannten sie auch ihre Bukvica das hieronymische Alphabet. Der sel. Dobner, da er als ein gründ- licher Geschichtsforscher wohl wußte, dal zu jener Zeit an der Gränze von Pannonien und Dalmatien, weit und breit um Stridon herum, wo Hieronymus geboren war, noch keine Slawen wohn- ten, wollte doch der neuern glagolitischen Schrift zur Ehre eines höhern Alterthums verhelfen. Er meinte nämlich, Cyrill, da er Er/finder eines neuen Alphabets war, könne nicht die sogenann- ten cyrillischen, weil sie augenscheinlich, bis auf einige wenige, griechisch wären, sondern müsse die glagolitischen Buchstaben erfunden haben.3 Die cyrillisch-slawonischen aber hätten die An- hänger der griechischen Kirche, die Bulgaren, Servier oder Rus- sen, aus dem griechischen und glagolitischen Alphabete zusam- men gestoppelt. Man darf aber die zwei slawonischen Alphabete nur mit einiger Aufmerksamkeit gegen einander halten, so wird 1 Gottesdienstliche Alterthümer der Obodriten aus dem Tempel zu Rhetra, am Tollenzer-See. Nach den Originalien auf das genaueste gemah- let, und in Kupferstichen, nebst Hrn. Andreas Gottlieb Maschens... Erläuterung derselben, herausgegeben von Daniel Wogen. Berlin. 2 Respublica Bojema (1634), Cap. IV. §. IV. Ve vydání Emanuela Tonnera (1893) str. 87. 3 Aufwerfung einer historisch-kritischen Frage: Ob das heut zu Tage sogenannte cyrillische Alphabet für eine wahre Erfindung des heili- gen slawischen Apostels Cyrills zu halten sei? (Abhandlungen der Böhmi- schen Gesellschaft der Wissenschaften zu Prag, auf das Jahr 1785. Zweite Abtheilung. Prag, 1786, str. 101—139.)
Strana 207
40/41/42 Sprache und ältern Literatur (1818) 207 das Grundlose dieser Hypothese sogleich in die Augen fallen. Unverkennbar sind die Vorzüge des ursprünglichen cyrillischen, der ältern Sprache ganz angemessenen Alphabets vor dem ver- kürzten glagolitischen, das offenbar nach der jüngern dalmati- schen Mundart gemodelt ist. Zu geschweigen, daß man kein älteres Buch mit glagolitischer Schrift aufweisen kann, als den Psalter, den Nicolaus von Arbe im J. 1222 abgeschrieben hat, da hingegen viel ältere Bücher mit cyrillischer Schrift in großer Menge noch vorhanden sind. Dieser Schrift bedienten sich von jeher (seit 860) die Bulgaren, Servier und seit der Taufe Wladi- mirs auch die Russen und alle andere Slawen, die ihre Liturgie nach dem griechischen Ritus verrichten. Erst nach 350 Jahren I verfiel ein Dalmatier auf den Gedanken, auch für die Anhänger der lateinischen Kirche das römische Missal ins Slawonische zu übersetzen und einzuführen. Zum Behuf der neuen Liturgie schien es ihm rathsam, um das aus cyrillischen Büchern Ge- borgte besser zu verheelen, auch neue Buchstaben zu erkünsteln, und sie, um ihnen leichter Eingang zu verschaffen, dem großen Kirchenlehrer und Bibelübersetzer Hieronymus zuzuschreiben Da sich gleich anfangs mehrere Geistliche zu diesem patrioti- schen Zwecke vereinigt haben mochten, so kam auch das Brevier hinzu, in welches sie den Psalter nach der bereits vorhandenen cyrillischen Übersetzung aufnahmen, und nur die Stellen, wo er von der Vulgata abwich, abänderten. So verbreitete sich auch allmählich der falsche Ruf von einer dalmatischen Bibelüber- setzung, die den h. Hieronymus zum Urheber habe. Die Slawen in andern Gegenden, die aber in ihrer Sprache viel später zu schreiben anfingen, mußten sich mit dem latei- nischen Alphabete so gut behelfen, als sie konnten. Wenn Grie- chen und Lateiner slawische Namen richtig schrieben, so gelang es ihnen nur dann, wenn sie selbe gut auffaßten, und für die einzelnen Laute in ihrem Alphabe-/te angemessene Buchstaben fanden. Prokop schrieb den Namen Slowan oder Slowin oxAa- ßnvog, andere Byzantiner €ôkaßoc. Sie trafen es hier ungefähr so, wie die österreicher, wenn sie die mährischen oder ungarischen! Slowaken Schlawaken nennen. Den Vocal o in der Sylbe Slow haben sie für ein a genommen. So schrieben sie auch Kelagastos, Ardagastos, Piragastos, wo der slawische Mund für gast gewilß gost sprach. K. Constantin schreibt noch im 10ten Jahrhundert [axava für zakon. Jordanes schreibt Viscla für Visla, Constan- 1 Dobrovský: ungrischen.
40/41/42 Sprache und ältern Literatur (1818) 207 das Grundlose dieser Hypothese sogleich in die Augen fallen. Unverkennbar sind die Vorzüge des ursprünglichen cyrillischen, der ältern Sprache ganz angemessenen Alphabets vor dem ver- kürzten glagolitischen, das offenbar nach der jüngern dalmati- schen Mundart gemodelt ist. Zu geschweigen, daß man kein älteres Buch mit glagolitischer Schrift aufweisen kann, als den Psalter, den Nicolaus von Arbe im J. 1222 abgeschrieben hat, da hingegen viel ältere Bücher mit cyrillischer Schrift in großer Menge noch vorhanden sind. Dieser Schrift bedienten sich von jeher (seit 860) die Bulgaren, Servier und seit der Taufe Wladi- mirs auch die Russen und alle andere Slawen, die ihre Liturgie nach dem griechischen Ritus verrichten. Erst nach 350 Jahren I verfiel ein Dalmatier auf den Gedanken, auch für die Anhänger der lateinischen Kirche das römische Missal ins Slawonische zu übersetzen und einzuführen. Zum Behuf der neuen Liturgie schien es ihm rathsam, um das aus cyrillischen Büchern Ge- borgte besser zu verheelen, auch neue Buchstaben zu erkünsteln, und sie, um ihnen leichter Eingang zu verschaffen, dem großen Kirchenlehrer und Bibelübersetzer Hieronymus zuzuschreiben Da sich gleich anfangs mehrere Geistliche zu diesem patrioti- schen Zwecke vereinigt haben mochten, so kam auch das Brevier hinzu, in welches sie den Psalter nach der bereits vorhandenen cyrillischen Übersetzung aufnahmen, und nur die Stellen, wo er von der Vulgata abwich, abänderten. So verbreitete sich auch allmählich der falsche Ruf von einer dalmatischen Bibelüber- setzung, die den h. Hieronymus zum Urheber habe. Die Slawen in andern Gegenden, die aber in ihrer Sprache viel später zu schreiben anfingen, mußten sich mit dem latei- nischen Alphabete so gut behelfen, als sie konnten. Wenn Grie- chen und Lateiner slawische Namen richtig schrieben, so gelang es ihnen nur dann, wenn sie selbe gut auffaßten, und für die einzelnen Laute in ihrem Alphabe-/te angemessene Buchstaben fanden. Prokop schrieb den Namen Slowan oder Slowin oxAa- ßnvog, andere Byzantiner €ôkaßoc. Sie trafen es hier ungefähr so, wie die österreicher, wenn sie die mährischen oder ungarischen! Slowaken Schlawaken nennen. Den Vocal o in der Sylbe Slow haben sie für ein a genommen. So schrieben sie auch Kelagastos, Ardagastos, Piragastos, wo der slawische Mund für gast gewilß gost sprach. K. Constantin schreibt noch im 10ten Jahrhundert [axava für zakon. Jordanes schreibt Viscla für Visla, Constan- 1 Dobrovský: ungrischen.
Strana 208
208 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 42/43 tin aber Btoka. In der Hist. misc. C. XXIV2 kömmt im J. 805 der Name eines bulgarischen Gesandten an Kaiser Michael vor, der Dragomir hieß. Auch den Namen der böhmischen Herzogin Dragomir schrieb unser Cosmas so, nach neuerer Aussprache Drahomira. In den fränkischen Annalen4 wird der festen Burg Dewen an der Mündung der March unter dem Namen Dovina gedacht. Da er daselbst durch puella erklärt wird, so ist dafür Devina zu schreiben, weil diewina oder diewin von diewa ab- geleitet diese Bedeutung wirklich hat. Beim Biographen des Bamberger Bischofs Otto im 12ten Jahrhunderte heißen die heidnischen Tempel, die/ an den Enden (d. i. Quartieren, Vier- teln) der Stadt standen, Concinae, wobei er an das lat. continere dachte, weil er fand, daß auch andere slawische Wörter den la- teinischen ähnlich seien.5 Wer da weiß, daß konec im Slawischen Ende heißt, daß auch in Rußland die Städte in solche Enden (konci) eingetheilt° waren, der kann keinen Augenblick anstehen, Concina wie končina zu lesen. Mich nimmt es Wunder, wie mein sel. Freund Fortunat Durich (Bibl. slau.7 p. 87) bei Colomezza, das er aus einem Diplom Ludwigs vom J. 832 in diesem Zusammenhange anführt: usque ad medium montem, qui apud Winidas Colomezza vocatur, an kolo, Rad, und meža, oder meza denken konnte,8 da die Winden in österreich den Berg 1 Rozuměj: Caput. 2 Landolfus Sagax: Historia miscella, liber XXIV. (O autorovi, názvu díla a vydáních viz August Potthast: Wegweiser durch die Ge- schichtswerke des europäischen Mittelalters bis 1500. 2. vyd. I. sv., 1896, str. 612.). Ve vydání Pithoeově („Historiae miscellae a Paulo Aquilegiensi Diacono primum collectae, post etiam a Landulpho Sagaci auctae pro- ductaeque ad ..... annum Christi DCCCVI. Libri XXIIII. Basileae, 1569.“) str. 791. 3 Dobrovský píše takto v „Geschichte“ několikrát. 4 Rok 864; ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990 scriptores coaetanei XII. II. Francofurti 1594“, str. 69. 5 Vita sancti Ottonis, episcopi Bambergensis. Liber II. Caput XXX. Ve vydání Gretserově („Divi Bambergenses. Studio Jacobi Gretseri. Ingol- stadii, M. DC. XI. Vita S. Ottonis Babebergensis episcopi, ac Pomeranicae gentis apostoli; quatuor libris scripta ab Andrea monasterii S. Michaelis prope Bambergam Abbate“, str. 143—368) str. 270 („omnes illae continae numero quatuor, mira celeritate confractae sunt, ac direptae. Tiemo. Quare illa templa vocabant Continas? Sefridus. Sclauica lingua in plerisque vocibus Latinitatem attingit, et ideo puto ab eo, quod est continere, Con- tinas esse vocatas.“). 6 V Mus. výt. Dobrovský opravil na: abgetheilt. 7 Bibliotheca Slavica (1795). 8 Na m. uv. str. 88.
208 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 42/43 tin aber Btoka. In der Hist. misc. C. XXIV2 kömmt im J. 805 der Name eines bulgarischen Gesandten an Kaiser Michael vor, der Dragomir hieß. Auch den Namen der böhmischen Herzogin Dragomir schrieb unser Cosmas so, nach neuerer Aussprache Drahomira. In den fränkischen Annalen4 wird der festen Burg Dewen an der Mündung der March unter dem Namen Dovina gedacht. Da er daselbst durch puella erklärt wird, so ist dafür Devina zu schreiben, weil diewina oder diewin von diewa ab- geleitet diese Bedeutung wirklich hat. Beim Biographen des Bamberger Bischofs Otto im 12ten Jahrhunderte heißen die heidnischen Tempel, die/ an den Enden (d. i. Quartieren, Vier- teln) der Stadt standen, Concinae, wobei er an das lat. continere dachte, weil er fand, daß auch andere slawische Wörter den la- teinischen ähnlich seien.5 Wer da weiß, daß konec im Slawischen Ende heißt, daß auch in Rußland die Städte in solche Enden (konci) eingetheilt° waren, der kann keinen Augenblick anstehen, Concina wie končina zu lesen. Mich nimmt es Wunder, wie mein sel. Freund Fortunat Durich (Bibl. slau.7 p. 87) bei Colomezza, das er aus einem Diplom Ludwigs vom J. 832 in diesem Zusammenhange anführt: usque ad medium montem, qui apud Winidas Colomezza vocatur, an kolo, Rad, und meža, oder meza denken konnte,8 da die Winden in österreich den Berg 1 Rozuměj: Caput. 2 Landolfus Sagax: Historia miscella, liber XXIV. (O autorovi, názvu díla a vydáních viz August Potthast: Wegweiser durch die Ge- schichtswerke des europäischen Mittelalters bis 1500. 2. vyd. I. sv., 1896, str. 612.). Ve vydání Pithoeově („Historiae miscellae a Paulo Aquilegiensi Diacono primum collectae, post etiam a Landulpho Sagaci auctae pro- ductaeque ad ..... annum Christi DCCCVI. Libri XXIIII. Basileae, 1569.“) str. 791. 3 Dobrovský píše takto v „Geschichte“ několikrát. 4 Rok 864; ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990 scriptores coaetanei XII. II. Francofurti 1594“, str. 69. 5 Vita sancti Ottonis, episcopi Bambergensis. Liber II. Caput XXX. Ve vydání Gretserově („Divi Bambergenses. Studio Jacobi Gretseri. Ingol- stadii, M. DC. XI. Vita S. Ottonis Babebergensis episcopi, ac Pomeranicae gentis apostoli; quatuor libris scripta ab Andrea monasterii S. Michaelis prope Bambergam Abbate“, str. 143—368) str. 270 („omnes illae continae numero quatuor, mira celeritate confractae sunt, ac direptae. Tiemo. Quare illa templa vocabant Continas? Sefridus. Sclauica lingua in plerisque vocibus Latinitatem attingit, et ideo puto ab eo, quod est continere, Con- tinas esse vocatas.“). 6 V Mus. výt. Dobrovský opravil na: abgetheilt. 7 Bibliotheca Slavica (1795). 8 Na m. uv. str. 88.
Strana 209
43/44 Sprache und ältern Literatur (1818) 209 wohl nicht anders als cholmec (böhm. chlum, chlumec) genannt haben. Mit schwerer auszusprechenden Wörtern hatte man noch größere Noth. Dessen ungeachtet versuchten es eifrige Geist- liche hier und da das Nöthigste zum Unterrichte des Volkes mit lateinischen Buchstaben zu schreiben. Dieß thaten zwei Merse- burger Bischöfe, Boso vor dem J. 971, und Werner vor 1101, und der Aldenburger Priester Bruno ums Jahr 1156. Vom erstern sagt sein Nachfolger I Ditmar ausdrücklich : slavonica scripserat verba. Er lehrte die Slawen in ihrer Sprache das kyrie eleison singen, die aber darüber spotteten, weil sie es in kri olsa (d. i. w kri olša, im Gesträuche die Erle) verdrehten.1 Vom Werner heißt es in der Chronik der Merseburger Bischöfe: libros schla- vonicae linguae sibi fieri jussit, ut latinae linguae charactere idiomata linguae Schlavorum exprimeret2. Der Priester Bruno von Aldenburg hatte schon bei seiner Mission geschriebene Reden (sermones) in slawischer Sprache, wie es Helmold3 (Chron. Slav. 1. 1. c. 83.) bezeuget.4 Leider aber hat sich davon aus diesen Gegenden nichts erhalten. Allein zu München war man so glück- lich, in einer alten Handschrift, die Jahrhunderte lang im Stifte Freisingen aufbewahret war, drei kurze slawische Aufsätze aus dem Xten oder XIten Jahrhunderte im krainisch-windischen Dialekte zu entdecken. Hr. D.5 ließ eine Anzeige davon nebst einigen Proben in den neuen Lit. Anzeiger (1807 Nr. 12) ein� rücken. Durch Hrn. Jak. G.‘ auf diese wichtige Entdeckung auf- 1 Chronicon, liber II., an. 970. Ve vydání J. A. Wagnera (Dithmari episcopi Merseburgensis Chronicon, Norimbergae, 1807,) str. 40 („Hic ut sibi commissos eo facilius instrueret, Sclavonia scripserat verba, et eos Kirieleison cantare rogavit, exponens eis huius utilitatem. Qui vecordes hoc in malum irrisorie mutabant Vkrivolsa, quod nostra lingua dicitur: Aeleri stat in fritcectü; dicentes, sic locutus est Boso, cum ille aliter dixerit.“) 2 Chronicon episcoporum Merseburgensium. Cap. XI. Ve vydání: „Reliquiae manuscriptorum omnis aevi diplomatum ac monumentorum ineditorum adhuc,“ Tom. IV., 1722, str. 379. 3 Dobrovský: Helmond. V „Berichtigungen“ ke G III. na str. 401 opravil: „S. 44. Zeile 12 ist Helmold statt Helmond zu lesen". V Mus. výt. opravil na: Helmold. 4 „... sacerdos Dei Bruno iuxta creditam sibi legationem suf- ficienter administravit verbum Dei, habens sermones conscriptos Sclavicis verbis, quos populo pronunciaret opportune.“ Helmoldi Presbyteri Chro- nica Slavorum, liber I. 83. Ve vydání „Monumenta Germaniae historica. Edidit Georgius Heinricus Pertz. Scriptorum Tomus XXI. Hannoverae 1869“ str. 77. 5 Docen. Ve skutečnosti autorem anonym. oznámení byl Jan Kr. Aretin. Srv. V. Vondrák: Frisinské památky (1896) str. 65 a pz. 2 a By- zantinoslavica IV. str. 303 a pz. 2. 6 Grimm. Srv. Vondrák na m. uv. str. 1.
43/44 Sprache und ältern Literatur (1818) 209 wohl nicht anders als cholmec (böhm. chlum, chlumec) genannt haben. Mit schwerer auszusprechenden Wörtern hatte man noch größere Noth. Dessen ungeachtet versuchten es eifrige Geist- liche hier und da das Nöthigste zum Unterrichte des Volkes mit lateinischen Buchstaben zu schreiben. Dieß thaten zwei Merse- burger Bischöfe, Boso vor dem J. 971, und Werner vor 1101, und der Aldenburger Priester Bruno ums Jahr 1156. Vom erstern sagt sein Nachfolger I Ditmar ausdrücklich : slavonica scripserat verba. Er lehrte die Slawen in ihrer Sprache das kyrie eleison singen, die aber darüber spotteten, weil sie es in kri olsa (d. i. w kri olša, im Gesträuche die Erle) verdrehten.1 Vom Werner heißt es in der Chronik der Merseburger Bischöfe: libros schla- vonicae linguae sibi fieri jussit, ut latinae linguae charactere idiomata linguae Schlavorum exprimeret2. Der Priester Bruno von Aldenburg hatte schon bei seiner Mission geschriebene Reden (sermones) in slawischer Sprache, wie es Helmold3 (Chron. Slav. 1. 1. c. 83.) bezeuget.4 Leider aber hat sich davon aus diesen Gegenden nichts erhalten. Allein zu München war man so glück- lich, in einer alten Handschrift, die Jahrhunderte lang im Stifte Freisingen aufbewahret war, drei kurze slawische Aufsätze aus dem Xten oder XIten Jahrhunderte im krainisch-windischen Dialekte zu entdecken. Hr. D.5 ließ eine Anzeige davon nebst einigen Proben in den neuen Lit. Anzeiger (1807 Nr. 12) ein� rücken. Durch Hrn. Jak. G.‘ auf diese wichtige Entdeckung auf- 1 Chronicon, liber II., an. 970. Ve vydání J. A. Wagnera (Dithmari episcopi Merseburgensis Chronicon, Norimbergae, 1807,) str. 40 („Hic ut sibi commissos eo facilius instrueret, Sclavonia scripserat verba, et eos Kirieleison cantare rogavit, exponens eis huius utilitatem. Qui vecordes hoc in malum irrisorie mutabant Vkrivolsa, quod nostra lingua dicitur: Aeleri stat in fritcectü; dicentes, sic locutus est Boso, cum ille aliter dixerit.“) 2 Chronicon episcoporum Merseburgensium. Cap. XI. Ve vydání: „Reliquiae manuscriptorum omnis aevi diplomatum ac monumentorum ineditorum adhuc,“ Tom. IV., 1722, str. 379. 3 Dobrovský: Helmond. V „Berichtigungen“ ke G III. na str. 401 opravil: „S. 44. Zeile 12 ist Helmold statt Helmond zu lesen". V Mus. výt. opravil na: Helmold. 4 „... sacerdos Dei Bruno iuxta creditam sibi legationem suf- ficienter administravit verbum Dei, habens sermones conscriptos Sclavicis verbis, quos populo pronunciaret opportune.“ Helmoldi Presbyteri Chro- nica Slavorum, liber I. 83. Ve vydání „Monumenta Germaniae historica. Edidit Georgius Heinricus Pertz. Scriptorum Tomus XXI. Hannoverae 1869“ str. 77. 5 Docen. Ve skutečnosti autorem anonym. oznámení byl Jan Kr. Aretin. Srv. V. Vondrák: Frisinské památky (1896) str. 65 a pz. 2 a By- zantinoslavica IV. str. 303 a pz. 2. 6 Grimm. Srv. Vondrák na m. uv. str. 1.
Strana 210
210 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 44/45/46 merksam gemacht, wünschte ich nichts sehnlicher, als genaue Abschriften von allen drei Stücken zu erhalten. Nicht lange darnach verschaffte mir Herr Gr. Franz von St.1/ bequeme Ge- legenheit, die Handschrift an Ort und Stelle einsehen zu können. Die Abschriften, die ich davon nahm, säumte ich nicht sprach- kundigen Krainern mitzutheilen, die sich nun mit einer kunst- gerechten Erklärung dieser alten Denkmahle ihrer Landessprache rühmlich beschäftigen. Wenn man dem Hagek glauben dürfte, so hätten schon die heidnischen Herzoge in Böhmen ihre Schrei- ber (pisak) gehabt,2 und Libusse hätte ihre Prophezeihungen mit slawonischen Buchstaben schon im 8ten Jahrhunderte3 ver- zeichnen lassen.4 Allein vor Einführung des Christenthums, d. i. vor 845 ist an keine Schreibekunst, und vor dem Cyrill, d. i. vor 860 an kein slawonisches Alphabet zu denken. Daß Cyrills Bruder der slawische Erzbischof Method zu Budeč in Böhmen, das be- reits unter dem Regensburger Kirchensprengel stand, eine sla- wische Schule gestiftet habe, ist ein ganz neu erfundenes derbes Märchen.5 Selbst in Mähren blieb Method, auch nachdem Pabst Johann VIII. dessen Rechtgläubigkeit anerkannt hatte, von dem ihm untergeordneten Bischofe Wichin nicht unangefochten. Gleich nach seinem Tode bekam Mähren lauter lateinische Bi- schöfe, und der slawische Ritus, dem der lateinische in Mähren und Pannonien ehedem an vielen Orten hatte wei-lchen müssen, verschwand gar bald in ganz Mähren. Nach Hageks Erzählung‘ brachte der Bischof Adalbert, als er von Rom nach Böhmen kam, das slawische kyrie eleison, auf Pergament geschrieben und mit Noten versehen, mit. Die- sen alten Gesang mag wohl der heilige Bischof seinen Böhmen empfohlen haben, wenn er ihn gleich nicht selbst schriftlich verfaßt hat.7 Außer den zwei Schenkungen, die in dem Spitigne- wischen Stiftungsbriefe der leitmeritzer Kollegiatkirche in böh- 1 Sternberg. Jej provázel Dobrovský na cestě do Německa r. 1812 (viz V. Brandl: Život Josefa Dobrovského, str. 159). 2 V „Kronice české“ r. 680, 681. (Ve Flajšhansově vydání v „Staro- české knihovně“ I. 78.) 3 Dobrovský nedopatřením: „im 7ten Jahrhunderte“, Hájek klade tuto událost do století osmého. 4 R. 717. (Ve Flajšhansově vydání I. 97.) 5 Dobrovský: Mährchen; píše tak v „Geschichte“ několikráte. 6 Kronika česká (1541), rok 977, list LXXXIX. (Ve Flajšhansově vydání II. str. 129—130.) Srv. G III. 76—79 [228—230].
210 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 44/45/46 merksam gemacht, wünschte ich nichts sehnlicher, als genaue Abschriften von allen drei Stücken zu erhalten. Nicht lange darnach verschaffte mir Herr Gr. Franz von St.1/ bequeme Ge- legenheit, die Handschrift an Ort und Stelle einsehen zu können. Die Abschriften, die ich davon nahm, säumte ich nicht sprach- kundigen Krainern mitzutheilen, die sich nun mit einer kunst- gerechten Erklärung dieser alten Denkmahle ihrer Landessprache rühmlich beschäftigen. Wenn man dem Hagek glauben dürfte, so hätten schon die heidnischen Herzoge in Böhmen ihre Schrei- ber (pisak) gehabt,2 und Libusse hätte ihre Prophezeihungen mit slawonischen Buchstaben schon im 8ten Jahrhunderte3 ver- zeichnen lassen.4 Allein vor Einführung des Christenthums, d. i. vor 845 ist an keine Schreibekunst, und vor dem Cyrill, d. i. vor 860 an kein slawonisches Alphabet zu denken. Daß Cyrills Bruder der slawische Erzbischof Method zu Budeč in Böhmen, das be- reits unter dem Regensburger Kirchensprengel stand, eine sla- wische Schule gestiftet habe, ist ein ganz neu erfundenes derbes Märchen.5 Selbst in Mähren blieb Method, auch nachdem Pabst Johann VIII. dessen Rechtgläubigkeit anerkannt hatte, von dem ihm untergeordneten Bischofe Wichin nicht unangefochten. Gleich nach seinem Tode bekam Mähren lauter lateinische Bi- schöfe, und der slawische Ritus, dem der lateinische in Mähren und Pannonien ehedem an vielen Orten hatte wei-lchen müssen, verschwand gar bald in ganz Mähren. Nach Hageks Erzählung‘ brachte der Bischof Adalbert, als er von Rom nach Böhmen kam, das slawische kyrie eleison, auf Pergament geschrieben und mit Noten versehen, mit. Die- sen alten Gesang mag wohl der heilige Bischof seinen Böhmen empfohlen haben, wenn er ihn gleich nicht selbst schriftlich verfaßt hat.7 Außer den zwei Schenkungen, die in dem Spitigne- wischen Stiftungsbriefe der leitmeritzer Kollegiatkirche in böh- 1 Sternberg. Jej provázel Dobrovský na cestě do Německa r. 1812 (viz V. Brandl: Život Josefa Dobrovského, str. 159). 2 V „Kronice české“ r. 680, 681. (Ve Flajšhansově vydání v „Staro- české knihovně“ I. 78.) 3 Dobrovský nedopatřením: „im 7ten Jahrhunderte“, Hájek klade tuto událost do století osmého. 4 R. 717. (Ve Flajšhansově vydání I. 97.) 5 Dobrovský: Mährchen; píše tak v „Geschichte“ několikráte. 6 Kronika česká (1541), rok 977, list LXXXIX. (Ve Flajšhansově vydání II. str. 129—130.) Srv. G III. 76—79 [228—230].
Strana 211
46/47/48 Sprache und ältern Literatur (1818) 211 mischer Sprache vorkommen,1 und außer einzelnen böhmischen Wörtern, die in mehrern Urkunden des XI. XII. XIIIten Jahr- hunderts anzutreffen sind, hat sich aus den frühern Zeiten bis zu uns herab nichts erhalten, als das Fragment einer gereimten Legende, das wir unten anzeigen und ganz mittheilen werden." §. 7. Schicksale der slawischen Liturgie in Böhmen. Es ist gar nicht erweislich, daß in Böhmen, das seine Be- kehrung deutschen Priestern zu verdanken hat, je der Gebrauch der slawischen Schrift/ eingeführt war. Ich habe meine Mei- nung hierüber schon in der böhm. Lit. B. 2. S. 218,3 in den Ab- handlungen einer Privatgesellschaft B. V. S. 300,4 und in dem Literar. Magazin St. 2.5 S. 52 und folg. geäußert, und mit Grün- den unterstützt. Zwar brachte der h. Prokop um das J. 1030 einige slawische Mönche, von welchen er sich in der Cyrillischen Schrift und slawischen Kirchensprache unterrichten ließ, zu- sammen, und baute ihnen das bekannte Kloster zu Sazawa. Allein bald nach dem Tode des heil. Mannes (er starb 1053) beschuldigte man die guten Mönche, der slawonischen Sprache wegen, einer Ketzerei (dicentes, sagt der Mönch von Sazawa," per sclauonicas literas haeresis secta hypocrisisque aperte irre- titos ac omnino peruersos), und man brachte den Herzog Spiti- hniew bald dahin, daß er den Abt Vitus mit den übrigen Mön- chen im J. 1055 aus dem Lande jagte, und einen Deutschen zum Abte daselbst einsetzte. Wratislaw war ihnen geneigter, als sein Bruder. Da er 1061 zur Regierung kam, lief3 er sie aus Ungarn, wohin sie sich geflüchtet hatten, wiederum zurückkommen. Unter seinem Schutze blieben sie in ihrem Kloster mehr als dreißig Jahre ungestört. Hätte der König Wratislaw / seine Absicht, den slawonischen Ritus, wie es scheint, an mehrern Orten in Böhmen einzuführen, erreicht, so würde dieß auf die Cultur der böhmischen Sprache großen Einfluß gehabt haben. 1 Viz G III. 80—81 [230—231]. 2 G III. 103—108 [243—246]. 3 BML II. 3 (Prag 1784), str. 218—227. 4 —322: „Über das Alter der böhmischen Bibelübersetzung“ (1782). 5 1786. 6 FRB II. 246. 7 Dobrovský: Ungern.
46/47/48 Sprache und ältern Literatur (1818) 211 mischer Sprache vorkommen,1 und außer einzelnen böhmischen Wörtern, die in mehrern Urkunden des XI. XII. XIIIten Jahr- hunderts anzutreffen sind, hat sich aus den frühern Zeiten bis zu uns herab nichts erhalten, als das Fragment einer gereimten Legende, das wir unten anzeigen und ganz mittheilen werden." §. 7. Schicksale der slawischen Liturgie in Böhmen. Es ist gar nicht erweislich, daß in Böhmen, das seine Be- kehrung deutschen Priestern zu verdanken hat, je der Gebrauch der slawischen Schrift/ eingeführt war. Ich habe meine Mei- nung hierüber schon in der böhm. Lit. B. 2. S. 218,3 in den Ab- handlungen einer Privatgesellschaft B. V. S. 300,4 und in dem Literar. Magazin St. 2.5 S. 52 und folg. geäußert, und mit Grün- den unterstützt. Zwar brachte der h. Prokop um das J. 1030 einige slawische Mönche, von welchen er sich in der Cyrillischen Schrift und slawischen Kirchensprache unterrichten ließ, zu- sammen, und baute ihnen das bekannte Kloster zu Sazawa. Allein bald nach dem Tode des heil. Mannes (er starb 1053) beschuldigte man die guten Mönche, der slawonischen Sprache wegen, einer Ketzerei (dicentes, sagt der Mönch von Sazawa," per sclauonicas literas haeresis secta hypocrisisque aperte irre- titos ac omnino peruersos), und man brachte den Herzog Spiti- hniew bald dahin, daß er den Abt Vitus mit den übrigen Mön- chen im J. 1055 aus dem Lande jagte, und einen Deutschen zum Abte daselbst einsetzte. Wratislaw war ihnen geneigter, als sein Bruder. Da er 1061 zur Regierung kam, lief3 er sie aus Ungarn, wohin sie sich geflüchtet hatten, wiederum zurückkommen. Unter seinem Schutze blieben sie in ihrem Kloster mehr als dreißig Jahre ungestört. Hätte der König Wratislaw / seine Absicht, den slawonischen Ritus, wie es scheint, an mehrern Orten in Böhmen einzuführen, erreicht, so würde dieß auf die Cultur der böhmischen Sprache großen Einfluß gehabt haben. 1 Viz G III. 80—81 [230—231]. 2 G III. 103—108 [243—246]. 3 BML II. 3 (Prag 1784), str. 218—227. 4 —322: „Über das Alter der böhmischen Bibelübersetzung“ (1782). 5 1786. 6 FRB II. 246. 7 Dobrovský: Ungern.
Strana 212
212 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 48/49/50 Allein der Pabst Gregor VII. war hierin unerbittlich. Wratislaw bekam auf seine Bitte eine abschlägige Antwort, und mußte sichs gefallen lassen, seine bessern Gründe mit schlechtern widerlegt zu lesen. Quia vero Nobilitas tua, schreibt der Pabst im J. 1080 an Wratislaw,1 postulauit, quo secundum sclauonicam linguam apud vos diuinum celebrari annueremus officium, scias, nos huic petitioni tuae nequaquam posse fauere. Ex hoc nempe saepe volventibus liquet, non immerito sacram scripturam omni- potenti Deo placuisse quibusdam locis esse occultam, ne si ad liquidum cunctis pateret, forte vilesceret et subiaceret despectui, aut praue intellecta a mediocribus in errorem induceret. Neque enim ad excusationem juuat, quod quidam religiosi viri (die Mönche zu Sazawa, denen zu Gunsten sich Wratislaw an den Pabst gewendet hatte,) hoc, quod simpliciter populus quaerit, patienter tulerunt aut incorrectum! dimiserunt, cum primitiua ecclesia multa dissimulauerit, quae a sanctis Patribus post- modum, firmata christianitate et religione crescente, subtili examinatione correcta sunt. Unde ne fiat,? quod a vestris i m- prudenter exposcitur, auctoritate beati Petri inhibemus, teque ad honorem omnipotentis Dei huic vanae temeritati viribus totis resistere praecipimus. Wratislaw schützte zwar die Mönche zu Sazawa, so lange er lebte. Allein der Wunsch des Volkes, eine slawonische Messe auch ferner und an andern Orten hören zu dürfen, konnte nicht erfüllt werden, weil ihn der Pabst für unvernünftig und der Böhmen Begehren für eine Verwegenheit erklärte. Da nun die ganze Geistlichkeit den Grundsätzen ihres Oberhauptes getreu blieb, so war es eher zu erwarten, daß sie den Herzog Břetislaw zur Vertreibung dieser Mönche, um das Argerniß ganz zu heben, bereden würden, als daß sie dem Ver- langen der Laien nachgegeben hätten. So geschah es auch. Bře- tislaw vertrieb die slawischen Mönche abermal, und ernannte den Břewniower Probst Diethard zum Abte, der das Kloster mit lateinischen Büchern versah, indem er nur slawonische vor- gefunden hatte, die/ aber nach und nach gänzlich zerstreuet und vertilget wurden. Eine so schöne Anstalt unterlag also dem Neide der lateinischen Klerisei. Kosmas, der Geschicht- schreiber, der damals lebte, verräth seine Abneigung nicht nur gegen den König Wratislaw, sondern auch gegen die slawischen 1 V otisku Karla Jaromíra Erbena („Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars I., Pragae 1855) str. 70—71. 2 Erben (na m. uv. str. 71): Unde ne id fiat.
212 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 48/49/50 Allein der Pabst Gregor VII. war hierin unerbittlich. Wratislaw bekam auf seine Bitte eine abschlägige Antwort, und mußte sichs gefallen lassen, seine bessern Gründe mit schlechtern widerlegt zu lesen. Quia vero Nobilitas tua, schreibt der Pabst im J. 1080 an Wratislaw,1 postulauit, quo secundum sclauonicam linguam apud vos diuinum celebrari annueremus officium, scias, nos huic petitioni tuae nequaquam posse fauere. Ex hoc nempe saepe volventibus liquet, non immerito sacram scripturam omni- potenti Deo placuisse quibusdam locis esse occultam, ne si ad liquidum cunctis pateret, forte vilesceret et subiaceret despectui, aut praue intellecta a mediocribus in errorem induceret. Neque enim ad excusationem juuat, quod quidam religiosi viri (die Mönche zu Sazawa, denen zu Gunsten sich Wratislaw an den Pabst gewendet hatte,) hoc, quod simpliciter populus quaerit, patienter tulerunt aut incorrectum! dimiserunt, cum primitiua ecclesia multa dissimulauerit, quae a sanctis Patribus post- modum, firmata christianitate et religione crescente, subtili examinatione correcta sunt. Unde ne fiat,? quod a vestris i m- prudenter exposcitur, auctoritate beati Petri inhibemus, teque ad honorem omnipotentis Dei huic vanae temeritati viribus totis resistere praecipimus. Wratislaw schützte zwar die Mönche zu Sazawa, so lange er lebte. Allein der Wunsch des Volkes, eine slawonische Messe auch ferner und an andern Orten hören zu dürfen, konnte nicht erfüllt werden, weil ihn der Pabst für unvernünftig und der Böhmen Begehren für eine Verwegenheit erklärte. Da nun die ganze Geistlichkeit den Grundsätzen ihres Oberhauptes getreu blieb, so war es eher zu erwarten, daß sie den Herzog Břetislaw zur Vertreibung dieser Mönche, um das Argerniß ganz zu heben, bereden würden, als daß sie dem Ver- langen der Laien nachgegeben hätten. So geschah es auch. Bře- tislaw vertrieb die slawischen Mönche abermal, und ernannte den Břewniower Probst Diethard zum Abte, der das Kloster mit lateinischen Büchern versah, indem er nur slawonische vor- gefunden hatte, die/ aber nach und nach gänzlich zerstreuet und vertilget wurden. Eine so schöne Anstalt unterlag also dem Neide der lateinischen Klerisei. Kosmas, der Geschicht- schreiber, der damals lebte, verräth seine Abneigung nicht nur gegen den König Wratislaw, sondern auch gegen die slawischen 1 V otisku Karla Jaromíra Erbena („Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars I., Pragae 1855) str. 70—71. 2 Erben (na m. uv. str. 71): Unde ne id fiat.
Strana 213
50/51 Sprache und altern Literatur (1818) 213 Mönche und ihre Liturgie auf eine besondere Art. Im ersten Buche, wo er die Stiftung des prager Bisthums erzählt, con- cipirte er einen Brief, den die Prinzessin Mlada vom Pabste Johann XIII. an ihren Bruder Boleslaw überbracht haben soll." Da setzt er denn ausdrücklich zu der ertheilten Bestätigung des Bisthums die Bedingung hinzu: verum tamen? non secundum ritus Bulgaricaesgentis vel Ruziae aut Sclauonicae linguae, sed magis sequens instituta et decreta apostolica.4 Er legt hier schon dem Pabste Johann XIII. in den Mund, was erst zu seiner Zeit im J. 1080 Gregor VII. dem Wratislaw verboten hatte. Denn um das Jahr 970 wäre so eine Klausel ganz unnöthig gewesen, da die Böhmen den slawonischen Ritus in ihrem Lande nicht hatten. Auch hätte Johann XIII. der Russen, deren Großfürst damals noch nicht getauft war, nicht erwähnen können. Wohl hätte die lateinische Klerisei, die dem Volke doch / wenigstens die Evangelien in der Volkssprache erklären mußte, von den slawonischen Büchern, worin die Übersetzung der Evan- gelien und Episteln zu finden war, sehr guten Gebrauch machen können. Allein es zeigt sich nirgends eine Spur, daß sie es wirk- lich gethan hätten. Es scheint vielmehr, daß in den frühern Zeiten jeder Geistliche nach seiner Fähigkeit die lateinischen Evangelien seines Missals, so gut er konnte, aus dem Stegreife übersetzt und so dem Volke vorgetragen habe. Wenn Dobner das Alter der böhmischen Bibelüber- setzung über das XIIIte Jahrhundert hinauf setzen will, so gehören dazu viel stärkere Gründe, als bloße Vermuthungen. „Wer kann, frägt Dobner,5 so leicht hier glauben, daß dieses so nothwendinge und heilsame Werk in so späte Zeiten habe ver- schoben werden können, da wir lange vorher durch mehrere Jahrhunderte schon eine unzählige Menge von der weltlichen Klerisei hatten?“ Antwort : jeder, der da weiß, wie die lateinische Klerisei damals und noch später über diesen Punct dachte. 1 Chronica Boemorum, Lib. I., Cap. XXII.; ve vydání Bretholzově („Die Chronik der Böhmen des Cosmas von Prag. Herausgegeben von Bertold Bretholz. Berlin 1923,“), str. 43—44. 2 Bretholz: Veruntamen. 3 Bretholz: ritus aut sectam Bulgarie. 4 Ve vydání Bretholzově str. 44, ř. 4—7. 5 Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung. Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788. Prag 1789, str. 284—285. Od „Wer kann" až po „hatten" do- slovný citát z Dobnera (kromě delší výpustky za slovem „Klerisei“, tento passus viz G I. 322—323 [13]). Dobrovský nedal do uvozovek.
50/51 Sprache und altern Literatur (1818) 213 Mönche und ihre Liturgie auf eine besondere Art. Im ersten Buche, wo er die Stiftung des prager Bisthums erzählt, con- cipirte er einen Brief, den die Prinzessin Mlada vom Pabste Johann XIII. an ihren Bruder Boleslaw überbracht haben soll." Da setzt er denn ausdrücklich zu der ertheilten Bestätigung des Bisthums die Bedingung hinzu: verum tamen? non secundum ritus Bulgaricaesgentis vel Ruziae aut Sclauonicae linguae, sed magis sequens instituta et decreta apostolica.4 Er legt hier schon dem Pabste Johann XIII. in den Mund, was erst zu seiner Zeit im J. 1080 Gregor VII. dem Wratislaw verboten hatte. Denn um das Jahr 970 wäre so eine Klausel ganz unnöthig gewesen, da die Böhmen den slawonischen Ritus in ihrem Lande nicht hatten. Auch hätte Johann XIII. der Russen, deren Großfürst damals noch nicht getauft war, nicht erwähnen können. Wohl hätte die lateinische Klerisei, die dem Volke doch / wenigstens die Evangelien in der Volkssprache erklären mußte, von den slawonischen Büchern, worin die Übersetzung der Evan- gelien und Episteln zu finden war, sehr guten Gebrauch machen können. Allein es zeigt sich nirgends eine Spur, daß sie es wirk- lich gethan hätten. Es scheint vielmehr, daß in den frühern Zeiten jeder Geistliche nach seiner Fähigkeit die lateinischen Evangelien seines Missals, so gut er konnte, aus dem Stegreife übersetzt und so dem Volke vorgetragen habe. Wenn Dobner das Alter der böhmischen Bibelüber- setzung über das XIIIte Jahrhundert hinauf setzen will, so gehören dazu viel stärkere Gründe, als bloße Vermuthungen. „Wer kann, frägt Dobner,5 so leicht hier glauben, daß dieses so nothwendinge und heilsame Werk in so späte Zeiten habe ver- schoben werden können, da wir lange vorher durch mehrere Jahrhunderte schon eine unzählige Menge von der weltlichen Klerisei hatten?“ Antwort : jeder, der da weiß, wie die lateinische Klerisei damals und noch später über diesen Punct dachte. 1 Chronica Boemorum, Lib. I., Cap. XXII.; ve vydání Bretholzově („Die Chronik der Böhmen des Cosmas von Prag. Herausgegeben von Bertold Bretholz. Berlin 1923,“), str. 43—44. 2 Bretholz: Veruntamen. 3 Bretholz: ritus aut sectam Bulgarie. 4 Ve vydání Bretholzově str. 44, ř. 4—7. 5 Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung. Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788. Prag 1789, str. 284—285. Od „Wer kann" až po „hatten" do- slovný citát z Dobnera (kromě delší výpustky za slovem „Klerisei“, tento passus viz G I. 322—323 [13]). Dobrovský nedal do uvozovek.
Strana 214
214 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 51/52/53 Karl IV. stiftete ebenfalls für slawonische Benedictiner im Jahre 1347 ein Kloster zu Eh-I ren des heil. Hieronymus, Cyrill und Method etc. auf der Neustadt Prag, Emaus genannt. Sie flüchteten sich aus Kroatien und suchten Schutz bei Karln. Dieser nahm sie gnädig auf, und bat beim Pabste Klemens VI. um Erlaubniß, ihnen ein Kloster erbauen zu dürfen. Der Pabst erlaubte es, und so wurden die Mönche in ihr Kloster eingeführt, wo sie ihre Messen und horas slawonisch sangen. Daher die Benennung w slowanech, im Kloster der Slawen. Karl hatte hierüber ein großes Vergnügen, so daß er ihnen von Zeit zu Zeit neue Schenkungen machte. Er war ganz entzückt, einem Heiligen von slawischer Abkunft (wie man ihn überredete,) in seinem Königreiche ein Ehrenmahl errichtet zu haben :1 Ob reue- rentiam et honorem, sind die Worte des Stiftungsbriefes,2 glo- riosissimi Confessoris Beati Jeronymi Strydoniensis, Doctoris egregii et translatoris interpretisque eximii sacrae scripturae de hebraica in latinam et slauonicam linguas, de qua siquidem slauonica nostri regni Boemiae idioma sumsit' exordium primor- dialiter et processit. Und ferner: vt ipse in dicto regno velut inter gentem suam et patriam perpetuo reddatur gloriosus.4 In einem Schen-/ kungsbriefe vom J. 1349 heißt es, er müsse vorzüglich auf jene Bedacht nehmen, die mit ihm durch das sanfte Band der Muttersprache enger verbunden wären (qui nobis natalis linguae dulci et suaui mansuetudine connectun- tur).5 In einem andern vom J. 1352 sagt er sogar, daß durch die Gegenwart dieser Glagoliten selbst die böhmische Sprache an Glanz gewinne, (conspicimus et boemicae nostrae linguae decores amplioris claritatis honoribus decorari),6 in wiefern nämlich die Böhmen an dem Vorzuge und der Ehre, in slawo- nischer Sprache Messe lesen und hören zu dürfen, Theil nehmen konnten. Ferner wies Karl im J. 1356 dem Schreiber Johann, 1 Všechny listiny Karlovy, z nichž Dobrovský nyní cituje úryvky, otiskl F. M. Pelcl v „Urkundenbuchu“ své monografie „Kaiser Karl IV., König in Böhmen,“ I. (1780), č. 83, 86, 93, II. (1781), č. 343. 2 Ve vydání: „Das vollständige Registrum Slavorum. Herausge- geben von L. Helmling und Ad. Horcicka. Prag 1904,“ str. 10; tu: „me- moriam gloriosissimi.... Stridonensis“. 3 Dobrovský: idiomasumsit. V Mus. výt. opravil rozdělovací dvojí čarou mezi idioma a sumsit. Helmling—Horcicka str. 10—11. 5 Helmling—Horcicka str. 21. 6 Helmling—Horcicka str. 40.
214 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 51/52/53 Karl IV. stiftete ebenfalls für slawonische Benedictiner im Jahre 1347 ein Kloster zu Eh-I ren des heil. Hieronymus, Cyrill und Method etc. auf der Neustadt Prag, Emaus genannt. Sie flüchteten sich aus Kroatien und suchten Schutz bei Karln. Dieser nahm sie gnädig auf, und bat beim Pabste Klemens VI. um Erlaubniß, ihnen ein Kloster erbauen zu dürfen. Der Pabst erlaubte es, und so wurden die Mönche in ihr Kloster eingeführt, wo sie ihre Messen und horas slawonisch sangen. Daher die Benennung w slowanech, im Kloster der Slawen. Karl hatte hierüber ein großes Vergnügen, so daß er ihnen von Zeit zu Zeit neue Schenkungen machte. Er war ganz entzückt, einem Heiligen von slawischer Abkunft (wie man ihn überredete,) in seinem Königreiche ein Ehrenmahl errichtet zu haben :1 Ob reue- rentiam et honorem, sind die Worte des Stiftungsbriefes,2 glo- riosissimi Confessoris Beati Jeronymi Strydoniensis, Doctoris egregii et translatoris interpretisque eximii sacrae scripturae de hebraica in latinam et slauonicam linguas, de qua siquidem slauonica nostri regni Boemiae idioma sumsit' exordium primor- dialiter et processit. Und ferner: vt ipse in dicto regno velut inter gentem suam et patriam perpetuo reddatur gloriosus.4 In einem Schen-/ kungsbriefe vom J. 1349 heißt es, er müsse vorzüglich auf jene Bedacht nehmen, die mit ihm durch das sanfte Band der Muttersprache enger verbunden wären (qui nobis natalis linguae dulci et suaui mansuetudine connectun- tur).5 In einem andern vom J. 1352 sagt er sogar, daß durch die Gegenwart dieser Glagoliten selbst die böhmische Sprache an Glanz gewinne, (conspicimus et boemicae nostrae linguae decores amplioris claritatis honoribus decorari),6 in wiefern nämlich die Böhmen an dem Vorzuge und der Ehre, in slawo- nischer Sprache Messe lesen und hören zu dürfen, Theil nehmen konnten. Ferner wies Karl im J. 1356 dem Schreiber Johann, 1 Všechny listiny Karlovy, z nichž Dobrovský nyní cituje úryvky, otiskl F. M. Pelcl v „Urkundenbuchu“ své monografie „Kaiser Karl IV., König in Böhmen,“ I. (1780), č. 83, 86, 93, II. (1781), č. 343. 2 Ve vydání: „Das vollständige Registrum Slavorum. Herausge- geben von L. Helmling und Ad. Horcicka. Prag 1904,“ str. 10; tu: „me- moriam gloriosissimi.... Stridonensis“. 3 Dobrovský: idiomasumsit. V Mus. výt. opravil rozdělovací dvojí čarou mezi idioma a sumsit. Helmling—Horcicka str. 10—11. 5 Helmling—Horcicka str. 21. 6 Helmling—Horcicka str. 40.
Strana 215
53/54/55 Sprache und ältern Literatur (1818) 215 der die nöthigen liturgischen Bücher (libros legendarum et cantus nobilis linguae slauonicae)1 für die Mönche schrieb, einen jährlichen Gehalt an. Er wohnte auch im J. 1372 in Gesel- schaft vieler Fürsten und Bischöfe der feierlichen Einweihung dieses Klosters bei. Allein, so vielen Antheil auch die Böhmen an dieser An- stalt nehmen mochten, so leicht sie sich (selbst den Johann Hußs nicht ausgenommen) bereden ließen, den heil. Hieronymus für ihren Landsmann und für den Erfinder der gla-I golitischen Schrift und für den Übersetzer der slawonischen Bibel zu hal- ten; so wenig Gebrauch konnten und wollten sie von den glago- litischen Lettern und den liturgischen Büchern machen. Denn sie hatten bereits seit hundert Jahren mit lateinischen Lettern in ihrer Landessprache geschriebene Bücher mancherlei Inhalts, sogar einige biblische Bücher; ihre Sprache hatte auch schon einen gewissen Grad von Cultur erreicht, daß sie nicht mehr nöthig hatten aus slawonischen? Büchern ihre Literatur zu schöpfen. Ich habe die böhmische Übersetzung jener Zeit in sehr vielen Stellen mit der slawonischen Kirchenversion der Russen und Glagoliten fleißig verglichen, und nicht die ge- ringste Spur davon entdecken können, daß die Böhmen ihre Übersetzung daraus gemacht, oder verbessert, oder wenigstens einige passendere Ausdrücke daraus entlehnt hätten. So leicht es auch gewesen wäre, die biblischen Bücher der alten slawonischen Übersetzung ins Böhmische umzuschmelzen, so wollten die Böhmen doch lieber ihre eigene alte Version nur nach der allgemein angenommenen lateinischen Vulgata, aus welcher sie ursprünglich geflossen war, nach und nach auch bei spätern Recensionen verbessern. Ich kann nicht umhin, hier Alters /Behauptungen (über Georg. Literatur3 S. 285) zu rügen. Seine Sätze sind : „Die ersten böhmischen Ubersetzer der Bibel haben höchst wahrscheinlich aus der slawischen Kirchen- übersetzung, die sie aus glagolitischen Handschriften der Missa- len, Brevieren, Psalter kennen konnten, sehr bei ihrer Arbeit sich beholfen..... Später ist diese erste böhmische Übersetzung nach der Vulgata freilich überarbeitet worden, und zwar so über- arbeitet,4 daß man fast allgemein die Vulgata für die Quelle 1 Helmling—Horcicka str. 65. 2 Dobrovský: slavonischen. 3 Wien, 1798. 4 U Altera: überarbeitet worden.
53/54/55 Sprache und ältern Literatur (1818) 215 der die nöthigen liturgischen Bücher (libros legendarum et cantus nobilis linguae slauonicae)1 für die Mönche schrieb, einen jährlichen Gehalt an. Er wohnte auch im J. 1372 in Gesel- schaft vieler Fürsten und Bischöfe der feierlichen Einweihung dieses Klosters bei. Allein, so vielen Antheil auch die Böhmen an dieser An- stalt nehmen mochten, so leicht sie sich (selbst den Johann Hußs nicht ausgenommen) bereden ließen, den heil. Hieronymus für ihren Landsmann und für den Erfinder der gla-I golitischen Schrift und für den Übersetzer der slawonischen Bibel zu hal- ten; so wenig Gebrauch konnten und wollten sie von den glago- litischen Lettern und den liturgischen Büchern machen. Denn sie hatten bereits seit hundert Jahren mit lateinischen Lettern in ihrer Landessprache geschriebene Bücher mancherlei Inhalts, sogar einige biblische Bücher; ihre Sprache hatte auch schon einen gewissen Grad von Cultur erreicht, daß sie nicht mehr nöthig hatten aus slawonischen? Büchern ihre Literatur zu schöpfen. Ich habe die böhmische Übersetzung jener Zeit in sehr vielen Stellen mit der slawonischen Kirchenversion der Russen und Glagoliten fleißig verglichen, und nicht die ge- ringste Spur davon entdecken können, daß die Böhmen ihre Übersetzung daraus gemacht, oder verbessert, oder wenigstens einige passendere Ausdrücke daraus entlehnt hätten. So leicht es auch gewesen wäre, die biblischen Bücher der alten slawonischen Übersetzung ins Böhmische umzuschmelzen, so wollten die Böhmen doch lieber ihre eigene alte Version nur nach der allgemein angenommenen lateinischen Vulgata, aus welcher sie ursprünglich geflossen war, nach und nach auch bei spätern Recensionen verbessern. Ich kann nicht umhin, hier Alters /Behauptungen (über Georg. Literatur3 S. 285) zu rügen. Seine Sätze sind : „Die ersten böhmischen Ubersetzer der Bibel haben höchst wahrscheinlich aus der slawischen Kirchen- übersetzung, die sie aus glagolitischen Handschriften der Missa- len, Brevieren, Psalter kennen konnten, sehr bei ihrer Arbeit sich beholfen..... Später ist diese erste böhmische Übersetzung nach der Vulgata freilich überarbeitet worden, und zwar so über- arbeitet,4 daß man fast allgemein die Vulgata für die Quelle 1 Helmling—Horcicka str. 65. 2 Dobrovský: slavonischen. 3 Wien, 1798. 4 U Altera: überarbeitet worden.
Strana 216
216 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 55/56/57 ansieht, aus der die böhmische Übersetzung geflossen ist.“ Fer- ner: „Die böhmischen Kalender sind nicht nach dem Lateinischen gemacht worden; sie erkennen ein glagolitisches Muster.“1 Un- möglich kann mein sel. Freund die alte böhmische Ubersetzung mit den biblischen Stücken, die die Glagoliten in ihren Büchern lesen, aufmerksam verglichen haben. Worauf soll sich wohl seine Behauptung gründen ? Etwa auf den Zusatz I Kor. X, 17: a ged- noho kalicha, et de vno calice ?2 Alter meinte, (S. 98) „da die Vulgata liest: de uno pane participamus“, ohne diesen Zusatz, „so hätten die Böhmen dieses nicht aus der Vulgata nehmen können"." Allein aus den cyrilli- schen und glagolitischen Büchern konnten sie die-I sen Zusatz ebenfalls nicht nehmen, da er auch da nicht zu lesen ist. Man vergleiche nur die aus einer slawischen Handschrift und aus der Ostroger Bibel (S. 271) angeführten Texte.4 Wußte denn Alter nicht, daß gerade lateinische Handschriften den Zusatz: et de uno calice, häufig lesen? Und er scheint es selbst einge- stehen zu wollen, da er S. 271 meinen Aufsatz über den ersten Text der böhmischen Bibelübersetzung und Ungar's allgem. böhm. Literatur5 (der Bibeln) citiret, in welchen Schriften ge- rade das Gegentheil von dem, was er vermuthete, gesagt wird. Aus der Ahnlichkeit der alten böhmischen Kalender mit dem glagolitischen hätte Alter nicht schließen sollen, letzterer sei das Muster der erstern gewesen. Beide flossen aus einer Quelle, dem lateinischen Kirchenkalender, und beide sind von einander ganz unabhängig, so wie die böhmische Bibelübersetzung von der slawonischen gar nichts geborgt hat, als etwa den 151ten Psalm, der in derjenigen Handschrift der böhmischen Bibel vom J. 1416 gefunden wird, die von den Brüdern des slawischen Klosters in Emaus herrühret." Die alten Kroaten starben nach und nach aus, und man nahm geborne Böhmen ins Klo-I ster auf. Diese schrieben aus 1 Na m. uv. str. 285—286. 2 O tom Alter v knize „Über Georgianische Litteratur“ str. 98. 3 Dobrovský neuvedl v uvozovkách, ačkoli jde rovněž o doslovný citát kromě „hätten“ místo Alterova „haben wohl“; za slůvkem „können“ pokračuje Alter: „sondern aus einem griechischen Codex". 4 Alter tu uvádí: „Cod. Slav. 3275. liest ..... chlieba..... Die Slav. Ostrog. wsi bo... 5 Dobrovský ponechává název Ungarovy studie ve znění uvedeném u Altera, který místo „Bibliothek“ udává „Litteratur“. 6 Bible Emauzská (česká hlaholská). Tr Č 1.
216 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 55/56/57 ansieht, aus der die böhmische Übersetzung geflossen ist.“ Fer- ner: „Die böhmischen Kalender sind nicht nach dem Lateinischen gemacht worden; sie erkennen ein glagolitisches Muster.“1 Un- möglich kann mein sel. Freund die alte böhmische Ubersetzung mit den biblischen Stücken, die die Glagoliten in ihren Büchern lesen, aufmerksam verglichen haben. Worauf soll sich wohl seine Behauptung gründen ? Etwa auf den Zusatz I Kor. X, 17: a ged- noho kalicha, et de vno calice ?2 Alter meinte, (S. 98) „da die Vulgata liest: de uno pane participamus“, ohne diesen Zusatz, „so hätten die Böhmen dieses nicht aus der Vulgata nehmen können"." Allein aus den cyrilli- schen und glagolitischen Büchern konnten sie die-I sen Zusatz ebenfalls nicht nehmen, da er auch da nicht zu lesen ist. Man vergleiche nur die aus einer slawischen Handschrift und aus der Ostroger Bibel (S. 271) angeführten Texte.4 Wußte denn Alter nicht, daß gerade lateinische Handschriften den Zusatz: et de uno calice, häufig lesen? Und er scheint es selbst einge- stehen zu wollen, da er S. 271 meinen Aufsatz über den ersten Text der böhmischen Bibelübersetzung und Ungar's allgem. böhm. Literatur5 (der Bibeln) citiret, in welchen Schriften ge- rade das Gegentheil von dem, was er vermuthete, gesagt wird. Aus der Ahnlichkeit der alten böhmischen Kalender mit dem glagolitischen hätte Alter nicht schließen sollen, letzterer sei das Muster der erstern gewesen. Beide flossen aus einer Quelle, dem lateinischen Kirchenkalender, und beide sind von einander ganz unabhängig, so wie die böhmische Bibelübersetzung von der slawonischen gar nichts geborgt hat, als etwa den 151ten Psalm, der in derjenigen Handschrift der böhmischen Bibel vom J. 1416 gefunden wird, die von den Brüdern des slawischen Klosters in Emaus herrühret." Die alten Kroaten starben nach und nach aus, und man nahm geborne Böhmen ins Klo-I ster auf. Diese schrieben aus 1 Na m. uv. str. 285—286. 2 O tom Alter v knize „Über Georgianische Litteratur“ str. 98. 3 Dobrovský neuvedl v uvozovkách, ačkoli jde rovněž o doslovný citát kromě „hätten“ místo Alterova „haben wohl“; za slůvkem „können“ pokračuje Alter: „sondern aus einem griechischen Codex". 4 Alter tu uvádí: „Cod. Slav. 3275. liest ..... chlieba..... Die Slav. Ostrog. wsi bo... 5 Dobrovský ponechává název Ungarovy studie ve znění uvedeném u Altera, který místo „Bibliothek“ udává „Litteratur“. 6 Bible Emauzská (česká hlaholská). Tr Č 1.
Strana 217
57/58/384 Sprache und ältern Literatur (1818) 217 Mangel einer ganzen slawonischen Bibel die vorhandene böhmi- sche (gut gemerkt böhmische, nicht slawonische) Bibelübersetzung mit glagolitischen Buchstaben ab, wovon unten ein Band angezeigt werden soll.1 Später, denn sie traten zur Partei der Utraquisten über, haben sie den slawonischen Gottesdienst mit dem lateinischen und was die Gesänge betrifft, mit dem böhmischen vertauscht. Von ihren slawonischen Schriften kann ich nur weniges anführen: 1. Ein Azbukividarium (Azbukownak) oder Alphabetum Sclauo- rum,2 auf einem Pergamen in dem großen Buche zu Stock- holm,3 das aus Böhmen dahin kam. Dieß Alphabet ließ Abt Diwiß (von Břewniow) aufsetzen. Da er 1409 starb, so mag es um das J. 1400 geschrieben sein. Die Züge der glago- litischen Buchstaben sind nicht so schön, als in der Bibel. Die Namen der Buchstaben, denen auch ihr Zahlenwerth beigesetzt ist, sind nach damaliger böhmischer Orthographie so geschrieben: Az, buky, widi, glagole, dobro, gest, zzywyte, zelo, zemla, yzze, i, ge, kako, ludy, myslyte (und noch einmal myslyte über einer zweiten Figur), nass, on,I pokoy, rczy, slowo, trdo (anstatt twrdo) uet (für uk), frt, chyr, ot, sstya, ci, czrw, ssa, ger, yat, yus. Bei ger steht neben der Figur zur Erklärung titl, neben yat ya, bei yus yu. Schwerlich wird man irgendwo ein älteres glagolitisches Alphabet finden. Das Alphabetum rutenum auf einem kleinern Stücke Pergamen ist ohne Erklärung, und die Schriftzüge sind viel schlechter.4 2. Ein Fragment von 2 Pergamenblättern aus einem Missal.5 S. meine Glagolitica S. 54 und 78, nebst der Schriftprobe auf dem Titelkupfer. /3.6Ein Fragment von einem slawonischen mit glagolitischen Schriftzügen geschriebenen Martyrologium. Ein Blatt Perga- men in Fol., worein ein Buch eingebunden war, bei Hrn. Gu- bernialsekretär Joh. Cerroni zu Brün.7 S. das beiliegende 1 GIII. 212—213 [317—318] č. 4. 2 Dobrovský: Skauorum. 3 Viz R str. 36 č. 1, B. Dudík: Forschungen in Schweden (1852), str. 220, V. Flajšhans: Knihy české v knihovnách švédských (1897), str. 53. 4 Viz R str. 36 č. 1, Dudík (v. v.) str. 220. 5 Tr č 20. 6 Tuto část (od „3. Ein Fragment“ až po „Togožd-“) otiskl Do- brovský teprve v „Einige Zusätze“ ke G III. na str. 384—385 s označením: „Zur Seite 58." 7 Dnes v zemském archivu v Brně, v Cerronské sbírce II. č. 159. (Podle sdělení Dr. Františka Hrubého, ředitele archivu.)
57/58/384 Sprache und ältern Literatur (1818) 217 Mangel einer ganzen slawonischen Bibel die vorhandene böhmi- sche (gut gemerkt böhmische, nicht slawonische) Bibelübersetzung mit glagolitischen Buchstaben ab, wovon unten ein Band angezeigt werden soll.1 Später, denn sie traten zur Partei der Utraquisten über, haben sie den slawonischen Gottesdienst mit dem lateinischen und was die Gesänge betrifft, mit dem böhmischen vertauscht. Von ihren slawonischen Schriften kann ich nur weniges anführen: 1. Ein Azbukividarium (Azbukownak) oder Alphabetum Sclauo- rum,2 auf einem Pergamen in dem großen Buche zu Stock- holm,3 das aus Böhmen dahin kam. Dieß Alphabet ließ Abt Diwiß (von Břewniow) aufsetzen. Da er 1409 starb, so mag es um das J. 1400 geschrieben sein. Die Züge der glago- litischen Buchstaben sind nicht so schön, als in der Bibel. Die Namen der Buchstaben, denen auch ihr Zahlenwerth beigesetzt ist, sind nach damaliger böhmischer Orthographie so geschrieben: Az, buky, widi, glagole, dobro, gest, zzywyte, zelo, zemla, yzze, i, ge, kako, ludy, myslyte (und noch einmal myslyte über einer zweiten Figur), nass, on,I pokoy, rczy, slowo, trdo (anstatt twrdo) uet (für uk), frt, chyr, ot, sstya, ci, czrw, ssa, ger, yat, yus. Bei ger steht neben der Figur zur Erklärung titl, neben yat ya, bei yus yu. Schwerlich wird man irgendwo ein älteres glagolitisches Alphabet finden. Das Alphabetum rutenum auf einem kleinern Stücke Pergamen ist ohne Erklärung, und die Schriftzüge sind viel schlechter.4 2. Ein Fragment von 2 Pergamenblättern aus einem Missal.5 S. meine Glagolitica S. 54 und 78, nebst der Schriftprobe auf dem Titelkupfer. /3.6Ein Fragment von einem slawonischen mit glagolitischen Schriftzügen geschriebenen Martyrologium. Ein Blatt Perga- men in Fol., worein ein Buch eingebunden war, bei Hrn. Gu- bernialsekretär Joh. Cerroni zu Brün.7 S. das beiliegende 1 GIII. 212—213 [317—318] č. 4. 2 Dobrovský: Skauorum. 3 Viz R str. 36 č. 1, B. Dudík: Forschungen in Schweden (1852), str. 220, V. Flajšhans: Knihy české v knihovnách švédských (1897), str. 53. 4 Viz R str. 36 č. 1, Dudík (v. v.) str. 220. 5 Tr č 20. 6 Tuto část (od „3. Ein Fragment“ až po „Togožd-“) otiskl Do- brovský teprve v „Einige Zusätze“ ke G III. na str. 384—385 s označením: „Zur Seite 58." 7 Dnes v zemském archivu v Brně, v Cerronské sbírce II. č. 159. (Podle sdělení Dr. Františka Hrubého, ředitele archivu.)
Strana 218
218 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 384/385/58/59 Kupfer, worauf die ersten fünf Zeilen daraus gestochen sind." Das Alphabet aber, mei stens aus Majuskeln bestehend, ist aus einem glagolitischen Brevier auf Pergamen vom J. 1359, den Hr. Graf Franz von Sternberg in der Versteigerung der Palmischen Bibliothek erstanden hat, entlehnt.2 Die beige- setzten lateinischen Buchstaben sind der böhmischen Ortho- graphie gemäß auszusprechen. Da sich kein je im ganzen Psalter des Breviers finden ließ, so mußte es aus dem Frag- mente geborgt werden. Die fünf abgezeichneten Zeilen des- selben sind so zu lesen: Amosa proroka. Vrime svate albini devi. de- šteri kvirina mučenika. V'africe svatich. diodo- la i anezija. April ima dni. 30. luna. 20 i 9. KL aprila. Vrime mučenie blaženie teodor- i. sestri blaženago ermeta mučenika. Togožd-. Wo mögen wohl die slawonischen Bücher hingekommen sein, die noch in der ersten und zweiten Hälfte des 16ten Jahr- hunderts, auch wohl noch später daselbst vorhanden waren. B o- huslaw Bilegowsky, ein utraquistischer Priester, sagt in seiner böhmischen Chronik von der Beschaffenheit des christ- lichen Glaubens der drei Parteien3 (Nürnberg 1537), Kaiser Karl habe ihnen auch Bücher mit slawonischen Buchstaben ver- schafft, und nennet die Bibel, den Psalter, Missale und Gesang- bücher ausdrücklich, wie sie selbe noch zu seiner Zeit hätten. Zgednal y knihy literami slowanskými psané, biblij, žaltáře, mssaly, a gi-I né k zpjwánij, gakož podnes ge magij.4 Unter der Bibel kann er freilich nur einige einzelne biblische Bücher, oder die mit glagolitischen Buchstaben geschriebene böhmische Bibel verstanden haben. Auch Lupacius bezeuget, daß das Kloster noch 1584 mit slawonischen Büchern versehen war, wie- wohl sie den Gottesdienst nicht mehr in slawonischer Sprache hielten. Eodem Slavi, sagt er beim 29. März, sunt a Caesare in- troducti, qui Slavonica lingua sacrum concelebrabant. Extant- que etiamnum hodie ibidem libri hoc ipso idiomate conscripti etc. 1 V obrazové příloze zcela na konci G III za str. 408 [434]. 2 Dnes ve fideikomisní knihovně Lobkovické v Praze. Viz Josef Vajs: Nejstarší breviář chrvatsko-hlaholský (KČSN, 1910), str. XLI.—XLIII. 3 Kronyka česka. Knižky troje sebraní kněze Bohuslava Bylejov- skeho z Hor Kuten. 4 Str. 30 (nečísl.); ve vydání Jozefa Skalického 1816 (v. pozn. 3 ke G III. 325 [392]) str. 22.
218 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 384/385/58/59 Kupfer, worauf die ersten fünf Zeilen daraus gestochen sind." Das Alphabet aber, mei stens aus Majuskeln bestehend, ist aus einem glagolitischen Brevier auf Pergamen vom J. 1359, den Hr. Graf Franz von Sternberg in der Versteigerung der Palmischen Bibliothek erstanden hat, entlehnt.2 Die beige- setzten lateinischen Buchstaben sind der böhmischen Ortho- graphie gemäß auszusprechen. Da sich kein je im ganzen Psalter des Breviers finden ließ, so mußte es aus dem Frag- mente geborgt werden. Die fünf abgezeichneten Zeilen des- selben sind so zu lesen: Amosa proroka. Vrime svate albini devi. de- šteri kvirina mučenika. V'africe svatich. diodo- la i anezija. April ima dni. 30. luna. 20 i 9. KL aprila. Vrime mučenie blaženie teodor- i. sestri blaženago ermeta mučenika. Togožd-. Wo mögen wohl die slawonischen Bücher hingekommen sein, die noch in der ersten und zweiten Hälfte des 16ten Jahr- hunderts, auch wohl noch später daselbst vorhanden waren. B o- huslaw Bilegowsky, ein utraquistischer Priester, sagt in seiner böhmischen Chronik von der Beschaffenheit des christ- lichen Glaubens der drei Parteien3 (Nürnberg 1537), Kaiser Karl habe ihnen auch Bücher mit slawonischen Buchstaben ver- schafft, und nennet die Bibel, den Psalter, Missale und Gesang- bücher ausdrücklich, wie sie selbe noch zu seiner Zeit hätten. Zgednal y knihy literami slowanskými psané, biblij, žaltáře, mssaly, a gi-I né k zpjwánij, gakož podnes ge magij.4 Unter der Bibel kann er freilich nur einige einzelne biblische Bücher, oder die mit glagolitischen Buchstaben geschriebene böhmische Bibel verstanden haben. Auch Lupacius bezeuget, daß das Kloster noch 1584 mit slawonischen Büchern versehen war, wie- wohl sie den Gottesdienst nicht mehr in slawonischer Sprache hielten. Eodem Slavi, sagt er beim 29. März, sunt a Caesare in- troducti, qui Slavonica lingua sacrum concelebrabant. Extant- que etiamnum hodie ibidem libri hoc ipso idiomate conscripti etc. 1 V obrazové příloze zcela na konci G III za str. 408 [434]. 2 Dnes ve fideikomisní knihovně Lobkovické v Praze. Viz Josef Vajs: Nejstarší breviář chrvatsko-hlaholský (KČSN, 1910), str. XLI.—XLIII. 3 Kronyka česka. Knižky troje sebraní kněze Bohuslava Bylejov- skeho z Hor Kuten. 4 Str. 30 (nečísl.); ve vydání Jozefa Skalického 1816 (v. pozn. 3 ke G III. 325 [392]) str. 22.
Strana 219
59/60/61 Sprache und ältern Literatur (1818) 219 Dasselbe versichert auch Paprocky in seinem Diadocho Th. 2. S. 363, wo er einige Zeilen daraus, in Holz geschnitten, an- führet. Die Wörter sind böhmisch, die Buchstaben glagolitisch. Allmählich gewöhnten sich also die kroatischen Mönche an die böhmische Sprache, weil sie nach der Hand auch geborne Böh- men aufnahmen. So scheint auch das Mstum picturatum, aus welchem Dobner die Abbildungen der ersten Herzoge ent- lehnte,1 das Werk eines Bruders aus diesem Kloster zu sein, weil die Namen der Herzoge mit glagolitischen Buchstaben darunter stehen. Selbst Balbin will noch in diesem Kloster glagoli- tische Schrift als Knabe I gesehen und gelesen haben. Quales literarum notas in coenobio Slavorum Pragae pueri quondam legebamus, sagt er in seiner Epit. hist.2 S. 77, woran man fast zweifeln sollte. Im heutigen Kloster, in welches Ferdinand II. die Benedictiner von Montserat im J. 1624 einführte, ist von slaw. Denkmahlen nichts mehr übrig, als ein altes Copiarium lateini- scher und böhmischer Urkunden, in welchem S. 90 die Worte Hleday wedeskach zemskich theils mit böhmischen, theils mit glagolitischen; die Worte aber Tuhan pro Čachowic blos mit glagolitischen Lettern, das h ausgenommen, welches böhmisch ist, geschrieben sind. S. meine Abh. Uber das Alter der böhm. Bibelübersetzung im 5ten B. der Abhandl. einer Privatgesell. S. 312 und die dazu gehörige Kupfertafel. Die Bekanntschaft der Böhmen mit diesen slawischen Mön- chen war für sie nicht ganz ohne Nutzen. Magister Huß ward durch die Benennungen ihres Alphabets auf den Gedanken ge- leitet, auch den Buchstaben des lateinisch-böhmischen ABC nicht gerade dieselben, aber doch ähnliche Namen zu geben. Er verband die einzelnen Wörter zu einem belehrenden Satze: A - bude - cele - čeledi - dano - u. s. w. Weß-I halb es ein cate- chetisches Alphabet heißen kann. S. unten3 seine Schriften. Durch das Beispiel dieser Mönche sind die Böhmen aufge- muntert worden, die Liturgie in böhmischer Sprache, wenigstens zum Theile, einzuführen. Sie verachteten geradezu die lateinische nicht, allein ein großer Theil der utraquistischen Böhmen glaubte, der Gottesdienst, wo das Volk den Priester verstünde, müsse erbaulicher sein, als derjenige, wo dieser von dem größz- 1 Pro „Annales“. Viz J. Dobrovský: Uber die ehemaligen Abbil- dungen böhmischer Regenten (Abhandlungen der königlichen böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften. Neuer Folge erster Band, Prag, 1827, Vorträge), str. 4. 2 Liber I. Cap. X. 3 G III. 224—228 [325—328].
59/60/61 Sprache und ältern Literatur (1818) 219 Dasselbe versichert auch Paprocky in seinem Diadocho Th. 2. S. 363, wo er einige Zeilen daraus, in Holz geschnitten, an- führet. Die Wörter sind böhmisch, die Buchstaben glagolitisch. Allmählich gewöhnten sich also die kroatischen Mönche an die böhmische Sprache, weil sie nach der Hand auch geborne Böh- men aufnahmen. So scheint auch das Mstum picturatum, aus welchem Dobner die Abbildungen der ersten Herzoge ent- lehnte,1 das Werk eines Bruders aus diesem Kloster zu sein, weil die Namen der Herzoge mit glagolitischen Buchstaben darunter stehen. Selbst Balbin will noch in diesem Kloster glagoli- tische Schrift als Knabe I gesehen und gelesen haben. Quales literarum notas in coenobio Slavorum Pragae pueri quondam legebamus, sagt er in seiner Epit. hist.2 S. 77, woran man fast zweifeln sollte. Im heutigen Kloster, in welches Ferdinand II. die Benedictiner von Montserat im J. 1624 einführte, ist von slaw. Denkmahlen nichts mehr übrig, als ein altes Copiarium lateini- scher und böhmischer Urkunden, in welchem S. 90 die Worte Hleday wedeskach zemskich theils mit böhmischen, theils mit glagolitischen; die Worte aber Tuhan pro Čachowic blos mit glagolitischen Lettern, das h ausgenommen, welches böhmisch ist, geschrieben sind. S. meine Abh. Uber das Alter der böhm. Bibelübersetzung im 5ten B. der Abhandl. einer Privatgesell. S. 312 und die dazu gehörige Kupfertafel. Die Bekanntschaft der Böhmen mit diesen slawischen Mön- chen war für sie nicht ganz ohne Nutzen. Magister Huß ward durch die Benennungen ihres Alphabets auf den Gedanken ge- leitet, auch den Buchstaben des lateinisch-böhmischen ABC nicht gerade dieselben, aber doch ähnliche Namen zu geben. Er verband die einzelnen Wörter zu einem belehrenden Satze: A - bude - cele - čeledi - dano - u. s. w. Weß-I halb es ein cate- chetisches Alphabet heißen kann. S. unten3 seine Schriften. Durch das Beispiel dieser Mönche sind die Böhmen aufge- muntert worden, die Liturgie in böhmischer Sprache, wenigstens zum Theile, einzuführen. Sie verachteten geradezu die lateinische nicht, allein ein großer Theil der utraquistischen Böhmen glaubte, der Gottesdienst, wo das Volk den Priester verstünde, müsse erbaulicher sein, als derjenige, wo dieser von dem größz- 1 Pro „Annales“. Viz J. Dobrovský: Uber die ehemaligen Abbil- dungen böhmischer Regenten (Abhandlungen der königlichen böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften. Neuer Folge erster Band, Prag, 1827, Vorträge), str. 4. 2 Liber I. Cap. X. 3 G III. 224—228 [325—328].
Strana 220
220 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 61/62/63 ten Theile der Zuhörer nicht verstanden würde. Sie brachten ihr Verlangen mit einer Art von Zutrauen und Freimüthigkeit dem Kirchenrath zu Basel 1437 vor, (quatenus vestrae pater- nitates dignentur permittere ad minus Evangelia, Epistolas et symbolum in vulgari in Missis et ecclesiis coram1 populo ad ex- citandam devotionem libertari, legi et decantari)2; und unter- stützten ihre Bitte damit, daß es ja von der Kirche schon ehe- dem erlaubt worden wäre, selbst in Böhmen in der slawischen Sprache Messe zu lesen; (nam in nostro linguagio sclavico ex indulto ecclesiae olim ab antiquo in vulgari suo exercetur), in Dalmatien, Kroatien, (etiam in regno nostro) bei den Slawen in Emaus.3 / Auch unsere Philologen wußten von der Kenntniß der slawonischen Sprache guten Gebrauch in Erklärung veralteter, oder dunkler böhmischer Wörter zu machen, davon ich zwei Bei- spiele nennen kann. Eins vom Jahre 1397, in welchem Johann von Holeschau, ein Břewniower Benedictiner, seinen KOMMEN- TAR über das bekannte böhmische Lied des h. Adalberts4 zu Ende brachte; das zweite vom J. 1587, in welchem Matthäus Philonomus, der dem Kloster in Emaus kurze Zeit als Abt vor- stand, ein kleines etymologisches Werkchen zu Prag in 8. unter dem Titel herausgab: KNJŽKA SLOW ČESKÝCH WYLOŽENÝCH, odkud swůg počátek magj, totiž gaký gegich gest rozum, d. i. Erklä- rung böhmischer Wörter, woher sie ihren Ursprung, und was sie für einen Sinn haben. Ersterer führt5 aus der Messe der Sla- wen in Emaus die Worte an: aganczze bozy wzemle grechi mira, day nam mir,6 d. i. agnus Dei, qui tollis peccata mundi, da nobis pacem, um zu beweisen, daß mir auch Welt bedeute. Für wzemle richtiger wzemlej (tollens) lesen die neuern Glagoliten in ihrem Missal ki wzemleš, qui tollis. Philonomus beruft sich oft auf die slawonische Über- setzung mancher biblischen Stellen, I wie er sie in den glago- litischen Büchern zu seiner Zeit noch lesen konnte, und fügt 1 Dobrovský: eorum. Coleti (v. n.): coram. 2 Ve vydání: Sacrosancta concilia, curante Nicolao Coleti, Venetiis, 1731, XVII., anno 1438, 213 E. 3 Na m. uv. 213 E. — Dobrovský: ex indultu. 4 Expositio cantici S. Adalberti; Tr L I. 469. Srv. též G III. 143 [272]. 5 V otisku Boleluckého: Rosa Boemica. Pars altera. Str. 38—39. 6 Dobrovský cituje z rukopisu výkladu Jana z Holešova, Bolelucký otiskl chybně: „Agančze Bozy božemle y grechy mira/ dey nám mir“.
220 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 61/62/63 ten Theile der Zuhörer nicht verstanden würde. Sie brachten ihr Verlangen mit einer Art von Zutrauen und Freimüthigkeit dem Kirchenrath zu Basel 1437 vor, (quatenus vestrae pater- nitates dignentur permittere ad minus Evangelia, Epistolas et symbolum in vulgari in Missis et ecclesiis coram1 populo ad ex- citandam devotionem libertari, legi et decantari)2; und unter- stützten ihre Bitte damit, daß es ja von der Kirche schon ehe- dem erlaubt worden wäre, selbst in Böhmen in der slawischen Sprache Messe zu lesen; (nam in nostro linguagio sclavico ex indulto ecclesiae olim ab antiquo in vulgari suo exercetur), in Dalmatien, Kroatien, (etiam in regno nostro) bei den Slawen in Emaus.3 / Auch unsere Philologen wußten von der Kenntniß der slawonischen Sprache guten Gebrauch in Erklärung veralteter, oder dunkler böhmischer Wörter zu machen, davon ich zwei Bei- spiele nennen kann. Eins vom Jahre 1397, in welchem Johann von Holeschau, ein Břewniower Benedictiner, seinen KOMMEN- TAR über das bekannte böhmische Lied des h. Adalberts4 zu Ende brachte; das zweite vom J. 1587, in welchem Matthäus Philonomus, der dem Kloster in Emaus kurze Zeit als Abt vor- stand, ein kleines etymologisches Werkchen zu Prag in 8. unter dem Titel herausgab: KNJŽKA SLOW ČESKÝCH WYLOŽENÝCH, odkud swůg počátek magj, totiž gaký gegich gest rozum, d. i. Erklä- rung böhmischer Wörter, woher sie ihren Ursprung, und was sie für einen Sinn haben. Ersterer führt5 aus der Messe der Sla- wen in Emaus die Worte an: aganczze bozy wzemle grechi mira, day nam mir,6 d. i. agnus Dei, qui tollis peccata mundi, da nobis pacem, um zu beweisen, daß mir auch Welt bedeute. Für wzemle richtiger wzemlej (tollens) lesen die neuern Glagoliten in ihrem Missal ki wzemleš, qui tollis. Philonomus beruft sich oft auf die slawonische Über- setzung mancher biblischen Stellen, I wie er sie in den glago- litischen Büchern zu seiner Zeit noch lesen konnte, und fügt 1 Dobrovský: eorum. Coleti (v. n.): coram. 2 Ve vydání: Sacrosancta concilia, curante Nicolao Coleti, Venetiis, 1731, XVII., anno 1438, 213 E. 3 Na m. uv. 213 E. — Dobrovský: ex indultu. 4 Expositio cantici S. Adalberti; Tr L I. 469. Srv. též G III. 143 [272]. 5 V otisku Boleluckého: Rosa Boemica. Pars altera. Str. 38—39. 6 Dobrovský cituje z rukopisu výkladu Jana z Holešova, Bolelucký otiskl chybně: „Agančze Bozy božemle y grechy mira/ dey nám mir“.
Strana 221
63/64 Sprache und ältern Literatur (1818) 221 noch am Ende seines sehr seltnen und schätzbaren Werkchens 7 Psalmen aus einem slawonischen Psalter bei, die er mit böh- mischen Lettern abdrucken ließ. Der sel. Dobner, der der böhmischen Bibelübersetzung ein unglaublich hohes Alter bei- legen wollte, hielt diese Psalmen, aus zu geringer Kenntniß beider Sprachen, für böhmisch, und gründete seine Behauptung von dem Ursprunge der böhmischen Übersetzung aus der sla- wonischen darauf.1 Allein slawonische Psalmen, mit böhmischen Lettern abgedruckt, bleiben noch immer slawonisch, und dürfen mit den böhmischen nicht vermengt werden. Der Einfluß der altslawonischen Kirchensprache auf die Kultur der böhmischen war also ganz unbeträchtlich, oder besser zu sagen, der Gebrauch der slawischen Sprache und Schriftarten (die zwei Klöster ausgenommen) war den alten Böhmen so un- bekannt, daß sie beim Gottesdienste, auf Münzen, in Urkunden sich nie einer andern Sprache und Schrift als der lateinischen bedient haben, bis sie endlich anfingen, ihre Landessprache, de- ren Geschichte wir nun verfolgen wollen, dazu zu gebrauchen. §. 8. Perioden der Kultur der böhmischen Sprache. Der ganze Zeitraum der Geschichte der böhmischen Spra- che zerfällt in sechs Abschnitte. 1. Von der Einwanderung der Cžechen bis auf ihre Bekehrung zum Christenthum. 2. Von der Verbreitung des Christenthums bis auf den König Johann. 3. Von diesem bis auf Hussen oder K. Wenzels Tod. 4. Vom Anfange des Hussitenkrieges bis auf die Verbreitung der Buchdruckerkunst in Böhmen, oder bis auf Ferdinand I. 5. Von dieser Zeit an bis auf die Schlacht am weißen Berge 1620. 6. Von der Vertreibung der Nichtkatholischen bis auf unsere Zeiten. Erste Periode. (J. 550 — 845) Wenn sich gleich in allen slawischen Dialekten Spuren einer viel frühern, freilich nur anfänglichen Kultur der ganzen Nation 1 V „Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung" (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788, Prag 1789), str. 296—297.
63/64 Sprache und ältern Literatur (1818) 221 noch am Ende seines sehr seltnen und schätzbaren Werkchens 7 Psalmen aus einem slawonischen Psalter bei, die er mit böh- mischen Lettern abdrucken ließ. Der sel. Dobner, der der böhmischen Bibelübersetzung ein unglaublich hohes Alter bei- legen wollte, hielt diese Psalmen, aus zu geringer Kenntniß beider Sprachen, für böhmisch, und gründete seine Behauptung von dem Ursprunge der böhmischen Übersetzung aus der sla- wonischen darauf.1 Allein slawonische Psalmen, mit böhmischen Lettern abgedruckt, bleiben noch immer slawonisch, und dürfen mit den böhmischen nicht vermengt werden. Der Einfluß der altslawonischen Kirchensprache auf die Kultur der böhmischen war also ganz unbeträchtlich, oder besser zu sagen, der Gebrauch der slawischen Sprache und Schriftarten (die zwei Klöster ausgenommen) war den alten Böhmen so un- bekannt, daß sie beim Gottesdienste, auf Münzen, in Urkunden sich nie einer andern Sprache und Schrift als der lateinischen bedient haben, bis sie endlich anfingen, ihre Landessprache, de- ren Geschichte wir nun verfolgen wollen, dazu zu gebrauchen. §. 8. Perioden der Kultur der böhmischen Sprache. Der ganze Zeitraum der Geschichte der böhmischen Spra- che zerfällt in sechs Abschnitte. 1. Von der Einwanderung der Cžechen bis auf ihre Bekehrung zum Christenthum. 2. Von der Verbreitung des Christenthums bis auf den König Johann. 3. Von diesem bis auf Hussen oder K. Wenzels Tod. 4. Vom Anfange des Hussitenkrieges bis auf die Verbreitung der Buchdruckerkunst in Böhmen, oder bis auf Ferdinand I. 5. Von dieser Zeit an bis auf die Schlacht am weißen Berge 1620. 6. Von der Vertreibung der Nichtkatholischen bis auf unsere Zeiten. Erste Periode. (J. 550 — 845) Wenn sich gleich in allen slawischen Dialekten Spuren einer viel frühern, freilich nur anfänglichen Kultur der ganzen Nation 1 V „Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung" (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788, Prag 1789), str. 296—297.
Strana 222
222 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 64/65/66 in ihren alten Wohnsitzen finden lassen, so war doch der ganze Umfang ihrer Begriffe und Kenntnisse nicht sehr beträchtlich, und ihre Sprache mußte daher auch ihren Begriffen angemessen sein. Etwa seit! 550 hob sich derjenige Stamm der 2ten Ord- nung, zu welchem die Slowaken, Mähren und Böhmen gehören, aus ihren Sitzen an der Weichsel und bezog die Slowakei (Slo- wansko), d. i. die Gegenden am Gran und Wag, das Land an der March (Morawa), und Böhmen, von den neuen Ankömmlingen Čechi, česká zemie genannt. Uber den Namen Čech habe ich eine eigene Abhandlungl geschrieben, die Pelzel der 3ten Ausgabe seiner Geschichte von Böhmen im J. 1782 vorgesetzt hat.2 Ich billige noch immer die Ableitung des Namens Čech,3 von četi (jetzt počjti, načjti, začjti), anheben, anfangen. Da die Böhmen am weitesten vordrangen, so konnten sie mit Recht von den an der March und in Schlesien zurückgebliebenen die ersten und vordern genannt werden, wenn sie diesen Namen nicht etwa doch von einem Stammvater erhalten, und schon viel früher ge- führt haben. Nebst diesem ächt slawischen Namen kommt noch in auswärtigen Annalen der Name eines böhmischen Heerführers Lecho vor, der im J. 805 in einer Schlacht blieb. Lech war zu Dalemils Zeiten noch immer ein Appellativ, das er für einen freien, edlen, tapfern Mann gebraucht, davon auch die Polen Lechen heißen, beim Nestor I liach, daher das Adjektiv liackyj, lechisch, d. i. polnisch. Bei der Gelegenheit, als Karls des Großen4 Heere tiefer ins Land eindrangen, bekamen die westlichen Sla- wen einen Begriff von einem mächtigen Könige, den sie ehedem nicht zu nennen wußten, und nannten von Karl einen deutschen König Král, so wie die Deutschen ihr Kaiser von Caesar ent- lehnten. Wenn man die Veränderung der tiefern Vocale in höhere, die Diphthonge ey anstatt ý, und au anstatt ú, die Aussprache des glagol wie h, des feinern r wie rz und ähnliche Kleinigkeiten abrechnet, so war die böhmische Sprache, ihrem Bau und we- sentlichen Eigenschaften nach, schon damals die heutige. Wo- durch sie als Sprache der 2ten Ordnung von den Mundarten der 1sten Ordnung unterschieden war, ist §. 4. 5. angegeben worden. Dazu kann man noch verschiedene Formen rechnen, als ten für t, toj, ptak anstatt ptica, Vogel, studna, studnie für studenec, Brunn ; ferner die Wörter hwiezda für zwiezda, Stern; kwetu, 1 Über den Ursprung des Namens Tschech (Čech), Tschechen. 2 Str. VII.—XXIV. 3 Dobrovský: čech. 4 Dobrovský: großen.
222 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 64/65/66 in ihren alten Wohnsitzen finden lassen, so war doch der ganze Umfang ihrer Begriffe und Kenntnisse nicht sehr beträchtlich, und ihre Sprache mußte daher auch ihren Begriffen angemessen sein. Etwa seit! 550 hob sich derjenige Stamm der 2ten Ord- nung, zu welchem die Slowaken, Mähren und Böhmen gehören, aus ihren Sitzen an der Weichsel und bezog die Slowakei (Slo- wansko), d. i. die Gegenden am Gran und Wag, das Land an der March (Morawa), und Böhmen, von den neuen Ankömmlingen Čechi, česká zemie genannt. Uber den Namen Čech habe ich eine eigene Abhandlungl geschrieben, die Pelzel der 3ten Ausgabe seiner Geschichte von Böhmen im J. 1782 vorgesetzt hat.2 Ich billige noch immer die Ableitung des Namens Čech,3 von četi (jetzt počjti, načjti, začjti), anheben, anfangen. Da die Böhmen am weitesten vordrangen, so konnten sie mit Recht von den an der March und in Schlesien zurückgebliebenen die ersten und vordern genannt werden, wenn sie diesen Namen nicht etwa doch von einem Stammvater erhalten, und schon viel früher ge- führt haben. Nebst diesem ächt slawischen Namen kommt noch in auswärtigen Annalen der Name eines böhmischen Heerführers Lecho vor, der im J. 805 in einer Schlacht blieb. Lech war zu Dalemils Zeiten noch immer ein Appellativ, das er für einen freien, edlen, tapfern Mann gebraucht, davon auch die Polen Lechen heißen, beim Nestor I liach, daher das Adjektiv liackyj, lechisch, d. i. polnisch. Bei der Gelegenheit, als Karls des Großen4 Heere tiefer ins Land eindrangen, bekamen die westlichen Sla- wen einen Begriff von einem mächtigen Könige, den sie ehedem nicht zu nennen wußten, und nannten von Karl einen deutschen König Král, so wie die Deutschen ihr Kaiser von Caesar ent- lehnten. Wenn man die Veränderung der tiefern Vocale in höhere, die Diphthonge ey anstatt ý, und au anstatt ú, die Aussprache des glagol wie h, des feinern r wie rz und ähnliche Kleinigkeiten abrechnet, so war die böhmische Sprache, ihrem Bau und we- sentlichen Eigenschaften nach, schon damals die heutige. Wo- durch sie als Sprache der 2ten Ordnung von den Mundarten der 1sten Ordnung unterschieden war, ist §. 4. 5. angegeben worden. Dazu kann man noch verschiedene Formen rechnen, als ten für t, toj, ptak anstatt ptica, Vogel, studna, studnie für studenec, Brunn ; ferner die Wörter hwiezda für zwiezda, Stern; kwetu, 1 Über den Ursprung des Namens Tschech (Čech), Tschechen. 2 Str. VII.—XXIV. 3 Dobrovský: čech. 4 Dobrovský: großen.
Strana 223
66/67/68 Sprache und ältern Literatur (1818) 223 kwiet für cwietu, cwiet, blühen, Blüthe. Selbst einige Wurzeln mögen die Böhmen schon damals nicht mehr gekannt haben, daher prawice für das ältere desnica, lewice für šuica, pûl-lnoc für siewer. Wie sehr, oder wie wenig das Böhmische von dem Polnischen schon damals abwich, ist schwer zu bestimmen; doch scheint die Einschaltung des t zwischen s und r uralt zu sein: straka für sraka, polnisch sroka. Der Böhme spricht weyce (ehedem wayce), der Pole jaje, im Plur. jayka, jayca. In andern Stücken weicht vielmehr der Pole, als der Böhme, von andern Mundarten ab. Aus dieser Periode kennen wir nur noch die eigenen Na- men der Berge und Flüsse, Städte und Schlösser, der ersten heid- nischen Herzoge, wie sie uns Cosmas im 1ten Buche seiner Chronik aus der Sagenwelt aufbewahrt hat.1 Dergleichen sind die Flüsse und Bäche: Labe die Elbe, Ogra die Eger, Wltaua die Moldau, Msa (d. i. mža) die Mies, Belina die Biela, Bruznica die Bruska im Hirschgraben. Zwar sind die Namen der drei ersten Flüsse ursprünglich deutsch, allein die Böhmen gaben ihnen eine slawische Form. So nannte man die March, Maraha, im Slawi- schen Morawa. Die Berge: Rip (d. i. rzip) der Georgenberg, Osseca, Os- siek, Meduez, von medwied, Bär; Pripek, Petrin, mons nimis petrosus, sagt Cosmas: qui a petris dicitur/ Petrin.2 Unmöglich kann der heutige Lorenzenberg von einem lateinischen Worte seine Benennung damals erhalten haben. Sie scheint vielmehr neuer zu sein, wo man schon den Namen Petr kannte. Die Län- der-, Städte-, Völkernamen: Luca, latine pratum, eine Gegend des heutigen sazer Kreises, daher die Einwohner daselbst Lu- czane hießen. Zribia hat eine lateinische Form, weil Cosmas lateinisch schrieb, und muß wohl srbsko das Serbenland geheißen haben ; zribin ein Serbe ist wieder der Form nach slawisch, nur muß die Sylbe zrib wie srb gelesen werden. Turzko, der eigene Name eines Gefildes, von Tur. Praga, jetzt Praha, die Haupt- stadt, von prah, ehedem prag, Schwelle. Libussin, eine Stadt, die Libussa erbaute. Dewin (diewin), cui a virginali vocabulo indi- tum est nomen, sagt Cosmas.3 Zur Erläuterung dient eine Stelle 1 Viz H. Jireček ČČM LXVIII. (1894), str. 114 n. a LXVI. (1892), str. 267 n. 2 Lib. I. Cap. IX. V Bretholzově vydání („Die Chronik der Böhmen des Cosmas von Prag“. Berlin 1923) str. 19, ř. 2—3. 3 Lib. I. Cap. IX. V Bretholzově vydání str. 20, ř. 6.
66/67/68 Sprache und ältern Literatur (1818) 223 kwiet für cwietu, cwiet, blühen, Blüthe. Selbst einige Wurzeln mögen die Böhmen schon damals nicht mehr gekannt haben, daher prawice für das ältere desnica, lewice für šuica, pûl-lnoc für siewer. Wie sehr, oder wie wenig das Böhmische von dem Polnischen schon damals abwich, ist schwer zu bestimmen; doch scheint die Einschaltung des t zwischen s und r uralt zu sein: straka für sraka, polnisch sroka. Der Böhme spricht weyce (ehedem wayce), der Pole jaje, im Plur. jayka, jayca. In andern Stücken weicht vielmehr der Pole, als der Böhme, von andern Mundarten ab. Aus dieser Periode kennen wir nur noch die eigenen Na- men der Berge und Flüsse, Städte und Schlösser, der ersten heid- nischen Herzoge, wie sie uns Cosmas im 1ten Buche seiner Chronik aus der Sagenwelt aufbewahrt hat.1 Dergleichen sind die Flüsse und Bäche: Labe die Elbe, Ogra die Eger, Wltaua die Moldau, Msa (d. i. mža) die Mies, Belina die Biela, Bruznica die Bruska im Hirschgraben. Zwar sind die Namen der drei ersten Flüsse ursprünglich deutsch, allein die Böhmen gaben ihnen eine slawische Form. So nannte man die March, Maraha, im Slawi- schen Morawa. Die Berge: Rip (d. i. rzip) der Georgenberg, Osseca, Os- siek, Meduez, von medwied, Bär; Pripek, Petrin, mons nimis petrosus, sagt Cosmas: qui a petris dicitur/ Petrin.2 Unmöglich kann der heutige Lorenzenberg von einem lateinischen Worte seine Benennung damals erhalten haben. Sie scheint vielmehr neuer zu sein, wo man schon den Namen Petr kannte. Die Län- der-, Städte-, Völkernamen: Luca, latine pratum, eine Gegend des heutigen sazer Kreises, daher die Einwohner daselbst Lu- czane hießen. Zribia hat eine lateinische Form, weil Cosmas lateinisch schrieb, und muß wohl srbsko das Serbenland geheißen haben ; zribin ein Serbe ist wieder der Form nach slawisch, nur muß die Sylbe zrib wie srb gelesen werden. Turzko, der eigene Name eines Gefildes, von Tur. Praga, jetzt Praha, die Haupt- stadt, von prah, ehedem prag, Schwelle. Libussin, eine Stadt, die Libussa erbaute. Dewin (diewin), cui a virginali vocabulo indi- tum est nomen, sagt Cosmas.3 Zur Erläuterung dient eine Stelle 1 Viz H. Jireček ČČM LXVIII. (1894), str. 114 n. a LXVI. (1892), str. 267 n. 2 Lib. I. Cap. IX. V Bretholzově vydání („Die Chronik der Böhmen des Cosmas von Prag“. Berlin 1923) str. 19, ř. 2—3. 3 Lib. I. Cap. IX. V Bretholzově vydání str. 20, ř. 6.
Strana 224
224 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 68/69/70 aus den fränkischen Annalen, wo auf das J. 8641 erzählt wird, König Ludwig habe den mährischen Herzog Rasticen in einer Stadt belagert, welche Deuina hieß, quae lingua gentis illius Douina (lies Deuina), id est, puella dicitur. Leuigradec, eine kleine Burg am linken Ufer der Moldau. Dragus, eine alte Stadt in der Gegend I von Postelberg. Hurasten, die alte Benennung von Wissegrad, ab arbustis traxerat nomen. Wirklich wird für chrast im altslawonischen chwrast geschrieben. Tethin, Thetin, ein Schloß, das Teta erbaute. Stadici, ein Dorf, jetzt stadice im Plural. Die Personen-Namen : Croh, Crocco, dessen drei Töchter: Kazi (eine alte weibliche Form, wie mati, dci), Tetha (auch Tetka), Lubussa, woraus Libusse geworden ist, von dem Stamm- worte lubiti, liubiti, liuby, mit der weiblichen Bildungssylbe uša. Die prager Herzoge: Premizl, Nezamizl, Mnata, Voyn (Vogin, Vogen), Vnizlau (Unezlau), Crezomizl, Neclan, Goztiuit, und endlich der Herzog der Luczanen, und zugleich die von ihm so genannte Stadt Wlastizlau. Daß man im 12ten Jahrhunderte die Bedeutung von une, unij, nicht mehr wußte, schließe ich aus der in der Dresdner und Wiener Handschrift vorgenommenen Veränderung des Namens Unezlau in Vitozlau,2 der dem alten Abschreiber verständlicher sein mußte. Une heißt im altslaw. melius, besser, und unij, der bessere, daher ist Uneslaw so viel als der bessere Ruhm. Boriwoy, als der erste christliche Herzog, macht nun den Übergang zur zweiten Periode. §. 9. Zweite Periode. (J. 845 — 1310.) Schon im Jahre 845 ließen sich vierzehn böhmische Für- sten taufen, deren Namen wir nicht wissen. Doch kommen auf das J. 872 in den Fuldner Annalen3 5 Fürsten (duces) mit ihren Namen vor, nämlich Zwentislaw, Witislaw, Heriman, Spoiti- man, Moyslaw, worunter vier unstreitig slawisch sind, und etwa nur Spoitiman einer Berichtigung bedarf. Man lese Spitimir. 1 Ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990 scriptores coaetanei XII. II. Francofurti 1594“. str. 69. 2 Lib. I., Cap. IX. V Bretholzově vydání str. 21 pozn. m). 3 Ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990. Scriptores coaetanei XII. Francofurti 1594“. str. 83.
224 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 68/69/70 aus den fränkischen Annalen, wo auf das J. 8641 erzählt wird, König Ludwig habe den mährischen Herzog Rasticen in einer Stadt belagert, welche Deuina hieß, quae lingua gentis illius Douina (lies Deuina), id est, puella dicitur. Leuigradec, eine kleine Burg am linken Ufer der Moldau. Dragus, eine alte Stadt in der Gegend I von Postelberg. Hurasten, die alte Benennung von Wissegrad, ab arbustis traxerat nomen. Wirklich wird für chrast im altslawonischen chwrast geschrieben. Tethin, Thetin, ein Schloß, das Teta erbaute. Stadici, ein Dorf, jetzt stadice im Plural. Die Personen-Namen : Croh, Crocco, dessen drei Töchter: Kazi (eine alte weibliche Form, wie mati, dci), Tetha (auch Tetka), Lubussa, woraus Libusse geworden ist, von dem Stamm- worte lubiti, liubiti, liuby, mit der weiblichen Bildungssylbe uša. Die prager Herzoge: Premizl, Nezamizl, Mnata, Voyn (Vogin, Vogen), Vnizlau (Unezlau), Crezomizl, Neclan, Goztiuit, und endlich der Herzog der Luczanen, und zugleich die von ihm so genannte Stadt Wlastizlau. Daß man im 12ten Jahrhunderte die Bedeutung von une, unij, nicht mehr wußte, schließe ich aus der in der Dresdner und Wiener Handschrift vorgenommenen Veränderung des Namens Unezlau in Vitozlau,2 der dem alten Abschreiber verständlicher sein mußte. Une heißt im altslaw. melius, besser, und unij, der bessere, daher ist Uneslaw so viel als der bessere Ruhm. Boriwoy, als der erste christliche Herzog, macht nun den Übergang zur zweiten Periode. §. 9. Zweite Periode. (J. 845 — 1310.) Schon im Jahre 845 ließen sich vierzehn böhmische Für- sten taufen, deren Namen wir nicht wissen. Doch kommen auf das J. 872 in den Fuldner Annalen3 5 Fürsten (duces) mit ihren Namen vor, nämlich Zwentislaw, Witislaw, Heriman, Spoiti- man, Moyslaw, worunter vier unstreitig slawisch sind, und etwa nur Spoitiman einer Berichtigung bedarf. Man lese Spitimir. 1 Ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990 scriptores coaetanei XII. II. Francofurti 1594“. str. 69. 2 Lib. I., Cap. IX. V Bretholzově vydání str. 21 pozn. m). 3 Ve vydání „Annalium et Historiae Francorum ab anno Christi 708 ad ann. 990. Scriptores coaetanei XII. Francofurti 1594“. str. 83.
Strana 225
70/71/72 Sprache und ältern Literatur (1818) 225 Für Zwentislaw möchte ich Swatoslaw setzen, weil es kaum glaublich ist, daß die Böhmen sollten swenty für swaty gespro- chen haben. Mit dem Herzog Bořiwoy kam die christliche Reli- gion auf den Thron. Seine kurze Regierung nach seiner Taufe machte, daß er für das Christenthum weniger thun konnte, als sein Sohn Spitihniew that, den die ältesten Legenden vom heil. Wenzel als den Urheber und ersten Beförderer der christlichen Religion in Böhmen rühmen.1 Die nach dem Tode Swatopluks in Mähren entstandenen Unruhen veranlaßten den Herzog Spiti- hniew, im J. 895 mit dem deutschen Reiche in genauere Verbin- dung zu treten, und so erhielt Böh/men seine ersten christlichen Lehrer aus Deutschland. Die ersten Kirchen wurden in Burgen oder Kastellen gebauet; man denke hier an die zu Hradetz von Bořiwoy erbaute Kirche des heil. Clemens, daher der böhmische Name Kostel, Kirche. Der heil. Wenzel ward von einem Priester zu Budeč, unweit Prag, wo Spitihniew eine Kirche erbauet hatte, in der lateinischen Sprache unterrichtet. Da er zur Regierung kam, ließ er aus Sachsen, Schwaben und Bayern Priester nach Prag kommen. Diese, weil sie Deutsche waren, und den Gottesdienst in lateini- scher Sprache verrichteten, machten die Böhmen mit zwei Mit- teln bekannt, ihre noch arme Sprache mit neuen Ausdrücken für neue Begriffe zu bereichern. Man nahm von nun an fremde Wör- ter auf, dergleichen biskup, oltář, křjž, papež, klásster, kůr, msse, ornát, kapsa, komže, křest, mnich, geptisska, biřmowati, orodowati und mehrere andere sind. So entstand das Wort cyr- kew aus Kirche, das aber südlichen Slawen schon eher bekannt sein mochte. Man bildete auch nach dem Muster der lateinischen und deutschen Sprache neue Wörter aus böhmischen Wurzeln. So entstanden byt, bytnost essentia, swátost sacramentum, tro- gice trinitas, očistec purgatorium, prozřetedl-Inost prouidentia, podezřelý suspectus, dworný curiosus, (man dachte hier an cu- ria, dwůr), zlořečiti maledicere, předsewzetj propositum, Vor- satz, dobrodinj beneficium, masopust carnis privium, wssemo- haucý omnipotens, milosrdný misericors, malomyslný pusillani- mis, kleinmüthig, bezbožný gottlos, bohabogný gottesfürchtig, dobrowolně freiwillig, twrdossigný hartnäckig, okamženj Au- genblick, wsseobecný allgemein u. s. f. Manche andere Wörter, die schon vorhanden waren, bekamen durch Ubertragung auf 1 O těchto legendách o sv. Václavu (latinských) psal Dobrovský v Kritische Versuche I. (1803), str. 6—15.
70/71/72 Sprache und ältern Literatur (1818) 225 Für Zwentislaw möchte ich Swatoslaw setzen, weil es kaum glaublich ist, daß die Böhmen sollten swenty für swaty gespro- chen haben. Mit dem Herzog Bořiwoy kam die christliche Reli- gion auf den Thron. Seine kurze Regierung nach seiner Taufe machte, daß er für das Christenthum weniger thun konnte, als sein Sohn Spitihniew that, den die ältesten Legenden vom heil. Wenzel als den Urheber und ersten Beförderer der christlichen Religion in Böhmen rühmen.1 Die nach dem Tode Swatopluks in Mähren entstandenen Unruhen veranlaßten den Herzog Spiti- hniew, im J. 895 mit dem deutschen Reiche in genauere Verbin- dung zu treten, und so erhielt Böh/men seine ersten christlichen Lehrer aus Deutschland. Die ersten Kirchen wurden in Burgen oder Kastellen gebauet; man denke hier an die zu Hradetz von Bořiwoy erbaute Kirche des heil. Clemens, daher der böhmische Name Kostel, Kirche. Der heil. Wenzel ward von einem Priester zu Budeč, unweit Prag, wo Spitihniew eine Kirche erbauet hatte, in der lateinischen Sprache unterrichtet. Da er zur Regierung kam, ließ er aus Sachsen, Schwaben und Bayern Priester nach Prag kommen. Diese, weil sie Deutsche waren, und den Gottesdienst in lateini- scher Sprache verrichteten, machten die Böhmen mit zwei Mit- teln bekannt, ihre noch arme Sprache mit neuen Ausdrücken für neue Begriffe zu bereichern. Man nahm von nun an fremde Wör- ter auf, dergleichen biskup, oltář, křjž, papež, klásster, kůr, msse, ornát, kapsa, komže, křest, mnich, geptisska, biřmowati, orodowati und mehrere andere sind. So entstand das Wort cyr- kew aus Kirche, das aber südlichen Slawen schon eher bekannt sein mochte. Man bildete auch nach dem Muster der lateinischen und deutschen Sprache neue Wörter aus böhmischen Wurzeln. So entstanden byt, bytnost essentia, swátost sacramentum, tro- gice trinitas, očistec purgatorium, prozřetedl-Inost prouidentia, podezřelý suspectus, dworný curiosus, (man dachte hier an cu- ria, dwůr), zlořečiti maledicere, předsewzetj propositum, Vor- satz, dobrodinj beneficium, masopust carnis privium, wssemo- haucý omnipotens, milosrdný misericors, malomyslný pusillani- mis, kleinmüthig, bezbožný gottlos, bohabogný gottesfürchtig, dobrowolně freiwillig, twrdossigný hartnäckig, okamženj Au- genblick, wsseobecný allgemein u. s. f. Manche andere Wörter, die schon vorhanden waren, bekamen durch Ubertragung auf 1 O těchto legendách o sv. Václavu (latinských) psal Dobrovský v Kritische Versuche I. (1803), str. 6—15.
Strana 226
226 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 72/73/74 einen andern Gegenstand neue Bedeutungen: Kněz, ehedem ein Fürst, Herr, dann ein Priester, neben welchem sich das alte Pop noch lange erhielt. Kázati, sagen, dann auch predigen. Pásti, weiden, spasti, böhm. spasyti saluare. Im 9ten Jahrhunderte mußten die christlichen Böhmen schon mit den Benennungen der Wochentage bekannt werden: neděle, pondělj, auch pondělek, vterý und vterek, středa, čtwr- tek, pátek, sobota. Da die südlichen Slawen eher getaufet worden, so verbreiteten sich diese Benennungen von dort aus ost- und westwärts, daher die auffallende Übereinstimmung. Den Sonn- tag, als den Ruhetag, an dem sie nicht arbeiten sollten,/ nannten die Missionäre nediela, den Montag, den Tag nach dem Sonntage, ponedieli, verkürzt pondèlj, den Dienstag, den zweiten, von wtory, böhm. uterý, die Mittwoche středa, in andern Mundarten sreda, d. i. die Mitte, den Donnerstag den vierten, von čtwrtý, den Freitag den fünften, von pâtý, den Sonnabend oder Samstag sobota von Sabbatum. Die Slawen hätten also in Görres My- thengeschichte der asiatischen Welt1 (S. 23 in der Note) nicht den Völkerschaften, die die Wochentage nach den sieben Plane- ten benennen, beigezählet werden sollen. Die Benennung und Eintheilung derselben bei den Slawen ist offenbar christlichen Ursprungs. Zweifelhaft ist es, ob auch die slawischen Benennungen der Monate: leden, vnor, březen, duben, u. s. w. so alt sein mögen. Daß aber die Geistlichen in jedem slawischen Lande beflissen waren, dem gemeinen Volke das Vaterunser2 in einer verständ- lichen Übersetzung vorzubethen, daran ist doch nicht zu zwei- feln. Wir können zwar keine Formel aus dem 9ten oder 10ten Jahrhunderte vorlegen; da aber zu vermuthen ist, daß man da- mit keine beträchtlichen Veränderungen vor dem 14ten Jahr- hunderte vorgenommen, so will ich die älteste Formel, die ich in Handschriften fand, / mit einigen Varianten hieher setzen und sie mit der altslawonischen vergleichen. a) Otcze nass genz gsy nanebesyech. 1. oswyet se gmye twe. 2. przyd kralowstwo twe. 3. bud wola twa yako wneby takez wzemy. 4. chleb nass wezzdayssy day nam dnes. 1 Erster Band. Heidelberg, 1810. 2 Otčenáš.
226 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 72/73/74 einen andern Gegenstand neue Bedeutungen: Kněz, ehedem ein Fürst, Herr, dann ein Priester, neben welchem sich das alte Pop noch lange erhielt. Kázati, sagen, dann auch predigen. Pásti, weiden, spasti, böhm. spasyti saluare. Im 9ten Jahrhunderte mußten die christlichen Böhmen schon mit den Benennungen der Wochentage bekannt werden: neděle, pondělj, auch pondělek, vterý und vterek, středa, čtwr- tek, pátek, sobota. Da die südlichen Slawen eher getaufet worden, so verbreiteten sich diese Benennungen von dort aus ost- und westwärts, daher die auffallende Übereinstimmung. Den Sonn- tag, als den Ruhetag, an dem sie nicht arbeiten sollten,/ nannten die Missionäre nediela, den Montag, den Tag nach dem Sonntage, ponedieli, verkürzt pondèlj, den Dienstag, den zweiten, von wtory, böhm. uterý, die Mittwoche středa, in andern Mundarten sreda, d. i. die Mitte, den Donnerstag den vierten, von čtwrtý, den Freitag den fünften, von pâtý, den Sonnabend oder Samstag sobota von Sabbatum. Die Slawen hätten also in Görres My- thengeschichte der asiatischen Welt1 (S. 23 in der Note) nicht den Völkerschaften, die die Wochentage nach den sieben Plane- ten benennen, beigezählet werden sollen. Die Benennung und Eintheilung derselben bei den Slawen ist offenbar christlichen Ursprungs. Zweifelhaft ist es, ob auch die slawischen Benennungen der Monate: leden, vnor, březen, duben, u. s. w. so alt sein mögen. Daß aber die Geistlichen in jedem slawischen Lande beflissen waren, dem gemeinen Volke das Vaterunser2 in einer verständ- lichen Übersetzung vorzubethen, daran ist doch nicht zu zwei- feln. Wir können zwar keine Formel aus dem 9ten oder 10ten Jahrhunderte vorlegen; da aber zu vermuthen ist, daß man da- mit keine beträchtlichen Veränderungen vor dem 14ten Jahr- hunderte vorgenommen, so will ich die älteste Formel, die ich in Handschriften fand, / mit einigen Varianten hieher setzen und sie mit der altslawonischen vergleichen. a) Otcze nass genz gsy nanebesyech. 1. oswyet se gmye twe. 2. przyd kralowstwo twe. 3. bud wola twa yako wneby takez wzemy. 4. chleb nass wezzdayssy day nam dnes. 1 Erster Band. Heidelberg, 1810. 2 Otčenáš.
Strana 227
74/75/76 Sprache und altern Literatur (1818) 227 5. a otpust nam dluhy nassye yako y my otpusstiemy swym dluznykom, 6. a neuwod nas wpokussenye 7. ale zbaw ny otezleho Amen. Varianten. 3) a) wnebesyech, in caelis. 1) twee gmie, dein Name. twe kralowstwye, dein Reich. 2) twa wuole, dein Wille. nanebi v nazemi. Verkehrt: wzemy v naneby. 5) wyny, wynnykom für dluhy, dluznykom ist neuer. odpusscziemy, sscz ist älter als sst; odpustyeme ist neuer. Idluznykom nassiem, debitoribus nostris, für swym dl. un- sern Schuldigern. 6) neuwody, der alte Imperativ mit i, hier mit y, daher der ver- kürzte nevwod. 7) wiswuobod nas, in der Dresdner Bibel, ein neuerer Versuch, für zbaw ny, mit dem alten Accusativ ny für nas. Man setze priidi für przid, budi für bud, otpusti für ot- pust, dlgy, dlžnikom für dluhy, dlužnikom, neuwodi für neuwod, zbawi oder izbawi für zbaw, zlego für zleho, so erhält man die Formel der frühern Jahrhunderte. Sie erkennt zwar die lateini- sche für ihr Original, aber doch mit Rücksicht auf deutsche Uber- setzungen. Von der altslawischen (cyrillischen) Uberset- zung, die aus dem Griechischen geflossen ist, weicht sie in meh- rern Ausdrücken ab. Diese hat carstwie für kralowstwie, na- suščstwnyj für weždajši, ostawi, ostawliajem für otpust, ot- puštiemy, napast für pokušenie, ot lukawago für ot zleho. Ge- ringere Abweichungen sind die Optative in der 3ten Person da swiatitsia, da priidet, da budet für die Imperative oswiet, przid, bud, ferner die Form iže für jenž, w wedi von wedu für uwod von woditi, I i für a in der 5ten und 6ten Bitte, wiewohl zwei alte Handschriften auch y vor neuwod anstatt a lesen; no (n-) für ale. Da die südlichen Slawen schon vor Cyrill bethen gelernet haben, so mußten sie auch vor ihm eine Ubersetzung des Vater- unsers haben, die sich mündlich fortpflanzte, und man darf nicht glauben, daß alle andern Übersetzer die cyrillische zum Grunde gelegt hätten. Das dalmatische ot neprijazni ist gewiß älter als das cyrillische ot lukawago, napast hat selbst Cyrill beibehalten.
74/75/76 Sprache und altern Literatur (1818) 227 5. a otpust nam dluhy nassye yako y my otpusstiemy swym dluznykom, 6. a neuwod nas wpokussenye 7. ale zbaw ny otezleho Amen. Varianten. 3) a) wnebesyech, in caelis. 1) twee gmie, dein Name. twe kralowstwye, dein Reich. 2) twa wuole, dein Wille. nanebi v nazemi. Verkehrt: wzemy v naneby. 5) wyny, wynnykom für dluhy, dluznykom ist neuer. odpusscziemy, sscz ist älter als sst; odpustyeme ist neuer. Idluznykom nassiem, debitoribus nostris, für swym dl. un- sern Schuldigern. 6) neuwody, der alte Imperativ mit i, hier mit y, daher der ver- kürzte nevwod. 7) wiswuobod nas, in der Dresdner Bibel, ein neuerer Versuch, für zbaw ny, mit dem alten Accusativ ny für nas. Man setze priidi für przid, budi für bud, otpusti für ot- pust, dlgy, dlžnikom für dluhy, dlužnikom, neuwodi für neuwod, zbawi oder izbawi für zbaw, zlego für zleho, so erhält man die Formel der frühern Jahrhunderte. Sie erkennt zwar die lateini- sche für ihr Original, aber doch mit Rücksicht auf deutsche Uber- setzungen. Von der altslawischen (cyrillischen) Uberset- zung, die aus dem Griechischen geflossen ist, weicht sie in meh- rern Ausdrücken ab. Diese hat carstwie für kralowstwie, na- suščstwnyj für weždajši, ostawi, ostawliajem für otpust, ot- puštiemy, napast für pokušenie, ot lukawago für ot zleho. Ge- ringere Abweichungen sind die Optative in der 3ten Person da swiatitsia, da priidet, da budet für die Imperative oswiet, przid, bud, ferner die Form iže für jenž, w wedi von wedu für uwod von woditi, I i für a in der 5ten und 6ten Bitte, wiewohl zwei alte Handschriften auch y vor neuwod anstatt a lesen; no (n-) für ale. Da die südlichen Slawen schon vor Cyrill bethen gelernet haben, so mußten sie auch vor ihm eine Ubersetzung des Vater- unsers haben, die sich mündlich fortpflanzte, und man darf nicht glauben, daß alle andern Übersetzer die cyrillische zum Grunde gelegt hätten. Das dalmatische ot neprijazni ist gewiß älter als das cyrillische ot lukawago, napast hat selbst Cyrill beibehalten.
Strana 228
228 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 76/77 Zehntes Jahrhundert. Dem heil. Adalbert, dem zweiten Bischofe von Prag, einem gebornen Böhmen, schreibt man ein böhmisches LIED aus dem zehnten Jahrhundert zu. Wenn Cosmas erzählt,1 das Volk habe bei dieser oder jener Gelegenheit krlessn2 gesungen, so scheint doch kein anderes Lied gemeint zu sein, als das Adalber- tische Krless, Krless, Krless, das man noch heut zu Tage bei öffentlichen Prozessionen zu singen pflegt. Selbst bei der Ein- setzung des ersten Bischofes Ditmar soll das Volk krlessn (kyrie eleison) gesungen haben. Auf diese Art wäre das Lied noch älter, und Adalbert hätte es nicht verfaßt. Nach einer alten Handschrift / in der öffentlichen Bibliothek zu Prag unter Y. I. 3. 83,3 welche einen lateinischen im J. 1397 geendigten Kommen- tar eines Benedictiners von Břewnow4 über dieses Lied enthält, den zwar schon Bolelucky 1668 in Rosa bohemica, jedoch mit vielen Fehlern herausgab, lautet es so: Hospodyne pomiluy ny Ihu Xpe pomyluy ny.6 Ty spase wsseho mira Spasyz“ ny y uslyss Hospodyne hlassy nassye. Day nam wssyem hospodyne Zzizn a mir wzemia Krles Krles Krles. 1 Na př. Lib. I., Cap. XXIII. (v Bretholzově vyd. str. 45—46). 2 Tak v rkpe štrasburském (viz Bretholz str. 46 pz. b). 3 Tr L I. 469 (f. 15a—19a). 4 Takto anonymně Dobrovský uvádí autora při výkladu o písni „Hospodine, pomiluj ny“ ve všech třech versích „Geschichte“ (G I 326, G II. 58—59), ačkoli v G II. a v G III. na jiném místě (G II. 49, G III. 143) udává jej správně jménem jako Jana z Holešova, při čemž jenom v G III. odkazuje na partii o písni „Hospodine, pomiluj ny“. 5 Pars altera, str. 29—57. 6 I v G I. (327 [171), i v G II. (59 [89]) tiskne Dobrovský v 1. verši: pomiluy, v 2. verši: pomyluy; v rukopise komentáře Jana z Holešova (Tr L I. 469, viz facsimile u Konráda [v. n.], hudeb. příloha č. V.) v obou verších: pomyluy. 7 Dobrovský opět ve všech třech versích „Geschichte“: Spasyz; v rukopise (viz facsimile u Konráda): spasizz. 8 Dobrovský ve všech třech vydáních „Geschichte“: zzizn a mir wzemi; v rukopise (viz facsimile u Konráda): zyzzu amír wzemy. 9 Karel Konrád: Dějiny posvátného zpěvu staročeského I. (1881), str. 27—28 a hud. příl. č. V., Nejedlý: Dějiny předhus. zpěvu, str. 315.
228 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 76/77 Zehntes Jahrhundert. Dem heil. Adalbert, dem zweiten Bischofe von Prag, einem gebornen Böhmen, schreibt man ein böhmisches LIED aus dem zehnten Jahrhundert zu. Wenn Cosmas erzählt,1 das Volk habe bei dieser oder jener Gelegenheit krlessn2 gesungen, so scheint doch kein anderes Lied gemeint zu sein, als das Adalber- tische Krless, Krless, Krless, das man noch heut zu Tage bei öffentlichen Prozessionen zu singen pflegt. Selbst bei der Ein- setzung des ersten Bischofes Ditmar soll das Volk krlessn (kyrie eleison) gesungen haben. Auf diese Art wäre das Lied noch älter, und Adalbert hätte es nicht verfaßt. Nach einer alten Handschrift / in der öffentlichen Bibliothek zu Prag unter Y. I. 3. 83,3 welche einen lateinischen im J. 1397 geendigten Kommen- tar eines Benedictiners von Břewnow4 über dieses Lied enthält, den zwar schon Bolelucky 1668 in Rosa bohemica, jedoch mit vielen Fehlern herausgab, lautet es so: Hospodyne pomiluy ny Ihu Xpe pomyluy ny.6 Ty spase wsseho mira Spasyz“ ny y uslyss Hospodyne hlassy nassye. Day nam wssyem hospodyne Zzizn a mir wzemia Krles Krles Krles. 1 Na př. Lib. I., Cap. XXIII. (v Bretholzově vyd. str. 45—46). 2 Tak v rkpe štrasburském (viz Bretholz str. 46 pz. b). 3 Tr L I. 469 (f. 15a—19a). 4 Takto anonymně Dobrovský uvádí autora při výkladu o písni „Hospodine, pomiluj ny“ ve všech třech versích „Geschichte“ (G I 326, G II. 58—59), ačkoli v G II. a v G III. na jiném místě (G II. 49, G III. 143) udává jej správně jménem jako Jana z Holešova, při čemž jenom v G III. odkazuje na partii o písni „Hospodine, pomiluj ny“. 5 Pars altera, str. 29—57. 6 I v G I. (327 [171), i v G II. (59 [89]) tiskne Dobrovský v 1. verši: pomiluy, v 2. verši: pomyluy; v rukopise komentáře Jana z Holešova (Tr L I. 469, viz facsimile u Konráda [v. n.], hudeb. příloha č. V.) v obou verších: pomyluy. 7 Dobrovský opět ve všech třech versích „Geschichte“: Spasyz; v rukopise (viz facsimile u Konráda): spasizz. 8 Dobrovský ve všech třech vydáních „Geschichte“: zzizn a mir wzemi; v rukopise (viz facsimile u Konráda): zyzzu amír wzemy. 9 Karel Konrád: Dějiny posvátného zpěvu staročeského I. (1881), str. 27—28 a hud. příl. č. V., Nejedlý: Dějiny předhus. zpěvu, str. 315.
Strana 229
77178/79 Sprache und ältern Literatur (1818) 229 Domine, miserere nostri, Jesu Christe, miserere nostri. Tu Salvator totius mundi Salva nos, et exaudi, Domine, voces nostras. Da nobis omnibus, Domine, Saturitatem et pacem in terra.1 Eine Raudnitzer Handschrift aus dem XVten Jahrhunderte weicht nur in der Orthographie ab. Sonst liest sie im 4ten Vers vslyssizz für uslyss. So klein dieses alte Denkmal ist, so viele veraltete Wörter und Formen kommen darin vor, / die jedoch auch in spätern Werken noch gefunden werden. Ny im Accusativ anstatt nas hat auch noch Pulkawa. žizn, fertilitas, kommt einigemal bei Dalemil vor. Die im XIVten Jahrhunderte noch übliche Redens- art žizné leto, fertilis annus, führt selbst der alte Ausleger zur Erklärung des Wortes žizn an.3 Der jüngere Ausleger schrieb über zzizn sufficientiam temporalium et necessariorum, darunter aber zywnost. Hajek, der dieses Lied auch in seiner Chronik abdrucken ließ3,4 hat žijžeň für žizn, andere haben žižn5 daraus gemacht, beides unrichtig. Im dritten Verse las Hajek tys spasa, d. i. tu es salus. Allein ty spase ist der Vocativ von spas, salva- tor, wofür wir jetzt Spasytel sagen. Der Raudnitzer Ausleger schrieb auch spassiteli bei. Mir, Welt, ist in dieser Bedeutung längst veraltet. In alten slawischen Handschriften und selbst beim Nestor heißt die Welt, das Weltall, wesmir, daher wäre ty spase wsseho mira zu übersetzen, du Heiland der Welt. Für po- miluy sagen wir seit Jahrhunderten smiluy se. Überhaupt hat der Text dieses Liedes mehr Ahnlichkeit mit dem alten slawoni- schen Kirchendialekt, als irgend ein anderes böhmisches Denk- mahl. Sollte es wirklich vom / h. Adalbert herrühren, und nicht älter sein ? Cosmas, der so oft des Gesanges Krlessn Erwäh- nung macht, sagt nirgends, daß es vom heil. Adalbert herrühre. 1 V otisku Boleluckého (Rosa Boemica. Pars altera), str. 47. 2 Původně v knihovně augustiniánského kláštera roudnického, pak v Thun-Hohensteinské knihovně v Děčíně (viz J. Kapras, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 428, Ms. 211), dnes nezvěstný. 3 V otisku Boleluckého: Rosa Boemica. Pars altera. Str. 45. 4 Rok 977, list LXXXIX (2. str.). Ve Flajšhansově vydání II. str. 130. 5 Dobrovský: žižu; v G I. (327[18]) i v G II. (60[90]) rovněž: žižu.
77178/79 Sprache und ältern Literatur (1818) 229 Domine, miserere nostri, Jesu Christe, miserere nostri. Tu Salvator totius mundi Salva nos, et exaudi, Domine, voces nostras. Da nobis omnibus, Domine, Saturitatem et pacem in terra.1 Eine Raudnitzer Handschrift aus dem XVten Jahrhunderte weicht nur in der Orthographie ab. Sonst liest sie im 4ten Vers vslyssizz für uslyss. So klein dieses alte Denkmal ist, so viele veraltete Wörter und Formen kommen darin vor, / die jedoch auch in spätern Werken noch gefunden werden. Ny im Accusativ anstatt nas hat auch noch Pulkawa. žizn, fertilitas, kommt einigemal bei Dalemil vor. Die im XIVten Jahrhunderte noch übliche Redens- art žizné leto, fertilis annus, führt selbst der alte Ausleger zur Erklärung des Wortes žizn an.3 Der jüngere Ausleger schrieb über zzizn sufficientiam temporalium et necessariorum, darunter aber zywnost. Hajek, der dieses Lied auch in seiner Chronik abdrucken ließ3,4 hat žijžeň für žizn, andere haben žižn5 daraus gemacht, beides unrichtig. Im dritten Verse las Hajek tys spasa, d. i. tu es salus. Allein ty spase ist der Vocativ von spas, salva- tor, wofür wir jetzt Spasytel sagen. Der Raudnitzer Ausleger schrieb auch spassiteli bei. Mir, Welt, ist in dieser Bedeutung längst veraltet. In alten slawischen Handschriften und selbst beim Nestor heißt die Welt, das Weltall, wesmir, daher wäre ty spase wsseho mira zu übersetzen, du Heiland der Welt. Für po- miluy sagen wir seit Jahrhunderten smiluy se. Überhaupt hat der Text dieses Liedes mehr Ahnlichkeit mit dem alten slawoni- schen Kirchendialekt, als irgend ein anderes böhmisches Denk- mahl. Sollte es wirklich vom / h. Adalbert herrühren, und nicht älter sein ? Cosmas, der so oft des Gesanges Krlessn Erwäh- nung macht, sagt nirgends, daß es vom heil. Adalbert herrühre. 1 V otisku Boleluckého (Rosa Boemica. Pars altera), str. 47. 2 Původně v knihovně augustiniánského kláštera roudnického, pak v Thun-Hohensteinské knihovně v Děčíně (viz J. Kapras, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 428, Ms. 211), dnes nezvěstný. 3 V otisku Boleluckého: Rosa Boemica. Pars altera. Str. 45. 4 Rok 977, list LXXXIX (2. str.). Ve Flajšhansově vydání II. str. 130. 5 Dobrovský: žižu; v G I. (327[18]) i v G II. (60[90]) rovněž: žižu.
Strana 230
230 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 79/80 Dessen ungeachtet war die Tradition von dem Urheber dieses Liedes schon im XIIIten Jahrhundert allgemein. Die erste aus- drückliche Erwähnung des heil. Adalberts, als dessen Verfassers, geschieht beim Fortsetzer des Cosmas auf das Jahr 1260. In der Schlacht, in welcher Ottokar über den K. Bela siegte, sangen die Böhmen dieses Lied, und machten die ungarischen€ Pferde scheu: Bohemi valido in coelum clamore excitato, canen- tes hymnum a S. Adalberto editum, quod populus singulis diebus dominicis et aliis festivitatibus ad processionem cantat2 etc. Sonst geschieht auch Erwähnung von diesem Liede bei demselben auf das J. 1249, wo man es bei der feierlichen Einführung K. Wenzels I. in die Schloßkirche gesungen hat: populo ac Nobi- libus terrae, qui tunc aderant, Hospodin pomiluy ny resonan- tibus.3 Und wiederum auf das J. 1283, wo er ebenfalls den ersten Vers davon anführet, ohne jedoch den Verfasser zu nennen.4 Eilftes Jahrhundert. Aus dem eilften Jahrhunderte haben wir kein anderes Denkmahl aufzuweisen als die einzelnen böhmischen Wörter, welche in lateinischen Urkunden zerstreut vorkommen. Das älteste und erheblichste Stück sind zwei kleine Sätze in dem Spitihniewischen Stiftungsbriefe der Kollegiatkirche zu Leitme- ritz um das J. 1057,5 welche am Ende desselben in böhmischer Sprache geschrieben stehen: „Pavel dal iest plosskovicih zemu. Wlah dal iest doleass zemu bogu i ssvatemu Scepanu sse dvema dussnicoma Bogucea a ssedleav.“6 Zemu im Accusativ steht hier noch für zemi, weil das u erst später in i überging, so wie noch die Slowaken dussu anstatt dussi sagen. Bogu ist unser Bohu. Die lateinischen Schreiber wählten meistens das g, um unser h auszudrücken, wie man noch Praga für Praha schreibt. Das slawonische Glagol ist eigentlich ein Mittellaut zwischen g und h. Und selbst die Russen sprechen ihr glagol in manchen Wör- tern fast wie ein h aus. Dvema ist unser dwěma, der Dativ des 1 Dobrovský: ungrischen. 2 FRB II. 319; tu „clamore in coelum exaltato". 3 FRB II. 308. 4 FRB II. 366. 5 Listina Litoměřická. 6 Ve Friedrichově vydání (Gustav Friedrich: O zakládací listině kapituly litoměřické. Nákl. Čes. Ak. 1901) text C str. 19 [35]. Poslední slovo Friedrich transkribuje: Ssedlęatv.
230 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 79/80 Dessen ungeachtet war die Tradition von dem Urheber dieses Liedes schon im XIIIten Jahrhundert allgemein. Die erste aus- drückliche Erwähnung des heil. Adalberts, als dessen Verfassers, geschieht beim Fortsetzer des Cosmas auf das Jahr 1260. In der Schlacht, in welcher Ottokar über den K. Bela siegte, sangen die Böhmen dieses Lied, und machten die ungarischen€ Pferde scheu: Bohemi valido in coelum clamore excitato, canen- tes hymnum a S. Adalberto editum, quod populus singulis diebus dominicis et aliis festivitatibus ad processionem cantat2 etc. Sonst geschieht auch Erwähnung von diesem Liede bei demselben auf das J. 1249, wo man es bei der feierlichen Einführung K. Wenzels I. in die Schloßkirche gesungen hat: populo ac Nobi- libus terrae, qui tunc aderant, Hospodin pomiluy ny resonan- tibus.3 Und wiederum auf das J. 1283, wo er ebenfalls den ersten Vers davon anführet, ohne jedoch den Verfasser zu nennen.4 Eilftes Jahrhundert. Aus dem eilften Jahrhunderte haben wir kein anderes Denkmahl aufzuweisen als die einzelnen böhmischen Wörter, welche in lateinischen Urkunden zerstreut vorkommen. Das älteste und erheblichste Stück sind zwei kleine Sätze in dem Spitihniewischen Stiftungsbriefe der Kollegiatkirche zu Leitme- ritz um das J. 1057,5 welche am Ende desselben in böhmischer Sprache geschrieben stehen: „Pavel dal iest plosskovicih zemu. Wlah dal iest doleass zemu bogu i ssvatemu Scepanu sse dvema dussnicoma Bogucea a ssedleav.“6 Zemu im Accusativ steht hier noch für zemi, weil das u erst später in i überging, so wie noch die Slowaken dussu anstatt dussi sagen. Bogu ist unser Bohu. Die lateinischen Schreiber wählten meistens das g, um unser h auszudrücken, wie man noch Praga für Praha schreibt. Das slawonische Glagol ist eigentlich ein Mittellaut zwischen g und h. Und selbst die Russen sprechen ihr glagol in manchen Wör- tern fast wie ein h aus. Dvema ist unser dwěma, der Dativ des 1 Dobrovský: ungrischen. 2 FRB II. 319; tu „clamore in coelum exaltato". 3 FRB II. 308. 4 FRB II. 366. 5 Listina Litoměřická. 6 Ve Friedrichově vydání (Gustav Friedrich: O zakládací listině kapituly litoměřické. Nákl. Čes. Ak. 1901) text C str. 19 [35]. Poslední slovo Friedrich transkribuje: Ssedlęatv.
Strana 231
80/81/82 Sprache und ältern Literatur (1818) 231 Dualsi von dwa. Dussnicoma, ist der Dativ des Duals€ von Duss- njk, animator, ein Seel-Knecht, welches Wort auch / unter den Slowaken üblich gewesen sein muß, weil es auch in Diplomen Ungarischer2 Könige vorkommt. Scepan ist ščepan, jetzt sstě- pan, zu lesen. Plosskovicih steht im Local des Plurals, ih gilt also ich. Wlah ist unser Wlach. Die sechserlei Zölle, die die Schiffe auf der Elbe bei Lutho- miric (in spätern Zeiten Litoměřice, Leutmeritz) entrichten mußten, heißen in der Urkunde: Homuthne, d. i. chomutné von chomut, chomaut, ein Kommet. Othodne, d. i. otchodné, von ot und choditi, abgehen. Otroce, d. i. otroče oder otročj, von otrok, Knecht, Leibeigner, mancipium. Gostine, d. i. hostinné, von hostina, host, ein Gast, fremder Kaufmann. Grrnecne, d. i. hrnečné, von hrnec, ein Topf. Sitne,3 d. i. žitné, von žjto, Korn, Getraide. Noch sind die Benennungen gewisser Gefälle und Straf- gelder zu bemerken, als: Sswod, d. i. swod, die Einführung, wenn es, wie es scheint, hier mit zwod einerlei ist. Glava, d. i. hlawa, Kopf. Narok, d. i. Nařek, Beschuldigung. Nedoperne, d. i. nedoperné, von ne, und doperu, nicht völlig erschlagen. Grrdost,4 d. i. hrdost, sonst auch pých, Frevel. Vergleicht man damit noch einige Ortsnahmen, als :5 Syte- nicih, d. i. w žitenicých, Sernossieceh, d. i. w žernosiecech u. s. w., so zeigt sich schon eine bestimmtere Orthographie. Breza, ein Ort, Zlaton (zlatoň), Kozel, Rozroy, drei Manns- namen, schreiben die Böhmen auch später mit z. Der Name eines Mannes Cis ist gewiß čjž zu lesen. Daher ward oben die Präpo- sition se mit zwei ss geschrieben, damit man se nicht etwa wie že lese. Nur s und ss, c und č wußte man nicht gehörig zu unter- 1 Dobrovský: der Dual. V „Berichtigungen" ke G III. opravil na str. 401: „S. 80. Zeile 2 und 3 von unten lies: Dativ des Duals statt: Dual.“ 2 Dobrovský: Ungrischer; v G I. 329 [19]: ungarischer. 3 Homuthne ...... Sitne ve Friedrichově vydání text C str. 14 [10]. 4 Sswod ...... Grrdost ve Friedrichově vydání text C str. 15 [18]. 5 Následující doklady ve Friedrichově vydání text C str. 16 [24], [26], str. 17 [26].
80/81/82 Sprache und ältern Literatur (1818) 231 Dualsi von dwa. Dussnicoma, ist der Dativ des Duals€ von Duss- njk, animator, ein Seel-Knecht, welches Wort auch / unter den Slowaken üblich gewesen sein muß, weil es auch in Diplomen Ungarischer2 Könige vorkommt. Scepan ist ščepan, jetzt sstě- pan, zu lesen. Plosskovicih steht im Local des Plurals, ih gilt also ich. Wlah ist unser Wlach. Die sechserlei Zölle, die die Schiffe auf der Elbe bei Lutho- miric (in spätern Zeiten Litoměřice, Leutmeritz) entrichten mußten, heißen in der Urkunde: Homuthne, d. i. chomutné von chomut, chomaut, ein Kommet. Othodne, d. i. otchodné, von ot und choditi, abgehen. Otroce, d. i. otroče oder otročj, von otrok, Knecht, Leibeigner, mancipium. Gostine, d. i. hostinné, von hostina, host, ein Gast, fremder Kaufmann. Grrnecne, d. i. hrnečné, von hrnec, ein Topf. Sitne,3 d. i. žitné, von žjto, Korn, Getraide. Noch sind die Benennungen gewisser Gefälle und Straf- gelder zu bemerken, als: Sswod, d. i. swod, die Einführung, wenn es, wie es scheint, hier mit zwod einerlei ist. Glava, d. i. hlawa, Kopf. Narok, d. i. Nařek, Beschuldigung. Nedoperne, d. i. nedoperné, von ne, und doperu, nicht völlig erschlagen. Grrdost,4 d. i. hrdost, sonst auch pých, Frevel. Vergleicht man damit noch einige Ortsnahmen, als :5 Syte- nicih, d. i. w žitenicých, Sernossieceh, d. i. w žernosiecech u. s. w., so zeigt sich schon eine bestimmtere Orthographie. Breza, ein Ort, Zlaton (zlatoň), Kozel, Rozroy, drei Manns- namen, schreiben die Böhmen auch später mit z. Der Name eines Mannes Cis ist gewiß čjž zu lesen. Daher ward oben die Präpo- sition se mit zwei ss geschrieben, damit man se nicht etwa wie že lese. Nur s und ss, c und č wußte man nicht gehörig zu unter- 1 Dobrovský: der Dual. V „Berichtigungen" ke G III. opravil na str. 401: „S. 80. Zeile 2 und 3 von unten lies: Dativ des Duals statt: Dual.“ 2 Dobrovský: Ungrischer; v G I. 329 [19]: ungarischer. 3 Homuthne ...... Sitne ve Friedrichově vydání text C str. 14 [10]. 4 Sswod ...... Grrdost ve Friedrichově vydání text C str. 15 [18]. 5 Následující doklady ve Friedrichově vydání text C str. 16 [24], [26], str. 17 [26].
Strana 232
232 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 82/83/84 scheiden. Das r, wenn es zwischen zwei Consonanten ohne Vocal steht, wird hier, so wie noch später, verdoppelt. Auch im Wratislawischen Stiftungsbriefe der Kollegiat- kirche am Wissehrad um das J. 10881 kommen viele böhmische Namen und Wörter vor. Wir wollen folgende herausheben, ordnen, und mit Anmerkungen begleiten: Bogdan, Bogumil und Bohumil,2 Namen der Personen. Unser h kommt hier schon einmal vor ; das g aber ist noch gewöhn- licher. I(Brod) na brode,3 die Furth bei Tetin an der Mies. Wir schrei- ben jetzt na brodě. Casnici, cum caliciariis, qui dicuntur Casnici. Uber dem C vor a ist im Originale ein Punkt, folglich c wie unser č zu lesen, von časse, calix, welches später česse und čjsse ge- schrieben ward. (Dubec) w dubci,5 ist der Lokal von Dubec. (Hvala) w Hvalah,“ das h gilt hier für unser ch, w Chwalách, ein Dorf. (Kacigora) na Kacigore," nach heutiger Schreibart na Kačj- hoře, auf dem Entenberg. (Kamenmost) w Kamenemoste,s d. i. w kamenném mostě, in der steinernen Brücke. (Knasawez) w Knasawezi,? zusammengesetzt aus Knas, Fürst, Herr, sonst kněz, und wez, Dorf, jetzt wes, im Lokal wsy. Man merke hier z anstatt s. Lubgost, Lubica,1° ersteres ein Mannsname, das zweite ein Ort. Später ging das u (iu) in i über: libhost, libice. Modlibogh,11 ein Mannsname, hier steht gh für h. Noch ist zu merken, daß das d epentheticum längst üblich war. Der Böhme und Pohle sagt modliti, wo andere Slawen moliti sprechen. IRudnici, cum aliis ministerialibus, qui vulgariter dicuntur Rud- 1 Listina Vyšehradská. — Gustavus Friedrich: Codex diplomaticus et epistolaris regni Bohemiae. Tomus I. (Pragae 1904—1907), č. 387, str. 371—391. Dobrovský cituje z rukopisu B1 neb B2 nebo C. 2 Friedrich na m. uv. str. 380 ř. 9, 20, str. 377, ř. 13, 25, str. 376, ř. 4, 20. 3 Friedrich str. 381 ř. 7, 18. 4 Friedrich str. 383 ř. 4—5, 18—19. 5 Friedrich str. 377 ř. 7, 22. 6 Friedrich str. 377 ř. 6, 22. 7 Friedrich str. 375, ř. 10, 25. Friedrich str. 378 ř. 7, 17—18. 9 Friedrich str. 380 ř. 9, 20. 10 Friedrich str. 381 ř. 12, 21, str. 386 ř. 2, 20. 11 Friedrich str. 385 ř. 16, 23.
232 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 82/83/84 scheiden. Das r, wenn es zwischen zwei Consonanten ohne Vocal steht, wird hier, so wie noch später, verdoppelt. Auch im Wratislawischen Stiftungsbriefe der Kollegiat- kirche am Wissehrad um das J. 10881 kommen viele böhmische Namen und Wörter vor. Wir wollen folgende herausheben, ordnen, und mit Anmerkungen begleiten: Bogdan, Bogumil und Bohumil,2 Namen der Personen. Unser h kommt hier schon einmal vor ; das g aber ist noch gewöhn- licher. I(Brod) na brode,3 die Furth bei Tetin an der Mies. Wir schrei- ben jetzt na brodě. Casnici, cum caliciariis, qui dicuntur Casnici. Uber dem C vor a ist im Originale ein Punkt, folglich c wie unser č zu lesen, von časse, calix, welches später česse und čjsse ge- schrieben ward. (Dubec) w dubci,5 ist der Lokal von Dubec. (Hvala) w Hvalah,“ das h gilt hier für unser ch, w Chwalách, ein Dorf. (Kacigora) na Kacigore," nach heutiger Schreibart na Kačj- hoře, auf dem Entenberg. (Kamenmost) w Kamenemoste,s d. i. w kamenném mostě, in der steinernen Brücke. (Knasawez) w Knasawezi,? zusammengesetzt aus Knas, Fürst, Herr, sonst kněz, und wez, Dorf, jetzt wes, im Lokal wsy. Man merke hier z anstatt s. Lubgost, Lubica,1° ersteres ein Mannsname, das zweite ein Ort. Später ging das u (iu) in i über: libhost, libice. Modlibogh,11 ein Mannsname, hier steht gh für h. Noch ist zu merken, daß das d epentheticum längst üblich war. Der Böhme und Pohle sagt modliti, wo andere Slawen moliti sprechen. IRudnici, cum aliis ministerialibus, qui vulgariter dicuntur Rud- 1 Listina Vyšehradská. — Gustavus Friedrich: Codex diplomaticus et epistolaris regni Bohemiae. Tomus I. (Pragae 1904—1907), č. 387, str. 371—391. Dobrovský cituje z rukopisu B1 neb B2 nebo C. 2 Friedrich na m. uv. str. 380 ř. 9, 20, str. 377, ř. 13, 25, str. 376, ř. 4, 20. 3 Friedrich str. 381 ř. 7, 18. 4 Friedrich str. 383 ř. 4—5, 18—19. 5 Friedrich str. 377 ř. 7, 22. 6 Friedrich str. 377 ř. 6, 22. 7 Friedrich str. 375, ř. 10, 25. Friedrich str. 378 ř. 7, 17—18. 9 Friedrich str. 380 ř. 9, 20. 10 Friedrich str. 381 ř. 12, 21, str. 386 ř. 2, 20. 11 Friedrich str. 385 ř. 16, 23.
Strana 233
84/85 Sprache und ältern Literatur (1818) 233 nici;1 von ruda. Rudnik ist noch im Polnischen üblich, und bedeutet einen Arbeiter in Bergwerken. Svinar, cum porcario, qui dicitur Svinar;2 jetzt swiňák; die erstere Form in ar oder ař hat noch der Pohle und Kroate. Tona, stagnum, quod dicitur tona,3 jetzt tuně, alt toňa, ein Tümpfel. Wlk,4 d. i. Wolf, ein Mannsnahme. Noch jetzt gibt es viele Syl- ben, wo das l zwischen zwei Consonanten den Vocal entbehren kann. (Zagradne) zagradnego XVI. okau,5 jetzt zahradné, eine Ab- gabe vom Garten; da aber mel vorausgehet, so ist die Rede vom Bienengarten. Okau kann wohl nichts anders sein als okow, Eimer, sonst wiedro. Zwölftes Jahrhundert. Beim Fortsetzer des Kosmas steht auf das J. 1128 nach dem Worte Novembris in der prager Handschrift: et sclavonice Prosince,“ Prosynec ist nun freilich die Benennung eines Mo- nates, allein nicht des Novembers, sondern bei den Böhmen des Dezembers, bei andern Slawen7 des Januars. /In dem Schenkungsbriefe Sobieslaw’s vom J. 1130 im Ar- chive des Wissehrader Capitels,8 davon ich das Original einzu- sehen das Glück hatte, (nach dem sehr fehlerhaften Abdruck bei Hammerschmidt in seiner Gloria Wissegr. ecclesiae S. 1359 durfte ich mich nicht richten) kommen einiger bekanntern Städte Na- men vor, die, wie folget, geschrieben sind. Pragae, Wisegrad, Satči, d. i. w žatči, (der Punkt über dem c ist eigentlich im Ori- ginal ein mit c verbundenes s) Sedlcih (s ist hier unser s), Lu- tomericih, Belinae, Dačine, d. i. Děčin, das heutige Tetschen, Bolezlavi, Camenci, Gradci, Opočnae, Hrudimi, Kurimi, Pilzni, Lubici, Wratne. Ferner Csazlavi mit Cs für unser č. Die Ein- schaltung eines i in den Sylben ohne Vocal, wie hier in Pilzni 1 Friedrich str. 379 ř. 10—12, 13—15, 20—21. 2 Friedrich str. 382 ř. 2, 19. 3 Friedrich str. 382 ř. 8—9, 21—22. 4 Friedrich str. 383 ř. 9, 20. 5 Friedrich str. 387 ř. 21 (—388, ř. 2), ř. 32. 6 FRB II. 206. 7 Dobrovský: Slaven. 8 Gustavus Friedrich: Codex diplomaticus et epistolaris regni Bo- hemiae. Tomus I. č. 111, str. 111—115. 9 Gloria et Majestas... Wissehradensis Ecclesiae. Vetero—Pragae 1700. Str. 135—138.
84/85 Sprache und ältern Literatur (1818) 233 nici;1 von ruda. Rudnik ist noch im Polnischen üblich, und bedeutet einen Arbeiter in Bergwerken. Svinar, cum porcario, qui dicitur Svinar;2 jetzt swiňák; die erstere Form in ar oder ař hat noch der Pohle und Kroate. Tona, stagnum, quod dicitur tona,3 jetzt tuně, alt toňa, ein Tümpfel. Wlk,4 d. i. Wolf, ein Mannsnahme. Noch jetzt gibt es viele Syl- ben, wo das l zwischen zwei Consonanten den Vocal entbehren kann. (Zagradne) zagradnego XVI. okau,5 jetzt zahradné, eine Ab- gabe vom Garten; da aber mel vorausgehet, so ist die Rede vom Bienengarten. Okau kann wohl nichts anders sein als okow, Eimer, sonst wiedro. Zwölftes Jahrhundert. Beim Fortsetzer des Kosmas steht auf das J. 1128 nach dem Worte Novembris in der prager Handschrift: et sclavonice Prosince,“ Prosynec ist nun freilich die Benennung eines Mo- nates, allein nicht des Novembers, sondern bei den Böhmen des Dezembers, bei andern Slawen7 des Januars. /In dem Schenkungsbriefe Sobieslaw’s vom J. 1130 im Ar- chive des Wissehrader Capitels,8 davon ich das Original einzu- sehen das Glück hatte, (nach dem sehr fehlerhaften Abdruck bei Hammerschmidt in seiner Gloria Wissegr. ecclesiae S. 1359 durfte ich mich nicht richten) kommen einiger bekanntern Städte Na- men vor, die, wie folget, geschrieben sind. Pragae, Wisegrad, Satči, d. i. w žatči, (der Punkt über dem c ist eigentlich im Ori- ginal ein mit c verbundenes s) Sedlcih (s ist hier unser s), Lu- tomericih, Belinae, Dačine, d. i. Děčin, das heutige Tetschen, Bolezlavi, Camenci, Gradci, Opočnae, Hrudimi, Kurimi, Pilzni, Lubici, Wratne. Ferner Csazlavi mit Cs für unser č. Die Ein- schaltung eines i in den Sylben ohne Vocal, wie hier in Pilzni 1 Friedrich str. 379 ř. 10—12, 13—15, 20—21. 2 Friedrich str. 382 ř. 2, 19. 3 Friedrich str. 382 ř. 8—9, 21—22. 4 Friedrich str. 383 ř. 9, 20. 5 Friedrich str. 387 ř. 21 (—388, ř. 2), ř. 32. 6 FRB II. 206. 7 Dobrovský: Slaven. 8 Gustavus Friedrich: Codex diplomaticus et epistolaris regni Bo- hemiae. Tomus I. č. 111, str. 111—115. 9 Gloria et Majestas... Wissehradensis Ecclesiae. Vetero—Pragae 1700. Str. 135—138.
Strana 234
234 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 85/86/87 für Plzni, kommt auch in Wirsevicih anstatt Wrsevicih vor. In den ältern Handschriften des Cosmas findet man zwatoplik (plik für plk, später pluk), dlygomil (dlygo für dlgo, später dluho), und Drisimir für Držimir. Aus demselben Diplome be- merke ich noch die Stelle: vaccam sterilem, quae vulgari locu- tione Jalouica dicitur,3 wofür Hammerschmidt Jalowice nach heutiger Orthographie abdrucken ließ.4 I Die Schreibart na- dworze müßte die Gesetze Sobieslaws II.5 bei Dobner (Annal. VI. 523)e verdächtig machen, wenn schon im Original ein rz stünde. Der jüngere Copist erlaubte sichs hier nadwore mit rz zu schreiben. Als der König Wladislaw das Aufgeboth zu dem berühmten Zuge nach Mailand ergehen ließ, ertönte ganz Prag von Gesän- gen der jungen muthigen Ritterschaft. In eorum cantibus et in eorum sermonibus Mediolani resonat obsessio, sagt Vincen- tius auf das J. 1158. Daß die meisten böhmisch gesungen haben, daran ist wohl nicht zu zweifeln. Allein niemand hielt es der Mühe werth, auch nur ein Lied schriftlich auf die Nachwelt zu bringen. In der Urkunde, die Dobner in Kupfer stechen ließ,s wird Bechin schon mit ch geschrieben. So auch Chreno, d. i. Chren, nicht aber Oldrih. Die Namen Gaul, d. i. Hawel, Glupen, Blego, Dulgomil beweisen noch immer den Gebrauch des g für h. Z gilt zwar für unser z als in Zawisa, d. i. zawissa; aber auch für s als in Zezema, d. i. Sezema, Zobizlaus. So wird Zlawon, d. i. Slawoň, mit z und die Endsylbe zlaw noch immer mit z geschrie- ben: Bolezlav, Boguzlav, Sdezlaus; / auch mit zz: Scazzlav. Ones ist wohl wie Oneë zu lesen, und Ciec (100 Jahre später Czieczo) wie čeč, und Csta wie čta oder čsta. In den Präposi- tionen před, při: Predbor, Pribizlaus, wird das r noch ohne z geschrieben. Der Selauer Chronist? auf das J. 1175 wußte eine Stadt im 1 Friedrich na m. uv. str. 113 ř. 7—9, 11, 15. 2 Viz rejstřík jmen v Bretholzově vydání Kosmy str. 279, 267. 3 Friedrich na m. uv. str. 114 ř. 11—12. 4 Gloria ..... Wissehradensis Ecclesiae, str. 137. 5 Ustanovení Soběslavova. 6 Otisk ustanovení Soběslavových v Annales VI. str. 523—525, vý- raz nadworze str. 524. 7 FRB II. 428. 8 V příloze, vložené v VI. části Annalium mezi str. 500 a str. 501 s označením: ad pag. 501. annum 1176. 9 Želivským kronikářem pojmenoval letopisce, líčícího údobí 1167—
234 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 85/86/87 für Plzni, kommt auch in Wirsevicih anstatt Wrsevicih vor. In den ältern Handschriften des Cosmas findet man zwatoplik (plik für plk, später pluk), dlygomil (dlygo für dlgo, später dluho), und Drisimir für Držimir. Aus demselben Diplome be- merke ich noch die Stelle: vaccam sterilem, quae vulgari locu- tione Jalouica dicitur,3 wofür Hammerschmidt Jalowice nach heutiger Orthographie abdrucken ließ.4 I Die Schreibart na- dworze müßte die Gesetze Sobieslaws II.5 bei Dobner (Annal. VI. 523)e verdächtig machen, wenn schon im Original ein rz stünde. Der jüngere Copist erlaubte sichs hier nadwore mit rz zu schreiben. Als der König Wladislaw das Aufgeboth zu dem berühmten Zuge nach Mailand ergehen ließ, ertönte ganz Prag von Gesän- gen der jungen muthigen Ritterschaft. In eorum cantibus et in eorum sermonibus Mediolani resonat obsessio, sagt Vincen- tius auf das J. 1158. Daß die meisten böhmisch gesungen haben, daran ist wohl nicht zu zweifeln. Allein niemand hielt es der Mühe werth, auch nur ein Lied schriftlich auf die Nachwelt zu bringen. In der Urkunde, die Dobner in Kupfer stechen ließ,s wird Bechin schon mit ch geschrieben. So auch Chreno, d. i. Chren, nicht aber Oldrih. Die Namen Gaul, d. i. Hawel, Glupen, Blego, Dulgomil beweisen noch immer den Gebrauch des g für h. Z gilt zwar für unser z als in Zawisa, d. i. zawissa; aber auch für s als in Zezema, d. i. Sezema, Zobizlaus. So wird Zlawon, d. i. Slawoň, mit z und die Endsylbe zlaw noch immer mit z geschrie- ben: Bolezlav, Boguzlav, Sdezlaus; / auch mit zz: Scazzlav. Ones ist wohl wie Oneë zu lesen, und Ciec (100 Jahre später Czieczo) wie čeč, und Csta wie čta oder čsta. In den Präposi- tionen před, při: Predbor, Pribizlaus, wird das r noch ohne z geschrieben. Der Selauer Chronist? auf das J. 1175 wußte eine Stadt im 1 Friedrich na m. uv. str. 113 ř. 7—9, 11, 15. 2 Viz rejstřík jmen v Bretholzově vydání Kosmy str. 279, 267. 3 Friedrich na m. uv. str. 114 ř. 11—12. 4 Gloria ..... Wissehradensis Ecclesiae, str. 137. 5 Ustanovení Soběslavova. 6 Otisk ustanovení Soběslavových v Annales VI. str. 523—525, vý- raz nadworze str. 524. 7 FRB II. 428. 8 V příloze, vložené v VI. části Annalium mezi str. 500 a str. 501 s označením: ad pag. 501. annum 1176. 9 Želivským kronikářem pojmenoval letopisce, líčícího údobí 1167—
Strana 235
87/88 Sprache und altern Literatur (1818) 235 Mailändischen nicht lateinisch zu nennen, er nennt sie daher böh- misch, cujus nomen boemice Sussina.1 Offenbar ist dieß eine Ubersetzung von Sicca. Auf das J. 1179 nennt er das Schlachtfeld bei Wissehrad, wo Herzog Friedrich über den Sobieslaw siegte, Boisse. Ver- muthlich schrieb der Chronist Boisce, weil der Name Sstěpan in alten Urkunden Scepan geschrieben wird. Unser bogisste spricht der Slowak noch bogissce aus. Über die Ernennung Friedrichs, eines Sachsen, zum Bi- schofe von Prag, äußert der Selauer Chronist seine Unzufrieden- heit.3 Er glaubt, die böhmische Klerisei würde einen der Landes- sprache nicht kundigen Ausländer, wenn ihn die Königin nicht unterstützt hätte, nicht selbst gewählet haben. Man rechnete also damals die Kenntniß der böhmischen Sprache unter diejeni- gen Eigenschaften, die ein Bischof in Böhmen besitzen sollte. Dreizehntes Jahrhundert. Die Könige von Böhmen Přemysl Ottokar I., Wenzel I., Ottokar II. und sein Sohn Wenzel II. begünstigten die Städte, die großentheils mit deutschen Handwerkern und Künstlern be- setzt wurden, auf eine solche Art, daß ihr Wohlstand sichtbar zunahm. Der Handel, zu dessen Beförderung die Könige verschie- dene Freiheitsbriefe ertheilten, erweckte den Geist der Thätig. keit; diese erzeugte Überfluß und nährte die Künste. Durch Ge- setze, die zu der Zeit die vornehmsten Städte schriftlich auf- setzen ließen, ward Ruhe und Ordnung in denselben hergestellt. Der Adel war reich und mächtig, und der königliche Hof so glän- zend, daß er nach dem kaiserlichen der erste in ganz Deutsch- land war. Die deutsche Sprache beliebte der Hof und der Adel, und sie war das Mittel, wodurch die Nachahmung der Deutschen, 1192, jeho první vydavatel G. Dobner v I. svazku „Monumenta historica Boemiae“ (1764, str. 79—122: „Chronographus Siloensis.“) Teprve po- zdější vydavatelé označili tyto letopisy a další až do r. 1198 jako práci Jarlocha Milevského, Dobner v I. sv. „Monumenta“ uvádí Jarlocha jenom jako autora vylíčení let 1193—1198, str. 122—129: „Gerlaci Abbatis Milo- vicensis Fragmentum.“ (Srv. FRB II. str. 407, a Zíbrt BČH II. č. 2102). Edice Dobnerova, pořízená podle opisu Vokounova, byla v době, kdy Dobrovský psal „Geschichte“, jediným vydáním těchto letopisů. 1 Ve vydání Josefa Emlera (FRB II. 2., 1875) str. 469. 2 FRB II. 475 a pozn. 5. 3 Rok 1170. — FRB II. 463.
87/88 Sprache und altern Literatur (1818) 235 Mailändischen nicht lateinisch zu nennen, er nennt sie daher böh- misch, cujus nomen boemice Sussina.1 Offenbar ist dieß eine Ubersetzung von Sicca. Auf das J. 1179 nennt er das Schlachtfeld bei Wissehrad, wo Herzog Friedrich über den Sobieslaw siegte, Boisse. Ver- muthlich schrieb der Chronist Boisce, weil der Name Sstěpan in alten Urkunden Scepan geschrieben wird. Unser bogisste spricht der Slowak noch bogissce aus. Über die Ernennung Friedrichs, eines Sachsen, zum Bi- schofe von Prag, äußert der Selauer Chronist seine Unzufrieden- heit.3 Er glaubt, die böhmische Klerisei würde einen der Landes- sprache nicht kundigen Ausländer, wenn ihn die Königin nicht unterstützt hätte, nicht selbst gewählet haben. Man rechnete also damals die Kenntniß der böhmischen Sprache unter diejeni- gen Eigenschaften, die ein Bischof in Böhmen besitzen sollte. Dreizehntes Jahrhundert. Die Könige von Böhmen Přemysl Ottokar I., Wenzel I., Ottokar II. und sein Sohn Wenzel II. begünstigten die Städte, die großentheils mit deutschen Handwerkern und Künstlern be- setzt wurden, auf eine solche Art, daß ihr Wohlstand sichtbar zunahm. Der Handel, zu dessen Beförderung die Könige verschie- dene Freiheitsbriefe ertheilten, erweckte den Geist der Thätig. keit; diese erzeugte Überfluß und nährte die Künste. Durch Ge- setze, die zu der Zeit die vornehmsten Städte schriftlich auf- setzen ließen, ward Ruhe und Ordnung in denselben hergestellt. Der Adel war reich und mächtig, und der königliche Hof so glän- zend, daß er nach dem kaiserlichen der erste in ganz Deutsch- land war. Die deutsche Sprache beliebte der Hof und der Adel, und sie war das Mittel, wodurch die Nachahmung der Deutschen, 1192, jeho první vydavatel G. Dobner v I. svazku „Monumenta historica Boemiae“ (1764, str. 79—122: „Chronographus Siloensis.“) Teprve po- zdější vydavatelé označili tyto letopisy a další až do r. 1198 jako práci Jarlocha Milevského, Dobner v I. sv. „Monumenta“ uvádí Jarlocha jenom jako autora vylíčení let 1193—1198, str. 122—129: „Gerlaci Abbatis Milo- vicensis Fragmentum.“ (Srv. FRB II. str. 407, a Zíbrt BČH II. č. 2102). Edice Dobnerova, pořízená podle opisu Vokounova, byla v době, kdy Dobrovský psal „Geschichte“, jediným vydáním těchto letopisů. 1 Ve vydání Josefa Emlera (FRB II. 2., 1875) str. 469. 2 FRB II. 475 a pozn. 5. 3 Rok 1170. — FRB II. 463.
Strana 236
236 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 88/89/90 die in Künsten und Wissenschaften die nächsten Muster waren, erleichtert worden ist. Man lernte nun die Werke der deutschen Dichter kennen, und fand Geschmack daran. Unter den Minne- sängern ist Kunig Wentzel von Beheim in dem Goldastischen Verzeichnisse (in I. G. Eccardi hist. stud. etym.1 S. 165) der Reihe nach der vierte. Von ihm steht ein GEDICHT in der Ma- nessischen I Sammlung (Zürch 1758, 4).2 Dieß war Ottokars Vater, Wenzel der I., der 1253 starb. Der unglückliche Zawisse aus dem Rosenbergischen Geschlechte, der K. Wenzels II. Mutter heurathete, und 1292 den Kopf verlor, soll im Kerker viele artige LIEDER verfertigt haben. Hagek sagt ausdrücklich, daß er im weißen Thurm allerlei Lieder verfertigt habe; denn er sei gelehrt genug, und ein vortrefflicher Sänger gewesen. (Tu mnoho rozličných pisnj složil, neb byl muž dosti včený a wyborný zpiewák).3 Balbin will sie noch in alten Handschriften gefunden haben, ohne doch zu bestimmen, in welcher Sprache sie abgefaßt waren. (Ubi mul- tas lepidasque in fortunae suae solatium cantiunculas, quas in manuscriptis vetustissimis4 codicibus saepius inveni, composuit. Epit. hist.5 p. 296.) Es ist fast nicht zu zweifeln, daß diese Lie- der in deutscher Sprache verfaßt waren. Diese Beispiele reizten nun auch die Böhmen zur Nachahmung, zu ähnlichen Versuchen in ihrer Muttersprache, wenn es gleich auch in frühern Zeiten an kleinern Volksliedern nicht fehlen konnte. Von nun an er- scheinen aber schon größere Werke, die wir gleich anzeigen wollen. Aus Urkunden, die aus dem 13ten Jahrhunderte in Menge vorhanden sind, ließe sich ein ganzes Glossarium alter böhmi- scher Wörter sammeln. Ich beschränke mich auf einzige zwei. In dem Freiheitsbriefe, den Přemysl Ottokar im J. 1225 der Stadt Königingrätz verlieh, (s. die Geschichte dieser Stadt von C. J. 1 Io. Georgii Eccardi... Historia studii etymologici linguae ger- manicae. Hanoverae 1711. 2 Sammlung von Minnesingern aus dem Schwaebischen Zeitpuncte 140 Dichter enthaltend; durch Ruedger Manessen. I., str. 2—3. Báseň má 11 sloh a začíná verši: „Us hoher aventúre ein suesse Hat minne an mir ze lichte betaht.“ 3 Rok 1290. — Ve Flajšhansově vydání IV. str. 123. 4 Dobrovský v citátu slovo „vetustissimis“ vynechal, nedopatřením, neboť v G I. (330 [201) i v G II. (70 [951) je uvádí. 5 Liber III. caput XVI.
236 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 88/89/90 die in Künsten und Wissenschaften die nächsten Muster waren, erleichtert worden ist. Man lernte nun die Werke der deutschen Dichter kennen, und fand Geschmack daran. Unter den Minne- sängern ist Kunig Wentzel von Beheim in dem Goldastischen Verzeichnisse (in I. G. Eccardi hist. stud. etym.1 S. 165) der Reihe nach der vierte. Von ihm steht ein GEDICHT in der Ma- nessischen I Sammlung (Zürch 1758, 4).2 Dieß war Ottokars Vater, Wenzel der I., der 1253 starb. Der unglückliche Zawisse aus dem Rosenbergischen Geschlechte, der K. Wenzels II. Mutter heurathete, und 1292 den Kopf verlor, soll im Kerker viele artige LIEDER verfertigt haben. Hagek sagt ausdrücklich, daß er im weißen Thurm allerlei Lieder verfertigt habe; denn er sei gelehrt genug, und ein vortrefflicher Sänger gewesen. (Tu mnoho rozličných pisnj složil, neb byl muž dosti včený a wyborný zpiewák).3 Balbin will sie noch in alten Handschriften gefunden haben, ohne doch zu bestimmen, in welcher Sprache sie abgefaßt waren. (Ubi mul- tas lepidasque in fortunae suae solatium cantiunculas, quas in manuscriptis vetustissimis4 codicibus saepius inveni, composuit. Epit. hist.5 p. 296.) Es ist fast nicht zu zweifeln, daß diese Lie- der in deutscher Sprache verfaßt waren. Diese Beispiele reizten nun auch die Böhmen zur Nachahmung, zu ähnlichen Versuchen in ihrer Muttersprache, wenn es gleich auch in frühern Zeiten an kleinern Volksliedern nicht fehlen konnte. Von nun an er- scheinen aber schon größere Werke, die wir gleich anzeigen wollen. Aus Urkunden, die aus dem 13ten Jahrhunderte in Menge vorhanden sind, ließe sich ein ganzes Glossarium alter böhmi- scher Wörter sammeln. Ich beschränke mich auf einzige zwei. In dem Freiheitsbriefe, den Přemysl Ottokar im J. 1225 der Stadt Königingrätz verlieh, (s. die Geschichte dieser Stadt von C. J. 1 Io. Georgii Eccardi... Historia studii etymologici linguae ger- manicae. Hanoverae 1711. 2 Sammlung von Minnesingern aus dem Schwaebischen Zeitpuncte 140 Dichter enthaltend; durch Ruedger Manessen. I., str. 2—3. Báseň má 11 sloh a začíná verši: „Us hoher aventúre ein suesse Hat minne an mir ze lichte betaht.“ 3 Rok 1290. — Ve Flajšhansově vydání IV. str. 123. 4 Dobrovský v citátu slovo „vetustissimis“ vynechal, nedopatřením, neboť v G I. (330 [201) i v G II. (70 [951) je uvádí. 5 Liber III. caput XVI.
Strana 237
90/91 Sprache und ältern Literatur (1818) 237 von Bienenberg, worin er in Kupfer gestochen vorkommt,1) wird zwar Gradec noch mit G geschrieben, aber andere Wörter schon mit H, als: Hroznata, Bohuse, Holac, Riwin de Zahornic, Stoghnev (sonst Stoygneu). Die Dienstbarkeiten, Narez, Nocleh genannt, beweisen, daß man dem r und c noch kein z anhing. Dieß geschah erst viel später. Ich erwähne dieses Umstandes absichtlich, weil ich hiermit dasjenige, was ich in Rücksicht der böhmischen Paläographie und Sprachkunde in meinem Versuche über den Břewniower Stiftungsbrief2 vom J. 993 gesagt habe, zurücknehme, da ich auch aus andern Gründen der bestrittenen Urkunde dieß Alter nicht mehr einräumen kann. S. mein Liter. Magazin von Böhmen, St. III.3 174. In den ältesten, der Brüner Landschaft im J. 1227 gegebe- nen Landrechten,4 die im J. 1237 der mährische Fürst Ulrich auch in dem Lunden-lburger Gebiethe einführte, kommen folgende Benennungen vor: Narok, Zok (d. i. sok) Druho (ohne latei- nische Endung druh), Zwod (nach älterer Schreibart in den Brüner Rechten zuod), Powod, Zlubni zud (d. i. slibný sud), Wiboy, Hirdozt, Wrez, Pohonce, Pomocne, Nestoyte, deren Er- klärung Dobner in der Geschichte Ulrichs (in den Abhandl. der böhm. Gesells. der Wiss. Th. II.5) so gut er damals konnte, gegeben hat. Der Župane wird im Eingange der Urkunde er- wähnet, und das ž mit S ausgedruckt: Suppani. Die Orthographie der frühern Jahrhunderte kann man am richtigsten und leichtesten nach den‘ eigenen Namen, wie sie in den ältesten Nekrologien geschrieben werden, beurtheilen. Das Nekrologium des ehemaligen Benedictiner Klosters Podlažic bei Chrast, das ich aus dem großen Buche zu Stockholm, wohin es aus Böhmen gekommen ist, vor vielen Jahren abschrieb," enthält 1 Geschichte der Stadt Königgratz. Erster Theil. Prag, 1780; text listiny otištěn na str. 72—73, její vyobrazení na příloze č. II. mezi těmito stránkami. 2 Wie man die alten Urkunden in Rücksicht auf verschiedene Zweige der vaterländischen Geschichte benützen soll (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften auf das Jahr 1785. Zweite Abtheilung. Prag, 1786.) 3 1787, str. 173— 4 Viz G. Friedrich: Codex diplomaticus et epistolarius regni Bohe- miae. II. (1912), č. 325 (Brunae 1229 mart. 17.), str. 329—332. 5 Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften auf das Jahr 1786, Prag 1787. 6 Dobrovský: dem. V Mus. výt. opravil na: den. Viz R 43—47.
90/91 Sprache und ältern Literatur (1818) 237 von Bienenberg, worin er in Kupfer gestochen vorkommt,1) wird zwar Gradec noch mit G geschrieben, aber andere Wörter schon mit H, als: Hroznata, Bohuse, Holac, Riwin de Zahornic, Stoghnev (sonst Stoygneu). Die Dienstbarkeiten, Narez, Nocleh genannt, beweisen, daß man dem r und c noch kein z anhing. Dieß geschah erst viel später. Ich erwähne dieses Umstandes absichtlich, weil ich hiermit dasjenige, was ich in Rücksicht der böhmischen Paläographie und Sprachkunde in meinem Versuche über den Břewniower Stiftungsbrief2 vom J. 993 gesagt habe, zurücknehme, da ich auch aus andern Gründen der bestrittenen Urkunde dieß Alter nicht mehr einräumen kann. S. mein Liter. Magazin von Böhmen, St. III.3 174. In den ältesten, der Brüner Landschaft im J. 1227 gegebe- nen Landrechten,4 die im J. 1237 der mährische Fürst Ulrich auch in dem Lunden-lburger Gebiethe einführte, kommen folgende Benennungen vor: Narok, Zok (d. i. sok) Druho (ohne latei- nische Endung druh), Zwod (nach älterer Schreibart in den Brüner Rechten zuod), Powod, Zlubni zud (d. i. slibný sud), Wiboy, Hirdozt, Wrez, Pohonce, Pomocne, Nestoyte, deren Er- klärung Dobner in der Geschichte Ulrichs (in den Abhandl. der böhm. Gesells. der Wiss. Th. II.5) so gut er damals konnte, gegeben hat. Der Župane wird im Eingange der Urkunde er- wähnet, und das ž mit S ausgedruckt: Suppani. Die Orthographie der frühern Jahrhunderte kann man am richtigsten und leichtesten nach den‘ eigenen Namen, wie sie in den ältesten Nekrologien geschrieben werden, beurtheilen. Das Nekrologium des ehemaligen Benedictiner Klosters Podlažic bei Chrast, das ich aus dem großen Buche zu Stockholm, wohin es aus Böhmen gekommen ist, vor vielen Jahren abschrieb," enthält 1 Geschichte der Stadt Königgratz. Erster Theil. Prag, 1780; text listiny otištěn na str. 72—73, její vyobrazení na příloze č. II. mezi těmito stránkami. 2 Wie man die alten Urkunden in Rücksicht auf verschiedene Zweige der vaterländischen Geschichte benützen soll (Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften auf das Jahr 1785. Zweite Abtheilung. Prag, 1786.) 3 1787, str. 173— 4 Viz G. Friedrich: Codex diplomaticus et epistolarius regni Bohe- miae. II. (1912), č. 325 (Brunae 1229 mart. 17.), str. 329—332. 5 Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften auf das Jahr 1786, Prag 1787. 6 Dobrovský: dem. V Mus. výt. opravil na: den. Viz R 43—47.
Strana 238
238 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 91/92/93/94 eine sehr große Menge von böhmischen Namen derjenigen Per- sonen, die im 10ten, 11ten, 12ten und im 13ten Jahrhunderte bis etwa 1230 gelebet haben. Die verschiedenen Formen derselben, ihre Zusammensetzung, selbst die Orthographie dienen dazu, uns von der Ausbildung der Sprache in/ frühern Zeiten, aus denen uns andere Denkmahle mangeln, einen richtigen Begriff zu ma- chen. Die Auszüge daraus mogen indessen die Stelle eines Ono- mastici bohemici vertreten. Reine Wurzelwörter sind: Ban, Bauor, Ben, Cac, Cen, Drob, Hual, Mah, Man, Meh, Muc, Nah, Ozel, Pan, Pest, Quet, Seber, Sen, Suig, Sut, Stir, Taz, Tes, Vac, Verc, Zlat, Zuer. Desgleichen mit Präpositionen: Bezded, Meziles, Nacas, Nadey, Naruz, Nauoy, Nevsir, Obezd, Omizl, Pabir, Podgrad, Podles, Premil, Pribek (Přibiek, Přibjk), Smil, Vteh, Zastup, Zauid, Zmil. Männliche und weibliche Namen mit der Endung a, seltner mit e: Baba, Bda, Casce, Cassa, Casta, Caua, Crne, Cunta, Cutrá, Deua, Diua, Dula, Dusse, Glupa, Haia, Hrapa; Jana, Ilta, Jura, Krala, Leua, Luca, Male, Messa, Mika, Mila, Nina, Olga, Ossua, Peka, Pula, Quaza, Rada, Sda, Sara, Sera, Slaua, Strada, Suece, Teba, Teha, Tota, Vara, Vgra, Vssa, Zlava, Zuda. Mit Präpositionen: Bezdeda, Necrassa, Nedoma, Nerada, Neroda, Opale, Podiua, Presobe. I Zahlreich sind die vermittelst der diminutiven Bildungs- sylben ek, ka, ik und ec abgeleiteten Namen. Männliche auf ek: Belek, Banek, Binek, Blizek, Bolek, Bonek, Buhek, Castek, Crnek, Dobrek, Dragek, Drsek und Dri- sek (lies Držek), Dulek, Gezdek, Godek, Gostek, Hrapek, Ja- nek, Lazek, Louek, Lubek, Lutek, Marek, Massek, Mislek, Mla- dek, Mogek, Mutissek, Mucek, Ninek, Palek, Passek, Petrek, Piuek, Polek, Plucek, Prauek, Quetek, Racek, Radek, Radossek, Scitek, Scorek, Slusek, Stirek, Sudek, Suecek, Tessek, Trebek, Vecek, Vitek, Vlcek und Vlicek (lies Wlček), Voyek, Zlauek, Zlusek (lies Služek). Drusco ist mit der lateinischen Endung o versehen, anstatt Drusek. Pilunk scheint fremd zu sein. Weibliche auf ka, womit aber ca abwechselt: Belca, Benka, Bicka, Cauka, Crabca, Crnca und Crnka, Danika (etwa Daň- ka), Darka, Decka, Deuka, Dobka, Dobrocka, Drasca, Drusca, Gneuca, Helca, Ladka, Marka und Marca, Nedelka, Otroca (von Otrok), Picka, Piseka, Rad-Ika, Raska, Sobka, Sobotka, Sbiska, Sperka, Sudka, Tesca, Trebca, Turca, Vecka, Vlicenca
238 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 91/92/93/94 eine sehr große Menge von böhmischen Namen derjenigen Per- sonen, die im 10ten, 11ten, 12ten und im 13ten Jahrhunderte bis etwa 1230 gelebet haben. Die verschiedenen Formen derselben, ihre Zusammensetzung, selbst die Orthographie dienen dazu, uns von der Ausbildung der Sprache in/ frühern Zeiten, aus denen uns andere Denkmahle mangeln, einen richtigen Begriff zu ma- chen. Die Auszüge daraus mogen indessen die Stelle eines Ono- mastici bohemici vertreten. Reine Wurzelwörter sind: Ban, Bauor, Ben, Cac, Cen, Drob, Hual, Mah, Man, Meh, Muc, Nah, Ozel, Pan, Pest, Quet, Seber, Sen, Suig, Sut, Stir, Taz, Tes, Vac, Verc, Zlat, Zuer. Desgleichen mit Präpositionen: Bezded, Meziles, Nacas, Nadey, Naruz, Nauoy, Nevsir, Obezd, Omizl, Pabir, Podgrad, Podles, Premil, Pribek (Přibiek, Přibjk), Smil, Vteh, Zastup, Zauid, Zmil. Männliche und weibliche Namen mit der Endung a, seltner mit e: Baba, Bda, Casce, Cassa, Casta, Caua, Crne, Cunta, Cutrá, Deua, Diua, Dula, Dusse, Glupa, Haia, Hrapa; Jana, Ilta, Jura, Krala, Leua, Luca, Male, Messa, Mika, Mila, Nina, Olga, Ossua, Peka, Pula, Quaza, Rada, Sda, Sara, Sera, Slaua, Strada, Suece, Teba, Teha, Tota, Vara, Vgra, Vssa, Zlava, Zuda. Mit Präpositionen: Bezdeda, Necrassa, Nedoma, Nerada, Neroda, Opale, Podiua, Presobe. I Zahlreich sind die vermittelst der diminutiven Bildungs- sylben ek, ka, ik und ec abgeleiteten Namen. Männliche auf ek: Belek, Banek, Binek, Blizek, Bolek, Bonek, Buhek, Castek, Crnek, Dobrek, Dragek, Drsek und Dri- sek (lies Držek), Dulek, Gezdek, Godek, Gostek, Hrapek, Ja- nek, Lazek, Louek, Lubek, Lutek, Marek, Massek, Mislek, Mla- dek, Mogek, Mutissek, Mucek, Ninek, Palek, Passek, Petrek, Piuek, Polek, Plucek, Prauek, Quetek, Racek, Radek, Radossek, Scitek, Scorek, Slusek, Stirek, Sudek, Suecek, Tessek, Trebek, Vecek, Vitek, Vlcek und Vlicek (lies Wlček), Voyek, Zlauek, Zlusek (lies Služek). Drusco ist mit der lateinischen Endung o versehen, anstatt Drusek. Pilunk scheint fremd zu sein. Weibliche auf ka, womit aber ca abwechselt: Belca, Benka, Bicka, Cauka, Crabca, Crnca und Crnka, Danika (etwa Daň- ka), Darka, Decka, Deuka, Dobka, Dobrocka, Drasca, Drusca, Gneuca, Helca, Ladka, Marka und Marca, Nedelka, Otroca (von Otrok), Picka, Piseka, Rad-Ika, Raska, Sobka, Sobotka, Sbiska, Sperka, Sudka, Tesca, Trebca, Turca, Vecka, Vlicenca
Strana 239
94/95/96 Sprache und altern Literatur (1818) 239 (lies Wlčenka), Vnca, Zorka, Zouka, Zudka, Zuinka (in beiden letztern ist z wie unser s zu lesen). In Rayca ist wohl ca nicht wie ka, sondern wie unser ca zu lesen. S. die Bildungssylbe ica, icе. Männliche auf ik: Bosik, Batik, Bicik, Cstik, Deuik, Go- stik, Janik, Jurik, Kralik, Krasik, Louik, Marcik, Pacik, Pau- lik, Petrik, Radik, Ratik, Sdik, Sobik, Sulik, Tomik, Thomik, Vaurik, Voyk, Zlaunik. Mit ic werden geschrieben: Deuic, Jauic, Milic, Prosic, Quasic, Sobic. Sollte hier ic nicht etwa, we- nigstens in Milic, wie ič gelesen werden? Man kennet ja einen berühmten Mann aus dem 14ten Jahrhundert, der Milič hießs. Männliche auf ak: Vorak. Andere werden mit ac geschrie- ben: Bradac (lies Bradáč), Crisac (lies Křižák), Crucac, Gostac, Hualac, Lstac, Malac, Modlac, Ruac (lies Rwáč). Das ac am Ende ist also zweideutig, da es wie ák und áč gelesen werden kann. In Misloc, Rihoc ist wohl oc unser ok. I Männliche auf ec: Benec, Bilec, Comolec, Crupec, Dobec, Drasec, Gneuec, Golec (daher ist unser Holeček), Ladec, Malec, Milec, Omizlec, Paulec, Petrec, Radec, Scorec, Znanec. Weibliche auf ica, ice, ce: Batice, d. i. Schwesterchen (von Batja Bruder), Bratrice (von Bratr), Budica, Cernice, Dalice, Deuice, Golice (unser Holka), Malica und Malice, Milica, Pe- cice, Pozica, Pupce, Rayca, Rihce, Sirce, Siznce, Susice, Vince, Volice. Männliche auf uh: Miluh. Weibliche auf iha, uha: Benediha (von dem männlichen Beneda), Sdiha, Sduha, Streziha, Sudiha, Vogiha, Voliha, Voy- ha. Vergleiche die weiblichen auf ihna, ehna, ohna [240]. Vermittelst der Sylbe ey oder eg: Boseg, Boleceg, Gosteg, Mileg und Miley, Radeg und Radey, Vlastey, Vliteg. Auch Malí. Vermittelst an, ana, ane: Boian, Cacana, Cakan, Cekana, Cicane, Cohan, Crisan, Crisana, Dobrane, Doman, Dragan, Mi- louan, Piscana, Radouan, Sdan,I Stan, Suliana. Die Endung am ist gar selten : Nagoram. Vermittelst en, weiblich ena: Borena, Bozen, Branena, Bratrena, Cogen, Crassena, Crscen, Cstena, Danena, Dobren, — ena, Dragouen, Dussen, Gelena, Glazen, Gosten, — ena, Ho- ten, Hualena, Jurena, Marena, Miren, — ena, Mnen, Modlena, Mrizena, Mstena, Obiden, — ena, Odolen, Petrena, Pomnen, Protiuen, Puten, Quassen, — ena, Raden, Sedlena, Senena, Se-
94/95/96 Sprache und altern Literatur (1818) 239 (lies Wlčenka), Vnca, Zorka, Zouka, Zudka, Zuinka (in beiden letztern ist z wie unser s zu lesen). In Rayca ist wohl ca nicht wie ka, sondern wie unser ca zu lesen. S. die Bildungssylbe ica, icе. Männliche auf ik: Bosik, Batik, Bicik, Cstik, Deuik, Go- stik, Janik, Jurik, Kralik, Krasik, Louik, Marcik, Pacik, Pau- lik, Petrik, Radik, Ratik, Sdik, Sobik, Sulik, Tomik, Thomik, Vaurik, Voyk, Zlaunik. Mit ic werden geschrieben: Deuic, Jauic, Milic, Prosic, Quasic, Sobic. Sollte hier ic nicht etwa, we- nigstens in Milic, wie ič gelesen werden? Man kennet ja einen berühmten Mann aus dem 14ten Jahrhundert, der Milič hießs. Männliche auf ak: Vorak. Andere werden mit ac geschrie- ben: Bradac (lies Bradáč), Crisac (lies Křižák), Crucac, Gostac, Hualac, Lstac, Malac, Modlac, Ruac (lies Rwáč). Das ac am Ende ist also zweideutig, da es wie ák und áč gelesen werden kann. In Misloc, Rihoc ist wohl oc unser ok. I Männliche auf ec: Benec, Bilec, Comolec, Crupec, Dobec, Drasec, Gneuec, Golec (daher ist unser Holeček), Ladec, Malec, Milec, Omizlec, Paulec, Petrec, Radec, Scorec, Znanec. Weibliche auf ica, ice, ce: Batice, d. i. Schwesterchen (von Batja Bruder), Bratrice (von Bratr), Budica, Cernice, Dalice, Deuice, Golice (unser Holka), Malica und Malice, Milica, Pe- cice, Pozica, Pupce, Rayca, Rihce, Sirce, Siznce, Susice, Vince, Volice. Männliche auf uh: Miluh. Weibliche auf iha, uha: Benediha (von dem männlichen Beneda), Sdiha, Sduha, Streziha, Sudiha, Vogiha, Voliha, Voy- ha. Vergleiche die weiblichen auf ihna, ehna, ohna [240]. Vermittelst der Sylbe ey oder eg: Boseg, Boleceg, Gosteg, Mileg und Miley, Radeg und Radey, Vlastey, Vliteg. Auch Malí. Vermittelst an, ana, ane: Boian, Cacana, Cakan, Cekana, Cicane, Cohan, Crisan, Crisana, Dobrane, Doman, Dragan, Mi- louan, Piscana, Radouan, Sdan,I Stan, Suliana. Die Endung am ist gar selten : Nagoram. Vermittelst en, weiblich ena: Borena, Bozen, Branena, Bratrena, Cogen, Crassena, Crscen, Cstena, Danena, Dobren, — ena, Dragouen, Dussen, Gelena, Glazen, Gosten, — ena, Ho- ten, Hualena, Jurena, Marena, Miren, — ena, Mnen, Modlena, Mrizena, Mstena, Obiden, — ena, Odolen, Petrena, Pomnen, Protiuen, Puten, Quassen, — ena, Raden, Sedlena, Senena, Se-
Strana 240
240 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 96/97/98 strena, Sobena, Suecena, Trpen, Velena, Vlastena, Volen, Vra- cen, — ena, Zorena. Vermittelst in, ina, ine: Kalina, Lbina, Mutine, Polanin, Sgina, Scorina. Vermittelst on, one: Bratron, Brzon, Caston, Crasson, Dobron, Gneuon, Grdon, Milon, Mladon, Otrone, Piuone, Quas- son, Queton, Radon, Sdon, Skoron, Suaton, Trebon, Trgone, Turidon (lies Twrdoň), Vezton, Vlcon, Zuaton. In allen diesen Wörtern ist on, one, wie on, one zu lesen. Oprelivw= Vermittelst un, una: Bogun, — una, Perun. Weibliche vermittelst na: Blasna, Bosna, Bresna, Cohna, Crisna, Decna, Deuna, Drasna, Radna, Ratna, Sehna, Sizna, Strehna, Strezna, Tehna, Vacna, Vecna. Und ehna, ihna, ohna, uhna: Bolehna, Bozehna, Bratoh- na, Crnohna, Dobrohna, Malehna, Milehna und Milohna, Pe- truhna, Radohna, Sedehna, Suatohna, Vacehna, Vadihna. Die Ableitungsformen eš, ša, še, oš, iš, iša, uš, uša (uše) waren sehr beliebt: Benes, Boges, Dobes, Mares, Peres, Zles. Borse, Domasse, Gostsa, Lucsse, Ratsse, Trebsa. Dedos, Dobros, Jaros, Lubos, Lucos, Vicos, Zlauos, Zuos. Ostas steht einzeln da. Boris, Branis, Budis, Bulis, Diuis, Dra- gis, Gostis, Gostisse, Grabissa, Janis, Kanis, Laurissa, Malis, Modlis, Mutis, Mstis, Petris, Stanis, Stoisa, Vratis, Zauisse. Bogusse und Boguza, Bratruss und Bratrusse, Janus, Malus, Petrusse, Radus. Bei den Russen ist doch auch Boris (mit s) gebräuchlich, und in Boguza steht wahrscheinlich I z für unser s, daher Bogusa zu lesen. Im Polnischen ist die Form usia sehr üblich. Nicht weniger die Bildungssylben ata (eta) und ota, ost, osta, ut, uta, für Mannspersonen: Benata, Boiata, Bonata, Bozeta, Coiata, Cstata, Crnata, Dossata, Gneuata, Godata, Golata, Gostata, Gotata, Groznata, Honata, Hualata, Jurata, Knata, Krata, Marata, Milata, Miz- lata, Pozdata, Pucata, Quassata, Royata, Sdata, Sedlata, Si- rata, Siznata (lies žizňata), Slusata, Suoiata, Tessata (lies Těssata, von těch), Trebata, Tuorata, Vaurata, Visseta, Vlas- sata, Vrbata. Endlich auch eines in ita: Vouita. Janota, Krassota, Krecota, Mahota, Milost, Milosta und Milota, Mladota, Radost, Radosta und Radota, Srpota. Boguta, Borut, Roscuta, Strelut. Für Weibspersonen aber aua: Brzaua (dreisylbig), Cstaua
240 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 96/97/98 strena, Sobena, Suecena, Trpen, Velena, Vlastena, Volen, Vra- cen, — ena, Zorena. Vermittelst in, ina, ine: Kalina, Lbina, Mutine, Polanin, Sgina, Scorina. Vermittelst on, one: Bratron, Brzon, Caston, Crasson, Dobron, Gneuon, Grdon, Milon, Mladon, Otrone, Piuone, Quas- son, Queton, Radon, Sdon, Skoron, Suaton, Trebon, Trgone, Turidon (lies Twrdoň), Vezton, Vlcon, Zuaton. In allen diesen Wörtern ist on, one, wie on, one zu lesen. Oprelivw= Vermittelst un, una: Bogun, — una, Perun. Weibliche vermittelst na: Blasna, Bosna, Bresna, Cohna, Crisna, Decna, Deuna, Drasna, Radna, Ratna, Sehna, Sizna, Strehna, Strezna, Tehna, Vacna, Vecna. Und ehna, ihna, ohna, uhna: Bolehna, Bozehna, Bratoh- na, Crnohna, Dobrohna, Malehna, Milehna und Milohna, Pe- truhna, Radohna, Sedehna, Suatohna, Vacehna, Vadihna. Die Ableitungsformen eš, ša, še, oš, iš, iša, uš, uša (uše) waren sehr beliebt: Benes, Boges, Dobes, Mares, Peres, Zles. Borse, Domasse, Gostsa, Lucsse, Ratsse, Trebsa. Dedos, Dobros, Jaros, Lubos, Lucos, Vicos, Zlauos, Zuos. Ostas steht einzeln da. Boris, Branis, Budis, Bulis, Diuis, Dra- gis, Gostis, Gostisse, Grabissa, Janis, Kanis, Laurissa, Malis, Modlis, Mutis, Mstis, Petris, Stanis, Stoisa, Vratis, Zauisse. Bogusse und Boguza, Bratruss und Bratrusse, Janus, Malus, Petrusse, Radus. Bei den Russen ist doch auch Boris (mit s) gebräuchlich, und in Boguza steht wahrscheinlich I z für unser s, daher Bogusa zu lesen. Im Polnischen ist die Form usia sehr üblich. Nicht weniger die Bildungssylben ata (eta) und ota, ost, osta, ut, uta, für Mannspersonen: Benata, Boiata, Bonata, Bozeta, Coiata, Cstata, Crnata, Dossata, Gneuata, Godata, Golata, Gostata, Gotata, Groznata, Honata, Hualata, Jurata, Knata, Krata, Marata, Milata, Miz- lata, Pozdata, Pucata, Quassata, Royata, Sdata, Sedlata, Si- rata, Siznata (lies žizňata), Slusata, Suoiata, Tessata (lies Těssata, von těch), Trebata, Tuorata, Vaurata, Visseta, Vlas- sata, Vrbata. Endlich auch eines in ita: Vouita. Janota, Krassota, Krecota, Mahota, Milost, Milosta und Milota, Mladota, Radost, Radosta und Radota, Srpota. Boguta, Borut, Roscuta, Strelut. Für Weibspersonen aber aua: Brzaua (dreisylbig), Cstaua
Strana 241
98/99/100 Sprache und ältern Literatur (1818) 241 (lies Čstawa, Čtawa von Čest), Cuuaua, Dobraua, Dubraua, Gassана, Gоdaua, Hlироиa (etwa für Chlupawa), Hrараua, Lubaua, Miraua, Mladaua, Petraua, Роzаиа, Plиgана, Quе- taua, Sdaua, Sibaua, Siraua, SiznauaI (lies Žizňawa), Sudaua, Tihaua, Trebaua, Vestaua, Vlkaua, Vltaua, Ziznaua, Zlugaua, Zobaua, Zoraua, Zuataua. In Ziznaua ist das erste z = ž, das zweite = z, in Zlugaua, Zuataua ist z = s. Die Sibilanten z, ž, s, š waren nach der damaligen Orthographie noch nicht genau bestimmt. Andere Ableitungsformen sind viel seltner, nämlich l, el, la, ula: Vstal, Vikel, Batela, Debla, Deuula, Gisla, Medla, Hrastla, Hrebele. Adla, Perhta sind wohl fremd. er, ar, or: Dnepr, Hraber (für Chrabr tapfer), Sestere. Begar, Mukar, Piscar. Mramor, Smogor. So ist Beneda von Ben, Radau von Rad; Ostoy, Raduy sind Imperative, Mileysi der Comparativ von Mil, Nectom etwa das Participium passivum Präsens von čtu, mit der vorgesetzten Verneinungspartikel ne; Zuest ist das Abstractum von Zwěděti, ehedem auch zwěsti. Manche andere sind dunkel und nicht leicht erklärbar, wie Mal- sta, Sezema. Selbst in den Zusammensetzungen leuchtet eine gewisse Vorliebe für manche Wörter hervor. Bog machet häufiger als bestimmendes Wort den1 ersten Theil der Zusammensetzung aus, und seltner steht es als das bestimmte am Ende. a) Bogacaia und Bogucaia, Bogdal, Bogdalec, Bogdan, Bogdanec, Bogudár, Bogumil, Bogumest, Boguulast, Boguuole und Bohuuole, Boguzlau, Boguzud, Bozelze, Bozepor, Boz- teh. b) Hualibog, Modlibog, — ga, Suoybog, Znoybog. Bor steht häufiger am Ende: Cstibor, Hotebor, Lutobor, Nutibor, Prebor, Predbor, Prisnobor, Ratibor, Stabor, Vlasti- bor, Zemibor. So auch folgende: Gost: Bedigost, Domagost, Dobrogost, Lubgost, Milgost, Radgost. Mil: Bogumil, Bolemil, — la, Bratrumila, Dlugomil, Do- bremil, — la, Liudmila, Petrumila, Premil, — la, Sdemil, Smil, Stremil, Vacemila und Vecemil, — la, Zdemil, Zmil. Mir: Domamir, Dobromir, Hotimir, Jacimir, Jaromir, Lubomir, Namir, Nedamir, Predmir, Radmir, Ratimir, Sdimir, Spitimir oder Zpitimir, Volimir. Voy: Boriuoy, Budiuoy, Castouoy (lies Častowoy), Ho-
98/99/100 Sprache und ältern Literatur (1818) 241 (lies Čstawa, Čtawa von Čest), Cuuaua, Dobraua, Dubraua, Gassана, Gоdaua, Hlироиa (etwa für Chlupawa), Hrараua, Lubaua, Miraua, Mladaua, Petraua, Роzаиа, Plиgана, Quе- taua, Sdaua, Sibaua, Siraua, SiznauaI (lies Žizňawa), Sudaua, Tihaua, Trebaua, Vestaua, Vlkaua, Vltaua, Ziznaua, Zlugaua, Zobaua, Zoraua, Zuataua. In Ziznaua ist das erste z = ž, das zweite = z, in Zlugaua, Zuataua ist z = s. Die Sibilanten z, ž, s, š waren nach der damaligen Orthographie noch nicht genau bestimmt. Andere Ableitungsformen sind viel seltner, nämlich l, el, la, ula: Vstal, Vikel, Batela, Debla, Deuula, Gisla, Medla, Hrastla, Hrebele. Adla, Perhta sind wohl fremd. er, ar, or: Dnepr, Hraber (für Chrabr tapfer), Sestere. Begar, Mukar, Piscar. Mramor, Smogor. So ist Beneda von Ben, Radau von Rad; Ostoy, Raduy sind Imperative, Mileysi der Comparativ von Mil, Nectom etwa das Participium passivum Präsens von čtu, mit der vorgesetzten Verneinungspartikel ne; Zuest ist das Abstractum von Zwěděti, ehedem auch zwěsti. Manche andere sind dunkel und nicht leicht erklärbar, wie Mal- sta, Sezema. Selbst in den Zusammensetzungen leuchtet eine gewisse Vorliebe für manche Wörter hervor. Bog machet häufiger als bestimmendes Wort den1 ersten Theil der Zusammensetzung aus, und seltner steht es als das bestimmte am Ende. a) Bogacaia und Bogucaia, Bogdal, Bogdalec, Bogdan, Bogdanec, Bogudár, Bogumil, Bogumest, Boguulast, Boguuole und Bohuuole, Boguzlau, Boguzud, Bozelze, Bozepor, Boz- teh. b) Hualibog, Modlibog, — ga, Suoybog, Znoybog. Bor steht häufiger am Ende: Cstibor, Hotebor, Lutobor, Nutibor, Prebor, Predbor, Prisnobor, Ratibor, Stabor, Vlasti- bor, Zemibor. So auch folgende: Gost: Bedigost, Domagost, Dobrogost, Lubgost, Milgost, Radgost. Mil: Bogumil, Bolemil, — la, Bratrumila, Dlugomil, Do- bremil, — la, Liudmila, Petrumila, Premil, — la, Sdemil, Smil, Stremil, Vacemila und Vecemil, — la, Zdemil, Zmil. Mir: Domamir, Dobromir, Hotimir, Jacimir, Jaromir, Lubomir, Namir, Nedamir, Predmir, Radmir, Ratimir, Sdimir, Spitimir oder Zpitimir, Volimir. Voy: Boriuoy, Budiuoy, Castouoy (lies Častowoy), Ho-
Strana 242
242 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 100/101/102/103 tiuoy, Nauoy, Pre-lduoy, Prediuoy, Protiuoy, Scorouoy, Stre- zinoy, Wratiwoy, Zbivog (g für y). Zlau, für weibliche Personen Zlaua, das beliebteste Wort für den zweiten Theil der Zusammensetzung, von Slawa, gloria: Boguzlau, — ua, Borizlaua, Bratrozlaua, Brecizlaus, Budizlau, — ua, Caslau (lies Časlaw), Domazlau, — ua, Dobrozlava, Dra- gozlaua, Drisizlau und Drsizlau, Hotezlau, Jarozlau, Iscizlau, — ua, Milozlaus, — aua, Mirozlau, — ua, Nozizlau (lies No- sislaw), Otazlauus, Predzlau, Pribizlau, — auec, — aua, Ra- dozlau, — aua, Sbizlaus, Sdezlaus, — aua, Sdizlau, Stanizlau, Stranslaua, Strezizlaua, Suezlau, Sudizlaua, Sulizlau, Suu- zlawa, Vaczlau, — ua, Vbizlau, — ua, Vladizlaus, Voyzlau, — ua, Vratizlaus, — aua, Vsezlau, Zbizlaus, Zdeslaus, Zobe- slaus (lies Soběslaw), Zuatozlau. Das Wort cest kommt in der Zusammensetzung viermal, gneu und teh dreimal, cray, mizl, nega, rad, sir zweimal, brod, del, god, lut, sizn, vest, vit gar nur einmal vor: Bolecest, Pribicest, Suecest, Vbicest. Jarogneu, Stoygneu, Zpitigneu. Bozteh, Voyteh, — ha, Vteh (lies Utěch). Cuzcray, Drsicray (Držikray). Ninomizl, Premizl. Mironega, Vbinega. Niega ist bei den Russen Weichlich- Verzärtlung. Sderad und Zderad, Vserad. Neusir, Vratisir (lies Wratižjr). Kusibrod (von kusiti, tenta vadum). Somodél (vielleicht samoděl). Brizgod (lies Brzhod). Zbilut. Dobrosizn (Dobrožizň). Dobrouest, Radouit. Mest, Vlast, Zud siehe oben unter Bog.1 Fremde Namen, die aber nicht so häufig als die einheimi- schen in diesem Nekrologio vorkommen, verkürzten und ver- änderten die Böhmen vor Alters schon eben so, wie sie es noch jetzt thun. Arnust ist Ernest, Gauel (Hawel) ist Gallus, Jacub Jacobus, Indrih (Gindřich) Heinrich, Karel Karl, Martin Mar- tinus, Micul Nicolaus, Mihalec Michael, Oldrih Udalrich, Pauel Paulus. Pabian ist Fabianus, Scepan Stephanus ; doch gewöhn- ten sie sich allmählich auch an das f, daher/ kommen hier Offo, Frum, Volframmus, Eufemia, Francardus, Fridericus vor, keit, 1 G III. 100 [241] a.
242 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 100/101/102/103 tiuoy, Nauoy, Pre-lduoy, Prediuoy, Protiuoy, Scorouoy, Stre- zinoy, Wratiwoy, Zbivog (g für y). Zlau, für weibliche Personen Zlaua, das beliebteste Wort für den zweiten Theil der Zusammensetzung, von Slawa, gloria: Boguzlau, — ua, Borizlaua, Bratrozlaua, Brecizlaus, Budizlau, — ua, Caslau (lies Časlaw), Domazlau, — ua, Dobrozlava, Dra- gozlaua, Drisizlau und Drsizlau, Hotezlau, Jarozlau, Iscizlau, — ua, Milozlaus, — aua, Mirozlau, — ua, Nozizlau (lies No- sislaw), Otazlauus, Predzlau, Pribizlau, — auec, — aua, Ra- dozlau, — aua, Sbizlaus, Sdezlaus, — aua, Sdizlau, Stanizlau, Stranslaua, Strezizlaua, Suezlau, Sudizlaua, Sulizlau, Suu- zlawa, Vaczlau, — ua, Vbizlau, — ua, Vladizlaus, Voyzlau, — ua, Vratizlaus, — aua, Vsezlau, Zbizlaus, Zdeslaus, Zobe- slaus (lies Soběslaw), Zuatozlau. Das Wort cest kommt in der Zusammensetzung viermal, gneu und teh dreimal, cray, mizl, nega, rad, sir zweimal, brod, del, god, lut, sizn, vest, vit gar nur einmal vor: Bolecest, Pribicest, Suecest, Vbicest. Jarogneu, Stoygneu, Zpitigneu. Bozteh, Voyteh, — ha, Vteh (lies Utěch). Cuzcray, Drsicray (Držikray). Ninomizl, Premizl. Mironega, Vbinega. Niega ist bei den Russen Weichlich- Verzärtlung. Sderad und Zderad, Vserad. Neusir, Vratisir (lies Wratižjr). Kusibrod (von kusiti, tenta vadum). Somodél (vielleicht samoděl). Brizgod (lies Brzhod). Zbilut. Dobrosizn (Dobrožizň). Dobrouest, Radouit. Mest, Vlast, Zud siehe oben unter Bog.1 Fremde Namen, die aber nicht so häufig als die einheimi- schen in diesem Nekrologio vorkommen, verkürzten und ver- änderten die Böhmen vor Alters schon eben so, wie sie es noch jetzt thun. Arnust ist Ernest, Gauel (Hawel) ist Gallus, Jacub Jacobus, Indrih (Gindřich) Heinrich, Karel Karl, Martin Mar- tinus, Micul Nicolaus, Mihalec Michael, Oldrih Udalrich, Pauel Paulus. Pabian ist Fabianus, Scepan Stephanus ; doch gewöhn- ten sie sich allmählich auch an das f, daher/ kommen hier Offo, Frum, Volframmus, Eufemia, Francardus, Fridericus vor, keit, 1 G III. 100 [241] a.
Strana 243
103/104 Sprache und ältern Literatur (1818) 243 wenn gleich Dalimil nach 80 Jahren noch immer Bedřich für Friedrich schreibt.1 §. 10. Böhmische Schriften des 13ten Jahrhunderts bis 1310. 1. An ihrer Spitze steht eine gereimte Legende von den 12 Aposteln,2 wovon sich aber nur ein kleines Fragment von 76 Versen auf einem Blatte Pergamen in der kais. Hofbibliothek zu Wien erhalten hat.3 Der sel. Fortunat Durich würde es im Anhange zu seiner Bibl. Slav. herausgegeben und mit No- ten erläutert haben, wenn er den Druck der ganzen Einleitung erlebt hätte. Da dieß Fragment ganz gewiß in die Mitte des 13ten Jahrhunderts hinauf reicht, und wir nichts älteres dieser Art kennen, so mag es hier nach einer sehr genauen Abschrift von Durichs Hand ganz stehen. Erste Seite, erste Kolumne. Nenys4 wiernych zzyrdecz sizny5 Prones mi .. lzie" uteczi /Hi musiu achz nerad rseczi O toho czizzarsie zlobie Jemus ne zzteklo pokobie Neb czos wzzwitye liute zwiersi Tey zzie ta zlob neprsimiersi. Jus iezzt on gmiel sneliutowal Chtye wzwiedyety kak zzie wzzchowal Gdys lesal matersi vbrsiusse As iako rseczi ne zzlussie Se yu cazal rozrsiezaty A chtye nato zzam hledaty . . . zapowiedne lose. 1 Po druhé a úplněji přepsal Podlažický nekrolog r. 1851 K. Klem- ming; jeho přepis je otištěn v knize Bedy Dudíka „Forschungen in Schweden für Mährens Geschichte“, str. 403—427. Srv. Fl 51 n. 2 Legenda o apoštolích. 3 Tabulae III. 4002. 4 Ve Flajšhansově otisku (v „Nejstarších památkách jazyka i pí- semnictví českého I., 1903, str. 162 v. 1—116): Nenye. 5 Flajšhans: síezny. 6 Flajšhans: nelzíe.
103/104 Sprache und ältern Literatur (1818) 243 wenn gleich Dalimil nach 80 Jahren noch immer Bedřich für Friedrich schreibt.1 §. 10. Böhmische Schriften des 13ten Jahrhunderts bis 1310. 1. An ihrer Spitze steht eine gereimte Legende von den 12 Aposteln,2 wovon sich aber nur ein kleines Fragment von 76 Versen auf einem Blatte Pergamen in der kais. Hofbibliothek zu Wien erhalten hat.3 Der sel. Fortunat Durich würde es im Anhange zu seiner Bibl. Slav. herausgegeben und mit No- ten erläutert haben, wenn er den Druck der ganzen Einleitung erlebt hätte. Da dieß Fragment ganz gewiß in die Mitte des 13ten Jahrhunderts hinauf reicht, und wir nichts älteres dieser Art kennen, so mag es hier nach einer sehr genauen Abschrift von Durichs Hand ganz stehen. Erste Seite, erste Kolumne. Nenys4 wiernych zzyrdecz sizny5 Prones mi .. lzie" uteczi /Hi musiu achz nerad rseczi O toho czizzarsie zlobie Jemus ne zzteklo pokobie Neb czos wzzwitye liute zwiersi Tey zzie ta zlob neprsimiersi. Jus iezzt on gmiel sneliutowal Chtye wzwiedyety kak zzie wzzchowal Gdys lesal matersi vbrsiusse As iako rseczi ne zzlussie Se yu cazal rozrsiezaty A chtye nato zzam hledaty . . . zapowiedne lose. 1 Po druhé a úplněji přepsal Podlažický nekrolog r. 1851 K. Klem- ming; jeho přepis je otištěn v knize Bedy Dudíka „Forschungen in Schweden für Mährens Geschichte“, str. 403—427. Srv. Fl 51 n. 2 Legenda o apoštolích. 3 Tabulae III. 4002. 4 Ve Flajšhansově otisku (v „Nejstarších památkách jazyka i pí- semnictví českého I., 1903, str. 162 v. 1—116): Nenye. 5 Flajšhans: síezny. 6 Flajšhans: nelzíe.
Strana 244
244 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 104/105 Onems as rseczi nemose Gdys kto wezme nezzmyzzl taky Jensto any mezi ptaky Any gie prsi hlupem zwiersiu Bywa achz zzam zzobie wiersiu. Zweite Kolumne. Wecze ale tdy chcziu tomu By neprawiecze nycomu Tak achz chczte by siwi byli By mi lekarzztwa dobyli Gims bych mohl dyetye gmiety Neb chcziu wssdy tu zztrazzti wzwidyety Justo ma iezzt maty gmiela Na porodye gdys mie gmiela Hi chcziu progity tu cziezztu Nato czos giezdye pomiezztu Zzlyssal zzem senu plachziucze Dyetyetem uzziluyucze Tohos zzie nykaks nezbawiu Bych newzwiedyel2 czo wem prawiu? Ktere sena gma uzzile Prsi nepocogiu te chwile Lekarsi dozzty mluwiwsse Proti4 tomu. wssaks nezbywsse Muzzichuy gmu napoy daty. Zweite Seite, erste Kolumne. Wtom miezztye ony lekarsi Tu sabu iaks wzzie byl wchwatyl Dachuy gmu. by yw wywratyl Inheds onu sabu wzdulu As zlo rseczi zle oplulu Wida. welmi zzie usiezze Rska moy tak mi zly ne chziezze Talik zzem byl liudem hrozen 1 Flajšhans: zztazzt. 2 Flajšhans: nezwiedyel. 3 Flajšhans: pawíu. 4 Flajšhans: Proty. 5 Flajšhans: tak moy.
244 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 104/105 Onems as rseczi nemose Gdys kto wezme nezzmyzzl taky Jensto any mezi ptaky Any gie prsi hlupem zwiersiu Bywa achz zzam zzobie wiersiu. Zweite Kolumne. Wecze ale tdy chcziu tomu By neprawiecze nycomu Tak achz chczte by siwi byli By mi lekarzztwa dobyli Gims bych mohl dyetye gmiety Neb chcziu wssdy tu zztrazzti wzwidyety Justo ma iezzt maty gmiela Na porodye gdys mie gmiela Hi chcziu progity tu cziezztu Nato czos giezdye pomiezztu Zzlyssal zzem senu plachziucze Dyetyetem uzziluyucze Tohos zzie nykaks nezbawiu Bych newzwiedyel2 czo wem prawiu? Ktere sena gma uzzile Prsi nepocogiu te chwile Lekarsi dozzty mluwiwsse Proti4 tomu. wssaks nezbywsse Muzzichuy gmu napoy daty. Zweite Seite, erste Kolumne. Wtom miezztye ony lekarsi Tu sabu iaks wzzie byl wchwatyl Dachuy gmu. by yw wywratyl Inheds onu sabu wzdulu As zlo rseczi zle oplulu Wida. welmi zzie usiezze Rska moy tak mi zly ne chziezze Talik zzem byl liudem hrozen 1 Flajšhans: zztazzt. 2 Flajšhans: nezwiedyel. 3 Flajšhans: pawíu. 4 Flajšhans: Proty. 5 Flajšhans: tak moy.
Strana 245
105/106/107 Sprache und altern Literatur (1818) 245 Tdy. gdystoy zzem byl porozen Tehdy mistrsi zzie zzezrsiewsse Dachuy gmu rsiechz iaks umiewsse Rskucz - russilzz tyem ieho crazzu S zzi nedosdal zzweho chzassu W toms hi wginem bludyw zzlepie Zly cral. kaza dyetye wzzklepie Lekarsom taynye zazdyecze Chzttnyel chowaty. A2 kyrmiecze Czo rsku pak oginey zlobie Musie za senu wzem zzobie. Zweite Kolumne. Nedawsse gi ginak zzteczi Kazachu hi zznym useczi Pronyes to miezzto zlatrana Zzlowe hi dnezz. latens rana Hi zzlowe tuse prsichzinu Tayna saba - polatynu Takese hi mistr Seneca Wyklada zzie. zzam zzie zzieca. Uwiechzssi zzwathy iacub zzlowe Chzinem trogie chztty3 hotowe Yus iemu pizzmo wydawa Podle tyechto trsi chztty prawa Gims zginych iezzt wieczi mnohem Pyrwe sdrsewe pozwan bohem Mezi wssiemi uchzennyky Pronesto zzlowe weliký / Druhe smu boh byl domowit Hi byl tyem wssdy wiecze mowit S ty* gho wssdy zzobu pozywal. Merkwürdig ist die ganz sonderbare, aber doch bestimmte Orthographie, wie sie in keiner andern alten Handschrift gefun- den wird. 5 1 Flajšhans: Chzctnýe. 2 Flajšhans: a. 3 Flajšhans: chzcty. 4 Flajšhans: chzety. Flajšhans: Iey.
105/106/107 Sprache und altern Literatur (1818) 245 Tdy. gdystoy zzem byl porozen Tehdy mistrsi zzie zzezrsiewsse Dachuy gmu rsiechz iaks umiewsse Rskucz - russilzz tyem ieho crazzu S zzi nedosdal zzweho chzassu W toms hi wginem bludyw zzlepie Zly cral. kaza dyetye wzzklepie Lekarsom taynye zazdyecze Chzttnyel chowaty. A2 kyrmiecze Czo rsku pak oginey zlobie Musie za senu wzem zzobie. Zweite Kolumne. Nedawsse gi ginak zzteczi Kazachu hi zznym useczi Pronyes to miezzto zlatrana Zzlowe hi dnezz. latens rana Hi zzlowe tuse prsichzinu Tayna saba - polatynu Takese hi mistr Seneca Wyklada zzie. zzam zzie zzieca. Uwiechzssi zzwathy iacub zzlowe Chzinem trogie chztty3 hotowe Yus iemu pizzmo wydawa Podle tyechto trsi chztty prawa Gims zginych iezzt wieczi mnohem Pyrwe sdrsewe pozwan bohem Mezi wssiemi uchzennyky Pronesto zzlowe weliký / Druhe smu boh byl domowit Hi byl tyem wssdy wiecze mowit S ty* gho wssdy zzobu pozywal. Merkwürdig ist die ganz sonderbare, aber doch bestimmte Orthographie, wie sie in keiner andern alten Handschrift gefun- den wird. 5 1 Flajšhans: Chzctnýe. 2 Flajšhans: a. 3 Flajšhans: chzcty. 4 Flajšhans: chzety. Flajšhans: Iey.
Strana 246
246 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 107/108/109 s = ž: lose lies lože, sena lies žena. rs = rž oder ř: rseczi lies řeci. zz = s: nezzmyzzl lies nesmysl. chz = č: chzazzu lies času, achz lies ač. Für unser wětssj wird wiechzssi, aber auch wieczi ge- schrieben. Sonst ist cz = c: czo lies co. Die Verkürzung der Conjunction že, wie hier in s neliuto- wal anstatt že neliutowal, s zzi für že sy, daß du, s drsewe für že dřewe (dřjwe), s mu für že mu, s ty für že tý (ten), daß der, ist sonst selbst in Versen ganz ungewöhnlich. Tdy ist unser tedy, chczte unser chcete. Der Conjunction i (y) wird unnothig ein h vorgesetzt, wie man damals oft holus, hostium für olus, ostium schrieb. Hi ist also wie i zu lesen. Zzwathy für swaty ist eine gleiche Unart. In zzyrdecz, kyrmiecze, pyrwe wird das y ohne Noth vor dem r eingeschaltet./ In wzzwitye, wzwidiety ließ der Schreiber das e nach wi aus. Aber uchzennyk (jetzt učedlnjk) erscheint in der alten Gestalt ohne Einschaltung des dl. Das tiefere flüssige iu ist anstatt des jüngern i in liute, liuto- wal, brsiussie, liudem zu finden; ferner in den Flexionen und zwar im Local zwiersiu, nepocogiu; im Accusativ yu, yus, yu- sto; im Gerundiv plachziucze, uzziluyucze. In der 1ten Person des Präsens steht iu für i oder jm: musiu (lies mussiu) für musjm, chcziu für chci, wiersiu, zbawiu, prawiu für wěřjm, zbawjm, prawjm. yw anstatt yu scheint ein Schreibfehler zu sein. Für das om des Instrumentals hatten die Böhmen schon damals em: chzinem, bohem. Der Dativ wem für wam kommt auch im Dalimil vor. In dem verkürzten gmu (aus gemu) muſs das g noch hörbar gewesen sein, wenn ein Vocal vorherging, da- her ward diesem noch ein y angehängt: muzzichuy gmu, dachuy gmu. So steht auch gdystoy zzem für kdyžto gsem. Wir lernen auch aus diesem Fragmente, worin alle gereimten Zeilen aus vier Trochäen oder aus acht Sylben bestehen, die älteste Versart kennen, die bis auf unsere Zeiten noch immer die beliebteste blieb. / 2. Ein nur auf einer Seite beschriebenes Blatt Pergamen1 kam zufällig in die Hände des Hrn. Linda, der es zu schätzen wußte. Es enthält die Klage eines Verliebten an den Ufern der Moldau in Prosa. Der Dichter wendet sich an die hohe und feste Burg Wischehrad: 1 Píseň Vyšehradská. Padělek z XIX. století.
246 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 107/108/109 s = ž: lose lies lože, sena lies žena. rs = rž oder ř: rseczi lies řeci. zz = s: nezzmyzzl lies nesmysl. chz = č: chzazzu lies času, achz lies ač. Für unser wětssj wird wiechzssi, aber auch wieczi ge- schrieben. Sonst ist cz = c: czo lies co. Die Verkürzung der Conjunction že, wie hier in s neliuto- wal anstatt že neliutowal, s zzi für že sy, daß du, s drsewe für že dřewe (dřjwe), s mu für že mu, s ty für že tý (ten), daß der, ist sonst selbst in Versen ganz ungewöhnlich. Tdy ist unser tedy, chczte unser chcete. Der Conjunction i (y) wird unnothig ein h vorgesetzt, wie man damals oft holus, hostium für olus, ostium schrieb. Hi ist also wie i zu lesen. Zzwathy für swaty ist eine gleiche Unart. In zzyrdecz, kyrmiecze, pyrwe wird das y ohne Noth vor dem r eingeschaltet./ In wzzwitye, wzwidiety ließ der Schreiber das e nach wi aus. Aber uchzennyk (jetzt učedlnjk) erscheint in der alten Gestalt ohne Einschaltung des dl. Das tiefere flüssige iu ist anstatt des jüngern i in liute, liuto- wal, brsiussie, liudem zu finden; ferner in den Flexionen und zwar im Local zwiersiu, nepocogiu; im Accusativ yu, yus, yu- sto; im Gerundiv plachziucze, uzziluyucze. In der 1ten Person des Präsens steht iu für i oder jm: musiu (lies mussiu) für musjm, chcziu für chci, wiersiu, zbawiu, prawiu für wěřjm, zbawjm, prawjm. yw anstatt yu scheint ein Schreibfehler zu sein. Für das om des Instrumentals hatten die Böhmen schon damals em: chzinem, bohem. Der Dativ wem für wam kommt auch im Dalimil vor. In dem verkürzten gmu (aus gemu) muſs das g noch hörbar gewesen sein, wenn ein Vocal vorherging, da- her ward diesem noch ein y angehängt: muzzichuy gmu, dachuy gmu. So steht auch gdystoy zzem für kdyžto gsem. Wir lernen auch aus diesem Fragmente, worin alle gereimten Zeilen aus vier Trochäen oder aus acht Sylben bestehen, die älteste Versart kennen, die bis auf unsere Zeiten noch immer die beliebteste blieb. / 2. Ein nur auf einer Seite beschriebenes Blatt Pergamen1 kam zufällig in die Hände des Hrn. Linda, der es zu schätzen wußte. Es enthält die Klage eines Verliebten an den Ufern der Moldau in Prosa. Der Dichter wendet sich an die hohe und feste Burg Wischehrad: 1 Píseň Vyšehradská. Padělek z XIX. století.
Strana 247
109/110 Sprache und ältern Literatur (1818) 247 Ha ty naaszye sluncze Vysegrade twrd. Ty smyelye y hrdye na przyekrzye stoiyesz na skaalye stoiyesy! vsyem czyuzyem postrah. Die darunter fließende Moldau durfte in der Schilderung nicht ausbleiben: Pod tobu rzieka bystra valye sye valye sye rzieka vhltaua yara po kraiyu rzyeky vhltauy czysty stoyie syela hurastya pohladeczek mil In schattigen kühlen Gebüschen singt die Nachtigall bald fröhlich, bald traurig : Tu slauyeczek malyi veselo pyeye pyeye y mutno." kako3 Trdeczko radost, zzyal yeho czyuye. Dieß stimmt das Herz zu ähnlichen Empfindungen, zur Freude und zum Leide. Der Liebende wünscht sich eine Nachti- gall zu sein, um zu seiner theuren Schönen (draha, liepa) flie- gen zu können: Kezz yazysm slauieczek v zelenem luzye. Rucze byh tamo leczal kdye draha hodye veczerem pozdnoy Wo alles Liebe erwecket, jedes lebende Geschöpf nach ihr sich sehnt, seufzet und klaget der arme Sänger: 1 Hanka (v.n.): „na přiekře stogiessi“. 2 Dobrovský: veselo pyeye y mutno. Teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 401 poznamenal: „S. 109. Zeile 3 von unten ist pyeye nach veselo einzuschalten“. V Mus. výt. za veselo udělal kolmou čáru a po pravé straně připsal: pyeye. 3 Hanka: iako.
109/110 Sprache und ältern Literatur (1818) 247 Ha ty naaszye sluncze Vysegrade twrd. Ty smyelye y hrdye na przyekrzye stoiyesz na skaalye stoiyesy! vsyem czyuzyem postrah. Die darunter fließende Moldau durfte in der Schilderung nicht ausbleiben: Pod tobu rzieka bystra valye sye valye sye rzieka vhltaua yara po kraiyu rzyeky vhltauy czysty stoyie syela hurastya pohladeczek mil In schattigen kühlen Gebüschen singt die Nachtigall bald fröhlich, bald traurig : Tu slauyeczek malyi veselo pyeye pyeye y mutno." kako3 Trdeczko radost, zzyal yeho czyuye. Dieß stimmt das Herz zu ähnlichen Empfindungen, zur Freude und zum Leide. Der Liebende wünscht sich eine Nachti- gall zu sein, um zu seiner theuren Schönen (draha, liepa) flie- gen zu können: Kezz yazysm slauieczek v zelenem luzye. Rucze byh tamo leczal kdye draha hodye veczerem pozdnoy Wo alles Liebe erwecket, jedes lebende Geschöpf nach ihr sich sehnt, seufzet und klaget der arme Sänger: 1 Hanka (v.n.): „na přiekře stogiessi“. 2 Dobrovský: veselo pyeye y mutno. Teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 401 poznamenal: „S. 109. Zeile 3 von unten ist pyeye nach veselo einzuschalten“. V Mus. výt. za veselo udělal kolmou čáru a po pravé straně připsal: pyeye. 3 Hanka: iako.
Strana 248
248 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 110/111/385/386 Kdyzz vsye milost budye vsyeliky ziuok velim snabzenstuyem yeie zyelye Yaz neboszczyek tuziu po tobye liepa, pomyluy hu. Nach hu würde wohl eho folgen, also pomyluy hudeho, erbarme dich des armen. Syela hurastya ist sehr dunkel. Soll es etwa sjla chwrastj, eine Menge Gesträuch, heißen? Was wir chrast nennen, ist im Slawonischen chwrast, und chwrastja wäre der alte Genitiv von dem Collectiv chwrastje. Zwischen radost, zzyal, Freude und Leid, sollte doch ein y / stehen. In Snabzenstuye, so wie sonst, steht u für w, also snab- zenstwie, Aufmerksamkeit, Sorge, von snabděti, acht geben, betrachten. Ziuok lies žiwok, ein lebendes Wesen, daher žiwůček und žiwočich. ysm ist aus yesm verkürzt, für das jetzige gsem. yeie ist der alte weibliche Genitiv, wovon das Adjectiv ihr, abgeleitet ist. tuzyu ist die erste Person von tužiti, jetzt taužjm, taužiti. leczal steht für letial. Alles übrige ist verständlich. 2. b.2 Eine Sammlung lyrisch-epischer ungereimter Natio- nalgesänge," die alles übertreffen, was man bisher von alten Gedichten aufgefunden, wovon sich aber nur 12 ganze Blättchen Pergamen in 12. und 2 schmale Streifchen erhalten haben. Hr. Wenzel Hanka, nachdem er den rühmlichen Entschluß, unsre alten Gedichte / herauszugeben, gefaßt, und mit dem ersten Bändchen schon ausgeführt hatte,4 war so glücklich, diese schätzbaren Überreste in einer Kammer an der Kirche zu Königinhof unter verworfenen Papieren zu entdecken und vom nahen Untergange zu retten, zu deren Ausgabe schon Anstalt getroffen wird. Nach der Schrift zu urtheilen, fällt die Samm- gegj, 1 Po prvé otiskl V. Hanka v I. dílu „Starobylých skládání“ r. 1817, str. 200—201. Srv. G III. 392 [430] a pz. 11. 2 Celou tuto část (od slov: „Eine Sammlung lyrisch-epischer...“ až po „böhmischen Gedichte S. X. XI. XII.“) otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 385—390 s podotčením: „Zur S. 109. 111. Zwischen 1 und 2, oder zwischen 2 und 3 ist einzuschalten:“. 3 Královédvorský rukopis. Padělek z XIX. století. 4 Starobylá skládánie, 1817.
248 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 110/111/385/386 Kdyzz vsye milost budye vsyeliky ziuok velim snabzenstuyem yeie zyelye Yaz neboszczyek tuziu po tobye liepa, pomyluy hu. Nach hu würde wohl eho folgen, also pomyluy hudeho, erbarme dich des armen. Syela hurastya ist sehr dunkel. Soll es etwa sjla chwrastj, eine Menge Gesträuch, heißen? Was wir chrast nennen, ist im Slawonischen chwrast, und chwrastja wäre der alte Genitiv von dem Collectiv chwrastje. Zwischen radost, zzyal, Freude und Leid, sollte doch ein y / stehen. In Snabzenstuye, so wie sonst, steht u für w, also snab- zenstwie, Aufmerksamkeit, Sorge, von snabděti, acht geben, betrachten. Ziuok lies žiwok, ein lebendes Wesen, daher žiwůček und žiwočich. ysm ist aus yesm verkürzt, für das jetzige gsem. yeie ist der alte weibliche Genitiv, wovon das Adjectiv ihr, abgeleitet ist. tuzyu ist die erste Person von tužiti, jetzt taužjm, taužiti. leczal steht für letial. Alles übrige ist verständlich. 2. b.2 Eine Sammlung lyrisch-epischer ungereimter Natio- nalgesänge," die alles übertreffen, was man bisher von alten Gedichten aufgefunden, wovon sich aber nur 12 ganze Blättchen Pergamen in 12. und 2 schmale Streifchen erhalten haben. Hr. Wenzel Hanka, nachdem er den rühmlichen Entschluß, unsre alten Gedichte / herauszugeben, gefaßt, und mit dem ersten Bändchen schon ausgeführt hatte,4 war so glücklich, diese schätzbaren Überreste in einer Kammer an der Kirche zu Königinhof unter verworfenen Papieren zu entdecken und vom nahen Untergange zu retten, zu deren Ausgabe schon Anstalt getroffen wird. Nach der Schrift zu urtheilen, fällt die Samm- gegj, 1 Po prvé otiskl V. Hanka v I. dílu „Starobylých skládání“ r. 1817, str. 200—201. Srv. G III. 392 [430] a pz. 11. 2 Celou tuto část (od slov: „Eine Sammlung lyrisch-epischer...“ až po „böhmischen Gedichte S. X. XI. XII.“) otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 385—390 s podotčením: „Zur S. 109. 111. Zwischen 1 und 2, oder zwischen 2 und 3 ist einzuschalten:“. 3 Královédvorský rukopis. Padělek z XIX. století. 4 Starobylá skládánie, 1817.
Strana 249
386/387 Sprache und ältern Literatur (1818) 249 lung zwischen die Jahre 1290 und 1310. Einige von den Gedich- ten sind in Rücksicht ihres Ursprunges auch wohl noch älter. Desto mehr ist der unersetzliche Verlust von dem bei weitem größern Theile derselben zu bedauern. Die ganze Sammlung bestand aus drei Büchern, wie man aus den Überschriften der übrig gebliebenen Kapitel des dritten Buches, da das 26te, 27te und 28te genannt werden, sicher schließen kann. Das erste Buch mochte etwa gereimten Liedern geistlichen Inhalts, das zweite vielleicht längern Gedichten, und das ganze dritte kürzern ungereimten Volksliedern gewidmet gewesen sein. Wenn jedes von den abgängigen 25 Kapiteln auch nur 2 Gedichte enthielt, so sind blos vom dritten Buche 50 Gedichte in Verlust gerathen. Aus dem Überreste des abgeschnittenen ersten Gedichts läßt sich dessen Inhalt gar nicht angeben. Das zweitel fängt an: Zuola B . . 2 ver/muthlich Boleslaw. Davon hat sich doch noch die zweite Hälfte erhalten. Wyhoň Dub fordert den Her- zog Udalrich auf, die Polen aus Prag zu vertreiben. Es gelang ihm im J. 1003. Das dritte3 hebt an: ai ti slunce ai sluneczko tili si zalostiuo4 Beneß, Hermanns Sohn, vertreibt die Sachsen aus Böhmen, die von Görlitz bis an die Trosken vordrangen. Dieß geschah im J. 1281. Mit den Worten: zuiestuiu uam pouiest ueleslaunu* o uelikich potkach lutich boiech" beginnt das vierte Lied,7 worin Jaroslaw's Sieg über die Tataren bei Olmütz besungen wird. Da Kublai im J. 1241 noch nicht Groß-Chan war, und der Erschlagene im Gedichte Kublai's 1 Oldřich a Boleslav. 2 Ve vydání Hankově (Rukopis Králodvorský. Sebrání lyricko-epic- kých Národních zpěvů. Starobylých skládání Díl zvláštní. Vydán od Vác- lava Hanky. V Praze 1819) na konci knihy: „První odřezek“. 3 Beneš Hermanóv. 4 V Hankově vyd. str. 6. 5 Dobrovský: veleslaunu. 6 V Hankově vyd. str. 14. O velikých bojech křestan s Tatary (Jaroslav). 7
386/387 Sprache und ältern Literatur (1818) 249 lung zwischen die Jahre 1290 und 1310. Einige von den Gedich- ten sind in Rücksicht ihres Ursprunges auch wohl noch älter. Desto mehr ist der unersetzliche Verlust von dem bei weitem größern Theile derselben zu bedauern. Die ganze Sammlung bestand aus drei Büchern, wie man aus den Überschriften der übrig gebliebenen Kapitel des dritten Buches, da das 26te, 27te und 28te genannt werden, sicher schließen kann. Das erste Buch mochte etwa gereimten Liedern geistlichen Inhalts, das zweite vielleicht längern Gedichten, und das ganze dritte kürzern ungereimten Volksliedern gewidmet gewesen sein. Wenn jedes von den abgängigen 25 Kapiteln auch nur 2 Gedichte enthielt, so sind blos vom dritten Buche 50 Gedichte in Verlust gerathen. Aus dem Überreste des abgeschnittenen ersten Gedichts läßt sich dessen Inhalt gar nicht angeben. Das zweitel fängt an: Zuola B . . 2 ver/muthlich Boleslaw. Davon hat sich doch noch die zweite Hälfte erhalten. Wyhoň Dub fordert den Her- zog Udalrich auf, die Polen aus Prag zu vertreiben. Es gelang ihm im J. 1003. Das dritte3 hebt an: ai ti slunce ai sluneczko tili si zalostiuo4 Beneß, Hermanns Sohn, vertreibt die Sachsen aus Böhmen, die von Görlitz bis an die Trosken vordrangen. Dieß geschah im J. 1281. Mit den Worten: zuiestuiu uam pouiest ueleslaunu* o uelikich potkach lutich boiech" beginnt das vierte Lied,7 worin Jaroslaw's Sieg über die Tataren bei Olmütz besungen wird. Da Kublai im J. 1241 noch nicht Groß-Chan war, und der Erschlagene im Gedichte Kublai's 1 Oldřich a Boleslav. 2 Ve vydání Hankově (Rukopis Králodvorský. Sebrání lyricko-epic- kých Národních zpěvů. Starobylých skládání Díl zvláštní. Vydán od Vác- lava Hanky. V Praze 1819) na konci knihy: „První odřezek“. 3 Beneš Hermanóv. 4 V Hankově vyd. str. 6. 5 Dobrovský: veleslaunu. 6 V Hankově vyd. str. 14. O velikých bojech křestan s Tatary (Jaroslav). 7
Strana 250
250 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 387/388 Sohn genannt wird, so muß der Dichter nach der Begebenheit, also nach 1241 gelebt haben. Des fünften1 Inhalt gibt schon der Anfang an: Neklan kaze wstati kuoinie kaze kniezeciemi sloui protiw Vlaslauu wstachu woie." Neklans Feldherr, den Dalimil Sstjr nennt, heiß3t hier Ces- timir, Cmir. Die Begebenheit fällt ins 9te Jahrhundert. Im sechsten3 wird ! ein Turnier am Hofe eines Fürsten jenseits der Elbe beschrieben: znamenaite starzi mladi o potkach i o siedani biese druhdi kniez zalabski kniez slauni bohati dobri." Das siebente5 besingt zweier böhmichen Helden Zaboi und Slauoi Unternehmen, den Feind aus dem Lande zu jagen. Es wird darin eines frühern Dichters Lumir gedacht, von dem es heißt: . . . . iako lumir ki sloui i pieniem biese pohibal Visehrad i wsie wlasti." Es beginnt mit den Worten: Sczrna lesa uistupuie" skala na skalu uistupi silni zaboi obzira kraiini na wsie strani." Nebst diesen längern Gedichten, in denen, nenne man sie poetische Sagen, Romanzen, Balladen, oder wie man will, der Ton des nationalen Volksliedes nicht zu verkennen ist, sind noch 1 O vicestvie nad Vlaslavem (Čestmír). 2 V Hankově vyd. 38, 40. 3 O slavném sědání (Ludiše a Lubor). 4 V Hankově vydání str. 60. 5 O velikém pobití (Záboj). 6 V Hankově vyd. str. 76. 7 Dobrovský: vistupuie. 8 V Hankově vydání str. 72.
250 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 387/388 Sohn genannt wird, so muß der Dichter nach der Begebenheit, also nach 1241 gelebt haben. Des fünften1 Inhalt gibt schon der Anfang an: Neklan kaze wstati kuoinie kaze kniezeciemi sloui protiw Vlaslauu wstachu woie." Neklans Feldherr, den Dalimil Sstjr nennt, heiß3t hier Ces- timir, Cmir. Die Begebenheit fällt ins 9te Jahrhundert. Im sechsten3 wird ! ein Turnier am Hofe eines Fürsten jenseits der Elbe beschrieben: znamenaite starzi mladi o potkach i o siedani biese druhdi kniez zalabski kniez slauni bohati dobri." Das siebente5 besingt zweier böhmichen Helden Zaboi und Slauoi Unternehmen, den Feind aus dem Lande zu jagen. Es wird darin eines frühern Dichters Lumir gedacht, von dem es heißt: . . . . iako lumir ki sloui i pieniem biese pohibal Visehrad i wsie wlasti." Es beginnt mit den Worten: Sczrna lesa uistupuie" skala na skalu uistupi silni zaboi obzira kraiini na wsie strani." Nebst diesen längern Gedichten, in denen, nenne man sie poetische Sagen, Romanzen, Balladen, oder wie man will, der Ton des nationalen Volksliedes nicht zu verkennen ist, sind noch 1 O vicestvie nad Vlaslavem (Čestmír). 2 V Hankově vyd. 38, 40. 3 O slavném sědání (Ludiše a Lubor). 4 V Hankově vydání str. 60. 5 O velikém pobití (Záboj). 6 V Hankově vyd. str. 76. 7 Dobrovský: vistupuie. 8 V Hankově vydání str. 72.
Strana 251
388/389 Sprache und ältern Literatur (1818) 251 acht kleinere in dem erhaltenen Fragmente ganz, und vom neun- ten nur der Anfang zakrakocil w hradie wr ...2 zu lesen. Sie sind voll Zartheit und Anmuth. Auch als Probe der alten / Ortho- graphie mögen die ersten Verse eines jeden hier stehen: a.3 Poletoua holub se drzieua na drzieuo4 zalostno5 wrka.6 b.7 Vieie uietrzieczek s kniezeckich lesow.8 c.9 Ide ma mila na iahody na zelena borka.10 d.11 Biehase ielen po horach po wlasti poskakoua." Ach ty roze krasna roze e.13 ciemu si mnie rozkwetla 15 rozkwetuci14 pomrzla." f.16 W sirem poli dubec stoii na dubci zezhulice.17 g.18 Ach wi lesi tmaui lesi lesi miletinsti.19 h.2°Pleie dieua konopie u panskeho sada.21 Hanka: zakrakocie. 2 V Hankově vyd. str. 118. Zbyhoň. Dobrovský: drzeuo; Hanka: drsieuo. Hanka: zalostiuo. 6 V Hankově vyd. str. 94. 7 Skřivánek. 8 V Hankově vyd. str. 104. 9 Jahody. 10 V Hankově vyd. str. 106. 11 Jelen. 12 V Hankově vyd. str. 110. 13 Róže. 14 Hanka: „ciě siranie rozkwetla rozkuetausi“. 15. V Hankově vyd. str. 114. 16 Žežhulice. 17 V Hankově vyd. str. 114. 18 Opuštěná. 19 Tyto dva verše otiskl Dobrovský teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 402 (s chybným „miletinsii“ místo „miletinsti“): „S. 389. Z. 16 soll stehen: g. Ach wi lesi tmaui lesi lesi miletinsii. Dann erst h. Pleie dieua konopie“. V Mus. výt. opravil na: miletinsti. 20 Dobrovský: g. — Kytice. 21 V Hankově vyd. str. 118. 4 5 1 3
388/389 Sprache und ältern Literatur (1818) 251 acht kleinere in dem erhaltenen Fragmente ganz, und vom neun- ten nur der Anfang zakrakocil w hradie wr ...2 zu lesen. Sie sind voll Zartheit und Anmuth. Auch als Probe der alten / Ortho- graphie mögen die ersten Verse eines jeden hier stehen: a.3 Poletoua holub se drzieua na drzieuo4 zalostno5 wrka.6 b.7 Vieie uietrzieczek s kniezeckich lesow.8 c.9 Ide ma mila na iahody na zelena borka.10 d.11 Biehase ielen po horach po wlasti poskakoua." Ach ty roze krasna roze e.13 ciemu si mnie rozkwetla 15 rozkwetuci14 pomrzla." f.16 W sirem poli dubec stoii na dubci zezhulice.17 g.18 Ach wi lesi tmaui lesi lesi miletinsti.19 h.2°Pleie dieua konopie u panskeho sada.21 Hanka: zakrakocie. 2 V Hankově vyd. str. 118. Zbyhoň. Dobrovský: drzeuo; Hanka: drsieuo. Hanka: zalostiuo. 6 V Hankově vyd. str. 94. 7 Skřivánek. 8 V Hankově vyd. str. 104. 9 Jahody. 10 V Hankově vyd. str. 106. 11 Jelen. 12 V Hankově vyd. str. 110. 13 Róže. 14 Hanka: „ciě siranie rozkwetla rozkuetausi“. 15. V Hankově vyd. str. 114. 16 Žežhulice. 17 V Hankově vyd. str. 114. 18 Opuštěná. 19 Tyto dva verše otiskl Dobrovský teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 402 (s chybným „miletinsii“ místo „miletinsti“): „S. 389. Z. 16 soll stehen: g. Ach wi lesi tmaui lesi lesi miletinsii. Dann erst h. Pleie dieua konopie“. V Mus. výt. opravil na: miletinsti. 20 Dobrovský: g. — Kytice. 21 V Hankově vyd. str. 118. 4 5 1 3
Strana 252
252 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 389/390/111/112 Wen sollten diese kleinen Proben nach dem vortrefflichen Ganzen, das sich durch Leichtigkeit des Vortrags, Reinheit und Correctheit der Sprache, durch Kraft und Anmuth auszeichnet, nicht lüstern machen ? Die Erklärung dunkler oder ganz unver- ständlicher Wörter überlassen wir dem Herausgeber, und be- merken nur, daß hier welche vorkommen, die in andern alten böhmischen Schriften nicht zu finden sind. Luna / ist der Mond, wie im Altslawonischen, chrabrost die Tapferkeit, iarota Hef- tigkeit, Zorn, tuca der Hagel, wie noch in andern Mundarten, vtery ist der zweite, daher das noch übliche vteri, auteri der Dienstag, als der zweite Tag nach dem Sonntage. Drseuo hat im Plural drseuesa. Nedoziram ist das Participium passivum1 im Präsens. Cie ist wohl wie če zu lesen, da der Slowak noch čo spricht, und auch der Böhme in nač, proč, zač, načež, pročež, začež č und če für sein co gebraucht, und selbst die übrigen Endungen (čeho, čemu, čem, čjm) noch auf če zurückführen. Eine größere Probe der Orthographie aus dem angezeigten Fragment gab Hr. Hanka in dem 2ten Theile der alten böh- mischen Gedichte2 S. X. XI. XII.3 /3. Ein Brief, vom Himmel4 in die Stadt Galatan gesandt, ein Fragment auf einem Blatte Pergamen, welches Herr Gott- fried Dlabač, Bibliothekar im Stifte Strahow zu Prag, glück- lich gerettet hat.5 Die Orthographie kommt schon derjenigen näher, die man in spätern Handschriften findet, wie man es aus der kleinen Probe ersehen kann: Kteryz knyez nebude czysty prszyed swymy lyudmy epi- stoli me a nepokazyu we wsech ny vmyestech bude suſzen. — Hospodyn nasz drzewnyem letye poslal vmyesto Galatan yakz yaz petr byskupstwye prszygals — a proto aby lepe wyerzyly yaz petr prszysahagyu“ skyrzye mocz bozyu y Gezu Krysta syna — ze tato epistola nenye geho a skyrzye swatu trogyczyus 1 Dobrovský tiskovou chybou: possivum. V Mus. výt. str. 390 opra- vil na: passivum. 2 Starobylá skládánie II. (1818). 3 Dobrovský: X. XI. 4 List s nebe. 5 ČČM LXIII. (1889) str. 439. 6 Dobrovský: prsygal, ježto však v otisku v G II. 72 [96] tiskne správné: prszygal a stejně tak i v rozboru pravopisu v G III. 112 [253], stalo se tak chybou tiskovou. 7 Dobrovský: prsysahagyu, opět chybou tiskovou, neboť v G II. správně: prszysahagyu. 72 [96] 8 V G II. 72 [96] transkribuje Dobrovský: trogyciu, ale v Mus. výt. 2. opravil na: trogycyu; u Patery: trogýcýu.
252 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 389/390/111/112 Wen sollten diese kleinen Proben nach dem vortrefflichen Ganzen, das sich durch Leichtigkeit des Vortrags, Reinheit und Correctheit der Sprache, durch Kraft und Anmuth auszeichnet, nicht lüstern machen ? Die Erklärung dunkler oder ganz unver- ständlicher Wörter überlassen wir dem Herausgeber, und be- merken nur, daß hier welche vorkommen, die in andern alten böhmischen Schriften nicht zu finden sind. Luna / ist der Mond, wie im Altslawonischen, chrabrost die Tapferkeit, iarota Hef- tigkeit, Zorn, tuca der Hagel, wie noch in andern Mundarten, vtery ist der zweite, daher das noch übliche vteri, auteri der Dienstag, als der zweite Tag nach dem Sonntage. Drseuo hat im Plural drseuesa. Nedoziram ist das Participium passivum1 im Präsens. Cie ist wohl wie če zu lesen, da der Slowak noch čo spricht, und auch der Böhme in nač, proč, zač, načež, pročež, začež č und če für sein co gebraucht, und selbst die übrigen Endungen (čeho, čemu, čem, čjm) noch auf če zurückführen. Eine größere Probe der Orthographie aus dem angezeigten Fragment gab Hr. Hanka in dem 2ten Theile der alten böh- mischen Gedichte2 S. X. XI. XII.3 /3. Ein Brief, vom Himmel4 in die Stadt Galatan gesandt, ein Fragment auf einem Blatte Pergamen, welches Herr Gott- fried Dlabač, Bibliothekar im Stifte Strahow zu Prag, glück- lich gerettet hat.5 Die Orthographie kommt schon derjenigen näher, die man in spätern Handschriften findet, wie man es aus der kleinen Probe ersehen kann: Kteryz knyez nebude czysty prszyed swymy lyudmy epi- stoli me a nepokazyu we wsech ny vmyestech bude suſzen. — Hospodyn nasz drzewnyem letye poslal vmyesto Galatan yakz yaz petr byskupstwye prszygals — a proto aby lepe wyerzyly yaz petr prszysahagyu“ skyrzye mocz bozyu y Gezu Krysta syna — ze tato epistola nenye geho a skyrzye swatu trogyczyus 1 Dobrovský tiskovou chybou: possivum. V Mus. výt. str. 390 opra- vil na: passivum. 2 Starobylá skládánie II. (1818). 3 Dobrovský: X. XI. 4 List s nebe. 5 ČČM LXIII. (1889) str. 439. 6 Dobrovský: prsygal, ježto však v otisku v G II. 72 [96] tiskne správné: prszygal a stejně tak i v rozboru pravopisu v G III. 112 [253], stalo se tak chybou tiskovou. 7 Dobrovský: prsysahagyu, opět chybou tiskovou, neboť v G II. správně: prszysahagyu. 72 [96] 8 V G II. 72 [96] transkribuje Dobrovský: trogyciu, ale v Mus. výt. 2. opravil na: trogycyu; u Patery: trogýcýu.
Strana 253
112/113 Sprache und ältern Literatur (1818) 253 psana ruku lyudsku ale poslana gest od Boha ssedmeho trona. Wnedelyu stworzen gest wesz swiet. —1 Hier gilt also cz für c und č, sz für ss, wie noch bei den Pohlen, z für z und ž. Der Schreiber macht einen Unterschied zwischen dem mildern rz nach einem Vocal und dem härtern rsz, welches nach p und andern härtern Mitlautern stehet: stworzen, prszygal. yaz ist gá, ich. In der Probe, die uns Fr. Tomsa in seiner böhm. Chrestomathie? aus diesem Briefe gegeben hat, kommt buoh für boh, nakyrmyl für nakrmil, so wie hier skyrzye anstatt skrze vor. Auf Jahrmärkten wird dieser Brief in deutscher Sprache noch verkauft. Auch böhmisch mag er gedruckt worden sein, da im Index verbotener Bücher ein solcher Brief dreimal im Anhange3 angeführet wird, einmal unter List prstem / Bo- žjm psaný, dann unter Spis, und endlich unter Weypis. 4. Ein Fragment von einer gereimten Leidensgeschichte€ entdeckte vor mehrern Jahren Hr. Dominikus Kinsky, Priester der frommen Schulen,5 auf 2 von unten beschnittenen Perga- menblättchen, die zum Einbinden eines Buches verbraucht wor- den sind.“ Die Orthographie darin kommt der im XIV. Jahr- hundert üblichen ganz nahe. Schade, daß nicht alles mehr zu lesen ist. Erstes Blatt. Seite 1. Kolumne 1. Mnye stebu otczye zgyednane y byly wyecz tako ssebu. yako sem yaz otczye stebu. gehozto newyerny nemnye. bych wnych gsa a ty wemnye. 1 Srovn. s otiskem Adolfa Patery v ČČM LXIII. str. 446a, 447a. 2 „Über die Veränderungen der čechischen Sprache, nebst einer čechischen Chrestomathie seit dem dreizehnten Jahrhunderte bis jetzt." Prag, 1805, str. 65. 3 In: Appendix de foliolis, et pagellis abolendis tum manuscriptis, tum typis datis. (Nečíslován.) 4 Umučení (Kinského). 5 Dobrovský: Benignus K. . Teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 401 opravil: „S. 113. Z. 4. ist statt Benignus K. zu lesen Domini- kus Kinsky, Priester der frommen Schulen.“ V Mus. výt. slovo Benignus přeškrtl a nad textem napsal: Dominikus. 6 Dnes je tento rukopis nezvěstný.
112/113 Sprache und ältern Literatur (1818) 253 psana ruku lyudsku ale poslana gest od Boha ssedmeho trona. Wnedelyu stworzen gest wesz swiet. —1 Hier gilt also cz für c und č, sz für ss, wie noch bei den Pohlen, z für z und ž. Der Schreiber macht einen Unterschied zwischen dem mildern rz nach einem Vocal und dem härtern rsz, welches nach p und andern härtern Mitlautern stehet: stworzen, prszygal. yaz ist gá, ich. In der Probe, die uns Fr. Tomsa in seiner böhm. Chrestomathie? aus diesem Briefe gegeben hat, kommt buoh für boh, nakyrmyl für nakrmil, so wie hier skyrzye anstatt skrze vor. Auf Jahrmärkten wird dieser Brief in deutscher Sprache noch verkauft. Auch böhmisch mag er gedruckt worden sein, da im Index verbotener Bücher ein solcher Brief dreimal im Anhange3 angeführet wird, einmal unter List prstem / Bo- žjm psaný, dann unter Spis, und endlich unter Weypis. 4. Ein Fragment von einer gereimten Leidensgeschichte€ entdeckte vor mehrern Jahren Hr. Dominikus Kinsky, Priester der frommen Schulen,5 auf 2 von unten beschnittenen Perga- menblättchen, die zum Einbinden eines Buches verbraucht wor- den sind.“ Die Orthographie darin kommt der im XIV. Jahr- hundert üblichen ganz nahe. Schade, daß nicht alles mehr zu lesen ist. Erstes Blatt. Seite 1. Kolumne 1. Mnye stebu otczye zgyednane y byly wyecz tako ssebu. yako sem yaz otczye stebu. gehozto newyerny nemnye. bych wnych gsa a ty wemnye. 1 Srovn. s otiskem Adolfa Patery v ČČM LXIII. str. 446a, 447a. 2 „Über die Veränderungen der čechischen Sprache, nebst einer čechischen Chrestomathie seit dem dreizehnten Jahrhunderte bis jetzt." Prag, 1805, str. 65. 3 In: Appendix de foliolis, et pagellis abolendis tum manuscriptis, tum typis datis. (Nečíslován.) 4 Umučení (Kinského). 5 Dobrovský: Benignus K. . Teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 401 opravil: „S. 113. Z. 4. ist statt Benignus K. zu lesen Domini- kus Kinsky, Priester der frommen Schulen.“ V Mus. výt. slovo Benignus přeškrtl a nad textem napsal: Dominikus. 6 Dnes je tento rukopis nezvěstný.
Strana 254
254 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 113/114 Byly spolu wgednom snyety. y mohl swyet to tak zwyedyety Kolumne 2. Trzyebay ho mystru nassyemu Sta sye tak yakz rozkazal. gehoz hrzyebye ten otazal. procz by mu bylo poyato. powyedyechu rzkucze nato Seite 2. Kolumne 1. Buduly ony mlyczyety kamenye bude krzyczyety Wys czlowyecze bohoboyny Bozye mylosty dostoyny Welykeho mylosrrdya Kako syn — Kolumne 2. Gymys by konye pobadal. zboznye ktos sye tomu nadal zez wsye moha nehtyels moczy htye nam sprostenstwym spomoczy Gezdyw na osletku lychem wobyczyegyu sprostnye tychem y gels nasmryt dobrowolnye Moha wsye moczy odolnye yrzekl swaty pawel nato Mluwye bratrzye — Zweites Blatt. Seite 1. Kolumne 1. A snad htye gym tyem pomoczy zecz yus byl zerodske moczy gens tehdy byes przysel nahody strzyeha sye buduczye skody
254 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 113/114 Byly spolu wgednom snyety. y mohl swyet to tak zwyedyety Kolumne 2. Trzyebay ho mystru nassyemu Sta sye tak yakz rozkazal. gehoz hrzyebye ten otazal. procz by mu bylo poyato. powyedyechu rzkucze nato Seite 2. Kolumne 1. Buduly ony mlyczyety kamenye bude krzyczyety Wys czlowyecze bohoboyny Bozye mylosty dostoyny Welykeho mylosrrdya Kako syn — Kolumne 2. Gymys by konye pobadal. zboznye ktos sye tomu nadal zez wsye moha nehtyels moczy htye nam sprostenstwym spomoczy Gezdyw na osletku lychem wobyczyegyu sprostnye tychem y gels nasmryt dobrowolnye Moha wsye moczy odolnye yrzekl swaty pawel nato Mluwye bratrzye — Zweites Blatt. Seite 1. Kolumne 1. A snad htye gym tyem pomoczy zecz yus byl zerodske moczy gens tehdy byes przysel nahody strzyeha sye buduczye skody
Strana 255
114/115/116 Sprache und ältern Literatur (1818) 255 y posla ho pylat gemu. / Obacz neprzyetely swemu. Htye tudy iesuzye zbyty A geho przyezny dobyty Naly herodes ho zadal. a tomu sye welmy nadal. Kolumne 2. Kdys zydowstwo znowa krzycze. a rzka czo nam otwlaczyugyes. procz ho yus neukrzyzyugyes. ktere gestye hledas zbawy ze tak lytugyesl geho hlawy Nechay at sye prawo skona. vczynye podle zakona. Wsyeho — Seite 2. Kolumne 1. Gestyes . . wsy wlest onu. tu tak derlaw korunu stasse geden kopym dawye aby sye whnyetla geho hlawye Jus ho wyecze byty neda a zatym ho wen wyweda wsukny purpurneho rucha Kolumne 2. Neysem wynen wtom czlowyecze a toho sye dnes zmywagy ze czos mu sye stane nedbagy ynhed opyet gych wsyelyky krzycze yakz mal tak welyky Rzka ty wtom neczty swe wyny Nany y na nassye syny 1 Dobrovský: že tak lytugyčs. Teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 401 opravil: „S. 115. Z. 11. lies: ze für že, und lytugyes für lytugyčs.“ V Mus. výt. opravil na: ze tak lytugyes.
114/115/116 Sprache und ältern Literatur (1818) 255 y posla ho pylat gemu. / Obacz neprzyetely swemu. Htye tudy iesuzye zbyty A geho przyezny dobyty Naly herodes ho zadal. a tomu sye welmy nadal. Kolumne 2. Kdys zydowstwo znowa krzycze. a rzka czo nam otwlaczyugyes. procz ho yus neukrzyzyugyes. ktere gestye hledas zbawy ze tak lytugyesl geho hlawy Nechay at sye prawo skona. vczynye podle zakona. Wsyeho — Seite 2. Kolumne 1. Gestyes . . wsy wlest onu. tu tak derlaw korunu stasse geden kopym dawye aby sye whnyetla geho hlawye Jus ho wyecze byty neda a zatym ho wen wyweda wsukny purpurneho rucha Kolumne 2. Neysem wynen wtom czlowyecze a toho sye dnes zmywagy ze czos mu sye stane nedbagy ynhed opyet gych wsyelyky krzycze yakz mal tak welyky Rzka ty wtom neczty swe wyny Nany y na nassye syny 1 Dobrovský: že tak lytugyčs. Teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 401 opravil: „S. 115. Z. 11. lies: ze für že, und lytugyes für lytugyčs.“ V Mus. výt. opravil na: ze tak lytugyes.
Strana 256
256 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 116/117/118 Für unser ž steht hier noch einige Mal s, doch nur am Ende: gymys, lies gimiž, ktos, ktož, yus, giž, guž, gens, genž, kdys, když, czos, což. In htye, htyel steht das h für unser ch: chtě, chtěl. In smryt, mlyczyety wird das y ohne Noth eingeschoben, da die richtige Ausprache der Sylben mrt, mlč keinen Vokal er- fordert. Für gá ich, steht hier noch das alte yaz, in der slawo- nischen Bibel az. Die ersten Personen gehen schon nicht mehr in agiu, son- dern in agy aus: zmywagy, nedbagy, jetzt zmywám, nedbám. Da in dem Verse gens tehdy bies przyssel na hody eine Sylbe zu viel ist, so mul I wohl aus der Feder des Dichters tdy für tehdy geflossen sein. Bies ist aus biesse verkürzt. In dem Verse tu tak derlaw korunu, muß ehedem erstens derlawu, weil sonst eine Sylbe abginge, zweitens koronu, weil dieß3 Wort sich mit onu reimen soll, gestanden haben. Derlaw, Dörnern, ist von deru, drati, reißen, abzuleiten. Sonderbar ist es, daß der Abschreiber fast durchgängig das i vermied und dafür y schrieb. An den spätern im Schreiben festgesetzten Unterschied der Sylben wy und wi, by und bi u. s. w. ist hier gar nicht zu denken. Man überließ nicht nur dieß, sondern selbst die doppelte Aussprache der drei Zeichen z, s, cz, (unser z, s, c und ž, ss, č) ganz der Entscheidung des böhmischen Lesers. Ob er zadal wie žádal oder wie zadal lesen sollte, mußte er oft nur errathen. 5. Ein ganzer Psalter, nebst den gewöhnlichen Gesängen aus dem alten und neuen Testamente, dem Te Deum, dem Atha- nasischen Symbolo, der Litanei von allen Heiligen, dem Officium für die Todten, 147 Blatt in 4. auf Pergamen in der öffentlichen Bibliothek zu Prag.1 Wenn gleich die Übersetzung als erster Versuch in einigen Stellen äußerst schlecht gerathen ist, so blei/ben uns diese Stücke ihres hohen Alters wegen sehr schätzbar. Da die vielen Schreibfehler in dieser Handschrift, die, nach ihren Schriftzügen zu urtheilen, ins XIV. Jahrhundert gehöret, von der Art sind, daß sie nur allmählich durch mehrere Abschriften entstehen konnten, so war die Übersetzung selbst gewiß schon etwa 100 Jahre früher verfertigt. Das iu anstatt i herrscht durchgängig 1) in den Stamm- sylben: brziucho, cziuzi, iuz (wie noch in der gemeinen Rede- 1 Tr Č 12; počet listů udává Truhlář takto: „Il. 145 (s přídavky na pap. z XV. stol., 11. 12, tudíž dohromady 157 ll.)“.
256 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 116/117/118 Für unser ž steht hier noch einige Mal s, doch nur am Ende: gymys, lies gimiž, ktos, ktož, yus, giž, guž, gens, genž, kdys, když, czos, což. In htye, htyel steht das h für unser ch: chtě, chtěl. In smryt, mlyczyety wird das y ohne Noth eingeschoben, da die richtige Ausprache der Sylben mrt, mlč keinen Vokal er- fordert. Für gá ich, steht hier noch das alte yaz, in der slawo- nischen Bibel az. Die ersten Personen gehen schon nicht mehr in agiu, son- dern in agy aus: zmywagy, nedbagy, jetzt zmywám, nedbám. Da in dem Verse gens tehdy bies przyssel na hody eine Sylbe zu viel ist, so mul I wohl aus der Feder des Dichters tdy für tehdy geflossen sein. Bies ist aus biesse verkürzt. In dem Verse tu tak derlaw korunu, muß ehedem erstens derlawu, weil sonst eine Sylbe abginge, zweitens koronu, weil dieß3 Wort sich mit onu reimen soll, gestanden haben. Derlaw, Dörnern, ist von deru, drati, reißen, abzuleiten. Sonderbar ist es, daß der Abschreiber fast durchgängig das i vermied und dafür y schrieb. An den spätern im Schreiben festgesetzten Unterschied der Sylben wy und wi, by und bi u. s. w. ist hier gar nicht zu denken. Man überließ nicht nur dieß, sondern selbst die doppelte Aussprache der drei Zeichen z, s, cz, (unser z, s, c und ž, ss, č) ganz der Entscheidung des böhmischen Lesers. Ob er zadal wie žádal oder wie zadal lesen sollte, mußte er oft nur errathen. 5. Ein ganzer Psalter, nebst den gewöhnlichen Gesängen aus dem alten und neuen Testamente, dem Te Deum, dem Atha- nasischen Symbolo, der Litanei von allen Heiligen, dem Officium für die Todten, 147 Blatt in 4. auf Pergamen in der öffentlichen Bibliothek zu Prag.1 Wenn gleich die Übersetzung als erster Versuch in einigen Stellen äußerst schlecht gerathen ist, so blei/ben uns diese Stücke ihres hohen Alters wegen sehr schätzbar. Da die vielen Schreibfehler in dieser Handschrift, die, nach ihren Schriftzügen zu urtheilen, ins XIV. Jahrhundert gehöret, von der Art sind, daß sie nur allmählich durch mehrere Abschriften entstehen konnten, so war die Übersetzung selbst gewiß schon etwa 100 Jahre früher verfertigt. Das iu anstatt i herrscht durchgängig 1) in den Stamm- sylben: brziucho, cziuzi, iuz (wie noch in der gemeinen Rede- 1 Tr Č 12; počet listů udává Truhlář takto: „Il. 145 (s přídavky na pap. z XV. stol., 11. 12, tudíž dohromady 157 ll.)“.
Strana 257
118/119/120 Sprache und ältern Literatur (1818) 257 sprache guž und už für giž), yutro und giutro, liubost, sliub, liud, liuty, sliutowati, obkliucziti, pohrziussen, (für pohřjžen,) rziucingete, rziugiucz, tyssiucz und tiussiuce. Eben so in cze- liust für čelist. Wenn in diesen und ähnlichen Wörtern manch- mal ein i anstatt iu vorkommt, wie in brzicho, so ist es nur als Anderung von der Hand des spätern Schreibers zu betrachten. 2) In der 1ten Person des Singulars in den Verbis auf iti, anstatt des jetzigen jm: naucziu, trpiu für naučjm, trpjm u. s. w. Die Verba auf ati haben in der ersten Person noch agiu für am: wzwolagiu, uffagiu, für wzwolám, vffám etc. Die Inchoativa und Iterativa auf cti haben egiu für jm: omdlegiu, urozu- I miegiu für omdljm, urozumjm. 3) In den Flexionen, als a) im Dativ und Local der 2ten männlichen Declination: w olegiu, ohnyu, w srdciu; b) im weiblichen Accusativ: straziu, woliu, koziu, dussiu, nadiegiu, wie man noch in Mähren und unter den Slowaken spricht; c) im Instrumental der weiblichen Sub- stantive ohne Endvocal: mociu, radostiu u. s. w. Die Ortho- graphie betreffend, wird rz von rs unterschieden. Ersteres findet Statt nach einem Vocal: korzecz; letzteres nach härtern Consonanten, weil es in diesem Falle auch härter ausgesprochen wird: krsidlo, tsriepina. Ubrigens gilt z nicht nur für z, sondern auch für unser ž, cz für c und č, s und ss bald für s, bald für ss. Czrw wird noch ohne e vor dem r geschrieben, jetzt čerw. Die Sprache selbst ist ziemlich verständlich, ungeachtet einiger alten Formen und veralteten Wörter. Zezl baculus, zwierz fera, san draco, stred favus, sind darinn männlich; ziz, w zizi, in siti, steht für žjžeň; mezh mulus für mezek. Längst veraltet sind rucziei und bystrsina torrens, wiehlasny prudens, wiehlasnost prudentia, motowuz zona, ducholowy dolosus, mra- kawa caligo, / podstawa substantia, kramola seditio, prokni unusquisque, obihem abundanter. Da lutum platearum czrsiedne blato übersetzt wird, so muß czrsieda damals eine Gasse be- deutet haben, worauß mit der Zeit střjda entstanden ist, daher nun die Benennung der langen Gasse in Prag dlauhá střjda. In Adelungs Mithridates (Th. 2, S. 665)1 wird eine Probe aus dem lateinischen Psalter zu Wittenberg, der mit einer (vermeintlich) polnischen Ubersetzung zwischen den Zeilen ver- 1 Mithridates oder allgemeine Sprachenkunde mit dem Vater Unser als Sprachprobe in beinahe fünfhundert Sprachen und Mundarten. Zweiter Theil. Berlin, 1809. Str. 665 v poznámce *.
118/119/120 Sprache und ältern Literatur (1818) 257 sprache guž und už für giž), yutro und giutro, liubost, sliub, liud, liuty, sliutowati, obkliucziti, pohrziussen, (für pohřjžen,) rziucingete, rziugiucz, tyssiucz und tiussiuce. Eben so in cze- liust für čelist. Wenn in diesen und ähnlichen Wörtern manch- mal ein i anstatt iu vorkommt, wie in brzicho, so ist es nur als Anderung von der Hand des spätern Schreibers zu betrachten. 2) In der 1ten Person des Singulars in den Verbis auf iti, anstatt des jetzigen jm: naucziu, trpiu für naučjm, trpjm u. s. w. Die Verba auf ati haben in der ersten Person noch agiu für am: wzwolagiu, uffagiu, für wzwolám, vffám etc. Die Inchoativa und Iterativa auf cti haben egiu für jm: omdlegiu, urozu- I miegiu für omdljm, urozumjm. 3) In den Flexionen, als a) im Dativ und Local der 2ten männlichen Declination: w olegiu, ohnyu, w srdciu; b) im weiblichen Accusativ: straziu, woliu, koziu, dussiu, nadiegiu, wie man noch in Mähren und unter den Slowaken spricht; c) im Instrumental der weiblichen Sub- stantive ohne Endvocal: mociu, radostiu u. s. w. Die Ortho- graphie betreffend, wird rz von rs unterschieden. Ersteres findet Statt nach einem Vocal: korzecz; letzteres nach härtern Consonanten, weil es in diesem Falle auch härter ausgesprochen wird: krsidlo, tsriepina. Ubrigens gilt z nicht nur für z, sondern auch für unser ž, cz für c und č, s und ss bald für s, bald für ss. Czrw wird noch ohne e vor dem r geschrieben, jetzt čerw. Die Sprache selbst ist ziemlich verständlich, ungeachtet einiger alten Formen und veralteten Wörter. Zezl baculus, zwierz fera, san draco, stred favus, sind darinn männlich; ziz, w zizi, in siti, steht für žjžeň; mezh mulus für mezek. Längst veraltet sind rucziei und bystrsina torrens, wiehlasny prudens, wiehlasnost prudentia, motowuz zona, ducholowy dolosus, mra- kawa caligo, / podstawa substantia, kramola seditio, prokni unusquisque, obihem abundanter. Da lutum platearum czrsiedne blato übersetzt wird, so muß czrsieda damals eine Gasse be- deutet haben, worauß mit der Zeit střjda entstanden ist, daher nun die Benennung der langen Gasse in Prag dlauhá střjda. In Adelungs Mithridates (Th. 2, S. 665)1 wird eine Probe aus dem lateinischen Psalter zu Wittenberg, der mit einer (vermeintlich) polnischen Ubersetzung zwischen den Zeilen ver- 1 Mithridates oder allgemeine Sprachenkunde mit dem Vater Unser als Sprachprobe in beinahe fünfhundert Sprachen und Mundarten. Zweiter Theil. Berlin, 1809. Str. 665 v poznámce *.
Strana 258
258 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 120/121/122 sehen ist, angeführt. Diese Übersetzung hielt man für das älteste Denkmal der polnischen Sprache. Schon der 1te Vers des ersten Psalms, noch mehr aber der 13te Psalm setzt es außer Zweifel, daß die Sprache der Ubersetzung nicht polnisch, sondern böh- misch ist. In einigen Stücken weicht schon der Text dieser Exemplare von einander ab. Eben solche Abweichungen zeigen sich, wenn man den Text des Prager Psalters mit dem Fragmente des Offi- cium vom heil. Geiste vergleichet, woraus Hr. Tomsa in seiner Schrift Über die Veränderungen der čechischen Sprache (Prag, 1805) den 69sten Psalm abdrucken ließ.1 Den 2ten Vers: Deus in adjutorium meum intende: Domine ad ad-ljuuandum me fe- stina, übersetzt das Fragment: Boze k memu poczatku przy- hleday, Hospodyne k mey pomoczy pospyess; der prager Psal- ter: Boze ku pomoci mey wzezrsi hospodyne ku pomahanyu mnye pospiey.2 Dieß mag zur Probe hinreichen, und zugleich zum Beweise dienen, daß die erste böhmische Übersetzung des Psalters sehr alt sein müsse. Von den gewählten Stücken aus den Evangelien, die an Sonn- und Festtagen vor der Predigt gelesen werden, mag man auch schon im XIIIten Jahrhunderte, und wohl noch früher eine böhmische Übersetzung versucht haben. Von dieser Gewohnheit, Abschnitte aus den Evangelien vorzulesen, nannten die alten Böhmen das Evangelium čtenie, d. i. lectio, das Lesen, die Le- sung. Allein aus diesem Zeitraum hat sich keine Handschrift davon erhalten. Zwar glaubte der sel. k. Hausarchivarius T au- low von Rosenthal 1736 bei dem Freiherrn Gottfr. Dan. von Wunschwitz zu Prag ein, über fünfthalb hundert Jahr altes Manuscript von einer böhmischen Bibelübersetzung gesehen zu haben, dessen Besitzer Balthasar von Tettau, ein Vorfahr des noch jetzt in Böhmen blühenden fürstlichen und gräflichen Kinskischen Geschlechts, im J. 1311 gewesen sein soll. „Die-/ses überaus rare Manuscript, schreibt Taulow von Rosenthal in sei- nem Entwurfe eines böhmischen Staatsrechtes,3 hat auf meine 1 Str. 85. 2 Ve vydání Paterově (žaltář Klementinský. K vydání upravil Adolf Patera. V Praze 1890. Nákl. Matice české) str. 121. 3 Rosenthalovo pojednání o českém státním právu zůstalo dodnes v rukopise. V BML str. 211—212 Dobrovský určuje blíže: „I. Buch, III. Kapitel, II. Abschnitt, II. Absatz: Von den aufgehobenen vormaligen Religionsverträgen, Verwilligungen und Satzungen. §. 4. Ad Compactata Basileensia".
258 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 120/121/122 sehen ist, angeführt. Diese Übersetzung hielt man für das älteste Denkmal der polnischen Sprache. Schon der 1te Vers des ersten Psalms, noch mehr aber der 13te Psalm setzt es außer Zweifel, daß die Sprache der Ubersetzung nicht polnisch, sondern böh- misch ist. In einigen Stücken weicht schon der Text dieser Exemplare von einander ab. Eben solche Abweichungen zeigen sich, wenn man den Text des Prager Psalters mit dem Fragmente des Offi- cium vom heil. Geiste vergleichet, woraus Hr. Tomsa in seiner Schrift Über die Veränderungen der čechischen Sprache (Prag, 1805) den 69sten Psalm abdrucken ließ.1 Den 2ten Vers: Deus in adjutorium meum intende: Domine ad ad-ljuuandum me fe- stina, übersetzt das Fragment: Boze k memu poczatku przy- hleday, Hospodyne k mey pomoczy pospyess; der prager Psal- ter: Boze ku pomoci mey wzezrsi hospodyne ku pomahanyu mnye pospiey.2 Dieß mag zur Probe hinreichen, und zugleich zum Beweise dienen, daß die erste böhmische Übersetzung des Psalters sehr alt sein müsse. Von den gewählten Stücken aus den Evangelien, die an Sonn- und Festtagen vor der Predigt gelesen werden, mag man auch schon im XIIIten Jahrhunderte, und wohl noch früher eine böhmische Übersetzung versucht haben. Von dieser Gewohnheit, Abschnitte aus den Evangelien vorzulesen, nannten die alten Böhmen das Evangelium čtenie, d. i. lectio, das Lesen, die Le- sung. Allein aus diesem Zeitraum hat sich keine Handschrift davon erhalten. Zwar glaubte der sel. k. Hausarchivarius T au- low von Rosenthal 1736 bei dem Freiherrn Gottfr. Dan. von Wunschwitz zu Prag ein, über fünfthalb hundert Jahr altes Manuscript von einer böhmischen Bibelübersetzung gesehen zu haben, dessen Besitzer Balthasar von Tettau, ein Vorfahr des noch jetzt in Böhmen blühenden fürstlichen und gräflichen Kinskischen Geschlechts, im J. 1311 gewesen sein soll. „Die-/ses überaus rare Manuscript, schreibt Taulow von Rosenthal in sei- nem Entwurfe eines böhmischen Staatsrechtes,3 hat auf meine 1 Str. 85. 2 Ve vydání Paterově (žaltář Klementinský. K vydání upravil Adolf Patera. V Praze 1890. Nákl. Matice české) str. 121. 3 Rosenthalovo pojednání o českém státním právu zůstalo dodnes v rukopise. V BML str. 211—212 Dobrovský určuje blíže: „I. Buch, III. Kapitel, II. Abschnitt, II. Absatz: Von den aufgehobenen vormaligen Religionsverträgen, Verwilligungen und Satzungen. §. 4. Ad Compactata Basileensia".
Strana 259
122/123 Sprache und ältern Literatur (1818) 259 Anhandgebung, weil. der damalige Graf und nachherige Fürst Stephan von Kinsky um 100 Dukaten an sich gebracht, in dessen " hinterlassener Bibliothek es auch noch wirklich vorhanden ist." Berghauer macht von dieser Handschrift in seiner Bibliomachial S. 36 gleichfalls Erwähnung. Er schlug die Stelle Joh. 5, 7 darin nach, und fand sie dem böhmischen Texte anderer Handschriften gleichförmig. Aus seiner Nachricht wissen wir also, daß es keine ganze Bibel, sondern ein neues Testament war. Der sel. Dobner hatte es um das J. 1768 einen ganzen Monat lang bei sich, und nennt es eine auf Pergamen geschriebene Bi- bel, und setzt hinzu, er habe sich überzeugt, daß sie vor dem 14ten Jahrhunderte geschrieben sei.2 Allein nach einer mir von der Hand des Hrn. Professors H.3 zugesendeten Beschreibung dieser Handschrift, die man seit 1782 vergeblich suchte, und vor Kurzem zu W.4 entdeckte, kann ich versichern, daß sich alle, die ihr ein so hohes Alter beilegten, durch die drei nach der Schluß- formel beigefügten Zeilen haben täuschen lassen. Die Lehren des Balthasar von Tetau/ an seine Söhne sind erst im J. 1579 auf Befehl des Johann Tetauer von Tetau auf dem beigebundenen Papiere von neuem abgeschrieben worden. Nach den erhaltenen Proben der Übersetzung zu urtheilen, enthält sie nicht einmal die ältere Recension, wie sie noch in Handschriften vor 1420 zu fin- den ist, sondern eine spätere, die kaum über das Jahr 1460 hin- auf reichen kann. Dazu kommt noch die jüngere Orthographie, nach welcher ihr auch kein höheres Alter zukommen kann. Dobner meinte auch an der zu Wienerisch-Neustadt im Cistercienser Stifte vorhandenen Bibel ein Denkmal von höhe- rem Alter gefunden zu haben,5 als ich in der Abhandlung von dem Alter der böhmischen Bibelübersetzungs ihr beilegen konn- te. Es hat sich aber in der Folge gezeigt, daß die erwähnte Bibel zu Neustadt erst im J. 1456 geschrieben worden ist. 6. Das bekannte Lied vom heil. Wenzel, Swatý Wáclawe, 1 Das ist Biblischer Feldzug, und Musterung vieler jämmerlich- verfälschten Bibelen. Ober-Amergau in Bayern, 1746. Str. 36 b. 2 Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung. Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788. Prag 1789, str. 296. Srov. G I. 333—334 [24]. 3 Jan Norbert Hromádko. Viz Jos. Jireček: Tetovský Nový Zákon, ČMM, VII. (1875), 1876, str. 100. 4 Wien. Viz Jos. Jireček na m. uv. str. 100. 5 Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung (v. v.), str. 296. 6 Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen. V. 1782.
122/123 Sprache und ältern Literatur (1818) 259 Anhandgebung, weil. der damalige Graf und nachherige Fürst Stephan von Kinsky um 100 Dukaten an sich gebracht, in dessen " hinterlassener Bibliothek es auch noch wirklich vorhanden ist." Berghauer macht von dieser Handschrift in seiner Bibliomachial S. 36 gleichfalls Erwähnung. Er schlug die Stelle Joh. 5, 7 darin nach, und fand sie dem böhmischen Texte anderer Handschriften gleichförmig. Aus seiner Nachricht wissen wir also, daß es keine ganze Bibel, sondern ein neues Testament war. Der sel. Dobner hatte es um das J. 1768 einen ganzen Monat lang bei sich, und nennt es eine auf Pergamen geschriebene Bi- bel, und setzt hinzu, er habe sich überzeugt, daß sie vor dem 14ten Jahrhunderte geschrieben sei.2 Allein nach einer mir von der Hand des Hrn. Professors H.3 zugesendeten Beschreibung dieser Handschrift, die man seit 1782 vergeblich suchte, und vor Kurzem zu W.4 entdeckte, kann ich versichern, daß sich alle, die ihr ein so hohes Alter beilegten, durch die drei nach der Schluß- formel beigefügten Zeilen haben täuschen lassen. Die Lehren des Balthasar von Tetau/ an seine Söhne sind erst im J. 1579 auf Befehl des Johann Tetauer von Tetau auf dem beigebundenen Papiere von neuem abgeschrieben worden. Nach den erhaltenen Proben der Übersetzung zu urtheilen, enthält sie nicht einmal die ältere Recension, wie sie noch in Handschriften vor 1420 zu fin- den ist, sondern eine spätere, die kaum über das Jahr 1460 hin- auf reichen kann. Dazu kommt noch die jüngere Orthographie, nach welcher ihr auch kein höheres Alter zukommen kann. Dobner meinte auch an der zu Wienerisch-Neustadt im Cistercienser Stifte vorhandenen Bibel ein Denkmal von höhe- rem Alter gefunden zu haben,5 als ich in der Abhandlung von dem Alter der böhmischen Bibelübersetzungs ihr beilegen konn- te. Es hat sich aber in der Folge gezeigt, daß die erwähnte Bibel zu Neustadt erst im J. 1456 geschrieben worden ist. 6. Das bekannte Lied vom heil. Wenzel, Swatý Wáclawe, 1 Das ist Biblischer Feldzug, und Musterung vieler jämmerlich- verfälschten Bibelen. Ober-Amergau in Bayern, 1746. Str. 36 b. 2 Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung. Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, auf das Jahr 1788. Prag 1789, str. 296. Srov. G I. 333—334 [24]. 3 Jan Norbert Hromádko. Viz Jos. Jireček: Tetovský Nový Zákon, ČMM, VII. (1875), 1876, str. 100. 4 Wien. Viz Jos. Jireček na m. uv. str. 100. 5 Abhandlung über das Alter der Böhmischen Bibelübersetzung (v. v.), str. 296. 6 Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen. V. 1782.
Strana 260
260 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 123/124/125 Weywodo české země, gehört ganz gewiſ in diese Periode. Ha- gek, bei dem es auf das J. 13681 zu lesen ist, macht zwar den Erzbischof Johann zum Verfasser desselben. Allein er irrt sich hierin ganz gewiß. Denn Beneß von Weitmil, der es ganz in seine Chronik aufnahm,2 nennt es ein Lied, das man von jeher zu singen! gewohnt sei (cantionem ab olim cantari consuetam)." Der Erzbischof Johann erhöhte nur den Werth des alten Liedes dadurch, daß er allen Reumüthigen, die es zu Ehren des heil. Wenzels singen würden, 40 Tage Ablaß verlieh. In den Script. rerum Bohem. T. II.4 ist es nach der alten Handschrift abge- druckt worden. Zu Hageks Zeiten scheint es schon mit einigen Zusätzen vermehrt gewesen zu sein, weil er dabei die Bemerkung macht, daß es nur aus drei Strophen bestehe, und wenn jemand mehr zugesetzt habe, so sei dieſ überflüßig (Gestliže kdo přidal co wjce, to gest zbytek).5 7. Die meisten Stücke meiner Handschrift aus der ersten Hälfte des XIVten Jahrhunderts auf Pergamen in 12.6 Sie ent- hält lauter Gedichte und Lieder in vierfüßigen gereimten Ver- sen, meistens geistlichen Inhalts. Die beträchtlichsten darin sind : a) Die Legende vom heil. Prokop, woraus Durich in seiner Bibliotheca Slav. S. 17, 46, 478 einige Verse anführte. b) Die neun Freuden Mariä." c) Die weinende Magdalena1° am Grabe Jesu. d) Das Weinen der Jungfrau Maria.11 e) Die Passion.12 13 If) Die zehn Gebothe Gottes." g) Die schöne Fabel vom Fuchse und Kruge.14 Diese ließ 1 V „Kronice české“, list 342. 2 Při roce 1368. 3 Scriptores rerum Bohemicarum Tomus II. str. 397. 4 Str. 397—398. 5 R. 1368, list 342. 6 Rukopis Hradecký; dnes v Universitní knihovně v Praze. — Vy- dal po prvé po částech Václav Hanka r. 1817 a 1818 v I.—III. dílu „Staro- bylých skládání“, souhrnně Adolf Patera v VIII. č. „Památek staré lite- ratury české“ (1881). 7 Legenda o sv. Prokopu. 8 Na str. 46 a 47 v pozn. 38. 9 Radosti svaté Mařie. 10 Pláč Marie Magdalény. 11 Pláč svaté Mařie. 12 Umučení Páně. 13 Desatero kázanie božie. 14 O lišce a o čbánu.
260 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 123/124/125 Weywodo české země, gehört ganz gewiſ in diese Periode. Ha- gek, bei dem es auf das J. 13681 zu lesen ist, macht zwar den Erzbischof Johann zum Verfasser desselben. Allein er irrt sich hierin ganz gewiß. Denn Beneß von Weitmil, der es ganz in seine Chronik aufnahm,2 nennt es ein Lied, das man von jeher zu singen! gewohnt sei (cantionem ab olim cantari consuetam)." Der Erzbischof Johann erhöhte nur den Werth des alten Liedes dadurch, daß er allen Reumüthigen, die es zu Ehren des heil. Wenzels singen würden, 40 Tage Ablaß verlieh. In den Script. rerum Bohem. T. II.4 ist es nach der alten Handschrift abge- druckt worden. Zu Hageks Zeiten scheint es schon mit einigen Zusätzen vermehrt gewesen zu sein, weil er dabei die Bemerkung macht, daß es nur aus drei Strophen bestehe, und wenn jemand mehr zugesetzt habe, so sei dieſ überflüßig (Gestliže kdo přidal co wjce, to gest zbytek).5 7. Die meisten Stücke meiner Handschrift aus der ersten Hälfte des XIVten Jahrhunderts auf Pergamen in 12.6 Sie ent- hält lauter Gedichte und Lieder in vierfüßigen gereimten Ver- sen, meistens geistlichen Inhalts. Die beträchtlichsten darin sind : a) Die Legende vom heil. Prokop, woraus Durich in seiner Bibliotheca Slav. S. 17, 46, 478 einige Verse anführte. b) Die neun Freuden Mariä." c) Die weinende Magdalena1° am Grabe Jesu. d) Das Weinen der Jungfrau Maria.11 e) Die Passion.12 13 If) Die zehn Gebothe Gottes." g) Die schöne Fabel vom Fuchse und Kruge.14 Diese ließ 1 V „Kronice české“, list 342. 2 Při roce 1368. 3 Scriptores rerum Bohemicarum Tomus II. str. 397. 4 Str. 397—398. 5 R. 1368, list 342. 6 Rukopis Hradecký; dnes v Universitní knihovně v Praze. — Vy- dal po prvé po částech Václav Hanka r. 1817 a 1818 v I.—III. dílu „Staro- bylých skládání“, souhrnně Adolf Patera v VIII. č. „Památek staré lite- ratury české“ (1881). 7 Legenda o sv. Prokopu. 8 Na str. 46 a 47 v pozn. 38. 9 Radosti svaté Mařie. 10 Pláč Marie Magdalény. 11 Pláč svaté Mařie. 12 Umučení Páně. 13 Desatero kázanie božie. 14 O lišce a o čbánu.
Strana 261
125/126 Sprache und ältern Literatur (1818) 261 Hr. Ant. Puchmayer im 1ten Bändchen seiner Sammlung böhm. Gedichtel 1795 aus dieser Handschrift abdrucken. h) Satyren auf Schuster, böse Richter, auf Schmiede, Mäl- zer, Bader, Fleischhauer, Bäcker.2 Franz Tomsa nahm sie in seine Chrestomathie auf. i) Das Gedicht vom reichen Prasser (o Bohatcy) beschließt die ganze Sammlung. Das in für das neuere i kommt in allen diesen Stücken selt- ner vor, aber doch noch boleyucz, zieleyucz für bolegic, želegic; gyu (eam), przed nyu, für gi, před nj; auch noch liutostiwy, giessiutnye für litostiwý, gessitně (in vanum) ; otczu für otci, yuzt für gižt’. Die erste Person geht bald auf ym4 aus: prawym, sadym, odpustym, bald wieder auf i: prawi, uczyny, zhozi, ukraczy, ztraczy, zaplaczy für prawjm, učinjm, zhodjm, ukrá- tjm, ztratjm, zaplatjm. So auch prossy und prossym. Doch fin- det man auch razu für radjm, chczu und chczy. Die Verba auf gi mit einem vorhergehenden Vocal, wie ossigi, sdiegi, spilegi, porucziegi, wystrzyhagy, przirownagy, haben selbst in/ der 3ten Person des Plurals nur selten den Vocal u: lagyu, prze- bywagyu, sonst magy, tbagy, wrownagy. Wenn aber lidie am Ende des Verses mit bludie oder ludie (von bluditi, luditi) sich reimen soll, so ist wohl lidie für das ältere liudie nur von der Hand des spätern Abschreibers. Die weiblichen Duale poydewie, chczewie, sswie, bychwie gelten auch für die männlichen poyde- wa etc. Das Präteritum wiedie, selbst in der ersten Person (yaz wiedie), vertritt das Präsens, etwa wie das lat. novi. L und r werden in den Sylben, worin sie zugleich den Vocal vertreten, gewöhnlich verdoppelt: pllny, brrzo. 8. Der sogenannte Bohemarius in der Bibliothek der Prager Domkirche in 4. vom J. 1309.5 Zum Behufe der Latein lernenden Jugend, und vielleicht insbesondere der 1259 vom Domherrn Eberhard gestifteten Bonifanten, die nach ihren Regeln Latein reden mußten, brachte man eine beträchtliche Anzahl lateini- scher Wörter mit beigefügten böhmischen Erklärungen in Verse, welche die Lehrlinge auswendig lernten. Das ganze lateinisch- 1 Sebrání básní a zpěvů. 2 O ševcích. O konšeléch nevěrných. O zlých kovářiech. O sladov- níciech. O lazebníciech. Řezník. Pekař. 3 Str. 67—72, 74—84. 4 Dobrovský: jm. 5 P 1643 (17a—33b). Po prvé vydal V. Hanka ve „Sbírce nejdávněj- ších slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 27—53.
125/126 Sprache und ältern Literatur (1818) 261 Hr. Ant. Puchmayer im 1ten Bändchen seiner Sammlung böhm. Gedichtel 1795 aus dieser Handschrift abdrucken. h) Satyren auf Schuster, böse Richter, auf Schmiede, Mäl- zer, Bader, Fleischhauer, Bäcker.2 Franz Tomsa nahm sie in seine Chrestomathie auf. i) Das Gedicht vom reichen Prasser (o Bohatcy) beschließt die ganze Sammlung. Das in für das neuere i kommt in allen diesen Stücken selt- ner vor, aber doch noch boleyucz, zieleyucz für bolegic, želegic; gyu (eam), przed nyu, für gi, před nj; auch noch liutostiwy, giessiutnye für litostiwý, gessitně (in vanum) ; otczu für otci, yuzt für gižt’. Die erste Person geht bald auf ym4 aus: prawym, sadym, odpustym, bald wieder auf i: prawi, uczyny, zhozi, ukraczy, ztraczy, zaplaczy für prawjm, učinjm, zhodjm, ukrá- tjm, ztratjm, zaplatjm. So auch prossy und prossym. Doch fin- det man auch razu für radjm, chczu und chczy. Die Verba auf gi mit einem vorhergehenden Vocal, wie ossigi, sdiegi, spilegi, porucziegi, wystrzyhagy, przirownagy, haben selbst in/ der 3ten Person des Plurals nur selten den Vocal u: lagyu, prze- bywagyu, sonst magy, tbagy, wrownagy. Wenn aber lidie am Ende des Verses mit bludie oder ludie (von bluditi, luditi) sich reimen soll, so ist wohl lidie für das ältere liudie nur von der Hand des spätern Abschreibers. Die weiblichen Duale poydewie, chczewie, sswie, bychwie gelten auch für die männlichen poyde- wa etc. Das Präteritum wiedie, selbst in der ersten Person (yaz wiedie), vertritt das Präsens, etwa wie das lat. novi. L und r werden in den Sylben, worin sie zugleich den Vocal vertreten, gewöhnlich verdoppelt: pllny, brrzo. 8. Der sogenannte Bohemarius in der Bibliothek der Prager Domkirche in 4. vom J. 1309.5 Zum Behufe der Latein lernenden Jugend, und vielleicht insbesondere der 1259 vom Domherrn Eberhard gestifteten Bonifanten, die nach ihren Regeln Latein reden mußten, brachte man eine beträchtliche Anzahl lateini- scher Wörter mit beigefügten böhmischen Erklärungen in Verse, welche die Lehrlinge auswendig lernten. Das ganze lateinisch- 1 Sebrání básní a zpěvů. 2 O ševcích. O konšeléch nevěrných. O zlých kovářiech. O sladov- níciech. O lazebníciech. Řezník. Pekař. 3 Str. 67—72, 74—84. 4 Dobrovský: jm. 5 P 1643 (17a—33b). Po prvé vydal V. Hanka ve „Sbírce nejdávněj- ších slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 27—53.
Strana 262
262 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 126/127/128 böhmische Vocabularium besteht aus 886 Hexametern.1 Die Ubersetzungen ganzer Redens arten, die voran gehen, ließen sich nicht in Verse zwängen. Zur Probe nur weniges: Est ortus wychod, sed occasum fore zapad, Aurora zorze, tibi sit impressio zarzye. Dic fore wyetr ventus, sed zywel elementum." Aer sit powyetrzye, flatus duch, vapor para. Spiramen dychanye, cometa sit tibi zazrak. Hrom tonitrus3 u. s. w. Die Benennungen der Monate leden, vnor, brzyezen, du- ben, May, czrwen, czrwnecz, Sirpen, zarzwy (zařug), rzygen, listopad, prossynecz weichen von den noch üblichen nur wenig ab. In Sirpen ist das i eingeschaltet, wo doch sonst solche Sylben hier ohne Vocal geschrieben werden, wie blcha, czrmak, czrny, czrt, czrtadlo, czrw, czrwen, zrnow, deren Aussprache man später durch ein aufgenommenes e milderte: blecha, čert, žer- now. In brzuch, czelust, yucha, kozuch, kossule, lud, lude, lus- nye (lissně), slubugu, wyzu video, hat sich das ursprüngliche u noch erhalten, womit aber das i abwechselt: gyssel sorbitium, gytro jugerum, slibeno, znagy, slubugy. So kommen auch noch gu für gi, suknu für sukni, tolwarzisu für towařissi vor. Für die Sylbe die wird oft nach Polnischer Art dzye, für tye aber czye geschrieben: dzyed avus, dzyecze puer, dzyekan und dye- kan; czyelo corpus, anstatt tielo, czyesto für tiesto, doch nicht immer. Einmal steht wzhodyczi obviare, ein andermal wzhodyti. Chczyel ist unser chtiel. Kleinere Abweichungen sind: ozda, oznycze für hwozd, hwozda, rzetaz anstatt řetěz Kette; stblo und zdblo calamus für stéblo Strohhalm; wozkrr Rotz, nähert sich dem gemeinen wozgr, wofür man in Büchern ozher findet. Labie, jetzt labe, ist die Elbe; chrzyen, jetzt křen, der Meer- rettich. Daß auch schon aus dem Latein und Deutschen entlehnte Wörter vorkommen, wie kalamarz calamare, czyl Ziel, czyhla Ziegel, ist wohl begreiflich, da diese zwei Quellen seit Jahrhun- derten den Böhmen offen standen. Von veralteten Wörtern will ich nur einige herausheben : boch perna, byelpuch pergamenum, 1 V otisku Flajšhansově (Bohemář. Otiskuje V. Flajšhans, LF XIX., 1892, str. 381—391, 476—490) 889 veršů. 2 Flajšhans: zywel fore elementum. 3 Flajšhans na m. uv. str. 383 v. 30—35.
262 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 126/127/128 böhmische Vocabularium besteht aus 886 Hexametern.1 Die Ubersetzungen ganzer Redens arten, die voran gehen, ließen sich nicht in Verse zwängen. Zur Probe nur weniges: Est ortus wychod, sed occasum fore zapad, Aurora zorze, tibi sit impressio zarzye. Dic fore wyetr ventus, sed zywel elementum." Aer sit powyetrzye, flatus duch, vapor para. Spiramen dychanye, cometa sit tibi zazrak. Hrom tonitrus3 u. s. w. Die Benennungen der Monate leden, vnor, brzyezen, du- ben, May, czrwen, czrwnecz, Sirpen, zarzwy (zařug), rzygen, listopad, prossynecz weichen von den noch üblichen nur wenig ab. In Sirpen ist das i eingeschaltet, wo doch sonst solche Sylben hier ohne Vocal geschrieben werden, wie blcha, czrmak, czrny, czrt, czrtadlo, czrw, czrwen, zrnow, deren Aussprache man später durch ein aufgenommenes e milderte: blecha, čert, žer- now. In brzuch, czelust, yucha, kozuch, kossule, lud, lude, lus- nye (lissně), slubugu, wyzu video, hat sich das ursprüngliche u noch erhalten, womit aber das i abwechselt: gyssel sorbitium, gytro jugerum, slibeno, znagy, slubugy. So kommen auch noch gu für gi, suknu für sukni, tolwarzisu für towařissi vor. Für die Sylbe die wird oft nach Polnischer Art dzye, für tye aber czye geschrieben: dzyed avus, dzyecze puer, dzyekan und dye- kan; czyelo corpus, anstatt tielo, czyesto für tiesto, doch nicht immer. Einmal steht wzhodyczi obviare, ein andermal wzhodyti. Chczyel ist unser chtiel. Kleinere Abweichungen sind: ozda, oznycze für hwozd, hwozda, rzetaz anstatt řetěz Kette; stblo und zdblo calamus für stéblo Strohhalm; wozkrr Rotz, nähert sich dem gemeinen wozgr, wofür man in Büchern ozher findet. Labie, jetzt labe, ist die Elbe; chrzyen, jetzt křen, der Meer- rettich. Daß auch schon aus dem Latein und Deutschen entlehnte Wörter vorkommen, wie kalamarz calamare, czyl Ziel, czyhla Ziegel, ist wohl begreiflich, da diese zwei Quellen seit Jahrhun- derten den Böhmen offen standen. Von veralteten Wörtern will ich nur einige herausheben : boch perna, byelpuch pergamenum, 1 V otisku Flajšhansově (Bohemář. Otiskuje V. Flajšhans, LF XIX., 1892, str. 381—391, 476—490) 889 veršů. 2 Flajšhans: zywel fore elementum. 3 Flajšhans na m. uv. str. 383 v. 30—35.
Strana 263
128/129/130 Sprache und ältern Literatur (1818) 263 czistecz stannum, chrzyescz asparagus, dehna cacodaemon, dyess leviathan, kra massa, krzno chlamis, lysycze torcular, oruzye arma, ozyedle orisicium, palczerz caesaries, pazye bra- chium, podgessen autumnus, pop presbyter, przyelud phantasma, rinerz verna,I rzemdyh maniplus, rzepicze crater, skrzyetek ti- tinillus, skula rima, skworzecz sturnus, slemye tignum, waten vulva, zawoy vitta, zmek belial, zak (d. i. žak) clericus. Aus den Übersetzungsübungen will ich nur zwei Stellen anführen, die elliptische Redensart stul, appone silentium, wobei hubu das Maul verstanden werden muß, und die Phrase czyn sye toho newyeda, transeas id mente nescia. 9. Die Alexandreis in böhmischen Versen, in einer Hand- schrift der Prager Domkirche in Fol.1 Die Uberschriften der Kapitel sind lateinisch. Die erste lautet: Hic incipit Alexan- der Boemicalis,2 worauf die Vorrede von 68 Versen folgt und so anfängt: Genz zeymene byl wyehlasny Gehoz rozum byl tak yasny Ze gmu bylo wsyeczko znamo W zemi w morzi w hwyezdach tamo.3 Der böhmische Ubersetzer spricht hier von Salomon; da nun auch diesem noch viererlei Dinge unbekannt geblieben wä- ren, so hofft der Dichter eher Nachsicht, indem er, mit ihm ver- glichen, so klein sei, wie ein Wachslicht vor der Sonne: / Neb ssem prziednym tako maly Jakz prziedelwem zwyerz vstali A przied slunczem wosscztyena swyeczka Neb przied morziem myelka rzieczka.4 Er will also den Tadel der Neider nicht achten, und schließt seine Vorrede mit den Worten: 1 P 1534 (157b—169b). 2 Hattala-Patera (Zbytky rýmovaných Alexandreid staročeských. Vydali Martin Hattala a Adolf Patera. I. 1881): „Hic incipitur Boemi- calis Alexander“ (str. 1); stejně tak ve vydání Reinholda Trautmanna („Die alttschechische Alexandreis“, Heidelberg 1916), str. 1. 3 Hattala-Patera str. 1, 15 v. 1—4, Trautmann str. 1 [1b1, v. 1—4. 4 Hattala-Patera str. 1, 2a v. 3—6; Trautmann str. 1, v. 29—32.
128/129/130 Sprache und ältern Literatur (1818) 263 czistecz stannum, chrzyescz asparagus, dehna cacodaemon, dyess leviathan, kra massa, krzno chlamis, lysycze torcular, oruzye arma, ozyedle orisicium, palczerz caesaries, pazye bra- chium, podgessen autumnus, pop presbyter, przyelud phantasma, rinerz verna,I rzemdyh maniplus, rzepicze crater, skrzyetek ti- tinillus, skula rima, skworzecz sturnus, slemye tignum, waten vulva, zawoy vitta, zmek belial, zak (d. i. žak) clericus. Aus den Übersetzungsübungen will ich nur zwei Stellen anführen, die elliptische Redensart stul, appone silentium, wobei hubu das Maul verstanden werden muß, und die Phrase czyn sye toho newyeda, transeas id mente nescia. 9. Die Alexandreis in böhmischen Versen, in einer Hand- schrift der Prager Domkirche in Fol.1 Die Uberschriften der Kapitel sind lateinisch. Die erste lautet: Hic incipit Alexan- der Boemicalis,2 worauf die Vorrede von 68 Versen folgt und so anfängt: Genz zeymene byl wyehlasny Gehoz rozum byl tak yasny Ze gmu bylo wsyeczko znamo W zemi w morzi w hwyezdach tamo.3 Der böhmische Ubersetzer spricht hier von Salomon; da nun auch diesem noch viererlei Dinge unbekannt geblieben wä- ren, so hofft der Dichter eher Nachsicht, indem er, mit ihm ver- glichen, so klein sei, wie ein Wachslicht vor der Sonne: / Neb ssem prziednym tako maly Jakz prziedelwem zwyerz vstali A przied slunczem wosscztyena swyeczka Neb przied morziem myelka rzieczka.4 Er will also den Tadel der Neider nicht achten, und schließt seine Vorrede mit den Worten: 1 P 1534 (157b—169b). 2 Hattala-Patera (Zbytky rýmovaných Alexandreid staročeských. Vydali Martin Hattala a Adolf Patera. I. 1881): „Hic incipitur Boemi- calis Alexander“ (str. 1); stejně tak ve vydání Reinholda Trautmanna („Die alttschechische Alexandreis“, Heidelberg 1916), str. 1. 3 Hattala-Patera str. 1, 15 v. 1—4, Trautmann str. 1 [1b1, v. 1—4. 4 Hattala-Patera str. 1, 2a v. 3—6; Trautmann str. 1, v. 29—32.
Strana 264
264 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 130/131 Jaz na ty gystye nechczi dbaty Chczy zyewnye wyedyety daty Tyem wssyem kterzyz poczssty stogye Neczstnych sye nyczl nebogye O krali czssty toho2 swyeta Gesto wty czasy oswyeta." Das Gedicht besteht aus mehr als 2000 solchen Versen, und müßte etwa noch einmal so viel betragen, wenn die Handschrift nicht schon mit den ersten sieben Versen des 34ten Kapitels auf- hörte. Der Anfang des Gedichtes ist: Kral Philipp byl w zemy rzieczky Muz slowutny weczsty swyeczky Poswem prawu myesye4 zenu W zbozi weczsty porozenu Olympyas tak slowiesye Owssem dywne krasy byesye." Das Ende: Hic intrat Alexander montium altitudines: /W tu dobu král Maczedonye Geho woy geho podkonye W take sye hory tahnyesye Gyeztos wyssost taka byesye Jakz gych sotnye moz dozrzyety Tuhdy" gemu byesye gyety." Der böhmische Dichter hatte sich wahrscheinlich an eine deutsche Bearbeitung dieses Gedichtes gehalten, wenn ihm gleich das lateinische Original nicht unbekannt sein mochte. Den lateinischen sechs Versen: 1 Hattala-Patera i Trautmann: „Aneczstnych sye nych..“ 2 Hattala-Patera i Trautmann: seho. Hattala-Patera str. 2 v. 37—42; Trautmann str. 2, v. 63—68. Hattala-Patera i Trautmann: mysye. Hattala-Patera str. 2 v. 43—48; Trautmann str. 2, v. 69—74. Hattala-Patera i Trautmann: Gyezt. 7 Hattala-Patera i Trautmann: Tahdy. 8 Hattala-Patera str. 59 v. 43—48; Trautmann str. 31, v. 2454— 2459. Dobrovský opomenul ještě verš poslední: Tehdy gyemuz bye newykla. 5 4 3 6
264 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 130/131 Jaz na ty gystye nechczi dbaty Chczy zyewnye wyedyety daty Tyem wssyem kterzyz poczssty stogye Neczstnych sye nyczl nebogye O krali czssty toho2 swyeta Gesto wty czasy oswyeta." Das Gedicht besteht aus mehr als 2000 solchen Versen, und müßte etwa noch einmal so viel betragen, wenn die Handschrift nicht schon mit den ersten sieben Versen des 34ten Kapitels auf- hörte. Der Anfang des Gedichtes ist: Kral Philipp byl w zemy rzieczky Muz slowutny weczsty swyeczky Poswem prawu myesye4 zenu W zbozi weczsty porozenu Olympyas tak slowiesye Owssem dywne krasy byesye." Das Ende: Hic intrat Alexander montium altitudines: /W tu dobu král Maczedonye Geho woy geho podkonye W take sye hory tahnyesye Gyeztos wyssost taka byesye Jakz gych sotnye moz dozrzyety Tuhdy" gemu byesye gyety." Der böhmische Dichter hatte sich wahrscheinlich an eine deutsche Bearbeitung dieses Gedichtes gehalten, wenn ihm gleich das lateinische Original nicht unbekannt sein mochte. Den lateinischen sechs Versen: 1 Hattala-Patera i Trautmann: „Aneczstnych sye nych..“ 2 Hattala-Patera i Trautmann: seho. Hattala-Patera str. 2 v. 37—42; Trautmann str. 2, v. 63—68. Hattala-Patera i Trautmann: mysye. Hattala-Patera str. 2 v. 43—48; Trautmann str. 2, v. 69—74. Hattala-Patera i Trautmann: Gyezt. 7 Hattala-Patera i Trautmann: Tahdy. 8 Hattala-Patera str. 59 v. 43—48; Trautmann str. 31, v. 2454— 2459. Dobrovský opomenul ještě verš poslední: Tehdy gyemuz bye newykla. 5 4 3 6
Strana 265
131/132 Sprache und altern Literatur (1818) 265 Qualiter Hyrcanis cum forte leunculus arvis Cornibus elatos videt ire ad pabula cervos, Cui nondum totos descendit robur in artus, Nec bene firmus adhuc, nec dentibus asper aduncis, Palpitat, et vacuum ferit improba lingua palatum, Effunditque prius animis quam dente cruorem.1 entsprechen in der böhmischen Übersetzung folgende: 184. Jakzto lwowy styenecz prawye Genz gestye nenye nastawye A genz gesstye netwrd w nohy Ny mu dossel zubek mnohy Vzrze nye...2 stado wolow. Wsak pochcze k nym shory dolow. / 190. Nemoha te moczi gmyety Stana y poczne tam chtyety Czoz neskona nanicz' myeny Wsak to pokaze wswem chtyeny." In dieser Handschrift kommt zwar das yu für i noch häu- fig vor : lyud, blyud, yutro, tyusycz; doch eben so häufig y : lyd, klyd, weil die spätern Abschreiber die Vocale zu ändern pflegten. Daher nun die Reime lyuda — klyda, lyudi — wyklydy, lydy — bludy, sich leicht berichtigen lassen, wenn man den ursprüng- lichen Vocal an die Stelle des jüngern y setzt. Unter den ver- alteten Wörtern sind zu bemerken pruhlo Schlinge, utroba das Eingeweide, komon Pferd, sen dieser, syeho swyeta dieser Welt, sen y on dieser und jener. Im Dativ ist em (für om) nach flüs- sigen Consonanten nicht ungewöhnlich: kralem, wogem. So auch wogewati von woy, das Heer, für bogowati. Wz wird noch als trennbare Partikel mit dem Accusativ gebraucht: wz hospodu, 1 Liber I., v. 49—54 (ve vydání: „M. Philippi Gualtheri... de Castellione Alexandreis.... recensuit F. A. W. Mueldener. Lipsiae str. 7). 1863“ 2 Hattala-Patera i Trautmann: nyekde. 3 Hattala-Patera i Trautmann: nanyez. 4 Hattala-Patera str. 5, 3b v. 9—18, Trautmann str. 3, v. 184— 193; v těchto vydáních jsou tyto verše, počítáno od počátku skladby, označeny jako v. 184—193, z nich verš „Nemoha“ atd. jako v. 190, Do- brovský však chybně uvádí číslice 194, 200.
131/132 Sprache und altern Literatur (1818) 265 Qualiter Hyrcanis cum forte leunculus arvis Cornibus elatos videt ire ad pabula cervos, Cui nondum totos descendit robur in artus, Nec bene firmus adhuc, nec dentibus asper aduncis, Palpitat, et vacuum ferit improba lingua palatum, Effunditque prius animis quam dente cruorem.1 entsprechen in der böhmischen Übersetzung folgende: 184. Jakzto lwowy styenecz prawye Genz gestye nenye nastawye A genz gesstye netwrd w nohy Ny mu dossel zubek mnohy Vzrze nye...2 stado wolow. Wsak pochcze k nym shory dolow. / 190. Nemoha te moczi gmyety Stana y poczne tam chtyety Czoz neskona nanicz' myeny Wsak to pokaze wswem chtyeny." In dieser Handschrift kommt zwar das yu für i noch häu- fig vor : lyud, blyud, yutro, tyusycz; doch eben so häufig y : lyd, klyd, weil die spätern Abschreiber die Vocale zu ändern pflegten. Daher nun die Reime lyuda — klyda, lyudi — wyklydy, lydy — bludy, sich leicht berichtigen lassen, wenn man den ursprüng- lichen Vocal an die Stelle des jüngern y setzt. Unter den ver- alteten Wörtern sind zu bemerken pruhlo Schlinge, utroba das Eingeweide, komon Pferd, sen dieser, syeho swyeta dieser Welt, sen y on dieser und jener. Im Dativ ist em (für om) nach flüs- sigen Consonanten nicht ungewöhnlich: kralem, wogem. So auch wogewati von woy, das Heer, für bogowati. Wz wird noch als trennbare Partikel mit dem Accusativ gebraucht: wz hospodu, 1 Liber I., v. 49—54 (ve vydání: „M. Philippi Gualtheri... de Castellione Alexandreis.... recensuit F. A. W. Mueldener. Lipsiae str. 7). 1863“ 2 Hattala-Patera i Trautmann: nyekde. 3 Hattala-Patera i Trautmann: nanyez. 4 Hattala-Patera str. 5, 3b v. 9—18, Trautmann str. 3, v. 184— 193; v těchto vydáních jsou tyto verše, počítáno od počátku skladby, označeny jako v. 184—193, z nich verš „Nemoha“ atd. jako v. 190, Do- brovský však chybně uvádí číslice 194, 200.
Strana 266
266 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 132/133/134 wz wodu anstatt na hospodu, na wodu. Unser wzhůru,1 zhůru, ist noch ein Überbleibsel des ehemaligen Gebrauchs des trenn- baren wz vor den Substantiven. 8. 11. Dritte Periode vom J. 1310 bis 1410. Die meisten ältern Gedichte, deren Alter sich nicht bestim- men läßt, mögen wohl in den Zeitraum vom J. 1250 bis 1350 fallen. Die herrschende Epoche der böhmischen Dichter scheint also nur bis zur Stiftung der Universität zu Prag 1348 gedauert zu haben. Manche Versuche mußten schon voraus gehen, ehe es Dalimil wagen konnte, die ganze Geschichte von Böhmen in böh- mischen Reimen abzufassen. Bei der Krönung des Königs Johann 1311 druckten die Böhmen ihre Freude auch durch böhmische Gesänge aus, wenn gleich die Zahl der deutschen Sänger größer war. Der Abt Peter von Königsal2 bezeugt dieß in schlechten lateinischen Hexametern singend:3 Turba Bohemorum canit hoc, quod scivit eorum Lingua, sed ipsorum pars maxima Tewtunicorum Cantat Tewtunicum.4 Nach Dalimil fuhren auch noch andere fort, die Helden- thaten oder den Tod berühmter Böhmen, als des Plichta von žerotin, Wilhelms von Hasenberg, zu besingen. Lupacius nennt das Lied auf letztern cantio, quae eo tempore fuit in ore hominum celeberrima,5 und / er würde es beim 4ten Oktober seinem Kalender eingeschaltet haben, wenn es nicht in böhmi- scher Sprache geschrieben gewesen wäre." Das Lied über die Schlacht bei Kressy 1346 und über König Johanns Tod, das 1 Dobrovský: wzůhru. 2 Petr Zbraslavský. 3 Chronicon Aulae Regiae, Pars I. Capit. CIX; v Dobnerově vydání „Monumenta historica Boemiae“ V. str. 269. 4 Dobrovský: Tewtonicorum, Tewtonicum; v G II. (93 [1061) však věrně podle originálu: Tewtunicorum, Tewtunicum. 5 IV. Octob. 6 Lupáč IV. Octob. praví totiž: „Eam hic non iudicavimus, ut ad- deretur, esse usque adeo necessarium, quum vernaculo sermone sit scripta“.
266 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 132/133/134 wz wodu anstatt na hospodu, na wodu. Unser wzhůru,1 zhůru, ist noch ein Überbleibsel des ehemaligen Gebrauchs des trenn- baren wz vor den Substantiven. 8. 11. Dritte Periode vom J. 1310 bis 1410. Die meisten ältern Gedichte, deren Alter sich nicht bestim- men läßt, mögen wohl in den Zeitraum vom J. 1250 bis 1350 fallen. Die herrschende Epoche der böhmischen Dichter scheint also nur bis zur Stiftung der Universität zu Prag 1348 gedauert zu haben. Manche Versuche mußten schon voraus gehen, ehe es Dalimil wagen konnte, die ganze Geschichte von Böhmen in böh- mischen Reimen abzufassen. Bei der Krönung des Königs Johann 1311 druckten die Böhmen ihre Freude auch durch böhmische Gesänge aus, wenn gleich die Zahl der deutschen Sänger größer war. Der Abt Peter von Königsal2 bezeugt dieß in schlechten lateinischen Hexametern singend:3 Turba Bohemorum canit hoc, quod scivit eorum Lingua, sed ipsorum pars maxima Tewtunicorum Cantat Tewtunicum.4 Nach Dalimil fuhren auch noch andere fort, die Helden- thaten oder den Tod berühmter Böhmen, als des Plichta von žerotin, Wilhelms von Hasenberg, zu besingen. Lupacius nennt das Lied auf letztern cantio, quae eo tempore fuit in ore hominum celeberrima,5 und / er würde es beim 4ten Oktober seinem Kalender eingeschaltet haben, wenn es nicht in böhmi- scher Sprache geschrieben gewesen wäre." Das Lied über die Schlacht bei Kressy 1346 und über König Johanns Tod, das 1 Dobrovský: wzůhru. 2 Petr Zbraslavský. 3 Chronicon Aulae Regiae, Pars I. Capit. CIX; v Dobnerově vydání „Monumenta historica Boemiae“ V. str. 269. 4 Dobrovský: Tewtonicorum, Tewtonicum; v G II. (93 [1061) však věrně podle originálu: Tewtunicorum, Tewtunicum. 5 IV. Octob. 6 Lupáč IV. Octob. praví totiž: „Eam hic non iudicavimus, ut ad- deretur, esse usque adeo necessarium, quum vernaculo sermone sit scripta“.
Strana 267
134/135 Sprache und ältern Literatur (1818) 267 seinen und der übrigen böhmischen Helden Ruhm verewigen sollte, nimmt bei ihm im Leben Karls IV. fünf volle Seiten ein, woraus Adauct Voigt eine Probe (Act. Boh. I. 183—186.) abdrucken ließ. Unter diesem König aus dem Luxenburgischen Hause ist der Nachahmungstrieb der Böhmen durch das Neue und Ungewohnte, das sie bei seinem Hofe sahen, mächtig gereizt worden. Ein großer Theil derselben, besonders aber die höhern Klassen, fanden an fremden Sitten, Kleidern, Stiefeln (daher nun boty anstatt sskorně), am neuen Haarputze und an der deutschen Sprache Geschmack. Sie ahmten das Fremde nach, nicht anders, als wenn sie geglaubt hätten, sie müßten nun nach erloschenem Přemyslischen Stamme aufhören, Böhmen oder Slawen zu sein. Es wurde zum Sprüchworte: die Böhmen sind wie die Affen. Der Adel und der Bürger von feinerer Lebensart in der Hauptstadt nahmen die Hofsprache an. Und da ohnehin viele Städte im Lande schon seit dem vorigen Jahrhunderte mit Deutschen besetzt waren, so ge-/wann auch hier die deutsche Sprache immer mehr Ansehen. Die ersten geschriebenen Stadt- rechte haben deutsche Rathsmänner zu Prag 1341 mit des Kö- nigs Bewilligung in deutscher Sprache entworfen. Doch ward die lateinische Sprache noch immer in öffentlichen Verhandlun- gen, und wenn Urkunden ausgestellt werden sollten, allgemein gebraucht. Mit einer Art von Zufriedenheit erzählt es der deut- sche Abt von Königsal? in seiner Chronik, daß um das J. 1330 bei Hofe und in den meisten Städten die deutsche Sprache mehr im Gebrauche war, als die böhmische. (In omnibus civi- tatibus fere regni et coram rege communior est usus linguae theutonicae quam bohemicae.)3 Daß auch öffentliche Amter und königliche Schlösser vom Könige an Ausländer vertheilt wurden, damit konnten die ächten Böhmen weniger zufrieden sein. Es entstanden zwischen ihm und den böhmischen Herren Mißhelligkeiten,4 und der König mußte endlich dem festen Sinne und der Macht der letztern nachgeben. Dalimil, der ganz in Geiste der eifrigsten böhmischen Patrioten schrieb, beschloß seine Chronik mit einem Wunsche zur glücklichen 1 Ve vydání Hankově (Historia o císaři Karlovi.... od M. Prokopa Lupáče z Hlavačova. Podruhé vydána od Václava Hanky. V Praze 1848) str. 63—67. 2 Petr Zbraslavský. 3 Chronicon Aulae Regiae, Pars. III. Capit. II., ann. 1334; v Dob- nerově vydání „Monumenta historica Boemiae“ V. str. 469. 4 Dobrovský: Mishelligkeiten; v G II. (95 [1071): Mißhelligkeiten.
134/135 Sprache und ältern Literatur (1818) 267 seinen und der übrigen böhmischen Helden Ruhm verewigen sollte, nimmt bei ihm im Leben Karls IV. fünf volle Seiten ein, woraus Adauct Voigt eine Probe (Act. Boh. I. 183—186.) abdrucken ließ. Unter diesem König aus dem Luxenburgischen Hause ist der Nachahmungstrieb der Böhmen durch das Neue und Ungewohnte, das sie bei seinem Hofe sahen, mächtig gereizt worden. Ein großer Theil derselben, besonders aber die höhern Klassen, fanden an fremden Sitten, Kleidern, Stiefeln (daher nun boty anstatt sskorně), am neuen Haarputze und an der deutschen Sprache Geschmack. Sie ahmten das Fremde nach, nicht anders, als wenn sie geglaubt hätten, sie müßten nun nach erloschenem Přemyslischen Stamme aufhören, Böhmen oder Slawen zu sein. Es wurde zum Sprüchworte: die Böhmen sind wie die Affen. Der Adel und der Bürger von feinerer Lebensart in der Hauptstadt nahmen die Hofsprache an. Und da ohnehin viele Städte im Lande schon seit dem vorigen Jahrhunderte mit Deutschen besetzt waren, so ge-/wann auch hier die deutsche Sprache immer mehr Ansehen. Die ersten geschriebenen Stadt- rechte haben deutsche Rathsmänner zu Prag 1341 mit des Kö- nigs Bewilligung in deutscher Sprache entworfen. Doch ward die lateinische Sprache noch immer in öffentlichen Verhandlun- gen, und wenn Urkunden ausgestellt werden sollten, allgemein gebraucht. Mit einer Art von Zufriedenheit erzählt es der deut- sche Abt von Königsal? in seiner Chronik, daß um das J. 1330 bei Hofe und in den meisten Städten die deutsche Sprache mehr im Gebrauche war, als die böhmische. (In omnibus civi- tatibus fere regni et coram rege communior est usus linguae theutonicae quam bohemicae.)3 Daß auch öffentliche Amter und königliche Schlösser vom Könige an Ausländer vertheilt wurden, damit konnten die ächten Böhmen weniger zufrieden sein. Es entstanden zwischen ihm und den böhmischen Herren Mißhelligkeiten,4 und der König mußte endlich dem festen Sinne und der Macht der letztern nachgeben. Dalimil, der ganz in Geiste der eifrigsten böhmischen Patrioten schrieb, beschloß seine Chronik mit einem Wunsche zur glücklichen 1 Ve vydání Hankově (Historia o císaři Karlovi.... od M. Prokopa Lupáče z Hlavačova. Podruhé vydána od Václava Hanky. V Praze 1848) str. 63—67. 2 Petr Zbraslavský. 3 Chronicon Aulae Regiae, Pars. III. Capit. II., ann. 1334; v Dob- nerově vydání „Monumenta historica Boemiae“ V. str. 469. 4 Dobrovský: Mishelligkeiten; v G II. (95 [1071): Mißhelligkeiten.
Strana 268
268 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 135/136/137 Regierung des Königs, der sehr bedeutende Winke enthielt. Es heißt: Toho Boze racz dluho vzdrawiti, Y racz geho Tworcze navcziti, Aby milowal zemany, A wswe radie gmiel czeske Pany, Neb stiemi moze czti dogjti, A bez nich nemozc zemie vpokogiti, Anebo gemu zemanom vwierziti, Nebo z zemie seczti gieti. Panom razy mudru byti, Kdez mohucz pokoy cziniti." Und nach 8 Versen weiter: Razy wam przideli wam kdy ktere wolenie, Chowayte sie skrze les na krziwa drwa chozenie. Czot tiem mienim sam znamenay, Zwol sweho yazika, czizieho nechay.2 Karl IV. wußte die Begünstigungen, die er als Kaiser den Deutschen angedeihen ließ, eben so klug als König von Böhmen zu mäßigen, daß keine Klage laut werden konnte. Prag war zu seiner Zeit nicht nur die volkreichste Stadt in ganz Deut- schland, sondern des kaiserlichen Hofes wegen auch zugleich der Sammelplatz der Künste und Wissenschaften. Diejenigen Kenntnisse, die man sich auf der neu gestifteten Universität seit I 1348 erwerben konnte, äußerten ihren Einfluß auf die Cultur der böhmischen Sprache zwar nur mittelbar, aber doch in der Folge sichtbar genug. Karl selbst lernte nicht nur böh- misch sprechen, sondern auch schreiben, und wenn gleich noch alle Urkunden in seiner böhmischen Kanzlei entweder in latei- nischer oder deutscher Sprache ausgefertigt wurden, so ver- gaß er doch nicht die slawische Sprache selbst den Söhnen der Kurfürsten in der goldenen Bulle (1356) zu empfehlen. Statuimus, lautet der 30ste Artikel,3 ut illustrium princi- 1 V Jirečkově vydání (Prameny dějin českých, III., 1882) str. 223, v. 7—16. 2 Na m. uv. str. 224 v. 25—28. 3 Ve vydání Harnackově (Otto Harnack: Das Kurfürstencollegium. Nebst kritischem Abdrucke der ältesten Ausfertigung der Goldenen Bulle. Gieszen, 1883) str. 244.
268 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 135/136/137 Regierung des Königs, der sehr bedeutende Winke enthielt. Es heißt: Toho Boze racz dluho vzdrawiti, Y racz geho Tworcze navcziti, Aby milowal zemany, A wswe radie gmiel czeske Pany, Neb stiemi moze czti dogjti, A bez nich nemozc zemie vpokogiti, Anebo gemu zemanom vwierziti, Nebo z zemie seczti gieti. Panom razy mudru byti, Kdez mohucz pokoy cziniti." Und nach 8 Versen weiter: Razy wam przideli wam kdy ktere wolenie, Chowayte sie skrze les na krziwa drwa chozenie. Czot tiem mienim sam znamenay, Zwol sweho yazika, czizieho nechay.2 Karl IV. wußte die Begünstigungen, die er als Kaiser den Deutschen angedeihen ließ, eben so klug als König von Böhmen zu mäßigen, daß keine Klage laut werden konnte. Prag war zu seiner Zeit nicht nur die volkreichste Stadt in ganz Deut- schland, sondern des kaiserlichen Hofes wegen auch zugleich der Sammelplatz der Künste und Wissenschaften. Diejenigen Kenntnisse, die man sich auf der neu gestifteten Universität seit I 1348 erwerben konnte, äußerten ihren Einfluß auf die Cultur der böhmischen Sprache zwar nur mittelbar, aber doch in der Folge sichtbar genug. Karl selbst lernte nicht nur böh- misch sprechen, sondern auch schreiben, und wenn gleich noch alle Urkunden in seiner böhmischen Kanzlei entweder in latei- nischer oder deutscher Sprache ausgefertigt wurden, so ver- gaß er doch nicht die slawische Sprache selbst den Söhnen der Kurfürsten in der goldenen Bulle (1356) zu empfehlen. Statuimus, lautet der 30ste Artikel,3 ut illustrium princi- 1 V Jirečkově vydání (Prameny dějin českých, III., 1882) str. 223, v. 7—16. 2 Na m. uv. str. 224 v. 25—28. 3 Ve vydání Harnackově (Otto Harnack: Das Kurfürstencollegium. Nebst kritischem Abdrucke der ältesten Ausfertigung der Goldenen Bulle. Gieszen, 1883) str. 244.
Strana 269
137/138/139 Sprache und ältern Literatur (1818) 269 pum, puta Regis Bohemiae, Comitis Palatini, Ducis Saxoniae et Marchionis Brandenburgensis, Electorum filii vel haeredes et successores, cum verisimiliter theutonicum idioma, sibi natura- liter inditum scire praesumantur et ab infantia didicisse, inci- piendo a septimo aetatis suae anno in Grammatica, Italica et Slavica linguis instruantur, cum illud non solum utile, immo ex causis praemissis summe necessarium habeatur. In der böhmischen Übersetzung nach der Prager Auflage vom J. 1619 wird die slawische oder böhmische Sprache der italiänischen vorgesetzt: / aby od sedmi let při Grammatyce včili se gazykům, Slowanskému aneb Cžeskému a Wlaskému. Schon als Stifter des Benedictiner Klosters in Emaus für die slawischen Mönche aus Croatien bezeugte er, wie werth ihm die slawische Sprache war. In einer Urkunde vom J. 1356, kraft welcher er dem Schreiber der slawischen Bücher für dieses Kloster, Johann, einen Gehalt anweiset, nennet er sie nobilis, die edle slawonische Sprache,2 und insbesondere für Böhmen hatte er in seinen Satzungen verordnet, daß kein Richter im Lande angestellt werden sollte, welcher der böhmischen Sprache nicht kundig wäre. (Kterýžby nevměl mluwiti a rozumieti řeči Cžeského gazyka, gessto slowe řeč slowanská).3 Seine Frau, die Königin Elisabeth, die 1393 starb, hat auf die Einfassung ihrer Löffel böhmische Sprüche eingraben lassen. Auf einem z. B. steht: Czo pan buoh da, to se stati ma. Siehe die übrigen bei Jos. von Bienenberg in der Geschichte von Königingrätz,4 wo- selbst die 24 Löffel noch aufbewahrt werden. Sein Sohn Wenzel war unter den böhmischen Königen der erste, der auch schon Urkunden in böhmischer Sprache aus- fertigen ließs. In Pelzels Urkundenbuche zu Wenzels Lebensgeschichte findet man Num. CXVIII die älteste vom J. 1395 genau abge- druckt.' Alter, der in seinem Beitrag zur praktischen Diplo- 1 Zlatá Bulla Cýsaře Karla Cžtwrtého. Wytisstěná w Starém Mě- stě Pražském v Jonaty Bohutského z Hranic. Str. 59. 2 Ve vydání: „Das vollständige Registrum Slavorum. Herausgegeben von L. Helmling und Ad. Horcicka. Prag 1904“, str. 65. 3 Majestas Carolina XIX. Ve vydání Fr. Palackého (v Archivu Českém III., 1844) str. 103 (pod čarou). 4 Geschichte der Stadt Königgratz. Erster Theil. Prag, 1780, str. 194—195. 5 Urkundenbuch zur Lebensgeschichte des Römischen und Böhmi- schen Königs Wenceslaus. Zweiter Theil (1790), str. 4—6 (listina z 30. května 1395).
137/138/139 Sprache und ältern Literatur (1818) 269 pum, puta Regis Bohemiae, Comitis Palatini, Ducis Saxoniae et Marchionis Brandenburgensis, Electorum filii vel haeredes et successores, cum verisimiliter theutonicum idioma, sibi natura- liter inditum scire praesumantur et ab infantia didicisse, inci- piendo a septimo aetatis suae anno in Grammatica, Italica et Slavica linguis instruantur, cum illud non solum utile, immo ex causis praemissis summe necessarium habeatur. In der böhmischen Übersetzung nach der Prager Auflage vom J. 1619 wird die slawische oder böhmische Sprache der italiänischen vorgesetzt: / aby od sedmi let při Grammatyce včili se gazykům, Slowanskému aneb Cžeskému a Wlaskému. Schon als Stifter des Benedictiner Klosters in Emaus für die slawischen Mönche aus Croatien bezeugte er, wie werth ihm die slawische Sprache war. In einer Urkunde vom J. 1356, kraft welcher er dem Schreiber der slawischen Bücher für dieses Kloster, Johann, einen Gehalt anweiset, nennet er sie nobilis, die edle slawonische Sprache,2 und insbesondere für Böhmen hatte er in seinen Satzungen verordnet, daß kein Richter im Lande angestellt werden sollte, welcher der böhmischen Sprache nicht kundig wäre. (Kterýžby nevměl mluwiti a rozumieti řeči Cžeského gazyka, gessto slowe řeč slowanská).3 Seine Frau, die Königin Elisabeth, die 1393 starb, hat auf die Einfassung ihrer Löffel böhmische Sprüche eingraben lassen. Auf einem z. B. steht: Czo pan buoh da, to se stati ma. Siehe die übrigen bei Jos. von Bienenberg in der Geschichte von Königingrätz,4 wo- selbst die 24 Löffel noch aufbewahrt werden. Sein Sohn Wenzel war unter den böhmischen Königen der erste, der auch schon Urkunden in böhmischer Sprache aus- fertigen ließs. In Pelzels Urkundenbuche zu Wenzels Lebensgeschichte findet man Num. CXVIII die älteste vom J. 1395 genau abge- druckt.' Alter, der in seinem Beitrag zur praktischen Diplo- 1 Zlatá Bulla Cýsaře Karla Cžtwrtého. Wytisstěná w Starém Mě- stě Pražském v Jonaty Bohutského z Hranic. Str. 59. 2 Ve vydání: „Das vollständige Registrum Slavorum. Herausgegeben von L. Helmling und Ad. Horcicka. Prag 1904“, str. 65. 3 Majestas Carolina XIX. Ve vydání Fr. Palackého (v Archivu Českém III., 1844) str. 103 (pod čarou). 4 Geschichte der Stadt Königgratz. Erster Theil. Prag, 1780, str. 194—195. 5 Urkundenbuch zur Lebensgeschichte des Römischen und Böhmi- schen Königs Wenceslaus. Zweiter Theil (1790), str. 4—6 (listina z 30. května 1395).
Strana 270
270 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 139/140 matik für Slawen (Wien 1801. 8.) die diplomatische Epoche der böhmischen Sprache ganz richtig in das Ende des 14ten Jahrhunderts versetzt,1 wollte doch noch eine ältere Urkunde von Wenzel, nämlich die in Bienenbergs Geschichte der Stadt Königinhof2 Num. VI angeführte vom J. 1368,3 gefunden haben. Allein das Original von diesem Briefe ging durchs Feuer zu Grunde, und Wladislaw bestätigte in einer böhmisch geschrie- benen Urkunde vom J. 1509 die ihm vorgelegte Abschrift in einer böhmischen Übersetzung, dessen Original unfehlbar la- teinisch war. Siehe daselbst Num. XX.* Es gibt zwar noch ältere Briefe in böhmischer Sprache, aber keine königliche. In den so genannten Errichtungsbüchern (Stiftungsbriefen) bei Balbin Miscell. L. V. kommt Vol. II. Q. 4. S. 765 eine Stiftung der Hohenelber Bürger vom J. 1386 vor, wobei Balbin die Anmerkung machte: sunt literae Bohemi- cae, quod hactenus nunquam factum animadverti. Nebst dieser ist aus dem XIVten Jahr/hundert nur noch eine vom J. 1398 daselbst S. 279 angezeigt. Von Jodok, Markgrafen in Mähren, ist eine im J. 1393, von Prokop eine andere im J. 1395 in böh- mischer Sprache ausgefertigte Urkunde in der ständischen Re- gistratur zu Brün vorhanden." Im XVten Jahrhunderte kom- men sie zwar häufiger vor, sind aber noch immer bis in die Mitte desselben selten genug. Wenzel hatte unter seinen Hofleuten auch geschickte Männer, welchen man böhmische Übersetzungen damals beliebter Werke zu danken hat. Ihm eignete Andreas von Duba, ehemaliger Oberster Landrichter seine böhmisch ver- faßte Landgerichtsordnung zu.8 Seine besondere Gunst gegen die Böhmen legte Wenzel durch das Decret vom J. 1409 an den Tag, wodurch der böhmischen Nation bei allen Acten an der 1 Vorbericht, str. XVII.—XVIII. 2 Versuch einer kurzgefaßten Geschichte der Stadt Köni- ginn-Hof, worinnen XXX. Urkunden enthalten sind. Prag 1782. Knížka má 63 stran, „Verzeichniß der Urkunden“, který je k ní připojen, má stránky zvláště číslovány — celkem 52 stran. 3 V knížce str. 25—26, Verzeichniß str. 7—8. 4 V knížce str. 44, Verzeichniß str. 33—35. 5 Miscellanea historica regni Bohemiae, Decas I. Liber V. (1683), Pars II. 6 Nyní v brněnském zemském archivu. Otiskl V. Brandl v XII. svazku „Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae“ (1890), č. 165, str. 161. Dnes v zemském archivu v Brně. Otiskl V. Brandl v „Codex Mo- (v. v.), XII. sv. (1890), č. 231, str. 223. raviae“ Výklad na právo zemské české. Viz G III. 158—159 [283]. 8
270 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 139/140 matik für Slawen (Wien 1801. 8.) die diplomatische Epoche der böhmischen Sprache ganz richtig in das Ende des 14ten Jahrhunderts versetzt,1 wollte doch noch eine ältere Urkunde von Wenzel, nämlich die in Bienenbergs Geschichte der Stadt Königinhof2 Num. VI angeführte vom J. 1368,3 gefunden haben. Allein das Original von diesem Briefe ging durchs Feuer zu Grunde, und Wladislaw bestätigte in einer böhmisch geschrie- benen Urkunde vom J. 1509 die ihm vorgelegte Abschrift in einer böhmischen Übersetzung, dessen Original unfehlbar la- teinisch war. Siehe daselbst Num. XX.* Es gibt zwar noch ältere Briefe in böhmischer Sprache, aber keine königliche. In den so genannten Errichtungsbüchern (Stiftungsbriefen) bei Balbin Miscell. L. V. kommt Vol. II. Q. 4. S. 765 eine Stiftung der Hohenelber Bürger vom J. 1386 vor, wobei Balbin die Anmerkung machte: sunt literae Bohemi- cae, quod hactenus nunquam factum animadverti. Nebst dieser ist aus dem XIVten Jahr/hundert nur noch eine vom J. 1398 daselbst S. 279 angezeigt. Von Jodok, Markgrafen in Mähren, ist eine im J. 1393, von Prokop eine andere im J. 1395 in böh- mischer Sprache ausgefertigte Urkunde in der ständischen Re- gistratur zu Brün vorhanden." Im XVten Jahrhunderte kom- men sie zwar häufiger vor, sind aber noch immer bis in die Mitte desselben selten genug. Wenzel hatte unter seinen Hofleuten auch geschickte Männer, welchen man böhmische Übersetzungen damals beliebter Werke zu danken hat. Ihm eignete Andreas von Duba, ehemaliger Oberster Landrichter seine böhmisch ver- faßte Landgerichtsordnung zu.8 Seine besondere Gunst gegen die Böhmen legte Wenzel durch das Decret vom J. 1409 an den Tag, wodurch der böhmischen Nation bei allen Acten an der 1 Vorbericht, str. XVII.—XVIII. 2 Versuch einer kurzgefaßten Geschichte der Stadt Köni- ginn-Hof, worinnen XXX. Urkunden enthalten sind. Prag 1782. Knížka má 63 stran, „Verzeichniß der Urkunden“, který je k ní připojen, má stránky zvláště číslovány — celkem 52 stran. 3 V knížce str. 25—26, Verzeichniß str. 7—8. 4 V knížce str. 44, Verzeichniß str. 33—35. 5 Miscellanea historica regni Bohemiae, Decas I. Liber V. (1683), Pars II. 6 Nyní v brněnském zemském archivu. Otiskl V. Brandl v XII. svazku „Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae“ (1890), č. 165, str. 161. Dnes v zemském archivu v Brně. Otiskl V. Brandl v „Codex Mo- (v. v.), XII. sv. (1890), č. 231, str. 223. raviae“ Výklad na právo zemské české. Viz G III. 158—159 [283]. 8
Strana 271
140/141/142 Sprache und ältern Literatur (1818) 271 Universität drei Stimmen zugesprochen worden, da sie vorhin nur eine hatte. Nach dem Abzuge der deutschen Professoren und Studenten ward nun die böhmische Partei an der Univer- sität die herrschende. Um das J. 1374 gab es schon Leute, die aus Eifersucht das Schreiben böhmischer Bücher laut mißbilligten. Thomas von Sstjtný, ein böhmischer Edelmann, der für seine Kinder einen christlichen UNTERRICHTI böhmisch verfaßte, ver-/ theidigte in seinen Vorreden mit Eifer das Lesen böhmischer Bücher geist- lichen Inhalts. Seine Gegner sucht er durch eine Homilie des heil. Augustin von dem Nutzen der Lesung der heil. Schrift zu beschämen, und fährt in seinem Eifer fort: A ty gesto hyzdye knyhy czeske acz v dobre. snad chtyecz aby gen samy byly mudrzy wydyeny. mohli by se dobrze leknuty bozie pomsty,2 d. i. „Und diejenigen, welche die böhmischen Bücher, wenn sie gleich gut sind, schänden, indem sie vielleicht nur allein klug scheinen wollen, sollten wohl vor der göttlichen Rache erschrecken.“ Er bedauert es, daß der Tadel dieser milzsüchtigen Eiferer für ihr Latein mehr die guten Bücher träfe, als schlüpfrige Ge- dichte, als Romane, wodurch Wollüstige noch mehr zur Wollust entzündet würden. (Ano mnozy rady by cžeske knihy zatratily a toz gen dobre. Onyem basnyem gymyz smylny wyecze se wswem smylstwye rozzehugy nycz nedyegy.)3 Unter den guten Büchern, deren Lesung man damals nicht gut heißen wollte, mag Sstitny vorzüglich die h. Schrift ver- standen haben. Um diese Zeit sind doch schon einzelne Theile der Bibel in mehrere Hände gekommen, wenn wir gleich noch keine Handschrift der ganzen Bibel auf-/weisen können, die vor dem Ausgange des 14ten Jahrhunderts geschrieben worden wäre. Die Königin von England Anna, Gemahlin des Königs Richard II., eine Schwester von unserm König Wenzel, soll die vier Evangelien in böhmischer, deutscher und lateinischer Spra- che besessen haben. Anna ward im J. 1381 mit Richard vermählt und starb im J. 1394. Von diesem Evangelienbuche, das Lelong aus Usserii hist. dogm. anführt, sagt Wiklef: Nam possi- 1 Knížky šestery o obecných věcech křesťanských. 2 Druhá přiemluva; ve vydání Erbenově (Tomáše ze štítného Knížky šestery o obecných věcech křestanských. Vydány.... od Karla Jaromíra Erbena. V Praze 1852) str. 3. ř. 37—str. 4. ř. 2. 3 První přiemluva; ve vydání Erbenově str. 3. ř. 5.—8. Jacques Lelong: Bibliotheca sacra (Paris, 1723); viz LM III. 61—62.
140/141/142 Sprache und ältern Literatur (1818) 271 Universität drei Stimmen zugesprochen worden, da sie vorhin nur eine hatte. Nach dem Abzuge der deutschen Professoren und Studenten ward nun die böhmische Partei an der Univer- sität die herrschende. Um das J. 1374 gab es schon Leute, die aus Eifersucht das Schreiben böhmischer Bücher laut mißbilligten. Thomas von Sstjtný, ein böhmischer Edelmann, der für seine Kinder einen christlichen UNTERRICHTI böhmisch verfaßte, ver-/ theidigte in seinen Vorreden mit Eifer das Lesen böhmischer Bücher geist- lichen Inhalts. Seine Gegner sucht er durch eine Homilie des heil. Augustin von dem Nutzen der Lesung der heil. Schrift zu beschämen, und fährt in seinem Eifer fort: A ty gesto hyzdye knyhy czeske acz v dobre. snad chtyecz aby gen samy byly mudrzy wydyeny. mohli by se dobrze leknuty bozie pomsty,2 d. i. „Und diejenigen, welche die böhmischen Bücher, wenn sie gleich gut sind, schänden, indem sie vielleicht nur allein klug scheinen wollen, sollten wohl vor der göttlichen Rache erschrecken.“ Er bedauert es, daß der Tadel dieser milzsüchtigen Eiferer für ihr Latein mehr die guten Bücher träfe, als schlüpfrige Ge- dichte, als Romane, wodurch Wollüstige noch mehr zur Wollust entzündet würden. (Ano mnozy rady by cžeske knihy zatratily a toz gen dobre. Onyem basnyem gymyz smylny wyecze se wswem smylstwye rozzehugy nycz nedyegy.)3 Unter den guten Büchern, deren Lesung man damals nicht gut heißen wollte, mag Sstitny vorzüglich die h. Schrift ver- standen haben. Um diese Zeit sind doch schon einzelne Theile der Bibel in mehrere Hände gekommen, wenn wir gleich noch keine Handschrift der ganzen Bibel auf-/weisen können, die vor dem Ausgange des 14ten Jahrhunderts geschrieben worden wäre. Die Königin von England Anna, Gemahlin des Königs Richard II., eine Schwester von unserm König Wenzel, soll die vier Evangelien in böhmischer, deutscher und lateinischer Spra- che besessen haben. Anna ward im J. 1381 mit Richard vermählt und starb im J. 1394. Von diesem Evangelienbuche, das Lelong aus Usserii hist. dogm. anführt, sagt Wiklef: Nam possi- 1 Knížky šestery o obecných věcech křesťanských. 2 Druhá přiemluva; ve vydání Erbenově (Tomáše ze štítného Knížky šestery o obecných věcech křestanských. Vydány.... od Karla Jaromíra Erbena. V Praze 1852) str. 3. ř. 37—str. 4. ř. 2. 3 První přiemluva; ve vydání Erbenově str. 3. ř. 5.—8. Jacques Lelong: Bibliotheca sacra (Paris, 1723); viz LM III. 61—62.
Strana 272
272 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 142/143/144 bile est, quod nobilis regina Angliae soror Caesaris habeat Evan- gelium in lingua triplici exaratum, scilicet in lingua bohemica, teutonica et latina, et haereticare eam propterea foret lucife- rina stultitia. Diese Stelle führet denn auch Hus Tom. I. p. 108.1 in der Replik wider Stockes an. Wiklef selbst verfertigte eine englische Bibelübersetzung. König Wenzel hatte zu seinem und seiner Gemahlin Gebrauch eine deutsche Bibel auf Perga- men abschreiben lassen, die jetzt in der Hofbibliothek zu Wien aufbewahrt wird.2 Dieß alles mußte endlich bei eifrigen Böhmen den Entschluß hervorbringen, auch für eine böhmische über- setzung der ganzen Bibel zu sorgen. Im J. 1397 endigte Johann von Holeschau, ein Benedictiner des Klosters Břewniow bei Prag, seinen COMMENTAR über das alte Lied Hospodine pomiluy ny, worin er als erster böhmi- scher Philolog einige veraltete Wörter und Wortformen erkläret. S. oben 77 [228]. / §. 12. Denkmahle der böhmischen Sprache aus diesem Zeitraume (1310—1410). 1. Eine gereimte böhmische Chronik, KRONYKA ČESKÁ, dessen Verfasser wir nicht kennen. Gewöhnlich nennt man ihn Dalimil, weil beim Hagek in dem Verzeichnisse der von ihm gebrauchten Geschichtschreiber auch ein Dalimil Mezyřicky Ka- nownjk kostela Boleslawskeho angegeben ist." Allein der böhmi- sche Dichter, der vermuthlich um Bewirthung und Sold auf der Burg eines Herrn (etwa Wilhelms von Hasenburg) die Thaten seiner Vorväter in Reime brachte, ist von dem alten Priester zu Bunzlau, bei dem er ein Exemplar der alten Chronik (un- fehlbar den Cosmas in lateinischer Sprache) fand,4 wohl zu unterscheiden, und darf mit dem Bunzlauer Domherrn nicht vermengt werden. Hageks Benennungen, da er Un-Zgenannten ganz willkührliche Namen zu geben pflegt, ist ohnehin nicht zu 1 Joannis Hus et Hieronymi Pragensis, confessorum Christi, Histo- ria et monumenta. I. pars. Norimbergae, 1558. Str. 108 n.: Replica contra Anglicum Joannem Stokes Vuiclefi calumniatorem. 2 Tabulae II. 2759—2764. 3 Před listem 1.; Hájek však píše: „Mezeřycky“. Ve Flajšhansově vyd. I. str. 59. 4 Uvádí tak v Předmluvě ke své Kronice, v Jirečkově vydání (Pra- meny dějin českých III., 1882) str. 4 v. 27.
272 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 142/143/144 bile est, quod nobilis regina Angliae soror Caesaris habeat Evan- gelium in lingua triplici exaratum, scilicet in lingua bohemica, teutonica et latina, et haereticare eam propterea foret lucife- rina stultitia. Diese Stelle führet denn auch Hus Tom. I. p. 108.1 in der Replik wider Stockes an. Wiklef selbst verfertigte eine englische Bibelübersetzung. König Wenzel hatte zu seinem und seiner Gemahlin Gebrauch eine deutsche Bibel auf Perga- men abschreiben lassen, die jetzt in der Hofbibliothek zu Wien aufbewahrt wird.2 Dieß alles mußte endlich bei eifrigen Böhmen den Entschluß hervorbringen, auch für eine böhmische über- setzung der ganzen Bibel zu sorgen. Im J. 1397 endigte Johann von Holeschau, ein Benedictiner des Klosters Břewniow bei Prag, seinen COMMENTAR über das alte Lied Hospodine pomiluy ny, worin er als erster böhmi- scher Philolog einige veraltete Wörter und Wortformen erkläret. S. oben 77 [228]. / §. 12. Denkmahle der böhmischen Sprache aus diesem Zeitraume (1310—1410). 1. Eine gereimte böhmische Chronik, KRONYKA ČESKÁ, dessen Verfasser wir nicht kennen. Gewöhnlich nennt man ihn Dalimil, weil beim Hagek in dem Verzeichnisse der von ihm gebrauchten Geschichtschreiber auch ein Dalimil Mezyřicky Ka- nownjk kostela Boleslawskeho angegeben ist." Allein der böhmi- sche Dichter, der vermuthlich um Bewirthung und Sold auf der Burg eines Herrn (etwa Wilhelms von Hasenburg) die Thaten seiner Vorväter in Reime brachte, ist von dem alten Priester zu Bunzlau, bei dem er ein Exemplar der alten Chronik (un- fehlbar den Cosmas in lateinischer Sprache) fand,4 wohl zu unterscheiden, und darf mit dem Bunzlauer Domherrn nicht vermengt werden. Hageks Benennungen, da er Un-Zgenannten ganz willkührliche Namen zu geben pflegt, ist ohnehin nicht zu 1 Joannis Hus et Hieronymi Pragensis, confessorum Christi, Histo- ria et monumenta. I. pars. Norimbergae, 1558. Str. 108 n.: Replica contra Anglicum Joannem Stokes Vuiclefi calumniatorem. 2 Tabulae II. 2759—2764. 3 Před listem 1.; Hájek však píše: „Mezeřycky“. Ve Flajšhansově vyd. I. str. 59. 4 Uvádí tak v Předmluvě ke své Kronice, v Jirečkově vydání (Pra- meny dějin českých III., 1882) str. 4 v. 27.
Strana 273
144/145 Sprache und altern Literatur (1818) 273 trauen. Paul Gessin, der sieben Handschriften bei seiner Ausgabe vom J. 1620 gebrauchte, nennt sie Kronyka stará Klás- stera Boleslawského, alte Chronik des Klosters zu Bunzlau. Eine neue Ausgabe mit Varianten aus vier Handschriften besorgte im J. 1786 Franz Faustin Prochazka unter dem Titel: Kronyka Boleslawská, und versah sie mit einigen theils grammatischen, theils historischen Erläuterungen. Dem Inhalte nach schließt die Chronik mit Johanns Krönung, als mit einer merkwürdigen Begebenheit. Im J. 1314, also nur wenige Jahre nach derselben, endigte er sein Werk. Es lassen sich aber zwei verschiedene Recensionen dieser Reimchronik unterscheiden, eine frühere, und eine spätere. In der letztern sind schon manche historische Data, die in der ersten sehr fehlerhaft angegeben waren, berichtigt worden. Handschriften von der spätern Re- cension hatte Prochazka zwei, P. und F. d. i. die Pelzelische und Fürstenbergische,1 beide ohne Jahrszahl, vor sich. Zusätze und größere Abweichungen kommen bei Prochazka S. 258, 261, 2642 vor. Die ältere Recension enthalten die zwei Handschriften Z. und FF. d. i. die Zebererische vom I J. 1459 und die bei den Fran- ziskanern vom J. 1441.3 Aber selbst die Handschriften von der ersten Recension sind nicht von allen spätern Zusätzen frei. Die Abschreiber konnten nicht umhin, irgend eine Heldenthat eines Vorfahrs jener Familien, für deren Geld sie schrieben, am ge- hörigen Orte einzuschalten, wie z. B. die sechs Verse vom Cza- chowetz in der Handschrift F F, bei Prochazka S. 311.4 Sie nehmen sich auch die Freiheit, veraltete Wörter mit neuen zu vertauschen. In dem Verse: nebo taynie s Wlastu swiet gmie- giechu (Kap. 11.), haben die meisten Abschreiber das Wort swiet entweder durch rada, Rath, ersetzt, oder gar in smiech verwandelt. Doch liest eine Handschrift auf Papier bei den Mi- noriten zu Prag,5 die aber nur bis zum 14ten Kapitel reicht, noch swiet, und bestätiget also die alte richtige Lesart. Swiet 1 Pelclův rukopis od r. 1934 v Universitní knihovně v Praze, signa- tura: Mss. Děčín 113 (srv. pozn. 10 ke G II. 121 [120], Fürstenberský rukopis na Křivoklátě (viz Čeněk Zíbrt v Úvodě k vydání Staročeského Lucidáře, ČA 1903, str. 17—19). 2 Pod čarou v pozn. i) a) h). 3 Bartoš I. 432, FRB III., str. XXI., č. 6. 4 Pozn. p). 5 Dnes v knihovně kláštera na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (rukopis M).
144/145 Sprache und altern Literatur (1818) 273 trauen. Paul Gessin, der sieben Handschriften bei seiner Ausgabe vom J. 1620 gebrauchte, nennt sie Kronyka stará Klás- stera Boleslawského, alte Chronik des Klosters zu Bunzlau. Eine neue Ausgabe mit Varianten aus vier Handschriften besorgte im J. 1786 Franz Faustin Prochazka unter dem Titel: Kronyka Boleslawská, und versah sie mit einigen theils grammatischen, theils historischen Erläuterungen. Dem Inhalte nach schließt die Chronik mit Johanns Krönung, als mit einer merkwürdigen Begebenheit. Im J. 1314, also nur wenige Jahre nach derselben, endigte er sein Werk. Es lassen sich aber zwei verschiedene Recensionen dieser Reimchronik unterscheiden, eine frühere, und eine spätere. In der letztern sind schon manche historische Data, die in der ersten sehr fehlerhaft angegeben waren, berichtigt worden. Handschriften von der spätern Re- cension hatte Prochazka zwei, P. und F. d. i. die Pelzelische und Fürstenbergische,1 beide ohne Jahrszahl, vor sich. Zusätze und größere Abweichungen kommen bei Prochazka S. 258, 261, 2642 vor. Die ältere Recension enthalten die zwei Handschriften Z. und FF. d. i. die Zebererische vom I J. 1459 und die bei den Fran- ziskanern vom J. 1441.3 Aber selbst die Handschriften von der ersten Recension sind nicht von allen spätern Zusätzen frei. Die Abschreiber konnten nicht umhin, irgend eine Heldenthat eines Vorfahrs jener Familien, für deren Geld sie schrieben, am ge- hörigen Orte einzuschalten, wie z. B. die sechs Verse vom Cza- chowetz in der Handschrift F F, bei Prochazka S. 311.4 Sie nehmen sich auch die Freiheit, veraltete Wörter mit neuen zu vertauschen. In dem Verse: nebo taynie s Wlastu swiet gmie- giechu (Kap. 11.), haben die meisten Abschreiber das Wort swiet entweder durch rada, Rath, ersetzt, oder gar in smiech verwandelt. Doch liest eine Handschrift auf Papier bei den Mi- noriten zu Prag,5 die aber nur bis zum 14ten Kapitel reicht, noch swiet, und bestätiget also die alte richtige Lesart. Swiet 1 Pelclův rukopis od r. 1934 v Universitní knihovně v Praze, signa- tura: Mss. Děčín 113 (srv. pozn. 10 ke G II. 121 [120], Fürstenberský rukopis na Křivoklátě (viz Čeněk Zíbrt v Úvodě k vydání Staročeského Lucidáře, ČA 1903, str. 17—19). 2 Pod čarou v pozn. i) a) h). 3 Bartoš I. 432, FRB III., str. XXI., č. 6. 4 Pozn. p). 5 Dnes v knihovně kláštera na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (rukopis M).
Strana 274
274 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 145/146/147 ist hier aus s und wiet zusammengesetzt, und heißt buchstäb- lich colloquium, Rücksprache, Rath, im Russischen soviet, im Altslawischen s - viet. Für musým, musý liest bloß die Fürsten- bergische Handschrift an drei Stellen drbi. In der Orthographie, besonders in der Veränderung des ursprünglichen iu in i, waren die Abschreiber noch freier. S. 721 steht der Reim lud und blud, allein Prochazka I fand das lud der ersten Ausgabe in keiner Handschrift mehr, sondern lid.2 So kann auch S. 70 der Reim nelibj und vrubj nicht von der Hand des ersten Verfassers sein, sondern er muß neliubi geschrieben haben. Man vergleiche noch die Reime lide und nebude S. 135, wludj3 und lidi S. 140, lidi und sudi4 S. 168, woselbst der Herausgeber für den Imperativ sudi nicht das Präsens saudj hätte setzen sollen; ferner sudj" und lidi S. 187, wo doch F F ludi liest; klidj und sudje S. 211, endlich sudj" und rozklidj S. 327. Aber in Rücksicht der alten Formen des Duals, des einfachen Präteriti auf ach, ech, ich u. s. W. bleibt uns dieses Denkmahl noch immer sehr wichtig. Es scheint ein Lieblingslesebuch durch zweihundert Jahre ge- blieben zu sein. Nie hatte der böhmische Nationalhaß gegen die Deutschen einen so hohen Grad erreicht, als ihn hier der Dichter schildert. Groß und tapfer sind seine Helden, die böhmischen Herren und Ritter, wenn sie die Deutschen aus ihrem Vaterlande hinausjagen; klein und ohnmächtig die Könige, wenn sie deut- schen Rathen Gehör geben. Heftig und grob ist sein Schimpf auf Deutsche, die er für erklärte Feinde des böhmischen Ruhms, der böhmischen Nation und Sprache ansieht, und sie durch- gängig für die / Urheber alles Unglücks hält. Lüge und Erdich- tung nahm er zu Hülfe, um sie allen Böhmen noch verhaßter zu machen, als sie es seit Ottokars Niederlage schon waren. Immer mochte der warme Patriotismus an ihm gefallen: nur hätte man ihn nicht auch für einen glaubwürdigen Erzähler halten sollen. Aus ihm kamen die albernsten Mährchen8 in unsere Geschichte. Frühe schon ist diese Chronik in deutsche Reime gebracht worden, wovon eine Handschrift vom J. 1389 auf Papier in der Bibliothek der Domkirche? vorhanden ist. Nebst 1 Procházkova vydání; rovněž i ostatní čísla stránek, uvedených G III. 146 [274]. 2 Str. 72 pozn. s). 3 Procházka: wlaudj. 4 Procházka: saudj; v pozn. d): sudj. 5 Procházka: saudj; v pozn. b): FF ludi. 6 Pro- cházka: saudj. 7 Procházka: saudj. 8 Dobrovský píše tak několikráte. P 1039. 9
274 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 145/146/147 ist hier aus s und wiet zusammengesetzt, und heißt buchstäb- lich colloquium, Rücksprache, Rath, im Russischen soviet, im Altslawischen s - viet. Für musým, musý liest bloß die Fürsten- bergische Handschrift an drei Stellen drbi. In der Orthographie, besonders in der Veränderung des ursprünglichen iu in i, waren die Abschreiber noch freier. S. 721 steht der Reim lud und blud, allein Prochazka I fand das lud der ersten Ausgabe in keiner Handschrift mehr, sondern lid.2 So kann auch S. 70 der Reim nelibj und vrubj nicht von der Hand des ersten Verfassers sein, sondern er muß neliubi geschrieben haben. Man vergleiche noch die Reime lide und nebude S. 135, wludj3 und lidi S. 140, lidi und sudi4 S. 168, woselbst der Herausgeber für den Imperativ sudi nicht das Präsens saudj hätte setzen sollen; ferner sudj" und lidi S. 187, wo doch F F ludi liest; klidj und sudje S. 211, endlich sudj" und rozklidj S. 327. Aber in Rücksicht der alten Formen des Duals, des einfachen Präteriti auf ach, ech, ich u. s. W. bleibt uns dieses Denkmahl noch immer sehr wichtig. Es scheint ein Lieblingslesebuch durch zweihundert Jahre ge- blieben zu sein. Nie hatte der böhmische Nationalhaß gegen die Deutschen einen so hohen Grad erreicht, als ihn hier der Dichter schildert. Groß und tapfer sind seine Helden, die böhmischen Herren und Ritter, wenn sie die Deutschen aus ihrem Vaterlande hinausjagen; klein und ohnmächtig die Könige, wenn sie deut- schen Rathen Gehör geben. Heftig und grob ist sein Schimpf auf Deutsche, die er für erklärte Feinde des böhmischen Ruhms, der böhmischen Nation und Sprache ansieht, und sie durch- gängig für die / Urheber alles Unglücks hält. Lüge und Erdich- tung nahm er zu Hülfe, um sie allen Böhmen noch verhaßter zu machen, als sie es seit Ottokars Niederlage schon waren. Immer mochte der warme Patriotismus an ihm gefallen: nur hätte man ihn nicht auch für einen glaubwürdigen Erzähler halten sollen. Aus ihm kamen die albernsten Mährchen8 in unsere Geschichte. Frühe schon ist diese Chronik in deutsche Reime gebracht worden, wovon eine Handschrift vom J. 1389 auf Papier in der Bibliothek der Domkirche? vorhanden ist. Nebst 1 Procházkova vydání; rovněž i ostatní čísla stránek, uvedených G III. 146 [274]. 2 Str. 72 pozn. s). 3 Procházka: wlaudj. 4 Procházka: saudj; v pozn. d): sudj. 5 Procházka: saudj; v pozn. b): FF ludi. 6 Pro- cházka: saudj. 7 Procházka: saudj. 8 Dobrovský píše tak několikráte. P 1039. 9
Strana 275
147/148/149 dieser gibt es noch eine prosaische Übersetzung, die Hier. Pez nach einer jüngern Abschrift des Christoph Hoffmann, der im J. 1534 starb, im 2ten Tom. seiner Script. rerum Austr. p. 1044—1111 abdrucken ließ. Ein viel älteres Exemplar sah ich vor 22 Jahren im Kloster St. Emmeram zu Regenspurg. Nach Dalimils Beispiele fuhr man fort, auch einzelne Be- gebenheiten in Liedern zu besingen. Gessin fand die Be- schreibung des Turniers vom J. 1315 zwischen Rudolfs und Wieneks Knappen in einigen Exemplaren, und hing sie seiner Ausgabe an.1 In der Fürstenbergischen und der schönen Cerro- nischen Handschrift auf Pergamen ohne Jahrzahl stehen nebst dem Turniere noch / mehrere Stücke vor dem letzten Kapitel, in einer andern Cerronischen auf Papier vom J. 1443 hinter dem- selben. Diese sind: a) Der Zug des Königs Johann wider den Grafen Matthias von Trentschin im J. 1315, 31 Verse: Przi tom czassie w Morawie zle sie diegiesse u. s. w. b) Wilhelms von Hasenberg Heldenthaten, 40 Verse. c) Die Bewegungen der böhmischen Herren gegen K. Johann im J. 1316. d) Plichta von Žerotin 1319. Wilhelms von Waldek Tod aber 1319 blos in der Fürstenbergischen und der Lobkowitzischen Handschrift auf Pergamen in 12. 48 Verse: Zeleymy czeskeho pokolenie, genz sie gest stalo nedawno nynie, ssel cztny pan Wilem z Waldeka.2 In der letztern kommt noch eine artige Anekdote vom Könige Johann vor, wie er sein Reitpferd einem Lastwagen vorspannen ließ. Aus einer alten Kaunitzischen Chronik, die Paprocky bei den Nachkommen der Herren Sstose fand, führt er in seinem Diadocho II.3 285, 286 mehrere ähnliche Verse an, einige auch in seinem Spiegel (Zreadlo) des Markgrafthums Mähren S. 410." Seiner bekannten Leichtgläubigkeit ist es kaum zu verzeihen, wenn er im Diadocho (IV.5 254) auch die Prophezeiungen der Libusse von den gold- und silberreichen Bergen in Böhmen, in solchen / Versen abgefaßt, uns vorlegt und bereden will, sie in den Schriften eines Tobias Křiwogen Budek von Falkenberg, der im J. 1269 zu Saaz Dechant gewesen sein soll, gefunden zu haben. Sprache und altern Literatur (1818) 275 1 Kronika stará kláštera Boleslavského (1620), str. 236—237. 2 Boj s Matoušem Trenčanským. Boj Viléma Zajíce proti králi Ja- novi. Rytířské skutky Plichty z Žirotína. Žalozpěv nad smrtí Viléma Zajíce z Valdeka. (FRB III. 226 n.) 3 Diadochos, jinák posloupnost knížat a králův českých (1602). O stavu panském kněh druhých Kapitola XV. Zrdcadlo Slawného Margkrabstwij Morawského (1593), list CCCCX.—CCCCXI. 5 O počátku měst knihy páté.
147/148/149 dieser gibt es noch eine prosaische Übersetzung, die Hier. Pez nach einer jüngern Abschrift des Christoph Hoffmann, der im J. 1534 starb, im 2ten Tom. seiner Script. rerum Austr. p. 1044—1111 abdrucken ließ. Ein viel älteres Exemplar sah ich vor 22 Jahren im Kloster St. Emmeram zu Regenspurg. Nach Dalimils Beispiele fuhr man fort, auch einzelne Be- gebenheiten in Liedern zu besingen. Gessin fand die Be- schreibung des Turniers vom J. 1315 zwischen Rudolfs und Wieneks Knappen in einigen Exemplaren, und hing sie seiner Ausgabe an.1 In der Fürstenbergischen und der schönen Cerro- nischen Handschrift auf Pergamen ohne Jahrzahl stehen nebst dem Turniere noch / mehrere Stücke vor dem letzten Kapitel, in einer andern Cerronischen auf Papier vom J. 1443 hinter dem- selben. Diese sind: a) Der Zug des Königs Johann wider den Grafen Matthias von Trentschin im J. 1315, 31 Verse: Przi tom czassie w Morawie zle sie diegiesse u. s. w. b) Wilhelms von Hasenberg Heldenthaten, 40 Verse. c) Die Bewegungen der böhmischen Herren gegen K. Johann im J. 1316. d) Plichta von Žerotin 1319. Wilhelms von Waldek Tod aber 1319 blos in der Fürstenbergischen und der Lobkowitzischen Handschrift auf Pergamen in 12. 48 Verse: Zeleymy czeskeho pokolenie, genz sie gest stalo nedawno nynie, ssel cztny pan Wilem z Waldeka.2 In der letztern kommt noch eine artige Anekdote vom Könige Johann vor, wie er sein Reitpferd einem Lastwagen vorspannen ließ. Aus einer alten Kaunitzischen Chronik, die Paprocky bei den Nachkommen der Herren Sstose fand, führt er in seinem Diadocho II.3 285, 286 mehrere ähnliche Verse an, einige auch in seinem Spiegel (Zreadlo) des Markgrafthums Mähren S. 410." Seiner bekannten Leichtgläubigkeit ist es kaum zu verzeihen, wenn er im Diadocho (IV.5 254) auch die Prophezeiungen der Libusse von den gold- und silberreichen Bergen in Böhmen, in solchen / Versen abgefaßt, uns vorlegt und bereden will, sie in den Schriften eines Tobias Křiwogen Budek von Falkenberg, der im J. 1269 zu Saaz Dechant gewesen sein soll, gefunden zu haben. Sprache und altern Literatur (1818) 275 1 Kronika stará kláštera Boleslavského (1620), str. 236—237. 2 Boj s Matoušem Trenčanským. Boj Viléma Zajíce proti králi Ja- novi. Rytířské skutky Plichty z Žirotína. Žalozpěv nad smrtí Viléma Zajíce z Valdeka. (FRB III. 226 n.) 3 Diadochos, jinák posloupnost knížat a králův českých (1602). O stavu panském kněh druhých Kapitola XV. Zrdcadlo Slawného Margkrabstwij Morawského (1593), list CCCCX.—CCCCXI. 5 O počátku měst knihy páté.
Strana 276
276 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 149/150 2. Verschiedene Gedichte, meist geistlichen Inhalts,1 in einer Handschrift auf Papier in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche,? worin folgende Stücke enthalten sind : a) Der böh- mische Alanus, ein allegorisches Gedicht von der Wiederher- stellung der ursprünglichen Vollkommenheit des Menschen,3 19 Blatt. b) Die sieben Freuden Mariä,4 11 Blatt. Siehe oben S. 124 [260]. c) Gedächtniß des Todes5, 3 Bl. d) Die Himmelfahrt Mariä, 7 Bl. e) Sechs und zwanzigerlei Narren,7 2 Bl. f) Fünf Quellen der Sünde: das Herz, der Reichthum, die Armuth, böse Gesellschaft, Gewohnheit,s 2 Bl. g) Anselmus von dem Leiden Christi," ein Gespräch zwischen Anselmus und der h. Jungfrau Maria, 14 Blatt. h) Catonis Disticha, lateinisch und böhmisch, 25 Blatt. i) Gebethe in Versen zur Jungfrau Maria, eines in Prosa; das Responsorium nebst den Versen von der h. Dorothea,10 7 Blatt. k) Ein lateinisch-böhmisches Vocabularium, 5 Blatt. Dieses und eine Homilie des h. Augu-lstins wider die Wahr- sagereill scheinen von jüngerer Hand zu sein. Aus dem Alanus mögen hier als Probe der Orthographie und Sprache einige Verse stehen: Sedm neby vzrzye potom Tot chczy powyedyety o tom W nychz sedm planet przyebywa Kazdy swym czasem otbywa Tyech dwa čzesky gmena mata 12 1 Rukopis Svatovítský. Po prvé po částech otiskl V. Hanka r. 1817 a 1818 v I.—III. dílu „Starobylých skládání“, jako celek Adolf Patera r. 1886 v IX. č. „Památek staré literatury české“. 2 PP 650. 3 Alan aneb o mravném obnovení prvotní dokonalosti člověka. 4 Sedmera radost Panny Marie. 5 O smrtedlnosti. 6 Nanebevzetí Panny Marie. 7 O sedmimezcietma blázniech. 8 O pěti studniciech. 9 Anzelmus (Rozmluva Panny Marie a sv. Anzelma o utrpení Kristově). 10 Vzývání Panny Marie, Hvězda mořská, Zdrávas Maria, Modlitba k Panně Marii (proz.), Vzdechnutí k Panně Marii, Píseň o sv. Dorotě. 11 Kázání sv. Augustina proti hádání. 12 Dobrovský: pezyebywa.
276 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 149/150 2. Verschiedene Gedichte, meist geistlichen Inhalts,1 in einer Handschrift auf Papier in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche,? worin folgende Stücke enthalten sind : a) Der böh- mische Alanus, ein allegorisches Gedicht von der Wiederher- stellung der ursprünglichen Vollkommenheit des Menschen,3 19 Blatt. b) Die sieben Freuden Mariä,4 11 Blatt. Siehe oben S. 124 [260]. c) Gedächtniß des Todes5, 3 Bl. d) Die Himmelfahrt Mariä, 7 Bl. e) Sechs und zwanzigerlei Narren,7 2 Bl. f) Fünf Quellen der Sünde: das Herz, der Reichthum, die Armuth, böse Gesellschaft, Gewohnheit,s 2 Bl. g) Anselmus von dem Leiden Christi," ein Gespräch zwischen Anselmus und der h. Jungfrau Maria, 14 Blatt. h) Catonis Disticha, lateinisch und böhmisch, 25 Blatt. i) Gebethe in Versen zur Jungfrau Maria, eines in Prosa; das Responsorium nebst den Versen von der h. Dorothea,10 7 Blatt. k) Ein lateinisch-böhmisches Vocabularium, 5 Blatt. Dieses und eine Homilie des h. Augu-lstins wider die Wahr- sagereill scheinen von jüngerer Hand zu sein. Aus dem Alanus mögen hier als Probe der Orthographie und Sprache einige Verse stehen: Sedm neby vzrzye potom Tot chczy powyedyety o tom W nychz sedm planet przyebywa Kazdy swym czasem otbywa Tyech dwa čzesky gmena mata 12 1 Rukopis Svatovítský. Po prvé po částech otiskl V. Hanka r. 1817 a 1818 v I.—III. dílu „Starobylých skládání“, jako celek Adolf Patera r. 1886 v IX. č. „Památek staré literatury české“. 2 PP 650. 3 Alan aneb o mravném obnovení prvotní dokonalosti člověka. 4 Sedmera radost Panny Marie. 5 O smrtedlnosti. 6 Nanebevzetí Panny Marie. 7 O sedmimezcietma blázniech. 8 O pěti studniciech. 9 Anzelmus (Rozmluva Panny Marie a sv. Anzelma o utrpení Kristově). 10 Vzývání Panny Marie, Hvězda mořská, Zdrávas Maria, Modlitba k Panně Marii (proz.), Vzdechnutí k Panně Marii, Píseň o sv. Dorotě. 11 Kázání sv. Augustina proti hádání. 12 Dobrovský: pezyebywa.
Strana 277
150/151 Sprache und altern Literatur (1818) 277 A pyet czesky gmen nemata Myesyecz sluncze tak dwa slowu Wenus Mars tat ponych plowu Merkurius Saturnus k tomu Yupyter kazdy w swem domu" Pod slunczem sye zlato rody Pod Myesyeczem strzyebro wzchody Merkurius rtut przywody Mars z swe moczy czystecz plody Wenus myed czyny na nowo Saturnus plody olowo Jupyter wzelezye brody A tak druh druhu nevsskody." Also hatte man damahls für die Planeten, Sonne und Mond ausgenommen, noch keine böhmische Benennungen. Das Zinn heißt auch imI Bohemarius (oben S. 126 [2611) čistec. Das de- monstrative Pronomen ow, owa, owo kommt sonst nicht leicht vor. Psáno, gemahlt, behielt noch seine erste Bedeutung. Psáti (pisati) hatte also gerade die Bedeutungen, wie voapo, 1. mahlen, 2. schreiben. 3. Eine gereimte Leidensgeschichte Christi (Skladanie o vtrpenj) auf Papier in 4. in der Fürstl. Lobkowitzischen Bib- liothek zu Raudnitz." In derselben Handschrift 2) das Leben Christi,4 3) der Rath eines Vaters an seinen Sohn (Rada otce k synu) in Versen. 4. Der böhmische Cato, vermuthlich nach dem Deutschen: Ein Meister Cato war genannt. Die Neubergische Handschrift auf Pergamen in 16.,5 welche Voigt in seinen Act. lit. Bohem." Seite 132—153 beschrieben hat, ist lange nicht so alt, als sie Voigt machte. Proben daraus sind bei ihm" und im Slavins an mehrern Stellen abgedruckt. Viel älter ist die N. 2 unter h) angeführte Abschrift, die ich mit einer dritten alten Hand- 1 Ve vydání Paterově str. 26 v. 680—689. 2 Ve vydání Paterově str. 29 v. 760—767. Umučení Roudnické. ČČM 1883. Život Krista Pána. Bartoš I. 1774. I. Str. 133—135, 149—152. 8 Erstes Heft (1806) str. 39—40, 56, 70—72, 88, 137—140, 235—240. 6 5 3 7 4
150/151 Sprache und altern Literatur (1818) 277 A pyet czesky gmen nemata Myesyecz sluncze tak dwa slowu Wenus Mars tat ponych plowu Merkurius Saturnus k tomu Yupyter kazdy w swem domu" Pod slunczem sye zlato rody Pod Myesyeczem strzyebro wzchody Merkurius rtut przywody Mars z swe moczy czystecz plody Wenus myed czyny na nowo Saturnus plody olowo Jupyter wzelezye brody A tak druh druhu nevsskody." Also hatte man damahls für die Planeten, Sonne und Mond ausgenommen, noch keine böhmische Benennungen. Das Zinn heißt auch imI Bohemarius (oben S. 126 [2611) čistec. Das de- monstrative Pronomen ow, owa, owo kommt sonst nicht leicht vor. Psáno, gemahlt, behielt noch seine erste Bedeutung. Psáti (pisati) hatte also gerade die Bedeutungen, wie voapo, 1. mahlen, 2. schreiben. 3. Eine gereimte Leidensgeschichte Christi (Skladanie o vtrpenj) auf Papier in 4. in der Fürstl. Lobkowitzischen Bib- liothek zu Raudnitz." In derselben Handschrift 2) das Leben Christi,4 3) der Rath eines Vaters an seinen Sohn (Rada otce k synu) in Versen. 4. Der böhmische Cato, vermuthlich nach dem Deutschen: Ein Meister Cato war genannt. Die Neubergische Handschrift auf Pergamen in 16.,5 welche Voigt in seinen Act. lit. Bohem." Seite 132—153 beschrieben hat, ist lange nicht so alt, als sie Voigt machte. Proben daraus sind bei ihm" und im Slavins an mehrern Stellen abgedruckt. Viel älter ist die N. 2 unter h) angeführte Abschrift, die ich mit einer dritten alten Hand- 1 Ve vydání Paterově str. 26 v. 680—689. 2 Ve vydání Paterově str. 29 v. 760—767. Umučení Roudnické. ČČM 1883. Život Krista Pána. Bartoš I. 1774. I. Str. 133—135, 149—152. 8 Erstes Heft (1806) str. 39—40, 56, 70—72, 88, 137—140, 235—240. 6 5 3 7 4
Strana 278
278 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 151/152/153 schrift der öffentlichen Bibliothekl und mit dem Texte, der am Rande eines lateinischen gedruckten Exemplars der Strahower Bibliothek2 beigeschrieben ist, vergleichen ließ. Sie weichen in manchen Ausdrücken von der ersten Handschrift ab, seltner I von einander. Der Anfang lautet: Kato mystr byl welyky ; nach der jüngern Abschrift: Katho mudrzecz mystr veliky. Jedes lateinische Distichon wird in sechs böhmischen Zeilen um- schrieben. Das 30te: Quae culpare soles etc. auf folgende Art: Czoz sy przywykl hadyty Nerod tehoz sam czynyty Welykat mu hanba3 bywa Ktoz sye yako mudrym wzywa Ze gyne bude tresktaty Sam toho4 nechtye ostaty.5 Für hadyty liest die Clementinische Abschrift hanyety, die Strahöwer winiti. In einer Neubergischen Handschrift in Fol. vom J. 1445, die mit der römischen Chronik anfängt, und mit dem Cato endigt,6 wird der letzte Vers so gelesen: Chczit' tye rad nad sye chwaliti anebo myeti. Eine jüngere Cerronische Handschrift auf Papier in 4.7 enthält nur das erste Buch, und schließt mit Dapsilis interdum etc. Vtiessyli kdy pan buoh koho u. s. w., wofür die ältern Handschriften lesen: Kdyz buch vtyessy sbozym koho. Es folgen aber in derselben noch 304 lateinische kurze Sprüche, die in böhmische Reime übersetzt sind. Primum quaerite regnum Dei ist der / erste, Serena dies laetificat homines der letzte Spruch, dessen Übersetzung lautet: Yasny den lidi obweseluge Ale den mraczny smuczuge. 1 Tr Č 280. 2 Dnes nezvěstný; viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české. 2. vyd. I. (1929), str. 149. 3 Dobrovský tiskovou chybou: hauba. V „Berichtigungen" ke G III. opravil na str. 401: „S. 152. Z. 9. lies: hanba für hauba“. V Mus. výt. opravil na: hanba (haňba). 4 Patera: tehoz. 5 Ve vydání Paterově str. 219. 6 Bartoš I. 367. 7 Dnes v zemském archivu v Brně; viz v Úvodě k Paterovu vydání „Svatovítského rukopisu“ (1886, IX. č. Památek staré literatury české) str. XXXVII. č. 5.
278 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 151/152/153 schrift der öffentlichen Bibliothekl und mit dem Texte, der am Rande eines lateinischen gedruckten Exemplars der Strahower Bibliothek2 beigeschrieben ist, vergleichen ließ. Sie weichen in manchen Ausdrücken von der ersten Handschrift ab, seltner I von einander. Der Anfang lautet: Kato mystr byl welyky ; nach der jüngern Abschrift: Katho mudrzecz mystr veliky. Jedes lateinische Distichon wird in sechs böhmischen Zeilen um- schrieben. Das 30te: Quae culpare soles etc. auf folgende Art: Czoz sy przywykl hadyty Nerod tehoz sam czynyty Welykat mu hanba3 bywa Ktoz sye yako mudrym wzywa Ze gyne bude tresktaty Sam toho4 nechtye ostaty.5 Für hadyty liest die Clementinische Abschrift hanyety, die Strahöwer winiti. In einer Neubergischen Handschrift in Fol. vom J. 1445, die mit der römischen Chronik anfängt, und mit dem Cato endigt,6 wird der letzte Vers so gelesen: Chczit' tye rad nad sye chwaliti anebo myeti. Eine jüngere Cerronische Handschrift auf Papier in 4.7 enthält nur das erste Buch, und schließt mit Dapsilis interdum etc. Vtiessyli kdy pan buoh koho u. s. w., wofür die ältern Handschriften lesen: Kdyz buch vtyessy sbozym koho. Es folgen aber in derselben noch 304 lateinische kurze Sprüche, die in böhmische Reime übersetzt sind. Primum quaerite regnum Dei ist der / erste, Serena dies laetificat homines der letzte Spruch, dessen Übersetzung lautet: Yasny den lidi obweseluge Ale den mraczny smuczuge. 1 Tr Č 280. 2 Dnes nezvěstný; viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české. 2. vyd. I. (1929), str. 149. 3 Dobrovský tiskovou chybou: hauba. V „Berichtigungen" ke G III. opravil na str. 401: „S. 152. Z. 9. lies: hanba für hauba“. V Mus. výt. opravil na: hanba (haňba). 4 Patera: tehoz. 5 Ve vydání Paterově str. 219. 6 Bartoš I. 367. 7 Dnes v zemském archivu v Brně; viz v Úvodě k Paterovu vydání „Svatovítského rukopisu“ (1886, IX. č. Památek staré literatury české) str. XXXVII. č. 5.
Strana 279
153/392/393 Sprache und ältern Literatur (1818) 279 5. Die JUNGEN RATHGEBER in böhmischen Reimen. Der Ver- fasser davon Smil von Riesenberg, Flasska genannt, Hauptmann des Czaslauer Kreises, ward von den Kuttenbergern im J. 1403 erschlagen. Man kennet noch kein Exemplar. Wir begnügen uns also mit der Nachricht, die Lupacius beim 13. Aug. davon gab: Composuit populari lingua atque rhythmis librum titulo: Juvenile consilium seu juvenes Consultores, dignum sane lectu; est enim refertus pulcherrimis sententiis ac gnomis, quae sunt normae vitae ac morum, tum praeceptis piis atque salutaribus. Das Gedicht NOWA RADA, (bei der Abschrift des Dalimils vom J. 14591), scheint vom erstern, das etwa MLADA RADA hieß, ver- schieden zu sein. 12 Das juvenile consilium, wie es Lupacius nannte, dessen Verfasser Flasska war, hieß böhmisch NOWA RADA. Victorin Wssehrd hatte diesen neuen Rath zur Hand, und führt im neunten Buche von den Rechten des Königreichs eine lange Stelle daraus aus.3 Nach ihm war der Verfasser ein angesehener Mann unter den ersten im Lande. B. 9. K. 7. heißt es: znamenitý s prwnjmi w zemi česke Pan Jan I Flasska w swých knihach o saudjch zemskych takto gest napsal, gakož y toho napřed dotčeno: Diwocet' hledjme z kukly, Na kohož bychom se shukli Tohoť wěz bůh zapomene, Ačt' se nám w ruce dostane.4 Nach den B. 9. K. 1 angeführten Versen, deren Anfang lautet: Budauli kde gacy syrotcy Od čehož gsau w dcách zmatcy,5 sagt Wssehrd: To geden z prwnjch někdy a v zemi české před- 1 Bartoš I. 432 (98'—123). 2 Následující passus (od slov „Das juvenile consilium“ až po slova „in seinem Rathe rügte“) otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 392—393, s označením: „Zur S. 153“. 3 Kap. 1., v Jirečkově vydání (M. Viktorina ze Všehrd O právích země české knihy devatery. Vydání nové, kteréž upravil.... Dr. Hermene- gild Jireček. V Praze 1874) str. 408—411. 4 Ve vydání Jirečkově IX. 10, str. 428a (ruk. křižovn.). 5 Ve vy- dání Jirečkově str. 408 ř. 1.—2.
153/392/393 Sprache und ältern Literatur (1818) 279 5. Die JUNGEN RATHGEBER in böhmischen Reimen. Der Ver- fasser davon Smil von Riesenberg, Flasska genannt, Hauptmann des Czaslauer Kreises, ward von den Kuttenbergern im J. 1403 erschlagen. Man kennet noch kein Exemplar. Wir begnügen uns also mit der Nachricht, die Lupacius beim 13. Aug. davon gab: Composuit populari lingua atque rhythmis librum titulo: Juvenile consilium seu juvenes Consultores, dignum sane lectu; est enim refertus pulcherrimis sententiis ac gnomis, quae sunt normae vitae ac morum, tum praeceptis piis atque salutaribus. Das Gedicht NOWA RADA, (bei der Abschrift des Dalimils vom J. 14591), scheint vom erstern, das etwa MLADA RADA hieß, ver- schieden zu sein. 12 Das juvenile consilium, wie es Lupacius nannte, dessen Verfasser Flasska war, hieß böhmisch NOWA RADA. Victorin Wssehrd hatte diesen neuen Rath zur Hand, und führt im neunten Buche von den Rechten des Königreichs eine lange Stelle daraus aus.3 Nach ihm war der Verfasser ein angesehener Mann unter den ersten im Lande. B. 9. K. 7. heißt es: znamenitý s prwnjmi w zemi česke Pan Jan I Flasska w swých knihach o saudjch zemskych takto gest napsal, gakož y toho napřed dotčeno: Diwocet' hledjme z kukly, Na kohož bychom se shukli Tohoť wěz bůh zapomene, Ačt' se nám w ruce dostane.4 Nach den B. 9. K. 1 angeführten Versen, deren Anfang lautet: Budauli kde gacy syrotcy Od čehož gsau w dcách zmatcy,5 sagt Wssehrd: To geden z prwnjch někdy a v zemi české před- 1 Bartoš I. 432 (98'—123). 2 Následující passus (od slov „Das juvenile consilium“ až po slova „in seinem Rathe rügte“) otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 392—393, s označením: „Zur S. 153“. 3 Kap. 1., v Jirečkově vydání (M. Viktorina ze Všehrd O právích země české knihy devatery. Vydání nové, kteréž upravil.... Dr. Hermene- gild Jireček. V Praze 1874) str. 408—411. 4 Ve vydání Jirečkově IX. 10, str. 428a (ruk. křižovn.). 5 Ve vy- dání Jirečkově str. 408 ř. 1.—2.
Strana 280
280 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 393/153/154 nj z Panůw w swých knihách nowé rady o zmatcých při dskách a saudu zemském napsal.1 Und weiter noch einmal: O kterýchž gest swaté a dobré paměti starý Čech Pan Fla- sska w knihách swých nowé rady na mnohých mjstech nenic wypsal.2 B. 5. K. 17 wird seine Schrift nur rada ohne Bei- satz genannt: kteréž (zmatky)3 gest dobré paměti starý Pán zemský Pán Flasska w swe radě dokám wlastně připsal. Wir sehen daraus auch, was er eigentlich in seinem Rathe rügte. Man findet wohl noch manche kleinere Gedichte in andern Werken zerstreuet, deren Alter sich nicht bestimmen läßt. Hier will ich nur noch drei nennen, die sich in der schönen Cerro- nischen Handschrift5 auf Pergamen Blatt 70, 71 vorfin-Iden. 1) Prawda, die Gerechtigkeit. 2) Řeč ginocha mladeho. 3) Řeč kmetě stareho. Pulkawa hatte auch schon eine Sammlung von gereimten SPRÜCHEN der Vorväterweisheit, wovon er in seiner Über- setzung der lateinischen Chronik nicht selten Gebrauch machte. Siehe S. 130, 164, 169, 194, 234° der Prochazkischen Ausgabe." 6. Die Historie von Tristram, ein Ritterroman, (Tristram rek weliký), im J. 1449 abgeschrieben, und der Geschichte von Troja und Mandevill's Reise in einer Handschrift bei den P. P. Minoriten beigebunden.' Enthält mehr als 9000° gereimte Verse. In der Stockholmer Handschrift vom J. 14831° fehlen am An- fange einige Blätter; denn sie fängt mit dem 112 Verse an: Nebť' giž nechcy čekati. Das deutsche Original ist in Müllersi1 Sammlung deutscher Gedichte aus dem XII. XIII. und XIVten Jahrhundert (Berlin 1785) im 2ten Theile zu finden. In der- / 1 Ve vydání Jirečkově str. 409 ř. 7—10. 2 IX. 2.; v Jirečkově vydání str. 414. 3 V závorce vysvětlivka Dobrovského. 4 V Jirečkově vydání V. 18, str. 224. 5 O tomto rukopise viz G III. 280—281 [363] a pozn. 4. 6 Vesměs v poznámkách pod čarou (g, h, f, c, f,). 7 V Praze 1786. 8 Dnes v knihovně na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.— XXV. (rukopis M). 9 Dobrovský: 2000. V „Berichtigungen“ ke G III. na str. 401 opra- vil: „S. 154. Z. 13 lies: 9000 für 2000.“ V Mus. výt. opravil (perem) na: 9000. 10 Viz B. Dudík: Forschungen in Schweden (1852), str. 173, č. 15; od r. 1878 v Zemském archivu v Brně (viz František Kameníček, ČMM, XIX, 1895, str. 359, č. 332). 11 Christian Heinrich Myller.
280 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 393/153/154 nj z Panůw w swých knihách nowé rady o zmatcých při dskách a saudu zemském napsal.1 Und weiter noch einmal: O kterýchž gest swaté a dobré paměti starý Čech Pan Fla- sska w knihách swých nowé rady na mnohých mjstech nenic wypsal.2 B. 5. K. 17 wird seine Schrift nur rada ohne Bei- satz genannt: kteréž (zmatky)3 gest dobré paměti starý Pán zemský Pán Flasska w swe radě dokám wlastně připsal. Wir sehen daraus auch, was er eigentlich in seinem Rathe rügte. Man findet wohl noch manche kleinere Gedichte in andern Werken zerstreuet, deren Alter sich nicht bestimmen läßt. Hier will ich nur noch drei nennen, die sich in der schönen Cerro- nischen Handschrift5 auf Pergamen Blatt 70, 71 vorfin-Iden. 1) Prawda, die Gerechtigkeit. 2) Řeč ginocha mladeho. 3) Řeč kmetě stareho. Pulkawa hatte auch schon eine Sammlung von gereimten SPRÜCHEN der Vorväterweisheit, wovon er in seiner Über- setzung der lateinischen Chronik nicht selten Gebrauch machte. Siehe S. 130, 164, 169, 194, 234° der Prochazkischen Ausgabe." 6. Die Historie von Tristram, ein Ritterroman, (Tristram rek weliký), im J. 1449 abgeschrieben, und der Geschichte von Troja und Mandevill's Reise in einer Handschrift bei den P. P. Minoriten beigebunden.' Enthält mehr als 9000° gereimte Verse. In der Stockholmer Handschrift vom J. 14831° fehlen am An- fange einige Blätter; denn sie fängt mit dem 112 Verse an: Nebť' giž nechcy čekati. Das deutsche Original ist in Müllersi1 Sammlung deutscher Gedichte aus dem XII. XIII. und XIVten Jahrhundert (Berlin 1785) im 2ten Theile zu finden. In der- / 1 Ve vydání Jirečkově str. 409 ř. 7—10. 2 IX. 2.; v Jirečkově vydání str. 414. 3 V závorce vysvětlivka Dobrovského. 4 V Jirečkově vydání V. 18, str. 224. 5 O tomto rukopise viz G III. 280—281 [363] a pozn. 4. 6 Vesměs v poznámkách pod čarou (g, h, f, c, f,). 7 V Praze 1786. 8 Dnes v knihovně na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.— XXV. (rukopis M). 9 Dobrovský: 2000. V „Berichtigungen“ ke G III. na str. 401 opra- vil: „S. 154. Z. 13 lies: 9000 für 2000.“ V Mus. výt. opravil (perem) na: 9000. 10 Viz B. Dudík: Forschungen in Schweden (1852), str. 173, č. 15; od r. 1878 v Zemském archivu v Brně (viz František Kameníček, ČMM, XIX, 1895, str. 359, č. 332). 11 Christian Heinrich Myller.
Strana 281
154/155/156 Sprache und ältern Literatur (1818) 281 selben Handschrift zu Stockholm ist auch noch ein zweiter Ritterroman zu lesen. Nämlich 7. Der Tandarias und die schöne Floribelle, 40 Blatt. Hebt an: Byl geden Král, ten slul Artuš, Toho mile každy posluš, Ten byl tak dobrý a1 tak mocný, Ke wssj prawdě wssem pomocný.2 Dobrý heißt hier brav, tapfer, und prawda Recht, Ge- rechtigkeit. Der Tandarides in Prosa scheint eine jüngere Be- arbeitung zu sein. 8. Die trojanische Geschichte aus dem Lateinischen des Guido von Columna. Balbin, der sie in einer Handschrift vom J. 1468 im Kloster Ossek fand, schreibt sie aus Ubereilung dem Diktys zu, da sich doch Guido selbst auf ihn bezieht. (Boh. d. III. 203). Bei den P. P. Piaristen zu Leipnik in Mähren sah ich vor 263 Jahren eine Handschrift auf Papier in 4. vom J. 1467.4 Aus den Schlußformeln läßt sich schließen, daß diese Beschreibung des trojanischen Krieges eine Lieblingsleserei unsrer Ritter seit dem 14ten Jahrhunderte gewesen ist. Die Lobkowitzische schöne Handschrift in Fol. vom J. 1442 ward auf Befehl des Paul von Genstein geschrieben.5 Die Verse von Hek- tors Tode stehen darin nicht zu Ende des Buches, wie in den Ausgaben, sondern nach dem 21ten Kapitel. Die Abweichungen des gedruckten Textes sind größtentheils unerheblich. In der Ausgabe vom J. 1488 steht z. B. nesmyslna für wstekla, naplete für namiete, když gest bylo na vswitie anstatt když by na vdnienij. Eine / andere Handschrift (ehedem bei den Mino- riten zu Prag) in Fol. vom J. 14376 ließ sich der Ritter Wenzel 1 Hanka ve svém otisku rukopisu Stockholmského („Starobylá sklá- dánie“ V. 1823): i (str. 1); též v rukopise hraběte Baworowského: y (ve vydání Jana Loriše: Sborník hraběte Baworowského. Nákl. České Aka- demie 1903, str. 301 v. 3). 2 Hanka (na m. uv. str. 1): spomocný, Loriš (na m. uv. str. 301 v. 4): spomocny. 3 V Mus. výt. Dobrovský opravil na: 27. — O tomto lipnickém rukopise jako svém objevu podal Dobrovský zprávu již v G I. (352 [44— 45]), tedy před 27 léty. 4 V piaristské knihovně v Lipníku dnes tento rukopis není; srv. pozn. 9 ke G III. 176 [295]. 5 Dnes v Národní a uni- versitní knihovně v Praze; signatura Ms. Lobk. 399. 6 Nyní na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (rukopis M.)
154/155/156 Sprache und ältern Literatur (1818) 281 selben Handschrift zu Stockholm ist auch noch ein zweiter Ritterroman zu lesen. Nämlich 7. Der Tandarias und die schöne Floribelle, 40 Blatt. Hebt an: Byl geden Král, ten slul Artuš, Toho mile každy posluš, Ten byl tak dobrý a1 tak mocný, Ke wssj prawdě wssem pomocný.2 Dobrý heißt hier brav, tapfer, und prawda Recht, Ge- rechtigkeit. Der Tandarides in Prosa scheint eine jüngere Be- arbeitung zu sein. 8. Die trojanische Geschichte aus dem Lateinischen des Guido von Columna. Balbin, der sie in einer Handschrift vom J. 1468 im Kloster Ossek fand, schreibt sie aus Ubereilung dem Diktys zu, da sich doch Guido selbst auf ihn bezieht. (Boh. d. III. 203). Bei den P. P. Piaristen zu Leipnik in Mähren sah ich vor 263 Jahren eine Handschrift auf Papier in 4. vom J. 1467.4 Aus den Schlußformeln läßt sich schließen, daß diese Beschreibung des trojanischen Krieges eine Lieblingsleserei unsrer Ritter seit dem 14ten Jahrhunderte gewesen ist. Die Lobkowitzische schöne Handschrift in Fol. vom J. 1442 ward auf Befehl des Paul von Genstein geschrieben.5 Die Verse von Hek- tors Tode stehen darin nicht zu Ende des Buches, wie in den Ausgaben, sondern nach dem 21ten Kapitel. Die Abweichungen des gedruckten Textes sind größtentheils unerheblich. In der Ausgabe vom J. 1488 steht z. B. nesmyslna für wstekla, naplete für namiete, když gest bylo na vswitie anstatt když by na vdnienij. Eine / andere Handschrift (ehedem bei den Mino- riten zu Prag) in Fol. vom J. 14376 ließ sich der Ritter Wenzel 1 Hanka ve svém otisku rukopisu Stockholmského („Starobylá sklá- dánie“ V. 1823): i (str. 1); též v rukopise hraběte Baworowského: y (ve vydání Jana Loriše: Sborník hraběte Baworowského. Nákl. České Aka- demie 1903, str. 301 v. 3). 2 Hanka (na m. uv. str. 1): spomocný, Loriš (na m. uv. str. 301 v. 4): spomocny. 3 V Mus. výt. Dobrovský opravil na: 27. — O tomto lipnickém rukopise jako svém objevu podal Dobrovský zprávu již v G I. (352 [44— 45]), tedy před 27 léty. 4 V piaristské knihovně v Lipníku dnes tento rukopis není; srv. pozn. 9 ke G III. 176 [295]. 5 Dnes v Národní a uni- versitní knihovně v Praze; signatura Ms. Lobk. 399. 6 Nyní na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz FRB III., str. XXII., č. 7, a v Šimkově vydání Mandevilla (1911, ČA) str. XXI.—XXV. (rukopis M.)
Strana 282
282 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 156/157 von Kleinbascht (z Basstku) abschreiben, um ritterliche Thaten zur Vertheidigung des göttlichen Gesetzes und des Rechtes daraus zu lernen. „Naprzied k slawie bozy a keczty a kuzitku lidu ritierzskeho zemie czeske, aby ge cztucze nebo slissiecze navczili sie slawnym a vdatnym skutkom ritierzskym kuobranie zakona bozieho a swe wlasti czeske, chudich a syrich lidy před gich nasilniky bezprawnymi.“ Nach dem neuen Testamente vom J. 1475 ist die trojanische Chronik das erste gedruckte Buch in böhmischer Sprache. Wenn sich gleich die Worte: da wir nun (schon) von der Geburt des Sohnes Gottes MCCCCLXVIII. anfangen, auf die Handschrift zu beziehen scheinen, die man dem Setzer vorlegte, folglich das Jahr 1468 nicht von dem Drucke gelten darf, so hat die erste Auflage ohne Druckort" in 4., wovon nur drei Exemplare bekannt sind, alle Kennzeichen des ältesten Druckes, etwa vom J. 1476.2 Die 2te Auflage er- schien zu Prag mit ganz andern, gröbern Lettern, im J. 1488. 4. Die dritte mit Veränderung der häufigen Archaismen eben daselbst 1603. 8. Die vierte veranstaltete W. Kramerius 1790. Vergleiche Böhm. Lit. I. 45 folg. 9. Tkadleček, der kleine Weber, oder žalobnjk a nesstèstj, Z ein langes Gespräch zwischen dem Kläger und dem Unglücke, in der Handschrift A. ehedem bei den P. P. Minoriten,4 der Ge- schichte von Troja beigebunden. Ich besitze auch eine neuere Abschrift nach einer andern Handschrift.5 Jat’ sem Tkadlecz vczenym rzadem, so fängt das 3te Kapitel dieses böhmischen Originalwerkes an, bez drziewie, bez ramu a bez železa tkati vmiegis (für vmjm). Sein wahrer Name sei aus 8 Buchstaben zusammen gesetzt; der erste ist der 11te des Alphabets, der zweite der 20te, der dritte der 4te und so weiter. Nach der Ent- räthslung kommt nun Luduik heraus, und seiner Geliebten Name Adliczka, mit dem Beinahmen Pernikařka. Sie war auf 1 V Plzni. 2 Ve skutečnosti 1468. Srv. G I. 352 [45] a G II. 149 [136]. 3 Vydání Kramériovo vyšlo pod názvem „Letopisové Trojanští“. 4 Dnes na Strahově (Sign. D. G. III. 7); viz „Tkadleček. K vydání upravili Hynek Hrubý a František Šimek. Nákl. ČA 1923“ str. V.—VI. (rukopis S) a „Cestopis t. zv. Mandevilla. K vydání připravil Dr. František Šimek. Nákl. ČA 1911“ str. XXI.—XXII. 5 Dnes v Národním museu (Sign. IH 15); viz v Hrubého a šimkově vydání Tkadlečka str. XV. (rukopis M). Bartoš I. 300. 6 Ve vydání Hrubého a Šimkově str. 7. ř. 5—6 (rukopis S), srovn též str. 6 pod čarou.
282 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 156/157 von Kleinbascht (z Basstku) abschreiben, um ritterliche Thaten zur Vertheidigung des göttlichen Gesetzes und des Rechtes daraus zu lernen. „Naprzied k slawie bozy a keczty a kuzitku lidu ritierzskeho zemie czeske, aby ge cztucze nebo slissiecze navczili sie slawnym a vdatnym skutkom ritierzskym kuobranie zakona bozieho a swe wlasti czeske, chudich a syrich lidy před gich nasilniky bezprawnymi.“ Nach dem neuen Testamente vom J. 1475 ist die trojanische Chronik das erste gedruckte Buch in böhmischer Sprache. Wenn sich gleich die Worte: da wir nun (schon) von der Geburt des Sohnes Gottes MCCCCLXVIII. anfangen, auf die Handschrift zu beziehen scheinen, die man dem Setzer vorlegte, folglich das Jahr 1468 nicht von dem Drucke gelten darf, so hat die erste Auflage ohne Druckort" in 4., wovon nur drei Exemplare bekannt sind, alle Kennzeichen des ältesten Druckes, etwa vom J. 1476.2 Die 2te Auflage er- schien zu Prag mit ganz andern, gröbern Lettern, im J. 1488. 4. Die dritte mit Veränderung der häufigen Archaismen eben daselbst 1603. 8. Die vierte veranstaltete W. Kramerius 1790. Vergleiche Böhm. Lit. I. 45 folg. 9. Tkadleček, der kleine Weber, oder žalobnjk a nesstèstj, Z ein langes Gespräch zwischen dem Kläger und dem Unglücke, in der Handschrift A. ehedem bei den P. P. Minoriten,4 der Ge- schichte von Troja beigebunden. Ich besitze auch eine neuere Abschrift nach einer andern Handschrift.5 Jat’ sem Tkadlecz vczenym rzadem, so fängt das 3te Kapitel dieses böhmischen Originalwerkes an, bez drziewie, bez ramu a bez železa tkati vmiegis (für vmjm). Sein wahrer Name sei aus 8 Buchstaben zusammen gesetzt; der erste ist der 11te des Alphabets, der zweite der 20te, der dritte der 4te und so weiter. Nach der Ent- räthslung kommt nun Luduik heraus, und seiner Geliebten Name Adliczka, mit dem Beinahmen Pernikařka. Sie war auf 1 V Plzni. 2 Ve skutečnosti 1468. Srv. G I. 352 [45] a G II. 149 [136]. 3 Vydání Kramériovo vyšlo pod názvem „Letopisové Trojanští“. 4 Dnes na Strahově (Sign. D. G. III. 7); viz „Tkadleček. K vydání upravili Hynek Hrubý a František Šimek. Nákl. ČA 1923“ str. V.—VI. (rukopis S) a „Cestopis t. zv. Mandevilla. K vydání připravil Dr. František Šimek. Nákl. ČA 1911“ str. XXI.—XXII. 5 Dnes v Národním museu (Sign. IH 15); viz v Hrubého a šimkově vydání Tkadlečka str. XV. (rukopis M). Bartoš I. 300. 6 Ve vydání Hrubého a Šimkově str. 7. ř. 5—6 (rukopis S), srovn též str. 6 pod čarou.
Strana 283
157/158/159 Sprache und altern Literatur (1818) 283 dem fürstlichen Hofe zu Grätz an der Elbe Einheitzerin (to- piczka). Diese Beinahmen nimmt der Verfasser, der hier als Kläger auftritt, in figürlicher Bedeutung, und geht zu ihrem Lobe über. Ewig müsse er das Unglück hassen, weil es ihn von seiner Geliebten getrennt habe. Gegen seine Anklagen sucht das Unglück sich zu vertheidigen. Häufig werden die h. Schrift, Plato, Aristoteles, Cicero angeführt. Vor vielen andern albernen Faseleien hätte diese Schrift, der guten originellen Ausdrücke wegen, wohl verdient, ge€druckt zu werden. Dieß geschah in Böhmen nicht ; wohl aber außerhalb. Mein sel. Freund Durich entdeckte einen alten Druck einer freien deutschen Über- setzung in der k. Hofbibliothek zu Wien.1 Das Werk ist in 4. ohne Custos und Signatur, mit einem Holzstiche, der einen Bauer vorstellt, gezieret, mit der Überschrift: Hie nach volgend etliche tzumale kluger vnd subtiler rede wissen. Wie eyner der was genant der Ackerman von behem, dem ein schöne liebe Fraw sein Gemahel gestorben was, beschiltet den tode, vnd wie der tode im wider antwurt, vnd seczet also ye ein capitel vmb das ander, der capitel seind XXXII. vnd vahet der ackermann an also zu klagen : Grimmer tilger aller leute Schedlicher achter aller Welte. Dieser Anfang lautet nun im Böhmischen : Ach ach nastogte, Ach ach bieda, ach nasyle, Ach na tie vkrutny a wrucy shladiteli wssech zemi, sskodliwy sskuodce wsseho swieta, smiely morderzi wssech dobrych lidij." Das Original ist also viel wortreicher. Wie und warum man in die deutsche Bearbeitung für den Weber einen Ackersmann als Kläger aufnahm, kann ich nicht errathen. 10. Die ältesten böhmischen Landrechte. Andreas von Duba, oberster Landrichter unter Kai/ser Karl IV. und König Wenzel IV., welchem letztern das Werk zugeeignet ist, hat diese Sammlung gemacht. Sie enthält a. das alte böhmische Landrecht (PRAWO ZEMSKE CZESKE4), b. die Rechte, die man bei den ältern Herrn von Rosenberg vorfand, und aus seinen Büchern abschrieb (Prawa pana stareho z Rozmberka5), c. die 1 Ink. 24 G 57, in 8° (podle sdělení National-Bibliothek ve Vídni). 2 Srv. „Der Ackermann aus Boehmen herausgegeben und mit dem tschechischen Gegenstück Tkadleček verglichen von Jo- hann Knieschek. Prag 1877“ str. 72c) a str. 1. 3 Ve vydání Hrubého a šimkově str. 1. ř. 5—7 (rukopis M). 4 Ondřeje z Dubé Výklad na právo zemské české. — Vydal Fran- tišek Palacký v Archivu Českém II., 1842, str. 483—517. 5 Kniha Rožmberská. Po prvé vydal Andrzéj Kucharski r. 1832
157/158/159 Sprache und altern Literatur (1818) 283 dem fürstlichen Hofe zu Grätz an der Elbe Einheitzerin (to- piczka). Diese Beinahmen nimmt der Verfasser, der hier als Kläger auftritt, in figürlicher Bedeutung, und geht zu ihrem Lobe über. Ewig müsse er das Unglück hassen, weil es ihn von seiner Geliebten getrennt habe. Gegen seine Anklagen sucht das Unglück sich zu vertheidigen. Häufig werden die h. Schrift, Plato, Aristoteles, Cicero angeführt. Vor vielen andern albernen Faseleien hätte diese Schrift, der guten originellen Ausdrücke wegen, wohl verdient, ge€druckt zu werden. Dieß geschah in Böhmen nicht ; wohl aber außerhalb. Mein sel. Freund Durich entdeckte einen alten Druck einer freien deutschen Über- setzung in der k. Hofbibliothek zu Wien.1 Das Werk ist in 4. ohne Custos und Signatur, mit einem Holzstiche, der einen Bauer vorstellt, gezieret, mit der Überschrift: Hie nach volgend etliche tzumale kluger vnd subtiler rede wissen. Wie eyner der was genant der Ackerman von behem, dem ein schöne liebe Fraw sein Gemahel gestorben was, beschiltet den tode, vnd wie der tode im wider antwurt, vnd seczet also ye ein capitel vmb das ander, der capitel seind XXXII. vnd vahet der ackermann an also zu klagen : Grimmer tilger aller leute Schedlicher achter aller Welte. Dieser Anfang lautet nun im Böhmischen : Ach ach nastogte, Ach ach bieda, ach nasyle, Ach na tie vkrutny a wrucy shladiteli wssech zemi, sskodliwy sskuodce wsseho swieta, smiely morderzi wssech dobrych lidij." Das Original ist also viel wortreicher. Wie und warum man in die deutsche Bearbeitung für den Weber einen Ackersmann als Kläger aufnahm, kann ich nicht errathen. 10. Die ältesten böhmischen Landrechte. Andreas von Duba, oberster Landrichter unter Kai/ser Karl IV. und König Wenzel IV., welchem letztern das Werk zugeeignet ist, hat diese Sammlung gemacht. Sie enthält a. das alte böhmische Landrecht (PRAWO ZEMSKE CZESKE4), b. die Rechte, die man bei den ältern Herrn von Rosenberg vorfand, und aus seinen Büchern abschrieb (Prawa pana stareho z Rozmberka5), c. die 1 Ink. 24 G 57, in 8° (podle sdělení National-Bibliothek ve Vídni). 2 Srv. „Der Ackermann aus Boehmen herausgegeben und mit dem tschechischen Gegenstück Tkadleček verglichen von Jo- hann Knieschek. Prag 1877“ str. 72c) a str. 1. 3 Ve vydání Hrubého a šimkově str. 1. ř. 5—7 (rukopis M). 4 Ondřeje z Dubé Výklad na právo zemské české. — Vydal Fran- tišek Palacký v Archivu Českém II., 1842, str. 483—517. 5 Kniha Rožmberská. Po prvé vydal Andrzéj Kucharski r. 1832
Strana 284
284 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 159/160 Gerichtsordnung (Rzad prawa zemskeho1), die in dem schönen Codex der Altstadt Prag auf Pergamen in Fol. auch lateinisch (Processus tabularum terrae de citationibus diversis) vor- kommt.2 Die Handschrift der k. Hofbibliothek zu Wien benützte Balbin in seinem Buche de Magistratibus." S. Materialien zur Statistik von B.4 II. 224. In seiner Boh. d. III. 196 gibt er den Inhalt derselben sehr unbestimmt an: Jura, Leges et Statuta Bohemiae a Przemyslao usque ad Wenceslaum Caroli filium, liber auro contra pretiosus. Er fand aber auch zu Hause, was ihm außer Böhmen goldwerth schien. Denn unter den Handschriften der Clementinischen Bibliothek nennt er: Jus Bohemicum bo- hemice antiquissimo genere scripturae, verbis etiam antiquissi- mis scriptum. S. 110.,5 und abermal S. 111:5 Constitutiones regni Boemiae antiquissi-/mo scripturae genere, bohemica lingua. Item Nalezowe Panuw Czeskych (es sind nur einige Landtags- schlüsse vom J. 1402 und 1411) et Constitutiones regni latae (nicht von ihm gegeben, sondern bei ihm in Büchern gefunden) a Domino de Rosis seniore. Ibidem sunt jura civitatis Pra- gensis." (Die Stadtrechte kamen später hinzu). Hic liber digni- ssimus est lectu ad cognoscendam optimam regni gubernationem illis felicissimis aetatibus. In der Krumauer Bibliothek bei den Jesuiten fand Balbin noch einmal die alten Rechte: Statuta regni Bohemiae, vetustissimus codex manuscriptus. Boh. d. III. S. 172. Eben diese Handschrift, die Balbin zu Krumau sah, ist mit einer Note am Rande von seiner Hand versehen, und kam bei Aufhebung der Jesuiten in die öffentliche Bibliothek." Sie („Najdawniejsze pomniki prawodawstwa słowiańskiego“), z domácích učenců F. Palacký v Archivu Českém I. r. 1840 (předtím, 1835, neúplně v ČČM). Z pozdějších vydání viz zejm. vydání J. Gebaura v LF VII. (1880). Po prvé vydal A. Kucharski 1838 ve Varšavě („Antiquissima mo- 1 numenta juris Slovenici“), doma F. Palacký v Archivu Českém II., 1842, str. 78—135. 2 Viz Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Rozbor staročeské literatury, 1842) č. 45 (str. 168—169). 3 Desátá kniha první dekády díla „Miscellanea historica regni Bo- hemiae“, zvaná „Liber curialis seu de Magistratibus et officiis curiali- bus“; vydána teprve posmrtně péčí Jos. Ant. Rieggera 1793. (Srv. pozn. násled.) 4 Prag und Leipzig, 1787. Tu na str. 221—235, ve stati „Balbin von den alten Gesetzen in Böhmen“, otištěna II. kapitola z Balbínovy „Liber de Magistratibus“, tehdy ještě rukopisné. 5 Pars III. Srv. Tr Č 279. 7 Tr Č 100. 6
284 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 159/160 Gerichtsordnung (Rzad prawa zemskeho1), die in dem schönen Codex der Altstadt Prag auf Pergamen in Fol. auch lateinisch (Processus tabularum terrae de citationibus diversis) vor- kommt.2 Die Handschrift der k. Hofbibliothek zu Wien benützte Balbin in seinem Buche de Magistratibus." S. Materialien zur Statistik von B.4 II. 224. In seiner Boh. d. III. 196 gibt er den Inhalt derselben sehr unbestimmt an: Jura, Leges et Statuta Bohemiae a Przemyslao usque ad Wenceslaum Caroli filium, liber auro contra pretiosus. Er fand aber auch zu Hause, was ihm außer Böhmen goldwerth schien. Denn unter den Handschriften der Clementinischen Bibliothek nennt er: Jus Bohemicum bo- hemice antiquissimo genere scripturae, verbis etiam antiquissi- mis scriptum. S. 110.,5 und abermal S. 111:5 Constitutiones regni Boemiae antiquissi-/mo scripturae genere, bohemica lingua. Item Nalezowe Panuw Czeskych (es sind nur einige Landtags- schlüsse vom J. 1402 und 1411) et Constitutiones regni latae (nicht von ihm gegeben, sondern bei ihm in Büchern gefunden) a Domino de Rosis seniore. Ibidem sunt jura civitatis Pra- gensis." (Die Stadtrechte kamen später hinzu). Hic liber digni- ssimus est lectu ad cognoscendam optimam regni gubernationem illis felicissimis aetatibus. In der Krumauer Bibliothek bei den Jesuiten fand Balbin noch einmal die alten Rechte: Statuta regni Bohemiae, vetustissimus codex manuscriptus. Boh. d. III. S. 172. Eben diese Handschrift, die Balbin zu Krumau sah, ist mit einer Note am Rande von seiner Hand versehen, und kam bei Aufhebung der Jesuiten in die öffentliche Bibliothek." Sie („Najdawniejsze pomniki prawodawstwa słowiańskiego“), z domácích učenců F. Palacký v Archivu Českém I. r. 1840 (předtím, 1835, neúplně v ČČM). Z pozdějších vydání viz zejm. vydání J. Gebaura v LF VII. (1880). Po prvé vydal A. Kucharski 1838 ve Varšavě („Antiquissima mo- 1 numenta juris Slovenici“), doma F. Palacký v Archivu Českém II., 1842, str. 78—135. 2 Viz Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Rozbor staročeské literatury, 1842) č. 45 (str. 168—169). 3 Desátá kniha první dekády díla „Miscellanea historica regni Bo- hemiae“, zvaná „Liber curialis seu de Magistratibus et officiis curiali- bus“; vydána teprve posmrtně péčí Jos. Ant. Rieggera 1793. (Srv. pozn. násled.) 4 Prag und Leipzig, 1787. Tu na str. 221—235, ve stati „Balbin von den alten Gesetzen in Böhmen“, otištěna II. kapitola z Balbínovy „Liber de Magistratibus“, tehdy ještě rukopisné. 5 Pars III. Srv. Tr Č 279. 7 Tr Č 100. 6
Strana 285
160/161/393/394 Sprache und ältern Literatur (1818) 285 enthält noch viel mehr, als Balbin anzeigte. Sie kann auch nicht vor 1486 geschrieben sein, da die Landtagsartikel von diesem Jahrel noch am Ende in ihr zu lesen sind. Auf die oben genannten drei Stücke a, b, c, folgen hier: d. Rzad czeske koruny Czie- sarzem Karlem potwrzený’ auf 6 Blatt. Damit hören auch in dem prächtigen Cerronischen Codex3 die Rechte auf. e. Vsta-/ wenie ginak statuta Kralowstwie Czeskeho, auf 13 Blatt. Die lateini- schen Satzungen Karls IV. gab zuerst Paul Geschin im J. 1597 unter dem Titel: Majestas Carolina heraus. Er macht in der Vorrede der böhmischen Übersetzung Erwähnung. Be- kannter ist die 2te Ausgabe, Hanau 1617.4 So weit reicht die Wiener5 Handschrift. f. das Lehnrecht (Prawa manska). Die älteste Handschrift des Lehnrechts auf Pergamen aus der Mitte des XIVten Jahrhunderts wird beim k. Fiskalamt aufbewahret." Die böhmische Übersetzung des Lehnrechts ward sammt dem allgemeinen Landrecht, worauf sich jenes bezieht, zu Ollmütz (und Leutomischel) 1538 in Fol. gedruckt. Endlich g. die Rechte der größern Stadt Prag," nebst den untergeschobenen Sobie- slawischen Vorrechten und einigen kleinern Stücken, die ich unberührt lasse. Der Codex der Altstadts begreift nicht nur f. und g. in sich, sondern ganz zuletzt auch die Weinbergrechte (Wysazenie winnic) von Karl IV. Die Rechte der Stadt Prag. Einen Codex in 4. auf Papier besitzt auch Hr. Dominik Kinsky,/ Professor der Ge- schichte zu Brün,1° der unsre Literatur durch einige gute Über- setzungen bereichert hat. Die Prager Stadtrechte darin nehmen 1 Truhlář uvádí „Artikul sněmu z r. 1485“. 2 Majestas Carolina. — Vydal Fr. Palacký v Archivu Českém III., 1844, str. 65—180. 3 Dnes v Národní knihovně ve Vídni. Tabulae VIII. 15302; srv. též v edici Fr. Čády (Ondřeje z Dubé Práva zemská česká, ČA 1930) str. 95, č. 11. 4 Srv. Jan Jakubec: Dějiny literatury české. 2. vyd. I. (1929), str. 191. 5 Dobrovský: wiener. 6 Hanka (Přehled pramenů právních v Čechách v Rozboru staro- české literatury, 1842) již neuvádí. 7 Práva města Pražského Většího. 8 Viz G III. 159 [284] a pozn. 2. 9 Následující dva odstavce (od slov „Die Rechte der Stadt“ až po slova „sobie schowal etc.“ otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 393—395 s podotčením: „Zur S. 161." 10 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 711.
160/161/393/394 Sprache und ältern Literatur (1818) 285 enthält noch viel mehr, als Balbin anzeigte. Sie kann auch nicht vor 1486 geschrieben sein, da die Landtagsartikel von diesem Jahrel noch am Ende in ihr zu lesen sind. Auf die oben genannten drei Stücke a, b, c, folgen hier: d. Rzad czeske koruny Czie- sarzem Karlem potwrzený’ auf 6 Blatt. Damit hören auch in dem prächtigen Cerronischen Codex3 die Rechte auf. e. Vsta-/ wenie ginak statuta Kralowstwie Czeskeho, auf 13 Blatt. Die lateini- schen Satzungen Karls IV. gab zuerst Paul Geschin im J. 1597 unter dem Titel: Majestas Carolina heraus. Er macht in der Vorrede der böhmischen Übersetzung Erwähnung. Be- kannter ist die 2te Ausgabe, Hanau 1617.4 So weit reicht die Wiener5 Handschrift. f. das Lehnrecht (Prawa manska). Die älteste Handschrift des Lehnrechts auf Pergamen aus der Mitte des XIVten Jahrhunderts wird beim k. Fiskalamt aufbewahret." Die böhmische Übersetzung des Lehnrechts ward sammt dem allgemeinen Landrecht, worauf sich jenes bezieht, zu Ollmütz (und Leutomischel) 1538 in Fol. gedruckt. Endlich g. die Rechte der größern Stadt Prag," nebst den untergeschobenen Sobie- slawischen Vorrechten und einigen kleinern Stücken, die ich unberührt lasse. Der Codex der Altstadts begreift nicht nur f. und g. in sich, sondern ganz zuletzt auch die Weinbergrechte (Wysazenie winnic) von Karl IV. Die Rechte der Stadt Prag. Einen Codex in 4. auf Papier besitzt auch Hr. Dominik Kinsky,/ Professor der Ge- schichte zu Brün,1° der unsre Literatur durch einige gute Über- setzungen bereichert hat. Die Prager Stadtrechte darin nehmen 1 Truhlář uvádí „Artikul sněmu z r. 1485“. 2 Majestas Carolina. — Vydal Fr. Palacký v Archivu Českém III., 1844, str. 65—180. 3 Dnes v Národní knihovně ve Vídni. Tabulae VIII. 15302; srv. též v edici Fr. Čády (Ondřeje z Dubé Práva zemská česká, ČA 1930) str. 95, č. 11. 4 Srv. Jan Jakubec: Dějiny literatury české. 2. vyd. I. (1929), str. 191. 5 Dobrovský: wiener. 6 Hanka (Přehled pramenů právních v Čechách v Rozboru staro- české literatury, 1842) již neuvádí. 7 Práva města Pražského Většího. 8 Viz G III. 159 [284] a pozn. 2. 9 Následující dva odstavce (od slov „Die Rechte der Stadt“ až po slova „sobie schowal etc.“ otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 393—395 s podotčením: „Zur S. 161." 10 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 711.
Strana 286
286 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 394/395/161/162 55 Blatt ein. Voran gehen, wie gewöhnlich, die Satzungen für den Rath (Statuta consilii), die mit den Worten anfangen : Nai- prwe ze wsseliky Conssel ma poslussen byti purgmistra. Blatt 3 die Überschrift: sequuntur Jura civilia pragen. civit. Et primo de Vsuris. Dem Münzverfälscher wird die Wahl gelassen, wel- chem von den drei Gottesurtheilen (Ordalien) er sich unter- ziehen möge: neb horke zelezo nesti w nahe rucze. Anebo v wruczy kotel hmatati az do lokte, a nebo na wodu pustiti. Als Probe der Sprache und Orthographie stehe hier ein kurzes Kapitel: O swadie kdi by žena muze popadla za nadobie. A swarzitali dwa a chczeta na sie a tiech gednoho zena przi- biehnuczi chcze swemu muzi pomoczy v popadne onoho muže za geho nadobie mezi nohama mozeli ten muž ma gie ruku vrzezati bez litowanie neb gey chtiela zahubiti. Damit verbunden sind Jura appellationum Orteluow von einer andern Hand zu Bischofteinitz (in horsouiensi Tyn) 1461 abgeschrieben, 149 Blatt. Eine Sammlung von Rechts/fällen in deutscher Sprache, deren Anfang lautet: Czwu swestern ebenburtig von Vater und von Muter sint kommen vor Recht u. s. w. Doch sind die Summarien böhmisch abgefaßt: Geden vrzednik, so lautet das erste, byl obzalowan przed sudem ot- konsselow kterzijz ono leto na raddie sedieli, ze vdielal trzi pusky y dal gednu krali a dwie sobie schowal etc. Es gibt Handschriften, worin blos die Prager alten Stadt- / rechte vorkommen. Eine vom J. 1447 in 4. enthält auch die vom Sobieslaw ertheilten Rechte und Freiheiten,1 die der leichtgläu- bige Hagek in seine Geschichte aufnahm.2 In der Klattauer Handschrift in Fol. vom J. 14653 / folgen die alten Landrechte auf die Prager Stadtrechte, und nach jenen wieder andere Stadt- rechte, und zwar die Nürnberger und die Magdeburger. Der schöne Codex in der fürstl. Colloredo-Mansfeldischen Bibliothek zu Pragt ist eben so vollständig, als die Krumauer Handschrift. Er kam von Stockholm, wohin ihn die Schweden als Beute brachten, wieder in sein Vaterland zurück. Seinen Werth wußte derjenige zu schätzen, der am Ende sein Schicksal in 8 lateini- schen Distichen beschrieb. Unter andern heißt es: 1 Práva t. zv. Soběslavská. 2 Rok 1135, list 177. (Ve Flajšhansově vydání III. str. 134—135.) 3 Srv. Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Roz- bor staročeské literatury, 1842), str. 161 č. 18. 4 Viz Václav Hanka na m. uv., str. 157 č. 9.
286 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 394/395/161/162 55 Blatt ein. Voran gehen, wie gewöhnlich, die Satzungen für den Rath (Statuta consilii), die mit den Worten anfangen : Nai- prwe ze wsseliky Conssel ma poslussen byti purgmistra. Blatt 3 die Überschrift: sequuntur Jura civilia pragen. civit. Et primo de Vsuris. Dem Münzverfälscher wird die Wahl gelassen, wel- chem von den drei Gottesurtheilen (Ordalien) er sich unter- ziehen möge: neb horke zelezo nesti w nahe rucze. Anebo v wruczy kotel hmatati az do lokte, a nebo na wodu pustiti. Als Probe der Sprache und Orthographie stehe hier ein kurzes Kapitel: O swadie kdi by žena muze popadla za nadobie. A swarzitali dwa a chczeta na sie a tiech gednoho zena przi- biehnuczi chcze swemu muzi pomoczy v popadne onoho muže za geho nadobie mezi nohama mozeli ten muž ma gie ruku vrzezati bez litowanie neb gey chtiela zahubiti. Damit verbunden sind Jura appellationum Orteluow von einer andern Hand zu Bischofteinitz (in horsouiensi Tyn) 1461 abgeschrieben, 149 Blatt. Eine Sammlung von Rechts/fällen in deutscher Sprache, deren Anfang lautet: Czwu swestern ebenburtig von Vater und von Muter sint kommen vor Recht u. s. w. Doch sind die Summarien böhmisch abgefaßt: Geden vrzednik, so lautet das erste, byl obzalowan przed sudem ot- konsselow kterzijz ono leto na raddie sedieli, ze vdielal trzi pusky y dal gednu krali a dwie sobie schowal etc. Es gibt Handschriften, worin blos die Prager alten Stadt- / rechte vorkommen. Eine vom J. 1447 in 4. enthält auch die vom Sobieslaw ertheilten Rechte und Freiheiten,1 die der leichtgläu- bige Hagek in seine Geschichte aufnahm.2 In der Klattauer Handschrift in Fol. vom J. 14653 / folgen die alten Landrechte auf die Prager Stadtrechte, und nach jenen wieder andere Stadt- rechte, und zwar die Nürnberger und die Magdeburger. Der schöne Codex in der fürstl. Colloredo-Mansfeldischen Bibliothek zu Pragt ist eben so vollständig, als die Krumauer Handschrift. Er kam von Stockholm, wohin ihn die Schweden als Beute brachten, wieder in sein Vaterland zurück. Seinen Werth wußte derjenige zu schätzen, der am Ende sein Schicksal in 8 lateini- schen Distichen beschrieb. Unter andern heißt es: 1 Práva t. zv. Soběslavská. 2 Rok 1135, list 177. (Ve Flajšhansově vydání III. str. 134—135.) 3 Srv. Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Roz- bor staročeské literatury, 1842), str. 161 č. 18. 4 Viz Václav Hanka na m. uv., str. 157 č. 9.
Strana 287
162/163 Sprache und altern Literatur (1818) 287 Codicibus quid te jactas Stokholma Boemis, Si non sit moris lingua Boema tibi? Multa quidem patrias fatum referebat in oras, Quorum sors numero me sociasse suo, Caesaris ad regem degens legatus in urbe, Me non immodico comparat aere sibi. 11. Die gemeinen Rechte, sammt dem Lehnrechte, aus dem Deutschen (Prawa miesczka, weska, sedlska, a prawa panska a potom manska) in einer Handschrift auf Papier in 4. öffentl. Bibl.1 12. Der Sachsenspiegel oder das Magdeburger Recht (Tyto knyhy gsu knyhy v wikpildye prawa sasiczkeho rzadu yakoz Maydburk pozywa a halyssyene). Die Handschrift der öffentl. Bibl. in Fol.2 ist die älteste, die ich kenne. Balbin hatte! sie vor sich, als er Boh. d. III. 113 schrieb: Jus saxonicum bohemice antiquissimo et scribendi et loquendi genere. Eine zweite schätz- bare Handschrift des sächsischen Rechtes befindet sich in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek zu Prag.3 Der Codex perve- tustus .... veteri bohemico sermone scriptus bei Dobner (Ann. Ha. II. 794) ist die dritte mir bekannte Handschrift, näm- lich diejenige, wie ich mit Grunde vermuthe, die ehedem Ritter von Riegger besaß. Sie ist im J. 1448 in Fol. geschrieben. Voran gehen die drei Stücke a, b, c, der alten Landrechte, die in ein Ganzes von 250 Kapiteln verbunden sind, so, daß das 2te Stück mit dem 140ten, das dritte mit dem 222 Kap. anfängt. Die vierte Handschrift, worin das Magdeburger Recht nebst andern Stadt- rechten vorkommen, ist die Klattauer vom J. 1465.5 Eine jün- gere sah ich zu Libun bei Hrn. Marek. 13. Das Leben Karls IV. sammt der Krönungsordnung, in einer alten Handschrift zu Leutmeritz.6 Ambros von Ottersdorf gab es im J. 1555 zu Ollmütz, doch mit Veränderungen der alten 1 Tr Č 180 (1. 48a—222b). 2 Tr Č 136 (1. 47a—203a). 3 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze; signatura Ms. Lobk. 395. 4 Poznámka b). 5 Viz G III. 161—162 [286] a pozn. 3. 6 Viz v Úvodu k Emlerově edici „Života císaře Karla IV.“ ve „Fon- tes rerum bohemicarum“ III. (1882), str. 335, č. 3.
162/163 Sprache und altern Literatur (1818) 287 Codicibus quid te jactas Stokholma Boemis, Si non sit moris lingua Boema tibi? Multa quidem patrias fatum referebat in oras, Quorum sors numero me sociasse suo, Caesaris ad regem degens legatus in urbe, Me non immodico comparat aere sibi. 11. Die gemeinen Rechte, sammt dem Lehnrechte, aus dem Deutschen (Prawa miesczka, weska, sedlska, a prawa panska a potom manska) in einer Handschrift auf Papier in 4. öffentl. Bibl.1 12. Der Sachsenspiegel oder das Magdeburger Recht (Tyto knyhy gsu knyhy v wikpildye prawa sasiczkeho rzadu yakoz Maydburk pozywa a halyssyene). Die Handschrift der öffentl. Bibl. in Fol.2 ist die älteste, die ich kenne. Balbin hatte! sie vor sich, als er Boh. d. III. 113 schrieb: Jus saxonicum bohemice antiquissimo et scribendi et loquendi genere. Eine zweite schätz- bare Handschrift des sächsischen Rechtes befindet sich in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek zu Prag.3 Der Codex perve- tustus .... veteri bohemico sermone scriptus bei Dobner (Ann. Ha. II. 794) ist die dritte mir bekannte Handschrift, näm- lich diejenige, wie ich mit Grunde vermuthe, die ehedem Ritter von Riegger besaß. Sie ist im J. 1448 in Fol. geschrieben. Voran gehen die drei Stücke a, b, c, der alten Landrechte, die in ein Ganzes von 250 Kapiteln verbunden sind, so, daß das 2te Stück mit dem 140ten, das dritte mit dem 222 Kap. anfängt. Die vierte Handschrift, worin das Magdeburger Recht nebst andern Stadt- rechten vorkommen, ist die Klattauer vom J. 1465.5 Eine jün- gere sah ich zu Libun bei Hrn. Marek. 13. Das Leben Karls IV. sammt der Krönungsordnung, in einer alten Handschrift zu Leutmeritz.6 Ambros von Ottersdorf gab es im J. 1555 zu Ollmütz, doch mit Veränderungen der alten 1 Tr Č 180 (1. 48a—222b). 2 Tr Č 136 (1. 47a—203a). 3 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze; signatura Ms. Lobk. 395. 4 Poznámka b). 5 Viz G III. 161—162 [286] a pozn. 3. 6 Viz v Úvodu k Emlerově edici „Života císaře Karla IV.“ ve „Fon- tes rerum bohemicarum“ III. (1882), str. 335, č. 3.
Strana 288
288 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 163/395/163/164/165 Sprache heraus, und im J. 1791 veranstaltete Franz J. Tomsa zu Prag eine neue Ausgabe in 8./ Diel Krönungsordnung in böhmi- scher Sprache ist auch im Talembergischen Codex zu Ossek zu lesen, und nimmt darin 23 Seiten ein.2/ Die Krönungsordnung in böh-/mischer Sprache (Rzaad korunowanye krale czeskeho) ist auch nach dem lateinischen Commentario vitae Caroli IV. in einem pergamenenen Codex der Hofbibliothek zu Wien vom J. 1396 in 4. zu finden.3 Nach der Krönungsordnung liest man: Tuto pak poczyna sye Rzaad oblaczenye kraloweho k gyeho welebnosczy vkazanye neb kssudu ale drzewe nez sye oblecze przyed Ruchem dye tento zalm. procz su sye rydaly narodowe. Nach der Schlußformel explicit Cronica de gestis etc. stehen die böhmischen Worte: Poskocz buohadle attebe hamba nenye. Amen. 14. Die BÖHMISCHE CHRONIK, welche auf Befehl K. Karls IV. ein Ungenannter in lateinischer Sprache zusammentrug, von Přibjk von Tradenin, Pulkawa genannt, ins Böhmische übersetzt. Das lateinische Original gab Dobner (Mon. hist. T. III.)4 im J. 1774, die böhmische Übersetzung Faustin Prochaska aus einer alten Handschrift5 zu Prag 1786 in 8. heraus.' Der Bequemlich- keit der Leser wegen hat dieser die Sprache hie und da verjüngt, doch in den Noten auf die alten Formen der Handschrift, näm- lich auf die Duale, auf die einfachen Präterita in ech, ich, ach, und sonst noch auf einige ganz veraltete Wörter aufmerksam gemacht. So erklärt er S./ 2297 die Conjunction ne, allein, die Pulkawa häufig gebraucht. Dieses ne entspricht dem Altslawo- nischen no. In den Dualen bylesta tieto dwie zemi S. 48,8 oczi sta byle wylupenie S. 218,9 vermengt selbst Pulkawa die Ge- schlechter, weil sta eigentlich männlich ist; der weibliche Aus- gang davon ist stie. Unter den vielen Handschriften, die gewöhn- lich mit dem Tode der Königin Elisabeth, dem letzten Sprossen 1 Tuto větu (od slov „Die Krönungsordnung“ až po slova „23 Sei- ten ein“) otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 395 s označením: „Zur S. 163“. 2 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1 (402—13). 3 Tabulae I. 619. 4 Str. 63—290. 5 Tr L II. 2717. 6 Kronyka česká od Přibika Pulkavy z Tradenina ... z starožitného spisu poprvé vydaná. 7 Pozn. d). 8 Pozn. a). 9 Pozn. a).
288 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 163/395/163/164/165 Sprache heraus, und im J. 1791 veranstaltete Franz J. Tomsa zu Prag eine neue Ausgabe in 8./ Diel Krönungsordnung in böhmi- scher Sprache ist auch im Talembergischen Codex zu Ossek zu lesen, und nimmt darin 23 Seiten ein.2/ Die Krönungsordnung in böh-/mischer Sprache (Rzaad korunowanye krale czeskeho) ist auch nach dem lateinischen Commentario vitae Caroli IV. in einem pergamenenen Codex der Hofbibliothek zu Wien vom J. 1396 in 4. zu finden.3 Nach der Krönungsordnung liest man: Tuto pak poczyna sye Rzaad oblaczenye kraloweho k gyeho welebnosczy vkazanye neb kssudu ale drzewe nez sye oblecze przyed Ruchem dye tento zalm. procz su sye rydaly narodowe. Nach der Schlußformel explicit Cronica de gestis etc. stehen die böhmischen Worte: Poskocz buohadle attebe hamba nenye. Amen. 14. Die BÖHMISCHE CHRONIK, welche auf Befehl K. Karls IV. ein Ungenannter in lateinischer Sprache zusammentrug, von Přibjk von Tradenin, Pulkawa genannt, ins Böhmische übersetzt. Das lateinische Original gab Dobner (Mon. hist. T. III.)4 im J. 1774, die böhmische Übersetzung Faustin Prochaska aus einer alten Handschrift5 zu Prag 1786 in 8. heraus.' Der Bequemlich- keit der Leser wegen hat dieser die Sprache hie und da verjüngt, doch in den Noten auf die alten Formen der Handschrift, näm- lich auf die Duale, auf die einfachen Präterita in ech, ich, ach, und sonst noch auf einige ganz veraltete Wörter aufmerksam gemacht. So erklärt er S./ 2297 die Conjunction ne, allein, die Pulkawa häufig gebraucht. Dieses ne entspricht dem Altslawo- nischen no. In den Dualen bylesta tieto dwie zemi S. 48,8 oczi sta byle wylupenie S. 218,9 vermengt selbst Pulkawa die Ge- schlechter, weil sta eigentlich männlich ist; der weibliche Aus- gang davon ist stie. Unter den vielen Handschriften, die gewöhn- lich mit dem Tode der Königin Elisabeth, dem letzten Sprossen 1 Tuto větu (od slov „Die Krönungsordnung“ až po slova „23 Sei- ten ein“) otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 395 s označením: „Zur S. 163“. 2 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1 (402—13). 3 Tabulae I. 619. 4 Str. 63—290. 5 Tr L II. 2717. 6 Kronyka česká od Přibika Pulkavy z Tradenina ... z starožitného spisu poprvé vydaná. 7 Pozn. d). 8 Pozn. a). 9 Pozn. a).
Strana 289
165/166 Sprache und altern Literatur (1818) 289 des Přemyslischen Stammes, d. i. mit dem Jahre 1330 aufhören, zeichnet sich die schöne Cerronische mit Gemählden gezierte auf Pergamen in Folio aus.1 Einige enthalten eine Fortsetzung der Chronik bis zum Jahr 1470, wie die Leutmeritzer,2 oder bis zum Jahre 1471, wie die Breslauer zu St. Maria Magdalena auf Papier in 4. von einer jüngern Hand." 15. Eine CHRONIK VON RÖMISCHEN KAISERN,4 aus dem La- teinischen vom Magister Laurentius, K. Wenzels Hofbedienten, übersetzt. Ein Theil davon in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek zu Prag auf Papier in 4." 16. Die Reisebeschreibung des Ritters Johann von MANDE- VILLE, aus dem Deutschen von demselben Magister Laurentius (Wawřinec). Man findet sie in mehrern Handschriften, in der Neubergischen auf Papier in Fol. vom J. 1445° nach ! dem soge- nannten Martimiani, in einer zweiten in 4. auf Papier in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg," in einer dritten bei den Minoriten zu Prag auf Papier in Fol.8 Balbin fand sie in einer alten Handschrift zu Ossek, die ich vor mehrern Jahren dort vergeblich suchte. Er beschreibt sie Boh. Doct. III. S. 203, und setzt hinzu: est supra modum curiosa et jucunda historia. Die Böhmen fanden Geschmack an diesen fabelhaften Erzählungen, daher die Drucker nicht säumten, die Neugierde der Leser zu befriedigen. Schon die Pilsner Ausgabe vom J. 15109 in 8. weicht an manchen Stellen von dem alten Texte der Handschriften ab. Für ty hory lycz k nam steht in der gedruckten Ausgabe t. h. sem k nam, für lycz na wzchod slunce nur k wychodu. Die 2te Pilsner Ausgabe vom J. 1513 in 8. ist dem Inhalte nach von der ersten nicht unterschieden, aber die Prager vom J. 161010 1 Josef Müller: O rukopisech kroniky Přibíka z Radenína příjmím Pulkavy (1887), str. 12—13. 2 Müller (v. v.) str. 15 č. 9. 3 Müller (v. v.) str. 15 č. 10. 4 Kronika světa. 5 Tr Č 277. 6 Dnes v knihovně Národního musea v Praze (sign. II. C 10.); viz „Cestopis t. zv. Mandevilla. K vydání připravil Dr. František Šimek. V Praze 1911 nákl. ČA) str. VIII.—XII. (rukopis A). 7 Viz v Šimkově vydání Mandevilla str. XXV.—XXVII. (rukopis N). Bartoš I. 367. 8 Dnes na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz v Šimkově vydání Mandevilla str. XXI.—XXV. (rukopis M). 9 Dnes nezvěstné; srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXV. 1. 10 Srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXVII. 5.
165/166 Sprache und altern Literatur (1818) 289 des Přemyslischen Stammes, d. i. mit dem Jahre 1330 aufhören, zeichnet sich die schöne Cerronische mit Gemählden gezierte auf Pergamen in Folio aus.1 Einige enthalten eine Fortsetzung der Chronik bis zum Jahr 1470, wie die Leutmeritzer,2 oder bis zum Jahre 1471, wie die Breslauer zu St. Maria Magdalena auf Papier in 4. von einer jüngern Hand." 15. Eine CHRONIK VON RÖMISCHEN KAISERN,4 aus dem La- teinischen vom Magister Laurentius, K. Wenzels Hofbedienten, übersetzt. Ein Theil davon in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek zu Prag auf Papier in 4." 16. Die Reisebeschreibung des Ritters Johann von MANDE- VILLE, aus dem Deutschen von demselben Magister Laurentius (Wawřinec). Man findet sie in mehrern Handschriften, in der Neubergischen auf Papier in Fol. vom J. 1445° nach ! dem soge- nannten Martimiani, in einer zweiten in 4. auf Papier in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg," in einer dritten bei den Minoriten zu Prag auf Papier in Fol.8 Balbin fand sie in einer alten Handschrift zu Ossek, die ich vor mehrern Jahren dort vergeblich suchte. Er beschreibt sie Boh. Doct. III. S. 203, und setzt hinzu: est supra modum curiosa et jucunda historia. Die Böhmen fanden Geschmack an diesen fabelhaften Erzählungen, daher die Drucker nicht säumten, die Neugierde der Leser zu befriedigen. Schon die Pilsner Ausgabe vom J. 15109 in 8. weicht an manchen Stellen von dem alten Texte der Handschriften ab. Für ty hory lycz k nam steht in der gedruckten Ausgabe t. h. sem k nam, für lycz na wzchod slunce nur k wychodu. Die 2te Pilsner Ausgabe vom J. 1513 in 8. ist dem Inhalte nach von der ersten nicht unterschieden, aber die Prager vom J. 161010 1 Josef Müller: O rukopisech kroniky Přibíka z Radenína příjmím Pulkavy (1887), str. 12—13. 2 Müller (v. v.) str. 15 č. 9. 3 Müller (v. v.) str. 15 č. 10. 4 Kronika světa. 5 Tr Č 277. 6 Dnes v knihovně Národního musea v Praze (sign. II. C 10.); viz „Cestopis t. zv. Mandevilla. K vydání připravil Dr. František Šimek. V Praze 1911 nákl. ČA) str. VIII.—XII. (rukopis A). 7 Viz v Šimkově vydání Mandevilla str. XXV.—XXVII. (rukopis N). Bartoš I. 367. 8 Dnes na Strahově (sign. D. G. III. 7); viz v Šimkově vydání Mandevilla str. XXI.—XXV. (rukopis M). 9 Dnes nezvěstné; srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXV. 1. 10 Srv. v Šimkově vydání Mandevilla str. XXXVII. 5.
Strana 290
290 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 166/167/168 (bei Walda) unterscheidet sich von beiden durch wenigere, folg- lich längere Kapitel. Noch im J. 1796 veranstaltete W. Kramme- rius eine vierte Ausgabe. In Handschriften führt das Buch den Titel: tyto knichy prawie o gednom Ritierzi, genž gest byl we- liky Lantfarerz (Lantforerz) nebo gezdecz (gezdilecz).1 I 17. Das Traumbuch (SNAŘ) vom Magister Laurentius von Prag aus dem lateinischen Somniarium Slaidae übersetzt. Ein prächtiger Codex auf Pergamen in Fol. wird in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg2 aufbewahrt. Eine im J. 1539 verfer- tigte Abschrift, nach einer ältern vom J. 1483, sah der sel. G. Ri- bay, Prediger zu Czinkota in Ungarn.3 In Stockholm fand ich eine Abschrift auf Papier in 4. vom J. 1471, die ich in meiner Reise nach Schweden S. 54—56 beschrieben habe. In der Aus- gabe vom J. 1581 in 8. (bei Dačicky) ist das ganze Buch in 12, nach der Stockholmer Handschrift aber in 8 Bücher abgetheilt. Eine frühere Ausgabe, etwa ums J. 1550, hat der Geschicht- schreiber Hagek besorgt, der die Anfertigung des Buches in das Jahr 1361 versetzt. 18. Die fabelhafte Geschichte Alexanders4 aus dem Latei- nischen, auf Pergamen in 12. vom J. 1433 in der öffentlichen Bibliothek,5 wo sie schon Balbin fand." Ihr Titel ist: Tuto se poczina knyha welykeho Alexandra macedonskeho. Genž swu mudrosti podmanyl wesken Swyeth pod se a skrotil. In der Neubergischen Handschrift des Martimiani,7 wo sie zu Ende des ersten Abschnittes ganz eingeschaltet ist, wird sie überschrie- Zben: Tuto sye poczzina czela Kronyka o welikem Allexandru, und enthält 146 Kapitel. Der Anfang: Sapientissimi Aegyptii, scientes mensuram terrae undasque maris et coelestium ordinem cognoscentes, id est, stellarum cursum, motum etiam firma- menti,s lautet in der böhmischen Übersetzung: Naymudrzeyssi zagiste Egipssti, vmyegicze myeru zemie a wody morske a zna- gicze rzad nebesky. Tocžissto hwiezdny bieh a hnutye oblakow. Schon hier ergeben sich Verschiedenheiten der Handschriften: 1 Ve vydání šimkově str. 1 (též pod čarou). 2 Dudík-Nikolsburg str. 48 č. 16. Patera-Mikulov str. 34, I. 176. 3 Dobrovský: Ungern. 4 Povídka o Alexandru Velikém. 5 Tr Č 333. 6 B III. 125. 7 Z r. 1445. Bartoš I. 367. 8 Ve vydání Pfisterově (Der Alexanderroman des Archipresbyters Leo untersucht und herausgegeben von Dr. Friedrich Pfister, Heidelberg 1913), str. 47.
290 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 166/167/168 (bei Walda) unterscheidet sich von beiden durch wenigere, folg- lich längere Kapitel. Noch im J. 1796 veranstaltete W. Kramme- rius eine vierte Ausgabe. In Handschriften führt das Buch den Titel: tyto knichy prawie o gednom Ritierzi, genž gest byl we- liky Lantfarerz (Lantforerz) nebo gezdecz (gezdilecz).1 I 17. Das Traumbuch (SNAŘ) vom Magister Laurentius von Prag aus dem lateinischen Somniarium Slaidae übersetzt. Ein prächtiger Codex auf Pergamen in Fol. wird in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg2 aufbewahrt. Eine im J. 1539 verfer- tigte Abschrift, nach einer ältern vom J. 1483, sah der sel. G. Ri- bay, Prediger zu Czinkota in Ungarn.3 In Stockholm fand ich eine Abschrift auf Papier in 4. vom J. 1471, die ich in meiner Reise nach Schweden S. 54—56 beschrieben habe. In der Aus- gabe vom J. 1581 in 8. (bei Dačicky) ist das ganze Buch in 12, nach der Stockholmer Handschrift aber in 8 Bücher abgetheilt. Eine frühere Ausgabe, etwa ums J. 1550, hat der Geschicht- schreiber Hagek besorgt, der die Anfertigung des Buches in das Jahr 1361 versetzt. 18. Die fabelhafte Geschichte Alexanders4 aus dem Latei- nischen, auf Pergamen in 12. vom J. 1433 in der öffentlichen Bibliothek,5 wo sie schon Balbin fand." Ihr Titel ist: Tuto se poczina knyha welykeho Alexandra macedonskeho. Genž swu mudrosti podmanyl wesken Swyeth pod se a skrotil. In der Neubergischen Handschrift des Martimiani,7 wo sie zu Ende des ersten Abschnittes ganz eingeschaltet ist, wird sie überschrie- Zben: Tuto sye poczzina czela Kronyka o welikem Allexandru, und enthält 146 Kapitel. Der Anfang: Sapientissimi Aegyptii, scientes mensuram terrae undasque maris et coelestium ordinem cognoscentes, id est, stellarum cursum, motum etiam firma- menti,s lautet in der böhmischen Übersetzung: Naymudrzeyssi zagiste Egipssti, vmyegicze myeru zemie a wody morske a zna- gicze rzad nebesky. Tocžissto hwiezdny bieh a hnutye oblakow. Schon hier ergeben sich Verschiedenheiten der Handschriften: 1 Ve vydání šimkově str. 1 (též pod čarou). 2 Dudík-Nikolsburg str. 48 č. 16. Patera-Mikulov str. 34, I. 176. 3 Dobrovský: Ungern. 4 Povídka o Alexandru Velikém. 5 Tr Č 333. 6 B III. 125. 7 Z r. 1445. Bartoš I. 367. 8 Ve vydání Pfisterově (Der Alexanderroman des Archipresbyters Leo untersucht und herausgegeben von Dr. Friedrich Pfister, Heidelberg 1913), str. 47.
Strana 291
168/169/170 Sprache und ältern Literatur (1818) 291 hwiezdarzski byeh in der ältern ist kaum erträglich und hnu- tye a oblohu mag ein Schreibfehler sein für hnutie oblohy. Noch mehr Abweichungen ließen sich finden, wenn man die Hand- schriften mit der zu Pilsen 1513 gedruckten Ausgabe in 8. ver- gliche. 19. MARTIMIANI oder die RöMISCHE CHRONIK,1 von Beneß3 von Hořowic, Ritter des Grabes Christi (Zámorský), um das J. 1400 fast ganz aus der deutschen Straßburgischen Chronik des Jakob von Königshofen übersetzt. Siehe Lit. Mag. II. 146 folg. Die Neubergische Handschrift in Fol., worin sich auch Mandevills Reise und der Cato befinden, ist zu Sobieslau 1445 geendigt worden.2 Der Abschreiber gab ihr dadurch einen wei-/tern Um- fang, daß er die ganze Chronik von Alexander mit ihr verband. Sieh N. 18. Die Handschrift in 4., die ich vor mir habe,3 enthält bloß den dritten Abschnitt von den römischen Päbsten, deren Reihe Johann XXI. beschließt. Das darauf folgende Kapitel, in dem gedruckten Exemplar (Prag 1488) roth überschrieben: dwie zprawie zbiehle, steht in derselben nebst dem Verzeich- nisse der Erzbischöfe und Bischöfe vor dem dritten Abschnitte. Voran ging noch ein Verzeichniß der christlichen Könige der ganzen Welt, wovon aber nur ein Bruchstück übrig blieb, das mit den Worten schließt: A wiecze nenie kraluow krzestianskych nynie nez toliko dwamezdczietma. 20. Die böhmische Ubersetzung der historia scholastica des Peter Commestor4 oder Manducator, in einer Handschrift auf Papier in Fol. vom J. 1404, die Hr. Gubernialsekretär Cerroni zu Brünn besitzt.5 Siehe Lit. Mag. St. 2. S. 31. Eine andere Hand- schrift ohne Jahrzahl aus der clementinischen Bibliothek‘ führt Balbin Boh. d. III. 115 an, dessen Urtheil: digna lectione atque etiam typo pro patriis hominibus, man kaum unterschrei- ben wird. Zu Stockholm fand ich noch eine Handschrift auf Pa- pier in Fol. vom J. 1481.7 S. Reise nach Schweden S. 61./Lector 1 Římská kronika. 2 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 367. 3 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 158. 4 Vydal Jan V. Novák r. 1910 v Sbírce pramenův III. tř. ČA (Petra Comestora Historia scholastica). 5 Dnes v zemském archivu moravském, č. 302; viz v úvodě No- vákova vydání str. VII.—X. 6 Tr Č 148. 7 Dnes v zemském archivu moravském; viz v úvodě k Novákovu vydání str. X.—XI.
168/169/170 Sprache und ältern Literatur (1818) 291 hwiezdarzski byeh in der ältern ist kaum erträglich und hnu- tye a oblohu mag ein Schreibfehler sein für hnutie oblohy. Noch mehr Abweichungen ließen sich finden, wenn man die Hand- schriften mit der zu Pilsen 1513 gedruckten Ausgabe in 8. ver- gliche. 19. MARTIMIANI oder die RöMISCHE CHRONIK,1 von Beneß3 von Hořowic, Ritter des Grabes Christi (Zámorský), um das J. 1400 fast ganz aus der deutschen Straßburgischen Chronik des Jakob von Königshofen übersetzt. Siehe Lit. Mag. II. 146 folg. Die Neubergische Handschrift in Fol., worin sich auch Mandevills Reise und der Cato befinden, ist zu Sobieslau 1445 geendigt worden.2 Der Abschreiber gab ihr dadurch einen wei-/tern Um- fang, daß er die ganze Chronik von Alexander mit ihr verband. Sieh N. 18. Die Handschrift in 4., die ich vor mir habe,3 enthält bloß den dritten Abschnitt von den römischen Päbsten, deren Reihe Johann XXI. beschließt. Das darauf folgende Kapitel, in dem gedruckten Exemplar (Prag 1488) roth überschrieben: dwie zprawie zbiehle, steht in derselben nebst dem Verzeich- nisse der Erzbischöfe und Bischöfe vor dem dritten Abschnitte. Voran ging noch ein Verzeichniß der christlichen Könige der ganzen Welt, wovon aber nur ein Bruchstück übrig blieb, das mit den Worten schließt: A wiecze nenie kraluow krzestianskych nynie nez toliko dwamezdczietma. 20. Die böhmische Ubersetzung der historia scholastica des Peter Commestor4 oder Manducator, in einer Handschrift auf Papier in Fol. vom J. 1404, die Hr. Gubernialsekretär Cerroni zu Brünn besitzt.5 Siehe Lit. Mag. St. 2. S. 31. Eine andere Hand- schrift ohne Jahrzahl aus der clementinischen Bibliothek‘ führt Balbin Boh. d. III. 115 an, dessen Urtheil: digna lectione atque etiam typo pro patriis hominibus, man kaum unterschrei- ben wird. Zu Stockholm fand ich noch eine Handschrift auf Pa- pier in Fol. vom J. 1481.7 S. Reise nach Schweden S. 61./Lector 1 Římská kronika. 2 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 367. 3 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 158. 4 Vydal Jan V. Novák r. 1910 v Sbírce pramenův III. tř. ČA (Petra Comestora Historia scholastica). 5 Dnes v zemském archivu moravském, č. 302; viz v úvodě No- vákova vydání str. VII.—X. 6 Tr Č 148. 7 Dnes v zemském archivu moravském; viz v úvodě k Novákovu vydání str. X.—XI.
Strana 292
292 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 170/171 ist cztytel anstatt čtenář, historia ecclesiastica, kostelny wydo- pis, elementum, element, mit der beigefügten Erklärung : tocziss ziwel, firmamentum, firmament, tocziss twrdost oblohi nebeske, und bei obloha, tocziss koloswyet, diabolus, dias, traty für trwa- ti, torrens, bystrzyna, nrawy für mrawy, aequinoctium autum- nale, zymnye rownonoczstwy u. s. w. 21. Hodiny, d. i. horae, Tagzeiten, a) von der h. Jungfrau Maria, b) vom h. Geiste, c) vom Leiden Christi (kurss ot bo- zyeho vmuczenye), auf Pergamen in 4. in der öffentlichen Bi- bliothek.1 Darauf folgen noch d) die Passion nach dem Johannes, eine durch Citationen aus Vätern erweiterte Erzählung.2 e) Sta- bat mater, Stasse matka bozye. f) Ein ascetischer Tractat, wie unsre Handlungen beschaffen sein sollen (Kterak magy wssyecz- kerny skutky zpossobeny byty). Die Predigt z. B. soll man mit geneigtem Haupte und zugemachten Augen anhören. (spoklo- nyenu hlawu a zawrzyenyma oczyma). Da die Handschrift aus einem aufgehobenen Nonnenkloster herrührt, so mag dieß bloß die Nonnen angehen. g) Eine Auslegung des Vater unsers (Wy- klad paterze). h) Der Streit der Seele mit dem Leibe in Versen: Slyss yakz bylo niekdy wzaczno, Nycz by my nebylo praczno etc. Das erste Stück, nebst den sieben Freuden Mariä in Versen, fand ich auch in einem alten Psalter der Prager Domkirche auf Pergamen in 4.3 22. CHRISTLICHER UNTERRICHT,4 den der böhmische Edel- mann, Thomas von Sstitny (z Sstjtného), sonst auch von Za- smuk und Chotiemicz, für seine Kinder schrieb, auf Pergamen in Folio (155 Bl.) in der öffentlichen Bibliothek, vom J. 1376. Eine jüngere Abschrift führt Balbin (Boh. Doct. III. 115.) an, mit dem Beisatze: compositus an. 1412 et descriptus an. 1492. Ich untersuchte diese Handschrift, und fand, daß Balbin das Jahr 1412 deshalb unrecht angab, weil er 80 Jahre von 1492 abzog, die er von 1454, in welchem Jahre schon Mathias Czapek eine Abschrift machte, hätte abziehen sollen. Der letzte Abschreiber Wawra Giwian, Bürger zu Neuhaus, führt auch die Schlußformel der frühern Abschrift an, worin es heißt, das Buch habe vor 80 Jahren, von nun an (von 1454) zu 1 Tr Č 18. 2 Výklad umučení Páně. 3 PP 267 (nezvěstný od r. 1878). 4 Knížky šestery o obecných věcech křesťanských. — Vydal Karel Erben v Praze r. 1852. Jaromír 5 Tr Č 6.
292 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 170/171 ist cztytel anstatt čtenář, historia ecclesiastica, kostelny wydo- pis, elementum, element, mit der beigefügten Erklärung : tocziss ziwel, firmamentum, firmament, tocziss twrdost oblohi nebeske, und bei obloha, tocziss koloswyet, diabolus, dias, traty für trwa- ti, torrens, bystrzyna, nrawy für mrawy, aequinoctium autum- nale, zymnye rownonoczstwy u. s. w. 21. Hodiny, d. i. horae, Tagzeiten, a) von der h. Jungfrau Maria, b) vom h. Geiste, c) vom Leiden Christi (kurss ot bo- zyeho vmuczenye), auf Pergamen in 4. in der öffentlichen Bi- bliothek.1 Darauf folgen noch d) die Passion nach dem Johannes, eine durch Citationen aus Vätern erweiterte Erzählung.2 e) Sta- bat mater, Stasse matka bozye. f) Ein ascetischer Tractat, wie unsre Handlungen beschaffen sein sollen (Kterak magy wssyecz- kerny skutky zpossobeny byty). Die Predigt z. B. soll man mit geneigtem Haupte und zugemachten Augen anhören. (spoklo- nyenu hlawu a zawrzyenyma oczyma). Da die Handschrift aus einem aufgehobenen Nonnenkloster herrührt, so mag dieß bloß die Nonnen angehen. g) Eine Auslegung des Vater unsers (Wy- klad paterze). h) Der Streit der Seele mit dem Leibe in Versen: Slyss yakz bylo niekdy wzaczno, Nycz by my nebylo praczno etc. Das erste Stück, nebst den sieben Freuden Mariä in Versen, fand ich auch in einem alten Psalter der Prager Domkirche auf Pergamen in 4.3 22. CHRISTLICHER UNTERRICHT,4 den der böhmische Edel- mann, Thomas von Sstitny (z Sstjtného), sonst auch von Za- smuk und Chotiemicz, für seine Kinder schrieb, auf Pergamen in Folio (155 Bl.) in der öffentlichen Bibliothek, vom J. 1376. Eine jüngere Abschrift führt Balbin (Boh. Doct. III. 115.) an, mit dem Beisatze: compositus an. 1412 et descriptus an. 1492. Ich untersuchte diese Handschrift, und fand, daß Balbin das Jahr 1412 deshalb unrecht angab, weil er 80 Jahre von 1492 abzog, die er von 1454, in welchem Jahre schon Mathias Czapek eine Abschrift machte, hätte abziehen sollen. Der letzte Abschreiber Wawra Giwian, Bürger zu Neuhaus, führt auch die Schlußformel der frühern Abschrift an, worin es heißt, das Buch habe vor 80 Jahren, von nun an (von 1454) zu 1 Tr Č 18. 2 Výklad umučení Páně. 3 PP 267 (nezvěstný od r. 1878). 4 Knížky šestery o obecných věcech křesťanských. — Vydal Karel Erben v Praze r. 1852. Jaromír 5 Tr Č 6.
Strana 293
171/172/173 Sprache und ältern Literatur (1818) 293 zählen, der Edelmann (Panoš, eigentlich ein Edelmann in Diensten eines Herrn) Thomas von Zasmuk und Chotiemitz ver- fasset. Der Verfasser hatte Umgang mit Gelehrten, und über- setzte noch ein anderes Buch aus dem Latein. Dieses Werk aber I widmete er dem berühmten Magister Albrecht, dem ersten Doc- tor der heil. Schrift zu Paris unter den Böhmen, der als Prager Scholasticus unter dem Nahmen Albertus Ranconis de Ericino bekannter ist. Die Zueignung, und der böhmische Kalender (eine Art Cisio Janus) fehlen in der jüngern Abschrift. Dieß Buch schrieb er aus seinem Kopfe. (Tyto prwe. sam klada zswe hla- wy yakz my sey zdalo podobne czoz sem kde czetl neb slychal nakazany aneb od vczenych aneb se mohl sam domyslyty).1 Das ganze Werk besteht aus 6 Büchern: ale tyto prwe rozdyelyl sem wssestery knyzky. Prwe gsu. o wyerze. o nadyegy. a omy- losty. Druhe o pannach. o wdowach. a omanzelech. Trzetye o hospodarzowy2 o hospodyny. a oczeledy. (Dieses dritte Buch ließ Tomsa in seiner Chrestomathie S. 85—104 mit Beibehaltung der alten Orthographie und Sprache ganz abdrucken.) Cztwrte kak dewyet rzadow lydskych nesu podobenstwye dewyety ko- row andyelskych. Pate kak nas czrt laka. Sseste czym se oczy- sstygem toho ze hrzessyme. A paklit przyczynym sedme neb3 osme taket tu budu.4 Nach dem vierten ist noch ein Buch, der Gewissensstachel (ostnecz) genannt, eingeschaltet. Sein Vor- trag ist einfach, aber klar und sehr verständlich, I fließender als in bloßen Übersetzungen jener Zeit. Auf deutsche Wörter stößt man schon hier und da: Tanecz, frey, helmbrechtna, czyl, mosy, er muß; auch almužna ist unmittelbar aus dem Deutschen. Starosty sind bei ihm die Eltern; czistecz das Fegfeuer, jetzt očistec; hospoda, wie beim Dalimil, der Herr; studen (lies stu- deň) die Kälte; prazden (lies prazdeň) die Muße; neprazdn die Beschäftigung; dyegy die Handlungen; matera die Haus- mutter ; welym lepe viel besser. In Rücksicht der Orthographie ist das Anhängen des y anstatt ge (gest) an den vorhergehen- den Vocal zu merken: sey zdalo anstatt se ge zdalo, nelzey für nelze ge, yakoy für yako ge, zey für že ge. Das gedehnte tiefe o und uo wechseln ab: buoh und boh, skuoro und skoro, kuor 1 Prvá přiemluva; ve vydání Erbenově (v. pozn. 2 ke G III. 141 [271]) str. 1 ř. 19—22. 2 Dobrovský tiskovou chybou: hosodarzowy. 3 Erben: neb i. První přiemluva; ve vydání Erbenově str. 1. ř. 25—str. 2. ř. 6. 4
171/172/173 Sprache und ältern Literatur (1818) 293 zählen, der Edelmann (Panoš, eigentlich ein Edelmann in Diensten eines Herrn) Thomas von Zasmuk und Chotiemitz ver- fasset. Der Verfasser hatte Umgang mit Gelehrten, und über- setzte noch ein anderes Buch aus dem Latein. Dieses Werk aber I widmete er dem berühmten Magister Albrecht, dem ersten Doc- tor der heil. Schrift zu Paris unter den Böhmen, der als Prager Scholasticus unter dem Nahmen Albertus Ranconis de Ericino bekannter ist. Die Zueignung, und der böhmische Kalender (eine Art Cisio Janus) fehlen in der jüngern Abschrift. Dieß Buch schrieb er aus seinem Kopfe. (Tyto prwe. sam klada zswe hla- wy yakz my sey zdalo podobne czoz sem kde czetl neb slychal nakazany aneb od vczenych aneb se mohl sam domyslyty).1 Das ganze Werk besteht aus 6 Büchern: ale tyto prwe rozdyelyl sem wssestery knyzky. Prwe gsu. o wyerze. o nadyegy. a omy- losty. Druhe o pannach. o wdowach. a omanzelech. Trzetye o hospodarzowy2 o hospodyny. a oczeledy. (Dieses dritte Buch ließ Tomsa in seiner Chrestomathie S. 85—104 mit Beibehaltung der alten Orthographie und Sprache ganz abdrucken.) Cztwrte kak dewyet rzadow lydskych nesu podobenstwye dewyety ko- row andyelskych. Pate kak nas czrt laka. Sseste czym se oczy- sstygem toho ze hrzessyme. A paklit przyczynym sedme neb3 osme taket tu budu.4 Nach dem vierten ist noch ein Buch, der Gewissensstachel (ostnecz) genannt, eingeschaltet. Sein Vor- trag ist einfach, aber klar und sehr verständlich, I fließender als in bloßen Übersetzungen jener Zeit. Auf deutsche Wörter stößt man schon hier und da: Tanecz, frey, helmbrechtna, czyl, mosy, er muß; auch almužna ist unmittelbar aus dem Deutschen. Starosty sind bei ihm die Eltern; czistecz das Fegfeuer, jetzt očistec; hospoda, wie beim Dalimil, der Herr; studen (lies stu- deň) die Kälte; prazden (lies prazdeň) die Muße; neprazdn die Beschäftigung; dyegy die Handlungen; matera die Haus- mutter ; welym lepe viel besser. In Rücksicht der Orthographie ist das Anhängen des y anstatt ge (gest) an den vorhergehen- den Vocal zu merken: sey zdalo anstatt se ge zdalo, nelzey für nelze ge, yakoy für yako ge, zey für že ge. Das gedehnte tiefe o und uo wechseln ab: buoh und boh, skuoro und skoro, kuor 1 Prvá přiemluva; ve vydání Erbenově (v. pozn. 2 ke G III. 141 [271]) str. 1 ř. 19—22. 2 Dobrovský tiskovou chybou: hosodarzowy. 3 Erben: neb i. První přiemluva; ve vydání Erbenově str. 1. ř. 25—str. 2. ř. 6. 4
Strana 294
294 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 173/174/175 und kor, sonst auch duom, dagegen aber moz für může. Gar sehr selten werden gedehnte Vocale mit einem langen Striche bezeichnet, oder verdoppelt: plál, tráty, paad, duuss und dúss im Genitiv des Plurals, budú die 3te Person im Plural, chwalú der Instrumental, rzeczý, lydý Genitive im Plural. Die Wieder- hohlung der Präposition in wnywczemz für wničemž, war auch im Altslawischen üblich. Noch ein Paar Worte über den böhmischen Kalender. Man ahmte den lateinischen Cisio! Janus nach, und verband einige Worte zu zwei Hexametern, doch ohne Verkürzung, so zusam- men, daß jede Sylbe einen Tag bezeichnete. Die Verse für den März lauten: do prahy Wanka nesu wolagycze Rzehorze z lesu Kedrutye ssel Benorat a Marzy ssel daru dawat.1 Bei der Sylbe Wan, die deßhalb ausgezeichnet wird, weil sie einen Festtag andeutet, steht nun: Swateho Waczlawa przenesenye. Do- pra - hy sind von oben herab so getheilt, daß do den 1ten, pra den 2ten, hy den 3ten Tag, Wan endlich den 4ten, so wie im La- teinischen Martius Translatio die Sylbe Trans dasselbe Fest, die übertragung des heil. Wenzeslaus, anzeigt. Die Feste des Aprils und die übrigen Tage des Aprils werden so bezeichnet: praw - dye nas Am -broz v - czy to nam swye - dezy swa - ty Ty -bur -czy wssy -chny lyde chwa-le Gy -rzye Mar-ka y Wy -ta -le.2 Dreißig Sylben (30 Tage), von welchen die aus- gezeichnete Am auf den 4ten, Ty auf den 14ten, Gy auf den 23ten, Mar auf den 25ten, Wy auf den 28ten fällt. Diese ent- sprechen wie im Lat. Am, Ti, Ge, Mar, Vi, den Festtagen Am- brosius, Tiburtius, Georgius, Markus, Vitalis. 23. Ein ascetischer Tractat von verschiedenen Tugenden, Andachtsübungen, Gesinnungen, in / einer Handschrift auf Papier in 4. vom J. 1383.3 Das ganze Werk besteht aus 62 Ka- piteln. Das fünfte z. B. handelt von der Geduld: o tyrpedlen- stwy, jetzt trpěliwosti. Das 14te von der Mäßigkeit: o smyerzye, wofür jetzt mjrnost gebraucht wird. Das 18te von der Bestän- digkeit: o vstawiczenstwy, jetzt stálosti, wenn gleich vstawičný noch üblich ist. Das 49te von der Klugheit: o wychlasenstwy, nach dem heutigen Sprachgebrauch rozssaffnosti. Welym wyecze multo magis. Die Sylben ohne Vocal nehmen vor dem r noch häufig ein y an, doch nicht immer: naypyrwe, po- twyrzen, tyrpyety. Solche Unarten kommen in der ältern Hand- 1 Fl str. 83. 2 Fl str. 83. 3 Dnes v universitní knihovně v Praze; Tr Č 19.
294 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 173/174/175 und kor, sonst auch duom, dagegen aber moz für může. Gar sehr selten werden gedehnte Vocale mit einem langen Striche bezeichnet, oder verdoppelt: plál, tráty, paad, duuss und dúss im Genitiv des Plurals, budú die 3te Person im Plural, chwalú der Instrumental, rzeczý, lydý Genitive im Plural. Die Wieder- hohlung der Präposition in wnywczemz für wničemž, war auch im Altslawischen üblich. Noch ein Paar Worte über den böhmischen Kalender. Man ahmte den lateinischen Cisio! Janus nach, und verband einige Worte zu zwei Hexametern, doch ohne Verkürzung, so zusam- men, daß jede Sylbe einen Tag bezeichnete. Die Verse für den März lauten: do prahy Wanka nesu wolagycze Rzehorze z lesu Kedrutye ssel Benorat a Marzy ssel daru dawat.1 Bei der Sylbe Wan, die deßhalb ausgezeichnet wird, weil sie einen Festtag andeutet, steht nun: Swateho Waczlawa przenesenye. Do- pra - hy sind von oben herab so getheilt, daß do den 1ten, pra den 2ten, hy den 3ten Tag, Wan endlich den 4ten, so wie im La- teinischen Martius Translatio die Sylbe Trans dasselbe Fest, die übertragung des heil. Wenzeslaus, anzeigt. Die Feste des Aprils und die übrigen Tage des Aprils werden so bezeichnet: praw - dye nas Am -broz v - czy to nam swye - dezy swa - ty Ty -bur -czy wssy -chny lyde chwa-le Gy -rzye Mar-ka y Wy -ta -le.2 Dreißig Sylben (30 Tage), von welchen die aus- gezeichnete Am auf den 4ten, Ty auf den 14ten, Gy auf den 23ten, Mar auf den 25ten, Wy auf den 28ten fällt. Diese ent- sprechen wie im Lat. Am, Ti, Ge, Mar, Vi, den Festtagen Am- brosius, Tiburtius, Georgius, Markus, Vitalis. 23. Ein ascetischer Tractat von verschiedenen Tugenden, Andachtsübungen, Gesinnungen, in / einer Handschrift auf Papier in 4. vom J. 1383.3 Das ganze Werk besteht aus 62 Ka- piteln. Das fünfte z. B. handelt von der Geduld: o tyrpedlen- stwy, jetzt trpěliwosti. Das 14te von der Mäßigkeit: o smyerzye, wofür jetzt mjrnost gebraucht wird. Das 18te von der Bestän- digkeit: o vstawiczenstwy, jetzt stálosti, wenn gleich vstawičný noch üblich ist. Das 49te von der Klugheit: o wychlasenstwy, nach dem heutigen Sprachgebrauch rozssaffnosti. Welym wyecze multo magis. Die Sylben ohne Vocal nehmen vor dem r noch häufig ein y an, doch nicht immer: naypyrwe, po- twyrzen, tyrpyety. Solche Unarten kommen in der ältern Hand- 1 Fl str. 83. 2 Fl str. 83. 3 Dnes v universitní knihovně v Praze; Tr Č 19.
Strana 295
175/176/177 Sprache und altern Literatur (1818) 295 schrift Nr. 22 nicht mehr vor, sondern hrd, skrze, czrt werden in ihr nach richtiger Aussprache ohne Vocal geschrieben. 24. Des h. Augustins Spiegel (zrcadlo) von 100 Kapiteln auf Papier in 4. im J. 1398 abgeschrieben. Desselben Soliloquia bis zum 33. Kapitel, von derselben Hand. öffentl. Bibl.1 25. Ein Gebethbuch, auf Pergamen sehr schön geschrie- ben,2 zum Gebrauche einer Matrone von Rosenberg, wie B al- bin vermuthet. Boh. d. III. 172. Er legt ihm ein Alter von 300 Jahren bei. Jüngere Bethbücher sind in Menge vorhanden. 26. Das Leben Christi, auf Pergamen in 4. in der öffentl. I Bibl.4 Voran steht das Leben des h. Joachim, der h. Anna und Maria. 27. Des jüdischen Meisters Samuel Buch von der Ankuft des Messias, aus dem Lateinischen des Bruders Alfons aus Spa- nien ins Böhmische übersetzt, in einer Handschrift auf Papier in 8., die Herr Appellationsrath Br. von Pr.‘ besitzt." Bemer- kungswerth sind die Ordnungszahlen druhanasta, trzetienadsta, cztwrtanadsta, dewatanadczta, desatanadsta, prwamezczietma, druhamezczietma, cztwrtamezczietma, patamezczietma. Doch kommt auch patnadczta, ssestnadczta schon verkürzt vor. P. Candid erwähnt in einer Note zur Boh. doct. II. 2388 einer neuern Übersetzung dieses Tractats, die Andreas Strogek aus dem Deutschen des Wenzel Link gemacht hat, und setzt die ge- druckte Ausgabe, die Kuthens böhmischer Chronik beigebunden war, ins 15te Jahrhundert. Sie ist aber im J. 1528 zu Pilsen in 4. erschienen. 28. Das Testament der 12 Patriarchen (Poruczenstwie dwanaczti Patryarch) in einer Handschrift zu Leipnik in Mäh- ren bei den P. P. Piaristen.9 Der Ritter Thomas Sstjtný beruft sich auf dieses Buch: yakoz prawye gedny knyzky gesto gsu/ owssech synech Yakubowych.1° Es ist also zu vermuthen, 1 Tr Č 251. 2 Tr Č 183. 3 život Krista Pána. 4 Tr Č 9. 5 Samuelova kniha o příchodu Mesiášově. 6 Brožovský z Pravoslavu. 7 Dnes v Národ- ním museu v Praze. Bartoš I. 1225. 8 Pozn. *. Ve vydání Candidově Tractatus Imus str. 153 pozn. *. 9 Dnes nezvěstný; viz Č. Zíbrt, ČČM, LXXXVI, 1912, str. 62. Na můj dotaz sdělil mi prof. J. Mráček, správce knihovny piaristské, která je dnes majetkem města Lipníku, že rukopis Poručenství tam skutečně není — a není uveden ani v původních katalozích — a že v knihovně nejsou vůbec žádné rukopisy. 10 Knížky třetie, kapitola IX. („Kak se má čeleď mieti k hospodě srdcem, ústy i skutkem“); ve vydání Erbenově str. 116 ř. 11—12.
175/176/177 Sprache und altern Literatur (1818) 295 schrift Nr. 22 nicht mehr vor, sondern hrd, skrze, czrt werden in ihr nach richtiger Aussprache ohne Vocal geschrieben. 24. Des h. Augustins Spiegel (zrcadlo) von 100 Kapiteln auf Papier in 4. im J. 1398 abgeschrieben. Desselben Soliloquia bis zum 33. Kapitel, von derselben Hand. öffentl. Bibl.1 25. Ein Gebethbuch, auf Pergamen sehr schön geschrie- ben,2 zum Gebrauche einer Matrone von Rosenberg, wie B al- bin vermuthet. Boh. d. III. 172. Er legt ihm ein Alter von 300 Jahren bei. Jüngere Bethbücher sind in Menge vorhanden. 26. Das Leben Christi, auf Pergamen in 4. in der öffentl. I Bibl.4 Voran steht das Leben des h. Joachim, der h. Anna und Maria. 27. Des jüdischen Meisters Samuel Buch von der Ankuft des Messias, aus dem Lateinischen des Bruders Alfons aus Spa- nien ins Böhmische übersetzt, in einer Handschrift auf Papier in 8., die Herr Appellationsrath Br. von Pr.‘ besitzt." Bemer- kungswerth sind die Ordnungszahlen druhanasta, trzetienadsta, cztwrtanadsta, dewatanadczta, desatanadsta, prwamezczietma, druhamezczietma, cztwrtamezczietma, patamezczietma. Doch kommt auch patnadczta, ssestnadczta schon verkürzt vor. P. Candid erwähnt in einer Note zur Boh. doct. II. 2388 einer neuern Übersetzung dieses Tractats, die Andreas Strogek aus dem Deutschen des Wenzel Link gemacht hat, und setzt die ge- druckte Ausgabe, die Kuthens böhmischer Chronik beigebunden war, ins 15te Jahrhundert. Sie ist aber im J. 1528 zu Pilsen in 4. erschienen. 28. Das Testament der 12 Patriarchen (Poruczenstwie dwanaczti Patryarch) in einer Handschrift zu Leipnik in Mäh- ren bei den P. P. Piaristen.9 Der Ritter Thomas Sstjtný beruft sich auf dieses Buch: yakoz prawye gedny knyzky gesto gsu/ owssech synech Yakubowych.1° Es ist also zu vermuthen, 1 Tr Č 251. 2 Tr Č 183. 3 život Krista Pána. 4 Tr Č 9. 5 Samuelova kniha o příchodu Mesiášově. 6 Brožovský z Pravoslavu. 7 Dnes v Národ- ním museu v Praze. Bartoš I. 1225. 8 Pozn. *. Ve vydání Candidově Tractatus Imus str. 153 pozn. *. 9 Dnes nezvěstný; viz Č. Zíbrt, ČČM, LXXXVI, 1912, str. 62. Na můj dotaz sdělil mi prof. J. Mráček, správce knihovny piaristské, která je dnes majetkem města Lipníku, že rukopis Poručenství tam skutečně není — a není uveden ani v původních katalozích — a že v knihovně nejsou vůbec žádné rukopisy. 10 Knížky třetie, kapitola IX. („Kak se má čeleď mieti k hospodě srdcem, ústy i skutkem“); ve vydání Erbenově str. 116 ř. 11—12.
Strana 296
296 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 177/178 daß es schon in einer böhmischen Übersetzung damals (um das J. 1376) vorhanden war. Das Buch Joseph, wovon ich in der Reise nach Schweden S. 561 eine alte Abschrift angezeigt habe, geht gewöhnlich2 voran, wie in der Breslauer Handschrift vom J. 1491 bei den Dominicanern zu St. Adalbert.3 In der Handschrift der öffentl. Bibl. zu Prag vom J. 14654 steht noch das Buch von Adam und Eva in XI. Kapiteln an der Spitze. Im Buche Joseph wird noch eines zweiten von Josephs Heirath ge- dacht. Auch dieses fand ich in einer alten Handschrift bei den P. P. Franziskanern unter dem Titel: Jozeff a Asenech, worauf das Leben Josephs folgt.5 Auf Kosten des Matthias Pražák druckte Joh. Günther das Testament der Patriarchen zu Proß- nitz 1545. 8. Im Index° steht eine Ausgabe vom J. 1570. 12. unter Kssafftowé. 29. Des Predigers Johann Milič,7 der im J. 1374 starb, TRACTAT VON DEN GROBEN TRÜBSALEN DER KIRCHES befindet sich in einer Handschrift vom J. 1453 in 4. in der fürstl. Bibliothek zu Nikolsburg." Paul Bydžowsky, Pfarrer bei St. Galli und Brykcy von Liczko haben ihn unter dem Titel o ZA- RMAUCENJCH WELIKÝCH CYRKWE SWATÉ zu Prag/ 1542 4. auflegen lassen. Balbins Urtheil: librum Militii de cruce et tribula- tionibus ecclesiae Dei aeque haeretici atque catholici commen- dant,1° konnte seine Gesellen nicht abhalten, diese Schrift in den Index verbothener Bücherll zu setzen. 30. Die Philosophen (Mudrczy) aus dem Lateinischen de vita et moribus Philosophorum. In der Pelzelischen Handschrift steht diese alte Ubersetzung vor Dalemils Chronik,12 in der Für- 1 Dobrovský chybně: S. 5. 2 Dobrovský tiskovou chybou: gwöhnlich. 3 Dnes v universitní knihovně ve Vratislavi; viz Čeněk Zíbrt, ČČM, LXXXVI., 1912, str. 61 n. Tr Č 62. 5 Viz Čeněk Zíbrt na m. uv. str. 62. 6 In str. 133. Ve skutečnosti Jana z Příbramě. Viz Lad. Klicman: Studie o Mi- líčovi z Kroměříže. LF XVII., 1890, str. 29n. 8 Knihy o zamúceních velikých cierkve svaté. 9 Dudík-Nikolsburg str. 36 č. 7. Patera-Mikulov str. 53, II. 89 199a). (1a— 10 B II. 183. 11 In str. 161. 12 Od r. 1934 v Universitní knihovně v Praze; sign. Mss. Děčín 113. Srv. pozn. 10 ke G II. 121 [120].
296 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 177/178 daß es schon in einer böhmischen Übersetzung damals (um das J. 1376) vorhanden war. Das Buch Joseph, wovon ich in der Reise nach Schweden S. 561 eine alte Abschrift angezeigt habe, geht gewöhnlich2 voran, wie in der Breslauer Handschrift vom J. 1491 bei den Dominicanern zu St. Adalbert.3 In der Handschrift der öffentl. Bibl. zu Prag vom J. 14654 steht noch das Buch von Adam und Eva in XI. Kapiteln an der Spitze. Im Buche Joseph wird noch eines zweiten von Josephs Heirath ge- dacht. Auch dieses fand ich in einer alten Handschrift bei den P. P. Franziskanern unter dem Titel: Jozeff a Asenech, worauf das Leben Josephs folgt.5 Auf Kosten des Matthias Pražák druckte Joh. Günther das Testament der Patriarchen zu Proß- nitz 1545. 8. Im Index° steht eine Ausgabe vom J. 1570. 12. unter Kssafftowé. 29. Des Predigers Johann Milič,7 der im J. 1374 starb, TRACTAT VON DEN GROBEN TRÜBSALEN DER KIRCHES befindet sich in einer Handschrift vom J. 1453 in 4. in der fürstl. Bibliothek zu Nikolsburg." Paul Bydžowsky, Pfarrer bei St. Galli und Brykcy von Liczko haben ihn unter dem Titel o ZA- RMAUCENJCH WELIKÝCH CYRKWE SWATÉ zu Prag/ 1542 4. auflegen lassen. Balbins Urtheil: librum Militii de cruce et tribula- tionibus ecclesiae Dei aeque haeretici atque catholici commen- dant,1° konnte seine Gesellen nicht abhalten, diese Schrift in den Index verbothener Bücherll zu setzen. 30. Die Philosophen (Mudrczy) aus dem Lateinischen de vita et moribus Philosophorum. In der Pelzelischen Handschrift steht diese alte Ubersetzung vor Dalemils Chronik,12 in der Für- 1 Dobrovský chybně: S. 5. 2 Dobrovský tiskovou chybou: gwöhnlich. 3 Dnes v universitní knihovně ve Vratislavi; viz Čeněk Zíbrt, ČČM, LXXXVI., 1912, str. 61 n. Tr Č 62. 5 Viz Čeněk Zíbrt na m. uv. str. 62. 6 In str. 133. Ve skutečnosti Jana z Příbramě. Viz Lad. Klicman: Studie o Mi- líčovi z Kroměříže. LF XVII., 1890, str. 29n. 8 Knihy o zamúceních velikých cierkve svaté. 9 Dudík-Nikolsburg str. 36 č. 7. Patera-Mikulov str. 53, II. 89 199a). (1a— 10 B II. 183. 11 In str. 161. 12 Od r. 1934 v Universitní knihovně v Praze; sign. Mss. Děčín 113. Srv. pozn. 10 ke G II. 121 [120].
Strana 297
178/179 Sprache und altern Literatur (1818) 297 stenbergischen hinter derselben.1 In der ersten lautet die Über- schrift: o ziwotiech a mrawiech mudrczow starych sepsanie, in einer jüngern Handschrift der öffentlichen Bibliothek,2 worin die böhmische Übersetzung ganz überarbeitet und verjüngt worden ist: skutky a mrawy dawnich Mudrcow. Sie erschien auch im Drucke zu Prag 1514 in 8. bei Nicolaus in lacu, wo sonst Matka Božj stand. 31. Von den vier Haupttugenden. In der Pelzelischen Hand- schrift steht dieser Tractat hinter den Philosophen. Er ist überschrieben: knyhy o cztyrzech cztnostech zakladnich tocziz, o Opatrnosti, o Skrownosti, o Syle a o Sprawedlnosti. Davon sind mir zwei Pilsner Ausgaben bekannt. Die erste vom J. 1505 (o cztyřech stežeynych cztnostech) bei Nikolaus Bakalář; I die zweite 1529 bei Johann Pek unter dem Titel: Wyborná a vžitečná kniha o čtyřech weřegných neb stežených ctnostech. Steže- nych ist wohl ein Druckfehler für stežegných, von stežege, Thürangel, cardo. Hier hat man also drei Versuche im Uber- setzen des lateinischen Wortes cardinalis: základnj, weřegný, stežegný. 32. Elucidarius (Luczidarz o wssech wieczech) in der Für- stenbergischen Handschrift der Chronik von Dalemil.4 Es ward als ein beliebtes Volksbuch häufig gedruckt, und selbst noch in den neuesten Zeiten 1783.5 Der Titel einer deutschen Augsbur- ger Ausgabe 1544. 4. M. Elucidarius, von allerhand Geschöpfen Gottes, den Engeln, den Himmeln, Gestirns, Planeten und wie alle Creaturen geschaffen seind auf Erden u. s. w., gibt den Inhalt hinlänglich an. Zur Probe einige Zeilen aus der böhmi- schen Handschrift: kazda zena ma gednu komoru, so antwortet der alte Meister auf die Frage, wie das Kind im Mutterleibe ge- bildet werde, ta slowe matrix, ta gest wnytrz kosmata, to gest proto, abi mohla lepe plod drziety a ta komora ma wsobie sedm peczeti, od nychž przigimagi twarzi diety.6 1 Viz Čeněk Zíbrt v Úvodě k vydání Staročeského Lucidáře (ČA 1903), str. 17—19. 2 Tr Č 190 1. 165a—224b. 3 Od r. 1934 v Universitní knihovně v Praze, sign. Mss. Děčín 113. Srv. pozn. 10 ke G II. 121 [120]. 4 1. 129 b—141b; Čeněk Zíbrt: Staročeský Lucidář. Text rukopisu Fürstenberského a prvotisku z roku 1498. (V Praze 1903, nákl. České Akademie), str. (17—)19—20. 5 V Olomouci; srv. Zíbrt na m. uv. str. 32—34. 6 Ve vydání Zíbrtově str. 66 ř. 7—9.
178/179 Sprache und altern Literatur (1818) 297 stenbergischen hinter derselben.1 In der ersten lautet die Über- schrift: o ziwotiech a mrawiech mudrczow starych sepsanie, in einer jüngern Handschrift der öffentlichen Bibliothek,2 worin die böhmische Übersetzung ganz überarbeitet und verjüngt worden ist: skutky a mrawy dawnich Mudrcow. Sie erschien auch im Drucke zu Prag 1514 in 8. bei Nicolaus in lacu, wo sonst Matka Božj stand. 31. Von den vier Haupttugenden. In der Pelzelischen Hand- schrift steht dieser Tractat hinter den Philosophen. Er ist überschrieben: knyhy o cztyrzech cztnostech zakladnich tocziz, o Opatrnosti, o Skrownosti, o Syle a o Sprawedlnosti. Davon sind mir zwei Pilsner Ausgaben bekannt. Die erste vom J. 1505 (o cztyřech stežeynych cztnostech) bei Nikolaus Bakalář; I die zweite 1529 bei Johann Pek unter dem Titel: Wyborná a vžitečná kniha o čtyřech weřegných neb stežených ctnostech. Steže- nych ist wohl ein Druckfehler für stežegných, von stežege, Thürangel, cardo. Hier hat man also drei Versuche im Uber- setzen des lateinischen Wortes cardinalis: základnj, weřegný, stežegný. 32. Elucidarius (Luczidarz o wssech wieczech) in der Für- stenbergischen Handschrift der Chronik von Dalemil.4 Es ward als ein beliebtes Volksbuch häufig gedruckt, und selbst noch in den neuesten Zeiten 1783.5 Der Titel einer deutschen Augsbur- ger Ausgabe 1544. 4. M. Elucidarius, von allerhand Geschöpfen Gottes, den Engeln, den Himmeln, Gestirns, Planeten und wie alle Creaturen geschaffen seind auf Erden u. s. w., gibt den Inhalt hinlänglich an. Zur Probe einige Zeilen aus der böhmi- schen Handschrift: kazda zena ma gednu komoru, so antwortet der alte Meister auf die Frage, wie das Kind im Mutterleibe ge- bildet werde, ta slowe matrix, ta gest wnytrz kosmata, to gest proto, abi mohla lepe plod drziety a ta komora ma wsobie sedm peczeti, od nychž przigimagi twarzi diety.6 1 Viz Čeněk Zíbrt v Úvodě k vydání Staročeského Lucidáře (ČA 1903), str. 17—19. 2 Tr Č 190 1. 165a—224b. 3 Od r. 1934 v Universitní knihovně v Praze, sign. Mss. Děčín 113. Srv. pozn. 10 ke G II. 121 [120]. 4 1. 129 b—141b; Čeněk Zíbrt: Staročeský Lucidář. Text rukopisu Fürstenberského a prvotisku z roku 1498. (V Praze 1903, nákl. České Akademie), str. (17—)19—20. 5 V Olomouci; srv. Zíbrt na m. uv. str. 32—34. 6 Ve vydání Zíbrtově str. 66 ř. 7—9.
Strana 298
298 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 179/180/181 33. SEQUENTIONARIUS seu Prosarum expositio Mag. Conradi licentiati in sep/tem artibus, auf Papier in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche.1 Die sogenannten Prosae werden hier von Wort zu Wort erkläret, z. B. Reddamus wzdawaymy, grates dyeky, semper vezdy, corpus czelo (anstatt tielo), diecula dnek, gemitus stonanye, unice gedynaczku, mater maczy (anstatt mati), ens byt, litera czstena, jubilatio yassowanie, o pastor pastirzu (anstatt pastýři), ad papillas od sesskow totiz brada- wiczka, unctio oleiowanye, filia dczy, puerperium omladky, na- turae przyrodye, veni zawitay totiz przid, sodales druzby, psalle pyey, ecce ez, zrzy, hledayz, amen tako buoh day. Der- gleichen Handschriften mit erklärenden böhmischen Glossen zeigte Balbin Boh. Doct. III. 98, 158, und auch schon in Arnesti vita? an. Eine ähnliche Erklärung der Hymnen ist auch in der Hofbibliothek zu Wien in dem Cod. N. 3130 zu finden." 34. Ein lateinisch-böhmisches Vocabularium, auf Papier in 4. Es ist nicht so vollständig als der Bohemarius vom J. 1309, und scheint nur ein Auszug daraus zu sein. öff. Bibl.4 35. EIN LATEINISCH-BÖHMISCHES VOCABULARIUM, auf Papier in Fol. in dem Benedictinerkloster zu Reygern in Mähren.5 Es enthält 3485e Wörter, / woran der Verfasser Clenius Rozkochany, Slavus Slowyenin," vier Jahre lang gesammelt hat. Es werden zu Anfange und am Ende der Rubriken nicht nur die in Schulen bekannten Autoren, sondern viele gelehrte Böhmen angeführt, als: Mauritius doctor meus, Gallus Boleslaviensis, Juvenalis Bydzoviensis,1° Hermannus Pragae,11 Albertus Pragae,12 Sulco Wyssegradensis,13 Wilhelmus in Strakonicz.14 Haec Olomucensis 15 Firmet hoc Arnestus archi- data praesulis aucta Johannis." 1 P 1643. 2 (1664) str. 199. 3 Tabulae III. 4733 (50a—143a). 4 Tr L II. 2051 (Y. I. 1. n. 14), f. 62b—71a. (Srv. Kor DZ 56, 62). Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších Slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 157—174, pod názvem Nomenclator latino-bohemicus. 5 Dnes nezvěstný; viz V. Flajšhans: Klaret a jeho družina I. (1926, nákl. ČA) str. 82 n. 6 Podle Flajšhanse (na m. uv. str. 83) 3585. 7 Verš tento zní správně: Vyeda sciens (h)emos rozkochane czechy Bohemos. (Flajšhans na m. uv. str. 104 v. 11). 8 Flajšhans str. 118 v. 373. 9 Flajšhans str. 147 v. 1110. 10 Flajšhans str. 162 v. 1557. 11 Flajšhans str. 166 v. 1669. 12 Flajšhans str. 170 v. 1784. 13 Flajšhans str. 173 v. 1853. 14 Flajšhans str. 182 v. 2081. 15 Flajšhans str. 192 v. 2383.
298 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 179/180/181 33. SEQUENTIONARIUS seu Prosarum expositio Mag. Conradi licentiati in sep/tem artibus, auf Papier in 4. in der Bibliothek der Prager Domkirche.1 Die sogenannten Prosae werden hier von Wort zu Wort erkläret, z. B. Reddamus wzdawaymy, grates dyeky, semper vezdy, corpus czelo (anstatt tielo), diecula dnek, gemitus stonanye, unice gedynaczku, mater maczy (anstatt mati), ens byt, litera czstena, jubilatio yassowanie, o pastor pastirzu (anstatt pastýři), ad papillas od sesskow totiz brada- wiczka, unctio oleiowanye, filia dczy, puerperium omladky, na- turae przyrodye, veni zawitay totiz przid, sodales druzby, psalle pyey, ecce ez, zrzy, hledayz, amen tako buoh day. Der- gleichen Handschriften mit erklärenden böhmischen Glossen zeigte Balbin Boh. Doct. III. 98, 158, und auch schon in Arnesti vita? an. Eine ähnliche Erklärung der Hymnen ist auch in der Hofbibliothek zu Wien in dem Cod. N. 3130 zu finden." 34. Ein lateinisch-böhmisches Vocabularium, auf Papier in 4. Es ist nicht so vollständig als der Bohemarius vom J. 1309, und scheint nur ein Auszug daraus zu sein. öff. Bibl.4 35. EIN LATEINISCH-BÖHMISCHES VOCABULARIUM, auf Papier in Fol. in dem Benedictinerkloster zu Reygern in Mähren.5 Es enthält 3485e Wörter, / woran der Verfasser Clenius Rozkochany, Slavus Slowyenin," vier Jahre lang gesammelt hat. Es werden zu Anfange und am Ende der Rubriken nicht nur die in Schulen bekannten Autoren, sondern viele gelehrte Böhmen angeführt, als: Mauritius doctor meus, Gallus Boleslaviensis, Juvenalis Bydzoviensis,1° Hermannus Pragae,11 Albertus Pragae,12 Sulco Wyssegradensis,13 Wilhelmus in Strakonicz.14 Haec Olomucensis 15 Firmet hoc Arnestus archi- data praesulis aucta Johannis." 1 P 1643. 2 (1664) str. 199. 3 Tabulae III. 4733 (50a—143a). 4 Tr L II. 2051 (Y. I. 1. n. 14), f. 62b—71a. (Srv. Kor DZ 56, 62). Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších Slovníků latinsko-českých“ (1833), str. 157—174, pod názvem Nomenclator latino-bohemicus. 5 Dnes nezvěstný; viz V. Flajšhans: Klaret a jeho družina I. (1926, nákl. ČA) str. 82 n. 6 Podle Flajšhanse (na m. uv. str. 83) 3585. 7 Verš tento zní správně: Vyeda sciens (h)emos rozkochane czechy Bohemos. (Flajšhans na m. uv. str. 104 v. 11). 8 Flajšhans str. 118 v. 373. 9 Flajšhans str. 147 v. 1110. 10 Flajšhans str. 162 v. 1557. 11 Flajšhans str. 166 v. 1669. 12 Flajšhans str. 170 v. 1784. 13 Flajšhans str. 173 v. 1853. 14 Flajšhans str. 182 v. 2081. 15 Flajšhans str. 192 v. 2383.
Strana 299
181/182/183 Sprache und altern Literatur (1818) 299 praesul auctor honestus.1 Rozkochany hatte aber seine Noth da- mit, für die gesammelten lateinischen Wörter entsprechende böhmische zu finden oder erst zu schmieden. Lächerlich war der Versuch, auch allen Edelsteinen böhmische Nahmen geben zu wollen. Metallum ist bei ihm lesken, kow muß also noch nicht üblich gewesen sein; Modius strych, corus korzecz; annularis (digitus) heißt prstenecz, auricularis vsynecz, medius mezye- necz (von mezy), bei den Russen ist mizinec, der kleine Finger, von einer andern Wurzel abgeleitet. Von manchen Benennungen kann man den Grund kaum angeben. Warum soll Samaritanus prapohan, Pharisaeus chlomyenyn, Saducae-lus vskr heißen? Von den Benennungen der Planeten haben sich doch wenigstens in unsern Kalendern Kralemocz (jetzt Kralomoc) Jupiter, smrtonoss Mars, dobropan Mercurius, hladolet Saturnus er- halten. Aber cztytel Venus (von ctjti, venerari) fand keinen Beifall, weil man sie lieber krásopanj nannte. Der erste Uber- setzer Mandevill's gab ihr den Nahmen mylowecz, welche Be- nennung als männlichen Geschlechts wohl nur auf den Planeten passen kann. Den Julius nennt Rozkochany wrzyesen, welches die ältere Benennung für čerwenec sein mag. In einem Brevier vom J. 1342 zu Raygern heißt der Julius weliki czirwen, der August aber wrziessen (wřesen), bei den Polen ist Wrzesieň der September, ohne Zweifel von wřes die Heide, erica. Unter der Rubrik artifices, welche das Werk beschließt, sind die letzten Wörter Carnifex masarz, Lanista rzyeznyk, Salista slanarz, Pupparius lutecznyk, Pannicida krayacz." 36. Ein lateinisch-deutsch-böhmisches Vocabularium, in der städtischen Registratur zu Brün, am Ende des Catholici magni." Die Abstracta und Kunstwörter sind meistens buchstäblich, oft auch unverständlich übersetzt, oder durch Umschreibungen er- klärt, z. B. Apprehensio prwnyI pochop, Superstitio nastorna, Theologus swatopysak. Mit dem Worte Zonularius, Gurtilma- cher, pasyerz, schließt das Werk. 37. Der Bohemarius minor in der öffentl. Bibl.4 in 4. ent- 1 Flajšhans str. 196 v. 2495. 2 Flajšhans na m. uv. str. 197 v. 2526—2530 (též varianty pod čarou). 3 Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latinsko- českých“, 1833, str. 174—179, pod názvem Catholicon magnum latino— teutonico—bohemicum. 4 Tr L II. 1611. — Vydal V. Flajšhans v LF XXI (1894), str. 365 až 372.
181/182/183 Sprache und altern Literatur (1818) 299 praesul auctor honestus.1 Rozkochany hatte aber seine Noth da- mit, für die gesammelten lateinischen Wörter entsprechende böhmische zu finden oder erst zu schmieden. Lächerlich war der Versuch, auch allen Edelsteinen böhmische Nahmen geben zu wollen. Metallum ist bei ihm lesken, kow muß also noch nicht üblich gewesen sein; Modius strych, corus korzecz; annularis (digitus) heißt prstenecz, auricularis vsynecz, medius mezye- necz (von mezy), bei den Russen ist mizinec, der kleine Finger, von einer andern Wurzel abgeleitet. Von manchen Benennungen kann man den Grund kaum angeben. Warum soll Samaritanus prapohan, Pharisaeus chlomyenyn, Saducae-lus vskr heißen? Von den Benennungen der Planeten haben sich doch wenigstens in unsern Kalendern Kralemocz (jetzt Kralomoc) Jupiter, smrtonoss Mars, dobropan Mercurius, hladolet Saturnus er- halten. Aber cztytel Venus (von ctjti, venerari) fand keinen Beifall, weil man sie lieber krásopanj nannte. Der erste Uber- setzer Mandevill's gab ihr den Nahmen mylowecz, welche Be- nennung als männlichen Geschlechts wohl nur auf den Planeten passen kann. Den Julius nennt Rozkochany wrzyesen, welches die ältere Benennung für čerwenec sein mag. In einem Brevier vom J. 1342 zu Raygern heißt der Julius weliki czirwen, der August aber wrziessen (wřesen), bei den Polen ist Wrzesieň der September, ohne Zweifel von wřes die Heide, erica. Unter der Rubrik artifices, welche das Werk beschließt, sind die letzten Wörter Carnifex masarz, Lanista rzyeznyk, Salista slanarz, Pupparius lutecznyk, Pannicida krayacz." 36. Ein lateinisch-deutsch-böhmisches Vocabularium, in der städtischen Registratur zu Brün, am Ende des Catholici magni." Die Abstracta und Kunstwörter sind meistens buchstäblich, oft auch unverständlich übersetzt, oder durch Umschreibungen er- klärt, z. B. Apprehensio prwnyI pochop, Superstitio nastorna, Theologus swatopysak. Mit dem Worte Zonularius, Gurtilma- cher, pasyerz, schließt das Werk. 37. Der Bohemarius minor in der öffentl. Bibl.4 in 4. ent- 1 Flajšhans str. 196 v. 2495. 2 Flajšhans na m. uv. str. 197 v. 2526—2530 (též varianty pod čarou). 3 Vydal Václav Hanka ve „Sbírce nejdávnějších slovníků latinsko- českých“, 1833, str. 174—179, pod názvem Catholicon magnum latino— teutonico—bohemicum. 4 Tr L II. 1611. — Vydal V. Flajšhans v LF XXI (1894), str. 365 až 372.
Strana 300
300 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 183/184 hält über 500 Wörter, fängt mit Deus Boh an, und endigt mit Digitagus naprstek. Zu bemerken sind nebula mhla, corvus wran, passer wrablecz, filomela slawuicz, carduelis stehlecz, gallus kokot, simeus opecz, simea hopycze, ursus medwied, te- rebintus dehet, funis powraz. Ein anderes lateinisch-böhmisches Vocabularium daselbst’ enthält mehr als 1100 Wörter nach ge- wissen Rubriken, deren erste von Gott, Himmel, den Jahrzeiten handelt, dann folgen die überschriften de aqua, de piscibus, de avibus, Supellectilia domus, de arboribus, de herbis, de specie- bus radicum, de congerie seminum, de boletis u. s. w. Die letzten zwei sind de reptilibus, de colore vestium. Unter den Dämonen heißt cacademon dehna, belial zmek, sathan nekossnyk, Leuiathan dyess. Passer ist vrabecz, philomela slawyk, Ago- chillus stehlyk, corvus hawran, aber nebula auch noch mhla. Allein mlha hat ein drittes Vocabularium in/ der Bibl. der Dom- kirche (D. 84.) auf Papier in 4. von 700 und einigen Wörtern. Das erste ist Deus buoh, das letzte astous vklegye. Nach digitus prst folgt auricularis malyk, annularis myezeny; bei brachium steht mysska, womit das altslawische myšca zu vergleichen ist. Im zweiten steht paze neben brachium, im dritten pazye neben azella, und rame neben humerus. Biblische Bücher. Von den Handschriften, welche die böhmische Ubersetzung biblischer Bücher enthalten, gehören unstreitig einige noch ins vierzehnte Jahrhundert, wenn sich gleich das Alter von allen nicht ganz sicher bestimmen läßt. Dergleichen sind : a) Der Psalter auf Pergament in 4. in der Bibliothek der Domkirche.3 S. Lit. Mag. von Böhmen St. 3. S. 72." b) Ein Psalter auf Pergament in Fol. vom J. 1396 in der her- zogl. Bibliothek zu öls in Schlesien, der wahrscheinlich ehedem dem Podiebradischen Geschlechte in Böhmen an- gehörte, eine prächtige sehr schätzbare Handschrift.5 Hin- ter den Psalmen folgen noch andere Stücke als letanya na 1 Tr L II. 2071. 2 PP 650 (D LXXXIV), 91a—95b. 3 PP 267. 4 č. 38. 5 Od r. 1886 v královské veřejné knihovně v Drážďanech. Vydal r. 1899 Adolf Patera (Žaltář Poděbradský. Podle rukopisu Drážďanského. Nákl. ČA.). Podrobnější zprávy o rukopise viz v Úvodě k tomuto vydání.
300 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 183/184 hält über 500 Wörter, fängt mit Deus Boh an, und endigt mit Digitagus naprstek. Zu bemerken sind nebula mhla, corvus wran, passer wrablecz, filomela slawuicz, carduelis stehlecz, gallus kokot, simeus opecz, simea hopycze, ursus medwied, te- rebintus dehet, funis powraz. Ein anderes lateinisch-böhmisches Vocabularium daselbst’ enthält mehr als 1100 Wörter nach ge- wissen Rubriken, deren erste von Gott, Himmel, den Jahrzeiten handelt, dann folgen die überschriften de aqua, de piscibus, de avibus, Supellectilia domus, de arboribus, de herbis, de specie- bus radicum, de congerie seminum, de boletis u. s. w. Die letzten zwei sind de reptilibus, de colore vestium. Unter den Dämonen heißt cacademon dehna, belial zmek, sathan nekossnyk, Leuiathan dyess. Passer ist vrabecz, philomela slawyk, Ago- chillus stehlyk, corvus hawran, aber nebula auch noch mhla. Allein mlha hat ein drittes Vocabularium in/ der Bibl. der Dom- kirche (D. 84.) auf Papier in 4. von 700 und einigen Wörtern. Das erste ist Deus buoh, das letzte astous vklegye. Nach digitus prst folgt auricularis malyk, annularis myezeny; bei brachium steht mysska, womit das altslawische myšca zu vergleichen ist. Im zweiten steht paze neben brachium, im dritten pazye neben azella, und rame neben humerus. Biblische Bücher. Von den Handschriften, welche die böhmische Ubersetzung biblischer Bücher enthalten, gehören unstreitig einige noch ins vierzehnte Jahrhundert, wenn sich gleich das Alter von allen nicht ganz sicher bestimmen läßt. Dergleichen sind : a) Der Psalter auf Pergament in 4. in der Bibliothek der Domkirche.3 S. Lit. Mag. von Böhmen St. 3. S. 72." b) Ein Psalter auf Pergament in Fol. vom J. 1396 in der her- zogl. Bibliothek zu öls in Schlesien, der wahrscheinlich ehedem dem Podiebradischen Geschlechte in Böhmen an- gehörte, eine prächtige sehr schätzbare Handschrift.5 Hin- ter den Psalmen folgen noch andere Stücke als letanya na 1 Tr L II. 2071. 2 PP 650 (D LXXXIV), 91a—95b. 3 PP 267. 4 č. 38. 5 Od r. 1886 v královské veřejné knihovně v Drážďanech. Vydal r. 1899 Adolf Patera (Žaltář Poděbradský. Podle rukopisu Drážďanského. Nákl. ČA.). Podrobnější zprávy o rukopise viz v Úvodě k tomuto vydání.
Strana 301
184/185/186 Sprache und ältern Literatur (1818) 301 sedm zalmow, pre I ces wyetssye (die größern Gebethe), Septeny und endlich hodiny za wsse dusse wierne (das Offi- cium für die Verstorbenen.) Blatt 165—167 von der Kraft der Psalmen nach des h. Augustins Meinungl; Bestimmung der Zeit, zu welcher man die Psalmen bethen soll. Die For- mel gloria patri et filio etc. lautet hier: chwala oczy y synu etc. Aus Briefen des Hrn. Bibliothekars B.2 zu Krakau. Die Propheten Isaias, Jeremias und Daniel,3 auf Papier in Fol. in der öffentl. Bibl.4 S. Lit. Mag. St. 3. S. 73.5 Die zu- sammengesetzten Ordnungszahlen weichen von den jetzi- gen ab: patanastaa, ssestanastaa, osmanastaa, dewata- nastaa kapytola. Häufig ist auch die Wiederholung der Vorwörter: ot lyda ot sweho, przed twarzi przed mu u. S. W. d) Die Prologen des Hieronymus nebst den Erklärungen der hebräischen Wörter von Aer bis Zuzim, in Fol. Bibl. der Domkirche A. 127. Die Evangelien, wie sie an Sonn- und Festtagen gelesen werden, in der k. Hofbibl. zu Wien in 4. Nro. 3130." Durich führte daraus in seiner Bibl. Slavica mehrere Stellen / an. Siehe S. 73,8 142, 208. Den letzten Vers aus dem Markus habe ich in meiner Abhandlung Uber den ältesten9 Text der böhmischen Bibelübersetzung1° S. 14 zur Vergleichung vorgelegt. In Rücksicht der Sprache verdient bemerkt zu werden yamze quo, als Relativum für kamž, myezeny prst, extremum digiti, Luk. 16, 24, zwon ryby partem piscis, womit das polnische dzwono ryby zu ver- gleichen ist, myto merces, wie noch bei den Polen und Lau- sitzern, nenye ponaczyn, non est opus, wie bei den Slowa- ken nenj način; napast terror, na ssenmyech in conciliis, wovon der Nominativ seňm und sněm sein kann. Die Er- c) e) 1 Mocz swatich zalmuow podle nalezenye swateho Augustina. 2 Bandtke. 3 Proroci větší. 4 Tr Č 163. 5 č. 40. 6 PP 229 (A CXXVII.). 7 Evangeliář Vídeňský. Tabulae III. 4733 (1a—49b). 8 Poznámka 4). 9 V názvu této Dobrovského studie v Abhandlungen: ersten. 10 Neuere Abhandlungen der königlichen Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften. III. 1798.
184/185/186 Sprache und ältern Literatur (1818) 301 sedm zalmow, pre I ces wyetssye (die größern Gebethe), Septeny und endlich hodiny za wsse dusse wierne (das Offi- cium für die Verstorbenen.) Blatt 165—167 von der Kraft der Psalmen nach des h. Augustins Meinungl; Bestimmung der Zeit, zu welcher man die Psalmen bethen soll. Die For- mel gloria patri et filio etc. lautet hier: chwala oczy y synu etc. Aus Briefen des Hrn. Bibliothekars B.2 zu Krakau. Die Propheten Isaias, Jeremias und Daniel,3 auf Papier in Fol. in der öffentl. Bibl.4 S. Lit. Mag. St. 3. S. 73.5 Die zu- sammengesetzten Ordnungszahlen weichen von den jetzi- gen ab: patanastaa, ssestanastaa, osmanastaa, dewata- nastaa kapytola. Häufig ist auch die Wiederholung der Vorwörter: ot lyda ot sweho, przed twarzi przed mu u. S. W. d) Die Prologen des Hieronymus nebst den Erklärungen der hebräischen Wörter von Aer bis Zuzim, in Fol. Bibl. der Domkirche A. 127. Die Evangelien, wie sie an Sonn- und Festtagen gelesen werden, in der k. Hofbibl. zu Wien in 4. Nro. 3130." Durich führte daraus in seiner Bibl. Slavica mehrere Stellen / an. Siehe S. 73,8 142, 208. Den letzten Vers aus dem Markus habe ich in meiner Abhandlung Uber den ältesten9 Text der böhmischen Bibelübersetzung1° S. 14 zur Vergleichung vorgelegt. In Rücksicht der Sprache verdient bemerkt zu werden yamze quo, als Relativum für kamž, myezeny prst, extremum digiti, Luk. 16, 24, zwon ryby partem piscis, womit das polnische dzwono ryby zu ver- gleichen ist, myto merces, wie noch bei den Polen und Lau- sitzern, nenye ponaczyn, non est opus, wie bei den Slowa- ken nenj način; napast terror, na ssenmyech in conciliis, wovon der Nominativ seňm und sněm sein kann. Die Er- c) e) 1 Mocz swatich zalmuow podle nalezenye swateho Augustina. 2 Bandtke. 3 Proroci větší. 4 Tr Č 163. 5 č. 40. 6 PP 229 (A CXXVII.). 7 Evangeliář Vídeňský. Tabulae III. 4733 (1a—49b). 8 Poznámka 4). 9 V názvu této Dobrovského studie v Abhandlungen: ersten. 10 Neuere Abhandlungen der königlichen Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften. III. 1798.
Strana 302
302 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 186/187/188 f) klärung der Hymnen in derselben Handschrift ist von jün- gerer Hand: illustrat oswyeczyge. Eben so in den Evan gelien kralyge, prorozyge, powyssyge, pokussyge, poni- zyge, für kraluge, prorozuge u. s. w. Die Evangelien aus dem Matthäus, mit beigefügten Ho- milien der Väter, in einem pergamenenen Codex in Fol. der öffentl. Bibl.1 S. 2272 kommt die Homilie vor, welche K. Karl IV. im J. 1338 lateinisch verfaßt hatte. Der Codex ist wohl etwas später, aber doch noch / bei Lebszeiten Karls geschrieben worden. Das u wird oft verdoppelt, auch wo es nicht gedehnt wird: buude, strachuu, puustyty. Auch mit w wird es ganz überflüßig verbunden: swuaty, zydo- wue, wuoda lies woda. Die Formel w onom czassu, wuo- nom czassie, auch w onyech czassiech wird den Evange- lien vorgesetzt. Der gewöhnliche Schluß der Homilien, wo- von die Prediger guten Gebrauch machen konnten, ist: gehozto mnye y wam dopomahay3 ottecz syn sswaty duch Amen,4 oder: genz gest zyw a kralugie sswim otczem a s duchem swatym wieki wiekoma amen,5 oder aber: gie- hozto nam dopomahay“ buoh v sswata Marzy Amen, oder auch: gehozto mne y was racz ostrziecy syn buozi Amen.8 Dem g wird ein i oder y angehängt, wenn es wie g oder j ausgesprochen wird: ziegy ist wie žeg zu lesen, und dies für že ge, myegy poslal ist měg poslal, d. i. mě ge poslal; so steht auch swuogy für swog, swüg, gyho für gho, Joch; a gyste, a gyssu für agste, agsu, uzdrawugite für vzdrawugte. Sonst sind radii poprsslki, calceamenta tzrie-Iwi, quo modo kterym czinem, discipulus mlazssy, doctor vcziennyk, scriba vczenyk, wo es doch včitel heißen sollte, pluit dessczy und Kap. 7, 27 gide dessczt.9 1 Tr Č 4; viz též „Evangelium sv. Matouše s homiliemi. K vydání upravil Dr. Josef Holub. V Praze 1913, nákl. ČA“ str. I.—II., V. 2 Ve vydání Holubově str. 153 n. 3 Dobrovský: dopamahay. 4 Ve vydání Holubově str. 18 (25a). 5 Ve vydání Holubově str. 14 (19b). 6 Dobrovský: dopamahay. 7 Ve vydání Holubově str. 48 (68b). 8 Ve vydání Holubově str. 53 (75a). 9 V Holubově vydání str. 67 (95a).
302 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 186/187/188 f) klärung der Hymnen in derselben Handschrift ist von jün- gerer Hand: illustrat oswyeczyge. Eben so in den Evan gelien kralyge, prorozyge, powyssyge, pokussyge, poni- zyge, für kraluge, prorozuge u. s. w. Die Evangelien aus dem Matthäus, mit beigefügten Ho- milien der Väter, in einem pergamenenen Codex in Fol. der öffentl. Bibl.1 S. 2272 kommt die Homilie vor, welche K. Karl IV. im J. 1338 lateinisch verfaßt hatte. Der Codex ist wohl etwas später, aber doch noch / bei Lebszeiten Karls geschrieben worden. Das u wird oft verdoppelt, auch wo es nicht gedehnt wird: buude, strachuu, puustyty. Auch mit w wird es ganz überflüßig verbunden: swuaty, zydo- wue, wuoda lies woda. Die Formel w onom czassu, wuo- nom czassie, auch w onyech czassiech wird den Evange- lien vorgesetzt. Der gewöhnliche Schluß der Homilien, wo- von die Prediger guten Gebrauch machen konnten, ist: gehozto mnye y wam dopomahay3 ottecz syn sswaty duch Amen,4 oder: genz gest zyw a kralugie sswim otczem a s duchem swatym wieki wiekoma amen,5 oder aber: gie- hozto nam dopomahay“ buoh v sswata Marzy Amen, oder auch: gehozto mne y was racz ostrziecy syn buozi Amen.8 Dem g wird ein i oder y angehängt, wenn es wie g oder j ausgesprochen wird: ziegy ist wie žeg zu lesen, und dies für že ge, myegy poslal ist měg poslal, d. i. mě ge poslal; so steht auch swuogy für swog, swüg, gyho für gho, Joch; a gyste, a gyssu für agste, agsu, uzdrawugite für vzdrawugte. Sonst sind radii poprsslki, calceamenta tzrie-Iwi, quo modo kterym czinem, discipulus mlazssy, doctor vcziennyk, scriba vczenyk, wo es doch včitel heißen sollte, pluit dessczy und Kap. 7, 27 gide dessczt.9 1 Tr Č 4; viz též „Evangelium sv. Matouše s homiliemi. K vydání upravil Dr. Josef Holub. V Praze 1913, nákl. ČA“ str. I.—II., V. 2 Ve vydání Holubově str. 153 n. 3 Dobrovský: dopamahay. 4 Ve vydání Holubově str. 18 (25a). 5 Ve vydání Holubově str. 14 (19b). 6 Dobrovský: dopamahay. 7 Ve vydání Holubově str. 48 (68b). 8 Ve vydání Holubově str. 53 (75a). 9 V Holubově vydání str. 67 (95a).
Strana 303
188/189 Sprache und altern Literatur (1818) 303 § 13. Vierte Periode, die man die herrschende nennen kann (1410—1526.) Wiklefs Schriften, die schon vor dem Flüchtlinge Peter Payne nach Prag gekommen waren, wurden immer mehr ver- breitet und gelesen. Seine kühnen Sätze gaben Anlaß zu freiern Untersuchungen. Sie wurden zwar verdammt, und der Erz- bischof Zbyniek ließ Wiklefs Bücher sammeln und verbrennen. Johann Huß aber mißbilligte in seinen Predigten die Verbren- nung derselben. Er fand bei einigen Beifall. Auch die Laien nahmen Partei. Man verfaßte und sang anzügliche Lieder. Der König wollte Ruhe schaffen, und verboth sie bei Lebensstrafe. Des bekanntesten Liedes Anfang führt der Prager Dechant Hilarius in seiner Disputation mit dem Rokytzana so an: Arcybiskup Abeceda, spálil knihy nic newěda.1 Bei žalan- Zsky2 aber lautet es: Zbyněk zagjc Abeceda, spálil knihy a newěda, co ge wnich napsáno. WIKLEFS Buch, TRIALOGUS3 betitelt, übersetzte Huß ins Böhmische, und schickte es den Laien und Frauen als ein wich- tiges Geschenk zu. Dem Markgrafen von Mähren Jodok und andern angesehenen Herren ließ er lateinische Abschriften davon zukommen, wie es Abt Stephan bezeuget.4 Daß Huß3 der erste Urheber der böhmischen BIBELÜBERSETZUNG gewesen, wie es Einige behaupten, kann zwar nicht erwiesen werden, allein für ihre Verbreitung hat er gewiß gesorgt. Von nun an werden auch böhmische Bibeln häufig abgeschrieben, wovon sich mehrere bis auf unsere Zeiten erhalten haben. Einige seiner Werke schrieb Huß in böhmischer Sprache, als die POSTILLE,5 die AUSLEGUNG DER ZEHN GEBOTHE,6 und andere, die zum Unterrichte des Volkes bestimmt waren. Den TRACTAT VON DEN SECHS IRRTHÜMERN7 ließ3 1 Ve vydání „Hilarii Litomericensis... Disputatio cum Ioanne Ro- kyczana... habita anno 1465. Pragae 1775.“ str. 14. 2 Spisowé o Mučedlnjcých Cžeských. W nowě wydanj od kněze Hawla Žalanského, 1619, str. 23 (nečísl.); tu však čte se: „Biskup Zbyněk Abe- ceda, spálil Knihy co w nich psáno nic newěda“. 3 Dobrovský: Triologus. 4 štěpán z Dolan v Epistola ad Hussitas (viz Václav Novotný: 5 Postilla. M. Jan Hus. Díl I. Část 1., 1919, str. 404, pozn. 4). 6 Výklad viery, desatera. 7 O šesti bludiech.
188/189 Sprache und altern Literatur (1818) 303 § 13. Vierte Periode, die man die herrschende nennen kann (1410—1526.) Wiklefs Schriften, die schon vor dem Flüchtlinge Peter Payne nach Prag gekommen waren, wurden immer mehr ver- breitet und gelesen. Seine kühnen Sätze gaben Anlaß zu freiern Untersuchungen. Sie wurden zwar verdammt, und der Erz- bischof Zbyniek ließ Wiklefs Bücher sammeln und verbrennen. Johann Huß aber mißbilligte in seinen Predigten die Verbren- nung derselben. Er fand bei einigen Beifall. Auch die Laien nahmen Partei. Man verfaßte und sang anzügliche Lieder. Der König wollte Ruhe schaffen, und verboth sie bei Lebensstrafe. Des bekanntesten Liedes Anfang führt der Prager Dechant Hilarius in seiner Disputation mit dem Rokytzana so an: Arcybiskup Abeceda, spálil knihy nic newěda.1 Bei žalan- Zsky2 aber lautet es: Zbyněk zagjc Abeceda, spálil knihy a newěda, co ge wnich napsáno. WIKLEFS Buch, TRIALOGUS3 betitelt, übersetzte Huß ins Böhmische, und schickte es den Laien und Frauen als ein wich- tiges Geschenk zu. Dem Markgrafen von Mähren Jodok und andern angesehenen Herren ließ er lateinische Abschriften davon zukommen, wie es Abt Stephan bezeuget.4 Daß Huß3 der erste Urheber der böhmischen BIBELÜBERSETZUNG gewesen, wie es Einige behaupten, kann zwar nicht erwiesen werden, allein für ihre Verbreitung hat er gewiß gesorgt. Von nun an werden auch böhmische Bibeln häufig abgeschrieben, wovon sich mehrere bis auf unsere Zeiten erhalten haben. Einige seiner Werke schrieb Huß in böhmischer Sprache, als die POSTILLE,5 die AUSLEGUNG DER ZEHN GEBOTHE,6 und andere, die zum Unterrichte des Volkes bestimmt waren. Den TRACTAT VON DEN SECHS IRRTHÜMERN7 ließ3 1 Ve vydání „Hilarii Litomericensis... Disputatio cum Ioanne Ro- kyczana... habita anno 1465. Pragae 1775.“ str. 14. 2 Spisowé o Mučedlnjcých Cžeských. W nowě wydanj od kněze Hawla Žalanského, 1619, str. 23 (nečísl.); tu však čte se: „Biskup Zbyněk Abe- ceda, spálil Knihy co w nich psáno nic newěda“. 3 Dobrovský: Triologus. 4 štěpán z Dolan v Epistola ad Hussitas (viz Václav Novotný: 5 Postilla. M. Jan Hus. Díl I. Část 1., 1919, str. 404, pozn. 4). 6 Výklad viery, desatera. 7 O šesti bludiech.
Strana 304
304 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 189/190/191 er in der Kapelle Betlehem, bei welcher er als Prediger ange- stellt war, in der Volkssprache an die Wände schreiben. Manche LIEDER in ältern Gesangbüchern sind unstreitig von ihm und von M. Jacobellus, dem Beförderer des Kelchs, dem einer seiner Gegner Schuld gab, daß er eine neue Art I zu singen in den Kirchen eingeführt habe. Auch dem Magister Hieronymus von Prag legte man auf dem Kostnitzer Kirchenrathe zur Last, daß er aus den Worten der Bibel verschiedene LIEDER in böhmischer Sprache verfaßt habe, wodurch denn seine Anhänger unter den Laien zu dem Wahne verleitet worden wären, daß sie die h. Schrift besser verstünden als andere Christen. Beim Cochläusl Artic. XII. S. 124. Huß richtete sein böhmisches (katechetisches) ALPHABETH 2 so ein, daß es alle Laute der böhmischen Sprache bezeichnete. Da die gewählten Benennungen der Buchstaben durch ihren Zusammenhang einen Sinn gaben, so war es nicht nur für die Jugend unterrichtend, sondern zugleich hinreichend, die Ortho- graphie fester zu bestimmen. Fortunat Durich fand es in zwei alten Handschriften der k. Hofbibliothek zu Wien,3 und selbst noch in einem zu Proßnitz im J. 1547 in 8. gedruckten A B C-buche (Slabikář) erscheint es unter der Benennung seines Verfassers. Es lautet: A bude cele čeledi dano d'edictwj ey farař genž hospodin ili v král lidj lákán mnoho miel nás niekdy on pokog rád řádem slúžil sslechetný, tak tielesný vkazal veli- kost wsobie I wiečnú xil zany žiwotem chtě genž gest konec nekonečný a počátek nepočatý ráčil požehnati na wěky wě- kuow. In einigen Stücken weichen die Handschriften davon ab. So hat der Cod. theolog. N. 4804 nur ein m, nämlich mnoho, und läßt das zweite (flüssige) m, das durch miel bezeichnet wird, aus. Desgleichen fehlt wiečnu, und für vkazal steht vkazaw. Das grobe l (sonst auch das geschlossene l) wird oben über lákán mit einem Punkt bezeichnet, wie es der Schreiber der zweiten Olmützer Bibel durchgängig so beobachtet hat. Für ss steht s mit einem Punkte. Der Schluß ist in der Handschrift kürzer: genž gest konec v počatek požehnany na wieky. Ubrigens stehen vor den Benennungen A bude celé etc. die Figuren der 1 Historiae Hussitarum libri duodecim (1549), Liber tertius, Arti- culi accusationis contra Hieronymum de Praga. 2 Abeceda. 3 Viz V. Flajšhans: Literární činnost Mistra Jana Husi, ČA, 1900, str. 41. 4 Tabulae III. 4935 (74b).
304 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 189/190/191 er in der Kapelle Betlehem, bei welcher er als Prediger ange- stellt war, in der Volkssprache an die Wände schreiben. Manche LIEDER in ältern Gesangbüchern sind unstreitig von ihm und von M. Jacobellus, dem Beförderer des Kelchs, dem einer seiner Gegner Schuld gab, daß er eine neue Art I zu singen in den Kirchen eingeführt habe. Auch dem Magister Hieronymus von Prag legte man auf dem Kostnitzer Kirchenrathe zur Last, daß er aus den Worten der Bibel verschiedene LIEDER in böhmischer Sprache verfaßt habe, wodurch denn seine Anhänger unter den Laien zu dem Wahne verleitet worden wären, daß sie die h. Schrift besser verstünden als andere Christen. Beim Cochläusl Artic. XII. S. 124. Huß richtete sein böhmisches (katechetisches) ALPHABETH 2 so ein, daß es alle Laute der böhmischen Sprache bezeichnete. Da die gewählten Benennungen der Buchstaben durch ihren Zusammenhang einen Sinn gaben, so war es nicht nur für die Jugend unterrichtend, sondern zugleich hinreichend, die Ortho- graphie fester zu bestimmen. Fortunat Durich fand es in zwei alten Handschriften der k. Hofbibliothek zu Wien,3 und selbst noch in einem zu Proßnitz im J. 1547 in 8. gedruckten A B C-buche (Slabikář) erscheint es unter der Benennung seines Verfassers. Es lautet: A bude cele čeledi dano d'edictwj ey farař genž hospodin ili v král lidj lákán mnoho miel nás niekdy on pokog rád řádem slúžil sslechetný, tak tielesný vkazal veli- kost wsobie I wiečnú xil zany žiwotem chtě genž gest konec nekonečný a počátek nepočatý ráčil požehnati na wěky wě- kuow. In einigen Stücken weichen die Handschriften davon ab. So hat der Cod. theolog. N. 4804 nur ein m, nämlich mnoho, und läßt das zweite (flüssige) m, das durch miel bezeichnet wird, aus. Desgleichen fehlt wiečnu, und für vkazal steht vkazaw. Das grobe l (sonst auch das geschlossene l) wird oben über lákán mit einem Punkt bezeichnet, wie es der Schreiber der zweiten Olmützer Bibel durchgängig so beobachtet hat. Für ss steht s mit einem Punkte. Der Schluß ist in der Handschrift kürzer: genž gest konec v počatek požehnany na wieky. Ubrigens stehen vor den Benennungen A bude celé etc. die Figuren der 1 Historiae Hussitarum libri duodecim (1549), Liber tertius, Arti- culi accusationis contra Hieronymum de Praga. 2 Abeceda. 3 Viz V. Flajšhans: Literární činnost Mistra Jana Husi, ČA, 1900, str. 41. 4 Tabulae III. 4935 (74b).
Strana 305
191/192/193 Sprache und altern Literatur (1818) 305 Buchstaben a b c č d d' e f g h iy und so weiter, und einige Namen derselben werden noch durch Glossen erklärt, z. B. über farář steht krystus kniez, über xil (lies kssil) steht když gest vmrzel. Für das i konnte Huß im Böhmischen kein Wort finden, weil der Böhme es immer mit dem Vorschlag g (j) ausspricht; er mußte also das Wort ili aus dem Slawonischen wählen. Dieses konnte ihm auch nicht ganz unbekannt sein, da die Mönſche im Kloster Emaus damals ihre Messe noch slawonisch lasen. Ob der in der genannten Handschrift folgende katechetische kurze UNTERRICHT VON GOTT,1 Christus, der Kirche, von den Sünden, Sakramenten auch Hussen zum Verfasser habe, kann ich nicht entscheiden.2 Am Ende kommen auch schons böhmische Hexa- meter vor, als: Chces'li sie vystrzieci smilstva, miesta y času sie varug Nebť čas a miesto vede lidi v ws'elike smilstwo. Hussens und seines Gefährten Hieronymus schimpfliche und grausame Hinrichtung zu Kostnitz sah der größte Theil der Böhmen für eine Beschimpfung der ganzen Nation an, worüber sie auch bittere Klagen führten. Sie ließen es an Spottgedichten nicht fehlen. Vergeblich untersagte sie der Kostnitzer Kirchen- rath unter der schwersten Strafe. Beim Cochläus4 Art. XVII. S. 167. Absichtlich ließ man das gemeine Volk an theologischen Streitigkeiten Theil nehmen. Johann Cardinals Gutachten, das man von ihm als Rector und den übrigen Magistern forderte, über den Gebrauch des Kelchs, suchte man auch durch eine böh- mische Übersetzung5 den Unge-/lehrten verständlich zu machen. Unter den Schutzschriften, die für Hussens Lehre in böhmischer 1 Tabulae III. 4935 (74b). T. zv. Husovo Jádro. Viz Václav Flajš- hans: Literární činnost M. Jana Husi (1900), str. 38—39. 2 O autorství Husově viz Flajšhans na m. uv. str. 39. 3 Dobrovský: kommen die ersten. V „Berichtigungen“ ke G III. na str. 401 opravil: „S. 192. Z. 7. lies: auch schon für: die ersten. Die ersten sind diese Hexameter nicht, da wir ältere oben S. 174 [294] an� geführt haben. Auch S. 164 [288] scheint Poskocz buohadle at tebe hamba nenye ein Pentameter zu sein". 4 Historia Hussitarum (1549), Liber quartus, Articuli a Patribus Concilij Constantiensis praescripti. 5 Vydal Fr. Palacký v Archivu Českém III. (1844), str. 203—205.
191/192/193 Sprache und altern Literatur (1818) 305 Buchstaben a b c č d d' e f g h iy und so weiter, und einige Namen derselben werden noch durch Glossen erklärt, z. B. über farář steht krystus kniez, über xil (lies kssil) steht když gest vmrzel. Für das i konnte Huß im Böhmischen kein Wort finden, weil der Böhme es immer mit dem Vorschlag g (j) ausspricht; er mußte also das Wort ili aus dem Slawonischen wählen. Dieses konnte ihm auch nicht ganz unbekannt sein, da die Mönſche im Kloster Emaus damals ihre Messe noch slawonisch lasen. Ob der in der genannten Handschrift folgende katechetische kurze UNTERRICHT VON GOTT,1 Christus, der Kirche, von den Sünden, Sakramenten auch Hussen zum Verfasser habe, kann ich nicht entscheiden.2 Am Ende kommen auch schons böhmische Hexa- meter vor, als: Chces'li sie vystrzieci smilstva, miesta y času sie varug Nebť čas a miesto vede lidi v ws'elike smilstwo. Hussens und seines Gefährten Hieronymus schimpfliche und grausame Hinrichtung zu Kostnitz sah der größte Theil der Böhmen für eine Beschimpfung der ganzen Nation an, worüber sie auch bittere Klagen führten. Sie ließen es an Spottgedichten nicht fehlen. Vergeblich untersagte sie der Kostnitzer Kirchen- rath unter der schwersten Strafe. Beim Cochläus4 Art. XVII. S. 167. Absichtlich ließ man das gemeine Volk an theologischen Streitigkeiten Theil nehmen. Johann Cardinals Gutachten, das man von ihm als Rector und den übrigen Magistern forderte, über den Gebrauch des Kelchs, suchte man auch durch eine böh- mische Übersetzung5 den Unge-/lehrten verständlich zu machen. Unter den Schutzschriften, die für Hussens Lehre in böhmischer 1 Tabulae III. 4935 (74b). T. zv. Husovo Jádro. Viz Václav Flajš- hans: Literární činnost M. Jana Husi (1900), str. 38—39. 2 O autorství Husově viz Flajšhans na m. uv. str. 39. 3 Dobrovský: kommen die ersten. V „Berichtigungen“ ke G III. na str. 401 opravil: „S. 192. Z. 7. lies: auch schon für: die ersten. Die ersten sind diese Hexameter nicht, da wir ältere oben S. 174 [294] an� geführt haben. Auch S. 164 [288] scheint Poskocz buohadle at tebe hamba nenye ein Pentameter zu sein". 4 Historia Hussitarum (1549), Liber quartus, Articuli a Patribus Concilij Constantiensis praescripti. 5 Vydal Fr. Palacký v Archivu Českém III. (1844), str. 203—205.
Strana 306
306 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 193/194 Sprache erschienen, war die von einem Frauenzimmer verfaßte die merkwürdigste." Der Abt Stephan von Dolan in Mähren macht an mehrern Stellen seiner Briefe Erwähnung davon, und nimmt es sehr übel, daß sich nun auch Weiber mit theologischen Gegen- ständen abgeben." Nach dem Tode K. Wenzels (1419) treten nun auch die Taboriten auf, deren Bischof Nikolaus von Pilgram (Pelhřimow) einen theologischen TRAKTAT in lateinischer und böhmischer Sprache schrieb,3 welchen die Prager Magistri auf einer Synode im J. 1420 als ketzerisch verdammten. Ihren Gottesdienst hatten die Taboriten in böhmischer Sprache schon vor dem J. 1423 zu verrichten angefangen, und sie machten auf der Synode zu Ko- nopisst den Prager Magistern öffentlich den Vorwurf, daß sie ihre Messe in einer dem Volke unverständlichen Sprache lesen. Von ihres Anführers žižka Hand haben wir noch einige BRIEFE. Seine KRIEGSORDNUNG,4 oder vielmehr sein und seiner Anhänger Aufruf zum heiligen Kriege für das Gesetz Gottes, hat K. Ungar im 1sten B. der neuern Abhandl. / der böhm. Gesell. der Wissen- schaften mit einer deutschen Übersetzung abdrucken lassen." Das taboritische Kriegslied: Kdož gste božj bogownjcy a Zákona geho u. s. w. haben die böhmischen Brüder, die es zu Ende eines ihrer Gesangbücher abdrucken ließen," der Vergessenheit ent- rissen. Den Schluß des Liedes: bjte, zabjte, zádného nežiwte, legt Hagek schon beim J. 736 der Heldin Wlasta in den Mund." Ein Beweis, daß ihm das ganze Lied noch wohl bekannt war, dessen Anfang er beim J. 1420 zweimal angeführt.8 Nebst diesem liest man bei ihm Bl. 385° noch den Anfang von einem 1 Spis je znám toliko ze zpráv Štěpána z Dolan (viz pozn. násle- dující). 2 Epistolae ad Hussitas. Vydal B. Pez v Thesaurus anecdotorum IV. (1723), str. 520 n. 3 Ad magnificationem. O svátosti těla a krve. — Bartoš I. 1592 (203—17). 4 Vojenský řád. 5 1791, str. 371—389: „Žižka's militärische Briefe und Verordnun- gen“; (otisk „Vojenského řádu“ str. 377—389). 6 V knížce „Zpráva a naučení křesťanům věrným...“ (1530 v Mla- dé Boleslavi tiskem Jiříka štyrsy) str. 166—168. Znovu vyšlo 1555, 1566 (v Ostrohu), 1595 (v Králicích). Viz Zdeněk Nejedlý: Dějiny husitského zpěvu. II. 1913 str. 252—253. 7 List 15; ve Flajšhansově vyd. I. 133. 8 List 382, 385. 9 Rok 1420.
306 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 193/194 Sprache erschienen, war die von einem Frauenzimmer verfaßte die merkwürdigste." Der Abt Stephan von Dolan in Mähren macht an mehrern Stellen seiner Briefe Erwähnung davon, und nimmt es sehr übel, daß sich nun auch Weiber mit theologischen Gegen- ständen abgeben." Nach dem Tode K. Wenzels (1419) treten nun auch die Taboriten auf, deren Bischof Nikolaus von Pilgram (Pelhřimow) einen theologischen TRAKTAT in lateinischer und böhmischer Sprache schrieb,3 welchen die Prager Magistri auf einer Synode im J. 1420 als ketzerisch verdammten. Ihren Gottesdienst hatten die Taboriten in böhmischer Sprache schon vor dem J. 1423 zu verrichten angefangen, und sie machten auf der Synode zu Ko- nopisst den Prager Magistern öffentlich den Vorwurf, daß sie ihre Messe in einer dem Volke unverständlichen Sprache lesen. Von ihres Anführers žižka Hand haben wir noch einige BRIEFE. Seine KRIEGSORDNUNG,4 oder vielmehr sein und seiner Anhänger Aufruf zum heiligen Kriege für das Gesetz Gottes, hat K. Ungar im 1sten B. der neuern Abhandl. / der böhm. Gesell. der Wissen- schaften mit einer deutschen Übersetzung abdrucken lassen." Das taboritische Kriegslied: Kdož gste božj bogownjcy a Zákona geho u. s. w. haben die böhmischen Brüder, die es zu Ende eines ihrer Gesangbücher abdrucken ließen," der Vergessenheit ent- rissen. Den Schluß des Liedes: bjte, zabjte, zádného nežiwte, legt Hagek schon beim J. 736 der Heldin Wlasta in den Mund." Ein Beweis, daß ihm das ganze Lied noch wohl bekannt war, dessen Anfang er beim J. 1420 zweimal angeführt.8 Nebst diesem liest man bei ihm Bl. 385° noch den Anfang von einem 1 Spis je znám toliko ze zpráv Štěpána z Dolan (viz pozn. násle- dující). 2 Epistolae ad Hussitas. Vydal B. Pez v Thesaurus anecdotorum IV. (1723), str. 520 n. 3 Ad magnificationem. O svátosti těla a krve. — Bartoš I. 1592 (203—17). 4 Vojenský řád. 5 1791, str. 371—389: „Žižka's militärische Briefe und Verordnun- gen“; (otisk „Vojenského řádu“ str. 377—389). 6 V knížce „Zpráva a naučení křesťanům věrným...“ (1530 v Mla- dé Boleslavi tiskem Jiříka štyrsy) str. 166—168. Znovu vyšlo 1555, 1566 (v Ostrohu), 1595 (v Králicích). Viz Zdeněk Nejedlý: Dějiny husitského zpěvu. II. 1913 str. 252—253. 7 List 15; ve Flajšhansově vyd. I. 133. 8 List 382, 385. 9 Rok 1420.
Strana 307
194/195/196 Sprache und altern Literatur (1818) 307 andern taboritischen Liede: Nuž mnisskowé poskakugte, und von einigen Prager Liedern, als: Wiernj křestiané etc. Ditky mladé y staré. Blatt 382:1 Požadegme2 wssickni toho, und We- selýt nam den nastal. Philipp von Padeřow, Hauptmann des taboritischen festen Schlosses Ostromeč seit 1430, ließ sich eine böhmische Bibel, die schon mit verschiedenen kritischen Randanmerkungen ver- sehen ist, in den Jahren 1433—1435 auf Pergament prächtig schreiben.3 S. Lit. Mag. von Böhmen, III. 52.4 Die kleinere Bibel, die Balbin in der Krumauer Bibliothek der Je-/suiten fand,5 und worin er noch die Zeugnisse der Rosenberge las, soll eine Müllerin, vermuthlich eine Taboritin, geschrieben haben." Aeneas Sylvius rühmt der taboritischen Weiber Bibel- gelehrsamkeit. Man findet bei den Taboriten, sagt er, kaum ein Weib, die nicht aus dem alten und neuen Testamente zu ant- worten wülte. („Pudeat Italiae sacerdotes, quos ne semel quidem novam legem constat legisse; apud Taboritas vix mulierculam invenias, quae de novo testamento et veteri respondere nesciat." Comment. in Dicta Alph. R. L. II, 17.) Nikolaus Biskupec klagt auch in einem Briefe vom J. 1444 bitter darüber, daß in der rö- mischen Kirche die Lesung der Bibel in der Volkssprache noch immer nicht erlaubt werde. Der Priester und Magister Martin Lupač (gest. 1468), der dem neugewählten Erzbischofe Rokytzana als Suffragan 1435 beigegeben ward, und seiner Frömmigkeit wegen bei den Utra- quisten in großem Ansehen stand, unterzog sich mit einigen ge- lehrten Gehülfen der beschwerlichen Arbeit, das ganze NEUE TESTAMENT von neuem zu übersehen, und an vielen Stellen rich- tiger und deutlicher zu übersetzen. Siehe die Schlußformel in der alten Abschrift von seiner Recension, die! sich in der Hof- bibliothek zu Wien befindet." Von dieser Recension mag das 1 Dobrovský chybně: 282. 2 Hájek: Požadejmež. 3 Bible Padeřovská. Tabulae I. 1175. 4 51—52. 5 B III. 174. Tr Č 10. 6 Táborská bible. Tr Č 10. 7 „Aeneae Sylvii Episcopi Senensis in libros Antonii Panormitae Poetae, de dictis et factis Alphonsi regis memorabilibus, Commentarius.“ Liber II. Caput 17. (ve vydání „Aeneae Sylvii Piccolominei.... Opera. Basileae 1551“ str. 480.). 8 Tabulae II. 3304. Srv. Jungmann: Historie literatury české, 2. vyd., III. č. 564.
194/195/196 Sprache und altern Literatur (1818) 307 andern taboritischen Liede: Nuž mnisskowé poskakugte, und von einigen Prager Liedern, als: Wiernj křestiané etc. Ditky mladé y staré. Blatt 382:1 Požadegme2 wssickni toho, und We- selýt nam den nastal. Philipp von Padeřow, Hauptmann des taboritischen festen Schlosses Ostromeč seit 1430, ließ sich eine böhmische Bibel, die schon mit verschiedenen kritischen Randanmerkungen ver- sehen ist, in den Jahren 1433—1435 auf Pergament prächtig schreiben.3 S. Lit. Mag. von Böhmen, III. 52.4 Die kleinere Bibel, die Balbin in der Krumauer Bibliothek der Je-/suiten fand,5 und worin er noch die Zeugnisse der Rosenberge las, soll eine Müllerin, vermuthlich eine Taboritin, geschrieben haben." Aeneas Sylvius rühmt der taboritischen Weiber Bibel- gelehrsamkeit. Man findet bei den Taboriten, sagt er, kaum ein Weib, die nicht aus dem alten und neuen Testamente zu ant- worten wülte. („Pudeat Italiae sacerdotes, quos ne semel quidem novam legem constat legisse; apud Taboritas vix mulierculam invenias, quae de novo testamento et veteri respondere nesciat." Comment. in Dicta Alph. R. L. II, 17.) Nikolaus Biskupec klagt auch in einem Briefe vom J. 1444 bitter darüber, daß in der rö- mischen Kirche die Lesung der Bibel in der Volkssprache noch immer nicht erlaubt werde. Der Priester und Magister Martin Lupač (gest. 1468), der dem neugewählten Erzbischofe Rokytzana als Suffragan 1435 beigegeben ward, und seiner Frömmigkeit wegen bei den Utra- quisten in großem Ansehen stand, unterzog sich mit einigen ge- lehrten Gehülfen der beschwerlichen Arbeit, das ganze NEUE TESTAMENT von neuem zu übersehen, und an vielen Stellen rich- tiger und deutlicher zu übersetzen. Siehe die Schlußformel in der alten Abschrift von seiner Recension, die! sich in der Hof- bibliothek zu Wien befindet." Von dieser Recension mag das 1 Dobrovský chybně: 282. 2 Hájek: Požadejmež. 3 Bible Padeřovská. Tabulae I. 1175. 4 51—52. 5 B III. 174. Tr Č 10. 6 Táborská bible. Tr Č 10. 7 „Aeneae Sylvii Episcopi Senensis in libros Antonii Panormitae Poetae, de dictis et factis Alphonsi regis memorabilibus, Commentarius.“ Liber II. Caput 17. (ve vydání „Aeneae Sylvii Piccolominei.... Opera. Basileae 1551“ str. 480.). 8 Tabulae II. 3304. Srv. Jungmann: Historie literatury české, 2. vyd., III. č. 564.
Strana 308
308 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 196/197 schön geschriebene Exemplar des neuen Testaments gewesen sein, welches die Prager Magister dem König Wladislaw, als sie ihn 1471 im Königshofe bewillkommten, verehrt haben. Vom J. 1410 bis zur ersten Ausgabe im J. 1488 lassen sich wenigstens vier verschiedene Recensionen der ganzen Bibel, und noch meh- rere des neuen Testaments unterscheiden. Auch bei der Messe wollten die Utraquisten den Gebrauch ihrer Muttersprache einführen, weßhalb sie sich an den Kirchen- rath zu Basel gewendet haben. Der Bischof Philibert hatte zwar, da er als Legat des Basler Kirchenraths die Kirchencere- monien im J. 1436 wiederum einzuführen beflissen war, die böh- mische Sprache und die böhmischen Gesänge bei der Messe nicht dulden wollen, wie es Aeneas Sylvius bezeugt,1 doch ließen sich Johann von Rokyczan und seine Anhänger hierin nicht irre machen. Der Domdechant Hilarius machte ihnen daher in der öffentlichen, vor dem König gehaltenen Disputation den Vor- wurf, daß sie böhmisch (in vulgari Bohemico) tauften, daß Ro- kyczana täglich das ketzerische Lied: wiernj křestiané, singen /lasse, daß sie die Messe (wohl nur einige Theile derselben, als die Epistel, das Evangelium, das Symbolum) in der Volkssprache lesen. Merkwürdig ist die Stelle in einer der Predigten2 des Ro- kytzana, worin er bedauert, daß das Volk die erbaulichen Kir- chengebethe in der Fastenzeit nicht verstehe. Ale, spricht er,3 kdyby to lidem čteno bylo česky, aby rozuměli,4 vzřelby, kterakby se proto diabel bauřil. Anit křičj, au kněžj“ nechte toho, nepočj- neyte“ nic nowého, nebudemt7 vám toho trpěti. Wenn M. židek, der auf Georgs Verlangen seine ZPRA- WOWNA schrieb, dem Könige darüber Vorwürfe macht, daß er noch immer (1470) gestatte Biskupůw, Kardynalůw, tiech fa- lessnych Prorokůw zu singen,8 so meinte er wohl kein anderes, 1 Historia Bohemica. Cap. LII. (ve vydání „Aeneae Sylvii Piccolo- minei.... Opera. Basileae 1551". str. 122. D.). 2 Postilla. Neděle na masopust. Čtení svatého Lukáše v XVIII. kap. 3 V Šimkově vydání (Postilla Jana Rokycany. Vydal František šimek, Sbírka pramenů českého hnutí náboženského ve století XIV. a XV.): Díl I. (ČA. 1928), str. 360, ř. 186—189, a varianty pod čarou rukopisu N. Dobrovský cituje z tohoto rukopisu N, který byl tehdy jeho majetkem (srv. pz. 11 ke G III. 230 [329]). 4 Šimek: rozoměti. 5 šimek: kněžé. 6 šimek: nepočínajte. 7 ši- mek: nebudeme t. 8 Spravovna III. Ve vydání Tobolkově (viz pz. 2 ke G III. 198 [3091) str. 150 ř. 27—28.
308 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 196/197 schön geschriebene Exemplar des neuen Testaments gewesen sein, welches die Prager Magister dem König Wladislaw, als sie ihn 1471 im Königshofe bewillkommten, verehrt haben. Vom J. 1410 bis zur ersten Ausgabe im J. 1488 lassen sich wenigstens vier verschiedene Recensionen der ganzen Bibel, und noch meh- rere des neuen Testaments unterscheiden. Auch bei der Messe wollten die Utraquisten den Gebrauch ihrer Muttersprache einführen, weßhalb sie sich an den Kirchen- rath zu Basel gewendet haben. Der Bischof Philibert hatte zwar, da er als Legat des Basler Kirchenraths die Kirchencere- monien im J. 1436 wiederum einzuführen beflissen war, die böh- mische Sprache und die böhmischen Gesänge bei der Messe nicht dulden wollen, wie es Aeneas Sylvius bezeugt,1 doch ließen sich Johann von Rokyczan und seine Anhänger hierin nicht irre machen. Der Domdechant Hilarius machte ihnen daher in der öffentlichen, vor dem König gehaltenen Disputation den Vor- wurf, daß sie böhmisch (in vulgari Bohemico) tauften, daß Ro- kyczana täglich das ketzerische Lied: wiernj křestiané, singen /lasse, daß sie die Messe (wohl nur einige Theile derselben, als die Epistel, das Evangelium, das Symbolum) in der Volkssprache lesen. Merkwürdig ist die Stelle in einer der Predigten2 des Ro- kytzana, worin er bedauert, daß das Volk die erbaulichen Kir- chengebethe in der Fastenzeit nicht verstehe. Ale, spricht er,3 kdyby to lidem čteno bylo česky, aby rozuměli,4 vzřelby, kterakby se proto diabel bauřil. Anit křičj, au kněžj“ nechte toho, nepočj- neyte“ nic nowého, nebudemt7 vám toho trpěti. Wenn M. židek, der auf Georgs Verlangen seine ZPRA- WOWNA schrieb, dem Könige darüber Vorwürfe macht, daß er noch immer (1470) gestatte Biskupůw, Kardynalůw, tiech fa- lessnych Prorokůw zu singen,8 so meinte er wohl kein anderes, 1 Historia Bohemica. Cap. LII. (ve vydání „Aeneae Sylvii Piccolo- minei.... Opera. Basileae 1551". str. 122. D.). 2 Postilla. Neděle na masopust. Čtení svatého Lukáše v XVIII. kap. 3 V Šimkově vydání (Postilla Jana Rokycany. Vydal František šimek, Sbírka pramenů českého hnutí náboženského ve století XIV. a XV.): Díl I. (ČA. 1928), str. 360, ř. 186—189, a varianty pod čarou rukopisu N. Dobrovský cituje z tohoto rukopisu N, který byl tehdy jeho majetkem (srv. pz. 11 ke G III. 230 [329]). 4 Šimek: rozoměti. 5 šimek: kněžé. 6 šimek: nepočínajte. 7 ši- mek: nebudeme t. 8 Spravovna III. Ve vydání Tobolkově (viz pz. 2 ke G III. 198 [3091) str. 150 ř. 27—28.
Strana 309
197/198/199 Sprache und altern Literatur (1818) 309 als das oben1 erwähnte Lied wiernj Křestiané. Er macht ihm daher unter andern auch den Vorschlag, daß er keine Lieder wider den Pabst, die Bischöfe und Herren dulde, daß die Priester bei der Messe nicht böhmisch singen, die Schulknaben die Ge- sänge von Johann Huß unterlassen sollen. Neyprwé, sagt er, at chodci, ani žádnj nespjwagj pjsnj ruhawých o Papežjch a Bisku- pjch a pánjch, neb to gedowaté ponuká k nepokogi, opiet at kniežj nezpjwagj česky w ko-/steljch na mssi, neb to nenj žádný prospiech, než roztrženj, a křtj latinie, a žáci at nechagj zpj- wánj o Janowi Husowi, neb to nenj k lásce rozmnoženj než k roz- ličným swárům.2 Doch will er die geistlichen Lieder vor der Predigt noch dulden bis zur Einsetzung eines Erzbischofs. Dieser möge hernach bestimmen, was zu thun sein wird. Obec w kostele pjsnie swaté před kázanjm mohau pro náboženstwj dopusstieny býti až do Arcibiskupa. Potom co včinj Arcibiskup, to bud'." Befremden müßte uns die Behauptung des Aeneas Sylvius in seiner Germ. Cap. 47, worin es heißt: illud quo- que germanicam esse Bohemiam palam ostendit, quod intra ecclesias teutonico tantum sermone instruere populum sacerdo- tibus permissum est, in coemeterio autem slavonico,4 wenn er sich nicht selbst in der böhmischen Geschichte darüber deutli- cher erklärt hätte. Mos vetus, sagt er Kap. 1,5 in hunc usque diem servatur; in templis sermone teutonico plebes docent, in coemeteriis bohemico, ubi secularium presbyterorum collegia sunt aut monachorum praedia possidentium. Solis mendicantibus potestas fuit, qua vellent lingua populum instruere./ Der Ge- brauch an der Prager Domkirche, deutsche Predigten innerhalb, und böhmische außerhalb der Kirche zu halten, rührte aus frü- hern Zeiten her, in welchen man auf den Hof Rücksicht nehmen mußte. Dieß hätte Sylvius nicht auf alle Collegiatkirchen und begüterte Ordensgeistliche ausdehnen sollen. Er will uns auch überreden, daß es nur wenige von Adel gab, die nicht beide 1 G III. 196 [308]. 2 Spravovna II. kniha 88. kap., ve vydání Tobolkově (M. Pavla Židka Spravovna. Vydal Zdeněk V. Tobolka. Nákl. České Akademie 1908) str. 60 ř. 12—16. Dobrovský si citáty ze Židka upravuje, zejména pravo- pisně a slovosledně, leckde cituje též odchylně. 3 Spravovna II. 88, ve vydání Tobolkově str. 60 ř. 16—18. 4 Ve vydání: Schardius redivivus, Rerum germanicarum scriptores varii, Tomus primus, Giessae, 1673, cap. XVIII., str. 232a. 5 Historia Bohemica (ve vydání „Aeneae Sylvii Piccolominei.... Opera. Basileae 1551.“ str. 83.).
197/198/199 Sprache und altern Literatur (1818) 309 als das oben1 erwähnte Lied wiernj Křestiané. Er macht ihm daher unter andern auch den Vorschlag, daß er keine Lieder wider den Pabst, die Bischöfe und Herren dulde, daß die Priester bei der Messe nicht böhmisch singen, die Schulknaben die Ge- sänge von Johann Huß unterlassen sollen. Neyprwé, sagt er, at chodci, ani žádnj nespjwagj pjsnj ruhawých o Papežjch a Bisku- pjch a pánjch, neb to gedowaté ponuká k nepokogi, opiet at kniežj nezpjwagj česky w ko-/steljch na mssi, neb to nenj žádný prospiech, než roztrženj, a křtj latinie, a žáci at nechagj zpj- wánj o Janowi Husowi, neb to nenj k lásce rozmnoženj než k roz- ličným swárům.2 Doch will er die geistlichen Lieder vor der Predigt noch dulden bis zur Einsetzung eines Erzbischofs. Dieser möge hernach bestimmen, was zu thun sein wird. Obec w kostele pjsnie swaté před kázanjm mohau pro náboženstwj dopusstieny býti až do Arcibiskupa. Potom co včinj Arcibiskup, to bud'." Befremden müßte uns die Behauptung des Aeneas Sylvius in seiner Germ. Cap. 47, worin es heißt: illud quo- que germanicam esse Bohemiam palam ostendit, quod intra ecclesias teutonico tantum sermone instruere populum sacerdo- tibus permissum est, in coemeterio autem slavonico,4 wenn er sich nicht selbst in der böhmischen Geschichte darüber deutli- cher erklärt hätte. Mos vetus, sagt er Kap. 1,5 in hunc usque diem servatur; in templis sermone teutonico plebes docent, in coemeteriis bohemico, ubi secularium presbyterorum collegia sunt aut monachorum praedia possidentium. Solis mendicantibus potestas fuit, qua vellent lingua populum instruere./ Der Ge- brauch an der Prager Domkirche, deutsche Predigten innerhalb, und böhmische außerhalb der Kirche zu halten, rührte aus frü- hern Zeiten her, in welchen man auf den Hof Rücksicht nehmen mußte. Dieß hätte Sylvius nicht auf alle Collegiatkirchen und begüterte Ordensgeistliche ausdehnen sollen. Er will uns auch überreden, daß es nur wenige von Adel gab, die nicht beide 1 G III. 196 [308]. 2 Spravovna II. kniha 88. kap., ve vydání Tobolkově (M. Pavla Židka Spravovna. Vydal Zdeněk V. Tobolka. Nákl. České Akademie 1908) str. 60 ř. 12—16. Dobrovský si citáty ze Židka upravuje, zejména pravo- pisně a slovosledně, leckde cituje též odchylně. 3 Spravovna II. 88, ve vydání Tobolkově str. 60 ř. 16—18. 4 Ve vydání: Schardius redivivus, Rerum germanicarum scriptores varii, Tomus primus, Giessae, 1673, cap. XVIII., str. 232a. 5 Historia Bohemica (ve vydání „Aeneae Sylvii Piccolominei.... Opera. Basileae 1551.“ str. 83.).
Strana 310
310 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 199/200/201 Sprachen (die deutsche und böhmische) verstanden hätten. (Pauci sunt inter Bohemos, saltem nobiles, qui non utramque noverint linguam).1 Dem sei, wie ihm wolle, so ist doch bei öffentlichen Verhandlungen, besonders unter K. Georg und Wla- dislaw, die böhmische Sprache immer häufiger, bei Landtagen und dem Landrechte fast ausschließend gebraucht worden. Auf dem Landtage zu Beneschau (1451) hatte Aeneas Syl- vius als Abgeordneter Kaiser Friedrichs seinen Vortrag zwar in lateinischer Sprache gemacht, allein Prokop von Rabenstein mußte seine Worte, da nicht alle Latein verstanden, böhmisch verdolmetschen. Verisimilis oratio visa, sagt er selbst hist. Boh. c. 58.,2 neque sine favore excepta est, acceptioremque Procopius noster collega reddidit, qui patrio sermone latinae linguae Iignaris verba nostra interpretatus est. Wenn Aeneas etwa dem Prokop nicht schmeicheln wollte, so hätte seine lateinische Rede durch die böhmische Verdolmetschung nichts verloren, sondern vielmehr gewonnen. Derselbe Prokop machte auch den Ver- mittler in dem theologischen Gespräche zwischen dem Guberna- tor Georg und dem Gesandten des Kaisers, in welchem dieser lateinisch, jener aber nur böhmisch sprach. In dieser Epoche hatte die Kenntniß der böhmischen Spra- che bei den Mitwerbern um die böhmische Krone nicht geringen Einfluß auf ihre Wahl. Nach dem Tode K. Sigmunds (1438) erklärte sich eine mächtige Partei für den Bruder des polnischen Königs. Als nun die Gesandten der andern Partei die Ansprüche Albrechts bei dem Könige von Polen geltend zu machen suchten, gab ihnen dieser zur Antwort: die Polen und Böhmen hätten eine gemeinschaftliche Sprache, wären Völker einerlei Abstammung ; mit den Deutschen aber hätten die Böhmen nichts gemein. Polonis ac Bohemis vnam esse linguam, et vnam vtrique genti originem, cum Teutonicis nihil Bohemis esse commune. Aen. Sylv.3 Als die Stände (1440) dem Herzog von Baiern Albert/ die Krone antrugen, hatten sie wohl auf den Um- stand, daß er, am Hofe K. Wenzels ehemals erzogen, der böh- mischen Sprache nicht unkundig sei, Rücksicht genommen. Nach dem Tode Ladislaws (1458) ward die Wahl Georgs 1 Germania, cap. XLVII., ve vydání: Rerum germanicarum scrip- tores varii, I., Giessae, 1673, cap. XVIII., str. 232a. 2 Ve vydání „Aeneae Sylvii Piccolominei... Opera. Basileae 1551.“ str. 130. 3 Aeneae Sylvii Historia Bohemica, Cap. LV. Ve vydání „Aeneae Sylvii... opera. Basileae 1551", str. 125 A.
310 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 199/200/201 Sprachen (die deutsche und böhmische) verstanden hätten. (Pauci sunt inter Bohemos, saltem nobiles, qui non utramque noverint linguam).1 Dem sei, wie ihm wolle, so ist doch bei öffentlichen Verhandlungen, besonders unter K. Georg und Wla- dislaw, die böhmische Sprache immer häufiger, bei Landtagen und dem Landrechte fast ausschließend gebraucht worden. Auf dem Landtage zu Beneschau (1451) hatte Aeneas Syl- vius als Abgeordneter Kaiser Friedrichs seinen Vortrag zwar in lateinischer Sprache gemacht, allein Prokop von Rabenstein mußte seine Worte, da nicht alle Latein verstanden, böhmisch verdolmetschen. Verisimilis oratio visa, sagt er selbst hist. Boh. c. 58.,2 neque sine favore excepta est, acceptioremque Procopius noster collega reddidit, qui patrio sermone latinae linguae Iignaris verba nostra interpretatus est. Wenn Aeneas etwa dem Prokop nicht schmeicheln wollte, so hätte seine lateinische Rede durch die böhmische Verdolmetschung nichts verloren, sondern vielmehr gewonnen. Derselbe Prokop machte auch den Ver- mittler in dem theologischen Gespräche zwischen dem Guberna- tor Georg und dem Gesandten des Kaisers, in welchem dieser lateinisch, jener aber nur böhmisch sprach. In dieser Epoche hatte die Kenntniß der böhmischen Spra- che bei den Mitwerbern um die böhmische Krone nicht geringen Einfluß auf ihre Wahl. Nach dem Tode K. Sigmunds (1438) erklärte sich eine mächtige Partei für den Bruder des polnischen Königs. Als nun die Gesandten der andern Partei die Ansprüche Albrechts bei dem Könige von Polen geltend zu machen suchten, gab ihnen dieser zur Antwort: die Polen und Böhmen hätten eine gemeinschaftliche Sprache, wären Völker einerlei Abstammung ; mit den Deutschen aber hätten die Böhmen nichts gemein. Polonis ac Bohemis vnam esse linguam, et vnam vtrique genti originem, cum Teutonicis nihil Bohemis esse commune. Aen. Sylv.3 Als die Stände (1440) dem Herzog von Baiern Albert/ die Krone antrugen, hatten sie wohl auf den Um- stand, daß er, am Hofe K. Wenzels ehemals erzogen, der böh- mischen Sprache nicht unkundig sei, Rücksicht genommen. Nach dem Tode Ladislaws (1458) ward die Wahl Georgs 1 Germania, cap. XLVII., ve vydání: Rerum germanicarum scrip- tores varii, I., Giessae, 1673, cap. XVIII., str. 232a. 2 Ve vydání „Aeneae Sylvii Piccolominei... Opera. Basileae 1551.“ str. 130. 3 Aeneae Sylvii Historia Bohemica, Cap. LV. Ve vydání „Aeneae Sylvii... opera. Basileae 1551", str. 125 A.
Strana 311
201/202 Sprache und altern Literatur (1818) 311 auch durch einen geschriebenen Aufruf an die Böhmen einge- leitet. Er enthielt eine Sammlung von verschiedenen derben Stellen aus Dalimil, um die Deutschen in ein gehässiges Licht zu stellen." Nach Georgs Tode 1471 ward Wladislaw auf den böhmi- schen Thron erhoben, weil sich die böhmischen Stände, wie sie sich selbst in einer Antwort auf die Ansprüche des K. Mathias äußerten, von ihm als einem Polen unter andern auch verspra- chen, daß des böhmischen Volkes und der slawonischen Sprache Ruhm durch ihn erhöhet werden würde. Um das J. 1437 übersetzte M. Laurentius von Březowa die lateinisch abgefaßten PRIVILEGIEN DER NEUSTADT PRAG ins Böh- mische.2 Auch die Satzungen der prager Mahlerzunft wurden um diese Zeit (etwa 1430) aus dem Deutschen übersetzt.3 Ein Beweis, daß schon viele unter den Meistern kein Deutsch ver- stunden. Von nun an1 erscheinen auch übersetzungen der Iglauer und Kuttenberger Bergrechte." M. Paul židek billigt zwar den übertriebenen Eifer derjenigen nicht, die keinem Ausländer das Incolat gestatten, keine andere Sprache als die böhmische allein im Lande dulden wollten, indem er dafür hält, daß nicht durch eine Sprache, son- dern durch Verschiedenheit der Sprachen, Kleidungen und Men- schen das Wohl des Landes befördert werde. (Gednjm gazykem se newzdělá králowstwj, ale rozličnostj gazykůw, raucha a lidj.)5 Er billigt aber doch Karls IV. Satzungen, nach welchen bei Ge- richten alles böhmisch verhandelt werden soll, und räth selbst dazu, daß dem Ausländer, der nicht böhmisch lernen will, nicht erlaubt sein solle, Häuser zu kaufen. (Kterýž mělliby w ohyzdu českau řeč, že by se gj včiti nechtěl, ani swým dětem chtělby dopustiti, aby se včily česky, nemá se mu wěčně dopausstěti, domu kaupiti, zwlasstě w Praze.) Bei der königlichen Landtafel erhielt sich der ausschlie- Bende Gebrauch der lateinischen Sprache auch im XV. Jahr- hundert noch am längsten. Erst seit dem J. 1495 fing man an, die Bücher bei derselben in böhmischer Sprache zu verlegen, 1 Sebrání z kronik. Viz G III. 255 [346] č. 4 a pozn. 4. 2 Novoměstská privilegia. 3 Ustanovení malířů. 4 Právo královské a jihlavské. Viz G III. 257 [347] č. 5. 5 Spravovna II. 56, ve vydání Tobolkově (v. pozn. 2 ke G III. 198 [3091) str. 42 ř. 35—36. Spravovna II. 82, ve vydání Tobolkově str. 56 ř. 24—26. 6
201/202 Sprache und altern Literatur (1818) 311 auch durch einen geschriebenen Aufruf an die Böhmen einge- leitet. Er enthielt eine Sammlung von verschiedenen derben Stellen aus Dalimil, um die Deutschen in ein gehässiges Licht zu stellen." Nach Georgs Tode 1471 ward Wladislaw auf den böhmi- schen Thron erhoben, weil sich die böhmischen Stände, wie sie sich selbst in einer Antwort auf die Ansprüche des K. Mathias äußerten, von ihm als einem Polen unter andern auch verspra- chen, daß des böhmischen Volkes und der slawonischen Sprache Ruhm durch ihn erhöhet werden würde. Um das J. 1437 übersetzte M. Laurentius von Březowa die lateinisch abgefaßten PRIVILEGIEN DER NEUSTADT PRAG ins Böh- mische.2 Auch die Satzungen der prager Mahlerzunft wurden um diese Zeit (etwa 1430) aus dem Deutschen übersetzt.3 Ein Beweis, daß schon viele unter den Meistern kein Deutsch ver- stunden. Von nun an1 erscheinen auch übersetzungen der Iglauer und Kuttenberger Bergrechte." M. Paul židek billigt zwar den übertriebenen Eifer derjenigen nicht, die keinem Ausländer das Incolat gestatten, keine andere Sprache als die böhmische allein im Lande dulden wollten, indem er dafür hält, daß nicht durch eine Sprache, son- dern durch Verschiedenheit der Sprachen, Kleidungen und Men- schen das Wohl des Landes befördert werde. (Gednjm gazykem se newzdělá králowstwj, ale rozličnostj gazykůw, raucha a lidj.)5 Er billigt aber doch Karls IV. Satzungen, nach welchen bei Ge- richten alles böhmisch verhandelt werden soll, und räth selbst dazu, daß dem Ausländer, der nicht böhmisch lernen will, nicht erlaubt sein solle, Häuser zu kaufen. (Kterýž mělliby w ohyzdu českau řeč, že by se gj včiti nechtěl, ani swým dětem chtělby dopustiti, aby se včily česky, nemá se mu wěčně dopausstěti, domu kaupiti, zwlasstě w Praze.) Bei der königlichen Landtafel erhielt sich der ausschlie- Bende Gebrauch der lateinischen Sprache auch im XV. Jahr- hundert noch am längsten. Erst seit dem J. 1495 fing man an, die Bücher bei derselben in böhmischer Sprache zu verlegen, 1 Sebrání z kronik. Viz G III. 255 [346] č. 4 a pozn. 4. 2 Novoměstská privilegia. 3 Ustanovení malířů. 4 Právo královské a jihlavské. Viz G III. 257 [347] č. 5. 5 Spravovna II. 56, ve vydání Tobolkově (v. pozn. 2 ke G III. 198 [3091) str. 42 ř. 35—36. Spravovna II. 82, ve vydání Tobolkově str. 56 ř. 24—26. 6
Strana 312
312 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 202/203/204/395 worin die Mährer unter ihrem patriotischen/ Landeshauptmann Ctibor von Cimburg im J. 1480 den Böhmen vorgingen. Aber schon vom J. 1492 an haben wir gedruckte Landtagsschlüsse in böhmischer Sprache durch diese ganze Periode und bis auf die neuesten Zeiten herab. Der diplomatische Gebrauch der böhmi- schen Sprache erstreckte sich nicht bloß über Böhmen, Mähren und einen Theil von Schlesien, sondern auch über die polnischen Herzogthümer Zator und Auschwitz (Oswietjn), wo er sich vom J. 1481 bis 1559, wo nicht länger, erhielt. S. Hrn. Szaniecki’s Aufsatz de linguae Bohemicae sive Czechicae in Polonia usu diplomatico et forensi (Miscell. Cracov.1 fasc. II. 94 sq.) Aus einem Copiarium der Myszkowskischen Familie sind darin böhmische Urkunden zum Theile ganz, zum Theile verkürzt abgedruckt. Auf Sigillen, wenn gleich die lateinischen Aufschriften bis 1450 noch häufig im Gebrauche bleiben, liest man doch schon Namen mit böhmischen Flexionen und Präpositionen, z. B. S. Proczek z Kunstata bei einer Urkunde vom J. 1452 (Dobners Mon 2 IV. 436). Bei einer Urkunde vom J. 1482 sind unter sieben Sigillen sechs böhmische, und nur ein lateinisches, wenn gleich die Siegelstecher für P. d. i. Pečet, noch / immer S. d. i. Sigillum beibehielten; wiewohl S. auch für Sekret stehen könnte. Seltner sind noch die böhmischen Inschriften auf Steinen und Glocken. Der Stein vom J. 1437, der ehedem über dem Fen- ster der Frohnleichnamskirche auf dem Viehmarkte gegen Auf- gang eingemauert war, ist beim Einreißen der Kirche herabge- nommen, und nebst dem zweiten mit der lateinischen Inschrift der k. böhmischen Gesellschaft übergeben worden. Beide sind jetzt im Sale der Gesellschaft zu sehen.3 Die böhmische Inschrift lautet: Leta MCCCCXXXVII zrozkazanie Cziesarze Zigmunda a legatuow Basileyskych w tomto kostele ohlasseno Czesky, Latinsky, Vhersky a Niemecky. Že Czechowe a Morawane Tielo Bozie a krew pod dwogi zpusobu przigimagic gsu wierni krzestiane a prawi synowe cierkwe. 4Wegen der Seltenheit der böhmischen Inschriften auf I Jan Olrych Szaniecki (1783—1840). Miscellanea Cracoviensia. 2 Monumenta historica Boemiae. 3 Tyto památky Královská česká společnost nauk dnes již nemá. 4 Tento odstavec (od slov „Wegen der Seltenheit" až po slova „ent- ziffern werden“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 395 s označením „Zur S. 204“. 1
312 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 202/203/204/395 worin die Mährer unter ihrem patriotischen/ Landeshauptmann Ctibor von Cimburg im J. 1480 den Böhmen vorgingen. Aber schon vom J. 1492 an haben wir gedruckte Landtagsschlüsse in böhmischer Sprache durch diese ganze Periode und bis auf die neuesten Zeiten herab. Der diplomatische Gebrauch der böhmi- schen Sprache erstreckte sich nicht bloß über Böhmen, Mähren und einen Theil von Schlesien, sondern auch über die polnischen Herzogthümer Zator und Auschwitz (Oswietjn), wo er sich vom J. 1481 bis 1559, wo nicht länger, erhielt. S. Hrn. Szaniecki’s Aufsatz de linguae Bohemicae sive Czechicae in Polonia usu diplomatico et forensi (Miscell. Cracov.1 fasc. II. 94 sq.) Aus einem Copiarium der Myszkowskischen Familie sind darin böhmische Urkunden zum Theile ganz, zum Theile verkürzt abgedruckt. Auf Sigillen, wenn gleich die lateinischen Aufschriften bis 1450 noch häufig im Gebrauche bleiben, liest man doch schon Namen mit böhmischen Flexionen und Präpositionen, z. B. S. Proczek z Kunstata bei einer Urkunde vom J. 1452 (Dobners Mon 2 IV. 436). Bei einer Urkunde vom J. 1482 sind unter sieben Sigillen sechs böhmische, und nur ein lateinisches, wenn gleich die Siegelstecher für P. d. i. Pečet, noch / immer S. d. i. Sigillum beibehielten; wiewohl S. auch für Sekret stehen könnte. Seltner sind noch die böhmischen Inschriften auf Steinen und Glocken. Der Stein vom J. 1437, der ehedem über dem Fen- ster der Frohnleichnamskirche auf dem Viehmarkte gegen Auf- gang eingemauert war, ist beim Einreißen der Kirche herabge- nommen, und nebst dem zweiten mit der lateinischen Inschrift der k. böhmischen Gesellschaft übergeben worden. Beide sind jetzt im Sale der Gesellschaft zu sehen.3 Die böhmische Inschrift lautet: Leta MCCCCXXXVII zrozkazanie Cziesarze Zigmunda a legatuow Basileyskych w tomto kostele ohlasseno Czesky, Latinsky, Vhersky a Niemecky. Že Czechowe a Morawane Tielo Bozie a krew pod dwogi zpusobu przigimagic gsu wierni krzestiane a prawi synowe cierkwe. 4Wegen der Seltenheit der böhmischen Inschriften auf I Jan Olrych Szaniecki (1783—1840). Miscellanea Cracoviensia. 2 Monumenta historica Boemiae. 3 Tyto památky Královská česká společnost nauk dnes již nemá. 4 Tento odstavec (od slov „Wegen der Seltenheit" až po slova „ent- ziffern werden“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 395 s označením „Zur S. 204“. 1
Strana 313
395/204/205/401/402/205 Sprache und altern Literatur (1818) 313 Steinen ist diejenige vom J. 1475 hier nachzuholen, welcher Schaller in der Beschreibung von Prag, B. 3,1 S. 538 er- wähnt, und die er zum Theile, so weit sie zu lesen war, mit- theilte.2 Aber auch wir können sie zur Zeit nicht vollständiger geben, hoffen aber doch, daß wir sie mit Hülfe sehr scharfer Augen einst ganz entziffern werden. Von böhmischen Grabschriften kenne ich keine, die über / die Hälfte des XV. Jahrhunderts hinaufreichte. Selbst die Grab- schrift der Kunka von Sternberg, der ersten Frau des Statt- halters Georg von Podiebrad, ist lateinisch abgefaßt. Doch ste- hen zu Ende derselben die böhmischen Worte: Byla gest chu- dych Mati, milowala wsse dobre Pannj Evka Kunka Sstern- berg, wie sie! auf einer hölzernen Tafel an der Wand in der Pfarrkirche zu Podiebrad noch zu lesen sind, mit der falschen Jahrzahl MCCCCLVIII. XIII. die Octobris." Es muß nach Lupa- cius4 und Weleslawin5 auf dem Grabstein, den man später un- richtig copirte, das J. 1449 und der XIX. November gestanden haben, weil sich beide auf die Inschrift berufen. Nach6 einer andern bessern Copie der Tafel zu Podiebrad I ist für MCCCCLVIII. XIII. die zu lesen MCCCCXLVIIII. XIIII. die. — Aber I immer noch October, wofür beim Lupacius und Weleslawin der XIX. November vorkommt. Von den böhmischen Worten wiederholet Weleslawin, doch mit einer kleinen Veränderung, nur folgende: Byla chu- dých máti a milowala wssecko dobre. Die lateinische Inschrift beim Lupacius weicht nur in Kleinigkeiten von der jetzigen Tafel ab. Inschriften in böhmischer Sprache auf Glocken sind vor der Mitte des fünfzehnten Jahrhunderts nicht zu finden. Die älteste mir bekannte Glocke mit lateinischer und böh- 1 Prag 1796. Úplný název díla viz v pozn. 2. ke G III. 300 [375]. 2 Leta Božieho MCCCCLXXV dwaczateho Miesicze Zaržj za krale Cžeskeho Wladislawa IV. nayjasnegssyho z Milosti Božy — — Miesstianu a Obcze nakladem etc. etc.“. 3 V Mus. výt. Dobrovský LVIII. XIII. podtrhl a pod textem napsal: XLVIIII. XIIII. 4 XIX. Novemb. („A. D. 1449. obiit... Domina Cunegundis a Ster- neberga, uxor ...D. Georgij a Cunstat et Podiebrad... Inser: Sepulta in templo Podiebradij oppidi". 5 Kalendář historický. 6 Tento odstavec (od slov „Nach einer andern" až po slova „No- vember vorkommt“) otiskl Dobrovský teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 401—402 s označením: „S. 205. Z. 3."
395/204/205/401/402/205 Sprache und altern Literatur (1818) 313 Steinen ist diejenige vom J. 1475 hier nachzuholen, welcher Schaller in der Beschreibung von Prag, B. 3,1 S. 538 er- wähnt, und die er zum Theile, so weit sie zu lesen war, mit- theilte.2 Aber auch wir können sie zur Zeit nicht vollständiger geben, hoffen aber doch, daß wir sie mit Hülfe sehr scharfer Augen einst ganz entziffern werden. Von böhmischen Grabschriften kenne ich keine, die über / die Hälfte des XV. Jahrhunderts hinaufreichte. Selbst die Grab- schrift der Kunka von Sternberg, der ersten Frau des Statt- halters Georg von Podiebrad, ist lateinisch abgefaßt. Doch ste- hen zu Ende derselben die böhmischen Worte: Byla gest chu- dych Mati, milowala wsse dobre Pannj Evka Kunka Sstern- berg, wie sie! auf einer hölzernen Tafel an der Wand in der Pfarrkirche zu Podiebrad noch zu lesen sind, mit der falschen Jahrzahl MCCCCLVIII. XIII. die Octobris." Es muß nach Lupa- cius4 und Weleslawin5 auf dem Grabstein, den man später un- richtig copirte, das J. 1449 und der XIX. November gestanden haben, weil sich beide auf die Inschrift berufen. Nach6 einer andern bessern Copie der Tafel zu Podiebrad I ist für MCCCCLVIII. XIII. die zu lesen MCCCCXLVIIII. XIIII. die. — Aber I immer noch October, wofür beim Lupacius und Weleslawin der XIX. November vorkommt. Von den böhmischen Worten wiederholet Weleslawin, doch mit einer kleinen Veränderung, nur folgende: Byla chu- dých máti a milowala wssecko dobre. Die lateinische Inschrift beim Lupacius weicht nur in Kleinigkeiten von der jetzigen Tafel ab. Inschriften in böhmischer Sprache auf Glocken sind vor der Mitte des fünfzehnten Jahrhunderts nicht zu finden. Die älteste mir bekannte Glocke mit lateinischer und böh- 1 Prag 1796. Úplný název díla viz v pozn. 2. ke G III. 300 [375]. 2 Leta Božieho MCCCCLXXV dwaczateho Miesicze Zaržj za krale Cžeskeho Wladislawa IV. nayjasnegssyho z Milosti Božy — — Miesstianu a Obcze nakladem etc. etc.“. 3 V Mus. výt. Dobrovský LVIII. XIII. podtrhl a pod textem napsal: XLVIIII. XIIII. 4 XIX. Novemb. („A. D. 1449. obiit... Domina Cunegundis a Ster- neberga, uxor ...D. Georgij a Cunstat et Podiebrad... Inser: Sepulta in templo Podiebradij oppidi". 5 Kalendář historický. 6 Tento odstavec (od slov „Nach einer andern" až po slova „No- vember vorkommt“) otiskl Dobrovský teprve v „Berichtigungen" ke G III. na str. 401—402 s označením: „S. 205. Z. 3."
Strana 314
Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 205/206/207 314 mischer1 Inschrift hängt auf dem Glockenthurme zu Wepřek im Rakonitzer Kreise. Sie lautet: Anno domyny MCCCCLVI pane boze racz zd. zd ist wohl nichts anders als zdařiti. Auf der kleinern Glocke zu Piečin, einem Dorfe der Senftenber- ger Herrschaft, ist doch schon mehr zu lesen: W Wegmeno pana gezu krista slit ab anno D. MCCCCLX. I Die dritte unter den ältesten Glocken mit böhmischen In- schriften mag die Třiblitzer vom J. 1467 im leutmeritzer Kreise, und die vierte die Glocke zu Wysoka im kauřimer Kreise sein, die Andreas (Wondřeg) Ptaček, ein berühmter Glockengießer zu Kuttenberg, 1472 gegossen, der doch sonst noch später auf seine Glocken lateinische Inschriften setzte. Von dem Prager Kannengießer Hanusch führt Hr. Dlabač in seinem Künstler-Lexikon? 3 Glocken an, eine vom Jahre 1483, zwei vom J. 1489. Ich kann noch zwei andere nennen, die Teplitzer vom J. 1482, und die Malotitzer auf der Herrschaft Za- smuk vom J. 1491. Alle fünf hat Meister Hanusch mit böhmi- schen Aufschriften versehen, wenn gleich andere Meister zu gleicher Zeit und später die lateinischen vorziehen. Im Vorbei- gehen muß ich ein Versehen in Bienenbergs Alterthü- mern St. 3.3 S. 1124 rügen. Auf der Glocke an der Schloßkirche zu Schwarzkosteletz ist das Datum nicht 1449, sondern 1499. Er sah XC für XL an, wie ich mich an Ort und Stelle über- zeugt habe. Noch verdächtiger ist mir bei ihm5 S. 1646 das Da- tum 1435 auf einer Glocke zu Miletin, da die Inschrift selbst ein späteres Alter verräth. Wahrscheinlich ist hier 1535 an- /statt 1435 zu lesen. Viel weniger darf ich besorgen, daß man gegen mich aus Schaller" die Glocke zu Ondřegow im Kauřimer Kreise, auf welcher nach der lateinisch angegebenen Jahrzahl 1416 noch die böhmischen Worte Petr Kotlaržs Pražan stehen, anführen wird, indem zu vermuthen ist, daß der Kannen- gießer Peter, der im J. 1511 den Taufbrunnen zu Wrbno goß, derselbe Meister, folglich das Datum 1416 unrichtig sei. 1 Dobrovský tiskovou chybou: bömischer. 2 I. (Prag, 1815) str. 562. 3 Versuch über einige merkwürdige Alterthümer im Kö- nigreich Böhmen. Drittes Stück. Prag, 1785. 4 Dobrovský chybně: 164. 5 Rovněž Drittes Stück uvedeného spisu. 6 Dobrovský chybně: 112. Jaroslaus Schaller: Topographie des Königreichs Böhmen. X. (1788), str. 156. 8 Dobrovský: Konwarz. Schaller: Kotlarž.
Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 205/206/207 314 mischer1 Inschrift hängt auf dem Glockenthurme zu Wepřek im Rakonitzer Kreise. Sie lautet: Anno domyny MCCCCLVI pane boze racz zd. zd ist wohl nichts anders als zdařiti. Auf der kleinern Glocke zu Piečin, einem Dorfe der Senftenber- ger Herrschaft, ist doch schon mehr zu lesen: W Wegmeno pana gezu krista slit ab anno D. MCCCCLX. I Die dritte unter den ältesten Glocken mit böhmischen In- schriften mag die Třiblitzer vom J. 1467 im leutmeritzer Kreise, und die vierte die Glocke zu Wysoka im kauřimer Kreise sein, die Andreas (Wondřeg) Ptaček, ein berühmter Glockengießer zu Kuttenberg, 1472 gegossen, der doch sonst noch später auf seine Glocken lateinische Inschriften setzte. Von dem Prager Kannengießer Hanusch führt Hr. Dlabač in seinem Künstler-Lexikon? 3 Glocken an, eine vom Jahre 1483, zwei vom J. 1489. Ich kann noch zwei andere nennen, die Teplitzer vom J. 1482, und die Malotitzer auf der Herrschaft Za- smuk vom J. 1491. Alle fünf hat Meister Hanusch mit böhmi- schen Aufschriften versehen, wenn gleich andere Meister zu gleicher Zeit und später die lateinischen vorziehen. Im Vorbei- gehen muß ich ein Versehen in Bienenbergs Alterthü- mern St. 3.3 S. 1124 rügen. Auf der Glocke an der Schloßkirche zu Schwarzkosteletz ist das Datum nicht 1449, sondern 1499. Er sah XC für XL an, wie ich mich an Ort und Stelle über- zeugt habe. Noch verdächtiger ist mir bei ihm5 S. 1646 das Da- tum 1435 auf einer Glocke zu Miletin, da die Inschrift selbst ein späteres Alter verräth. Wahrscheinlich ist hier 1535 an- /statt 1435 zu lesen. Viel weniger darf ich besorgen, daß man gegen mich aus Schaller" die Glocke zu Ondřegow im Kauřimer Kreise, auf welcher nach der lateinisch angegebenen Jahrzahl 1416 noch die böhmischen Worte Petr Kotlaržs Pražan stehen, anführen wird, indem zu vermuthen ist, daß der Kannen- gießer Peter, der im J. 1511 den Taufbrunnen zu Wrbno goß, derselbe Meister, folglich das Datum 1416 unrichtig sei. 1 Dobrovský tiskovou chybou: bömischer. 2 I. (Prag, 1815) str. 562. 3 Versuch über einige merkwürdige Alterthümer im Kö- nigreich Böhmen. Drittes Stück. Prag, 1785. 4 Dobrovský chybně: 164. 5 Rovněž Drittes Stück uvedeného spisu. 6 Dobrovský chybně: 112. Jaroslaus Schaller: Topographie des Königreichs Böhmen. X. (1788), str. 156. 8 Dobrovský: Konwarz. Schaller: Kotlarž.
Strana 315
207/208/209 Sprache und ältern Literatur (1818) 315 Mit dem Bücherdrucke, als dem schicklichsten Mittel, die Copien zu Hunderten auf einmal zu vervielfältigen, machten sich die Böhmen sehr frühe bekannt. Doch gibt es erst seit dem J. 1487 eine bleibende Druckerei in Prag. Was früher herauskam, mögen wandernde Künstler gedruckt haben. Ein solcher war wahrscheinlich der Buchdrucker, der zu Pilsen die Statuta Ernesti 1476 druckte. Uber den Erstling der böhmischen ge- druckten Bücher ist ehedem gestritten worden. Der zweideuti- gen Formel wegen läßt sichs nicht behaupten, daß die troja- nische Geschichte schon 1468 gedruckt worden. S. meine Ab- handlung über die Einführung und Verbreitung der Buchdruck- erkunst in Böhmen, in den Abhandl. einer Privatgesell. B. V. S. 228. ff. Das erste sichere Datum ist das J. 1475, in welchem das böhmische neue Testament ans Licht trat. Ungar's neue Bei- träge zur alten Geschichte der Buchdruckerkunst (in den Neuen Abhandl. der k. böhm. Gesell. der Wiss. B. II. S. 195. ff.) ge- währen zwar eine schöne Übersicht aller älteren damals bekann- ten Daten bis 1500. Doch werden wir unten einige neu entdeckte Daten nachtragen. Der Einfluß des Lateins, aus welchem man häufiger über- setzte, auf die Bildung und den Periodenbau der böhmischen Sprache wird zu Ende des 15ten Jahrhunderts immer sichtba- rer. Dieß erhellet vor andern aus den Übersetzungen des Gregor Hruby von Gelenj, und des Viktorin Cornelius von Wssehrd, die ihren Geist durch die alten klassischen Schriftsteller gebil- det hatten. Die ersten Versuche waren nach dem damals herr- schenden Geschmacke freilich nur Erbauungsbücher. Man ging aber in der Folge auch weiter. Wssehrd widmete eine seiner Übersetzungen, nämlich die Rede des H. CHRYSOSTOMUS VON DER BESSERUNG EINES GEFALLENEN,1 dem Priester Gira im J. 1495. Mit Eifer und Würde spricht er in der Zueignung von den Vor- zügen seiner Muttersprache, von den ! Mitteln ihrer weitern Ausbildung, von seinem Vorsatze, künftig alles lieber in der böhmischen als lateinischen Sprache zu schreiben. Auch als Probe seines nach dem Latein gebildeten Styls mögen hier seine Worte unverändert (doch nicht ganz nach der noch sehr unbe- stimmten Orthographie) stehen: Kteréhož (den Chrysostomus) sem y z té také přjčiny rád wyložil: aby se gazyk náš český y tudy ssjřil, sslechtil a rozmáhal. Neb nenie tak vzký, ani tak nehladký 1 Knihy o napravení padlého sv. Jana Zlatoústého.
207/208/209 Sprache und ältern Literatur (1818) 315 Mit dem Bücherdrucke, als dem schicklichsten Mittel, die Copien zu Hunderten auf einmal zu vervielfältigen, machten sich die Böhmen sehr frühe bekannt. Doch gibt es erst seit dem J. 1487 eine bleibende Druckerei in Prag. Was früher herauskam, mögen wandernde Künstler gedruckt haben. Ein solcher war wahrscheinlich der Buchdrucker, der zu Pilsen die Statuta Ernesti 1476 druckte. Uber den Erstling der böhmischen ge- druckten Bücher ist ehedem gestritten worden. Der zweideuti- gen Formel wegen läßt sichs nicht behaupten, daß die troja- nische Geschichte schon 1468 gedruckt worden. S. meine Ab- handlung über die Einführung und Verbreitung der Buchdruck- erkunst in Böhmen, in den Abhandl. einer Privatgesell. B. V. S. 228. ff. Das erste sichere Datum ist das J. 1475, in welchem das böhmische neue Testament ans Licht trat. Ungar's neue Bei- träge zur alten Geschichte der Buchdruckerkunst (in den Neuen Abhandl. der k. böhm. Gesell. der Wiss. B. II. S. 195. ff.) ge- währen zwar eine schöne Übersicht aller älteren damals bekann- ten Daten bis 1500. Doch werden wir unten einige neu entdeckte Daten nachtragen. Der Einfluß des Lateins, aus welchem man häufiger über- setzte, auf die Bildung und den Periodenbau der böhmischen Sprache wird zu Ende des 15ten Jahrhunderts immer sichtba- rer. Dieß erhellet vor andern aus den Übersetzungen des Gregor Hruby von Gelenj, und des Viktorin Cornelius von Wssehrd, die ihren Geist durch die alten klassischen Schriftsteller gebil- det hatten. Die ersten Versuche waren nach dem damals herr- schenden Geschmacke freilich nur Erbauungsbücher. Man ging aber in der Folge auch weiter. Wssehrd widmete eine seiner Übersetzungen, nämlich die Rede des H. CHRYSOSTOMUS VON DER BESSERUNG EINES GEFALLENEN,1 dem Priester Gira im J. 1495. Mit Eifer und Würde spricht er in der Zueignung von den Vor- zügen seiner Muttersprache, von den ! Mitteln ihrer weitern Ausbildung, von seinem Vorsatze, künftig alles lieber in der böhmischen als lateinischen Sprache zu schreiben. Auch als Probe seines nach dem Latein gebildeten Styls mögen hier seine Worte unverändert (doch nicht ganz nach der noch sehr unbe- stimmten Orthographie) stehen: Kteréhož (den Chrysostomus) sem y z té také přjčiny rád wyložil: aby se gazyk náš český y tudy ssjřil, sslechtil a rozmáhal. Neb nenie tak vzký, ani tak nehladký 1 Knihy o napravení padlého sv. Jana Zlatoústého.
Strana 316
316 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 209/210/211 gakož se některým zdá. Hognost a bohatstwie geho z toho můž poznáno býti, že cožkoli řecky, cožkoli latinie, o niemčinie nic nynie neprawjm, můž powiedieno býti to též y česky. A nenie tiech knih žádných řeckých ani latinských leč bych se gá milostj gazyka swého pogat sa mýlil, aby w český obraceny býti ne- mohly. Co se pak hladkosti geho dotýče: newiem by tak wý- mluwnie, tak ozdobnie, tak lahodnie wssecko gazykem českým powiedieno býti nemohlo, gako řeckým nebo latinským, bychom se toliko snažili a gedni mimo druhé chwátali, abychom geg wy- zdwihali, tudiežby gazyk český hogný, mnohý, wytřeny a sebe swietlegssj widien býti mohl y pulerowaniegssj. Niemcy, gichž gazyk tak drstnatý, tak dreptawý, a tak nerozumný gest, že geden z druhým mlu/wie niemec z niemcem, sobie častokrát ne- rozumiewagj, a wssak geg nassemu na potupu ssjřie a tru: tak že y latinská slowa wen wtrussugj, aby wždy gazyk gich byl dostatečniegssj a hogniegssj, a čehož doma nemagj, v susedůw ač dobře dalekých wypogčugj: A giž témieř wssecky knihy po- hanské y křestianské z latinských, geden gazyk druhým wy- kladagjc, niemecké su včinili, kdež my snad gesstie žádných ne- mámy.1 Er stellt nun das Beispiel der Deutschen, ihren Eifer, durch Übersetzungen alter heidnischer und christlicher Schrif- ten die Laien aufzuklären, den Böhmen zur Nachahmung dar. Da die Chaldäer, Egyptier, Griechen, Römer, Moyses und Chris- tus in ihrer Muttersprache geschrieben und gelehrt hätten, so sollten dieß auch die Böhmen thun. My sami, fährt er nun fort, latinským gazykem filozofugic latinie, aby nám žádný ne- rozumiel, wiečnie mluwiti budem? A cyziemu gazyku se včiec, nic latinjkům tjm nepřidaduc, swůg gazyk geho zanetbagic tla- čiti budem? A budu nás w tom Laicy domácý mudřegssj, kteřjž buďto kronyky, budto swu mudrost: gako ptačj radu y giné knihy mnohé pissjce swým gazykem českým ne cyzým su psáti chtieli, aby ne sami sobie, ale wssem wůbec I pracowali, ktož česky rozumiegj. A sami my ze wssech národůw budem, kteřjž swůg gazyk přirozený, dobrý, vsslechtilý, rozumný, ozdobný, bo- hatý a hogný, nám od boha daný potupic, latinsky nebo niemecky, obogjm newdiek, sobie k posmiechu zdieláwati budem? Gá pak giných nechage: o sobie nynie mluwiti budu z giných se ne wsse- tečnie wytrhna. Ačkoli také bych mohl latinie snad, tak gako ginj mnie rownj psáti, ale wieda že sem Čech, chcy se latinie 1 Ve vydání K. J. Erbena (Výbor z literatury české, II., 1868) 1043 ř. 19 — 1044 ř. 14.
316 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 209/210/211 gakož se některým zdá. Hognost a bohatstwie geho z toho můž poznáno býti, že cožkoli řecky, cožkoli latinie, o niemčinie nic nynie neprawjm, můž powiedieno býti to též y česky. A nenie tiech knih žádných řeckých ani latinských leč bych se gá milostj gazyka swého pogat sa mýlil, aby w český obraceny býti ne- mohly. Co se pak hladkosti geho dotýče: newiem by tak wý- mluwnie, tak ozdobnie, tak lahodnie wssecko gazykem českým powiedieno býti nemohlo, gako řeckým nebo latinským, bychom se toliko snažili a gedni mimo druhé chwátali, abychom geg wy- zdwihali, tudiežby gazyk český hogný, mnohý, wytřeny a sebe swietlegssj widien býti mohl y pulerowaniegssj. Niemcy, gichž gazyk tak drstnatý, tak dreptawý, a tak nerozumný gest, že geden z druhým mlu/wie niemec z niemcem, sobie častokrát ne- rozumiewagj, a wssak geg nassemu na potupu ssjřie a tru: tak že y latinská slowa wen wtrussugj, aby wždy gazyk gich byl dostatečniegssj a hogniegssj, a čehož doma nemagj, v susedůw ač dobře dalekých wypogčugj: A giž témieř wssecky knihy po- hanské y křestianské z latinských, geden gazyk druhým wy- kladagjc, niemecké su včinili, kdež my snad gesstie žádných ne- mámy.1 Er stellt nun das Beispiel der Deutschen, ihren Eifer, durch Übersetzungen alter heidnischer und christlicher Schrif- ten die Laien aufzuklären, den Böhmen zur Nachahmung dar. Da die Chaldäer, Egyptier, Griechen, Römer, Moyses und Chris- tus in ihrer Muttersprache geschrieben und gelehrt hätten, so sollten dieß auch die Böhmen thun. My sami, fährt er nun fort, latinským gazykem filozofugic latinie, aby nám žádný ne- rozumiel, wiečnie mluwiti budem? A cyziemu gazyku se včiec, nic latinjkům tjm nepřidaduc, swůg gazyk geho zanetbagic tla- čiti budem? A budu nás w tom Laicy domácý mudřegssj, kteřjž buďto kronyky, budto swu mudrost: gako ptačj radu y giné knihy mnohé pissjce swým gazykem českým ne cyzým su psáti chtieli, aby ne sami sobie, ale wssem wůbec I pracowali, ktož česky rozumiegj. A sami my ze wssech národůw budem, kteřjž swůg gazyk přirozený, dobrý, vsslechtilý, rozumný, ozdobný, bo- hatý a hogný, nám od boha daný potupic, latinsky nebo niemecky, obogjm newdiek, sobie k posmiechu zdieláwati budem? Gá pak giných nechage: o sobie nynie mluwiti budu z giných se ne wsse- tečnie wytrhna. Ačkoli také bych mohl latinie snad, tak gako ginj mnie rownj psáti, ale wieda že sem Čech, chcy se latinie 1 Ve vydání K. J. Erbena (Výbor z literatury české, II., 1868) 1043 ř. 19 — 1044 ř. 14.
Strana 317
211/212 Sprache und altern Literatur (1818) 317 včiti, ale česky y psáti y mluwiti:1 aniž mi se zdá tak swu řeč při- rozenau w nenáwisti mieti, ačkoli někteřj se za ni stydje, a tak gie nemilowati, abych wsseho cožbych koli psáti chtiel, českým ga- zykem radiegie nežli latinským nepsal." Dieser patriotische Entschluß, alles in böhmischer Spra- che zu schreiben, und diese nachdrückliche Empfehlung der Muttersprache blieben auch bei andern nicht ohne Wirkung. §. 14. Denkmahle aus dem 15. Jahrhundert. a) Ganze Bibeln. Zu den Handschriften von ganzen Bibeln rechne ich auch diejenigen Exemplare, die meh-frere biblische Bücher enthalten, wo also zu vermuthen ist, daß die abgängigen Theile durch Zu- fall verloren gingen. Bisher sind mir folgende bekannt: 1. Die Leskowetzische zu Dresden in Fol. auf Pergamen." S. meinen Aufsatz Über den ersten Text der böhmischen Bibel- übersetzung in den Neuern Abhandl. der k. böhm. Gesellschaft B. III. S. 240. 2. Die Bibel in der bischöflichen Bibliothek zu Leutmeritz in zwei großen Foliobänden auf Pergamen vom J. 1411, und der dritte dazu gehörige Band vom J. 1414 im gräfl. Wratislawischen Archiv zu Prag sind von der Hand eines Schreibers, des Mathias von Prag.4 Diese prächtige Bibel, deren sich der König nicht schämen dürfte, ist mit ganz besonderm Fleiße revidirt worden, so zwar, daß alle Glossen, die im alten Texte häufig vorkom- men, roth unterstrichen sind. 3. Die Olmützer auf der Bibliothek des Lyceums in zwei Foliobänden auf Pergamen vom J. 1417. 4. Die mit glagolitischen Lettern von den slawischen Be- 1 Dobrovský: česky psáti y mluwiti; v G II. 165 [145]: česky y psati y mluwiti; v Erbenově vydání (v. v.): česky i psáti i mluviti. 2 V Erbenově vydání (v. v.) 1047 ř. 12 — 1048 ř. 16. — Dobrovský: čožbych koli psáti. 3 Leskovecká (Drážďanská). Shořela r. 1914 při obléhání belgického města Lovaně; viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české, 2. vyd., I. (1929), str. 404—405. 4 Zmrzlíkovská (Litoměřická). 5 Olomoucká.
211/212 Sprache und altern Literatur (1818) 317 včiti, ale česky y psáti y mluwiti:1 aniž mi se zdá tak swu řeč při- rozenau w nenáwisti mieti, ačkoli někteřj se za ni stydje, a tak gie nemilowati, abych wsseho cožbych koli psáti chtiel, českým ga- zykem radiegie nežli latinským nepsal." Dieser patriotische Entschluß, alles in böhmischer Spra- che zu schreiben, und diese nachdrückliche Empfehlung der Muttersprache blieben auch bei andern nicht ohne Wirkung. §. 14. Denkmahle aus dem 15. Jahrhundert. a) Ganze Bibeln. Zu den Handschriften von ganzen Bibeln rechne ich auch diejenigen Exemplare, die meh-frere biblische Bücher enthalten, wo also zu vermuthen ist, daß die abgängigen Theile durch Zu- fall verloren gingen. Bisher sind mir folgende bekannt: 1. Die Leskowetzische zu Dresden in Fol. auf Pergamen." S. meinen Aufsatz Über den ersten Text der böhmischen Bibel- übersetzung in den Neuern Abhandl. der k. böhm. Gesellschaft B. III. S. 240. 2. Die Bibel in der bischöflichen Bibliothek zu Leutmeritz in zwei großen Foliobänden auf Pergamen vom J. 1411, und der dritte dazu gehörige Band vom J. 1414 im gräfl. Wratislawischen Archiv zu Prag sind von der Hand eines Schreibers, des Mathias von Prag.4 Diese prächtige Bibel, deren sich der König nicht schämen dürfte, ist mit ganz besonderm Fleiße revidirt worden, so zwar, daß alle Glossen, die im alten Texte häufig vorkom- men, roth unterstrichen sind. 3. Die Olmützer auf der Bibliothek des Lyceums in zwei Foliobänden auf Pergamen vom J. 1417. 4. Die mit glagolitischen Lettern von den slawischen Be- 1 Dobrovský: česky psáti y mluwiti; v G II. 165 [145]: česky y psati y mluwiti; v Erbenově vydání (v. v.): česky i psáti i mluviti. 2 V Erbenově vydání (v. v.) 1047 ř. 12 — 1048 ř. 16. — Dobrovský: čožbych koli psáti. 3 Leskovecká (Drážďanská). Shořela r. 1914 při obléhání belgického města Lovaně; viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české, 2. vyd., I. (1929), str. 404—405. 4 Zmrzlíkovská (Litoměřická). 5 Olomoucká.
Strana 318
318 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 212/213/396/213 nediktinern im Kloster Emaus im J. 1416 geschriebene Bibel," auf Pergamen in Fol. Sie bestand aus mehrern Bänden, wovon der I zweite, der im J. 1541 auf das neustädter Rathhaus nieder- legt ward, sich nun in der öffentlichen Bibliothek befindet." S. Lit. Mag. St. II. 32.3/ Daß4 der 3te von den übrigen nicht mehr vorhandenen Bänden der böhmischen Bibel, welche die Mönche des slawonischen Klosters in Emaus mit glagolitischen Buch- staben 1416 abgeschrieben haben, zum Einbinden anderer Bü- cher verbraucht worden ist, beweist ein Fragment von 2 Blatt, das der sel. Prof. Steinsky in Prag besaß.5 Sieh Slovanka" S. 224./ Nur diese vier Handschriften enthalten die älteste Re- cension der böhmischen übersetzung, worauf bald eine zweite, dann eine dritte und vierte folgte. 5. Die Olmützer in einem Foliobande auf Pergamen ohne Jahrzahl." Nach der Genesis ist Hussens kurze Auslegung der Zehngebote angehängt. Die Orthographie dieser Bibel ist nach Hussens Alphabete eingerichtet. 6. Eine Handschrift auf Papier in Folio, die ich besitze." Von dem 1sten Buche Esdrä an enthält sie alle übrigen Bücher des alten Testaments, das Buch Job und die Psalmen ausge- nommen. 7. Die Leutmeritzer kleinere Bibel in einem Bande auf Pergamen vom J. 1429.9 8. Eine Handschrift auf Pergamen in Folio, die der sel. Doktor Czarda aus Mähren erhielt. Sie enthält alle Bücher des alten Testaments, die in der Vulgata vor den Psalmen stehen.1° 9. Die Bibel in 8. auf Pergamen, die eine taboritische Mül- lerin geschrieben haben soll.11 S. Lit. Mag. II. 43.12 1 Emauzská (česká hlaholská). 2 TrČ 1. 3 č. 4. 4 Tento passus (od slov „Daſ der 3te“ až po slova „Slovanka S. 224.") otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 396 s označením: „Zur S. 212.“ 5 Dnes nezvěstný. 6 [Erste Lieferung] Prag 1814. 7 Druhá Olomoucká. 8 Dnes v knihovně Národního musea v Praze. Bartoš I. 969. 9 Druhá Litoměřická. 10 Starý zákon neúplný Čardův. 11 Táborská. — Tr Č 10. 12 —44 č. 10.
318 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 212/213/396/213 nediktinern im Kloster Emaus im J. 1416 geschriebene Bibel," auf Pergamen in Fol. Sie bestand aus mehrern Bänden, wovon der I zweite, der im J. 1541 auf das neustädter Rathhaus nieder- legt ward, sich nun in der öffentlichen Bibliothek befindet." S. Lit. Mag. St. II. 32.3/ Daß4 der 3te von den übrigen nicht mehr vorhandenen Bänden der böhmischen Bibel, welche die Mönche des slawonischen Klosters in Emaus mit glagolitischen Buch- staben 1416 abgeschrieben haben, zum Einbinden anderer Bü- cher verbraucht worden ist, beweist ein Fragment von 2 Blatt, das der sel. Prof. Steinsky in Prag besaß.5 Sieh Slovanka" S. 224./ Nur diese vier Handschriften enthalten die älteste Re- cension der böhmischen übersetzung, worauf bald eine zweite, dann eine dritte und vierte folgte. 5. Die Olmützer in einem Foliobande auf Pergamen ohne Jahrzahl." Nach der Genesis ist Hussens kurze Auslegung der Zehngebote angehängt. Die Orthographie dieser Bibel ist nach Hussens Alphabete eingerichtet. 6. Eine Handschrift auf Papier in Folio, die ich besitze." Von dem 1sten Buche Esdrä an enthält sie alle übrigen Bücher des alten Testaments, das Buch Job und die Psalmen ausge- nommen. 7. Die Leutmeritzer kleinere Bibel in einem Bande auf Pergamen vom J. 1429.9 8. Eine Handschrift auf Pergamen in Folio, die der sel. Doktor Czarda aus Mähren erhielt. Sie enthält alle Bücher des alten Testaments, die in der Vulgata vor den Psalmen stehen.1° 9. Die Bibel in 8. auf Pergamen, die eine taboritische Mül- lerin geschrieben haben soll.11 S. Lit. Mag. II. 43.12 1 Emauzská (česká hlaholská). 2 TrČ 1. 3 č. 4. 4 Tento passus (od slov „Daſ der 3te“ až po slova „Slovanka S. 224.") otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 396 s označením: „Zur S. 212.“ 5 Dnes nezvěstný. 6 [Erste Lieferung] Prag 1814. 7 Druhá Olomoucká. 8 Dnes v knihovně Národního musea v Praze. Bartoš I. 969. 9 Druhá Litoměřická. 10 Starý zákon neúplný Čardův. 11 Táborská. — Tr Č 10. 12 —44 č. 10.
Strana 319
214/215 Sprache und altern Literatur (1818) 319 10. Die ganze Bibel auf Pergamen in Folio in der fürstli- chen Bibliothek zu Nikolsburg in Mähren.1 11. Eine zweite daselbst.2 12. Die Bočkische Bibel zu Stockholm auf Pergamen in zwei Foliobänden.3 S. meine Reise nach Schweden. S. 70. ff. 13. Die Hrochische auf Pergamen in gr. 8., ehedem in dem Dominikaner-Kloster bei St. Aegidi.4 14. Die Padeřowische taboritische Bibel vom J. 1435 auf Pergamen in Folio in der k. Hofbibl. zu Wien.5 S. Lit. Mag. II. 33.6 und III. 51. 15. Die Bibel vom Jahre 1456 auf Pergamen in Folio in dem Cistercienser Stifte zu Wienerisch-Neustadt.7 Sie enthält die dritte Recension des böhmischen Textes. Lit. Mag. II. 36.8 16. Die Pernsteinische vom J. 1471 mit sehr großen Buch- staben auf Pergamen in Folio geschrieben, davon der 2te Band, der mit dem 45sten Kap. des Jesu Sirach anfängt, sich in der öffentlichen Bibliothek befindet.9 Lit. Mag. II. 38. N. 6. 17. Die Dlauhoweskische vom J. 1475 auf Pergamen in Fol. in der öffentlichen Bibliothek.10 S. Lit. Mag. II. 39. N. 7. I 18. Die Hodiegowskische, ehedem im Kloster Sazawa, jetzt in der öffentlichen Bibliothek auf Pergamen in Fol.11S. Lit. Mag. III. 58. N. 19. 19. Die Bibel auf Pergamen in Folio in schwarzen Samt gebunden, bei Durich Dissert. de Slavo-bohem. S. Cod. vers. p. 33. N. I. S. auch Lit. Mag. II. 41. N. 8. Sie kam nach Aufhebung der Jesuiten aus der Krumauer Bibliothek in die öffentliche nach Prag.12 20. Die ehemalige Kladrauer, jetzt in der öffentlichen Bi- bliothek zu Prag, auf Pergamen in Fol.13 S. meine Abhandlung Über das Alter der böhmischen Bibelübersetzung14 S. 308, worin I 1 Pergamenová Mikulovská. Patera-Mikulov str. 33, I. 173. 2 Druhá Mikulovská. Patera-Mikulov str. 33, I. 175. 3 Bočkovská. 4 Hrochova. 5 Padeřovská. — Tabulae I. 1175. 6 Dobrovský chybně: 34.; stat o této bibli je na str. 33—36 č. 4. 7 Cisterciácká. 8 č. 5. 9 Pernštejnská. — Tr Č 7. 10 Dlouhoveská. — Tr Č 38. 11 Hodějovská. — Tr Č 30. 12 Krumlovská. 13 Kladrubská. — Tr č 29. 14 Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen. V. (1782) str. 300—322.
214/215 Sprache und altern Literatur (1818) 319 10. Die ganze Bibel auf Pergamen in Folio in der fürstli- chen Bibliothek zu Nikolsburg in Mähren.1 11. Eine zweite daselbst.2 12. Die Bočkische Bibel zu Stockholm auf Pergamen in zwei Foliobänden.3 S. meine Reise nach Schweden. S. 70. ff. 13. Die Hrochische auf Pergamen in gr. 8., ehedem in dem Dominikaner-Kloster bei St. Aegidi.4 14. Die Padeřowische taboritische Bibel vom J. 1435 auf Pergamen in Folio in der k. Hofbibl. zu Wien.5 S. Lit. Mag. II. 33.6 und III. 51. 15. Die Bibel vom Jahre 1456 auf Pergamen in Folio in dem Cistercienser Stifte zu Wienerisch-Neustadt.7 Sie enthält die dritte Recension des böhmischen Textes. Lit. Mag. II. 36.8 16. Die Pernsteinische vom J. 1471 mit sehr großen Buch- staben auf Pergamen in Folio geschrieben, davon der 2te Band, der mit dem 45sten Kap. des Jesu Sirach anfängt, sich in der öffentlichen Bibliothek befindet.9 Lit. Mag. II. 38. N. 6. 17. Die Dlauhoweskische vom J. 1475 auf Pergamen in Fol. in der öffentlichen Bibliothek.10 S. Lit. Mag. II. 39. N. 7. I 18. Die Hodiegowskische, ehedem im Kloster Sazawa, jetzt in der öffentlichen Bibliothek auf Pergamen in Fol.11S. Lit. Mag. III. 58. N. 19. 19. Die Bibel auf Pergamen in Folio in schwarzen Samt gebunden, bei Durich Dissert. de Slavo-bohem. S. Cod. vers. p. 33. N. I. S. auch Lit. Mag. II. 41. N. 8. Sie kam nach Aufhebung der Jesuiten aus der Krumauer Bibliothek in die öffentliche nach Prag.12 20. Die ehemalige Kladrauer, jetzt in der öffentlichen Bi- bliothek zu Prag, auf Pergamen in Fol.13 S. meine Abhandlung Über das Alter der böhmischen Bibelübersetzung14 S. 308, worin I 1 Pergamenová Mikulovská. Patera-Mikulov str. 33, I. 173. 2 Druhá Mikulovská. Patera-Mikulov str. 33, I. 175. 3 Bočkovská. 4 Hrochova. 5 Padeřovská. — Tabulae I. 1175. 6 Dobrovský chybně: 34.; stat o této bibli je na str. 33—36 č. 4. 7 Cisterciácká. 8 č. 5. 9 Pernštejnská. — Tr Č 7. 10 Dlouhoveská. — Tr Č 38. 11 Hodějovská. — Tr Č 30. 12 Krumlovská. 13 Kladrubská. — Tr č 29. 14 Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen. V. (1782) str. 300—322.
Strana 320
320 zu berichtigen ist, daß diese und die obige N. 19 nicht in das XIVte Jahrhundert hinaufreichen, sondern in die zweite Hälfte des XVten gehören, da sie beide die dritte Recension enthalten. 21. Die Talembergische auf Pergamen in Folio in rothen Samt gebunden.1 Die Apostelgeschichte vom 4ten Kap. an und die Offenbarung fehlen darin. S. Lit. Mag. II. 44. N. 11. 22. Ein Band von der vierten Recension, der mit den Psal- men schließt, auf Pergamen in Folio bei dem Hrn. Bibliothekar Dlabač am Strahow.2 Tob. II., 11. liest sie byl gest slep (fieret- que caecus) für den einfachern Ausdruck/ oslnul der ältern Re- cension N. 2. In Tomsa's Chrestomathie sind aus dieser und der Leutmeritzer N. 2 das erste Kap. der Genesis, und das 2te Kap. Tobiä als Sprachprobe ganz abgedruckt worden.3 23. Die Lobkowitzische auf Pergament in Fol. vom J. 1480, in rothen Samt gebunden, mit acht messingenen Beschlägen, worauf der lobkowitzische Adler vorkommt, zu Stockholm.4 S. meine Reise nach Schweden S. 74 f. 24. Die Handschrift in der öffentl. Bibl. zu Prag, auf Per- gament in Fol.5 bei Durich Cod. mutilati N. III.“ Der Text reicht nur bis zum 24. Kap. des Buches Job. S. Lit. Mag. II. 44. N. 12. 25. Ebendaselbst auf Papier in Fol. mit ungeheuer großen Buchstaben,7 bei Durich Cod. mut. N. IV.8 Dieser Band (der 2te von einer ganzen Bibel) fängt mit dem Buche Job an, und endigt mit den Büchern der Machabäer. S. Lit. Mag. II. 44. N. 13. 26. Der erste Theil einer Bibel, der bis zu den Sprichwör- tern reicht, in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg." 27. Ein Theil auf Papier zu Nikolsburg, der bis ans Ende der Psalmen reicht. 10 28. Die böhmische Bibel zu Schafhausen in Großfolio auf Papier.11 Nach den erhaltenen Excerpten von der Hand des Fürsten A. v. L.,12 der sie an Ort und Stelle untersuchte, zu 1 Talmberská. — Tr Č 28. 2 Dlabačova Strahovská. 3 Str. 108—111, str. 104—107. Lobkovická. 5 Tr Č 35. 6 De slavo-bohemica sacri codicis versione dissertatio, str. 39. 7 Tr Č 37. 8 Dissertatio str. 39. 9 Mikulovská zl.-Patera-Mikulov str. 33, I. 174. 10 Druhá Mikulovská zl.-Patera-Mikulov str. 32, I. 119. 11 Šafhauská. 12 Lobkowitz. Viz Kor DZ 160. 4 / Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 215/216/217
320 zu berichtigen ist, daß diese und die obige N. 19 nicht in das XIVte Jahrhundert hinaufreichen, sondern in die zweite Hälfte des XVten gehören, da sie beide die dritte Recension enthalten. 21. Die Talembergische auf Pergamen in Folio in rothen Samt gebunden.1 Die Apostelgeschichte vom 4ten Kap. an und die Offenbarung fehlen darin. S. Lit. Mag. II. 44. N. 11. 22. Ein Band von der vierten Recension, der mit den Psal- men schließt, auf Pergamen in Folio bei dem Hrn. Bibliothekar Dlabač am Strahow.2 Tob. II., 11. liest sie byl gest slep (fieret- que caecus) für den einfachern Ausdruck/ oslnul der ältern Re- cension N. 2. In Tomsa's Chrestomathie sind aus dieser und der Leutmeritzer N. 2 das erste Kap. der Genesis, und das 2te Kap. Tobiä als Sprachprobe ganz abgedruckt worden.3 23. Die Lobkowitzische auf Pergament in Fol. vom J. 1480, in rothen Samt gebunden, mit acht messingenen Beschlägen, worauf der lobkowitzische Adler vorkommt, zu Stockholm.4 S. meine Reise nach Schweden S. 74 f. 24. Die Handschrift in der öffentl. Bibl. zu Prag, auf Per- gament in Fol.5 bei Durich Cod. mutilati N. III.“ Der Text reicht nur bis zum 24. Kap. des Buches Job. S. Lit. Mag. II. 44. N. 12. 25. Ebendaselbst auf Papier in Fol. mit ungeheuer großen Buchstaben,7 bei Durich Cod. mut. N. IV.8 Dieser Band (der 2te von einer ganzen Bibel) fängt mit dem Buche Job an, und endigt mit den Büchern der Machabäer. S. Lit. Mag. II. 44. N. 13. 26. Der erste Theil einer Bibel, der bis zu den Sprichwör- tern reicht, in der fürstlichen Bibliothek zu Nikolsburg." 27. Ein Theil auf Papier zu Nikolsburg, der bis ans Ende der Psalmen reicht. 10 28. Die böhmische Bibel zu Schafhausen in Großfolio auf Papier.11 Nach den erhaltenen Excerpten von der Hand des Fürsten A. v. L.,12 der sie an Ort und Stelle untersuchte, zu 1 Talmberská. — Tr Č 28. 2 Dlabačova Strahovská. 3 Str. 108—111, str. 104—107. Lobkovická. 5 Tr Č 35. 6 De slavo-bohemica sacri codicis versione dissertatio, str. 39. 7 Tr Č 37. 8 Dissertatio str. 39. 9 Mikulovská zl.-Patera-Mikulov str. 33, I. 174. 10 Druhá Mikulovská zl.-Patera-Mikulov str. 32, I. 119. 11 Šafhauská. 12 Lobkowitz. Viz Kor DZ 160. 4 / Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 215/216/217
Strana 321
217/218 urtheilen, enthält sie eine jüngere Recension, wenn sie gleich bei Le Longl als Codex antiquus et pulcre scriptus, und aus ihm im Lit. Mag. II, 48. N. 16 angeführt wird. 29. Die Bibel zu Rom, die durch die Königin Christina von Schweden dahin kam. Da ich sie nur aus Le Long und Mont- faucon kannte, suchte ich durch Reisende nähere Auskunft dar- über zu erhalten. Nun fand sichs leider nach genauer Nachfrage, daß diese Bibel nicht mehr in der Bibliothek des Vaticans anzu- treffen ist. Soll man sie jetzt in Paris suchen? Auch da ist sie nicht zu erfragen.2 30. Ein Theil auf Papier in 4. zu Leitmeritz, der mit den Psalmen schließt, von einer spätern Recension." 31. Eine Handschrift auf Papier in 4. in der öffentl. Bi- bliothek,4 worin der Psalter, die vier Bücher der Könige, Parali- pomena, Esdras, Nehemias, Tobias, Judith, Esther, Job enthal- ten sind. S. Lit. Mag. III, 71.5 32. Eine Handschrift daselbst° in Fol. vom J. 1465. Sie ent- hält das neue Testament, und vom alten Test. die Bücher Tobias, Judith, Esther, Job, Salomons Bücher, den Jesus Sirach, und 3 Bücher Esdrä. 33. Einige Bücher des alten T., als Salomons Sprichwörter, der Prediger, das Buch der Weisheit, Jesus Sirach, und das hohe Lied auf Papier in Fol. auf dem Schlosse Kost im rothen Thurm 1436 geschrieben. öffentl. Bibl.7 Dieser Band enthält auch Inter- pretationes nominum hebraicorum, in Cost per Andream figuli de Rokiczano plebanum ecclesiae pro tunc in zerczicz, und einige Bücher des alten T. lateinisch. Merkwürdig darin ist das glago- litische ALPHABETH, das der Pfarrer Andreas im J. 1434 zu Kost abschrieb, und Sclavonicum nennt. Die Figuren der Buchstaben sind ganz erträglich nachgebildet, und die Benennungen dersel- ben lauten: Az, buky, vidi, glagola, hlahol, dobro, gest, ziuite, zelo, zemla, yze, y, g, kako, lyudy, mislite, (und mislite noch ein- mal mit einer andern Figur) nas, on, pokog, Rey, slowo, trdo, / Sprache und altern Literatur (1818) 321 1 Bibliotheca sacra, I. (Paris 1723), str. 438; viz Č. Zíbrt, Věstník ČA, XII. (1903), str. 43, pozn. 4. 2 T. ř. bible Kristinina. Je ve vatikánské knihovně v Římě; viz B. Dudík: Iter romanum. I. (1855), str. 215, č. 31. 3 Neúplná Litoměřická. 4 Starý zákon neúplný. — Tr č 234. 5 č. 34. 6 Tr Č 62. Tr L II. 2011. 7
217/218 urtheilen, enthält sie eine jüngere Recension, wenn sie gleich bei Le Longl als Codex antiquus et pulcre scriptus, und aus ihm im Lit. Mag. II, 48. N. 16 angeführt wird. 29. Die Bibel zu Rom, die durch die Königin Christina von Schweden dahin kam. Da ich sie nur aus Le Long und Mont- faucon kannte, suchte ich durch Reisende nähere Auskunft dar- über zu erhalten. Nun fand sichs leider nach genauer Nachfrage, daß diese Bibel nicht mehr in der Bibliothek des Vaticans anzu- treffen ist. Soll man sie jetzt in Paris suchen? Auch da ist sie nicht zu erfragen.2 30. Ein Theil auf Papier in 4. zu Leitmeritz, der mit den Psalmen schließt, von einer spätern Recension." 31. Eine Handschrift auf Papier in 4. in der öffentl. Bi- bliothek,4 worin der Psalter, die vier Bücher der Könige, Parali- pomena, Esdras, Nehemias, Tobias, Judith, Esther, Job enthal- ten sind. S. Lit. Mag. III, 71.5 32. Eine Handschrift daselbst° in Fol. vom J. 1465. Sie ent- hält das neue Testament, und vom alten Test. die Bücher Tobias, Judith, Esther, Job, Salomons Bücher, den Jesus Sirach, und 3 Bücher Esdrä. 33. Einige Bücher des alten T., als Salomons Sprichwörter, der Prediger, das Buch der Weisheit, Jesus Sirach, und das hohe Lied auf Papier in Fol. auf dem Schlosse Kost im rothen Thurm 1436 geschrieben. öffentl. Bibl.7 Dieser Band enthält auch Inter- pretationes nominum hebraicorum, in Cost per Andream figuli de Rokiczano plebanum ecclesiae pro tunc in zerczicz, und einige Bücher des alten T. lateinisch. Merkwürdig darin ist das glago- litische ALPHABETH, das der Pfarrer Andreas im J. 1434 zu Kost abschrieb, und Sclavonicum nennt. Die Figuren der Buchstaben sind ganz erträglich nachgebildet, und die Benennungen dersel- ben lauten: Az, buky, vidi, glagola, hlahol, dobro, gest, ziuite, zelo, zemla, yze, y, g, kako, lyudy, mislite, (und mislite noch ein- mal mit einer andern Figur) nas, on, pokog, Rey, slowo, trdo, / Sprache und altern Literatur (1818) 321 1 Bibliotheca sacra, I. (Paris 1723), str. 438; viz Č. Zíbrt, Věstník ČA, XII. (1903), str. 43, pozn. 4. 2 T. ř. bible Kristinina. Je ve vatikánské knihovně v Římě; viz B. Dudík: Iter romanum. I. (1855), str. 215, č. 31. 3 Neúplná Litoměřická. 4 Starý zákon neúplný. — Tr č 234. 5 č. 34. 6 Tr Č 62. Tr L II. 2011. 7
Strana 322
322 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 218/219/220 vk, frt, chrt, oth, sscza, cy, czrw, ssa, ger, ger (weil er auch zweierlei Züge hat), yat, yus. End/lich zur Probe stehen noch die drei Wörter tot mass czoss glagolitisch geschrieben, wo aber letzteres cožs heißen soll. Das oben S. 57. [217] angeführte Alphabet ist älter, aber im Ganzen eben nicht richtiger. b. Neue Testamente. Im 3ten Stücke des Lit. Mag.1 habe ich unter den Nummern 21. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. die mir im J. 1787 be- kannten neuen Testamente angezeigt, wohin ich also verweisen darf.2 Diesen 11 Handschriften ist noch das tetauische neue Test. beizufügen, S. oben S. 121. [258] Seit der Zeit kamen mir noch mehrere unter die Hände, die ich hier nachtragen will. Da aber 12 vorangehen, so muß ich die folgenden Nummern mit 13 anheben. 13. Das neue Test. auf Papier in 4. vom J. 1426, in der öffentl. Bibliothek.3 Es ist mit Varianten der neuern Recension häufig am Rande versehen. 14. Das neue Test. auf Pergamen in 12. 273 Blatt. Fängt mit dem Briefe an die Ephesier Kap. V, 8. an. Besitzer davon war ehemals der sel. Georg Ribay,4 Prediger in Ungern. I 15. Neues Test. auf Papier in Fol. bei den PP. Franciska- nern in Prag.5 Der Text dieser Handschrift ist mit andern fleißig verglichen worden, wie es der Rand ausweist. 16. Neues Test. auf Papier in 4. vom J. 1470 zu Nikols- burg in Mähren in der fürstl. Bibliothek." 17. Das neue Test. (nebst den Psalmen) auf Papier in 4. im Benediktiner-Kloster zu Raygern." 18. Neues Test. auf Papier in 4. vom J. 1459, das Hr. Gu- bernialsekretär Johann Cerroni in Brün besitzt." 19. Neues Test. in 4. auf Papier, hie und da mangelhaft, 1 str. 61—70. 2 NZ v Biblioth. Bodleiana (podle Le Longa), z r. 1417 (Křižov- nický), z r. 1425 (Veř. kn. v Praze), pergam. (Veř. kn. v Praze), papír. (Veř. kn. v Praze), z r. 1466 (Veř. kn. v Praze), papír. (Veř. kn. v Praze), papír. (Veř. kn. v Praze), z r. 1469 (Prešpurský), z r. 1481 (Strahovský), z r. 1481 (Nostizský). 3 Tr Č 189. 4 Nový zákon Ribayův. 5 Františkánský. 6 Mikulovský.-Patera-Mikulov str. 23, I. 53. Rajhradský. Cerroniho. 8 7
322 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 218/219/220 vk, frt, chrt, oth, sscza, cy, czrw, ssa, ger, ger (weil er auch zweierlei Züge hat), yat, yus. End/lich zur Probe stehen noch die drei Wörter tot mass czoss glagolitisch geschrieben, wo aber letzteres cožs heißen soll. Das oben S. 57. [217] angeführte Alphabet ist älter, aber im Ganzen eben nicht richtiger. b. Neue Testamente. Im 3ten Stücke des Lit. Mag.1 habe ich unter den Nummern 21. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. die mir im J. 1787 be- kannten neuen Testamente angezeigt, wohin ich also verweisen darf.2 Diesen 11 Handschriften ist noch das tetauische neue Test. beizufügen, S. oben S. 121. [258] Seit der Zeit kamen mir noch mehrere unter die Hände, die ich hier nachtragen will. Da aber 12 vorangehen, so muß ich die folgenden Nummern mit 13 anheben. 13. Das neue Test. auf Papier in 4. vom J. 1426, in der öffentl. Bibliothek.3 Es ist mit Varianten der neuern Recension häufig am Rande versehen. 14. Das neue Test. auf Pergamen in 12. 273 Blatt. Fängt mit dem Briefe an die Ephesier Kap. V, 8. an. Besitzer davon war ehemals der sel. Georg Ribay,4 Prediger in Ungern. I 15. Neues Test. auf Papier in Fol. bei den PP. Franciska- nern in Prag.5 Der Text dieser Handschrift ist mit andern fleißig verglichen worden, wie es der Rand ausweist. 16. Neues Test. auf Papier in 4. vom J. 1470 zu Nikols- burg in Mähren in der fürstl. Bibliothek." 17. Das neue Test. (nebst den Psalmen) auf Papier in 4. im Benediktiner-Kloster zu Raygern." 18. Neues Test. auf Papier in 4. vom J. 1459, das Hr. Gu- bernialsekretär Johann Cerroni in Brün besitzt." 19. Neues Test. in 4. auf Papier, hie und da mangelhaft, 1 str. 61—70. 2 NZ v Biblioth. Bodleiana (podle Le Longa), z r. 1417 (Křižov- nický), z r. 1425 (Veř. kn. v Praze), pergam. (Veř. kn. v Praze), papír. (Veř. kn. v Praze), z r. 1466 (Veř. kn. v Praze), papír. (Veř. kn. v Praze), papír. (Veř. kn. v Praze), z r. 1469 (Prešpurský), z r. 1481 (Strahovský), z r. 1481 (Nostizský). 3 Tr Č 189. 4 Nový zákon Ribayův. 5 Františkánský. 6 Mikulovský.-Patera-Mikulov str. 23, I. 53. Rajhradský. Cerroniho. 8 7
Strana 323
220/221 Sprache und ältern Literatur (1818) 323 auf der libuner Pfarrei.1 Läßt 1 Kor. 10, 17 den Zusatz z ged- noho kalicha aus. 20. Neues Test. auf Papier in Fol. in der k. Hofbibliothek zu Wien, Cod. Theol. 2128.2 Enthält den von Martin Lupac ver- besserten Text. In Alters Phil. krit. Misc." werden mehrere Texte daraus angeführt, und mit der Padeřowischen Bibel ver- glichen. 21. Nowý Zákon, d. i. neues Testament auf Papier in 4. in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek zu Raudnitz.4 Ist von hinten und vorn mangelhaft. I 22. Ein n. Test. auf Papier in 8. ebendaselbst." Von einzelnen biblischen Büchern kommen die Psalmen am häufigsten vor. S. Lit. Mag. III. 71° ff. Nr. 35. 36. 37., der ältern Stücke nicht zu erwähnen, die in die vorige Periode gehören. Nr. 347 enthält nebst dem Psalter auch die größern und kleinern Propheten. Nr. 398 nebst den Propheten den Tobias, den ich auch in einer Handschrift vom J. 1471 zu Stockholm fand. S. meine Reise S. 57." Für Hrn. Thomas, einen Müller bei Kuttenberg, schrieb im J. 1440 Franiek von Wsserob die Bücher Salomons ab, und das Jahr darauf die Dalimilische Chronik. Beides ist in einer Handschrift der fürstl. lobkowitzischen Bibliothek zu Prag zu finden.10 Der žaltář chudých bei den Franciskanern list ein verkürzter Psalter, worin manche Psalmen auch ausgelassen sind. c. Apokryphische Schriften. 1. Knihy Nykodema mistra židowskeho, d. i. das Buch des jüdischen Meisters Nikodem, aus dem Lateinischen, in einer 1 Libuňský. — Bartoš I. 247. 2 Tabulae II. 3304. Srv. Jungmann: Historie literatury české, 2. vyd., III. č. 564. 3 Str. 41, 42, 43, 62, 63, 64, 67. 4 Lobkovický Roudnický. Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., signatura: VI Fd 18 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 5 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fg 35 (podle sdělení archiváře K. Jeřábka). 6 Dobrovský chybně: 70. 7 str. 71. 8 Str. 72—73. 9 č. 4. 10 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze (signatura Ms. Lobk. 309). 11 Dodnes v knihovně řádu františkánského v Praze; signatura Af 3 (fol. 1—11).
220/221 Sprache und ältern Literatur (1818) 323 auf der libuner Pfarrei.1 Läßt 1 Kor. 10, 17 den Zusatz z ged- noho kalicha aus. 20. Neues Test. auf Papier in Fol. in der k. Hofbibliothek zu Wien, Cod. Theol. 2128.2 Enthält den von Martin Lupac ver- besserten Text. In Alters Phil. krit. Misc." werden mehrere Texte daraus angeführt, und mit der Padeřowischen Bibel ver- glichen. 21. Nowý Zákon, d. i. neues Testament auf Papier in 4. in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek zu Raudnitz.4 Ist von hinten und vorn mangelhaft. I 22. Ein n. Test. auf Papier in 8. ebendaselbst." Von einzelnen biblischen Büchern kommen die Psalmen am häufigsten vor. S. Lit. Mag. III. 71° ff. Nr. 35. 36. 37., der ältern Stücke nicht zu erwähnen, die in die vorige Periode gehören. Nr. 347 enthält nebst dem Psalter auch die größern und kleinern Propheten. Nr. 398 nebst den Propheten den Tobias, den ich auch in einer Handschrift vom J. 1471 zu Stockholm fand. S. meine Reise S. 57." Für Hrn. Thomas, einen Müller bei Kuttenberg, schrieb im J. 1440 Franiek von Wsserob die Bücher Salomons ab, und das Jahr darauf die Dalimilische Chronik. Beides ist in einer Handschrift der fürstl. lobkowitzischen Bibliothek zu Prag zu finden.10 Der žaltář chudých bei den Franciskanern list ein verkürzter Psalter, worin manche Psalmen auch ausgelassen sind. c. Apokryphische Schriften. 1. Knihy Nykodema mistra židowskeho, d. i. das Buch des jüdischen Meisters Nikodem, aus dem Lateinischen, in einer 1 Libuňský. — Bartoš I. 247. 2 Tabulae II. 3304. Srv. Jungmann: Historie literatury české, 2. vyd., III. č. 564. 3 Str. 41, 42, 43, 62, 63, 64, 67. 4 Lobkovický Roudnický. Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., signatura: VI Fd 18 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 5 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fg 35 (podle sdělení archiváře K. Jeřábka). 6 Dobrovský chybně: 70. 7 str. 71. 8 Str. 72—73. 9 č. 4. 10 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze (signatura Ms. Lobk. 309). 11 Dodnes v knihovně řádu františkánského v Praze; signatura Af 3 (fol. 1—11).
Strana 324
324 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 221/222/223 Handschrift vom J. 1442 in kl. 8. auf Pergament bei Hrn. Biblio- thekar Gottfriedl Dlabač,2 aus welcher Tomsa das 12te Kapitel in seiner Chrestomathie3 abdrucken ließ. / Die Nikols- burger Handschrift auf Papier in 4. ist vom J. 1453.4 Die Prager in Fol. auf der öffentl. Bibl. vom J. 1465.5 Die ganze Nachricht besteht aus zwei Abtheilungen, wovon die eine Nikodem über- schrieben wird, und aus 22 Kapiteln besteht; die andere aber heißt Volusian (auch des Tiberius Bothschaft) und enthält nur 8 Kapitel. Johann Had gab dieß Buch zwischen 1540 und 1560 unter dem Titel čtenj Nykodemowo (Evangelium des Niko- dems) heraus, und macht in der Vorrede schon von einer frühern Ausgabe Erwähnung.“ K. Jos. Jaurnich druckte es 1761 in 8. zu Prag, und andere Buchdrucker außerhalb der Haupt- stadt noch später nach. 2. Das dritte und vierte Buch Esdrä." Das erstere, das in der böhmischen Bibel das zweite Buch Esdrä genannt wird, ist in allen Handschriften zu finden. Das letztere, in der lateinischen Bibel das vierte Buch, trifft man nur in einigen jüngern Hand- schriften an, worin es in drei Bücher, das 3te, 4te und 5te Buch Esdrä, eingetheilt wird." 3. Der Brief an die Laodiceer? kommt in den ältern Hand- schriften noch nicht vor; ist aber in der Padeřowischen Bibel (oben Nr. 14)1° schon zu / lesen. In Alters griech. N. T. B. II. S. 1067 ff. sind viele abweichende Stellen (Lesearten) daraus mitgetheilt worden. In der ältesten Ausgabe des neuen Test. vom J. 1475 ist dieser apokryphische Brief nicht zu finden, wohl aber in der 2ten noch vor der ersten Prager Bibel gedruckten, und vielen spätern Ausgaben. 4. Der 151ste Psalm wider den Goliath fehlt in den meisten 1 Dobrovský: Gottl. — V „Berichtigungen“ ke G III. na str. 402 opravil: „S. 221. Z. 2. von unten für Gottl. lies Gottfried.“ — V Mus. výt. opravil (perem) na: Gottf. 2 Dnes v knihovně Strahovské. — Viz V. Hanka, Pojednání Krá- lovské české společnosti nauk 1860, část V., sv. XI., str. 226, a J. Polívka ČČM, roč. LXIV., 1890, str. 263 n. 3 Str. 111—113. 4 Dudík-Nikolsburg str. 36 č. 7, Patera-Mikulov str. 53, II. 89 (205a až 240b). 5 Tr Č 62. 6 Viz V. Hanka: Čtenie Nikodemovo (1860, Pojednání KČSN, část V., sv. XI.), str. 227. 7 Kniha Ezdrášova. 8 Srv. Tr Č 62 (1. 313a—331a). 9 List k Laodicenským. 10 G III. 214 [319].
324 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 221/222/223 Handschrift vom J. 1442 in kl. 8. auf Pergament bei Hrn. Biblio- thekar Gottfriedl Dlabač,2 aus welcher Tomsa das 12te Kapitel in seiner Chrestomathie3 abdrucken ließ. / Die Nikols- burger Handschrift auf Papier in 4. ist vom J. 1453.4 Die Prager in Fol. auf der öffentl. Bibl. vom J. 1465.5 Die ganze Nachricht besteht aus zwei Abtheilungen, wovon die eine Nikodem über- schrieben wird, und aus 22 Kapiteln besteht; die andere aber heißt Volusian (auch des Tiberius Bothschaft) und enthält nur 8 Kapitel. Johann Had gab dieß Buch zwischen 1540 und 1560 unter dem Titel čtenj Nykodemowo (Evangelium des Niko- dems) heraus, und macht in der Vorrede schon von einer frühern Ausgabe Erwähnung.“ K. Jos. Jaurnich druckte es 1761 in 8. zu Prag, und andere Buchdrucker außerhalb der Haupt- stadt noch später nach. 2. Das dritte und vierte Buch Esdrä." Das erstere, das in der böhmischen Bibel das zweite Buch Esdrä genannt wird, ist in allen Handschriften zu finden. Das letztere, in der lateinischen Bibel das vierte Buch, trifft man nur in einigen jüngern Hand- schriften an, worin es in drei Bücher, das 3te, 4te und 5te Buch Esdrä, eingetheilt wird." 3. Der Brief an die Laodiceer? kommt in den ältern Hand- schriften noch nicht vor; ist aber in der Padeřowischen Bibel (oben Nr. 14)1° schon zu / lesen. In Alters griech. N. T. B. II. S. 1067 ff. sind viele abweichende Stellen (Lesearten) daraus mitgetheilt worden. In der ältesten Ausgabe des neuen Test. vom J. 1475 ist dieser apokryphische Brief nicht zu finden, wohl aber in der 2ten noch vor der ersten Prager Bibel gedruckten, und vielen spätern Ausgaben. 4. Der 151ste Psalm wider den Goliath fehlt in den meisten 1 Dobrovský: Gottl. — V „Berichtigungen“ ke G III. na str. 402 opravil: „S. 221. Z. 2. von unten für Gottl. lies Gottfried.“ — V Mus. výt. opravil (perem) na: Gottf. 2 Dnes v knihovně Strahovské. — Viz V. Hanka, Pojednání Krá- lovské české společnosti nauk 1860, část V., sv. XI., str. 226, a J. Polívka ČČM, roč. LXIV., 1890, str. 263 n. 3 Str. 111—113. 4 Dudík-Nikolsburg str. 36 č. 7, Patera-Mikulov str. 53, II. 89 (205a až 240b). 5 Tr Č 62. 6 Viz V. Hanka: Čtenie Nikodemovo (1860, Pojednání KČSN, část V., sv. XI.), str. 227. 7 Kniha Ezdrášova. 8 Srv. Tr Č 62 (1. 313a—331a). 9 List k Laodicenským. 10 G III. 214 [319].
Strana 325
223/224 , Sprache und ältern Literatur (1818) 325 Handschriften ; ist aber schon in der Bibel Nr. 4,1 wie auch in dem bóhm. Psalter in 4. vom J. 1475 mit der Erinnerung, daß er nicht in die Zahl der übrigen Psalmen gehóre, zu finden. d. Auslegungen. 1. Auslegung des hohen Liedes (Wyklad na Piesniczky genż slowu ssalomunowy) auf Papier und zum Theile auf Perga- men, mit Gemälden, vom J. 1448 in 8. Bei Hrn. Prof. Jos. Jung- mann.? 2. Des Nikolaus Lyra COMMENTAR UBER DEN MATTHAUS,? ehemals in der Krumauer Bibliothek, wo ihn Balbin fand, und Boh. doct. III, 173 anführte, auf Papier in Fol.4 3. Eine Auslegung über das Evangelium Johannis? vom isten bis zum 17ten Kap. in Fol. Bibliothek der Domkirche A. 109.6 / 4. CYPRIANS AUSLEGUNG DES WATER UNSERS,7 vOn Viktorin von Wssehrd übersetzt, und 1501. 8. zu Pilsen gedruckt. e. Postillen und Predigten. 1. Hussens POSTILLE, auf Papier in 4. auf der Stadtbi- bliothek zu Niirnberg.* Solger schrieb diese Worte bei: o stu- penda raritas libri hujus manu propria beati J ohannis Hussii scripti, Allein schon Hr. von Murr zweifelte daran.? Nach meiner Untersuchung dieser Handschrift ist sie etwa 30 oder 40 Jahre nach Hussens Tode geschrieben. Die Handschrift in Fol. in der offentl. Bibl. hier zu Pragi'kann auch nicht ślter sein. Aber die Handschrift in 4. vom J. 1413 ist von Hussens Hand.?Sie ward G III. 212 [317]. Dnes v knihovné Národního musea v Praze; Bartoš I. 490. Mikuláše Lyry Výklad na Evangelium sv. Matouše. Dnes v Universitní knihovně v Praze. Tr č 98. Výklad na Evangelium sv. Jana. 6 PP 206. Sv. Cypriána Výklad na modlitbu Páně. Ve skutečnosti Postilla Chelčického, jak zjistil J. Th. Müller v ččH XIIL, 1907; tento rukopis je dnes majetkem knihovny Národního musea v Praze, sign. XVII E 5 (viz F. M. Bartoš, Věstník KčSN 1931, str. 14.). 9 Memorabilia bibliothecarum publicarum Norimbergensium. 10 Trč 60. *! Tr 6 11. . 12 Není to autograf Husüv; srv. V. Flajśhans CCM, CIIL, 1929, str. 166. о я лек ею HH
223/224 , Sprache und ältern Literatur (1818) 325 Handschriften ; ist aber schon in der Bibel Nr. 4,1 wie auch in dem bóhm. Psalter in 4. vom J. 1475 mit der Erinnerung, daß er nicht in die Zahl der übrigen Psalmen gehóre, zu finden. d. Auslegungen. 1. Auslegung des hohen Liedes (Wyklad na Piesniczky genż slowu ssalomunowy) auf Papier und zum Theile auf Perga- men, mit Gemälden, vom J. 1448 in 8. Bei Hrn. Prof. Jos. Jung- mann.? 2. Des Nikolaus Lyra COMMENTAR UBER DEN MATTHAUS,? ehemals in der Krumauer Bibliothek, wo ihn Balbin fand, und Boh. doct. III, 173 anführte, auf Papier in Fol.4 3. Eine Auslegung über das Evangelium Johannis? vom isten bis zum 17ten Kap. in Fol. Bibliothek der Domkirche A. 109.6 / 4. CYPRIANS AUSLEGUNG DES WATER UNSERS,7 vOn Viktorin von Wssehrd übersetzt, und 1501. 8. zu Pilsen gedruckt. e. Postillen und Predigten. 1. Hussens POSTILLE, auf Papier in 4. auf der Stadtbi- bliothek zu Niirnberg.* Solger schrieb diese Worte bei: o stu- penda raritas libri hujus manu propria beati J ohannis Hussii scripti, Allein schon Hr. von Murr zweifelte daran.? Nach meiner Untersuchung dieser Handschrift ist sie etwa 30 oder 40 Jahre nach Hussens Tode geschrieben. Die Handschrift in Fol. in der offentl. Bibl. hier zu Pragi'kann auch nicht ślter sein. Aber die Handschrift in 4. vom J. 1413 ist von Hussens Hand.?Sie ward G III. 212 [317]. Dnes v knihovné Národního musea v Praze; Bartoš I. 490. Mikuláše Lyry Výklad na Evangelium sv. Matouše. Dnes v Universitní knihovně v Praze. Tr č 98. Výklad na Evangelium sv. Jana. 6 PP 206. Sv. Cypriána Výklad na modlitbu Páně. Ve skutečnosti Postilla Chelčického, jak zjistil J. Th. Müller v ččH XIIL, 1907; tento rukopis je dnes majetkem knihovny Národního musea v Praze, sign. XVII E 5 (viz F. M. Bartoš, Věstník KčSN 1931, str. 14.). 9 Memorabilia bibliothecarum publicarum Norimbergensium. 10 Trč 60. *! Tr 6 11. . 12 Není to autograf Husüv; srv. V. Flajśhans CCM, CIIL, 1929, str. 166. о я лек ею HH
Strana 326
326 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 224/225/226 auf dem Schlosse Kozy geendigt, wie es in der Schlußformel deutlich gesagt wird. — Leta tisicieho cztyrzsteho a trzinadcz- teho w den postny Swatych Aposstolow Simona a Judy na hradie genz slowe Kozi toto wylozenie swatych czteni gest skonano Jan Hus Mistr.1 Sehr merkwürdig ist seine Vorinne- rung in Rücksicht der Sprache und Orthographie, die hier wohl eine Stelle verdient: „Aby ktoz budeš czisti rozumiel mé řeczi czeske, viez zet sem psal tak, iakoz obecznie! (darüber steht obyczegnie) mluvim, Neb wgednom kragi cžechowe ginak mlu- wie, a wginem ginak Vpřikladie ya pissi nyzadny nevie, a gini řiekagi žadny nevie. Opiet ia diem mussiem vcziniti, a gini řku mussim, Opiet ia diem tielestny, a gini tielesny, Ja protiw a gini proti, Ja wzgewiti, a gini zgewiti, Ja popad ho, a gini popad gey, Ja diem bychme byli dobři, a gini abychom byli dobři, a gest ginych drahnie promien Protoz prosim kazdeho ktoz bude psati, aby ginak nepsal, než iakoz sem ia psal, nez chybilli sem kde czteny neb řeku, neb slowcze opustil, zato prosim aby oprawil, gestli gist plnie, aby mi praweho vmysla nepřewratil, neb viem že mnozi mniegice, by lepe rozumieli, což dobře gest psano shla- zugi, a zle napisugj, a naty sie velmie hniewal swaty Jeronim, " 2 neb su gemu to czinili." Diese schätzbare Handschrift kam aus dem alten Karolin in die Jesuitenbibliothek. Es wird ihrer in der Schrift eines Utraquisten vom J. 1496, worin er eines Franciskaners Tractat wider den Kelch widerlegt, gedacht, indem er Hussens Predigt vom Leibe Christi anführet und hinzusetzt : wie wir auch andere Predigten von ihm, mit seiner Hand geschrieben, besitzen./ (Ja- kožto y gine geho kazanie máme geho ruku psane).3 Hussens böhmische Schriften findet man nur einzeln in Handschriften zerstreut. Seine APPELLATION VOM PAPSTE AN DEN OBERSTEN RICHTER4 fand ich zu Altbunzlau.5 Böhm. Lit. B. I. 135. Seine AUSLEGUNG DER ZEHN GEBOTHE‘ in der Bibel Nr. 57 mit der 1 Trč 11; srv. ve vydání Erbenově (Mistra Jana Husi Sebrané spisy české. K vydání upravil Karel Jaromír Erben. Díl II. V Praze 1866. Postilla. Z rukopisu... z roku 1414, v bibliotéce musejní v Praze) str. 427. 2 Srv. ve vydání Erbenově (v. v.) str. 440. 3 Manuálník M. Václava Korandy. Ve vydání Josefa Truhláře (1888) str. 64. 4 List odvolání od papeže na nejvyššího sudího. 5 Václav Nedoma: Boleslavský kodex z doby husitské. Věstník Královské české společnosti náuk, 1891, str. 25 n. 6 Výklad viery, desatera. 7 G III. 213 [318].
326 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 224/225/226 auf dem Schlosse Kozy geendigt, wie es in der Schlußformel deutlich gesagt wird. — Leta tisicieho cztyrzsteho a trzinadcz- teho w den postny Swatych Aposstolow Simona a Judy na hradie genz slowe Kozi toto wylozenie swatych czteni gest skonano Jan Hus Mistr.1 Sehr merkwürdig ist seine Vorinne- rung in Rücksicht der Sprache und Orthographie, die hier wohl eine Stelle verdient: „Aby ktoz budeš czisti rozumiel mé řeczi czeske, viez zet sem psal tak, iakoz obecznie! (darüber steht obyczegnie) mluvim, Neb wgednom kragi cžechowe ginak mlu- wie, a wginem ginak Vpřikladie ya pissi nyzadny nevie, a gini řiekagi žadny nevie. Opiet ia diem mussiem vcziniti, a gini řku mussim, Opiet ia diem tielestny, a gini tielesny, Ja protiw a gini proti, Ja wzgewiti, a gini zgewiti, Ja popad ho, a gini popad gey, Ja diem bychme byli dobři, a gini abychom byli dobři, a gest ginych drahnie promien Protoz prosim kazdeho ktoz bude psati, aby ginak nepsal, než iakoz sem ia psal, nez chybilli sem kde czteny neb řeku, neb slowcze opustil, zato prosim aby oprawil, gestli gist plnie, aby mi praweho vmysla nepřewratil, neb viem že mnozi mniegice, by lepe rozumieli, což dobře gest psano shla- zugi, a zle napisugj, a naty sie velmie hniewal swaty Jeronim, " 2 neb su gemu to czinili." Diese schätzbare Handschrift kam aus dem alten Karolin in die Jesuitenbibliothek. Es wird ihrer in der Schrift eines Utraquisten vom J. 1496, worin er eines Franciskaners Tractat wider den Kelch widerlegt, gedacht, indem er Hussens Predigt vom Leibe Christi anführet und hinzusetzt : wie wir auch andere Predigten von ihm, mit seiner Hand geschrieben, besitzen./ (Ja- kožto y gine geho kazanie máme geho ruku psane).3 Hussens böhmische Schriften findet man nur einzeln in Handschriften zerstreut. Seine APPELLATION VOM PAPSTE AN DEN OBERSTEN RICHTER4 fand ich zu Altbunzlau.5 Böhm. Lit. B. I. 135. Seine AUSLEGUNG DER ZEHN GEBOTHE‘ in der Bibel Nr. 57 mit der 1 Trč 11; srv. ve vydání Erbenově (Mistra Jana Husi Sebrané spisy české. K vydání upravil Karel Jaromír Erben. Díl II. V Praze 1866. Postilla. Z rukopisu... z roku 1414, v bibliotéce musejní v Praze) str. 427. 2 Srv. ve vydání Erbenově (v. v.) str. 440. 3 Manuálník M. Václava Korandy. Ve vydání Josefa Truhláře (1888) str. 64. 4 List odvolání od papeže na nejvyššího sudího. 5 Václav Nedoma: Boleslavský kodex z doby husitské. Věstník Královské české společnosti náuk, 1891, str. 25 n. 6 Výklad viery, desatera. 7 G III. 213 [318].
Strana 327
226/227 Sprache und altern Literatur (1818) 327 Überschrift: Kratičky wyklad na přikazanie bozie desatero pro sprostne a neprazdne w pracy wylozene skrzie mistra .... Der Name selbst ist radirt, und am Rande beigeschrieben: nechay stati pro boh. DIE NEUN GOLDNEN STÜCKEI fand ich zu Nikols- burg.2 Die PREDIGT VOM LEIDEN CHRISTI“ zu Stockholm im Hodi- nář. S. meine Reise nach Schweden S. 69. Bei Gelegenheit des gedruckten Passionals vom J. 1495 erschienen in einer beson- dern Beilage für die Utraquisten von 16 Blatt, welche Hussens Leben und Tod enthält, vier BRIEFE von ihm, die er von Kostnitz AN DEN PRIESTER HAWLIK und andere schrieb.4 Im Index ver- bothener Bücher5 werden sie mit der Jahrzahl 1459 (anstatt 1495) angeführt. Bei Paul Severin kamen sie abermal 1533 in 8. sammt Hussens Leben heraus. Zu Leitomyschel ließen die böhmischen Brüder zwei kleine Schriften von ihm drucken. Die erste, GEGEN DEN PRIESTER KÜCHENMEISTER' gerichtet, 1509. 8., die zweite von den sechs Irrthümern (O SSESTI BLUDJCH) 1510. 8. S. Lit. Mag. III. 75. Die AUSLEGUNG DER 12 ARTIKEL DES GLAU- BENST erschien 1520 in Fol. Seit dem J. 1540 sammelte man fleißiger Hussens Schriften. Ein solcher Liebhaber und Sammler war Duchek Chmeliř von Semechow, Bürger der Altstadt Prag, welchem Paul Bydžowsky, Pfarrer bei St. Galli, Hussens PREDIGT VOM LEIBE CHRISTIS zueignete, die er böhmisch und deutsch 1545. 4. drucken ließ. In demselben Jahre erschien auch zu Prag sein dreifaches Stricklein (PROWÁZEK TŘJ- PRAMENNY) in 8. ZWEI PREDIGTEN VOM ANTICHRIST, die Vikto- rin Anxigin ins Böhmische übersetzte, zu Magdeburg 1554, 8.° Die Herausgeber der lateinischen Werke Hussens (1558) ver- sichern in der Vorrede,1° daß auch die lateinische Übersetzung der Postille, die man erst veranstalten wollte, später nachfolgen würde. Den Herausgebern der böhmischen Postille mit einigen andern Stücken (Nürnberg 1563, und 1564 ohne Druckorti in 1 Devět kusuov zlatých. 2 Patera-Mikulov str. 69, II. 159 (178b—179a). 3 Kázání o umučení Páně. 4 Čtvero psaní knězi Havlíkovi a j. 5 Str. 105. 6 Knížky proti knězi kuchmistrovi. 7 Výklad viery. 8 Kázání na den památky Božího Těla. 9 Kázání dvoje o Antikristu a šelmě. 10 Joannis Hus et Hieronymi Pragensis, confessorum Christi, Histo- ria et monumenta. Norimbergae. Srv. V. Flajšhans, Literární činnost M. Jana Husi (1900), str. 26, č. 9. 11 V Praze u Melantricha. (Viz Karel Chytil a Václav Novotný: Katalog výstavy Husovy, Praha 1915, str. 32 č. 103.)
226/227 Sprache und altern Literatur (1818) 327 Überschrift: Kratičky wyklad na přikazanie bozie desatero pro sprostne a neprazdne w pracy wylozene skrzie mistra .... Der Name selbst ist radirt, und am Rande beigeschrieben: nechay stati pro boh. DIE NEUN GOLDNEN STÜCKEI fand ich zu Nikols- burg.2 Die PREDIGT VOM LEIDEN CHRISTI“ zu Stockholm im Hodi- nář. S. meine Reise nach Schweden S. 69. Bei Gelegenheit des gedruckten Passionals vom J. 1495 erschienen in einer beson- dern Beilage für die Utraquisten von 16 Blatt, welche Hussens Leben und Tod enthält, vier BRIEFE von ihm, die er von Kostnitz AN DEN PRIESTER HAWLIK und andere schrieb.4 Im Index ver- bothener Bücher5 werden sie mit der Jahrzahl 1459 (anstatt 1495) angeführt. Bei Paul Severin kamen sie abermal 1533 in 8. sammt Hussens Leben heraus. Zu Leitomyschel ließen die böhmischen Brüder zwei kleine Schriften von ihm drucken. Die erste, GEGEN DEN PRIESTER KÜCHENMEISTER' gerichtet, 1509. 8., die zweite von den sechs Irrthümern (O SSESTI BLUDJCH) 1510. 8. S. Lit. Mag. III. 75. Die AUSLEGUNG DER 12 ARTIKEL DES GLAU- BENST erschien 1520 in Fol. Seit dem J. 1540 sammelte man fleißiger Hussens Schriften. Ein solcher Liebhaber und Sammler war Duchek Chmeliř von Semechow, Bürger der Altstadt Prag, welchem Paul Bydžowsky, Pfarrer bei St. Galli, Hussens PREDIGT VOM LEIBE CHRISTIS zueignete, die er böhmisch und deutsch 1545. 4. drucken ließ. In demselben Jahre erschien auch zu Prag sein dreifaches Stricklein (PROWÁZEK TŘJ- PRAMENNY) in 8. ZWEI PREDIGTEN VOM ANTICHRIST, die Vikto- rin Anxigin ins Böhmische übersetzte, zu Magdeburg 1554, 8.° Die Herausgeber der lateinischen Werke Hussens (1558) ver- sichern in der Vorrede,1° daß auch die lateinische Übersetzung der Postille, die man erst veranstalten wollte, später nachfolgen würde. Den Herausgebern der böhmischen Postille mit einigen andern Stücken (Nürnberg 1563, und 1564 ohne Druckorti in 1 Devět kusuov zlatých. 2 Patera-Mikulov str. 69, II. 159 (178b—179a). 3 Kázání o umučení Páně. 4 Čtvero psaní knězi Havlíkovi a j. 5 Str. 105. 6 Knížky proti knězi kuchmistrovi. 7 Výklad viery. 8 Kázání na den památky Božího Těla. 9 Kázání dvoje o Antikristu a šelmě. 10 Joannis Hus et Hieronymi Pragensis, confessorum Christi, Histo- ria et monumenta. Norimbergae. Srv. V. Flajšhans, Literární činnost M. Jana Husi (1900), str. 26, č. 9. 11 V Praze u Melantricha. (Viz Karel Chytil a Václav Novotný: Katalog výstavy Husovy, Praha 1915, str. 32 č. 103.)
Strana 328
328 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 227/228/229 Fol.) blieben manche der schon einzeln gedruckten Stücke unbe- kannt. An der Sprache haben sie nichts als einige veraltete Wörter und Formen geändert. Für / stáchu, bjchu, mluwjchu haben sie stáli, byli, mluwili gesetzt. Die ersten lateinischen Briefe, die D. Luther mit einer Vorrede begleitete, und unter dem Titel: TRES EPISTOLAE sanctissimi Martyris Johannis Hussii e carcere Constantiensi ad Bohemos scriptae, zu Wittenberg 1536 in 8. drucken ließ, sind aus dem Böhmischen übersetzt worden. Auch in der vollständigern Ausgabe seiner Briefe (Vitembergae 1537. 8.) kommen noch Stücke vor, wie die Intimationes und einige Briefe, die ursprünglich in böhmischer Sprache geschrie- ben waren. Huß selbst spricht im 1sten Briefe€ von einigen seiner böhmisch geschriebenen Bücher, welche das Concilium als ketzerisch verdammt habe. Dem Heinrich Snopek ließ3 Huß ein böhmisches LIED2 auf Pergament zustellen, das er für ihn aufgesezt und bei sich im Kerker verwahrt hatte. 2. Des Jakobell's von Mies POSTILLE oder Auslegungen der Sonntags-Episteln.3 Ist als ein besonderer Theil, CCIIII Blatt stark, der zweiten Ausgabe von Hussens Postille 1564 beigefügt worden.4 Jakobells PREDIGT VON DER VEREHRUNG, die ein Gläu- biger dem Leibe und Blute Christi schuldig ist,5 gab Paul Bydžowsky/ böhmisch und deutsch 1545 in 4. zu Prag her- aus. Im böhmischen Indexs stehen von ihm das Lied vom Abend- mahle: GEŽJSSI TWÁŤ GEST PAMÁTKA etc. und eine PREDIGT. 3. Des Bruders Peter Chelčicky POSTILLE oder Auslegungen der sonntägigen Evangelien (KNIHA WYKLADŮW SPASYTEDLNÝCH NA ČTENJ NEDĚLNJ) Prag 1522. Fol. und abermal 1532. Er starb 1484 zu Přerau in Mähren." Man nannte ihn den böhmischen Doktor, weil er kein Latein gelernt hat. Die böhmischen Brüder nennen seine Schriften in ihren Glaubensbekenntnissen mit Ach- tung, deren Lesung ihnen M. Joh. von Rokyczan empfohlen habe. Das Netz des Glaubens (SYŤ WJRY) gab Chwal Dubanek 1521 1 Ve vydání z r. 1537 (Epistolae quaedam piissimae Iohannis Hus) Epistola Secunda (list D 3); o otiscích českého originálu viz Flajšhans, Literární činnost M. Jana Husi (1900), str. 54. 2 Píseň pro Jindřicha škopka. 3 Epištoly nedělní, též s výklady přes celý rok M. Jacobella. 4 Vydání důležité, protože rukopis Jakoubkovy Postilly je nezvěstný. 5 Kázání o poctivosti a cti. 6 In: str. 109. 7 Regenvolscius v „Systema Historico—Chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum“ na str. 324 uvádí: „Johannes Chelcicius—Mors anno Chri- sti 1484 Prer.“ Odtud patrně převzal tento mylný údaj Dobrovský.
328 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 227/228/229 Fol.) blieben manche der schon einzeln gedruckten Stücke unbe- kannt. An der Sprache haben sie nichts als einige veraltete Wörter und Formen geändert. Für / stáchu, bjchu, mluwjchu haben sie stáli, byli, mluwili gesetzt. Die ersten lateinischen Briefe, die D. Luther mit einer Vorrede begleitete, und unter dem Titel: TRES EPISTOLAE sanctissimi Martyris Johannis Hussii e carcere Constantiensi ad Bohemos scriptae, zu Wittenberg 1536 in 8. drucken ließ, sind aus dem Böhmischen übersetzt worden. Auch in der vollständigern Ausgabe seiner Briefe (Vitembergae 1537. 8.) kommen noch Stücke vor, wie die Intimationes und einige Briefe, die ursprünglich in böhmischer Sprache geschrie- ben waren. Huß selbst spricht im 1sten Briefe€ von einigen seiner böhmisch geschriebenen Bücher, welche das Concilium als ketzerisch verdammt habe. Dem Heinrich Snopek ließ3 Huß ein böhmisches LIED2 auf Pergament zustellen, das er für ihn aufgesezt und bei sich im Kerker verwahrt hatte. 2. Des Jakobell's von Mies POSTILLE oder Auslegungen der Sonntags-Episteln.3 Ist als ein besonderer Theil, CCIIII Blatt stark, der zweiten Ausgabe von Hussens Postille 1564 beigefügt worden.4 Jakobells PREDIGT VON DER VEREHRUNG, die ein Gläu- biger dem Leibe und Blute Christi schuldig ist,5 gab Paul Bydžowsky/ böhmisch und deutsch 1545 in 4. zu Prag her- aus. Im böhmischen Indexs stehen von ihm das Lied vom Abend- mahle: GEŽJSSI TWÁŤ GEST PAMÁTKA etc. und eine PREDIGT. 3. Des Bruders Peter Chelčicky POSTILLE oder Auslegungen der sonntägigen Evangelien (KNIHA WYKLADŮW SPASYTEDLNÝCH NA ČTENJ NEDĚLNJ) Prag 1522. Fol. und abermal 1532. Er starb 1484 zu Přerau in Mähren." Man nannte ihn den böhmischen Doktor, weil er kein Latein gelernt hat. Die böhmischen Brüder nennen seine Schriften in ihren Glaubensbekenntnissen mit Ach- tung, deren Lesung ihnen M. Joh. von Rokyczan empfohlen habe. Das Netz des Glaubens (SYŤ WJRY) gab Chwal Dubanek 1521 1 Ve vydání z r. 1537 (Epistolae quaedam piissimae Iohannis Hus) Epistola Secunda (list D 3); o otiscích českého originálu viz Flajšhans, Literární činnost M. Jana Husi (1900), str. 54. 2 Píseň pro Jindřicha škopka. 3 Epištoly nedělní, též s výklady přes celý rok M. Jacobella. 4 Vydání důležité, protože rukopis Jakoubkovy Postilly je nezvěstný. 5 Kázání o poctivosti a cti. 6 In: str. 109. 7 Regenvolscius v „Systema Historico—Chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum“ na str. 324 uvádí: „Johannes Chelcicius—Mors anno Chri- sti 1484 Prer.“ Odtud patrně převzal tento mylný údaj Dobrovský.
Strana 329
229/230 Sprache und altern Literatur (1818) 329 zu Wylimow in 4. heraus. Die Rede über das 13te Kap. der Offen- barung von dem Bildnisse der Bestie (O SSELME A OBRAZU GEGJM) in 4. steht im Indexl ohne Jahrzahl. Eine Schrift VON DER LIEBE GOTTES? in 4. kommt im Kata- log des sel. Predigers Ribay3 als Handschrift vor. Das berüch- tigste Buch von ihm war in 40 Kapitel eingetheilt, die er als Meister Schuster KOPYTA d. i. Schuhleisten nannte,4 daher heißt er bei seinen Gegnern spottweise doctor kopytarum. Der In- quisitor Heinrich / Institoris, der zu Olmütz 1501 eine Apologie der römischen Kirche gegen die Waldenser drucken ließ,5 beruft sich oft auf dies Buch, das von ihm liber copitorum genannt wird.6 Unter andern sagt er, daß es zu Leitomyschl und Přerow (in Mähren) von Schustern gelesen wird. 4. Die POSTILLE oder Predigten" des M. Johann von Roky- czan, Pfarrers an der Teinkirche zu Prag. Er gab sie im J. 1470 heraus. Sie sind zwar nie gedruckt, aber auch noch später häufig abgeschrieben worden. Nebst der Handschrift, welche Dobner (Mon. hist. I. 185.)8 aus der Bibliothek des sel. Franz Anton von Nell anführt, und nebst derjenigen, die Georg Ribay besaß," kenne ich noch vier Exemplare. Drei davon sind in der öffentl. Bibliothek zu finden,1° das vierte besitze ich selbst.11 Meine Abschrift besorgte 1612 Wenzel Sixt, ein altstädter Bürger. Früher, nämlich 1581, hat Hawel Bernaticky sich darum verdient gemacht, wie es aus der Ribayischen Hand- schrift erhellet. Aus einem solchen verbesserten Exemplar floß 1 In: str. 65. 2 Spis o milování Boha. 3 O katalogu a knihovně Jiřího Ribaye srv. I. J. Hanuš: Quellen- kunde (1868), str. 98 a 173, Ferdinand Menčík: Jiří Ribay (1892), str. 17 a 31, a KorDR VII. 4 Dobrovský čerpá tuto zprávu z chybného údaje Henrica Insti- torise (v. n.). 5 Sanctae Romanae ecclesiae fidei defensionis clypeus adversus Valdensium seu Pikhardorum haeresim. 6 Viz P. J. Šafařík, ČČM, XLVIII., 1874, str. 106. 7 Postilla. — Vydal František Šimek, I. 1928, II. 1929 (č. XVI. a XVII. „Sbírky pramenů českého hnutí náboženského ve stol. XIV. a XV.“). 8 poznámka (r). 9 Z r. 1581, dnes nezvěstný (viz v Úvodě k šimkovu vydání str. XLV.); opisem tohoto Ribayova rukopisu je rukopis z r. 1671 (u Šimka rukopis U; viz níže pozn. 1 ke G III. 230 [330]. 10 Tr Č 170, 142, 111. 11 Z r. 1612; nyní v Národním museu v Praze. Bartoš I. 1333; viz též v Úvodě k Šimkovu vydání str. XXXV.—XXXVIII. (rukopis N).
229/230 Sprache und altern Literatur (1818) 329 zu Wylimow in 4. heraus. Die Rede über das 13te Kap. der Offen- barung von dem Bildnisse der Bestie (O SSELME A OBRAZU GEGJM) in 4. steht im Indexl ohne Jahrzahl. Eine Schrift VON DER LIEBE GOTTES? in 4. kommt im Kata- log des sel. Predigers Ribay3 als Handschrift vor. Das berüch- tigste Buch von ihm war in 40 Kapitel eingetheilt, die er als Meister Schuster KOPYTA d. i. Schuhleisten nannte,4 daher heißt er bei seinen Gegnern spottweise doctor kopytarum. Der In- quisitor Heinrich / Institoris, der zu Olmütz 1501 eine Apologie der römischen Kirche gegen die Waldenser drucken ließ,5 beruft sich oft auf dies Buch, das von ihm liber copitorum genannt wird.6 Unter andern sagt er, daß es zu Leitomyschl und Přerow (in Mähren) von Schustern gelesen wird. 4. Die POSTILLE oder Predigten" des M. Johann von Roky- czan, Pfarrers an der Teinkirche zu Prag. Er gab sie im J. 1470 heraus. Sie sind zwar nie gedruckt, aber auch noch später häufig abgeschrieben worden. Nebst der Handschrift, welche Dobner (Mon. hist. I. 185.)8 aus der Bibliothek des sel. Franz Anton von Nell anführt, und nebst derjenigen, die Georg Ribay besaß," kenne ich noch vier Exemplare. Drei davon sind in der öffentl. Bibliothek zu finden,1° das vierte besitze ich selbst.11 Meine Abschrift besorgte 1612 Wenzel Sixt, ein altstädter Bürger. Früher, nämlich 1581, hat Hawel Bernaticky sich darum verdient gemacht, wie es aus der Ribayischen Hand- schrift erhellet. Aus einem solchen verbesserten Exemplar floß 1 In: str. 65. 2 Spis o milování Boha. 3 O katalogu a knihovně Jiřího Ribaye srv. I. J. Hanuš: Quellen- kunde (1868), str. 98 a 173, Ferdinand Menčík: Jiří Ribay (1892), str. 17 a 31, a KorDR VII. 4 Dobrovský čerpá tuto zprávu z chybného údaje Henrica Insti- torise (v. n.). 5 Sanctae Romanae ecclesiae fidei defensionis clypeus adversus Valdensium seu Pikhardorum haeresim. 6 Viz P. J. Šafařík, ČČM, XLVIII., 1874, str. 106. 7 Postilla. — Vydal František Šimek, I. 1928, II. 1929 (č. XVI. a XVII. „Sbírky pramenů českého hnutí náboženského ve stol. XIV. a XV.“). 8 poznámka (r). 9 Z r. 1581, dnes nezvěstný (viz v Úvodě k šimkovu vydání str. XLV.); opisem tohoto Ribayova rukopisu je rukopis z r. 1671 (u Šimka rukopis U; viz níže pozn. 1 ke G III. 230 [330]. 10 Tr Č 170, 142, 111. 11 Z r. 1612; nyní v Národním museu v Praze. Bartoš I. 1333; viz též v Úvodě k Šimkovu vydání str. XXXV.—XXXVIII. (rukopis N).
Strana 330
330 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 230/231/396/231 auch die jüngste Abschrift der öffentl. Bibliothek vom J. 1671." Die ältere ist vom J. 1659,2 und die älteste3 hat 1586 David / Prätorius, ein Präceptor zu Tabor, abgeschrieben. In4 dem Bücherkatalog des sel. Institoris, Predigers zu Preßburg,5 ist ein im J. 1584 von Johann Cadaverosus, sonst Kauřjmský, geschriebenes Exemplar verzeichnet, das den Titel führt: Weykladowé a kázanj na čtenj nedielnj přes cely rok dobré a slawné pamieti Mistra Jana Rokycána. 5. Wyklad, d. i. Auslegung über den Lukas. Es sind eigent- I lich Predigten (Kázanj) auf Papier in Fol. in der öffentl. Bibl." f. Dogmatische und Polemische Schriften. 1. Ein Tractat des M. Johann von Rokyczan GEGEN DIE COMMUNION UNTER EINER GESTALT," mit Beziehung auf die sechs Punkte, über welche er mit dem Dechant Hilarius vor dem König Georg disputirte. Den Inhalt dieses Tractats kenne ich nur aus der folgenden Gegenschrift. 2. Des Domdechants Hilarius TRACTAT VON DER COMMU- NION UNTER EINER GESTALT8 wider den Rokyczana, in einer Hand- schrift der Dombibliothek auf Papier in 4." Eine jüngere Ab- schrift davon vom J. 1537 in 4. zu Raudnitz.1 Von diesem Tractat 11 gerichtet ist, ver- ist derjenige, der WIDER DEN KöNIG GEORG 1 TrČ 111 (1. 1a—302b); viz též v Úvodě k Šimkovu vydání str. XLI.—XLV. (rukopis U). 2 Tr Č 142; viz též v Úvodě k Šimkovu vydání str. XXXVIII.— XLI. (rukopis T). 3 Tr Č 170 (1. 1a—435a); viz též v Úvodě k Šimkovu vydání str. XXX.—XXXII. (rukopis P). — O všech rukopisech Rokycanovy Postilly, jež Dobrovský uvádí v „Geschichte“, srv. v Úvodě k šimkovu vydání také str. XV.; tu však šimek opomenul uvésti Dobrovského záznam Rokycanovy Postilly v G I. 347 [39]. 4 Tento odstavec (od slov „In dem Bücherkatalog“ až po slova „Jana Rokycána“) otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze“ ke G III. na str. 396 s označením: „Zur S. 230.“. 5 Michal Institoris Mošovský, kazatel v Prešpurce (Bratislavě). Tr Č 228. O Institorisově rukopisu Rokycany srv. Kor DR 137. 6 Tr Č 151. 7 Traktát o přijímání pod jednou. 8 Traktát o nejsvětějším přijímání. 9 PP 622. 10 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fd 25 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 11 Traktát o sesazení krále Jiřího (k Janu z Rožmberka). Vydal r. 1898 Z. V. Tobolka v XIII. sv. Archivu historického (ČA).
330 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 230/231/396/231 auch die jüngste Abschrift der öffentl. Bibliothek vom J. 1671." Die ältere ist vom J. 1659,2 und die älteste3 hat 1586 David / Prätorius, ein Präceptor zu Tabor, abgeschrieben. In4 dem Bücherkatalog des sel. Institoris, Predigers zu Preßburg,5 ist ein im J. 1584 von Johann Cadaverosus, sonst Kauřjmský, geschriebenes Exemplar verzeichnet, das den Titel führt: Weykladowé a kázanj na čtenj nedielnj přes cely rok dobré a slawné pamieti Mistra Jana Rokycána. 5. Wyklad, d. i. Auslegung über den Lukas. Es sind eigent- I lich Predigten (Kázanj) auf Papier in Fol. in der öffentl. Bibl." f. Dogmatische und Polemische Schriften. 1. Ein Tractat des M. Johann von Rokyczan GEGEN DIE COMMUNION UNTER EINER GESTALT," mit Beziehung auf die sechs Punkte, über welche er mit dem Dechant Hilarius vor dem König Georg disputirte. Den Inhalt dieses Tractats kenne ich nur aus der folgenden Gegenschrift. 2. Des Domdechants Hilarius TRACTAT VON DER COMMU- NION UNTER EINER GESTALT8 wider den Rokyczana, in einer Hand- schrift der Dombibliothek auf Papier in 4." Eine jüngere Ab- schrift davon vom J. 1537 in 4. zu Raudnitz.1 Von diesem Tractat 11 gerichtet ist, ver- ist derjenige, der WIDER DEN KöNIG GEORG 1 TrČ 111 (1. 1a—302b); viz též v Úvodě k Šimkovu vydání str. XLI.—XLV. (rukopis U). 2 Tr Č 142; viz též v Úvodě k Šimkovu vydání str. XXXVIII.— XLI. (rukopis T). 3 Tr Č 170 (1. 1a—435a); viz též v Úvodě k Šimkovu vydání str. XXX.—XXXII. (rukopis P). — O všech rukopisech Rokycanovy Postilly, jež Dobrovský uvádí v „Geschichte“, srv. v Úvodě k šimkovu vydání také str. XV.; tu však šimek opomenul uvésti Dobrovského záznam Rokycanovy Postilly v G I. 347 [39]. 4 Tento odstavec (od slov „In dem Bücherkatalog“ až po slova „Jana Rokycána“) otiskl Dobrovský teprve v „Einige Zusätze“ ke G III. na str. 396 s označením: „Zur S. 230.“. 5 Michal Institoris Mošovský, kazatel v Prešpurce (Bratislavě). Tr Č 228. O Institorisově rukopisu Rokycany srv. Kor DR 137. 6 Tr Č 151. 7 Traktát o přijímání pod jednou. 8 Traktát o nejsvětějším přijímání. 9 PP 622. 10 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fd 25 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 11 Traktát o sesazení krále Jiřího (k Janu z Rožmberka). Vydal r. 1898 Z. V. Tobolka v XIII. sv. Archivu historického (ČA).
Strana 331
231/232/233 Sprache und ältern Literatur (1818) 331 schieden. Balbin fand letztern zu Krumau, und beschreibt ihn in seiner Boh. doct. III, 173.1 3. Ein Brief des Mag. Simon von Tissňow GEGEN DIE COM- MUNION UNTER BEIDEN GESTALTEN.2 In der öffentl. Bibl." 4. Des Bischofs von Breslau, Josst von Rosenberg, NEUN / PUNKTE WIDER DEN KELCH,4 an den König Georg 1467, nebst der Beantwortung derselben durch die Utraquisten. Einige Punkte oder Stücke desselben Bischofs AN DIE KöNIGIN JOHANNA5 vom J. 1469 sind mehr politischen Inhalts. In einer Handschrift der öffentl. Bibliothek auf Papier in 4." 5. Des Johann Zagje von Hasenberg ERMAHNUNGSSCHREIBEN AN DIE PRAGER MAGISTER,7 zur Einigkeit und zum Gehorsam ge- gen die römische Kirche zurück zu kehren, nebst der 1489 ver- faßten, aber erst im J. 1493 von den utraquistischen Magistern abgeschickten Antwort. Beide Stücke, so wie die Nummern 6, 7, 8, in derselben Handschrift." 6. Zwei Briefe an den Herrn Johann von Kostka vom J. 1478 und 1479 wider die Pikarden." Ferner des Mag. Johann von Ro- kyczan HIRTENBRIEF wider die Irrthümer derselben.10 7. Eine weitläufige Widerlegung, welche die Prager utra- quistischen Magistri im J. 1496 gegen die Schrift eines Bar- füßers unter dem Titel: ODPOWĚD NA MATRIKATH BOSAKŮW, her- 11 ausgaben. 8. Odpor proti Pikhardským matlokám12; ferner: Proti gi- / 15 einem saty- nému Pikusowi,13 nebst den Artikeln wider die Pikarden an den König,14einem Briefe vom J. 1485 an den König, mistrů. — 1 Dnes v universitní knihovně v Praze; Tr Č 262. 2 Dopis proti přijímání pod obojí. 3 Tr L I. 541 (f. 25a—26b et 31a). 4 Proti utrakvistům. 5 Královně Johanně. 6 Tr Č 232 (1. 175a—181a). List J. Zajíce z Hasenburka k mistrům pod obojí a Odpověď 8 Tr Č 232 (1a—29a). 9 Zpráva mistrů J. Kostkovi z Postupic z r. 1478 a list z r. 1479. Tr č 232 (29a—34b). 10 List proti pikhartům. — Tr Č 232 (34b—36b). 11 Tr Č 232 (37a—81a). 12 Tr Č 232 (141b—151a). 13 Tr Č 232 (151b—159a). 14 Žaloba na Bratří podaná králi Jiřímu. — Tr Čč 232 (99a). 15 Dopis králi. —
231/232/233 Sprache und ältern Literatur (1818) 331 schieden. Balbin fand letztern zu Krumau, und beschreibt ihn in seiner Boh. doct. III, 173.1 3. Ein Brief des Mag. Simon von Tissňow GEGEN DIE COM- MUNION UNTER BEIDEN GESTALTEN.2 In der öffentl. Bibl." 4. Des Bischofs von Breslau, Josst von Rosenberg, NEUN / PUNKTE WIDER DEN KELCH,4 an den König Georg 1467, nebst der Beantwortung derselben durch die Utraquisten. Einige Punkte oder Stücke desselben Bischofs AN DIE KöNIGIN JOHANNA5 vom J. 1469 sind mehr politischen Inhalts. In einer Handschrift der öffentl. Bibliothek auf Papier in 4." 5. Des Johann Zagje von Hasenberg ERMAHNUNGSSCHREIBEN AN DIE PRAGER MAGISTER,7 zur Einigkeit und zum Gehorsam ge- gen die römische Kirche zurück zu kehren, nebst der 1489 ver- faßten, aber erst im J. 1493 von den utraquistischen Magistern abgeschickten Antwort. Beide Stücke, so wie die Nummern 6, 7, 8, in derselben Handschrift." 6. Zwei Briefe an den Herrn Johann von Kostka vom J. 1478 und 1479 wider die Pikarden." Ferner des Mag. Johann von Ro- kyczan HIRTENBRIEF wider die Irrthümer derselben.10 7. Eine weitläufige Widerlegung, welche die Prager utra- quistischen Magistri im J. 1496 gegen die Schrift eines Bar- füßers unter dem Titel: ODPOWĚD NA MATRIKATH BOSAKŮW, her- 11 ausgaben. 8. Odpor proti Pikhardským matlokám12; ferner: Proti gi- / 15 einem saty- nému Pikusowi,13 nebst den Artikeln wider die Pikarden an den König,14einem Briefe vom J. 1485 an den König, mistrů. — 1 Dnes v universitní knihovně v Praze; Tr Č 262. 2 Dopis proti přijímání pod obojí. 3 Tr L I. 541 (f. 25a—26b et 31a). 4 Proti utrakvistům. 5 Královně Johanně. 6 Tr Č 232 (1. 175a—181a). List J. Zajíce z Hasenburka k mistrům pod obojí a Odpověď 8 Tr Č 232 (1a—29a). 9 Zpráva mistrů J. Kostkovi z Postupic z r. 1478 a list z r. 1479. Tr č 232 (29a—34b). 10 List proti pikhartům. — Tr Č 232 (34b—36b). 11 Tr Č 232 (37a—81a). 12 Tr Č 232 (141b—151a). 13 Tr Č 232 (151b—159a). 14 Žaloba na Bratří podaná králi Jiřímu. — Tr Čč 232 (99a). 15 Dopis králi. —
Strana 332
332 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 233/234/396 rischen Briefe im Namen Lucifers,1 einer Schrift, welche an- fängt: že Pikharti odpieragj byti Konssele,2 und einigen Be- lehrungen über die Communion in Briefen an die Herrn D u- bicky und Hradecky.3 Vor andern zeichnet sich des Priesters Martin Lupač SENDSCHREIBEN WIDER DEN SPRENG- WEDEL4 aus. 9. Eine böhmische Antwort auf die lateinische Auflösung der Fragen, die ein witziger Kopf aufwarf: Meister, sage mir, welche Vögel sind besser, diejenigen, welche essen und trinken, oder die, welche bloß essen und nicht trinken ? und warum sind diejenigen, die nur essen und nicht trinken, denen feind, welche essen und trinken? Die lateinische Schrift fängt an: Argute auceps quaeris — und entscheidet für diejenigen Vögel, die nicht trinken. Die Widerlegung hebt an: Nenie Ptacznikow, acz ty mne ptacznikem nazywass etc. 10. Eine Schrift gegen die böhmischen Brüder: Proti blud- ným a potupným Artikulom pi-/kartským s kruntownjmi dů- wody zpráwa. In der öffentl. Bibl." 11. Des Bruders Niklas Wlasenicky Disputation über die Communion unter beiden Gestalten, die er im J. 1471 mit der römischen Priesterschaft auf dem Schlosse Chaustnik hielt. Im Index kommt sie unter dem Titel Mikulásse HADANJ O KREW BOŽJ S. 160 vor. S. 93 aber steht sie unter Hádanj mit der Jahrzahl 1600. Sie muß aber schon vor dem J. 1592,7 und zwar auf Kosten der Pecynower Brüder gedruckt worden sein, wie der Priester Sstelcar versichert.8 I Zu' Nürnberg erschien durch Georg Kregdla ohne Jahr: Eine lustige Disputation eines einfältigen Bauern mit Namen B. Nikolaus in einer Synode, geschehen in Böhmen Anno 1471 1 Luciperův list k papeži a kardinálům. — Tr Č 232 (111b—115a). 2 Tr Č 232 (115b—117a). 3 Spis český o přijímání ve smyslu podobojích. — Tr č 232 (102a až 103b). 4 List o kropáči. — Tr č 232 (123a—124a). 5 Tr Č 232 (168a—174b). 6 Tr L II. 2048 (f. 177a—196a). Srv. P. J. Šafařík, ČČM, XLVIII., 1874, str. 107, č. XIII. 7 Dobrovský chybně: 1582; Štelcarova „Kniha nová“ (viz pozn. následující) vyšla však až r. 1592. 8 V „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592); v pře- tisku I. J. Hanuše ČČM XXXVIII. (1864) str. 348. 9 Tento odstavec (od slov „Zu Nürnberg“ až po slova „Martinum Peonium“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 396—397, s označením: „Zur S. 234. N. 11.“.
332 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 233/234/396 rischen Briefe im Namen Lucifers,1 einer Schrift, welche an- fängt: že Pikharti odpieragj byti Konssele,2 und einigen Be- lehrungen über die Communion in Briefen an die Herrn D u- bicky und Hradecky.3 Vor andern zeichnet sich des Priesters Martin Lupač SENDSCHREIBEN WIDER DEN SPRENG- WEDEL4 aus. 9. Eine böhmische Antwort auf die lateinische Auflösung der Fragen, die ein witziger Kopf aufwarf: Meister, sage mir, welche Vögel sind besser, diejenigen, welche essen und trinken, oder die, welche bloß essen und nicht trinken ? und warum sind diejenigen, die nur essen und nicht trinken, denen feind, welche essen und trinken? Die lateinische Schrift fängt an: Argute auceps quaeris — und entscheidet für diejenigen Vögel, die nicht trinken. Die Widerlegung hebt an: Nenie Ptacznikow, acz ty mne ptacznikem nazywass etc. 10. Eine Schrift gegen die böhmischen Brüder: Proti blud- ným a potupným Artikulom pi-/kartským s kruntownjmi dů- wody zpráwa. In der öffentl. Bibl." 11. Des Bruders Niklas Wlasenicky Disputation über die Communion unter beiden Gestalten, die er im J. 1471 mit der römischen Priesterschaft auf dem Schlosse Chaustnik hielt. Im Index kommt sie unter dem Titel Mikulásse HADANJ O KREW BOŽJ S. 160 vor. S. 93 aber steht sie unter Hádanj mit der Jahrzahl 1600. Sie muß aber schon vor dem J. 1592,7 und zwar auf Kosten der Pecynower Brüder gedruckt worden sein, wie der Priester Sstelcar versichert.8 I Zu' Nürnberg erschien durch Georg Kregdla ohne Jahr: Eine lustige Disputation eines einfältigen Bauern mit Namen B. Nikolaus in einer Synode, geschehen in Böhmen Anno 1471 1 Luciperův list k papeži a kardinálům. — Tr Č 232 (111b—115a). 2 Tr Č 232 (115b—117a). 3 Spis český o přijímání ve smyslu podobojích. — Tr č 232 (102a až 103b). 4 List o kropáči. — Tr č 232 (123a—124a). 5 Tr Č 232 (168a—174b). 6 Tr L II. 2048 (f. 177a—196a). Srv. P. J. Šafařík, ČČM, XLVIII., 1874, str. 107, č. XIII. 7 Dobrovský chybně: 1582; Štelcarova „Kniha nová“ (viz pozn. následující) vyšla však až r. 1592. 8 V „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592); v pře- tisku I. J. Hanuše ČČM XXXVIII. (1864) str. 348. 9 Tento odstavec (od slov „Zu Nürnberg“ až po slova „Martinum Peonium“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 396—397, s označením: „Zur S. 234. N. 11.“.
Strana 333
396/397/234/235/236 Sprache und altern Literatur (1818) 333 mit den Pfaffen der römischen Seiten von dem/ Blute Jesu Christi, daß es den Leyen auch soll gereicht werden. Aus der böhmischen Sprache verdeutscht durch Martinum Peonium. Die Brüder von der Sekte, deren Stifter Niklas war, hießen / von seinem Namen Mikulassency (Nikolaiten), auch Wlase- ničtj; von dem Orte ihrer Versammlung aber Pecynowsstjl und vom Weinen Plačtiwj, die Weinenden. 12. Ein TRACTAT des Inquisitors Heinrich Institoris wider die Behauptung der Pikarden, daß die römische Kirche die apo- kalyptische Hure sei.2 In seinem Clypeus vom J. 1501 macht Institoris selbst Erwähnung davon. Tractatus, heißt es Blatt V, dudum a me collectus et in Bohemica lingua pariter et latina impressus. Er muß also noch im/ 15ten Jahrhundert gedruckt worden sein, allein man kennt kein Exemplar. 13. Ein Ermahnungsschreiben zur Buße,3 welches anfängt: Hradeckým, Orebským a Pardidubským božjm woleným etc. Der Pabst wird hier als Gegner Christi aufgestellt, und sollte an- statt papež, meint unser Bußprediger, lapež heißen. 14. Einige Stücke des merkwürdigen Manuscriptes mit Ge- mählden in Fol. zu Jena,4 das J. C. Mylius (Mem. Bibl. Jen. p. 324.5) beschrieben hat. Diese Beschreibung steht auch in Rie- gers Archiv der Gesch. von Böhmen, Th. 1. S. 96. Auf dem Titel- blatte stehen die Worte : Bohuslaus de ... (radirt) sue causa me- morie propria manu me fecit. Nach den Fragmenten des tabori- tischen Kriegsliedes entdeckte vor Kurzem Hr. Schaffarik die Unterschrift: hec Deo solemnisa de Czechtic, und vermuthet, daß Deo solemnisa nichts anders sei, als eine witzig spielende Übersetzung von Bohuslaw. So wäre denn Bohuslaw von Czech- tic der eigentliche Verfasser oder Sammler dieser Stücke. Mylius nannte das Buch Antithesis Christi et Antichristi. Dieß kann aber nur von dem Stücke gelten, das böhmisch zrczadlo I krze- stianského žiwota überschrieben ist. Und selbst auf dem Perga- menblatte, worauf ein Mann mit einem Spiegel vorgestellt wird, stehen unten die Worte: Tyto knihy slowau zrcadlo wsseho 1 Dobrovský: Pecynowssj. V Mus. výt. opravil (perem) na: Pecynowsstj. 2 Traktát proti Valdenským. 3 Napomenutí k pokání. 4 Sborník Bohuslava z Čechtic. 5 Memorabilia Bibliothecae Academicae Ienensis. A M. Ioh. Chri- stoph. Mylio. 1746. Str. 324—327 č. 54: Antithesis Christi et Antichristi.
396/397/234/235/236 Sprache und altern Literatur (1818) 333 mit den Pfaffen der römischen Seiten von dem/ Blute Jesu Christi, daß es den Leyen auch soll gereicht werden. Aus der böhmischen Sprache verdeutscht durch Martinum Peonium. Die Brüder von der Sekte, deren Stifter Niklas war, hießen / von seinem Namen Mikulassency (Nikolaiten), auch Wlase- ničtj; von dem Orte ihrer Versammlung aber Pecynowsstjl und vom Weinen Plačtiwj, die Weinenden. 12. Ein TRACTAT des Inquisitors Heinrich Institoris wider die Behauptung der Pikarden, daß die römische Kirche die apo- kalyptische Hure sei.2 In seinem Clypeus vom J. 1501 macht Institoris selbst Erwähnung davon. Tractatus, heißt es Blatt V, dudum a me collectus et in Bohemica lingua pariter et latina impressus. Er muß also noch im/ 15ten Jahrhundert gedruckt worden sein, allein man kennt kein Exemplar. 13. Ein Ermahnungsschreiben zur Buße,3 welches anfängt: Hradeckým, Orebským a Pardidubským božjm woleným etc. Der Pabst wird hier als Gegner Christi aufgestellt, und sollte an- statt papež, meint unser Bußprediger, lapež heißen. 14. Einige Stücke des merkwürdigen Manuscriptes mit Ge- mählden in Fol. zu Jena,4 das J. C. Mylius (Mem. Bibl. Jen. p. 324.5) beschrieben hat. Diese Beschreibung steht auch in Rie- gers Archiv der Gesch. von Böhmen, Th. 1. S. 96. Auf dem Titel- blatte stehen die Worte : Bohuslaus de ... (radirt) sue causa me- morie propria manu me fecit. Nach den Fragmenten des tabori- tischen Kriegsliedes entdeckte vor Kurzem Hr. Schaffarik die Unterschrift: hec Deo solemnisa de Czechtic, und vermuthet, daß Deo solemnisa nichts anders sei, als eine witzig spielende Übersetzung von Bohuslaw. So wäre denn Bohuslaw von Czech- tic der eigentliche Verfasser oder Sammler dieser Stücke. Mylius nannte das Buch Antithesis Christi et Antichristi. Dieß kann aber nur von dem Stücke gelten, das böhmisch zrczadlo I krze- stianského žiwota überschrieben ist. Und selbst auf dem Perga- menblatte, worauf ein Mann mit einem Spiegel vorgestellt wird, stehen unten die Worte: Tyto knihy slowau zrcadlo wsseho 1 Dobrovský: Pecynowssj. V Mus. výt. opravil (perem) na: Pecynowsstj. 2 Traktát proti Valdenským. 3 Napomenutí k pokání. 4 Sborník Bohuslava z Čechtic. 5 Memorabilia Bibliothecae Academicae Ienensis. A M. Ioh. Chri- stoph. Mylio. 1746. Str. 324—327 č. 54: Antithesis Christi et Antichristi.
Strana 334
334 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 236/237/238 Křestianstwa, d. i. dieses Buch heißt Spiegel der ganzen Chri- stenheit. Es werden nun durch mehrere Figuren die entgegen- gesetzten Handlungen der Apostel und der römischen Bischöfe vorgestellt, die mit böhmischen Citaten versehen sind. Drei andere Figuren stellen Huß vor, wie er predigt und verbrennt wird. Hierauf nahm der Sammler 16 gedruckte Blätter auf, wo- rauf Hussens Leben und Briefe u. s. w. zu lesen sind. In der Reise nach Schweden habe ich S. 7 den Inhalt davon genauer angegeben und gezeigt, daß diese 16 Blätter als eine Beilage zu dem Passional vom J. 1495 gehören. Nach zwei Gemählden auf Pergamenblättern, deren eines den hussitischen Gottesdienst, das andere die taboritischen Züge vorstellen, steht der satyrische Brief des Lucifer an den obersten Hofmeister von Böhmen Lew von Rožmital, der um das J. 1478 geschrieben ward. Eine spätere Hand gibt den Verfasser durch diese Worte an : Oldrich z Kalenice z Kalenic a na Sskwořeticých tento list složil. Beide Ortschaften liegen im I prachiner Kreise. Unter den Figuren, die nun weiter folgen, zeichnet sich (Nro. 83) diejenige aus, die den blinden Helden žižka an der Spitze seines Heeres zu Pferde vorstellt. Neben ihm steht die Aufschrift: Žižka náš bratr wěrný. Unten aber: Pjseň, und dann Fragmente aus dem tabo- ritischen Kriegsliede. Nepřátel se nelekeyte — na kořistech se nezastawugme. Nro. 85 begräbt ein Priester (kněz hradský, d. i. vom Prager Schlosse) ein Kind, wobei eine im J. 1463 begangene Greulthat erzählt wird. Die kleinern Figuren, die nun folgen, sind mit Bibelstellen, auch mit böhmischen Versen begleitet. Hierauf ein Dialog, worin ein Vater seinen Söhnen erzählt, wie der Kelch und das Gesetz Gottes in Böhmen aufgekommen ist. Endlich dogmatische Lehrsätze über das Elend des Menschen, über den Tod, die Hölle, die himmlische Glorie. Die Sammlung scheint im Anfange des 16ten Jahrhunderts gemacht zu sein, wenn sie gleich Stücke enthält, die älter sind. Der Codex besteht aus 118 Blättern, von denen aber 23 unbeschrieben blieben. Dar- unter sind 88 Gemählde, 80 auf Papier, 8 auf Pergamen. Im Texte aber kommen noch 41 kleinere Figuren vor. Der Band ist von außen mit einem Kelche geziert. 15. Kleinere Schriften der böhmischen Brüder, die meist dogmatischen und polemischen Inhalts sind. Dergleichen sind: a) drei Sendschreiben an die vorzüglichern Städte vom J. 1472. b) Ein viertes an den Präsidenten des königl. Collegiums Sta- nislaw. c) Zwei Briefe an K. Wladislaw. d) Ermahnungsschrei-
334 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 236/237/238 Křestianstwa, d. i. dieses Buch heißt Spiegel der ganzen Chri- stenheit. Es werden nun durch mehrere Figuren die entgegen- gesetzten Handlungen der Apostel und der römischen Bischöfe vorgestellt, die mit böhmischen Citaten versehen sind. Drei andere Figuren stellen Huß vor, wie er predigt und verbrennt wird. Hierauf nahm der Sammler 16 gedruckte Blätter auf, wo- rauf Hussens Leben und Briefe u. s. w. zu lesen sind. In der Reise nach Schweden habe ich S. 7 den Inhalt davon genauer angegeben und gezeigt, daß diese 16 Blätter als eine Beilage zu dem Passional vom J. 1495 gehören. Nach zwei Gemählden auf Pergamenblättern, deren eines den hussitischen Gottesdienst, das andere die taboritischen Züge vorstellen, steht der satyrische Brief des Lucifer an den obersten Hofmeister von Böhmen Lew von Rožmital, der um das J. 1478 geschrieben ward. Eine spätere Hand gibt den Verfasser durch diese Worte an : Oldrich z Kalenice z Kalenic a na Sskwořeticých tento list složil. Beide Ortschaften liegen im I prachiner Kreise. Unter den Figuren, die nun weiter folgen, zeichnet sich (Nro. 83) diejenige aus, die den blinden Helden žižka an der Spitze seines Heeres zu Pferde vorstellt. Neben ihm steht die Aufschrift: Žižka náš bratr wěrný. Unten aber: Pjseň, und dann Fragmente aus dem tabo- ritischen Kriegsliede. Nepřátel se nelekeyte — na kořistech se nezastawugme. Nro. 85 begräbt ein Priester (kněz hradský, d. i. vom Prager Schlosse) ein Kind, wobei eine im J. 1463 begangene Greulthat erzählt wird. Die kleinern Figuren, die nun folgen, sind mit Bibelstellen, auch mit böhmischen Versen begleitet. Hierauf ein Dialog, worin ein Vater seinen Söhnen erzählt, wie der Kelch und das Gesetz Gottes in Böhmen aufgekommen ist. Endlich dogmatische Lehrsätze über das Elend des Menschen, über den Tod, die Hölle, die himmlische Glorie. Die Sammlung scheint im Anfange des 16ten Jahrhunderts gemacht zu sein, wenn sie gleich Stücke enthält, die älter sind. Der Codex besteht aus 118 Blättern, von denen aber 23 unbeschrieben blieben. Dar- unter sind 88 Gemählde, 80 auf Papier, 8 auf Pergamen. Im Texte aber kommen noch 41 kleinere Figuren vor. Der Band ist von außen mit einem Kelche geziert. 15. Kleinere Schriften der böhmischen Brüder, die meist dogmatischen und polemischen Inhalts sind. Dergleichen sind: a) drei Sendschreiben an die vorzüglichern Städte vom J. 1472. b) Ein viertes an den Präsidenten des königl. Collegiums Sta- nislaw. c) Zwei Briefe an K. Wladislaw. d) Ermahnungsschrei-
Strana 335
238/239 Sprache und altern Literatur (1818) 335 ben an die Brüder und Schwestern vom J. 1473. e) Einige Briefe des Patriarchen der Brüder Gregor, der 1473 zu Brandeis an der Adler starb. f) Eine umständliche Antwort auf eine Schrift der Prager Magister, vom J. 1475. g) Antworten auf drei Briefe des Herrn Zagic vom J. 1489. h) Vier Briefe des Bruders Prokop vom J. 1490. i) Antwort des Bruders Lukas auf eine Schrift des Mag. Koranda, vom J. 1493. k) Des Arztes M. Johann Schrift, daß die Wiedertaufe nicht nothwendig ist, vom J. 1492. 1) Drei Schreiben vom J. 1496, warum sie sich von der römischen Kirche getrennt haben. m) Des B. Lukas Schrift von der Jungfrau Maria vom J. 1498. n) Von der allgemeinen Se- ligkeit. o) Die witzigen Sentenzen, Sprüchwörter und Briefe des Bruders Johann Klenowsky, der 1498 zu Leitomyschel starb. p) Des Bruders Michael Antwort auf / gewisse Artikel eines Ungenannten, die dem Wilhelm von Pernstein zugestellt worden, vom J. 1499. q) Des B. Lukas Schreiben von dem Eide, 1500. r) Auslegung des Predigers von Mag. Johann Czerný für die Frau Johanna von Liblic 1500. Alle diese Schriften werden in der geschriebenen Geschichte der böhmischen Brüder ange- führt.1 Einer ihrer ersten Confessionen, die Johann von Tabor, der 1495 starb, verfaßt hat, gedenkt Wengersky2 S. 324. g. Ascetische Schriften, Romane geistlichen Inhalts. 1. Des h. Isidor Unterricht,3 einem jeden Sünder nützlich, von 18 Kapiteln, in einer Handschrift, die mit dem Mladenec an- fängt und dem Alexander endigt. öffentl. Bibl.4 2. Augustins Manuale (Rukowět) in einer Handschrift der öffentl. Bibliothek.5 Auch hinter dem Psalter vom J. 1475.6 Des- 1 Historia Fratrum Bohemicorum (Historie Bratří českých). Díl I. líčí léta 1457—1535, díl II. léta 1536—1542 a nesouvisle až do r. 1603. Dnes v universitní knihovně v Praze (Tr Č 281,282, oba díly, díl II. je opis rukopisu Roudnického) a v lobkovické knihovně v Roudnici (jen II. díl). Pro spisy a)—e) srv.: „T. zv. Blahoslavovy († 1571) Historie Bratří Čes. dílu I. část 1. (do smrti Br. Rehoře † 1474). Vyd. Bohumil Lukavský z Řeneč.“ Bratrské listy, roč. XIII. (1906) str. 67b, 68a, b. 2 Systema Historico—chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum per provincias varias. Opera Adriani Regenvolscii. Trajecti ad Rhenum. 1652. (Str. 324: „Johannes Taboriensis, dictus Vilhelmus, Taboriante Sacerdos, vir literatus, sermone comptus, suo seculo celebris. Scripsit mandato Se- niorum Confessionem Fidei.“). 3 Naučení sv. Isidora. 4 Tr Č 50. 5 Tr Č 367. 6 Tr Č 191.
238/239 Sprache und altern Literatur (1818) 335 ben an die Brüder und Schwestern vom J. 1473. e) Einige Briefe des Patriarchen der Brüder Gregor, der 1473 zu Brandeis an der Adler starb. f) Eine umständliche Antwort auf eine Schrift der Prager Magister, vom J. 1475. g) Antworten auf drei Briefe des Herrn Zagic vom J. 1489. h) Vier Briefe des Bruders Prokop vom J. 1490. i) Antwort des Bruders Lukas auf eine Schrift des Mag. Koranda, vom J. 1493. k) Des Arztes M. Johann Schrift, daß die Wiedertaufe nicht nothwendig ist, vom J. 1492. 1) Drei Schreiben vom J. 1496, warum sie sich von der römischen Kirche getrennt haben. m) Des B. Lukas Schrift von der Jungfrau Maria vom J. 1498. n) Von der allgemeinen Se- ligkeit. o) Die witzigen Sentenzen, Sprüchwörter und Briefe des Bruders Johann Klenowsky, der 1498 zu Leitomyschel starb. p) Des Bruders Michael Antwort auf / gewisse Artikel eines Ungenannten, die dem Wilhelm von Pernstein zugestellt worden, vom J. 1499. q) Des B. Lukas Schreiben von dem Eide, 1500. r) Auslegung des Predigers von Mag. Johann Czerný für die Frau Johanna von Liblic 1500. Alle diese Schriften werden in der geschriebenen Geschichte der böhmischen Brüder ange- führt.1 Einer ihrer ersten Confessionen, die Johann von Tabor, der 1495 starb, verfaßt hat, gedenkt Wengersky2 S. 324. g. Ascetische Schriften, Romane geistlichen Inhalts. 1. Des h. Isidor Unterricht,3 einem jeden Sünder nützlich, von 18 Kapiteln, in einer Handschrift, die mit dem Mladenec an- fängt und dem Alexander endigt. öffentl. Bibl.4 2. Augustins Manuale (Rukowět) in einer Handschrift der öffentl. Bibliothek.5 Auch hinter dem Psalter vom J. 1475.6 Des- 1 Historia Fratrum Bohemicorum (Historie Bratří českých). Díl I. líčí léta 1457—1535, díl II. léta 1536—1542 a nesouvisle až do r. 1603. Dnes v universitní knihovně v Praze (Tr Č 281,282, oba díly, díl II. je opis rukopisu Roudnického) a v lobkovické knihovně v Roudnici (jen II. díl). Pro spisy a)—e) srv.: „T. zv. Blahoslavovy († 1571) Historie Bratří Čes. dílu I. část 1. (do smrti Br. Rehoře † 1474). Vyd. Bohumil Lukavský z Řeneč.“ Bratrské listy, roč. XIII. (1906) str. 67b, 68a, b. 2 Systema Historico—chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum per provincias varias. Opera Adriani Regenvolscii. Trajecti ad Rhenum. 1652. (Str. 324: „Johannes Taboriensis, dictus Vilhelmus, Taboriante Sacerdos, vir literatus, sermone comptus, suo seculo celebris. Scripsit mandato Se- niorum Confessionem Fidei.“). 3 Naučení sv. Isidora. 4 Tr Č 50. 5 Tr Č 367. 6 Tr Č 191.
Strana 336
336 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 239/240/241 selben Tractat de fide catholica ad Petrum Damianum, lateinisch und böhmisch vom J. 1485.1 Seine Ordensregeln vom J. 1500." Sein Spiegel steht hinter dem Mladenec in einer Handschrift vom J. 1469.3 Allein dieß Stück, so wie die / Soliloquia kommen schon in der vorhergehenden Periode vor. 3. Des Hieronymus Gebethe, sein Brief an die Paula, nebst einer Erzählung von seinem Hinscheiden, in einer Abschrift vom J. 1532 bei den Minoriten,4 die aber aus einer ältern geflossen ist, wie es Gessitnost vanitas anstatt marnost und andere Aus- drücke verrathen. 4.5 CYPRIANS BRIEF AN DONAT VON DER VERACHTUNG DER WELT," und dessen AUSLEGUNG DES VATER UNSERS," desgleichen des h. CHRYSOSTOMUS REDE VON DER BESSERUNG EINES GEFALLE- NENS übersetzte Victorin Wssehrd, eine andere REDE desselben" übersetzte Gregor Hruby, die er 1497 dem Niklas von Cernčic zugeeignet hat. Alle vier Stücke wurden unter dem Titel Knihy čtwery (zu Pilsen) 1501 in 8. gedruckt. 5.1° Des h. Bernhards Betrachtungen (Rozmysslenie a obie- ranie) über das Leiden Christi, stehen nach dem Psalter vom J. 1475.11 In einer andern Handschrift kommt das Weinen Mariä von ihm vor.12 In zwei Handschriften fand ich eine Schrift von der Haushaltung an den Ritter Reimund, die dem h. Bernard fälschlich zugeschrieben wird. In der klattauer Handschrift I vom J. 1465 ist sie überschrieben: Ržeč S. Bernarda o rzadnem sprawowánj hospodářstwj.13 Der eigentliche Verfasser aber dieser Rede ist ein gewisser Bernhardus doctor de Senis. 6.14 Betrachtungen des h. Anselmus, nebst einigen andern kleinern Stücken desselben, in einer Handschrift in 8. bei den 1 Traktát o víře katolické. 2 Řehole. — Tr č 244. 3 Zrcadlo. — Tr Č 296. 4 Tento rukopis není již dnes v majetku pražských minoritů. 5 Dobrovský omylem: 3. 6 Sv. Cypriána List k Donátovi o potupení světa. 7 Sv. Cypriána Výklad na modlitbu Páně. 8 Knihy o napravení padlého sv. Jana Zlatoústého. 9 Sv. Jan Zlatoústý: žádný nemůž uražen býti. 10 Dobrovský omylem: 4. 11 Tr Č 191 (133b—141a). 12 Tr Č 184. 13 Druhým rukopisem, o němž se Dobrovský zmiňuje, byl patrně rukopis, který je dnes majetkem Národní a universitní knihovny v Praze (Tr Č 190). 14 Dobrovský omylem: 5.
336 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 239/240/241 selben Tractat de fide catholica ad Petrum Damianum, lateinisch und böhmisch vom J. 1485.1 Seine Ordensregeln vom J. 1500." Sein Spiegel steht hinter dem Mladenec in einer Handschrift vom J. 1469.3 Allein dieß Stück, so wie die / Soliloquia kommen schon in der vorhergehenden Periode vor. 3. Des Hieronymus Gebethe, sein Brief an die Paula, nebst einer Erzählung von seinem Hinscheiden, in einer Abschrift vom J. 1532 bei den Minoriten,4 die aber aus einer ältern geflossen ist, wie es Gessitnost vanitas anstatt marnost und andere Aus- drücke verrathen. 4.5 CYPRIANS BRIEF AN DONAT VON DER VERACHTUNG DER WELT," und dessen AUSLEGUNG DES VATER UNSERS," desgleichen des h. CHRYSOSTOMUS REDE VON DER BESSERUNG EINES GEFALLE- NENS übersetzte Victorin Wssehrd, eine andere REDE desselben" übersetzte Gregor Hruby, die er 1497 dem Niklas von Cernčic zugeeignet hat. Alle vier Stücke wurden unter dem Titel Knihy čtwery (zu Pilsen) 1501 in 8. gedruckt. 5.1° Des h. Bernhards Betrachtungen (Rozmysslenie a obie- ranie) über das Leiden Christi, stehen nach dem Psalter vom J. 1475.11 In einer andern Handschrift kommt das Weinen Mariä von ihm vor.12 In zwei Handschriften fand ich eine Schrift von der Haushaltung an den Ritter Reimund, die dem h. Bernard fälschlich zugeschrieben wird. In der klattauer Handschrift I vom J. 1465 ist sie überschrieben: Ržeč S. Bernarda o rzadnem sprawowánj hospodářstwj.13 Der eigentliche Verfasser aber dieser Rede ist ein gewisser Bernhardus doctor de Senis. 6.14 Betrachtungen des h. Anselmus, nebst einigen andern kleinern Stücken desselben, in einer Handschrift in 8. bei den 1 Traktát o víře katolické. 2 Řehole. — Tr č 244. 3 Zrcadlo. — Tr Č 296. 4 Tento rukopis není již dnes v majetku pražských minoritů. 5 Dobrovský omylem: 3. 6 Sv. Cypriána List k Donátovi o potupení světa. 7 Sv. Cypriána Výklad na modlitbu Páně. 8 Knihy o napravení padlého sv. Jana Zlatoústého. 9 Sv. Jan Zlatoústý: žádný nemůž uražen býti. 10 Dobrovský omylem: 4. 11 Tr Č 191 (133b—141a). 12 Tr Č 184. 13 Druhým rukopisem, o němž se Dobrovský zmiňuje, byl patrně rukopis, který je dnes majetkem Národní a universitní knihovny v Praze (Tr Č 190). 14 Dobrovský omylem: 5.
Strana 337
241/242 Sprache und ältern Literatur (1818) 337 Kreuzherren.1 Voran stehen Artykulowe o umuczenj božjm a na každý modlitba, nebst einigen Klageliedern (Lamentacý). 7.2 Kleinere ascetische Werke des h. Bonaventura, in einer Handschrift vom J. 1453 auf Papier in 4. Öffentl. Biblio- thek." 8.4 Ein Theil des Traktats de conflictu vitiorum et virtu- tum, den man sonst dem Augustin zuschrieb, kommt in der Hof- bibliothek zu Wien (Cod. Theol. N. 934. Fol.) vor. 9.° Beispiele aus der Kaisergeschichte mit allegorischen Deutungen, in einer Handschrift der öffentlichen Bibl. in 4." 10.° Albertans, eines Rechtsgelehrten von Brixen, drei Bü- cher, a) de modo loquendi et tacendi, b) de consolatione et con- silio, c) de dilectione Dei et proximi, ins Böhmische übersetzt," sind in drei Handschriften der öffentl. Bibl. zu finden.10 Eine ist vom J. 1475, die andere vom J. 1493; die dritte I ohne Jahrzahl enthält nur das dritte Buch. In der Klattauer Handschrift vom J. 1465 steht nach den Nürnberger Stadtrechten das erste Buch unter dem Titel: o rzadnem mluwenj a mlčenj. Dieß allein ward im J. 1502, 8. vermuthlich zu Pilsen gedruckt. Aus der Verglei- chung der Auszüge, welche Hr. Palkowič aus einer Preßbur- ger Handschrift in seinem Wochenblatte (Týdennjk) 1817 N. 29 mittheilte, mit unsern Handschriften ergibt sich, daß jene eben nicht von der Hand eines bedachtsamen Abschreibers herrührt. Nach neduh S. 382 ließ er die wichtige Sentenz aus: Nebt' nenie dobre žiwu byti, ale dobře žiwu byti. Auch scheint der erste Traktat, von der rechten Art zu reden und zu schweigen, darin zu fehlen, und der Verfasser heißt nicht Awertan, sondern Albertan. Balbin, indem er das Exemplar der clementischen Bibliothek Boh. docta III. 114 anführt, setzt hinzu: liber dignus est typo ob raritatem.11 Es war zu seiner Zeit an Erbauungsbü- 1 Sv. Anselma Rozjímání a drobné spisy. — Tento rukopis jsem v knihovně křižovníků nenašel; není zaznamenán ani v speciálním katalogu rukopisů ani v katalogu generálním. — V další větě Dobrovský: o omuczenj. 2 Dobrovský omylem: 6. 3 Ve skutečnosti Traktáty Davida z Augšpurku. Tr Č 396. 4 Dobrovský omylem: 7. 5 O boji neřestí a ctností. Tabulae III. 4522 (173b—175a). 6 Dobrovský omylem: 8. 7 Dějiny císařů. — Tr č 258. Dobrovský omylem: 9. 9 O mluvení a mlčení. O utěšení a radě. O milování Boha a bližního. 10 Tr Č 190, 243, 145. 11 Balbín podotýká tak k spisu: „Albertanus de dilectione Dei, et proximi, bohemice conversus“. 8
241/242 Sprache und ältern Literatur (1818) 337 Kreuzherren.1 Voran stehen Artykulowe o umuczenj božjm a na každý modlitba, nebst einigen Klageliedern (Lamentacý). 7.2 Kleinere ascetische Werke des h. Bonaventura, in einer Handschrift vom J. 1453 auf Papier in 4. Öffentl. Biblio- thek." 8.4 Ein Theil des Traktats de conflictu vitiorum et virtu- tum, den man sonst dem Augustin zuschrieb, kommt in der Hof- bibliothek zu Wien (Cod. Theol. N. 934. Fol.) vor. 9.° Beispiele aus der Kaisergeschichte mit allegorischen Deutungen, in einer Handschrift der öffentlichen Bibl. in 4." 10.° Albertans, eines Rechtsgelehrten von Brixen, drei Bü- cher, a) de modo loquendi et tacendi, b) de consolatione et con- silio, c) de dilectione Dei et proximi, ins Böhmische übersetzt," sind in drei Handschriften der öffentl. Bibl. zu finden.10 Eine ist vom J. 1475, die andere vom J. 1493; die dritte I ohne Jahrzahl enthält nur das dritte Buch. In der Klattauer Handschrift vom J. 1465 steht nach den Nürnberger Stadtrechten das erste Buch unter dem Titel: o rzadnem mluwenj a mlčenj. Dieß allein ward im J. 1502, 8. vermuthlich zu Pilsen gedruckt. Aus der Verglei- chung der Auszüge, welche Hr. Palkowič aus einer Preßbur- ger Handschrift in seinem Wochenblatte (Týdennjk) 1817 N. 29 mittheilte, mit unsern Handschriften ergibt sich, daß jene eben nicht von der Hand eines bedachtsamen Abschreibers herrührt. Nach neduh S. 382 ließ er die wichtige Sentenz aus: Nebt' nenie dobre žiwu byti, ale dobře žiwu byti. Auch scheint der erste Traktat, von der rechten Art zu reden und zu schweigen, darin zu fehlen, und der Verfasser heißt nicht Awertan, sondern Albertan. Balbin, indem er das Exemplar der clementischen Bibliothek Boh. docta III. 114 anführt, setzt hinzu: liber dignus est typo ob raritatem.11 Es war zu seiner Zeit an Erbauungsbü- 1 Sv. Anselma Rozjímání a drobné spisy. — Tento rukopis jsem v knihovně křižovníků nenašel; není zaznamenán ani v speciálním katalogu rukopisů ani v katalogu generálním. — V další větě Dobrovský: o omuczenj. 2 Dobrovský omylem: 6. 3 Ve skutečnosti Traktáty Davida z Augšpurku. Tr Č 396. 4 Dobrovský omylem: 7. 5 O boji neřestí a ctností. Tabulae III. 4522 (173b—175a). 6 Dobrovský omylem: 8. 7 Dějiny císařů. — Tr č 258. Dobrovský omylem: 9. 9 O mluvení a mlčení. O utěšení a radě. O milování Boha a bližního. 10 Tr Č 190, 243, 145. 11 Balbín podotýká tak k spisu: „Albertanus de dilectione Dei, et proximi, bohemice conversus“. 8
Strana 338
338 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 242/397/242/243/244 chern großer Mangel. I Albertans1 erstes Buch ward abermal 1528. 8. zu Pilsen bei Johann Peck gedruckt. 11.2 Vom ledigen, Witwen- und Ehestande, vom J. 1463 in Fol. öffentliche Bibl.3 12.4 Vier Bücher von der Nachfolge Christi,5 die in einer Handschrift auf Papier in 4.6 dem I Johann Gerson zugeschrie- ben werden. Den Inhalt der Krumauer Handschrift7 gab B al- bin Boh. docta III. 172 an: Thomas a Kempis veteri bohemica lingua ex Latino versus; additi etiam quidam libri Gersonis de Meditatione cordis etc. Das erste Buch ward schon im J. 1498. 8. gedruckt. Einer alten Ausgabe des ganzen Werkes um das J. 1527 wird in einigen Vorreden gedacht, wovon sich aber kein Exem- plar nachweisen läßt. Von spätern Auflagen sind mir aus dem XVIten Jahrhunderte nur noch vier bekannt, vom J. 1551 Proß- nitz bei Günther, vom J. 1567 und 1571 Prag bei Melantrych, 1583 bei Milichthaler zu Olmütz. Die kleine in 12, welche der Jesuit Hostovin besorgte, kam ohne Jahrzahl (etwa 1590) heraus. Nebst der Ausgabe bei Stephan Bilina, Prag 1622. 8. gibt es noch eine in 8. vom J. 1644. Die übrigen des 17ten Jahr- hunderts vom J. 1657, 1674 und 1681 sind in 12. Rosenmüller druckte dieß Werk für die Erbschaft des h. Wenzels 1710. 12. Kamenitzky etwa 1711. Im Gianninischen Katalog steht eine Ausgabe vom J. 1725. 12. Es gibt auch eine Tirnauer vom J. 1744. Endlich eine Prafger vom J. 1747 und 1759. Zwei vom Jahre 1762, eine bei Pruscha, die andere bei Hraba. Die letzte ist die Brünner vom J. 1793.8 13° Mladenec, der Jüngling, sonst auch Orlogjk oder Orlog maudrosti wěčné, ein Gespräch zwischen der ewigen Weisheit 1 Tuto větu (od slov „Albertans erstes" až po slova „Peck ge- druckt“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 397 s označením: „Zur S. 242“. 2 Dobrovský omylem: 10. 3 Tr č neuvádí. 4 Dobrovský omylem: 11. 5 J. Gersona neb T. Kempenského Knihy čtyři o následování Krista. 6 Tr Č 259. 7 Tr Č 274. 8 O vydání z r. 1498 viz G III. 312—313 [383] č. 20 a pozn. 5. - Z ostatních vydání, jež uvádí Dobrovský, jsou zatím v Knihopise II. (ruko- pise) zapsána vydání z r. 1551, 1567, 1571, 1583, 1622, 1644 (12°), 1657, 1681, 1710, 1725 (Praha), 1744 (Trnava), 1747, 1762 (oboje Praha). 9 Dobrovský omylem: 12.
338 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 242/397/242/243/244 chern großer Mangel. I Albertans1 erstes Buch ward abermal 1528. 8. zu Pilsen bei Johann Peck gedruckt. 11.2 Vom ledigen, Witwen- und Ehestande, vom J. 1463 in Fol. öffentliche Bibl.3 12.4 Vier Bücher von der Nachfolge Christi,5 die in einer Handschrift auf Papier in 4.6 dem I Johann Gerson zugeschrie- ben werden. Den Inhalt der Krumauer Handschrift7 gab B al- bin Boh. docta III. 172 an: Thomas a Kempis veteri bohemica lingua ex Latino versus; additi etiam quidam libri Gersonis de Meditatione cordis etc. Das erste Buch ward schon im J. 1498. 8. gedruckt. Einer alten Ausgabe des ganzen Werkes um das J. 1527 wird in einigen Vorreden gedacht, wovon sich aber kein Exem- plar nachweisen läßt. Von spätern Auflagen sind mir aus dem XVIten Jahrhunderte nur noch vier bekannt, vom J. 1551 Proß- nitz bei Günther, vom J. 1567 und 1571 Prag bei Melantrych, 1583 bei Milichthaler zu Olmütz. Die kleine in 12, welche der Jesuit Hostovin besorgte, kam ohne Jahrzahl (etwa 1590) heraus. Nebst der Ausgabe bei Stephan Bilina, Prag 1622. 8. gibt es noch eine in 8. vom J. 1644. Die übrigen des 17ten Jahr- hunderts vom J. 1657, 1674 und 1681 sind in 12. Rosenmüller druckte dieß Werk für die Erbschaft des h. Wenzels 1710. 12. Kamenitzky etwa 1711. Im Gianninischen Katalog steht eine Ausgabe vom J. 1725. 12. Es gibt auch eine Tirnauer vom J. 1744. Endlich eine Prafger vom J. 1747 und 1759. Zwei vom Jahre 1762, eine bei Pruscha, die andere bei Hraba. Die letzte ist die Brünner vom J. 1793.8 13° Mladenec, der Jüngling, sonst auch Orlogjk oder Orlog maudrosti wěčné, ein Gespräch zwischen der ewigen Weisheit 1 Tuto větu (od slov „Albertans erstes" až po slova „Peck ge- druckt“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 397 s označením: „Zur S. 242“. 2 Dobrovský omylem: 10. 3 Tr č neuvádí. 4 Dobrovský omylem: 11. 5 J. Gersona neb T. Kempenského Knihy čtyři o následování Krista. 6 Tr Č 259. 7 Tr Č 274. 8 O vydání z r. 1498 viz G III. 312—313 [383] č. 20 a pozn. 5. - Z ostatních vydání, jež uvádí Dobrovský, jsou zatím v Knihopise II. (ruko- pise) zapsána vydání z r. 1551, 1567, 1571, 1583, 1622, 1644 (12°), 1657, 1681, 1710, 1725 (Praha), 1744 (Trnava), 1747, 1762 (oboje Praha). 9 Dobrovský omylem: 12.
Strana 339
244/245 Sprache und ältern Literatur (1818) 339 und einem Jünglinge, davon ich Abschriften von verschiedenen Jahren kenne, als vom J. 1455, 1469 in 4., vom J. 1497 in 8. in der öffentl. Bibliothek.1 Eine vorzüglich schöne Handschrift in Fol. aus der Neuhauser Bibliothek der Jesuiten, enthält nebst dem Mladenec, der an der Spitze steht, und mehreren ascetischen Stücken auch die trojanische Chronik vom J. 1469, den Barlaam vom J. 1470, und den Alexander ohne Jahrzahl.2 Die jüngste Handschrift, bei den Minoriten,3 ist vom J. 1526." 14.5 Der Barlaam, in der eben erwähnten Handschrift, im J. 1470 durch Laurentium de Tynhorssow zu Neuhaus abge- schrieben. Hat die Uberschrift: Rzeč o gednom kralowiczi gme- nem Jozafat. Bei Niklas Bakalař zu Pilsen kam diese Schrift, die man fälschlich dem Johann Damascenus zuschrieb, zweimal heraus, 1504 in 8. und 1512 in 4. oder gr. 8. in zwei Kolumnen. In der Prager Auflage vom Jahre I 1593 bei Georg Dačicky ist die alte Schreibart verändert worden, weil sie nicht allgemein ver- ständlich war. 15.7 Solfernus, sonst auch Adams Leben, žiwot Adamow, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek,8 woraus Hr. Tomsa die Vorrede des böhmischen Übersetzers, die an den König (Georg?) gerichtet ist, in seiner Chrestomathie" ab- drucken ließ. Sixt von Ottersdorf gab dieses Buch, nach Hageks Verbesserung des veralteten Styls, zu Prag 1553 in 4. heraus. Johann Günther druckte es 1564 zu Olmütz nach. Bei Otmar in Prag erschien 1600 die dritte Ausgabe. Endlich kam es 1721 zu Troppau heraus. Es war ein sehr beliebtes Buch, wie Balbin in seiner Boh. docta10 versichert: passim Bohemorum ma- nibus teritur ob argumenti ....... suavitatem et dictionis lepo- rem. Voigt verglich es mit Miltons verlornem Paradiese. S. Act. lit. II. 54.11 1526. 1 Tr Č 296, 261, 348. 2 Tr Č 50. 3 Dnes v knihovně Národ. musea v Praze; Bartoš I. 971 (1. 23—93). 4 Dobrovský chybně 1532; v G III. 246 [340] č. 2 udává správně 5 Dobrovský omylem: 13. 6 Tr Č 50 (173a—233b). 7 Dobrovský omylem: 14. 8 Tr Čč 256. 9 Str. 117—119. 10 II. str. 244. 11 Na str. 54—60 je recense o Solfernovi, srovnání Solferna s Mil- tonovým „Ztraceným rájem“ na str. 58—59.
244/245 Sprache und ältern Literatur (1818) 339 und einem Jünglinge, davon ich Abschriften von verschiedenen Jahren kenne, als vom J. 1455, 1469 in 4., vom J. 1497 in 8. in der öffentl. Bibliothek.1 Eine vorzüglich schöne Handschrift in Fol. aus der Neuhauser Bibliothek der Jesuiten, enthält nebst dem Mladenec, der an der Spitze steht, und mehreren ascetischen Stücken auch die trojanische Chronik vom J. 1469, den Barlaam vom J. 1470, und den Alexander ohne Jahrzahl.2 Die jüngste Handschrift, bei den Minoriten,3 ist vom J. 1526." 14.5 Der Barlaam, in der eben erwähnten Handschrift, im J. 1470 durch Laurentium de Tynhorssow zu Neuhaus abge- schrieben. Hat die Uberschrift: Rzeč o gednom kralowiczi gme- nem Jozafat. Bei Niklas Bakalař zu Pilsen kam diese Schrift, die man fälschlich dem Johann Damascenus zuschrieb, zweimal heraus, 1504 in 8. und 1512 in 4. oder gr. 8. in zwei Kolumnen. In der Prager Auflage vom Jahre I 1593 bei Georg Dačicky ist die alte Schreibart verändert worden, weil sie nicht allgemein ver- ständlich war. 15.7 Solfernus, sonst auch Adams Leben, žiwot Adamow, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek,8 woraus Hr. Tomsa die Vorrede des böhmischen Übersetzers, die an den König (Georg?) gerichtet ist, in seiner Chrestomathie" ab- drucken ließ. Sixt von Ottersdorf gab dieses Buch, nach Hageks Verbesserung des veralteten Styls, zu Prag 1553 in 4. heraus. Johann Günther druckte es 1564 zu Olmütz nach. Bei Otmar in Prag erschien 1600 die dritte Ausgabe. Endlich kam es 1721 zu Troppau heraus. Es war ein sehr beliebtes Buch, wie Balbin in seiner Boh. docta10 versichert: passim Bohemorum ma- nibus teritur ob argumenti ....... suavitatem et dictionis lepo- rem. Voigt verglich es mit Miltons verlornem Paradiese. S. Act. lit. II. 54.11 1526. 1 Tr Č 296, 261, 348. 2 Tr Č 50. 3 Dnes v knihovně Národ. musea v Praze; Bartoš I. 971 (1. 23—93). 4 Dobrovský chybně 1532; v G III. 246 [340] č. 2 udává správně 5 Dobrovský omylem: 13. 6 Tr Č 50 (173a—233b). 7 Dobrovský omylem: 14. 8 Tr Čč 256. 9 Str. 117—119. 10 II. str. 244. 11 Na str. 54—60 je recense o Solfernovi, srovnání Solferna s Mil- tonovým „Ztraceným rájem“ na str. 58—59.
Strana 340
340 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 245/246/247 16.1 Belial, ähnlichen Inhalts mit dem Solfernus, 110 Blatt stark, in einer Handschrift des Domkapitels in 4.2 Eine Über- setzung aus dem Lateinischen des Erzpriesters Jakob von Te- ramo, der diesen geistlichen Roman im J. 1378 der Correction des Pabstes Urban unterwarf. h. Offenbarungen, Prophezeiungen. 1. Hermas, sonst Pastor genannt, in einer Abschrift vom J. 1464 in 4. zu Stockholm.3 Nikolaus Klaudian gab diese Schrift mit einigen andern Stücken 1518. 4. zu Jungbunzlau heraus." 2. Der h. Brigita Offenbarungen (Widienye swatee Brigitti) in einer schönen Handschrift vom J. 1419 auf Pergamen in Fol. Sie ward vom sel. Krameryus an einen Russen verkauft.5 Sonst sind diese Offenbarungen noch in einer Handschrift der öffentl. Bibl. vom J. 1453. in 4." und einer andern in Fol.7 Die Handschrift bei den Minoriten (K. I.) ist vom J. 1526.8 In der letztern steht eine andere Schrift von dem Leiden Christi (o vmučenj božjm, o ssedesate a pieti strastech) in 65 Artikeln voran. Und nach den Offenbarungen ein Tractat von der Keusch- heit (o čistotie pannenske) von 30 Kapiteln. 3. Oracula mulierum fatidicarum, auf Pergamen in 4. Bei Janozki Catal. Cod. Manusc. Bibl. Zalusc. N. 381.9 Scheinen die Sibillinischen Prophezeiungen zu sein, wovon eine Ausgabe vom J. 1579. 8. im Index 1° steht. 4. Des Bruders Johann Barfüßerordens Prophezeiungen von den kommenden Übeln im / J. 1490, 1500,11 in einer Hand- schrift der Dombibliothek (O. 35).12 Die Prophezeiungen der h. 1 Dobrovský omylem: 14. 2 P 1619 (72b—181b). 3 R 47 B 1. Dnes v zemském archivu v Brně. 4 Viz G III. 326 [393]e a pozn. 2. 5 Dnes ve státní knihovně v Leningradě (v bývalé carské veřejné knihovně petrohradské); popis viz V. Flajšhans: Knihy české v knihov- nách švédských a ruských (1897), str. 3—5. 6 Tr Č 231. 7 Tr Č 99. 8 Dnes v Národním museu v Praze. — Bartoš I. 971. 9 Specimen Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Za- luscianae. Dresdae 1750. 10 In; str. 258. 11 Parodie na spis bosáka Jana Vodňanského — proroctví k r. 1490 až 1500. 12 P 1619 (65a—69b).
340 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 245/246/247 16.1 Belial, ähnlichen Inhalts mit dem Solfernus, 110 Blatt stark, in einer Handschrift des Domkapitels in 4.2 Eine Über- setzung aus dem Lateinischen des Erzpriesters Jakob von Te- ramo, der diesen geistlichen Roman im J. 1378 der Correction des Pabstes Urban unterwarf. h. Offenbarungen, Prophezeiungen. 1. Hermas, sonst Pastor genannt, in einer Abschrift vom J. 1464 in 4. zu Stockholm.3 Nikolaus Klaudian gab diese Schrift mit einigen andern Stücken 1518. 4. zu Jungbunzlau heraus." 2. Der h. Brigita Offenbarungen (Widienye swatee Brigitti) in einer schönen Handschrift vom J. 1419 auf Pergamen in Fol. Sie ward vom sel. Krameryus an einen Russen verkauft.5 Sonst sind diese Offenbarungen noch in einer Handschrift der öffentl. Bibl. vom J. 1453. in 4." und einer andern in Fol.7 Die Handschrift bei den Minoriten (K. I.) ist vom J. 1526.8 In der letztern steht eine andere Schrift von dem Leiden Christi (o vmučenj božjm, o ssedesate a pieti strastech) in 65 Artikeln voran. Und nach den Offenbarungen ein Tractat von der Keusch- heit (o čistotie pannenske) von 30 Kapiteln. 3. Oracula mulierum fatidicarum, auf Pergamen in 4. Bei Janozki Catal. Cod. Manusc. Bibl. Zalusc. N. 381.9 Scheinen die Sibillinischen Prophezeiungen zu sein, wovon eine Ausgabe vom J. 1579. 8. im Index 1° steht. 4. Des Bruders Johann Barfüßerordens Prophezeiungen von den kommenden Übeln im / J. 1490, 1500,11 in einer Hand- schrift der Dombibliothek (O. 35).12 Die Prophezeiungen der h. 1 Dobrovský omylem: 14. 2 P 1619 (72b—181b). 3 R 47 B 1. Dnes v zemském archivu v Brně. 4 Viz G III. 326 [393]e a pozn. 2. 5 Dnes ve státní knihovně v Leningradě (v bývalé carské veřejné knihovně petrohradské); popis viz V. Flajšhans: Knihy české v knihov- nách švédských a ruských (1897), str. 3—5. 6 Tr Č 231. 7 Tr Č 99. 8 Dnes v Národním museu v Praze. — Bartoš I. 971. 9 Specimen Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Za- luscianae. Dresdae 1750. 10 In; str. 258. 11 Parodie na spis bosáka Jana Vodňanského — proroctví k r. 1490 až 1500. 12 P 1619 (65a—69b).
Strana 341
2471248 Sprache und altern Literatur (1818) 341 Hildegard1 fand B albin zu Krumau, und hielt sie für ein sehr seltenes Stück. Boh. docta III. 161. Eine Prophezeiung von Böh- mens Schicksale2 fand ich zu Rokyzan in einer alten Handschrift lateinisch und böhmisch.3 Sie fängt an: Přigde Worel gehož le- tem wybogowan bude lew. Lateinisch ist sie in Joh. Wolfs Lect. memorab. zu lesen. Volabit aquila las Hatten in der Leipzi- ger Handschrift, in unsrer aber liest man: Veniet Aquila etc. Die Prophezeiung des blinden Jünglings," und Georgs Gesichte, Giřjkowo widienj,5 mögen auch in diese Periode gehören. 5. Die OFFENBARUNG und die PROPHEZEIUNG des Bruder Niklas Wlasenicky, zwei geschriebene Bücher vom J. 1495, sah Sstelcar.' Sie stehen S. 296 im Index mit Angabe des For- mats in 8. verzeichnet. i. Legenden. 1. Das Passional oder Leben der Heiligen," im Archiv des Klosters St. Margaret, vom J. 1468 in Fol. auf Papier." In der öffentl. Bibliothek ist eine Handschrift vom J. 1476,9 eine an- dere / ohne Jahrzahl vorhanden.1°Es wurde sehr frühe gedruckt, das erste Mal etwa um das J. 1480, das zweite Mal 1495. Fol. mit schlechten Holzstichen.11 Die Beilage mit der Signatur A und B und mit dem Columnentitel N cztrnaczte, 16 Blatt stark, worin Hussens vier Briefe, dessen und des Hieronymus Leben und Martertod, des Poggii Brief über die Hinrichtung dieser zwei Männer zu lesen sind, ist noch bei keinem mir bekannten Exem- 1 Proroctví sv. Hildegardis. 2 Proroctví o české zemi. 3 Rukopis dnes nezvěstný. Mezi rukopisy rokycanskými, chovanými v Národním museu a popsanými v Bartošově Soupisu, není. Srv. též Ru- dolf Urbánek v Časopise Společnosti přátel starožitností českých, XXVI., 1918, str. 18 pozn. 3. 4 Proroctví slepého mládence. 5 Tr Č 178 (197b—211a). 6 V „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592) v „Indexu poznamenání kněh a spisův nepravých“, v přetisku v ČČM XXXVIII., 1864, str. 281. 7 Passionál aneb životové svatých mučedlníkův. 8 Dodnes v archivu kláštera břevnovského (I. N° 6). Srv. G I. 350— 351 [43] a pz. 2 a G II. 154—155 [139—140] a pz. 6 ke G II. 154 [139]. 9 Tr Č 138. 10 Tr Č 236. 11 Toto vydání z r. 1495 nově diplomaticky přetiskl r. 1926 Z. To- bolka v II. sv. „Monumenta Bohemiae typographica".
2471248 Sprache und altern Literatur (1818) 341 Hildegard1 fand B albin zu Krumau, und hielt sie für ein sehr seltenes Stück. Boh. docta III. 161. Eine Prophezeiung von Böh- mens Schicksale2 fand ich zu Rokyzan in einer alten Handschrift lateinisch und böhmisch.3 Sie fängt an: Přigde Worel gehož le- tem wybogowan bude lew. Lateinisch ist sie in Joh. Wolfs Lect. memorab. zu lesen. Volabit aquila las Hatten in der Leipzi- ger Handschrift, in unsrer aber liest man: Veniet Aquila etc. Die Prophezeiung des blinden Jünglings," und Georgs Gesichte, Giřjkowo widienj,5 mögen auch in diese Periode gehören. 5. Die OFFENBARUNG und die PROPHEZEIUNG des Bruder Niklas Wlasenicky, zwei geschriebene Bücher vom J. 1495, sah Sstelcar.' Sie stehen S. 296 im Index mit Angabe des For- mats in 8. verzeichnet. i. Legenden. 1. Das Passional oder Leben der Heiligen," im Archiv des Klosters St. Margaret, vom J. 1468 in Fol. auf Papier." In der öffentl. Bibliothek ist eine Handschrift vom J. 1476,9 eine an- dere / ohne Jahrzahl vorhanden.1°Es wurde sehr frühe gedruckt, das erste Mal etwa um das J. 1480, das zweite Mal 1495. Fol. mit schlechten Holzstichen.11 Die Beilage mit der Signatur A und B und mit dem Columnentitel N cztrnaczte, 16 Blatt stark, worin Hussens vier Briefe, dessen und des Hieronymus Leben und Martertod, des Poggii Brief über die Hinrichtung dieser zwei Männer zu lesen sind, ist noch bei keinem mir bekannten Exem- 1 Proroctví sv. Hildegardis. 2 Proroctví o české zemi. 3 Rukopis dnes nezvěstný. Mezi rukopisy rokycanskými, chovanými v Národním museu a popsanými v Bartošově Soupisu, není. Srv. též Ru- dolf Urbánek v Časopise Společnosti přátel starožitností českých, XXVI., 1918, str. 18 pozn. 3. 4 Proroctví slepého mládence. 5 Tr Č 178 (197b—211a). 6 V „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592) v „Indexu poznamenání kněh a spisův nepravých“, v přetisku v ČČM XXXVIII., 1864, str. 281. 7 Passionál aneb životové svatých mučedlníkův. 8 Dodnes v archivu kláštera břevnovského (I. N° 6). Srv. G I. 350— 351 [43] a pz. 2 a G II. 154—155 [139—140] a pz. 6 ke G II. 154 [139]. 9 Tr Č 138. 10 Tr Č 236. 11 Toto vydání z r. 1495 nově diplomaticky přetiskl r. 1926 Z. To- bolka v II. sv. „Monumenta Bohemiae typographica".
Strana 342
342 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 248/249 plar der zweiten Ausgabe, wozu sie ohne Zweifel gehören, gefun- den worden.1 Doch hatten die Verfasser des böhmischen Index ein Exemplar vor sich, worin Huß und Hieronymus im Register standen mit der Beziehung auf N 14 und O 3, welche Buchstaben und Zahlen genau zu diesem Anhang passen. Der Verfasser von HUSSENS LEBEN ist Peter von Mladienkowic, ein Prager Magister, das sammt den Nebenstücken in einer Handschrift bei den Kreuzherren zu finden ist.2 Man hat diesen Aufsatz Hussens Werken beigefügt, und auch einzeln gedruckt. Bei Severin kam er schon 1533. 8., bei Sixt Palma ohne Jahrzahl (um 1600) heraus. 2. Legenden einzelner Heiligen sind oft in Handschriften verwandten Inhalts zu finden. Die Legende von den 10000 Rit- tern° in Reimen / ist in der öffentl. Bibl. in 4.,4 worin Gebethe vorangehen. Das Leben der h. Elisabeth5 ist in einer Hand- schrift dem Leben der Altväter angehängt." Das Leben der h. Katharina," von einem Franciskaner zu Neuhaus geschrieben, besaß Balbin. S. Boh. doct. III. 61. Das Leben der sel. Agness hat Georg Ferus nach einer alten Handschrift zu Prag bei Urban Goliass 1666 in 4. mit Beibehaltung der alten Sprache, und mit Erklärungen der unverständlichen Ausdrücke durch gangbare Worte am Rande, abdrucken lassen. Am Ende sind vier Briefe von der h. Clara an die selige Agnes beigefügt. Dem Je- suiten Cruger blieb das lateinische Original unbekannt. Denn er übersetzte diese Legende aus zwei böhmischen Handschriften für die Bollandisten ins Lateinische. S. Acta SS. Tom. I. Martii." Das Leben der h. Regina1° in der Handschrift bei den Minoriten11 scheint der Karthäuser Bruno für seine Schwester, das Fräulein von Klinstein, erst um das J. 1526 aufgesetzt zu haben. 1 Český Pasionál byl vytištěn r. 1495 v dvojím vydání, pro katolíky a pro kališníky. Přílohu, o níž se zmiňuje Dobrovský, stejně i rejstřík s jmény Husa a Jeronýma má vydání pro kališníky. O tom viz Zdeněk Tobolka v příloze k II. sv. „Monumenta Bohemiae typographica“. 2 Viz G III. 266 [353] a pozn. 6. 3 Legenda o 10.000 rytířích. 4 Tr Č 183 (1. 173a—180b). 5 Život sv. Alžběty. Tr Č 106 (1. 450a—495a). 6 7 Život sv. Kateřiny. 8 Život sv. Anežky. 9 Acta sanctorum. O nich viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české. 2. vyd., I. (1929), str. 83. 10 život sv. Reginy. 11 Dnes v Národním museu v Praze. Bartoš I. 971 (323'—331).
342 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 248/249 plar der zweiten Ausgabe, wozu sie ohne Zweifel gehören, gefun- den worden.1 Doch hatten die Verfasser des böhmischen Index ein Exemplar vor sich, worin Huß und Hieronymus im Register standen mit der Beziehung auf N 14 und O 3, welche Buchstaben und Zahlen genau zu diesem Anhang passen. Der Verfasser von HUSSENS LEBEN ist Peter von Mladienkowic, ein Prager Magister, das sammt den Nebenstücken in einer Handschrift bei den Kreuzherren zu finden ist.2 Man hat diesen Aufsatz Hussens Werken beigefügt, und auch einzeln gedruckt. Bei Severin kam er schon 1533. 8., bei Sixt Palma ohne Jahrzahl (um 1600) heraus. 2. Legenden einzelner Heiligen sind oft in Handschriften verwandten Inhalts zu finden. Die Legende von den 10000 Rit- tern° in Reimen / ist in der öffentl. Bibl. in 4.,4 worin Gebethe vorangehen. Das Leben der h. Elisabeth5 ist in einer Hand- schrift dem Leben der Altväter angehängt." Das Leben der h. Katharina," von einem Franciskaner zu Neuhaus geschrieben, besaß Balbin. S. Boh. doct. III. 61. Das Leben der sel. Agness hat Georg Ferus nach einer alten Handschrift zu Prag bei Urban Goliass 1666 in 4. mit Beibehaltung der alten Sprache, und mit Erklärungen der unverständlichen Ausdrücke durch gangbare Worte am Rande, abdrucken lassen. Am Ende sind vier Briefe von der h. Clara an die selige Agnes beigefügt. Dem Je- suiten Cruger blieb das lateinische Original unbekannt. Denn er übersetzte diese Legende aus zwei böhmischen Handschriften für die Bollandisten ins Lateinische. S. Acta SS. Tom. I. Martii." Das Leben der h. Regina1° in der Handschrift bei den Minoriten11 scheint der Karthäuser Bruno für seine Schwester, das Fräulein von Klinstein, erst um das J. 1526 aufgesetzt zu haben. 1 Český Pasionál byl vytištěn r. 1495 v dvojím vydání, pro katolíky a pro kališníky. Přílohu, o níž se zmiňuje Dobrovský, stejně i rejstřík s jmény Husa a Jeronýma má vydání pro kališníky. O tom viz Zdeněk Tobolka v příloze k II. sv. „Monumenta Bohemiae typographica“. 2 Viz G III. 266 [353] a pozn. 6. 3 Legenda o 10.000 rytířích. 4 Tr Č 183 (1. 173a—180b). 5 Život sv. Alžběty. Tr Č 106 (1. 450a—495a). 6 7 Život sv. Kateřiny. 8 Život sv. Anežky. 9 Acta sanctorum. O nich viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české. 2. vyd., I. (1929), str. 83. 10 život sv. Reginy. 11 Dnes v Národním museu v Praze. Bartoš I. 971 (323'—331).
Strana 343
249/250/251 Sprache und ältern Literatur (1818) 343 3. Das Leben der heiligen Väter,1 das dem h. Hieronymus zugeschrieben wird, nebst den Ermahnungen der heil. Väter, der Lebensweise der egyptischen Mönche von Sulpitius Severus, den Wirkungen der Tugend, in fünf Handschrif/ten der öffentlichen Bibliothek,2 worunter zwei ohne Jahrzahl, die dritte im J. 1480, die vierte und fünfte im J. 1516 geschrieben sind. Ich kenne noch eine sechste und siebente." Letztere ist vom J. 1510 im Stifte Strahow, vermuthlich dieselbe, die Balbin Boh. doct. III. 172 in der Krumauer Bibliothek fand.4 Gregor Hruby von Gelenie, der sich in seiner Vorrede als Übersetzer nennt, scheint also die ältere Übersetzung überarbeitet zu haben. Er widmete eine Ab- schrift dieses Werkes dem damaligen Kanzler des Königreichs Ladislaw von Sternberg. Dieß muß vor 1514, in welchem Jahre am 7. März Hruby starb, geschehen sein. Den prächtigen Codex auf Pergamen vom J. 1516 mit Gemählden geziert,5 kann er also seinem Mäcen nicht selbst übergeben haben. k. Liturgische Werke. 1. Ein Brevier, sehr sauber auf Pergamen geschrieben, in 8., vermuthlich zum Gebrauche einer Klosterfrau. Ich verehrte es der letzten Abtissin von St. Georg, es fand sich aber nach ihrem Tode nicht mehr.‘ Es fehlte auch nicht an Gebethbü- chern, die ich aber hier übergehen will. 2. Die Hymmen der prager Kirche, ins Böhmische über- I setzt, fand Balbin unter den Handschriften der Krummauer Kirche. S. Boh. doct. III. 158. In Ernests Leben beschreibt er dieß oder ein ähnliches Buch genauer, nennt es aber librum Pro- sarum et Cantuum,7 worinn die Prosae zuerst lateinisch, und dann nach derselben Melodie die böhmische Übersetzung zu fin- den war. Dieser räumt Balbin sogar den Vorzug ein: eodem con- textu, iisdemque sententiis, nisi quod Bohemica clariora et signi- ficantiora sunt, et pluribus versibus constant. — Inter illos gra- 1 životy sv. Otců. — Vydal r. 1909 Emil Smetánka (nákl. ČA). 2 Tr Č 106, 166; 95; 2, 97. 3 Dobrovský omylem: fünfte und sechste. 4 Jediný strahovský rukopis životů sv. Otců, dnes známý, je z r. 1508 (viz Emil Smetánka, Věstník KČSN, ročník 1904, str. 96). 5 Tr Č 2. 6 Podnes nezvěstný. 7 Str. 199.
249/250/251 Sprache und ältern Literatur (1818) 343 3. Das Leben der heiligen Väter,1 das dem h. Hieronymus zugeschrieben wird, nebst den Ermahnungen der heil. Väter, der Lebensweise der egyptischen Mönche von Sulpitius Severus, den Wirkungen der Tugend, in fünf Handschrif/ten der öffentlichen Bibliothek,2 worunter zwei ohne Jahrzahl, die dritte im J. 1480, die vierte und fünfte im J. 1516 geschrieben sind. Ich kenne noch eine sechste und siebente." Letztere ist vom J. 1510 im Stifte Strahow, vermuthlich dieselbe, die Balbin Boh. doct. III. 172 in der Krumauer Bibliothek fand.4 Gregor Hruby von Gelenie, der sich in seiner Vorrede als Übersetzer nennt, scheint also die ältere Übersetzung überarbeitet zu haben. Er widmete eine Ab- schrift dieses Werkes dem damaligen Kanzler des Königreichs Ladislaw von Sternberg. Dieß muß vor 1514, in welchem Jahre am 7. März Hruby starb, geschehen sein. Den prächtigen Codex auf Pergamen vom J. 1516 mit Gemählden geziert,5 kann er also seinem Mäcen nicht selbst übergeben haben. k. Liturgische Werke. 1. Ein Brevier, sehr sauber auf Pergamen geschrieben, in 8., vermuthlich zum Gebrauche einer Klosterfrau. Ich verehrte es der letzten Abtissin von St. Georg, es fand sich aber nach ihrem Tode nicht mehr.‘ Es fehlte auch nicht an Gebethbü- chern, die ich aber hier übergehen will. 2. Die Hymmen der prager Kirche, ins Böhmische über- I setzt, fand Balbin unter den Handschriften der Krummauer Kirche. S. Boh. doct. III. 158. In Ernests Leben beschreibt er dieß oder ein ähnliches Buch genauer, nennt es aber librum Pro- sarum et Cantuum,7 worinn die Prosae zuerst lateinisch, und dann nach derselben Melodie die böhmische Übersetzung zu fin- den war. Dieser räumt Balbin sogar den Vorzug ein: eodem con- textu, iisdemque sententiis, nisi quod Bohemica clariora et signi- ficantiora sunt, et pluribus versibus constant. — Inter illos gra- 1 životy sv. Otců. — Vydal r. 1909 Emil Smetánka (nákl. ČA). 2 Tr Č 106, 166; 95; 2, 97. 3 Dobrovský omylem: fünfte und sechste. 4 Jediný strahovský rukopis životů sv. Otců, dnes známý, je z r. 1508 (viz Emil Smetánka, Věstník KČSN, ročník 1904, str. 96). 5 Tr Č 2. 6 Podnes nezvěstný. 7 Str. 199.
Strana 344
344 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 251/252/253 tissimi illi vulgi auribus cantus leguntur. Nastal nám den we- selý. Angelowé gsau spjwali. Gméno božj weliké. Narodil se Krystus pán. Na božj narozenj. Co tu stogjte. In dulci jubilo. Wstalt’ gest této chwjle. Pluresque alii, ex Prosis fere et se- quentiis, ut tum vocabant, ecclesiae Pragensis confecti. Eine an- dere Handschrift in 4. der öffentl. Bibliothek, worin die ältesten Gebethe und Gesänge enthalten sind,1 gehört ins 14. Jahrhun- dert. Der Hymnarius aber, von der Hand des Johann von Do- massin im J. 1429 geschrieben, ist keine förmliche Übersetzung, sondern die Worte der lateini/schen Hymnen werden durch böh- mische Glossen erläutert." Das theologische Fach sei hiermit geschlossen. Andere Fächer sind zwar weniger bearbeitet worden, aber doch nicht ganz leer geblieben. 1. Politische Schriften. 1. Des Stibor von Cimburg und Towacow, der als Landes- hauptmann in Mähren 1494 starb, sehr sinnreiches Werk über die Güter der Geistlichen, das er dem König Georg 1467 ge- widmet hat. Man besorgte im J. 1539 eine mit Holzstichen ver- sehene Ausgabe in Fol. von diesem Buche. Lupač gibt ihm den verkürzten Titel prawda a lež, anstatt HADANJ PRAWDY A LŽI O KNĚŽSKÉ ZBOŽJ. Sein Urtheil ist gar nicht übertrieben, wenn er beim 26. Juni schreibt: Estque lectu et cognitu non in- dignus propter et rerum, quae ibi tractantur, varietatem, et linguae nostrae cultum, nitorem, orationisque elegantiam atque copiam in sublimi, ut vocant Rhetores, genere dicendi etc. Balbin konnte als Jesuit mit dem Inhalte des Buches nicht so zufrieden sein,3 doch ist der Verfasser auch nach seinem Urtheile ein großer Redner : in lingua nostra I disertissimus.4 Der Fiction und Einkleidung nach gehöret das Werk unter Romane. 2. Des Unterkämmerers Wenzel Walečowský Schrift ÜBER DIE LASTER UND HEUCHELEI DER GEISTLICHEN.5 Schon im J. 1452 nahm ihn Georg als Gubernator in seinen Rath auf. Als er dieß Buch schrieb, war Georg schon König, den er zu Ende anredet, 1 Nejstarší modlitby a písně. — Tr č 260. 2 Tr Č 250. 3 B II. 117. 4 B II. 116. 5 Proti panování kněžskému.
344 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 251/252/253 tissimi illi vulgi auribus cantus leguntur. Nastal nám den we- selý. Angelowé gsau spjwali. Gméno božj weliké. Narodil se Krystus pán. Na božj narozenj. Co tu stogjte. In dulci jubilo. Wstalt’ gest této chwjle. Pluresque alii, ex Prosis fere et se- quentiis, ut tum vocabant, ecclesiae Pragensis confecti. Eine an- dere Handschrift in 4. der öffentl. Bibliothek, worin die ältesten Gebethe und Gesänge enthalten sind,1 gehört ins 14. Jahrhun- dert. Der Hymnarius aber, von der Hand des Johann von Do- massin im J. 1429 geschrieben, ist keine förmliche Übersetzung, sondern die Worte der lateini/schen Hymnen werden durch böh- mische Glossen erläutert." Das theologische Fach sei hiermit geschlossen. Andere Fächer sind zwar weniger bearbeitet worden, aber doch nicht ganz leer geblieben. 1. Politische Schriften. 1. Des Stibor von Cimburg und Towacow, der als Landes- hauptmann in Mähren 1494 starb, sehr sinnreiches Werk über die Güter der Geistlichen, das er dem König Georg 1467 ge- widmet hat. Man besorgte im J. 1539 eine mit Holzstichen ver- sehene Ausgabe in Fol. von diesem Buche. Lupač gibt ihm den verkürzten Titel prawda a lež, anstatt HADANJ PRAWDY A LŽI O KNĚŽSKÉ ZBOŽJ. Sein Urtheil ist gar nicht übertrieben, wenn er beim 26. Juni schreibt: Estque lectu et cognitu non in- dignus propter et rerum, quae ibi tractantur, varietatem, et linguae nostrae cultum, nitorem, orationisque elegantiam atque copiam in sublimi, ut vocant Rhetores, genere dicendi etc. Balbin konnte als Jesuit mit dem Inhalte des Buches nicht so zufrieden sein,3 doch ist der Verfasser auch nach seinem Urtheile ein großer Redner : in lingua nostra I disertissimus.4 Der Fiction und Einkleidung nach gehöret das Werk unter Romane. 2. Des Unterkämmerers Wenzel Walečowský Schrift ÜBER DIE LASTER UND HEUCHELEI DER GEISTLICHEN.5 Schon im J. 1452 nahm ihn Georg als Gubernator in seinen Rath auf. Als er dieß Buch schrieb, war Georg schon König, den er zu Ende anredet, 1 Nejstarší modlitby a písně. — Tr č 260. 2 Tr Č 250. 3 B II. 117. 4 B II. 116. 5 Proti panování kněžskému.
Strana 345
253/254/255 Sprache und altern Literatur (1818) 345 und ihm den Rath gibt, daß er die Compactata schützen, aber keine Priester in seinem Rathe herrschen lassen wolle. Balbin deutet dieß auf den Rokyczana.1 Allein Walečowsky schonte die Priester von der andern Partei eben so wenig. Daher Balbins ungünstiges Urtheil: duos tractatus edidit Lycambeo felle ple- nissimos, . . . . . . . quam eloquenter bohemice, tam virulente scribit." Dem Lupacius, der das Buch 100 Jahre früher las, gefiel es besser: Exstat ejus scriptum quoddam in nonnullos sa- cerdotes polypragmonicos etc. quod et legimus, unde apparet, ipsum et ingenii acumine et prudentia perspicaci, et judicii acri- monia valuisse.4 Beim 23. Febr. hat er sein Sterbejahr 1472 verzeichnet. Weleslawin nennt ihn Walečowský z Kněž- mosta." / 3. Des Doktor Paul židek, eines Domherrn zu Prag, An- weisung zu regieren, GIRJ ZPRAWOWNA genannt. Der König selbst trug ihm auf, eine Anweisung für Könige (Sprawa kralowska) und eine Chronik zu schreiben. Dieß that er, und endigte sein Werk am Neujahrstag 1471. Es besteht eigentlich aus drei Theilen oder Büchern. Das erste handelt von den Pflichten eines Königs, in Rücksicht des allgemeinen Wohls, das zweite, wie er sich in Rücksicht seiner Person verhalten soll, das dritte ist eine allgemeine Geschichte vom Anfange der Welt bis auf seine Zeiten herab, worin häufig Winke gegeben werden, was ein König meiden, oder befolgen soll. Die gleichzeitige schöne Hand- schrift der Domkirche€ ist mit Randanmerkungen von Balbins Hand versehen, und ist dieselbe, woraus er seine Auszüge machte. S. Boh. docta II. 153.7 Doch wenn Balbins S. 155 Caroli IV. vitam, instructionem Regis Georgii libris tribus, item librum Chronicorum, hinter einander nennt, so muſs ich den Leser warnen, das Leben Karls IV. und die Chronik nicht als ein von den drei Büchern der Unterweisung getrenntes oder verschiedenes Werk anzusehen, indem Karls Leben in der Reihe der Kaiser im dritten Buche, nämlich in / der Chronik gelesen wird, wie sich selbst aus der gegebenen Probe Miscell." L. VII. 1 B II. 362. 2 Dobrovský: quam eleganter, tam virulente. 3 B II. 361—362. 4 XXIII. Febr. 5 Kalendář historický. 6 P 999. 7 Str. 153—156 o Židkovi, o Spravovně („Auszüge“) str. 154—155. 8 B II. 9 Miscellanea historica regni Bohemiae.
253/254/255 Sprache und altern Literatur (1818) 345 und ihm den Rath gibt, daß er die Compactata schützen, aber keine Priester in seinem Rathe herrschen lassen wolle. Balbin deutet dieß auf den Rokyczana.1 Allein Walečowsky schonte die Priester von der andern Partei eben so wenig. Daher Balbins ungünstiges Urtheil: duos tractatus edidit Lycambeo felle ple- nissimos, . . . . . . . quam eloquenter bohemice, tam virulente scribit." Dem Lupacius, der das Buch 100 Jahre früher las, gefiel es besser: Exstat ejus scriptum quoddam in nonnullos sa- cerdotes polypragmonicos etc. quod et legimus, unde apparet, ipsum et ingenii acumine et prudentia perspicaci, et judicii acri- monia valuisse.4 Beim 23. Febr. hat er sein Sterbejahr 1472 verzeichnet. Weleslawin nennt ihn Walečowský z Kněž- mosta." / 3. Des Doktor Paul židek, eines Domherrn zu Prag, An- weisung zu regieren, GIRJ ZPRAWOWNA genannt. Der König selbst trug ihm auf, eine Anweisung für Könige (Sprawa kralowska) und eine Chronik zu schreiben. Dieß that er, und endigte sein Werk am Neujahrstag 1471. Es besteht eigentlich aus drei Theilen oder Büchern. Das erste handelt von den Pflichten eines Königs, in Rücksicht des allgemeinen Wohls, das zweite, wie er sich in Rücksicht seiner Person verhalten soll, das dritte ist eine allgemeine Geschichte vom Anfange der Welt bis auf seine Zeiten herab, worin häufig Winke gegeben werden, was ein König meiden, oder befolgen soll. Die gleichzeitige schöne Hand- schrift der Domkirche€ ist mit Randanmerkungen von Balbins Hand versehen, und ist dieselbe, woraus er seine Auszüge machte. S. Boh. docta II. 153.7 Doch wenn Balbins S. 155 Caroli IV. vitam, instructionem Regis Georgii libris tribus, item librum Chronicorum, hinter einander nennt, so muſs ich den Leser warnen, das Leben Karls IV. und die Chronik nicht als ein von den drei Büchern der Unterweisung getrenntes oder verschiedenes Werk anzusehen, indem Karls Leben in der Reihe der Kaiser im dritten Buche, nämlich in / der Chronik gelesen wird, wie sich selbst aus der gegebenen Probe Miscell." L. VII. 1 B II. 362. 2 Dobrovský: quam eleganter, tam virulente. 3 B II. 361—362. 4 XXIII. Febr. 5 Kalendář historický. 6 P 999. 7 Str. 153—156 o Židkovi, o Spravovně („Auszüge“) str. 154—155. 8 B II. 9 Miscellanea historica regni Bohemiae.
Strana 346
346 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 255/256 p. 161 schließen läßt. Balbin theilte die Handschrift dem Dom- dechant Pessina mit, nach dessen Tode sie in die Bibliothek des Domkapitels kam. Quem librum, schrieb Balbin noch im J. 1687, manuscriptum ex Bibliotheca Novodomensi, Praelato magno concessum, doleo hactenus recuperari non potuisse. Die Ab- schrift der öffentl. Bibl. ist vom J. 1656,2 und die Rayhrader, die Bonaventura Pitter, als er noch im Kloster Břewniow war, 1750 verfertigte, 100 Jahre jünger. 4. Eine Sammlung aus böhmischen Chroniken, zur War- nung für die Böhmen bei der Wahl eines Königs (Sebránj z kronyk českých k wýstraze wierných Cžechow) in einer Cerronischen Handschrift auf Papier in 4. Diese Warnung ist eigentlich ein Aufruf an die Böhmen, wahrscheinlich vor der Wahl des K. Georgs in der Absicht ge- schrieben, um die Böhmen durch Beispiele aus der Geschichte (die meisten sind aus Dalimil) zu warnen, keinen Deutschen zum Könige zu wählen. Z m. Sammlungen von Rechten, Gesetzen, Verträgen. 1. KNIHA TOWACOWSKA. So heißt eine Sammlung der Frei- heiten, Rechte, Ordnungen und Gewohnheiten des Markgraf- thums Mähren, die der mährische Landeshauptmann Ctibor (auch Stibor) von Cymburg auf Tobitschau um das J. 1480 auf Verlangen vieler mährischen Herren und Ritter veranstaltete. Voigt hatte bei seiner Anzeige Act. Lit. I. 153. 310., eine mangelhafte Abschrift vom J. 1615. Auszüge aus vollständigern Exemplaren stehen im Mähr. Magazin 1789, B. I. 37. 148. ff. 2. Registrum zápisůw, d. i. Register oder Verzeichniß der Verschreibungen, vom J. 1453. Die Abschrift der öffentl. Bi- bliothek5 ist zwar jünger, (etwa vom J. 1527) doch sind die Ur- kunden der Verschreibungen, die hier summarisch angeführt werden, aus frühern Zeiten, und das Verzeichniß derselben ist im J. 1453 verfaßt worden. 3. Die Satzungen der Prager Mahlerzunft, um das J. 1430 ins Böhmische übersetzt,6 sind in Riegers Materialien zur Sta- tistik von Böhmen, Heft VI.7 120—131 abgedruckt worden. 1 Na m. uv. 2 Tr Č 141. 3 Dodnes v Rajhradě; signatura H. G. 23 (podle sdělení P. Václava J. Pokorného, archiváře kláštera rajhradského). 4 Dudík—Ceroni LVIII. (str. 404 n.). Tr Č 15. 6 Ustanovení malířů. 5 Leipzig und Prag, 1788. 7
346 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 255/256 p. 161 schließen läßt. Balbin theilte die Handschrift dem Dom- dechant Pessina mit, nach dessen Tode sie in die Bibliothek des Domkapitels kam. Quem librum, schrieb Balbin noch im J. 1687, manuscriptum ex Bibliotheca Novodomensi, Praelato magno concessum, doleo hactenus recuperari non potuisse. Die Ab- schrift der öffentl. Bibl. ist vom J. 1656,2 und die Rayhrader, die Bonaventura Pitter, als er noch im Kloster Břewniow war, 1750 verfertigte, 100 Jahre jünger. 4. Eine Sammlung aus böhmischen Chroniken, zur War- nung für die Böhmen bei der Wahl eines Königs (Sebránj z kronyk českých k wýstraze wierných Cžechow) in einer Cerronischen Handschrift auf Papier in 4. Diese Warnung ist eigentlich ein Aufruf an die Böhmen, wahrscheinlich vor der Wahl des K. Georgs in der Absicht ge- schrieben, um die Böhmen durch Beispiele aus der Geschichte (die meisten sind aus Dalimil) zu warnen, keinen Deutschen zum Könige zu wählen. Z m. Sammlungen von Rechten, Gesetzen, Verträgen. 1. KNIHA TOWACOWSKA. So heißt eine Sammlung der Frei- heiten, Rechte, Ordnungen und Gewohnheiten des Markgraf- thums Mähren, die der mährische Landeshauptmann Ctibor (auch Stibor) von Cymburg auf Tobitschau um das J. 1480 auf Verlangen vieler mährischen Herren und Ritter veranstaltete. Voigt hatte bei seiner Anzeige Act. Lit. I. 153. 310., eine mangelhafte Abschrift vom J. 1615. Auszüge aus vollständigern Exemplaren stehen im Mähr. Magazin 1789, B. I. 37. 148. ff. 2. Registrum zápisůw, d. i. Register oder Verzeichniß der Verschreibungen, vom J. 1453. Die Abschrift der öffentl. Bi- bliothek5 ist zwar jünger, (etwa vom J. 1527) doch sind die Ur- kunden der Verschreibungen, die hier summarisch angeführt werden, aus frühern Zeiten, und das Verzeichniß derselben ist im J. 1453 verfaßt worden. 3. Die Satzungen der Prager Mahlerzunft, um das J. 1430 ins Böhmische übersetzt,6 sind in Riegers Materialien zur Sta- tistik von Böhmen, Heft VI.7 120—131 abgedruckt worden. 1 Na m. uv. 2 Tr Č 141. 3 Dodnes v Rajhradě; signatura H. G. 23 (podle sdělení P. Václava J. Pokorného, archiváře kláštera rajhradského). 4 Dudík—Ceroni LVIII. (str. 404 n.). Tr Č 15. 6 Ustanovení malířů. 5 Leipzig und Prag, 1788. 7
Strana 347
256/257/258 Sprache und altern Literatur (1818) 347 4. Die Basler Compactata (vmluwa) auf zwei Folioblättern zu Raigern,1 und noch einmal I in einer Handschrift in 4. von 9 Seiten.2 Es gibt eine sehr alte Ausgabe davon ohne Druckjahr in 4.3 Eine andere vom J. 1513 begleitete der Administrator Paul mit einer vorläufigen Nachricht. S. Bilejowsky's Kro- nyka Cyrk. S. 15. 5. Die Kuttenberger und Iglauer Bergrechte (PRAWO KRA- LOWSKÉ HORNJKUOW — PRAWA GIHLAWSKÁ) von Peter Przespole von Prag, Bürger zu Kuttenberg, aus dem Lateinischen über- setzt und 1460 abgeschrieben, in einer Handschrift am Strahow auf Papier in 4.5 Voigt verweiset in der Beschreibung der böhm. Münzen. B. II.“ S. 291. Note 58 auf eine Kuttenberger Handschrift. Eine dritte vom J. 1529 bei Hrn. Prof. Jungmann unter dem Titel: Práwa miestská panow hornijkow, ist 330 Blatt stark." In einer Abschrift der öffentl. Bibliothek in Quer- Quarts stehen die Iglauer Rechte voran, und sind auf dem Ko- liner Schlosse? 1520, die Kuttenberger aber von einer andern Hand 1524 geschrieben worden. Der Anhang vom Bergbau (o pawowánj hor) ist erst 1565 hinzugekommen. 6. Sententiae casuum forensium oder Pandectae Brunenses ins Böhmische übersetzt, 1° in einer Handschrift zu Brünn auf der alten Registratur N. 32. S. Jos. Wrat. von / Monse über die ältesten Municipalrechte der Stadt Brünnii S. 3. Auch zu 1 Na můj dotaz sdělil mně P. Václav J. Pokorný, archivář kláštera rajhradského, že zatím našel na Rajhradě toliko „Basilejská kompaktáta v rkp. č. 395, cod pap. fol. 304 sine loco et anno“. 2 Nelze zcela bezpečně rozhodnouti, zda i v tomto případě Dobrovský mínil rukopis rajhradský; srv. též pozn. předcházející. 3 Viz G III. 314 [385] a pozn. 4. 4 Vydání Jozefa Skalického 1816 (v. pozn. 3 ke G III. 325 [392]); odkaz týká se jenom vydání kompaktát z r. 1513 s předmluvou Pavlovou. V původním vydání 1537 (v. pozn. 3 ke G. III. 58 [218]) str. 22 (nečísl.). 5 Dodnes v knihovně na Strahově (sign. D. E. IV. 24). 6 Prag 1772. 7 Srv. Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Rozbor staročeské literatury, 1842.), str. 161 č. 17. 8 Tr Č 358. 9 Dobrovský tiskovou chybou: Schosse. 10 Brněnské pandekty. 11 Versuch über die ältesten Municipalrechte im Marggrafthum Mähren. (Abhandlungen der böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften 1787).
256/257/258 Sprache und altern Literatur (1818) 347 4. Die Basler Compactata (vmluwa) auf zwei Folioblättern zu Raigern,1 und noch einmal I in einer Handschrift in 4. von 9 Seiten.2 Es gibt eine sehr alte Ausgabe davon ohne Druckjahr in 4.3 Eine andere vom J. 1513 begleitete der Administrator Paul mit einer vorläufigen Nachricht. S. Bilejowsky's Kro- nyka Cyrk. S. 15. 5. Die Kuttenberger und Iglauer Bergrechte (PRAWO KRA- LOWSKÉ HORNJKUOW — PRAWA GIHLAWSKÁ) von Peter Przespole von Prag, Bürger zu Kuttenberg, aus dem Lateinischen über- setzt und 1460 abgeschrieben, in einer Handschrift am Strahow auf Papier in 4.5 Voigt verweiset in der Beschreibung der böhm. Münzen. B. II.“ S. 291. Note 58 auf eine Kuttenberger Handschrift. Eine dritte vom J. 1529 bei Hrn. Prof. Jungmann unter dem Titel: Práwa miestská panow hornijkow, ist 330 Blatt stark." In einer Abschrift der öffentl. Bibliothek in Quer- Quarts stehen die Iglauer Rechte voran, und sind auf dem Ko- liner Schlosse? 1520, die Kuttenberger aber von einer andern Hand 1524 geschrieben worden. Der Anhang vom Bergbau (o pawowánj hor) ist erst 1565 hinzugekommen. 6. Sententiae casuum forensium oder Pandectae Brunenses ins Böhmische übersetzt, 1° in einer Handschrift zu Brünn auf der alten Registratur N. 32. S. Jos. Wrat. von / Monse über die ältesten Municipalrechte der Stadt Brünnii S. 3. Auch zu 1 Na můj dotaz sdělil mně P. Václav J. Pokorný, archivář kláštera rajhradského, že zatím našel na Rajhradě toliko „Basilejská kompaktáta v rkp. č. 395, cod pap. fol. 304 sine loco et anno“. 2 Nelze zcela bezpečně rozhodnouti, zda i v tomto případě Dobrovský mínil rukopis rajhradský; srv. též pozn. předcházející. 3 Viz G III. 314 [385] a pozn. 4. 4 Vydání Jozefa Skalického 1816 (v. pozn. 3 ke G III. 325 [392]); odkaz týká se jenom vydání kompaktát z r. 1513 s předmluvou Pavlovou. V původním vydání 1537 (v. pozn. 3 ke G. III. 58 [218]) str. 22 (nečísl.). 5 Dodnes v knihovně na Strahově (sign. D. E. IV. 24). 6 Prag 1772. 7 Srv. Václav Hanka: Přehled pramenů právních v Čechách (Rozbor staročeské literatury, 1842.), str. 161 č. 17. 8 Tr Č 358. 9 Dobrovský tiskovou chybou: Schosse. 10 Brněnské pandekty. 11 Versuch über die ältesten Municipalrechte im Marggrafthum Mähren. (Abhandlungen der böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften 1787).
Strana 348
348 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 258/259 Raigern.1 S. Jura primaeva Moraviae2 S. 84, 103, wo aus der böhmischen übersetzung dieser alten Urtheile einige dunkle Stellen erläutert werden. In Betreff des lateinischen Originals sind Voigts Acta Lit. I. 27.3 zu vergleichen. Die böhmische Übersetzung fängt an: Leta Panie 1343 Sedlaczy z Ssibnicz u. s. W. Davon sind die Práwa brnienská in einer Handschrift in Fol. vom J. 1543 in der gräfl. thunischen Bibliothek zu Tetschen4 zu unterscheiden. Ihr Anfang lautet: Purgmistr a Přjsežnj Miesstiane miesta Brna. Wortel prwnj z hradisstie miesta. Takto se stalo etc. Dieses Brünner Recht enthält spätere recht- liche Entscheidungen. Einen ähnlichen Kodex fand der sel. Professor von Monse in der alten Registratur zu Brünn Nr. 39, dessen Inhalt er a. a. Orte angegeben hat. 7. Rechtssprüche aus den Zeiten der Könige Wenzel und Sigmund, von Albert Ogirz von Oczedelicz gesammelt, unter der Aufschrift: O NALEZÝCH PANSKÝCH, in einer Handschrift in 4. bei den Kreuzherren, worin auch Victorins von Wssehrd neun Bücher von den Rechten Böhmens zu finden sind.5 8. Des Victorin Cornelius von Wssehrd neun Bücher von den Rechten, Gerichtsstellen und der Landtafel des Königreichs Böhmen (KNIHY DEWATERE O PRAWJCH, A SAUDECH Y O DSKÁCH ZEMĚ ČESKÉ). Er widmete sie anfangs (1495) den drei Brüdern Kostka von Postupitz, später (1508) auch dem König Wladislaw. Bis 1520, in welchem Jahre Wssehrd starb, konnte er selbst mehrere Abschriften besorgen. Rechtsfreunden war dieser Commentar, der aus lauter Auszügen der alten Land- tafel besteht, ganz unentbehrlich, daher er so häufig in Hand- schriften zu finden ist. Die Handschrift der kais. Bibliothek zu Wien führt Balbin am Rande seiner Epitome S. 567 an.6 Nach seinem in der Boh. doct. III. 196 geäußerten Urtheile ist es das vortrefflichste und seltenste Buch (liber est praestantis- simus et inventu rarissimus). Er selbst scheint doch noch ein Exemplar, das dem K. Wladislaw zugeeignet war, gekannt zu 1 Na můj dotaz po tomto rukopisu sdělil mně rajhradský archivář P. Václav J. Pokorný, že zatím se mu nepodařilo jej nalézti, ale že je to pravděpodobně rukopis ze sbírky Pitrovy. 2 Vydal Monse 1781. 3 Dobrovský chybně: 29. 4 Viz J. Kapras: Rukopisy Děčínské, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 426, Ms. 119; dnes nezvěstný. 5 Dodnes v knihovně řádu křižovníků s červenou hvězdou v Praze; stará signatura XXII. A 3, nová LVI. D 2. 6 Srv. v Jirečkově vydání (v. n.) str. 520.
348 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 258/259 Raigern.1 S. Jura primaeva Moraviae2 S. 84, 103, wo aus der böhmischen übersetzung dieser alten Urtheile einige dunkle Stellen erläutert werden. In Betreff des lateinischen Originals sind Voigts Acta Lit. I. 27.3 zu vergleichen. Die böhmische Übersetzung fängt an: Leta Panie 1343 Sedlaczy z Ssibnicz u. s. W. Davon sind die Práwa brnienská in einer Handschrift in Fol. vom J. 1543 in der gräfl. thunischen Bibliothek zu Tetschen4 zu unterscheiden. Ihr Anfang lautet: Purgmistr a Přjsežnj Miesstiane miesta Brna. Wortel prwnj z hradisstie miesta. Takto se stalo etc. Dieses Brünner Recht enthält spätere recht- liche Entscheidungen. Einen ähnlichen Kodex fand der sel. Professor von Monse in der alten Registratur zu Brünn Nr. 39, dessen Inhalt er a. a. Orte angegeben hat. 7. Rechtssprüche aus den Zeiten der Könige Wenzel und Sigmund, von Albert Ogirz von Oczedelicz gesammelt, unter der Aufschrift: O NALEZÝCH PANSKÝCH, in einer Handschrift in 4. bei den Kreuzherren, worin auch Victorins von Wssehrd neun Bücher von den Rechten Böhmens zu finden sind.5 8. Des Victorin Cornelius von Wssehrd neun Bücher von den Rechten, Gerichtsstellen und der Landtafel des Königreichs Böhmen (KNIHY DEWATERE O PRAWJCH, A SAUDECH Y O DSKÁCH ZEMĚ ČESKÉ). Er widmete sie anfangs (1495) den drei Brüdern Kostka von Postupitz, später (1508) auch dem König Wladislaw. Bis 1520, in welchem Jahre Wssehrd starb, konnte er selbst mehrere Abschriften besorgen. Rechtsfreunden war dieser Commentar, der aus lauter Auszügen der alten Land- tafel besteht, ganz unentbehrlich, daher er so häufig in Hand- schriften zu finden ist. Die Handschrift der kais. Bibliothek zu Wien führt Balbin am Rande seiner Epitome S. 567 an.6 Nach seinem in der Boh. doct. III. 196 geäußerten Urtheile ist es das vortrefflichste und seltenste Buch (liber est praestantis- simus et inventu rarissimus). Er selbst scheint doch noch ein Exemplar, das dem K. Wladislaw zugeeignet war, gekannt zu 1 Na můj dotaz po tomto rukopisu sdělil mně rajhradský archivář P. Václav J. Pokorný, že zatím se mu nepodařilo jej nalézti, ale že je to pravděpodobně rukopis ze sbírky Pitrovy. 2 Vydal Monse 1781. 3 Dobrovský chybně: 29. 4 Viz J. Kapras: Rukopisy Děčínské, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 426, Ms. 119; dnes nezvěstný. 5 Dodnes v knihovně řádu křižovníků s červenou hvězdou v Praze; stará signatura XXII. A 3, nová LVI. D 2. 6 Srv. v Jirečkově vydání (v. n.) str. 520.
Strana 349
259/260/261 Sprache und altern Literatur (1818) 349 haben. Prochazka hatte zwei Handschriften aus der Putz- lacherischen, die dritte vom J. 1515 aus der Kinskyschen,1 die vierte vom J.1593 aus der kön. öffentl. Bibliothek2 vor sich. Mis- cell.3 189. Die zwei Putzlacherischen kamen in die fürstl. Lobko- witzische Bibliothek zu Prag, worin also jetzt drei Exem-/plare von diesem Werke zu finden sind.4 In den zwei jüngern steht zu Ende des 8ten Buches das J. 1497 und das 9te Buch ist an den Herrn Albrecht von Lukstein und auf Mielnik ge- richtet.5 In der dritten ältern wird das ganze Werk dem Z die- nek von Postupitz auf Neuschloß, dem Bohusch und Johann auf Leutomyschel zugeschrieben.“ Auch Bal- bin nennt diese drei Brüder." Sonst ist die lesenswerthe VOR- REDE, die mit den Worten anfängt: Země česka od založenj sweho, Páni z Postupic, až do tohoto času,8 in den meisten Handschriften allgemein an die Herren von Postupic gerichtet, ohne sie einzeln zu nennen. Nebst der Kinskyschen vom J. 1515 kenne ich nur noch zwei Handschriften mit der Zuschrift an den König, nämlich die Raudnitzer vom J. 1511," und eine jün- gere in den Händen des Hrn. Br. von Pr.1° Die auf der Pfarre zu Přepich, opočner Herrschaft, befindliche Handschrift ohne Jahr- zahlilhat zu Ende des 9ten Buches den merkwürdigen Zusatz von einer andern Hand: Leta B. 1501 we weliký pátek před hodem welikonočnjm, na Hradcy12 der auf ein älteres Exemplar hin- deutet. Ganz zu Ende nach den Worten na samé wüli dosti gest steht noch powědjno, und dann weiter: Nemohlli sem dosta- tečně, nevmělli/ sem dokonale dowésti, ale w prawdě můž po- 1 Dnes v Universitní knihovně v Praze. Tr Č 411. 2 Tr Č 56. 3 Miscellaneen der Böhmischen und Mährischen Litteratur. Ersten Bandes zweiter Theil (1785). 4 V Národní a universitní knihovně v Praze, která je nyní majetnicí rukopisů bývalé pražské knihovny Lobkovické, jsou dnes jenom dva lobko- vické rukopisy Všehrdových Knih devaterých, Ms Lobk. 78 a Ms Lobk. 393. 5 Ms Lobk. 393 (z bývalé knihovny Putzlacherovy). Druhý, rovněž Putzlacherův — viz v Jirečkově vydání (v. n.) str. 520—521 — je dnes nezvěstný. 6 Tento rukopis je dnes nezvěstný. 7 V „Epitome rerum Bohemicarum“, Lib. V., Cap. XI., str. 567. 8 Ve vydání Jirečkově (M. Viktorina ze Všehrd O právích země české knihy devatery. Vydání nové, kteréž upravil..... Dr. Hermenegild Jireček. V Praze 1874) str. 3. 9 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fc 8 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 10 Brožovský z Pravoslav. Viz v Jirečkově vydání str. 521. 11 Dnes v Universitní knihovně v Praze. Tr č 120. 12 V Jirečkově vyd. (1874) str. 519.
259/260/261 Sprache und altern Literatur (1818) 349 haben. Prochazka hatte zwei Handschriften aus der Putz- lacherischen, die dritte vom J. 1515 aus der Kinskyschen,1 die vierte vom J.1593 aus der kön. öffentl. Bibliothek2 vor sich. Mis- cell.3 189. Die zwei Putzlacherischen kamen in die fürstl. Lobko- witzische Bibliothek zu Prag, worin also jetzt drei Exem-/plare von diesem Werke zu finden sind.4 In den zwei jüngern steht zu Ende des 8ten Buches das J. 1497 und das 9te Buch ist an den Herrn Albrecht von Lukstein und auf Mielnik ge- richtet.5 In der dritten ältern wird das ganze Werk dem Z die- nek von Postupitz auf Neuschloß, dem Bohusch und Johann auf Leutomyschel zugeschrieben.“ Auch Bal- bin nennt diese drei Brüder." Sonst ist die lesenswerthe VOR- REDE, die mit den Worten anfängt: Země česka od založenj sweho, Páni z Postupic, až do tohoto času,8 in den meisten Handschriften allgemein an die Herren von Postupic gerichtet, ohne sie einzeln zu nennen. Nebst der Kinskyschen vom J. 1515 kenne ich nur noch zwei Handschriften mit der Zuschrift an den König, nämlich die Raudnitzer vom J. 1511," und eine jün- gere in den Händen des Hrn. Br. von Pr.1° Die auf der Pfarre zu Přepich, opočner Herrschaft, befindliche Handschrift ohne Jahr- zahlilhat zu Ende des 9ten Buches den merkwürdigen Zusatz von einer andern Hand: Leta B. 1501 we weliký pátek před hodem welikonočnjm, na Hradcy12 der auf ein älteres Exemplar hin- deutet. Ganz zu Ende nach den Worten na samé wüli dosti gest steht noch powědjno, und dann weiter: Nemohlli sem dosta- tečně, nevmělli/ sem dokonale dowésti, ale w prawdě můž po- 1 Dnes v Universitní knihovně v Praze. Tr Č 411. 2 Tr Č 56. 3 Miscellaneen der Böhmischen und Mährischen Litteratur. Ersten Bandes zweiter Theil (1785). 4 V Národní a universitní knihovně v Praze, která je nyní majetnicí rukopisů bývalé pražské knihovny Lobkovické, jsou dnes jenom dva lobko- vické rukopisy Všehrdových Knih devaterých, Ms Lobk. 78 a Ms Lobk. 393. 5 Ms Lobk. 393 (z bývalé knihovny Putzlacherovy). Druhý, rovněž Putzlacherův — viz v Jirečkově vydání (v. n.) str. 520—521 — je dnes nezvěstný. 6 Tento rukopis je dnes nezvěstný. 7 V „Epitome rerum Bohemicarum“, Lib. V., Cap. XI., str. 567. 8 Ve vydání Jirečkově (M. Viktorina ze Všehrd O právích země české knihy devatery. Vydání nové, kteréž upravil..... Dr. Hermenegild Jireček. V Praze 1874) str. 3. 9 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fc 8 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 10 Brožovský z Pravoslav. Viz v Jirečkově vydání str. 521. 11 Dnes v Universitní knihovně v Praze. Tr č 120. 12 V Jirečkově vyd. (1874) str. 519.
Strana 350
350 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 261/262 wědjno byti, že dobře powěděl sem, 1499 Sabbati Wamberk die S. Augustini.1 Auch dieser Zusatz deutet auf eine frühere Ab- schrift hin. Aber so alte Abschriften werden nicht mehr ge- funden. Von jüngern kann ich noch drei nennen, eine vom J. 1517 in der öffentl. Bibliothek,2 die zweite vom J. 1524 bei den Kreuzherren,3 die dritte vom J. 1533 zu Raudnitz.4 Vor allem verdient hier dasjenige eine Stelle, was Wssehrd von dem Ge- brauche der böhmischen Sprache bei den Gerichtsbehörden sagt: aniž takés k českým saudům giného gazyku potřebj než přirozeného českeho, poněwadž na žádném saudu českem nemá ginak mluweno býti, ani od cyzozemcůw, kdyžby“ co před saudem činiti měli, než česky, gakož práwo česke země“ káže. Neb y dsky wssecky y Nalezowé wssickni neginak než česky se pjssj. A z prá- wa se taks budaucně psáti magj? 9. Nálezowé stařj saudu zemského za krále Wladislawa, Rechtssprüche wie N. 7., aber jüngere, in einer Handschrift zu Raudnitz1°nach den 9 Büchern von Victorin Wssehrd vom J. 1511. Sie fangen gerade so an, wie die bei Paul Severin zu Prag 1530 in 4. gedruckten: Za práwo gest. 10. Nálezowé oder Landtagschlüsse sind in verschiedenen / Handschriften einzeln zerstreut zu finden, wie in dem Talem- bergischen schönen Codex zu Ossek.11 Im gräfl. Czerninischen Archive zu Neuhaus ist ein mit vielen Siegeln versehenes Origi- nal eines böhmischen Landtagsschlusses aus der Mitte des XV. Jahrhunderts zu finden.12 K. Georgs MÜNZORDNUNG vom J. 1470, die Voig t in seiner Beschreibung böhmischer Münzen B. II. 282 ff. aus einer alten Sammlung der Kuttenberger Bergrechte abdrucken ließ, ist eigentlich auch ein Landtagsschluß. Sstelcar will schon ge- druckte, einen vom J. 1478 in böhmischer und lateinischer 1 Jirečkovo vyd. (1874) str. 459, 519, Tr Č 120. 2 Tr Č 109. 3 Dodnes v knihovně křižovníků s červenou hvězdou v Praze; stará signatura XXII. A 17, nová LVI. D 1. 4 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI F c 1 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 5 Jireček: také jest. 6 Jireček: kdyby. 7 Jireček: země české. 8 Jireček: z práva tak. 9 Předmluva; ve vydání Jirečkově str. 7 ř. 94—99. 10 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI F c 8 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 11 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 12 Otiskl František Palacký v Archivu Českém I., 1840, str. 245—249. Dodnes v Černínském archivu v Jindřichově Hradci, ve sbírce pergam. listin, č. i. 115 (podle sdělení archiváře Dr. K. Třísky).
350 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 261/262 wědjno byti, že dobře powěděl sem, 1499 Sabbati Wamberk die S. Augustini.1 Auch dieser Zusatz deutet auf eine frühere Ab- schrift hin. Aber so alte Abschriften werden nicht mehr ge- funden. Von jüngern kann ich noch drei nennen, eine vom J. 1517 in der öffentl. Bibliothek,2 die zweite vom J. 1524 bei den Kreuzherren,3 die dritte vom J. 1533 zu Raudnitz.4 Vor allem verdient hier dasjenige eine Stelle, was Wssehrd von dem Ge- brauche der böhmischen Sprache bei den Gerichtsbehörden sagt: aniž takés k českým saudům giného gazyku potřebj než přirozeného českeho, poněwadž na žádném saudu českem nemá ginak mluweno býti, ani od cyzozemcůw, kdyžby“ co před saudem činiti měli, než česky, gakož práwo česke země“ káže. Neb y dsky wssecky y Nalezowé wssickni neginak než česky se pjssj. A z prá- wa se taks budaucně psáti magj? 9. Nálezowé stařj saudu zemského za krále Wladislawa, Rechtssprüche wie N. 7., aber jüngere, in einer Handschrift zu Raudnitz1°nach den 9 Büchern von Victorin Wssehrd vom J. 1511. Sie fangen gerade so an, wie die bei Paul Severin zu Prag 1530 in 4. gedruckten: Za práwo gest. 10. Nálezowé oder Landtagschlüsse sind in verschiedenen / Handschriften einzeln zerstreut zu finden, wie in dem Talem- bergischen schönen Codex zu Ossek.11 Im gräfl. Czerninischen Archive zu Neuhaus ist ein mit vielen Siegeln versehenes Origi- nal eines böhmischen Landtagsschlusses aus der Mitte des XV. Jahrhunderts zu finden.12 K. Georgs MÜNZORDNUNG vom J. 1470, die Voig t in seiner Beschreibung böhmischer Münzen B. II. 282 ff. aus einer alten Sammlung der Kuttenberger Bergrechte abdrucken ließ, ist eigentlich auch ein Landtagsschluß. Sstelcar will schon ge- druckte, einen vom J. 1478 in böhmischer und lateinischer 1 Jirečkovo vyd. (1874) str. 459, 519, Tr Č 120. 2 Tr Č 109. 3 Dodnes v knihovně křižovníků s červenou hvězdou v Praze; stará signatura XXII. A 17, nová LVI. D 1. 4 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI F c 1 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 5 Jireček: také jest. 6 Jireček: kdyby. 7 Jireček: země české. 8 Jireček: z práva tak. 9 Předmluva; ve vydání Jirečkově str. 7 ř. 94—99. 10 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI F c 8 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 11 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 12 Otiskl František Palacký v Archivu Českém I., 1840, str. 245—249. Dodnes v Černínském archivu v Jindřichově Hradci, ve sbírce pergam. listin, č. i. 115 (podle sdělení archiváře Dr. K. Třísky).
Strana 351
262/263/264 Sprache und ältern Literatur (1818) 351 Sprache, und einen andern blos böhmischen vom J. 1483 gesehen haben.1 Vom J. 1492 und 1497 kann man gedruckte Exemplare nachweisen, bis endlich die Wladislawische LANDESORDNUNG im J. 1500 in gr. 4. unter dem Titel NALEZOWÉ zu Prag erschien. S. Böhm. Lit. I. 142. und II.2 164. Ein drittes Exemplar befindet sich in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek,3 das vierte in der Bibliothek der prager Domkirche.4 Diese Landesordnung be- stehet aus lauter Auszügen aus der alten Landtafel, die 1541 in Rauch aufging. In einer Handschrift zu Raigern in Mähren5 I fangen die Excerpte vom J. 1321 an, und gehen bis zum J. 1485, wobei zu bemerken ist, daß die Auszüge in böhmischer Sprache schon mit dem J. 1396 anfangen, ungeachtet die Landtafelbücher selbst noch immer in lateinischer Sprache bis 1495 geschrieben waren. In diesem Jahre ward beschlossen, alle Bücher der Land- tafel von nun an böhmisch zu verfassen. Diese Veränderung bei der Landtafel geschah eben, als Victorin von Wssehrd Viceland- schreiber war. Er bezeuget es in seinem oben N. 8. angezeigten Commentar an mehrern Stellen. Im 8ten Kap." des 9ten Buches heißt es: včiněna gest gesstě a to za mého vřadu we wssech dckách tato proměna, že se giž česky wssecky dcky pjssj," kteréž sau se od počátku wždycky latině psáwali v registro- wali. Von ihm hatten auch vier Bücher den Namen knihy oder dsky Wiktorynowy, Viktorins Bücher. Im 25ten Kap.9 des 6ten Buches erwähnt er des Beschlusses mit diesen Worten: a ty oboge (zápisné)1 v giné wssecky dcky, gakož giž powědjno gest, magj se českým gazykem psati. To stogj w mensajch zá- pisných léta11 1495 w pondělj před S. Kedrutau.12 Noch be- stimmter spricht er davon im 1sten Kap. des 4ten Buches:13 Přitom toto za práwo gest nalezeno, I že wssecky dsky zemské králowstwj českého weliké v malé, trhowé v půhonné v pa- 1 V „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592); v pře- tisku I. J. Hanuše ČČM XXXVIII. (1864) str. 350. 2 BML. 3 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze; signatura Ms. Lobk. 262. 4 P 1623 (157a—163a). 5 Na můj dotaz sdělil mně P. Václav J. Pokorný, archivář kláštera rajhradského, že zatím tohoto rukopisu nenašel, ale že pravděpodobně bude ve sbírce Pitrově. 6 U Jirečka 10. kap. 7 Jireček: že se česky všecky dsky píší již. 8 V Jirečkově vydání str. 437a. 9V Jirečkově vyd. 32. kap. 10 V závorce vysvětlivka Dobrovského. 11 Jireček: léta božieho. 12 V Jirečkově vydání str. 280, ř. 29—31. 13 V Jirečkově vydání IV. 2.
262/263/264 Sprache und ältern Literatur (1818) 351 Sprache, und einen andern blos böhmischen vom J. 1483 gesehen haben.1 Vom J. 1492 und 1497 kann man gedruckte Exemplare nachweisen, bis endlich die Wladislawische LANDESORDNUNG im J. 1500 in gr. 4. unter dem Titel NALEZOWÉ zu Prag erschien. S. Böhm. Lit. I. 142. und II.2 164. Ein drittes Exemplar befindet sich in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek,3 das vierte in der Bibliothek der prager Domkirche.4 Diese Landesordnung be- stehet aus lauter Auszügen aus der alten Landtafel, die 1541 in Rauch aufging. In einer Handschrift zu Raigern in Mähren5 I fangen die Excerpte vom J. 1321 an, und gehen bis zum J. 1485, wobei zu bemerken ist, daß die Auszüge in böhmischer Sprache schon mit dem J. 1396 anfangen, ungeachtet die Landtafelbücher selbst noch immer in lateinischer Sprache bis 1495 geschrieben waren. In diesem Jahre ward beschlossen, alle Bücher der Land- tafel von nun an böhmisch zu verfassen. Diese Veränderung bei der Landtafel geschah eben, als Victorin von Wssehrd Viceland- schreiber war. Er bezeuget es in seinem oben N. 8. angezeigten Commentar an mehrern Stellen. Im 8ten Kap." des 9ten Buches heißt es: včiněna gest gesstě a to za mého vřadu we wssech dckách tato proměna, že se giž česky wssecky dcky pjssj," kteréž sau se od počátku wždycky latině psáwali v registro- wali. Von ihm hatten auch vier Bücher den Namen knihy oder dsky Wiktorynowy, Viktorins Bücher. Im 25ten Kap.9 des 6ten Buches erwähnt er des Beschlusses mit diesen Worten: a ty oboge (zápisné)1 v giné wssecky dcky, gakož giž powědjno gest, magj se českým gazykem psati. To stogj w mensajch zá- pisných léta11 1495 w pondělj před S. Kedrutau.12 Noch be- stimmter spricht er davon im 1sten Kap. des 4ten Buches:13 Přitom toto za práwo gest nalezeno, I že wssecky dsky zemské králowstwj českého weliké v malé, trhowé v půhonné v pa- 1 V „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592); v pře- tisku I. J. Hanuše ČČM XXXVIII. (1864) str. 350. 2 BML. 3 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze; signatura Ms. Lobk. 262. 4 P 1623 (157a—163a). 5 Na můj dotaz sdělil mně P. Václav J. Pokorný, archivář kláštera rajhradského, že zatím tohoto rukopisu nenašel, ale že pravděpodobně bude ve sbírce Pitrově. 6 U Jirečka 10. kap. 7 Jireček: že se česky všecky dsky píší již. 8 V Jirečkově vydání str. 437a. 9V Jirečkově vyd. 32. kap. 10 V závorce vysvětlivka Dobrovského. 11 Jireček: léta božieho. 12 V Jirečkově vydání str. 280, ř. 29—31. 13 V Jirečkově vydání IV. 2.
Strana 352
352 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 264/265 mátné nemagj giným než gazykem českými přirozeným psány býti. Nález toho2 w památných dskách leta božjho 1495 w pon- dělj před S. Kedrutau: Páni a Wládyky.3 Der ganze Beschluß, wovon hier der Anfang angeführt wird, ist für uns unwieder- bringlich mit der ganzen alten Landtafel verloren. Diesen Un- fall hielt Victorin von Wssehrd für ganz unmöglich, indem er die Sicherheit der böhmischen Landtafel im 6ten Kap.4 des 6ten Buches so sehr erhob. Ale wssak listowé, sagt er, se potracugj, a mol, oheň v zloděg gim vsskoditi můž. Ale dckám starost ne- sskodj, mole a ohně neznagj, na wodu a5 železo žadné péče ne- magj, zloděgům se směgj; wěrná stráž wssech wěcý w6 nich zapsaných a7 wložených, bezpečně soběs swěřeného chowá, neo nám toliko a dětem nassím, ale gich dětem v těm, kteřjž se na- rodj z nich.10 Allen andern Gefahren trotzte zwar unsre Land- tafel bis 1541, nur dem Feuer nicht, das sie in diesem Jahre verzehrte. I n. Geschichte und Geographie, Reisebeschreibungen. Mit Übersetzungen historischer Werke haben sich die Böh- men im 15ten Jahrhundert weniger abgegeben, als in der vorigen Periode. Von der böhmischen Übersetzung der Geschichte des Kreuzzugesll nach Palästina im J. 1099, von Fucherius Carno- tensis, welche Heinrich (Hynek), K. Georgs Sohn, veranstaltet hat, kennen wir kein Exemplar. Lupacius versichert beim 15. Juli, selbe gelesen zu haben. Bartossek von Drahenitz schrieb zwar seine CHRONIK,12 die vom J. 1419 bis 1443 fortläuft, in bar- barischem Latein, hat aber doch manche Nachrichten im An- hange auch in böhmischer Sprache abgefaßt. Fragmente aus der alten Geschichte, besonders aus der Kaisergeschichte kom- men in einer Handschrift in 4. in der öffentlichen Bibliothek vor,13 aber der allegorischen Deutung wegen, die ihnen gegeben wird, gehört die Schrift zu den Erbauungsbüchern. Paul židek erwähnt auch in seiner allgemeinen Chronik, die er dem K. Georg 1 Jireček: mají jazykem českým. 2 Jireček: o tom. 3 V Jirečkově vydání str. 162 ř. 88—92. 4 U Jirečka 10. kap. 5 Jireček: na. 6 Jireček: do. 7 Jireček: i. 8 Jireček: v sobě. 9 Jireček: nejen. 10 V Jirečkově vydání str. 264 ř. 9—14. 11 Historie o tažení křížovém do Palestiny. 12 Vydal Gelasius Dobner v „Monumenta historica" I. (1764), str. 143 n., v novější době Jaroslav Goll v V. sv. FRB (1893), str. 589 n. 13 Tr Č 277. — Viz G III. 165 [2891 č. 15 a pozn. 4.
352 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 264/265 mátné nemagj giným než gazykem českými přirozeným psány býti. Nález toho2 w památných dskách leta božjho 1495 w pon- dělj před S. Kedrutau: Páni a Wládyky.3 Der ganze Beschluß, wovon hier der Anfang angeführt wird, ist für uns unwieder- bringlich mit der ganzen alten Landtafel verloren. Diesen Un- fall hielt Victorin von Wssehrd für ganz unmöglich, indem er die Sicherheit der böhmischen Landtafel im 6ten Kap.4 des 6ten Buches so sehr erhob. Ale wssak listowé, sagt er, se potracugj, a mol, oheň v zloděg gim vsskoditi můž. Ale dckám starost ne- sskodj, mole a ohně neznagj, na wodu a5 železo žadné péče ne- magj, zloděgům se směgj; wěrná stráž wssech wěcý w6 nich zapsaných a7 wložených, bezpečně soběs swěřeného chowá, neo nám toliko a dětem nassím, ale gich dětem v těm, kteřjž se na- rodj z nich.10 Allen andern Gefahren trotzte zwar unsre Land- tafel bis 1541, nur dem Feuer nicht, das sie in diesem Jahre verzehrte. I n. Geschichte und Geographie, Reisebeschreibungen. Mit Übersetzungen historischer Werke haben sich die Böh- men im 15ten Jahrhundert weniger abgegeben, als in der vorigen Periode. Von der böhmischen Übersetzung der Geschichte des Kreuzzugesll nach Palästina im J. 1099, von Fucherius Carno- tensis, welche Heinrich (Hynek), K. Georgs Sohn, veranstaltet hat, kennen wir kein Exemplar. Lupacius versichert beim 15. Juli, selbe gelesen zu haben. Bartossek von Drahenitz schrieb zwar seine CHRONIK,12 die vom J. 1419 bis 1443 fortläuft, in bar- barischem Latein, hat aber doch manche Nachrichten im An- hange auch in böhmischer Sprache abgefaßt. Fragmente aus der alten Geschichte, besonders aus der Kaisergeschichte kom- men in einer Handschrift in 4. in der öffentlichen Bibliothek vor,13 aber der allegorischen Deutung wegen, die ihnen gegeben wird, gehört die Schrift zu den Erbauungsbüchern. Paul židek erwähnt auch in seiner allgemeinen Chronik, die er dem K. Georg 1 Jireček: mají jazykem českým. 2 Jireček: o tom. 3 V Jirečkově vydání str. 162 ř. 88—92. 4 U Jirečka 10. kap. 5 Jireček: na. 6 Jireček: do. 7 Jireček: i. 8 Jireček: v sobě. 9 Jireček: nejen. 10 V Jirečkově vydání str. 264 ř. 9—14. 11 Historie o tažení křížovém do Palestiny. 12 Vydal Gelasius Dobner v „Monumenta historica" I. (1764), str. 143 n., v novější době Jaroslav Goll v V. sv. FRB (1893), str. 589 n. 13 Tr Č 277. — Viz G III. 165 [2891 č. 15 a pozn. 4.
Strana 353
265/266/267 Sprache und altern Literatur (1818) 353 widmete, einer GESCHICHTE DES HUSSITENKRIEGES, die er erst schreiben wollte, wenn es der König verlangen würde.1 Sein großes Werk, wovon er dem Könige ein/zelne Ternionen vorlegte und wieder zurückverlangte, nennt Balbin2 grande historiarum volumen. Es ist aber eigentlich kein historisches Werk, sondern eine allgemeine ENCYCLOPADIE, worin von allen Wis- senschaften gehandelt wird, und ist lateinisch abgefaßt.3 Die einzige Abschrift davon, die wir kennen, wird zu Krakau in der Universitätsbibliothek aufbewahrt.4 Indessen gab es schon Mehrere, die es versuchten, die Begebenheiten ihrer Zeit chronologisch in ihrer Muttersprache zu verzeichnen, wie die Verfasser der kuttenberger und königgrätzer Chronik,5 die Balbin gut benutzte, und andere, deren Schriften wir hier an- zeigen, als: 1. HUSSENS LEBEN nebst einigen Briefen in 7 Kapiteln vom J. 1472, bei den Kreuzherren,“ vermuthlich von Peter von Mla- dienowitz verfaßt, der als Notar des Johann von Chlum zu Kost- nitz Augenzeuge von Hussens Hinrichtung war. Man pflegte es in den böhmischen Kirchen, wie es Lupacius beim 7. Februar bezeuget, vorzulesen. Daher wurde es auch dem 1495 gedruckten Passional als Beilage beigefügt, auch einzeln Prag 1533 in 8 gedruckt. In dem Katalog der Raudnitzer Bibliothek ist derselbe, oder ein ähnlicher Bericht, nämlich Zpráwa swědka I očitého, co se stalo L. 1415 w Konstancý, verzeichnet.7 Voran geht ein Gespräch von dem Abendmahl: Rozmlauwánj mezy swě- domjm a rozumem o wečeři Páně. 2. Die Chronik vom J. 1338 bis 1432, welche nach einer Handschrift der Domkirche in Script. rerum Boh. T. II.8 mit einer lateinischen Ubersetzung abgedruckt ward. 1 Spravovna III., ve vydání Tobolkově (v. pozn. 2 ke G III. 198 [309]) str. 180 ř. 16—19 („A tak divné věci dály jsú se, ... které mierně, bohdá, spíši Vašie královské Milosti v kronice České, bude-li Vaše Jasnost toho žádati“), str. 181 ř. 31—32 („I budú války náramně tuhé, které po- tom, buohdá, snad v České kronice psáti budu..“). 2 B II. 155. 3 Liber viginti artium. 4 Dodnes v Krakově, viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české, 2. vyd., I. (1929), str. 540. 5 Kronika Kutnohorská a Královéhradecká. 6 Dodnes v knihovně křižovníků s červenou hvězdou v Praze; stará signatura XXII. A 4, nová LV. D 1 (str. 367 n.). 7 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fg 60 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). O vydáních tiskem viz V. Flajš- hans, Staročeská knihovna č. I. (1917), str. 96. 8 (1784), str. 447—487.
265/266/267 Sprache und altern Literatur (1818) 353 widmete, einer GESCHICHTE DES HUSSITENKRIEGES, die er erst schreiben wollte, wenn es der König verlangen würde.1 Sein großes Werk, wovon er dem Könige ein/zelne Ternionen vorlegte und wieder zurückverlangte, nennt Balbin2 grande historiarum volumen. Es ist aber eigentlich kein historisches Werk, sondern eine allgemeine ENCYCLOPADIE, worin von allen Wis- senschaften gehandelt wird, und ist lateinisch abgefaßt.3 Die einzige Abschrift davon, die wir kennen, wird zu Krakau in der Universitätsbibliothek aufbewahrt.4 Indessen gab es schon Mehrere, die es versuchten, die Begebenheiten ihrer Zeit chronologisch in ihrer Muttersprache zu verzeichnen, wie die Verfasser der kuttenberger und königgrätzer Chronik,5 die Balbin gut benutzte, und andere, deren Schriften wir hier an- zeigen, als: 1. HUSSENS LEBEN nebst einigen Briefen in 7 Kapiteln vom J. 1472, bei den Kreuzherren,“ vermuthlich von Peter von Mla- dienowitz verfaßt, der als Notar des Johann von Chlum zu Kost- nitz Augenzeuge von Hussens Hinrichtung war. Man pflegte es in den böhmischen Kirchen, wie es Lupacius beim 7. Februar bezeuget, vorzulesen. Daher wurde es auch dem 1495 gedruckten Passional als Beilage beigefügt, auch einzeln Prag 1533 in 8 gedruckt. In dem Katalog der Raudnitzer Bibliothek ist derselbe, oder ein ähnlicher Bericht, nämlich Zpráwa swědka I očitého, co se stalo L. 1415 w Konstancý, verzeichnet.7 Voran geht ein Gespräch von dem Abendmahl: Rozmlauwánj mezy swě- domjm a rozumem o wečeři Páně. 2. Die Chronik vom J. 1338 bis 1432, welche nach einer Handschrift der Domkirche in Script. rerum Boh. T. II.8 mit einer lateinischen Ubersetzung abgedruckt ward. 1 Spravovna III., ve vydání Tobolkově (v. pozn. 2 ke G III. 198 [309]) str. 180 ř. 16—19 („A tak divné věci dály jsú se, ... které mierně, bohdá, spíši Vašie královské Milosti v kronice České, bude-li Vaše Jasnost toho žádati“), str. 181 ř. 31—32 („I budú války náramně tuhé, které po- tom, buohdá, snad v České kronice psáti budu..“). 2 B II. 155. 3 Liber viginti artium. 4 Dodnes v Krakově, viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české, 2. vyd., I. (1929), str. 540. 5 Kronika Kutnohorská a Královéhradecká. 6 Dodnes v knihovně křižovníků s červenou hvězdou v Praze; stará signatura XXII. A 4, nová LV. D 1 (str. 367 n.). 7 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fg 60 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). O vydáních tiskem viz V. Flajš- hans, Staročeská knihovna č. I. (1917), str. 96. 8 (1784), str. 447—487.
Strana 354
354 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 267/268 3. Eine böhmische kurze Chronik vom J. 1388 bis 1440 in einer Handschrift in Folio, die jemals Pelzel besaß." 4. Nowá Kronyka, d. i. Neue Chronik, als eine Fortsetzung der alten von Benesch von Hořowitz übersetzten Chronik, die mit K. Wenzel sich endigte.2 Daran knüpfte ein Ungenannter, den Balbin aus Übereilung Mathias Lauda nannte," den Faden an und beschreibt die Begebenheiten seiner Zeit vom J. 1393 bis 1453, und schließt mit der Hinrichtung des Smiřicky. Beide Handschriften, die Pelzel besaß,5 und noch eine dritte, die Stockholmische‘ (die aber durch beigeschriebene Zusätze aus einer andern Chronik vermehrt ist), sind mit einer besondern Vorrede versehen, worin gesagt wird, daß diese neue Chronik für eine Fortsetzung der alten Benessischen anzusehen sei. Von der leutmeritzer Abschrift, / die bis zum J. 1470 reicht, lief3 Dobner eine lateinische Übersetzung verfertigen, die aber dem sel. Jar. Sch.7 äußerst schlecht gerathen ist, und in seinen Mo- num. hist. T. IV.8 als eine Fortsetzung des Pulkawa, weil sie im leutmeritzer Exemplar nach dem Pulkawa steht, abdrucken. S. meine Reise nach Schweden S. 47. ff. Allerdings sind die soge- nannten gewöhnlichen Fortsetzungen des Pulkawa aus dieser neuen Chronik geflossen. In der Jansdorfischen Copie des Pul- kawa folgen noch auf die Fortsetzung, die bis 1470 fortläuft, noch andere chronologische Auszüge vom J. 1435 bis 1503. In der breslauer Abschrift des Pulkawa reicht die Fortsetzung bis 1471 und schließt mit der Aufschrift: Korunowanie Krale Wla- dislawa druheho krale českého, worauf in 16 Zeilen erzählt wird, was die Aufschrift besagt. 5. Eine vollständigere Compilation aus mehrern Chroniken, 1 Pak v Thun-Hohensteinské knihovně v Děčíně (viz J. Kapras, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 425, Ms 116 č. 13, 14), dnes v Národní a univ. knihovně v Praze (Ms XIX B 26). 2 O kronice Beneše z Hořovic viz G III. 168—169 [291] č. 19. 3 T. zv. Pokračování Kroniky Beneše z Hořovic od autora, dodnes neznámého. Po prvé vydal J. V. Zimmermann v Praze 1819, kriticky František Palacký r. 1829 v III. sv. „Scriptores rerum bohemicarum“. (Staří letopisové čeští, text E.). — 4 V „Epitome“; viz R str. 48. Viz též pz. ke G II. 135 [128]. 5 Později v Thun-Hohensteinské knihovně v Děčíně (viz J. Kapras, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 428—429, Ms 215 č. 25, Ms 231 č. 2), dnes v Národ. a univ. knihovně v Praze (Ms XIX C 19, XIX C 21). 6 Viz B. Dudík: Forschungen in Schweden (1852), str. 183, č. 19; dnes v Zemském archivě v Brně (viz František Kameníček, ČMM, XIX, 1895, str. 167 č. 126. 7 Jaroslav Schaller. 8 Str. 129—190.
354 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 267/268 3. Eine böhmische kurze Chronik vom J. 1388 bis 1440 in einer Handschrift in Folio, die jemals Pelzel besaß." 4. Nowá Kronyka, d. i. Neue Chronik, als eine Fortsetzung der alten von Benesch von Hořowitz übersetzten Chronik, die mit K. Wenzel sich endigte.2 Daran knüpfte ein Ungenannter, den Balbin aus Übereilung Mathias Lauda nannte," den Faden an und beschreibt die Begebenheiten seiner Zeit vom J. 1393 bis 1453, und schließt mit der Hinrichtung des Smiřicky. Beide Handschriften, die Pelzel besaß,5 und noch eine dritte, die Stockholmische‘ (die aber durch beigeschriebene Zusätze aus einer andern Chronik vermehrt ist), sind mit einer besondern Vorrede versehen, worin gesagt wird, daß diese neue Chronik für eine Fortsetzung der alten Benessischen anzusehen sei. Von der leutmeritzer Abschrift, / die bis zum J. 1470 reicht, lief3 Dobner eine lateinische Übersetzung verfertigen, die aber dem sel. Jar. Sch.7 äußerst schlecht gerathen ist, und in seinen Mo- num. hist. T. IV.8 als eine Fortsetzung des Pulkawa, weil sie im leutmeritzer Exemplar nach dem Pulkawa steht, abdrucken. S. meine Reise nach Schweden S. 47. ff. Allerdings sind die soge- nannten gewöhnlichen Fortsetzungen des Pulkawa aus dieser neuen Chronik geflossen. In der Jansdorfischen Copie des Pul- kawa folgen noch auf die Fortsetzung, die bis 1470 fortläuft, noch andere chronologische Auszüge vom J. 1435 bis 1503. In der breslauer Abschrift des Pulkawa reicht die Fortsetzung bis 1471 und schließt mit der Aufschrift: Korunowanie Krale Wla- dislawa druheho krale českého, worauf in 16 Zeilen erzählt wird, was die Aufschrift besagt. 5. Eine vollständigere Compilation aus mehrern Chroniken, 1 Pak v Thun-Hohensteinské knihovně v Děčíně (viz J. Kapras, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 425, Ms 116 č. 13, 14), dnes v Národní a univ. knihovně v Praze (Ms XIX B 26). 2 O kronice Beneše z Hořovic viz G III. 168—169 [291] č. 19. 3 T. zv. Pokračování Kroniky Beneše z Hořovic od autora, dodnes neznámého. Po prvé vydal J. V. Zimmermann v Praze 1819, kriticky František Palacký r. 1829 v III. sv. „Scriptores rerum bohemicarum“. (Staří letopisové čeští, text E.). — 4 V „Epitome“; viz R str. 48. Viz též pz. ke G II. 135 [128]. 5 Později v Thun-Hohensteinské knihovně v Děčíně (viz J. Kapras, ČČM, LXXVIII., 1904, str. 428—429, Ms 215 č. 25, Ms 231 č. 2), dnes v Národ. a univ. knihovně v Praze (Ms XIX C 19, XIX C 21). 6 Viz B. Dudík: Forschungen in Schweden (1852), str. 183, č. 19; dnes v Zemském archivě v Brně (viz František Kameníček, ČMM, XIX, 1895, str. 167 č. 126. 7 Jaroslav Schaller. 8 Str. 129—190.
Strana 355
268/269/270 Sprache und ältern Literatur (1818) 355 die schon vom J. 1312 anhebt, und bis 1509 fortläuft, in einer Handschrift auf Papier in 4. bei den Kreuzherren.1 Es kommen sehr wichtige Nachrichten von Rokyczana's Verhandlungen darin vor, die noch kein Geschichtschreiber benutzt hat. Des Compilators Fleiß ist unverkennbar. Er borgte zwar dem Ver- /fasser der neuen Chronik vieles ab, hatte aber noch ganz be- sondere Quellen, aus denen er schöpfte. 6. Ein genauer Bericht von den fruchtlosen Verhandlungen der böhmischen Gesandten zu Rom 1462,2 die K. Georg dahin schickte, um dem Pabste Gehorsam zu leisten, und von ihm die Bestätigung der Compactate zu erhalten. Dieß schätzbare Akten- stück fand ich zu Stockholm. S. meine Reise nach Schweden S. 52. Dasselbe ist auch in der kais. Hofbibliothek zu Wien im Cod. Theol. 480 zu finden.3 7. Paul žideks CHRONIK, eine allgemeine Weltgeschichte nach der damals üblichen Eintheilung in 6 Zeitalter, für den K. Georg eigens geschrieben. Sie macht eigentlich von dem Unterrichte für Könige (Zpráwa kralowská, Zpráwowna) den dritten Theil aus.4 Die älteste Geschichte ist ganz unbrauchbar für uns, die neuere enthält in der Reihe der Kaiser einige Nach- richten, die uns näher angehen. Karl IV. wird sehr gelobt, so wie Wenzel getadelt. Kaiser Friedrich beschließt das Werk. Die Päbste und Heiligen, die židek bis auf Paul III. auf die Reihe der Kaiser wollte folgen lassen, blieben aus. Balbin hatte die Handschrift in Neuhaus ge/funden, die durch Pessina in die Dombibliothek kam.5 Hunc librum alio in loco‘ non facile repereris, sagt er Boh. d. III. 136. Es gibt aber jüngere Abschrif- ten davon. Žide k's Styl ist zwar natürlich und ungesucht, aber doch der großen Eile wegen zuweilen nachlässig, und Balbins Lob in seiner Boh. d. II. 156 ist wohl etwas übertrieben, wenn es heißt: In libro Chronicorum compendium Theologiae recitat tanta proprietate Bohemicorum verborum, ut post S. Cyrilli li- bros slavice scriptos (woran mag wohl Balbin bei diesen Worten gedacht haben ?) nullum de hoc argumento lingua patria tam 1 Sebrání z kronik (křižovnické). Viz Fontes rerum bohemicarum V., str. XVII., č. 23. 2 Zpráva o jednání v Římě. 3 Tabulae III. 4935 (275b—281a). 4 O vydání viz pozn. 2 ke G III. 198 [309]. 5 P 999. 6 Dobrovský cituje: „alio loco“.
268/269/270 Sprache und ältern Literatur (1818) 355 die schon vom J. 1312 anhebt, und bis 1509 fortläuft, in einer Handschrift auf Papier in 4. bei den Kreuzherren.1 Es kommen sehr wichtige Nachrichten von Rokyczana's Verhandlungen darin vor, die noch kein Geschichtschreiber benutzt hat. Des Compilators Fleiß ist unverkennbar. Er borgte zwar dem Ver- /fasser der neuen Chronik vieles ab, hatte aber noch ganz be- sondere Quellen, aus denen er schöpfte. 6. Ein genauer Bericht von den fruchtlosen Verhandlungen der böhmischen Gesandten zu Rom 1462,2 die K. Georg dahin schickte, um dem Pabste Gehorsam zu leisten, und von ihm die Bestätigung der Compactate zu erhalten. Dieß schätzbare Akten- stück fand ich zu Stockholm. S. meine Reise nach Schweden S. 52. Dasselbe ist auch in der kais. Hofbibliothek zu Wien im Cod. Theol. 480 zu finden.3 7. Paul žideks CHRONIK, eine allgemeine Weltgeschichte nach der damals üblichen Eintheilung in 6 Zeitalter, für den K. Georg eigens geschrieben. Sie macht eigentlich von dem Unterrichte für Könige (Zpráwa kralowská, Zpráwowna) den dritten Theil aus.4 Die älteste Geschichte ist ganz unbrauchbar für uns, die neuere enthält in der Reihe der Kaiser einige Nach- richten, die uns näher angehen. Karl IV. wird sehr gelobt, so wie Wenzel getadelt. Kaiser Friedrich beschließt das Werk. Die Päbste und Heiligen, die židek bis auf Paul III. auf die Reihe der Kaiser wollte folgen lassen, blieben aus. Balbin hatte die Handschrift in Neuhaus ge/funden, die durch Pessina in die Dombibliothek kam.5 Hunc librum alio in loco‘ non facile repereris, sagt er Boh. d. III. 136. Es gibt aber jüngere Abschrif- ten davon. Žide k's Styl ist zwar natürlich und ungesucht, aber doch der großen Eile wegen zuweilen nachlässig, und Balbins Lob in seiner Boh. d. II. 156 ist wohl etwas übertrieben, wenn es heißt: In libro Chronicorum compendium Theologiae recitat tanta proprietate Bohemicorum verborum, ut post S. Cyrilli li- bros slavice scriptos (woran mag wohl Balbin bei diesen Worten gedacht haben ?) nullum de hoc argumento lingua patria tam 1 Sebrání z kronik (křižovnické). Viz Fontes rerum bohemicarum V., str. XVII., č. 23. 2 Zpráva o jednání v Římě. 3 Tabulae III. 4935 (275b—281a). 4 O vydání viz pozn. 2 ke G III. 198 [309]. 5 P 999. 6 Dobrovský cituje: „alio loco“.
Strana 356
356 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 270/271/272 genuine loquentem inveniam. Der ganze Auszug der Theologie besteht in der Aufzählung und Erläuterung der Eigenschaften Gottes, von denen er vor der Schöpfungsgeschichte handelt. Was unsern Balbin so sehr für den Verfasser einnahm, war sein Eifer gegen die Ketzer und seine Freimüthigkeit, dem Könige derbe Wahrheiten zu sagen. Wo seine Keckheit zur Unart und Grob- heit wird, schrieb Balbin am Rande bei: audax dictum in regem Georgium. Dieß bezieht sich auf den derben Ausdruck: Pastu- cha lépe u. s. w. Als Probe des / Styls mag hier noch einiges, das unmittelbar vorangeht, stehen. Wo er im 4ten Zeitalter vom David handelt, klagt er darüber, daß ihm niemand eine Bibel, die er nothig hatte, habe leihen wollen, und nun bricht er in die Worte aus: O králi zlet gest, zlet gest wieru, králi milý, opatř at gest ginak, a bog se, at rana božj na tie nepřigde, neb nenie dobře chudince ani dobrým lidem pod tebu než vtisk weliký, opatř to a nemlč leže w kutie; gižt sem se odwážil, abych prawdu psal k twé žadosti pro twé dobré neb ginak nebyl bych wierný služebnjk twůg. O králi, o Pane můg milostiwý, pastucha lépe opatřj swé stado, nežli twá Welebnost swé kralowstwie.1 Bei jeder Gelegenheit sucht er den König zurecht zu weisen. Lä- cherlich ist es, wenn er dem König auch den Vorwurf macht, da� er nicht ein Kameel habe, da Job ihrer 500 hatte.2 8. Die Nachricht von des Bruders Johann Paleček witzi- gen Einfällen, in einer Handschrift der Dombibliothek unter dem Titel: Pamiet bratra Jana Palečka.3 Nach der Ribayischen Handschrift4 heißen diese Erzählungen Artykulowé Palečka. Der Buchdrucker Johann Gitčinsky führt in der Vor- rede zu seinem Tytulář vom / J. 15675 einen Artikel an,6 und nennt den Bruder Paleček den böhmischen Philosophen, der unter König Georg gelebt habe.7 Sixt Palma verbesserte die Sprache dieser Artikel, und gab sie (um das J. 1610) unter 1 Spravovna III., ve vydání Tobolkově str. 138 ř. 17—23. 2 Spravovna III., ve vydání Tobolkově str. 151 ř. 7—8. („[Job] měl velblúduov pět seth. A Vaše Jasnost jednoho velblúdu nemá.“) 3 P 1661. 4 Srv. Kor DR 174, 290, č. 33. 5 Formy a notule listuov všelijakých... Přitom také jest i Tytulář stavuov. Předmluva je nadepsána jako dedikace „Urozenému panu Miku- lášovi Walterovi z Waltršperku". o Str. 5—6 (nečísl.) 7 Str. 5 (nečísl.).
356 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 270/271/272 genuine loquentem inveniam. Der ganze Auszug der Theologie besteht in der Aufzählung und Erläuterung der Eigenschaften Gottes, von denen er vor der Schöpfungsgeschichte handelt. Was unsern Balbin so sehr für den Verfasser einnahm, war sein Eifer gegen die Ketzer und seine Freimüthigkeit, dem Könige derbe Wahrheiten zu sagen. Wo seine Keckheit zur Unart und Grob- heit wird, schrieb Balbin am Rande bei: audax dictum in regem Georgium. Dieß bezieht sich auf den derben Ausdruck: Pastu- cha lépe u. s. w. Als Probe des / Styls mag hier noch einiges, das unmittelbar vorangeht, stehen. Wo er im 4ten Zeitalter vom David handelt, klagt er darüber, daß ihm niemand eine Bibel, die er nothig hatte, habe leihen wollen, und nun bricht er in die Worte aus: O králi zlet gest, zlet gest wieru, králi milý, opatř at gest ginak, a bog se, at rana božj na tie nepřigde, neb nenie dobře chudince ani dobrým lidem pod tebu než vtisk weliký, opatř to a nemlč leže w kutie; gižt sem se odwážil, abych prawdu psal k twé žadosti pro twé dobré neb ginak nebyl bych wierný služebnjk twůg. O králi, o Pane můg milostiwý, pastucha lépe opatřj swé stado, nežli twá Welebnost swé kralowstwie.1 Bei jeder Gelegenheit sucht er den König zurecht zu weisen. Lä- cherlich ist es, wenn er dem König auch den Vorwurf macht, da� er nicht ein Kameel habe, da Job ihrer 500 hatte.2 8. Die Nachricht von des Bruders Johann Paleček witzi- gen Einfällen, in einer Handschrift der Dombibliothek unter dem Titel: Pamiet bratra Jana Palečka.3 Nach der Ribayischen Handschrift4 heißen diese Erzählungen Artykulowé Palečka. Der Buchdrucker Johann Gitčinsky führt in der Vor- rede zu seinem Tytulář vom / J. 15675 einen Artikel an,6 und nennt den Bruder Paleček den böhmischen Philosophen, der unter König Georg gelebt habe.7 Sixt Palma verbesserte die Sprache dieser Artikel, und gab sie (um das J. 1610) unter 1 Spravovna III., ve vydání Tobolkově str. 138 ř. 17—23. 2 Spravovna III., ve vydání Tobolkově str. 151 ř. 7—8. („[Job] měl velblúduov pět seth. A Vaše Jasnost jednoho velblúdu nemá.“) 3 P 1661. 4 Srv. Kor DR 174, 290, č. 33. 5 Formy a notule listuov všelijakých... Přitom také jest i Tytulář stavuov. Předmluva je nadepsána jako dedikace „Urozenému panu Miku- lášovi Walterovi z Waltršperku". o Str. 5—6 (nečísl.) 7 Str. 5 (nečísl.).
Strana 357
272/397/272/273 Sprache und ältern Literatur (1818) 357 dem Titel: Hystorya o bratru Palečkowi stawu rytjřského, zu Prag in 12. heraus. Er eignete sie dem Gregor Smrček, Primator zu Soběslaw und dessen Frau Dorothea zu, und begleitete sie mit folgenden Versen: Kratochwilnál hystorye tato Můž býti y k naučenj tak mám zato, Kterážto mezy lidmi rozepsaná Gest od dáwných času mnohým známá. Teď nynj w česstině pooprawená K žadosti2 některých wytisstěná.“ Dem Berliner Nachdruck (um das J. 1756) gab man den Titel: dwanáct kusů a nebo Artykulů etc. I Regenvolscius4 macht den Johann Paleček zu einem böhmischen Bruder. Erat tum Pragae, sagt er5 S. 170, quidam Johannes Palecius, ex illa fraternitate vir nobilis et perfa- cetus. Is in regia interque clerum vitam agens, singulari quadam industria, salibus suis pietate et gravitate conditis, dabat veri- tati testimonium; eoque nomine afflictis fratribus non parum animi addebat et solatio erat. Errores ecclesiae pontificiae ita carpebat libere, ut eum non modo ferrent, sed et charum habe- rent. Exstant sales ejus satis arguti et acuti, duodecim numero, in lucem editi a Sixto Palma." A 9. Prokops neue gereimte Chronik (Prokopowa NOWA KRO- NYKA). Ihr Verfasser ist wohl kein anderer als Prokop, Stadt- schreiber der Altstadt Prag.7 Wie weit sie reichen mag, läßt sich aus den Fragmenten (zusammen 72 Verse), die ich nach dem lateinischen Commentar Karls IV. in einer Handschrift zu Nikolsburg8 fand, nicht / ganz gewißß bestimmen. Doch scheint 1 Palma: Kratochwilná téď. 2 Palma: A k žadosti. 3 Str. 1. 4 Tento odstavec (od slov „Regenvolscius macht“ až po slova „Sixto Palma") Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 397, s označením: „Zur S. 271“. 5 Systema Historico-Chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum (viz pozn. 2 ke G III. 239 [335]. 6 Na m. uv. str. 170—171. 7 Prokop, písař Staroměstský, není autorem této kroniky, nýbrž Prokop Novoměstský; Prokopa Novoměstského jako autora této kroniky Dobrovský správně uvádí v G I. (349 [42]) a v G II. (151 [137]). 8 Dudík-Nikolsburg str. 52 č. 22. Julius Feifalik: Altčechische Leiche, Lieder und Sprüche (Wien, 1862), str. 11—12. Patera—Mikulov str. 69, II. 175.
272/397/272/273 Sprache und ältern Literatur (1818) 357 dem Titel: Hystorya o bratru Palečkowi stawu rytjřského, zu Prag in 12. heraus. Er eignete sie dem Gregor Smrček, Primator zu Soběslaw und dessen Frau Dorothea zu, und begleitete sie mit folgenden Versen: Kratochwilnál hystorye tato Můž býti y k naučenj tak mám zato, Kterážto mezy lidmi rozepsaná Gest od dáwných času mnohým známá. Teď nynj w česstině pooprawená K žadosti2 některých wytisstěná.“ Dem Berliner Nachdruck (um das J. 1756) gab man den Titel: dwanáct kusů a nebo Artykulů etc. I Regenvolscius4 macht den Johann Paleček zu einem böhmischen Bruder. Erat tum Pragae, sagt er5 S. 170, quidam Johannes Palecius, ex illa fraternitate vir nobilis et perfa- cetus. Is in regia interque clerum vitam agens, singulari quadam industria, salibus suis pietate et gravitate conditis, dabat veri- tati testimonium; eoque nomine afflictis fratribus non parum animi addebat et solatio erat. Errores ecclesiae pontificiae ita carpebat libere, ut eum non modo ferrent, sed et charum habe- rent. Exstant sales ejus satis arguti et acuti, duodecim numero, in lucem editi a Sixto Palma." A 9. Prokops neue gereimte Chronik (Prokopowa NOWA KRO- NYKA). Ihr Verfasser ist wohl kein anderer als Prokop, Stadt- schreiber der Altstadt Prag.7 Wie weit sie reichen mag, läßt sich aus den Fragmenten (zusammen 72 Verse), die ich nach dem lateinischen Commentar Karls IV. in einer Handschrift zu Nikolsburg8 fand, nicht / ganz gewißß bestimmen. Doch scheint 1 Palma: Kratochwilná téď. 2 Palma: A k žadosti. 3 Str. 1. 4 Tento odstavec (od slov „Regenvolscius macht“ až po slova „Sixto Palma") Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 397, s označením: „Zur S. 271“. 5 Systema Historico-Chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum (viz pozn. 2 ke G III. 239 [335]. 6 Na m. uv. str. 170—171. 7 Prokop, písař Staroměstský, není autorem této kroniky, nýbrž Prokop Novoměstský; Prokopa Novoměstského jako autora této kroniky Dobrovský správně uvádí v G I. (349 [42]) a v G II. (151 [137]). 8 Dudík-Nikolsburg str. 52 č. 22. Julius Feifalik: Altčechische Leiche, Lieder und Sprüche (Wien, 1862), str. 11—12. Patera—Mikulov str. 69, II. 175.
Strana 358
358 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 273/274 sie mir entweder vor Podiebrads Wahl, oder doch nach dessen Tode abgefaßt zu sein. Prokop reimt in dem Tone, den Dalemil in der vorigen Periode angegeben: Jakoži král Ottokar také Držie zemie negednaké, Czož gich od kdanskeho moře, Bljž až ku Benatské hoře, Že gest česke pány tupil, A ge na gich statcziech hubil, I luczil tiežcze od sebe, Czizozemcuom swierziw sebe, Ež gich nemiel ku pomoczi W bogi, dal sie tak prziemoci, Horliwu gsa hnut smielostj Zahynul w bogi s pakostj. O témž syn geho smyslesse, Že sie s rakussany pogiesse, Czehož zemane branichu Toho sie držal pohrziechu, Že proto žalostj zhynu, Neb Czechuow w radu newinu. Též Waniek mladý syn geho, Když dogide kniežstwa sweho, Jakž Durink k nyemu w službu přistupi, Tak geho zatruti. Radú wsse to Rakuského W ty czasy krale rziského. Zrziž iakt niemci czechuom prziegj, Gich zlému sie s placzem smiegj. Sestřenec byl krali tomu, Wssak mu neprzal2 w geho domu." In einem andern Fragmente schildert Prokop die schlim- men Folgen der Anarchie, und muntert zur schleunigen Wahl eines Königs auf: Rucze wolte sobie krale, Kral to wsse zlé pak vwale, 1 Feifalik: Jakz. 2 Feifalik: wssak neprzal. 3 Feifalik str. 12—13.
358 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 273/274 sie mir entweder vor Podiebrads Wahl, oder doch nach dessen Tode abgefaßt zu sein. Prokop reimt in dem Tone, den Dalemil in der vorigen Periode angegeben: Jakoži král Ottokar také Držie zemie negednaké, Czož gich od kdanskeho moře, Bljž až ku Benatské hoře, Že gest česke pány tupil, A ge na gich statcziech hubil, I luczil tiežcze od sebe, Czizozemcuom swierziw sebe, Ež gich nemiel ku pomoczi W bogi, dal sie tak prziemoci, Horliwu gsa hnut smielostj Zahynul w bogi s pakostj. O témž syn geho smyslesse, Že sie s rakussany pogiesse, Czehož zemane branichu Toho sie držal pohrziechu, Že proto žalostj zhynu, Neb Czechuow w radu newinu. Též Waniek mladý syn geho, Když dogide kniežstwa sweho, Jakž Durink k nyemu w službu přistupi, Tak geho zatruti. Radú wsse to Rakuského W ty czasy krale rziského. Zrziž iakt niemci czechuom prziegj, Gich zlému sie s placzem smiegj. Sestřenec byl krali tomu, Wssak mu neprzal2 w geho domu." In einem andern Fragmente schildert Prokop die schlim- men Folgen der Anarchie, und muntert zur schleunigen Wahl eines Königs auf: Rucze wolte sobie krale, Kral to wsse zlé pak vwale, 1 Feifalik: Jakz. 2 Feifalik: wssak neprzal. 3 Feifalik str. 12—13.
Strana 359
274/275 Sprache und altern Literatur (1818) 359 Staw lepssj w zemi vwede, A wssecko dobré přiwede. K tomu Biskup y preláti Budu moci zase wstáti, Y w gednotul vwedeno Bude Kniežstwo2 genž dwogeno." 10. Des Marko Polo Beschreibung des Morgenlandes, aus dem Lateinischen übersetzt, sammt Mandevills Reise, in einer Handschrift auf Papier in 4., die Hr. Hanka besitzt.4 Zu Ende des Marco steht die Schlußformel: Dokonal gsem s bozie po- moczi knyhi tyto genž slowu Milion Markussowy z Benatek Genz sprwu tyto wieczi popsal o obyczegich a polozeni5 kragin na wzchod sluncze A su dokonany a psani na Lethowiczích Iw sobotu po swate Markaretie.‘ Die Abschrift gehört zwar in die Mitte des XV. Jahrhunderts, allein die böhmische Uber- setzung selbst mag wohl älter sein. Sie ist in 3 Bücher, und jedes Buch in mehrere Kapitel eingetheilt. Auch Mandevills Reise ist hier in mehrere Kapitel getheilt, deren Inhalt roth verzeichnet ist. Diese Handschrift ist also noch zu N. 16 der vorigen Periode (oben 165 [2891) nachzutragen. Nach der Hand ward mir noch eine andere vom J. 1472 in 4. von 121 Kapiteln bei den Kreuz- herren vorgezeigt." In der literärischen Nachricht zu Ende der zweiten Krameriusischen Ausgabe vom J. 1811 werden noch zwei jüngere Abschriften namhaft gemacht, die aber beide nach gedruckten Exemplar verfertigt sind. Eine bei den Kreuz- herrn nach der Ausgabe 1576 bei Burian Walda, die andere für den Druck 1687 abgeschrieben, nach der Ausgabe vom J. 1600 bei Ulrich Walda. So wäre denn der fabelhafte Mandeville sie- 1 Feifalik: gednotie. 2 Feifalik: kniezstwo bude. 3 Feifalik str. 14. 4 Dnes v knihovně Národního musea (sign. III. E 42); viz „Marka Pavlova z Benátek Milion. Vydal Dr. Justin V. Prášek. V Praze 1902 nákl. ČA“, str. XII.—XIII., v Šimkově vydání Mandevilla (nákl. ČA 1911) str. XII.—XV. (rukopis B). Bartoš I. 732. 5 V Práškově vydání: a o polozeni; též v Hankově dopisu Dobrov- skému (ČČM 1870 218, srv. ve vyd. Práškově XII.—XIII.), z něhož Do- brovský čerpá tyto údaje, je: a o polozeni. Není to podle všeho přehléd- nutí Dobrovského, nýbrž vědomá úprava, i jinde ostatně u něho častá, kterou chtěl odstraniti nelibozvučné: a o. 6 Ve vydání Práškově str. 198. 7 V Šimkově vydání Mandevilla str. XVII.—XXI. (rukopis D).
274/275 Sprache und altern Literatur (1818) 359 Staw lepssj w zemi vwede, A wssecko dobré přiwede. K tomu Biskup y preláti Budu moci zase wstáti, Y w gednotul vwedeno Bude Kniežstwo2 genž dwogeno." 10. Des Marko Polo Beschreibung des Morgenlandes, aus dem Lateinischen übersetzt, sammt Mandevills Reise, in einer Handschrift auf Papier in 4., die Hr. Hanka besitzt.4 Zu Ende des Marco steht die Schlußformel: Dokonal gsem s bozie po- moczi knyhi tyto genž slowu Milion Markussowy z Benatek Genz sprwu tyto wieczi popsal o obyczegich a polozeni5 kragin na wzchod sluncze A su dokonany a psani na Lethowiczích Iw sobotu po swate Markaretie.‘ Die Abschrift gehört zwar in die Mitte des XV. Jahrhunderts, allein die böhmische Uber- setzung selbst mag wohl älter sein. Sie ist in 3 Bücher, und jedes Buch in mehrere Kapitel eingetheilt. Auch Mandevills Reise ist hier in mehrere Kapitel getheilt, deren Inhalt roth verzeichnet ist. Diese Handschrift ist also noch zu N. 16 der vorigen Periode (oben 165 [2891) nachzutragen. Nach der Hand ward mir noch eine andere vom J. 1472 in 4. von 121 Kapiteln bei den Kreuz- herren vorgezeigt." In der literärischen Nachricht zu Ende der zweiten Krameriusischen Ausgabe vom J. 1811 werden noch zwei jüngere Abschriften namhaft gemacht, die aber beide nach gedruckten Exemplar verfertigt sind. Eine bei den Kreuz- herrn nach der Ausgabe 1576 bei Burian Walda, die andere für den Druck 1687 abgeschrieben, nach der Ausgabe vom J. 1600 bei Ulrich Walda. So wäre denn der fabelhafte Mandeville sie- 1 Feifalik: gednotie. 2 Feifalik: kniezstwo bude. 3 Feifalik str. 14. 4 Dnes v knihovně Národního musea (sign. III. E 42); viz „Marka Pavlova z Benátek Milion. Vydal Dr. Justin V. Prášek. V Praze 1902 nákl. ČA“, str. XII.—XIII., v Šimkově vydání Mandevilla (nákl. ČA 1911) str. XII.—XV. (rukopis B). Bartoš I. 732. 5 V Práškově vydání: a o polozeni; též v Hankově dopisu Dobrov- skému (ČČM 1870 218, srv. ve vyd. Práškově XII.—XIII.), z něhož Do- brovský čerpá tyto údaje, je: a o polozeni. Není to podle všeho přehléd- nutí Dobrovského, nýbrž vědomá úprava, i jinde ostatně u něho častá, kterou chtěl odstraniti nelibozvučné: a o. 6 Ve vydání Práškově str. 198. 7 V Šimkově vydání Mandevilla str. XVII.—XXI. (rukopis D).
Strana 360
360 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 275/276/277 benmal, zweimal zu Pilsen 1510, 1513, und fünfmal zu Prag 1576, 1600, 1610,1 1796 und 1811 gedruckt worden, wo doch dem treuern Erzähler Marko diese Ehre nicht einmal widerfuhr. 11. Ein TAGEBUCH DER REISE, die ZDIENEK LEW von ROŽMI- TAL (Rosenthal) um das / J. 1465 durch Europa und einen Theil von Asien unternommen. Einer von seinem Gefolge, der den Hofnarren (Ssassek) machte, setzte das Tagebuch in böhmi- scher Sprache auf.2 Das böhmische Original hatte Stanislaw Pawlowsky vor sich, der es ins Latein übersetzte, und 1577 in 8. zu Olmütz drucken ließ3. 12. Martin Kabatniks REISE NACH JERUSALEM UND AGYP- TEN3 auf Papier in 4. in der Bibliothek der Domkirche.4 Er trat die Reise im März 1491 an, und kam 1492 im November zurück, wie am Schlusse bemerkt wird. Das Druckjahr 1491 der ersten Ausgabe beim Regenvolscius,5 und aus ihm beim Mait- taires ist also ein offenbarer Misgriff, und selbst das Jahr 1518, das Kandid in Boh. docta" angab, ist mir verdächtig. Ver- muthlich soll das J. 1578 stehen. Ohne Zweifel ist die von Adam Baccalaureus im J. 1542 besorgte Ausgabe von Kabatniks Reise die allererste. Ulrich Präfat, der vor dem An- tritte seiner im J. 1546 unternommenen Reise den Kabatnik lesen konnte, nennt ihn ausdrücklich in der Vorrede seiner Reise- beschreibung.8 Die Ausgabe vom J. 1577 bei Dačicky beträgt 51/2 Bogen, und steht im Index S. 226 unter dem Titel: Puto- wánj. Zu Olmütz ward / sie im J. 1639 in 8. bei Hradecky, und 1691 zu Prag, gar oft auch ohne Jahrzahl, nachgedruckt. 13." Die Beschreibung der heiligen Orte1° im gelobten Lande, die Niklas Bakalař zu Neupilsen im J. 1498 in 8. druckte, 1 Corr. ad str. XXXVII. 5. šimkova vydání Mandevilla. 2 Cesty pana Lva z Rožmitála. 3 Cesta z Čech do Jerusalema a Egypta. 4 P 1619 (182b—219a); srv. též „Martina Kabátníka Cesta z Čech do Jerusalema. Vydal Dr. Justin V. Prášek. V Praze 1894, nákl. ČA“ str. XI. 5 Systema Historico-Chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum (1652), str. 35. 6 Annales typographici. Opera Mich. Maittaire. Tomi primi pars posterior (= IV. 2.), Amstelodami, 1733, str. 540. 7 Ve svém vydání Balbínovy „Bohemia docta“, Tractatus Imus, str. 151 pozn. *; viz též v Ungarově vydání Pars II. str. 235 pozn. *. 8 Cesta do Palestiny. 9 Dobrovský omylem: 12. 10 Popsání svatých míst.
360 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 275/276/277 benmal, zweimal zu Pilsen 1510, 1513, und fünfmal zu Prag 1576, 1600, 1610,1 1796 und 1811 gedruckt worden, wo doch dem treuern Erzähler Marko diese Ehre nicht einmal widerfuhr. 11. Ein TAGEBUCH DER REISE, die ZDIENEK LEW von ROŽMI- TAL (Rosenthal) um das / J. 1465 durch Europa und einen Theil von Asien unternommen. Einer von seinem Gefolge, der den Hofnarren (Ssassek) machte, setzte das Tagebuch in böhmi- scher Sprache auf.2 Das böhmische Original hatte Stanislaw Pawlowsky vor sich, der es ins Latein übersetzte, und 1577 in 8. zu Olmütz drucken ließ3. 12. Martin Kabatniks REISE NACH JERUSALEM UND AGYP- TEN3 auf Papier in 4. in der Bibliothek der Domkirche.4 Er trat die Reise im März 1491 an, und kam 1492 im November zurück, wie am Schlusse bemerkt wird. Das Druckjahr 1491 der ersten Ausgabe beim Regenvolscius,5 und aus ihm beim Mait- taires ist also ein offenbarer Misgriff, und selbst das Jahr 1518, das Kandid in Boh. docta" angab, ist mir verdächtig. Ver- muthlich soll das J. 1578 stehen. Ohne Zweifel ist die von Adam Baccalaureus im J. 1542 besorgte Ausgabe von Kabatniks Reise die allererste. Ulrich Präfat, der vor dem An- tritte seiner im J. 1546 unternommenen Reise den Kabatnik lesen konnte, nennt ihn ausdrücklich in der Vorrede seiner Reise- beschreibung.8 Die Ausgabe vom J. 1577 bei Dačicky beträgt 51/2 Bogen, und steht im Index S. 226 unter dem Titel: Puto- wánj. Zu Olmütz ward / sie im J. 1639 in 8. bei Hradecky, und 1691 zu Prag, gar oft auch ohne Jahrzahl, nachgedruckt. 13." Die Beschreibung der heiligen Orte1° im gelobten Lande, die Niklas Bakalař zu Neupilsen im J. 1498 in 8. druckte, 1 Corr. ad str. XXXVII. 5. šimkova vydání Mandevilla. 2 Cesty pana Lva z Rožmitála. 3 Cesta z Čech do Jerusalema a Egypta. 4 P 1619 (182b—219a); srv. též „Martina Kabátníka Cesta z Čech do Jerusalema. Vydal Dr. Justin V. Prášek. V Praze 1894, nákl. ČA“ str. XI. 5 Systema Historico-Chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum (1652), str. 35. 6 Annales typographici. Opera Mich. Maittaire. Tomi primi pars posterior (= IV. 2.), Amstelodami, 1733, str. 540. 7 Ve svém vydání Balbínovy „Bohemia docta“, Tractatus Imus, str. 151 pozn. *; viz též v Ungarově vydání Pars II. str. 235 pozn. *. 8 Cesta do Palestiny. 9 Dobrovský omylem: 12. 10 Popsání svatých míst.
Strana 361
2771278 Sprache und ältern Literatur (1818) 361 beträgt nur etwa 2 Bogen, und ist als Übersetzung von viel ge- ringerm Werthe, als Kabatniks Reise. Dem Leben Mahomets, das 1498 bei demselben Niklas erschien, ist noch ein Tractat von verschiedenen Völkern, die zu Jerusalem und im Morgenlande wohnen,2 angehängt. Eine ähnliche verkürzte Nachricht von neun Verschiedenheiten der Christen" aus Peters von Braiten- bach Traktat steht auch hinter Kabatniks Reise vom J. 1577. 14.4 DIE REISE ZUM H. GRABE,5 welche Johann von Lobko- witz und Hassenstein von Kaden aus 1493 mit seinem Gefährten Dietrich von Gutenstein unternommen, und selbst mit altritterlicher Treue kunstlos um das J. 1505 beschrieben hat. Eine Abschrift vom J. 1515 in 4. kam aus dem Augustinerkloster bei St. Wenzel in die öffentliche Bibliothek," woraus die ganz neue Copie in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek abgeschrie- ben ward." Diese Reise hätte vor vielen andern den Druck längst verdient. I o. Arzneikunde, Astrologie, Landwirthschaft. Wenn gleich unsre vaterländischen Arzte, M. Gallus, Albik, Christann, Schindel, židek, in ihren Schriften der lateinischen Sprache den Vorzug einräumten, so fehlt es doch in dieser Pe- riode nicht an böhmischen Auszügen aus beliebten medizinischen Werken. Selbst in ältern Werken kommen schon Pflanzenver- zeichnisse mit böhmischen Benennungen vor, wie es Hr. Graf von Sternberg in seiner gründlichen Abhandlung über die Pflanzenkunde in Böhmens an mehreren Stellen richtig bemerkt hat. Vom Magister Gallus haben wir ein REGIMEN SANITATIS ad Carolum Imperatorem, einen Traktat DE URINIS und EXCERPTA DE LIBRIS MEDICORUM. Letzterem Werkchen in 8. auf Pergamen (ehedem in der strahöwer Bibliothek)" ist ein HERBARIUM an- život Mahometův. Traktát o rozličných národech. 3 Krátká zpráva o desíti rozdílech křesťanův. 4 Dobrovský omylem 13. 5 Putování k božímu hrobu. 6 Tr Č 13. 7 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze (signatura Ms. Lobk. 326). 8 O tomto Pojednání Kašpara ze Šternberka (1817, 1818) viz Josef Kalousek: Děje Král. české společnosti náuk (1885), str. 131—132. 9 Viz G. Gellner: Jan Černý a jiní lékaři čeští do konce doby ja- gellovské. Věstník KČSN, 1934 (1935), III., str. 130. 1 2
2771278 Sprache und ältern Literatur (1818) 361 beträgt nur etwa 2 Bogen, und ist als Übersetzung von viel ge- ringerm Werthe, als Kabatniks Reise. Dem Leben Mahomets, das 1498 bei demselben Niklas erschien, ist noch ein Tractat von verschiedenen Völkern, die zu Jerusalem und im Morgenlande wohnen,2 angehängt. Eine ähnliche verkürzte Nachricht von neun Verschiedenheiten der Christen" aus Peters von Braiten- bach Traktat steht auch hinter Kabatniks Reise vom J. 1577. 14.4 DIE REISE ZUM H. GRABE,5 welche Johann von Lobko- witz und Hassenstein von Kaden aus 1493 mit seinem Gefährten Dietrich von Gutenstein unternommen, und selbst mit altritterlicher Treue kunstlos um das J. 1505 beschrieben hat. Eine Abschrift vom J. 1515 in 4. kam aus dem Augustinerkloster bei St. Wenzel in die öffentliche Bibliothek," woraus die ganz neue Copie in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek abgeschrie- ben ward." Diese Reise hätte vor vielen andern den Druck längst verdient. I o. Arzneikunde, Astrologie, Landwirthschaft. Wenn gleich unsre vaterländischen Arzte, M. Gallus, Albik, Christann, Schindel, židek, in ihren Schriften der lateinischen Sprache den Vorzug einräumten, so fehlt es doch in dieser Pe- riode nicht an böhmischen Auszügen aus beliebten medizinischen Werken. Selbst in ältern Werken kommen schon Pflanzenver- zeichnisse mit böhmischen Benennungen vor, wie es Hr. Graf von Sternberg in seiner gründlichen Abhandlung über die Pflanzenkunde in Böhmens an mehreren Stellen richtig bemerkt hat. Vom Magister Gallus haben wir ein REGIMEN SANITATIS ad Carolum Imperatorem, einen Traktat DE URINIS und EXCERPTA DE LIBRIS MEDICORUM. Letzterem Werkchen in 8. auf Pergamen (ehedem in der strahöwer Bibliothek)" ist ein HERBARIUM an- život Mahometův. Traktát o rozličných národech. 3 Krátká zpráva o desíti rozdílech křesťanův. 4 Dobrovský omylem 13. 5 Putování k božímu hrobu. 6 Tr Č 13. 7 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze (signatura Ms. Lobk. 326). 8 O tomto Pojednání Kašpara ze Šternberka (1817, 1818) viz Josef Kalousek: Děje Král. české společnosti náuk (1885), str. 131—132. 9 Viz G. Gellner: Jan Černý a jiní lékaři čeští do konce doby ja- gellovské. Věstník KČSN, 1934 (1935), III., str. 130. 1 2
Strana 362
362 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 278/279/280 gehängt, worin häufig auch die böhmischen Namen der Pflan- zen beigesetzt sind. Bei absinthium montanum z. B. steht ne- chrast, bei diptamnus trzemdala, bei herba S. Philippi lepek, bei nemifar stulkep, alias stulnik. Was Blatt 93 bis 110 von Sal- ben (o mastech) vorkommt, ist von etwas jüngerer Hand. Ein ganz ähnliches alphabetisches lateinisch-böhmischesI Pflanzen- verzeichniß ist in einer Handschrift der Raudnitzer Bibliothek zu finden,1 deren Inhalt Hr. Graf Sternberg S. 42 genau ange- geben hat. Auch hier fehlt es selbst bei andern Aufsätzen nicht an böhmischen Glossen z. B. contra inflaturam, quae in vulgari Bohemico dicitur prsymyet. Item herba cruciana vulgariter prsymyetne korzenye dicta. — Contra rupturam post partum protyw natrzenynye. So steht neben den böhmischen Worten: Prawy porusnyk mezy swatyma marzyma ryty leczy wsse- lykaky vd wywynuty bez natrzzenye, kdyzz gey rano v weczer kdyzz chczess spat gyty hryzess, am Rande: contra exitum membri de juncturis. Dieses böhmische Rezept reicht gewil, nach der Orthographie zu urtheilen, noch ins vierzehnte Jahr- hundert. Später erscheinen solche Glossen immer häufiger. Selbst Christann von Prachatitz, der 1439 als Pfarrer bei St. Michael zu Prag starb, schrieb sein KRAUTERBUCH zuerst latei- nisch;2 doch stehen in der Cerronischen Handschrift vom J. 1416° die böhmischen Namen der Kräuter neben dem lateini- schen im Texte, die deutschen aber am Rande.4 Das ganze Kräu- terbuch enthält 93 Pflanzen. Mit absinthium peliniek fängt es an, und mit zinziber zazwor schließt es. Als / Mathematiker oder Astrolog schrieb er in böhmischer Sprache eine wider- legende REPLIK AUF EIN PROGNOSTIKON eines andern, 5 die in der Handschrift des Pulkawa bei den Kreuzherren zu finden ist." Es ist schwer zu bestimmen, wie viel und welche Stücke in den böhmischen Sammlungen medizinischer Schriften ihm als eigent- 1 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fc 29 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 2 Herbarius. 3 Dnes v zemském archivu moravském, v Cerronské sbírce, č. II. 87; viz Frant. Černý: Paběrky z moravského zemského archivu, Věstník ČA, IX., 1900, str. 246—247. 4 Česká a německá pojmenování (i s latinskými) otiskl Frant. Černý, na m. uv. str. 247—248. 5 Replika na pranostiku. 6 Viz Josef Müller: O rukopisech kroniky Přibíka z Radenína příjmím Pulkavy (1887), str. 14, č. 5.
362 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 278/279/280 gehängt, worin häufig auch die böhmischen Namen der Pflan- zen beigesetzt sind. Bei absinthium montanum z. B. steht ne- chrast, bei diptamnus trzemdala, bei herba S. Philippi lepek, bei nemifar stulkep, alias stulnik. Was Blatt 93 bis 110 von Sal- ben (o mastech) vorkommt, ist von etwas jüngerer Hand. Ein ganz ähnliches alphabetisches lateinisch-böhmischesI Pflanzen- verzeichniß ist in einer Handschrift der Raudnitzer Bibliothek zu finden,1 deren Inhalt Hr. Graf Sternberg S. 42 genau ange- geben hat. Auch hier fehlt es selbst bei andern Aufsätzen nicht an böhmischen Glossen z. B. contra inflaturam, quae in vulgari Bohemico dicitur prsymyet. Item herba cruciana vulgariter prsymyetne korzenye dicta. — Contra rupturam post partum protyw natrzenynye. So steht neben den böhmischen Worten: Prawy porusnyk mezy swatyma marzyma ryty leczy wsse- lykaky vd wywynuty bez natrzzenye, kdyzz gey rano v weczer kdyzz chczess spat gyty hryzess, am Rande: contra exitum membri de juncturis. Dieses böhmische Rezept reicht gewil, nach der Orthographie zu urtheilen, noch ins vierzehnte Jahr- hundert. Später erscheinen solche Glossen immer häufiger. Selbst Christann von Prachatitz, der 1439 als Pfarrer bei St. Michael zu Prag starb, schrieb sein KRAUTERBUCH zuerst latei- nisch;2 doch stehen in der Cerronischen Handschrift vom J. 1416° die böhmischen Namen der Kräuter neben dem lateini- schen im Texte, die deutschen aber am Rande.4 Das ganze Kräu- terbuch enthält 93 Pflanzen. Mit absinthium peliniek fängt es an, und mit zinziber zazwor schließt es. Als / Mathematiker oder Astrolog schrieb er in böhmischer Sprache eine wider- legende REPLIK AUF EIN PROGNOSTIKON eines andern, 5 die in der Handschrift des Pulkawa bei den Kreuzherren zu finden ist." Es ist schwer zu bestimmen, wie viel und welche Stücke in den böhmischen Sammlungen medizinischer Schriften ihm als eigent- 1 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fc 29 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 2 Herbarius. 3 Dnes v zemském archivu moravském, v Cerronské sbírce, č. II. 87; viz Frant. Černý: Paběrky z moravského zemského archivu, Věstník ČA, IX., 1900, str. 246—247. 4 Česká a německá pojmenování (i s latinskými) otiskl Frant. Černý, na m. uv. str. 247—248. 5 Replika na pranostiku. 6 Viz Josef Müller: O rukopisech kroniky Přibíka z Radenína příjmím Pulkavy (1887), str. 14, č. 5.
Strana 363
280/281/282 Sprache und ältern Literatur (1818) 363 lichem Verfasser zugehören mögen. In Mag. Schindels latei- nischem COMMENTAR ÜBER DEN MACER,1 in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek vom J. 1424,2 werden nicht selten Pflanzen und Krankheiten böhmisch benannt. In der großen ENCYCLOPADIE" des Doctors Paul židek, welche auf der Universi- tätsbibliothek zu Krakau aufbewahrt wird, sind mehrere böh- mische Benennungen der Bäume und Pflanzen neben dem latei- nischen Texte, worin er von Kräutern handelt, am Rande beige- schrieben. Ganz in böhmischer Sprache verfaßte hieher gehö- rige Aufsätze sind mir folgende bekannt. 1. Poklad chudých, d. i. Schatz der Armen, eine Uber- setzung im Auszuge aus einer der vielen medizinischen Schrif- ten, die den Titel thesaurus pauperum führen. In der schönen pergamenenen Cerronischen Handschrift4 nach den böhmischen Rechten S. 60 bis 70. Fängt an:/ Agwyn tak rzeczeny mystr prawy to zagisto, ze kazdy czlowiek ssesteru wyecz czynye zachowá swe zdrawye. Nach den diätetischen Regeln werden etwa 50 Kräuter beschrieben. Am längsten wird bei der Bukwice (Betonica) verweilet. Zuletzt Zeichen des Todes und der Ge- sundheit nach Galienus. 2. Mistra Křisstanowa LEKAŘSKE KNIEHY (des Meisters Christann Arzneibücher) in einer Handschrift der Prager Dom- kirche in Fol.5 Der Zusatz in der Aufschrift y gine lekarzske wieczy macht es zweifelhaft, ob alle Aufsätze darin ohne Aus- nahme dem Christann zugeschrieben werden sollen. Nach der allgemeinen Diätetik aus dem Akwin, den Gesundheitsregeln des Peters aus Spanien, dem Unterrichte vom Urin nach Isak, einem Sohne des Königs (?) Salomon, der Lehre vom Pulse, von den Kennzeichen der Krankheiten aus dem Galienus, Hippokra- tes, folgen die Arzneimittel (Lekowe) für alle Krankheiten, vom Kopfe anzufangen bis zu den Füßen, Bl. 20—99. Die letzte Rubrik ist: komuž se nohy padagij. Hierauf unmittelbar von den Wirkungen des Eichenmistels (o dubowem gmelij). Die Wundarznei (knihy ranne) macht einen besondern Theil aus, worauf endlich als der dritte I Haupttheil das Kräuterbuch 1 Commentarius super Macrum. 2 Tr L II. 1915. 3 Liber viginti artium. Viz G III. 265—266 [353] a pozn. 4. 4 Tento Cerroniho rukopis není dnes ani v Zemském archivu v Brně (podle zprávy Dr. Fr. Hrubého) ani ve Vídni (podle sdělení Nationalbibliothek). V tomto rukopise, jak je patrno z údaje Dobrovského v G III. 153—154 [280], byly také básně Pravda, Řeč jinocha, Řeč kmetě. Srovn. též Kor DZ 49—50. 5 P 1262 (13a—201b).
280/281/282 Sprache und ältern Literatur (1818) 363 lichem Verfasser zugehören mögen. In Mag. Schindels latei- nischem COMMENTAR ÜBER DEN MACER,1 in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek vom J. 1424,2 werden nicht selten Pflanzen und Krankheiten böhmisch benannt. In der großen ENCYCLOPADIE" des Doctors Paul židek, welche auf der Universi- tätsbibliothek zu Krakau aufbewahrt wird, sind mehrere böh- mische Benennungen der Bäume und Pflanzen neben dem latei- nischen Texte, worin er von Kräutern handelt, am Rande beige- schrieben. Ganz in böhmischer Sprache verfaßte hieher gehö- rige Aufsätze sind mir folgende bekannt. 1. Poklad chudých, d. i. Schatz der Armen, eine Uber- setzung im Auszuge aus einer der vielen medizinischen Schrif- ten, die den Titel thesaurus pauperum führen. In der schönen pergamenenen Cerronischen Handschrift4 nach den böhmischen Rechten S. 60 bis 70. Fängt an:/ Agwyn tak rzeczeny mystr prawy to zagisto, ze kazdy czlowiek ssesteru wyecz czynye zachowá swe zdrawye. Nach den diätetischen Regeln werden etwa 50 Kräuter beschrieben. Am längsten wird bei der Bukwice (Betonica) verweilet. Zuletzt Zeichen des Todes und der Ge- sundheit nach Galienus. 2. Mistra Křisstanowa LEKAŘSKE KNIEHY (des Meisters Christann Arzneibücher) in einer Handschrift der Prager Dom- kirche in Fol.5 Der Zusatz in der Aufschrift y gine lekarzske wieczy macht es zweifelhaft, ob alle Aufsätze darin ohne Aus- nahme dem Christann zugeschrieben werden sollen. Nach der allgemeinen Diätetik aus dem Akwin, den Gesundheitsregeln des Peters aus Spanien, dem Unterrichte vom Urin nach Isak, einem Sohne des Königs (?) Salomon, der Lehre vom Pulse, von den Kennzeichen der Krankheiten aus dem Galienus, Hippokra- tes, folgen die Arzneimittel (Lekowe) für alle Krankheiten, vom Kopfe anzufangen bis zu den Füßen, Bl. 20—99. Die letzte Rubrik ist: komuž se nohy padagij. Hierauf unmittelbar von den Wirkungen des Eichenmistels (o dubowem gmelij). Die Wundarznei (knihy ranne) macht einen besondern Theil aus, worauf endlich als der dritte I Haupttheil das Kräuterbuch 1 Commentarius super Macrum. 2 Tr L II. 1915. 3 Liber viginti artium. Viz G III. 265—266 [353] a pozn. 4. 4 Tento Cerroniho rukopis není dnes ani v Zemském archivu v Brně (podle zprávy Dr. Fr. Hrubého) ani ve Vídni (podle sdělení Nationalbibliothek). V tomto rukopise, jak je patrno z údaje Dobrovského v G III. 153—154 [280], byly také básně Pravda, Řeč jinocha, Řeč kmetě. Srovn. též Kor DZ 49—50. 5 P 1262 (13a—201b).
Strana 364
364 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 282/283/284 (Herbarz) folgt, worin die Kräfte der Kräuter nach dem Alphabete beschrieben werden. Angelika macht den Anfang und Zanikl das Ende. Die Bücher von den Planeten und den zwölf Himmelszeichen, Bl. 140—190, worin auch vieles lateinisch vor- kömmt, beschließen diese Sammlung. In der Stockholmer Hand- schrift,1 deren Besitzer im J. 1550 Heinrich von Schwamberg, Hauptmann des Prachiner Kreises, war, steht diese Sammlung nach dem sogenannten Kern (gádro) mit der Uberschrift: Mistra Křisstana lekařské knihy v giné lekařské wěcy. Der Tractat von den Heilmitteln aller Krankheiten ist von jüngerer Hand, und steht erst nach dem Buche von den Planeten. Die Raudnitzer Handschrift vom J. 1516 in 4.2 hat die Uber- schrift: Lekařstwie gistá a zkussená Mistra Krystiana dobre pamieti. Ein Besitzer vom J. 1542, der den Inhalt am Rande anzeigte, machte die Bemerkung: držjm zie má byti Krystanna, kterayz gsa z Prachatic žiw byl leta 1430 a wypsal pieknie o pausstienij krwe. Noch gewöhnlicher ist im Böhmischen der Name Křisstan. Die Vorrede lautet: Wsseliká mudrost od pana Boha gest etc. Die Rubriken der Handschrift sind folgende: / o čtyřech rozdjljch leta, o zdrawie člowieczim (nach dem Akwinas), o zachowanie zdrawj mistra Petra Hyspanskeho, Bl. 1—9. O moczi nach Isak, Bl. 10—25. Der Compilator nennt sich hier ausdrücklich einen Bruder des Franziskanerordens: ya bratr zakona swat. Frantiska wybieral sem to w hromadu, und nennt die Meister, aus deren Büchern er geschöpft, den Hippokrates, Galien, Konstantin, Bartholomäus, Peter aus Spa- nien, den Meister vom Berge Cassino, den Gilbert, Ortolf, Akwin. O žilach, Bl. 26—29. Znamenj nemocy smrtedlná (aus Hippo- krates, Galienus) Bl. 29—37. O wssech nemocech od sameho wrchu až do paty, Bl. 38—168. Ktere wiecy vdům pomahagij, Bl. 168—177. O dubowem melij, 2 Blatt. Knihy ranné s weliku pràc z ginych wybranné Bl. 179—190. O prassjch a mastech, 4 Blatt. O mocech kořenj, Bl. 194—250. Von Angelika bis Za- nykl. Zuletzt noch von den sechs nothwendigen Dingen zur Er- haltung der Gesundheit (aer, esca, quies, repletio, somnus et ira, haec moderata prosunt, immoderata nocent). 3. Eine ähnliche Sammlung, die aber einige Stücke mehr enthält, ohne Christanns Namen, / in einer schönen Handschrift 1 R 66 č. 2. 2 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fe 7 (po- dle sdělení archiváře Karla Jeřábka).
364 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 282/283/284 (Herbarz) folgt, worin die Kräfte der Kräuter nach dem Alphabete beschrieben werden. Angelika macht den Anfang und Zanikl das Ende. Die Bücher von den Planeten und den zwölf Himmelszeichen, Bl. 140—190, worin auch vieles lateinisch vor- kömmt, beschließen diese Sammlung. In der Stockholmer Hand- schrift,1 deren Besitzer im J. 1550 Heinrich von Schwamberg, Hauptmann des Prachiner Kreises, war, steht diese Sammlung nach dem sogenannten Kern (gádro) mit der Uberschrift: Mistra Křisstana lekařské knihy v giné lekařské wěcy. Der Tractat von den Heilmitteln aller Krankheiten ist von jüngerer Hand, und steht erst nach dem Buche von den Planeten. Die Raudnitzer Handschrift vom J. 1516 in 4.2 hat die Uber- schrift: Lekařstwie gistá a zkussená Mistra Krystiana dobre pamieti. Ein Besitzer vom J. 1542, der den Inhalt am Rande anzeigte, machte die Bemerkung: držjm zie má byti Krystanna, kterayz gsa z Prachatic žiw byl leta 1430 a wypsal pieknie o pausstienij krwe. Noch gewöhnlicher ist im Böhmischen der Name Křisstan. Die Vorrede lautet: Wsseliká mudrost od pana Boha gest etc. Die Rubriken der Handschrift sind folgende: / o čtyřech rozdjljch leta, o zdrawie člowieczim (nach dem Akwinas), o zachowanie zdrawj mistra Petra Hyspanskeho, Bl. 1—9. O moczi nach Isak, Bl. 10—25. Der Compilator nennt sich hier ausdrücklich einen Bruder des Franziskanerordens: ya bratr zakona swat. Frantiska wybieral sem to w hromadu, und nennt die Meister, aus deren Büchern er geschöpft, den Hippokrates, Galien, Konstantin, Bartholomäus, Peter aus Spa- nien, den Meister vom Berge Cassino, den Gilbert, Ortolf, Akwin. O žilach, Bl. 26—29. Znamenj nemocy smrtedlná (aus Hippo- krates, Galienus) Bl. 29—37. O wssech nemocech od sameho wrchu až do paty, Bl. 38—168. Ktere wiecy vdům pomahagij, Bl. 168—177. O dubowem melij, 2 Blatt. Knihy ranné s weliku pràc z ginych wybranné Bl. 179—190. O prassjch a mastech, 4 Blatt. O mocech kořenj, Bl. 194—250. Von Angelika bis Za- nykl. Zuletzt noch von den sechs nothwendigen Dingen zur Er- haltung der Gesundheit (aer, esca, quies, repletio, somnus et ira, haec moderata prosunt, immoderata nocent). 3. Eine ähnliche Sammlung, die aber einige Stücke mehr enthält, ohne Christanns Namen, / in einer schönen Handschrift 1 R 66 č. 2. 2 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fe 7 (po- dle sdělení archiváře Karla Jeřábka).
Strana 365
284/285 Sprache und ältern Literatur (1818) 365 der öffentl. Bibliothek in Fol. aus der Mitte des 15ten Jahr� hunderts, 175 Blatt stark, Nr. 27.1 Der Kalender steht an der Spitze, dann folgt von den Einwirkungen der Planeten auf den Körper, Vorsichtsregeln in der Pest (proti sselmowemu času), der chiromantische Traktat des Philo (o rukowiedienj), Bl. 6 bis 14. Da unter den Heilmitteln gegen die Pest auch ein Pulver des Meister Krystann angeführt wird, so kann dieses Stück nicht von ihm selbst sein. Jetzt erst steht die Vorrede: Wsselika maudrost und die übrigen kleinern Traktate folgen, so wie die Arzneimittel, von dem Franziskanerbruder gesammelt, der von sich erzählt, daß er ein Mittel gegen die Narrheit in Brün ver- sucht habe, und der den Meister Křisstan aus Achtung Meister Plato nennt. Die Wundarznei (knihy ranné) wird hier ver- misset, aber das Kräuterbuch fängt, wie sonst, mit den Worten an: Angelika aneb swateho ducha korzenie gest pomoczno proti czarom ktoz ge przi sobie nosy a wzdy rano hryze etc. Der Traktat von den Planeten heißt in der Schlußformel Practiken : Skonawagj se Praktyky, die aus den Werken vieler Weisen und Astronomen verschiedener Länder und Städte, worunter I auch Krakau, Prag, Wien genannt werden, gezogen sind. Ganz zuletzt ein Unterricht vom Aderlassen, die Zubereitung eines Sirops, und die Wirkungen einiger Wässer. Eine stockholmer Hand- schrift, die sich noch 1604 in der Rosenbergischen Bibliothek befand, enthält weniger und auch mehr. Philo's Chiromantie vom J. 1528 steht gegen das Ende nach dem Traktate von den Pla- neten und nimmt 8 Blatt ein. S. meine Reise nach Schweden S. 67. Noch genauer kommt die Handschrift der öffentl. Bibl. in Fol. N. 133, um das J. 1498 geschrieben,2 mit Nr. 273 über- ein, wenn gleich die Aufsätze nach dem Kalender nicht in der- selben Ordnung auf einander folgen. In dem Kalender nahm er die bekannten böhmischen Verse über jeden Monat auf, wovon ich in der Reise nach Schweden S. 54 aus einer ältern Hand- schrift eine Probe gegeben habe,4 die ich hier aus unsrer Hand- schrift fortsetzen kann: Brzezen nedá krwe leti, Welj z gara semena sieti. 1 Tr Č 65. 2 Tr Č 140. 3 Tr Č 65. 4 Leden miesiec prwnj perne krmé giesti welj. Vnor medu pjti bránj, a vdow před zymu chránj.
284/285 Sprache und ältern Literatur (1818) 365 der öffentl. Bibliothek in Fol. aus der Mitte des 15ten Jahr� hunderts, 175 Blatt stark, Nr. 27.1 Der Kalender steht an der Spitze, dann folgt von den Einwirkungen der Planeten auf den Körper, Vorsichtsregeln in der Pest (proti sselmowemu času), der chiromantische Traktat des Philo (o rukowiedienj), Bl. 6 bis 14. Da unter den Heilmitteln gegen die Pest auch ein Pulver des Meister Krystann angeführt wird, so kann dieses Stück nicht von ihm selbst sein. Jetzt erst steht die Vorrede: Wsselika maudrost und die übrigen kleinern Traktate folgen, so wie die Arzneimittel, von dem Franziskanerbruder gesammelt, der von sich erzählt, daß er ein Mittel gegen die Narrheit in Brün ver- sucht habe, und der den Meister Křisstan aus Achtung Meister Plato nennt. Die Wundarznei (knihy ranné) wird hier ver- misset, aber das Kräuterbuch fängt, wie sonst, mit den Worten an: Angelika aneb swateho ducha korzenie gest pomoczno proti czarom ktoz ge przi sobie nosy a wzdy rano hryze etc. Der Traktat von den Planeten heißt in der Schlußformel Practiken : Skonawagj se Praktyky, die aus den Werken vieler Weisen und Astronomen verschiedener Länder und Städte, worunter I auch Krakau, Prag, Wien genannt werden, gezogen sind. Ganz zuletzt ein Unterricht vom Aderlassen, die Zubereitung eines Sirops, und die Wirkungen einiger Wässer. Eine stockholmer Hand- schrift, die sich noch 1604 in der Rosenbergischen Bibliothek befand, enthält weniger und auch mehr. Philo's Chiromantie vom J. 1528 steht gegen das Ende nach dem Traktate von den Pla- neten und nimmt 8 Blatt ein. S. meine Reise nach Schweden S. 67. Noch genauer kommt die Handschrift der öffentl. Bibl. in Fol. N. 133, um das J. 1498 geschrieben,2 mit Nr. 273 über- ein, wenn gleich die Aufsätze nach dem Kalender nicht in der- selben Ordnung auf einander folgen. In dem Kalender nahm er die bekannten böhmischen Verse über jeden Monat auf, wovon ich in der Reise nach Schweden S. 54 aus einer ältern Hand- schrift eine Probe gegeben habe,4 die ich hier aus unsrer Hand- schrift fortsetzen kann: Brzezen nedá krwe leti, Welj z gara semena sieti. 1 Tr Č 65. 2 Tr Č 140. 3 Tr Č 65. 4 Leden miesiec prwnj perne krmé giesti welj. Vnor medu pjti bránj, a vdow před zymu chránj.
Strana 366
366 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 285/286/287 Duben časy mienj, A obdržj fiolu zemi. May rosu dáwá Tráwu a stromy listem odiewá. Czerwen dáwá jahody, A secze kosami luky. Czerwenec žne žyta A tež wissnie k sobe přiwitá. Also hier heißt schon der Junius čerwen, der Julius čer- wenec, wo dort umgekehrt der Junius črwnec, der Julius crwen hieß. Der Sammler schaltete mehrere lateinische Traktate ein, versah sie mit eignen Glossen, und gab ihnen böhmische Uber- schriften, z. B. o wodách rozličných, wo der Aufsatz von ver- schiedenen Wässern lateinisch abgefaßt ist, und nur die Nah- men der Pflanzen auch böhmisch vorkommen. O olegich la- teinisch, und vom Rosenöle der Wundärzte böhmisch. O krwj pusstienj, lateinisch und böhmisch. Von Verminderung des Blutes mit Blutegeln, ist lateinisch geschrieben, endigt aber mit böhmischen Versen, wie man sich nach der Aderlaß verhalten soll: Po pusstienj prwnj den Bud na wečeri skrowen. Weseliž se den druhý, A odpočjway třetj celý u. s. W. Nach den Arzneimitteln, die der Franziskanerbruder ge- sammelt, steht Doktor Arnolfs Traktat von dem gesegneten Eichenbaume an Bi-/schof Berghard.1 Philos Chiromantie wird durch vier Zeichnungen der Handlinien erläutert, worauf die Vorrede Wsseliká maudrost, und die gewöhnlichen Stücke von den vier Jahrszeiten, von Erhaltung der Gesundheit nach Peter aus Spanien, und das Kräuterbuch von 130 Pflanzen folgen. Wider die Blattern, Krätze, dann komuž nohy hnigj. Hier nennt sich der Interpolator einen Apotheker: tak gakž sem ia Appo- tekář widiel a tak mi gest take kniez Mikulass prawil, daſ man alte Fußschäden nicht gänzlich heilen soll, wie es ein Armenier in Krumau gethan habe. Die Wundarznei (ranné knihy) be- tragen 22 Seiten, und das Buch von den Planeten 30 Blatt. Das 1 Dobrovský: Beghard.
366 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 285/286/287 Duben časy mienj, A obdržj fiolu zemi. May rosu dáwá Tráwu a stromy listem odiewá. Czerwen dáwá jahody, A secze kosami luky. Czerwenec žne žyta A tež wissnie k sobe přiwitá. Also hier heißt schon der Junius čerwen, der Julius čer- wenec, wo dort umgekehrt der Junius črwnec, der Julius crwen hieß. Der Sammler schaltete mehrere lateinische Traktate ein, versah sie mit eignen Glossen, und gab ihnen böhmische Uber- schriften, z. B. o wodách rozličných, wo der Aufsatz von ver- schiedenen Wässern lateinisch abgefaßt ist, und nur die Nah- men der Pflanzen auch böhmisch vorkommen. O olegich la- teinisch, und vom Rosenöle der Wundärzte böhmisch. O krwj pusstienj, lateinisch und böhmisch. Von Verminderung des Blutes mit Blutegeln, ist lateinisch geschrieben, endigt aber mit böhmischen Versen, wie man sich nach der Aderlaß verhalten soll: Po pusstienj prwnj den Bud na wečeri skrowen. Weseliž se den druhý, A odpočjway třetj celý u. s. W. Nach den Arzneimitteln, die der Franziskanerbruder ge- sammelt, steht Doktor Arnolfs Traktat von dem gesegneten Eichenbaume an Bi-/schof Berghard.1 Philos Chiromantie wird durch vier Zeichnungen der Handlinien erläutert, worauf die Vorrede Wsseliká maudrost, und die gewöhnlichen Stücke von den vier Jahrszeiten, von Erhaltung der Gesundheit nach Peter aus Spanien, und das Kräuterbuch von 130 Pflanzen folgen. Wider die Blattern, Krätze, dann komuž nohy hnigj. Hier nennt sich der Interpolator einen Apotheker: tak gakž sem ia Appo- tekář widiel a tak mi gest take kniez Mikulass prawil, daſ man alte Fußschäden nicht gänzlich heilen soll, wie es ein Armenier in Krumau gethan habe. Die Wundarznei (ranné knihy) be- tragen 22 Seiten, und das Buch von den Planeten 30 Blatt. Das 1 Dobrovský: Beghard.
Strana 367
287/288/289 Sprache und ältern Literatur (1818) 367 alphabetische Traumbuch (snář) nimmt 4 Seiten ein, dessen Einrichtung aus zwei Beispielen einleuchten wird. Berana aneb skopce widieti, potiessenie znamená. Ženu staru pogjmati, nic dobreho znamená. Snowe Jozepha (Träume Josephs) enthalten Deutungen der bloßen Buchstaben: A vyznamenáwá prospiess- nost a sstiastné wiecy w žiwotie swem mjti. X wyznamenáwá rozmnoženj hřiechůw. 4. Ein Traktat von den Gebährenden und von Weiber- krankheiten,1 ferner von den Planeten und Himmelszeichen,2 36 Seiten in 4. in einer Cerronischen / Handschrift3 gegen das Ende des 15ten Jahrhunderts. Am Schluße heißt es: Sanatom a na planetach dosti bude. Zur Bereicherung unsrer Wörter- bücher dienen die vielen Kunstwörter, die hier vorkommen. Man stößt noch auf den Dual sta für gsau. Znamenay že watein ma trzi rozdjly, prwnj sluwe watein, druhe futein, třetj dieloha. žiwena animal, obogenec hermaphroditus. Wateň se roztrhne až do bzda, že bude oboge gedna djra. Der Thierkreis heißt zna- mokrot, die Zeichen des Thierkreises zwieroczestj, die Planeten biehohwiezdy. Einige Namen der 12 Zeichen klingen ganz son- derbar: Sskopnec, Bykowec, Blizency, Rakonow, Lewoň, Diew- kona, Wahna, Sstieropen, Střelokoň, Kozorožec, Wodnář, Ryb- nář. Benennungen der Temperamente sind prawokrew, wodo- krew, kalostud, pienohorkost, und das Temperament selbst ist letora. Die übrigen Aufsätze in dieser Handschrift, als des Euricius Cordus Buch von der Beschauung des Urins, die Er- leuchtung der Arzte aus drei Theilen bestehend, allerlei Mittel wider die Pest, wider die rothe Blatter u. s. w., endlich die Wir- kungen einiger Kräuter und gebrannten Wässer, S. 151—557, sind von jüngerer Hand. / 5. Der auserlesene Kern (Gádro) aus vielen Arzneibüchern gesammelt, enthält Mittel gegen alle Krankheiten vom Kopfe bis zu den Füßen, und ist noch sehr häufig im 16. Jahrhundert abgeschrieben worden. Siehe den Inhalt der Stockholmer Hand- schrift in meiner Reise nach Schweden S. 65. In der öffentl. Bibl. sind vier Handschriften,4 in der Raudnitzer eine5 vorhanden. 1 O rodičkách a nemocech ženských. 2 O planetách a nebeských znameních. 3 Dnes v zemském archivu v Brně, v Cerronské sbírce II. č. 232. (Podle sdělení Dr. Františka Hrubého, ředitele archivu.) 4 Tr Č 297, 351, 355 a srv. ostatní (viz Rejstřík Tr Č str. 179). 5 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fg 46 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka).
287/288/289 Sprache und ältern Literatur (1818) 367 alphabetische Traumbuch (snář) nimmt 4 Seiten ein, dessen Einrichtung aus zwei Beispielen einleuchten wird. Berana aneb skopce widieti, potiessenie znamená. Ženu staru pogjmati, nic dobreho znamená. Snowe Jozepha (Träume Josephs) enthalten Deutungen der bloßen Buchstaben: A vyznamenáwá prospiess- nost a sstiastné wiecy w žiwotie swem mjti. X wyznamenáwá rozmnoženj hřiechůw. 4. Ein Traktat von den Gebährenden und von Weiber- krankheiten,1 ferner von den Planeten und Himmelszeichen,2 36 Seiten in 4. in einer Cerronischen / Handschrift3 gegen das Ende des 15ten Jahrhunderts. Am Schluße heißt es: Sanatom a na planetach dosti bude. Zur Bereicherung unsrer Wörter- bücher dienen die vielen Kunstwörter, die hier vorkommen. Man stößt noch auf den Dual sta für gsau. Znamenay že watein ma trzi rozdjly, prwnj sluwe watein, druhe futein, třetj dieloha. žiwena animal, obogenec hermaphroditus. Wateň se roztrhne až do bzda, že bude oboge gedna djra. Der Thierkreis heißt zna- mokrot, die Zeichen des Thierkreises zwieroczestj, die Planeten biehohwiezdy. Einige Namen der 12 Zeichen klingen ganz son- derbar: Sskopnec, Bykowec, Blizency, Rakonow, Lewoň, Diew- kona, Wahna, Sstieropen, Střelokoň, Kozorožec, Wodnář, Ryb- nář. Benennungen der Temperamente sind prawokrew, wodo- krew, kalostud, pienohorkost, und das Temperament selbst ist letora. Die übrigen Aufsätze in dieser Handschrift, als des Euricius Cordus Buch von der Beschauung des Urins, die Er- leuchtung der Arzte aus drei Theilen bestehend, allerlei Mittel wider die Pest, wider die rothe Blatter u. s. w., endlich die Wir- kungen einiger Kräuter und gebrannten Wässer, S. 151—557, sind von jüngerer Hand. / 5. Der auserlesene Kern (Gádro) aus vielen Arzneibüchern gesammelt, enthält Mittel gegen alle Krankheiten vom Kopfe bis zu den Füßen, und ist noch sehr häufig im 16. Jahrhundert abgeschrieben worden. Siehe den Inhalt der Stockholmer Hand- schrift in meiner Reise nach Schweden S. 65. In der öffentl. Bibl. sind vier Handschriften,4 in der Raudnitzer eine5 vorhanden. 1 O rodičkách a nemocech ženských. 2 O planetách a nebeských znameních. 3 Dnes v zemském archivu v Brně, v Cerronské sbírce II. č. 232. (Podle sdělení Dr. Františka Hrubého, ředitele archivu.) 4 Tr Č 297, 351, 355 a srv. ostatní (viz Rejstřík Tr Č str. 179). 5 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fg 46 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka).
Strana 368
368 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 289/290/398/290 Vor mehrern Jahren besaß ich eine Handschrift vom J. 1534;" die ich jetzt besitze, ist vom J. 1518.2 In dieser sind die letzten Rubriken des Kerns: von der Schlangenhaut, von den Kräften der Betonika, vom gebrannten Weine (o wjně ženém), vom Theriak, und ganz zuletzt ein Mittel gegen Schwäche des Magens und Kopfes. Von derselben Hand folgt nun 1) das Christan- nische KRAUTERBUCH auf 53 Seiten, das mit Anez anfängt. Die Angelika konnte hier am Anfange ausgelassen werden, weil sie unter Swateho ducha kořenie wieder vorkommt. 2) Ein Anhang vom Pflanzen der Obstbäume auf 8 Seiten. Die Abschrift bei Hrn. Appellationsrath Br.3 enthält noch die Pferdarznei, die hier einem Ritter Ordanus bei Kaiser Friedrich zugeschrieben wird, nebst einem Auszug aus den secretis mulierum des Aristo- teles. Nach / einer Handschrift vom J. 1554 wird vom Pferd- arzneibuche (lekařstwj koňská) der Meister Albrecht als Ver- fasser angegeben. Nach den gedruckten Exemplaren war dieser Albrecht Kaiser Friedrichs Stallmeister und Pferdarzt. Noch4 ein Exemplar von dem auserlesenen Kerne in 8. be- I sitze ich nun, zu dessen Besitz ich durch Kauf gelangte.5 Ein anderes in 4. ist in der fürstlichen Fürstenbergischen Bibliothek vorhanden. Hawel (Gallus) Trawnička von Přibram, Rektor bei Johann von Chlum auf Dobrowicewes, schrieb es 1534 ab.“ 6. Meisters Johann Arzneibücher (KNIŽKY LEKAŘSKE Mistra Jana) abgeschrieben im J. 1525 in 4. in der strahöwer Biblio- thek.7 273 Blatt. Der erste Theil enthält Mittel gegen alle Krank- heiten, der zweite handelt von Wässern, der dritte von Salben und Kräutern. Wer ist dieser Meister Johann ? Entweder Johann von Blowicz, der 1502 am 3ten Jul. starb, oder Johann Czerný, der schon 1480 zu Prag im Collegium Reczek einen COMMENTAR über den neunten Traktat des Rasis8 in lateinischer Sprache 1 Srv. R str. 65. 2 Dnes v Národním museu v Praze. Bartoš I. 203. 3 Brožovský. 4 Tento odstavec (od slov „Noch ein Exemplar“ až po slova „schrieb es 1534 ab.“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 398, s označením: „Zur S. 289“. 5 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1045. Srv. též F. M. Bartoš, ČČM, C I., 1927, str. 19. 6 Dnes ve státní knihovně na Křivoklátě, signatura: rukopisy I c 10 (podle sdělení Františka Halfara, správce stát. archivu na Křivoklátě). 7 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1187. 8 Commentarius.
368 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 289/290/398/290 Vor mehrern Jahren besaß ich eine Handschrift vom J. 1534;" die ich jetzt besitze, ist vom J. 1518.2 In dieser sind die letzten Rubriken des Kerns: von der Schlangenhaut, von den Kräften der Betonika, vom gebrannten Weine (o wjně ženém), vom Theriak, und ganz zuletzt ein Mittel gegen Schwäche des Magens und Kopfes. Von derselben Hand folgt nun 1) das Christan- nische KRAUTERBUCH auf 53 Seiten, das mit Anez anfängt. Die Angelika konnte hier am Anfange ausgelassen werden, weil sie unter Swateho ducha kořenie wieder vorkommt. 2) Ein Anhang vom Pflanzen der Obstbäume auf 8 Seiten. Die Abschrift bei Hrn. Appellationsrath Br.3 enthält noch die Pferdarznei, die hier einem Ritter Ordanus bei Kaiser Friedrich zugeschrieben wird, nebst einem Auszug aus den secretis mulierum des Aristo- teles. Nach / einer Handschrift vom J. 1554 wird vom Pferd- arzneibuche (lekařstwj koňská) der Meister Albrecht als Ver- fasser angegeben. Nach den gedruckten Exemplaren war dieser Albrecht Kaiser Friedrichs Stallmeister und Pferdarzt. Noch4 ein Exemplar von dem auserlesenen Kerne in 8. be- I sitze ich nun, zu dessen Besitz ich durch Kauf gelangte.5 Ein anderes in 4. ist in der fürstlichen Fürstenbergischen Bibliothek vorhanden. Hawel (Gallus) Trawnička von Přibram, Rektor bei Johann von Chlum auf Dobrowicewes, schrieb es 1534 ab.“ 6. Meisters Johann Arzneibücher (KNIŽKY LEKAŘSKE Mistra Jana) abgeschrieben im J. 1525 in 4. in der strahöwer Biblio- thek.7 273 Blatt. Der erste Theil enthält Mittel gegen alle Krank- heiten, der zweite handelt von Wässern, der dritte von Salben und Kräutern. Wer ist dieser Meister Johann ? Entweder Johann von Blowicz, der 1502 am 3ten Jul. starb, oder Johann Czerný, der schon 1480 zu Prag im Collegium Reczek einen COMMENTAR über den neunten Traktat des Rasis8 in lateinischer Sprache 1 Srv. R str. 65. 2 Dnes v Národním museu v Praze. Bartoš I. 203. 3 Brožovský. 4 Tento odstavec (od slov „Noch ein Exemplar“ až po slova „schrieb es 1534 ab.“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 398, s označením: „Zur S. 289“. 5 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1045. Srv. též F. M. Bartoš, ČČM, C I., 1927, str. 19. 6 Dnes ve státní knihovně na Křivoklátě, signatura: rukopisy I c 10 (podle sdělení Františka Halfara, správce stát. archivu na Křivoklátě). 7 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1187. 8 Commentarius.
Strana 369
290/291/292 Sprache und ältern Literatur (1818) 369 schrieb, und ihn 1496 zu Leutomischl mit einigen Blättern ver- mehrte, davon sich eine böhmische Übersetzung, die der Ba- kalar Niklas Wrana, sonst Adelfi genannt, auf Johann Zborsky, Bürgers und Arztes zu Leutomischl, Verlangen verfertigte,1 in einer Handschrift vom J. 1566 in Fol. in der öffentl. Bibl." befindet. 7. Die Wundarznei,3 von großen Meistern verfaßt, unter denen nur Meister Anton von Neapel genannt wird, in einer Handschrift der öffentl. / Bibl. aus der zweiten Hälfte des 15ten Jahrh. 330 Blatt in klein 8.4 Enthält nur vorn hinein einiges Chirurgische, und geht dann zu verschiedenen Mitteln gegen Krankheiten über. Häufig kommen Vorschriften von vaterlän- dischen Arzten vor. Nebst Meister Gallus (Hawel), Christan, Ssindel, David von Tabor werden auch Meister Přibram, ein ge- wisser Bartoss, ferner Heinrich von Olmütz und Arnest von Olmütz angeführt. Die Salbe der Frau Leskowec, wenn Pfeile oder Kugeln aus der Wunde herausgezogen werden, wird, so wie das Segensprechen der Herrn Leskowec, Wlchowec, Labut, Ha- bart, empfohlen. 8. Die Chirurgie des Rasis,5 nach den Vorlesungen des be- rühmten Meisters Wilhelm Burgensis von Congenis, der zu Mont- pellier über die chirurgischen Bücher des Rasis las. Ein Schüler Wilhelms brachte sie in Ordnung, und theilte sie in fünf Theile, deren jeder mehrere Kapitel enthält, und zwar der erste 62, der zweite 23, der dritte 29, der vierte 24, der fünfte 18. In einem starken Quartbande bei Hrn. Landrath Schönherr, worin sich auch folgendes Stück befindet." 9. Die Chirurgie (Ranná lekarzstwie), verfaßt von Meister Wilhelm Placentinus von Salicet. Besteht aus 5 Büchern, deren letztes (o pro-ſpalowánj) nach dem Register 10 Kapitel enthalten sollte, wovon aber das zehnte fehlt. 10. Alberts des großen Buch von den Heimlichkeiten der Weiber (O tagnostech ženských) scheint schon in diesem Jahr- 1 Kniha výkladův. 2 Tr Č 201. 3 Lékařství rozličné, po výtce ranné. 4 Tr Č 352. 5 Ranné lékařství Rasisa. 6 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1059 (1—193). Bartoš I. 1059 (193—848). 7
290/291/292 Sprache und ältern Literatur (1818) 369 schrieb, und ihn 1496 zu Leutomischl mit einigen Blättern ver- mehrte, davon sich eine böhmische Übersetzung, die der Ba- kalar Niklas Wrana, sonst Adelfi genannt, auf Johann Zborsky, Bürgers und Arztes zu Leutomischl, Verlangen verfertigte,1 in einer Handschrift vom J. 1566 in Fol. in der öffentl. Bibl." befindet. 7. Die Wundarznei,3 von großen Meistern verfaßt, unter denen nur Meister Anton von Neapel genannt wird, in einer Handschrift der öffentl. / Bibl. aus der zweiten Hälfte des 15ten Jahrh. 330 Blatt in klein 8.4 Enthält nur vorn hinein einiges Chirurgische, und geht dann zu verschiedenen Mitteln gegen Krankheiten über. Häufig kommen Vorschriften von vaterlän- dischen Arzten vor. Nebst Meister Gallus (Hawel), Christan, Ssindel, David von Tabor werden auch Meister Přibram, ein ge- wisser Bartoss, ferner Heinrich von Olmütz und Arnest von Olmütz angeführt. Die Salbe der Frau Leskowec, wenn Pfeile oder Kugeln aus der Wunde herausgezogen werden, wird, so wie das Segensprechen der Herrn Leskowec, Wlchowec, Labut, Ha- bart, empfohlen. 8. Die Chirurgie des Rasis,5 nach den Vorlesungen des be- rühmten Meisters Wilhelm Burgensis von Congenis, der zu Mont- pellier über die chirurgischen Bücher des Rasis las. Ein Schüler Wilhelms brachte sie in Ordnung, und theilte sie in fünf Theile, deren jeder mehrere Kapitel enthält, und zwar der erste 62, der zweite 23, der dritte 29, der vierte 24, der fünfte 18. In einem starken Quartbande bei Hrn. Landrath Schönherr, worin sich auch folgendes Stück befindet." 9. Die Chirurgie (Ranná lekarzstwie), verfaßt von Meister Wilhelm Placentinus von Salicet. Besteht aus 5 Büchern, deren letztes (o pro-ſpalowánj) nach dem Register 10 Kapitel enthalten sollte, wovon aber das zehnte fehlt. 10. Alberts des großen Buch von den Heimlichkeiten der Weiber (O tagnostech ženských) scheint schon in diesem Jahr- 1 Kniha výkladův. 2 Tr Č 201. 3 Lékařství rozličné, po výtce ranné. 4 Tr Č 352. 5 Ranné lékařství Rasisa. 6 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1059 (1—193). Bartoš I. 1059 (193—848). 7
Strana 370
370 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 292/293 hundert ins Böhmische übersetzt worden zu sein, wenn wir gleich nur eine viel jüngere Handschrift der Strahöwer Bibliothek," worin dieses und auch ein anderes Von den Kräften der Kräuter, der Steine und einiger Thiere2 enthalten ist, anführen können. Doch bezieht sich Pelzel in seinem geschriebenen Verzeich- nisse aller in böhmischer Sprache gedruckten Bücher ausdrück- lich auf ein Exemplar vom erstern Buche um das J. 1500 in der öffentl. Bibl.3 11. Kurzer Unterricht vom Pfropfen der Bäume (O sstiepo- wánj stromow) in einer Handschrift vom Jahre 1447, die ich selbst besitze, 30 Blatt stark.4 Nach dem vorgesetzten Register über den Inhalt besteht das Ganze aus 93 Kapiteln, wovon aber der Abschreiber Johann Pitrkaff von Hradisst und Tuchowitz mehrere übersprungen hat, als das 68te kterak Sla- menecz alias strowein mass dielati, das 87te kterak Schalwinik mass vdielati, das 88te kterak mass vino vdielati zebzoweho kwietu, das 89te kterak mass kassi zebzoweho kwietu vdie- lati, das 89te kterak mass I stiepie przed mrawenczy oprawiti, das 90te kterak mass varzene vino vdielati dobre proti kassli, das 91te kterak mass wino dobre vdielati z plane rozie, beim 92ten wird die Aufschrift des 91ten wiederholt, wo doch im Texte vom Klarmachen des Weines gesprochen wird. Vom 52ten K. an sind alle übrigen der Behandlung des Weines im Garten und Keller, die ersten 51 aber der Veredlung der Obstbäume ge- widmet. Im 25ten K. kommen sechserlei Arten zu pfropfen vor, wovon die dritte Art sogar in deutscher Sprache der böhmischen Übersetzung vorangeht. Man findet auch an andern Stellen deutsche Ausdrücke, als czwieel, knebl, eimerow, wobei aber doch die Erklärung nebo wieder steht. Kap. 83. Trhay pelynek wor Sunbenden, to gesst o sswietiem Janie. — Eine kleinere Schrift vom Pflanzen und Pfropfen der Bäume, siehe oben N. 5.5 Der Unterricht vom Übersetzen der Obstbäume, vom Pflanzen der Wildlinge und vom Pfropfen (ZPRAWA O SSTIEPJCH), vom Priester Bohunek zusammengetragen, in einer Abschrift der 1 Dodnes v knihovně kláštera na Strahově; sign. DF V. 8. 2 Spis o mocech bylin, kamení a zvířat. 3 V Pelclově Knihopisu (dnes v knihovně Národního musea v Praze, Bartoš I. 1307) čte se tento záznam: „1500. Albert weliký: o tagnostech Ženských knjžka. Tehož o moccy bylin, kamenj a nekterých žiwotčichuw. Knjzka . . . .. circa 1500. Bibl. R.“. Dnes v Národním museu v Praze. Bartoš I. 1071. 5 G III. 289 [368]. 4
370 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 292/293 hundert ins Böhmische übersetzt worden zu sein, wenn wir gleich nur eine viel jüngere Handschrift der Strahöwer Bibliothek," worin dieses und auch ein anderes Von den Kräften der Kräuter, der Steine und einiger Thiere2 enthalten ist, anführen können. Doch bezieht sich Pelzel in seinem geschriebenen Verzeich- nisse aller in böhmischer Sprache gedruckten Bücher ausdrück- lich auf ein Exemplar vom erstern Buche um das J. 1500 in der öffentl. Bibl.3 11. Kurzer Unterricht vom Pfropfen der Bäume (O sstiepo- wánj stromow) in einer Handschrift vom Jahre 1447, die ich selbst besitze, 30 Blatt stark.4 Nach dem vorgesetzten Register über den Inhalt besteht das Ganze aus 93 Kapiteln, wovon aber der Abschreiber Johann Pitrkaff von Hradisst und Tuchowitz mehrere übersprungen hat, als das 68te kterak Sla- menecz alias strowein mass dielati, das 87te kterak Schalwinik mass vdielati, das 88te kterak mass vino vdielati zebzoweho kwietu, das 89te kterak mass kassi zebzoweho kwietu vdie- lati, das 89te kterak mass I stiepie przed mrawenczy oprawiti, das 90te kterak mass varzene vino vdielati dobre proti kassli, das 91te kterak mass wino dobre vdielati z plane rozie, beim 92ten wird die Aufschrift des 91ten wiederholt, wo doch im Texte vom Klarmachen des Weines gesprochen wird. Vom 52ten K. an sind alle übrigen der Behandlung des Weines im Garten und Keller, die ersten 51 aber der Veredlung der Obstbäume ge- widmet. Im 25ten K. kommen sechserlei Arten zu pfropfen vor, wovon die dritte Art sogar in deutscher Sprache der böhmischen Übersetzung vorangeht. Man findet auch an andern Stellen deutsche Ausdrücke, als czwieel, knebl, eimerow, wobei aber doch die Erklärung nebo wieder steht. Kap. 83. Trhay pelynek wor Sunbenden, to gesst o sswietiem Janie. — Eine kleinere Schrift vom Pflanzen und Pfropfen der Bäume, siehe oben N. 5.5 Der Unterricht vom Übersetzen der Obstbäume, vom Pflanzen der Wildlinge und vom Pfropfen (ZPRAWA O SSTIEPJCH), vom Priester Bohunek zusammengetragen, in einer Abschrift der 1 Dodnes v knihovně kláštera na Strahově; sign. DF V. 8. 2 Spis o mocech bylin, kamení a zvířat. 3 V Pelclově Knihopisu (dnes v knihovně Národního musea v Praze, Bartoš I. 1307) čte se tento záznam: „1500. Albert weliký: o tagnostech Ženských knjžka. Tehož o moccy bylin, kamenj a nekterých žiwotčichuw. Knjzka . . . .. circa 1500. Bibl. R.“. Dnes v Národním museu v Praze. Bartoš I. 1071. 5 G III. 289 [368]. 4
Strana 371
293/294/295 Sprache und ältern Literatur (1818) 371 Raudnitzer Bibliothek, von der Hand des Herrn Zdislaw Kři- necky von Ronow, kommt gegen das Ende mit meinem eben an- gezeigten Exemplar ganz überein. Es gibt eine böhmische Ubersetzung des lateinischen Bu- ches de omnibus agriculturae partibus des Peter von Crescenz, wovon eine saubere Abschrift in 4. beim sel. Krammerius zu haben war.? Sie führte den Titel: Petra z Krescencyis kniha o půžitcých polnjch, k rozkossi krále Sycylského a giných k vžitku. Da Krammerius die Sprache derselben schön fand, so ist zu vermuthen, daß diese Übersetzung nicht in dieser, son- dern in der folgenden Periode verfertigt worden sei. / p. Gedichte, Fabeln und Romane. Die einzelnen geistlichen Lieder dieser Zeit, wovon sich viele in den frühern Gesangbüchern erhalten haben, übergehen wir hier, und berühren nur kurz die gereimte Legende von den 10,000 Rittern (S. 248 [3421), die böhmische Übersetzung der Verse Quatuor ad partes mundi etc., deren Prolog anfängt : tot’ gest powaha mudreho, že on wždy hledá zdrawi swého, in einer Stockholmer Handschrift, die in meiner Reise S. 543 beschrieben wird. Auch gehört die oben S. 272 [357] angezeigte gereimte Prokopische NEUE CHRONIK hierher. Vorzüglich aber folgende Stücke: I 1. Die Apologen oder das Fabelbuch,4 das unter dem Na- men Speculum sapientiae, oder quadripartitus apologeticus be- kannt ist. Die böhmische Handschrift der öffentl. Bibliothek auf Papier in 4.5 übersetzt den Ausdruck quadripartitus knihy čtwerohrané, čtwerohranec und čtwerohranacz. Balbin glaubte den wahren Verfasser dieser Apologen in dem slawi- schen Apostel Cyrill entdeckt zu haben, weil sie bei uns in alt- slawischer Sprache schon vor 200 Jahren vorhanden waren; er wollte sagen, man habe 200 Jahre vor ihm eine böhmische Uber- setzung davon gemacht, und setzt hinzu: reperiuntur hodieque in veteribus Bohemiae bibliothecis ac nominatim in Crumlo- 1 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fe 41 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 2 Srv. Bartoš I. 1458. 3 — 57; o českém překladě „Quatuor“ str. 57 č. 5. 4 čtverohranáč. 5 Tr Č 188.
293/294/295 Sprache und ältern Literatur (1818) 371 Raudnitzer Bibliothek, von der Hand des Herrn Zdislaw Kři- necky von Ronow, kommt gegen das Ende mit meinem eben an- gezeigten Exemplar ganz überein. Es gibt eine böhmische Ubersetzung des lateinischen Bu- ches de omnibus agriculturae partibus des Peter von Crescenz, wovon eine saubere Abschrift in 4. beim sel. Krammerius zu haben war.? Sie führte den Titel: Petra z Krescencyis kniha o půžitcých polnjch, k rozkossi krále Sycylského a giných k vžitku. Da Krammerius die Sprache derselben schön fand, so ist zu vermuthen, daß diese Übersetzung nicht in dieser, son- dern in der folgenden Periode verfertigt worden sei. / p. Gedichte, Fabeln und Romane. Die einzelnen geistlichen Lieder dieser Zeit, wovon sich viele in den frühern Gesangbüchern erhalten haben, übergehen wir hier, und berühren nur kurz die gereimte Legende von den 10,000 Rittern (S. 248 [3421), die böhmische Übersetzung der Verse Quatuor ad partes mundi etc., deren Prolog anfängt : tot’ gest powaha mudreho, že on wždy hledá zdrawi swého, in einer Stockholmer Handschrift, die in meiner Reise S. 543 beschrieben wird. Auch gehört die oben S. 272 [357] angezeigte gereimte Prokopische NEUE CHRONIK hierher. Vorzüglich aber folgende Stücke: I 1. Die Apologen oder das Fabelbuch,4 das unter dem Na- men Speculum sapientiae, oder quadripartitus apologeticus be- kannt ist. Die böhmische Handschrift der öffentl. Bibliothek auf Papier in 4.5 übersetzt den Ausdruck quadripartitus knihy čtwerohrané, čtwerohranec und čtwerohranacz. Balbin glaubte den wahren Verfasser dieser Apologen in dem slawi- schen Apostel Cyrill entdeckt zu haben, weil sie bei uns in alt- slawischer Sprache schon vor 200 Jahren vorhanden waren; er wollte sagen, man habe 200 Jahre vor ihm eine böhmische Uber- setzung davon gemacht, und setzt hinzu: reperiuntur hodieque in veteribus Bohemiae bibliothecis ac nominatim in Crumlo- 1 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fe 41 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 2 Srv. Bartoš I. 1458. 3 — 57; o českém překladě „Quatuor“ str. 57 č. 5. 4 čtverohranáč. 5 Tr Č 188.
Strana 372
372 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 295/296/297 viensi nostra vetustissima exemplaria manuscripta.1 Selbst hierin ist dem Balbin, der gar oft aus bloßem Gedächtnisse schrieb, nicht ganz zu trauen. Er sah allenfalls dasselbe Exem- plar, das wir nannten, und kein anderes. Wie hätte er es sonst bei Aufzählung der seltnen Bücher der Krumauer Bibliothek im 3ten Theile seiner Boh. doct.2 ganz übergehen können. Der wahre Verfasser ist ein gewisser Cyrillus de Qwidenon, laure- atus poeta, den ich schon 1779 in einer lateinischen Handschrift vom J. 1462 entdeckt / habe. Guidone ist eine kleine Stadt in der Provinz Capitana oder Lucera des Königreichs Napoli. Die frü- hern Herausgeber dachten an einen griechischen Bischof Cyrill ; Corderius, der diese Apologen aus einer corvinischen Hand- schrift zu Wien 1630 herausgab, blieb in Zweifel, ob er sie dem Cyrill von Jerusalem, oder dem von Alexandria beilegen sollte, und Balbin schrieb sie aus Patriotismus dem slawischen Apostel zu,3 da sie doch, wie Jos. Desbillons richtig urtheilt, ursprünglich nicht griechisch, sondern lateinisch abgefaßt sind." Die böhmische Übersetzung ist ziemlich steif gerathen, selbst nach einigen gedruckten Blättern zu urtheilen. Mehr hat sich von einer alten Ausgabe (vermuthlich zu Prag bei Konač etwa ums J. 15155 nicht erhalten. 2. Asops Fabeln, wovon ich keine Handschrift kenne, wohl aber 2 Blatt in 4. mit rohen Holzschnitten in der Strahöwer Bi- bliothek." Nach dem Zeugnisse des Thomas Mitis, der sich wieder auf den Guthen beruft," sollen sie noch vor der Bibel Zu Kuttenberg gedruckt worden sein. Allein nach genauer Ver- gleichung der Lettern, mit welchen die Kuttenberger Bibel und die äsopischen Fabeln, und die Prager Bibel vom J. 1488 ge- druckt sind, muß man die Fa-/beln für einen Prager Druck er- 1 Epitome historica rerum Bohemicarum (1677), Liber I. str. 9. U Hanky (v. n.) str. 21. 2 str. 152—191. 3 Epitome historica rerum Bohemicarum (1677), Liber I. str. 9. U Hanky (v. n.) str. 21. 4 Fabulae Aesopicae. Manheimi 1768; viz Hanka (v. n.) str. 21. 5 Vyšlo pod názvem „Zrcadlo moudrosti sv. Crhy“ r. 1516. Viz po- jednání V. Hanky v „Rozboru staročeské literatury“ (1845), str. 18 n. 6 Sign. D. O. VI. 9 (prvotisky); viz Isidor Zahradník: Uber neuere Bibliographie der Inkunabeln, besonders der böhmischen (Věstník KČSN, roč. 1902), str. 19—20. 7 V posmrtné edici poesie Bohuslava Hasištejnského „Farrago poematum“ (1570), str. 319. Viz Zdeněk V. Tobolka: Dějiny českosloven- ského knihtisku v době nejstarší (1930), str. 1—2.
372 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 295/296/297 viensi nostra vetustissima exemplaria manuscripta.1 Selbst hierin ist dem Balbin, der gar oft aus bloßem Gedächtnisse schrieb, nicht ganz zu trauen. Er sah allenfalls dasselbe Exem- plar, das wir nannten, und kein anderes. Wie hätte er es sonst bei Aufzählung der seltnen Bücher der Krumauer Bibliothek im 3ten Theile seiner Boh. doct.2 ganz übergehen können. Der wahre Verfasser ist ein gewisser Cyrillus de Qwidenon, laure- atus poeta, den ich schon 1779 in einer lateinischen Handschrift vom J. 1462 entdeckt / habe. Guidone ist eine kleine Stadt in der Provinz Capitana oder Lucera des Königreichs Napoli. Die frü- hern Herausgeber dachten an einen griechischen Bischof Cyrill ; Corderius, der diese Apologen aus einer corvinischen Hand- schrift zu Wien 1630 herausgab, blieb in Zweifel, ob er sie dem Cyrill von Jerusalem, oder dem von Alexandria beilegen sollte, und Balbin schrieb sie aus Patriotismus dem slawischen Apostel zu,3 da sie doch, wie Jos. Desbillons richtig urtheilt, ursprünglich nicht griechisch, sondern lateinisch abgefaßt sind." Die böhmische Übersetzung ist ziemlich steif gerathen, selbst nach einigen gedruckten Blättern zu urtheilen. Mehr hat sich von einer alten Ausgabe (vermuthlich zu Prag bei Konač etwa ums J. 15155 nicht erhalten. 2. Asops Fabeln, wovon ich keine Handschrift kenne, wohl aber 2 Blatt in 4. mit rohen Holzschnitten in der Strahöwer Bi- bliothek." Nach dem Zeugnisse des Thomas Mitis, der sich wieder auf den Guthen beruft," sollen sie noch vor der Bibel Zu Kuttenberg gedruckt worden sein. Allein nach genauer Ver- gleichung der Lettern, mit welchen die Kuttenberger Bibel und die äsopischen Fabeln, und die Prager Bibel vom J. 1488 ge- druckt sind, muß man die Fa-/beln für einen Prager Druck er- 1 Epitome historica rerum Bohemicarum (1677), Liber I. str. 9. U Hanky (v. n.) str. 21. 2 str. 152—191. 3 Epitome historica rerum Bohemicarum (1677), Liber I. str. 9. U Hanky (v. n.) str. 21. 4 Fabulae Aesopicae. Manheimi 1768; viz Hanka (v. n.) str. 21. 5 Vyšlo pod názvem „Zrcadlo moudrosti sv. Crhy“ r. 1516. Viz po- jednání V. Hanky v „Rozboru staročeské literatury“ (1845), str. 18 n. 6 Sign. D. O. VI. 9 (prvotisky); viz Isidor Zahradník: Uber neuere Bibliographie der Inkunabeln, besonders der böhmischen (Věstník KČSN, roč. 1902), str. 19—20. 7 V posmrtné edici poesie Bohuslava Hasištejnského „Farrago poematum“ (1570), str. 319. Viz Zdeněk V. Tobolka: Dějiny českosloven- ského knihtisku v době nejstarší (1930), str. 1—2.
Strana 373
297/298 Sprache und ältern Literatur (1818) 373 klären. W. Krammerius veranstaltete im J. 1791 eine Aus- gabe davon, und führt in dem Vorbericht alle ihm bekannten Ausgaben an. Die Pilsner in 8., zwischen 1510 und 1520, enthält nicht Asops, sondern Cyrills Fabeln, und ist wahrscheinlich zu Prag gedruckt. Die Proßnitzer 1557 in 4. war ihm nicht bekannt, doch schloß er aus den Holzstichen mit der Jahrzahl 1556, daß um diese Zeit eine Ausgabe erschienen ist. Die Olmützer bei Fried. Milichthaler vom J. 1579 in 4. ist nicht die vierte, sondern die dritte, weil die vermeintliche Pilsner wegfällt. Die Ausgabe in 8. um das Jahr 1600, wovon ich einige Bogen besitze, scheint nur eine Auswahl von Fabeln zu enthalten, und darf also nicht mit gezählt werden. So wäre denn die Olmützer Ausgabe vom J. 1639 in 8., worinn die Holzschnitte der Proßnitzer abermal vorkom- men, die vierte uns bekannte. In dieser fehlt Asops Leben, das aber bei andern Buchdruckern auch einzeln ohne Fabeln her- auskam. 3. Rath der Thiere und Vögel,1 in Prosa und Versen. Dieß Fabelwerk besteht aus drei Büchern. Im ersten sprechen die vierfüßigen Thiere, / der Löwe, Bär, Wolf u. s. w. Im zweiten fängt der Adler an, den Menschen zu unterrichten, und die Krähe beschließt die Lehren. Im dritten lehren die Biene, Laus und Fliege, die Käfer, Schlangen und Fische. Schon 1495 erwähnt Viktorin von Wssehrd dieser Apologen unter dem Titel: Ptačj rada,2 und Joh. Dubravius las es in seiner Jugend, noch ehe es gedruckt worden. Ihm gefiel es so sehr, daß er es in lateinische Verse übersetzte, zu Krakau 1521 in 4. drucken ließ, und dem König Ludwig zueignete.3 Das böhmische Original erschien zu Pilsen 1528 bei Johann Pek in 8. mit Holzschnitten, einmal ohne Druckort, abermal 1578 Prag bei Georg Melantrých, endlich zu Prag 1814, unter dem Titel: Rada wsselikých zwjřat y ptactwa. Der unrichtige Zusatz od Giřjho Melantrýcha z Awen- týnu rührt vom Setzer her. Melantrých ist nicht Verfasser des Büchleins, sondern er machte nur eine neue Auflage davon. Jeder Lehre, die aus dem Munde der Thiere in Reimen fließt, wird die Naturgeschichte des Thieres in Prosa, und die Moral, die oft durch Schrifttexte erläutert wird, vorausgeschickt. Da 1 Rada všelikých zvířat. 2 Viz G III. 210 [316]. 3 Theriobulia. Je to latinské ztlumočení Flaškovy „Nové rady“, nikoli „Rady všelikých zvířat“ (viz J. Jakubec „Dějiny literatury české“, 2. vyd., I. (1929), str. 605.
297/298 Sprache und ältern Literatur (1818) 373 klären. W. Krammerius veranstaltete im J. 1791 eine Aus- gabe davon, und führt in dem Vorbericht alle ihm bekannten Ausgaben an. Die Pilsner in 8., zwischen 1510 und 1520, enthält nicht Asops, sondern Cyrills Fabeln, und ist wahrscheinlich zu Prag gedruckt. Die Proßnitzer 1557 in 4. war ihm nicht bekannt, doch schloß er aus den Holzstichen mit der Jahrzahl 1556, daß um diese Zeit eine Ausgabe erschienen ist. Die Olmützer bei Fried. Milichthaler vom J. 1579 in 4. ist nicht die vierte, sondern die dritte, weil die vermeintliche Pilsner wegfällt. Die Ausgabe in 8. um das Jahr 1600, wovon ich einige Bogen besitze, scheint nur eine Auswahl von Fabeln zu enthalten, und darf also nicht mit gezählt werden. So wäre denn die Olmützer Ausgabe vom J. 1639 in 8., worinn die Holzschnitte der Proßnitzer abermal vorkom- men, die vierte uns bekannte. In dieser fehlt Asops Leben, das aber bei andern Buchdruckern auch einzeln ohne Fabeln her- auskam. 3. Rath der Thiere und Vögel,1 in Prosa und Versen. Dieß Fabelwerk besteht aus drei Büchern. Im ersten sprechen die vierfüßigen Thiere, / der Löwe, Bär, Wolf u. s. w. Im zweiten fängt der Adler an, den Menschen zu unterrichten, und die Krähe beschließt die Lehren. Im dritten lehren die Biene, Laus und Fliege, die Käfer, Schlangen und Fische. Schon 1495 erwähnt Viktorin von Wssehrd dieser Apologen unter dem Titel: Ptačj rada,2 und Joh. Dubravius las es in seiner Jugend, noch ehe es gedruckt worden. Ihm gefiel es so sehr, daß er es in lateinische Verse übersetzte, zu Krakau 1521 in 4. drucken ließ, und dem König Ludwig zueignete.3 Das böhmische Original erschien zu Pilsen 1528 bei Johann Pek in 8. mit Holzschnitten, einmal ohne Druckort, abermal 1578 Prag bei Georg Melantrých, endlich zu Prag 1814, unter dem Titel: Rada wsselikých zwjřat y ptactwa. Der unrichtige Zusatz od Giřjho Melantrýcha z Awen- týnu rührt vom Setzer her. Melantrých ist nicht Verfasser des Büchleins, sondern er machte nur eine neue Auflage davon. Jeder Lehre, die aus dem Munde der Thiere in Reimen fließt, wird die Naturgeschichte des Thieres in Prosa, und die Moral, die oft durch Schrifttexte erläutert wird, vorausgeschickt. Da 1 Rada všelikých zvířat. 2 Viz G III. 210 [316]. 3 Theriobulia. Je to latinské ztlumočení Flaškovy „Nové rady“, nikoli „Rady všelikých zvířat“ (viz J. Jakubec „Dějiny literatury české“, 2. vyd., I. (1929), str. 605.
Strana 374
374 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 298/299/300 unter den Autoren auch Volaterranus citirt wird, I so fällt die Anfertigung dieser witzigen Schrift in die zweite Hälfte des 15ten Jahrhunderts. 4. Dramatische Vorstellung am Grabe Christi,1 nach dem Lateinischen Omnipotens pater altissime — ad monumentum venimus, dergleichen man ehedem zur Erbauung des Volks in Kirchen gab, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek," worin auch die Noten dazu geschrieben sind. Drei Personen be- klagen den Verlust ihres Meisters. Die Engel trösten sie. Maria" und Jesus wechseln singend das Gespräch, die Apostel lassen sich von ihr belehren, und Peter und Johann gehen selbst zum Grabe, und schließen das Drama mit diesen Versen: Gakz marya powyedyela nenye w hrobye geho tyela protoz myeyte to za czelo wyernye zywo bozye tyelo." Auf eine ähnliche Art wird daselbst die Freude am Oster- tage dramatisch vorgestellt. 5. Das Taboritische Kriegslied,5 das man von neuem abge- druckt in Rulik's Včená Čechyas lesen kann. Nur ist in der zwei- ten Strophe anstatt protož sylňte se zmužile w srdcy swých zu lesen: protož posylňte zmužile srdcý swých, wie es in / den Hromadkischen Beilagen vom J. 18157 S. 164 richtiger lautet: Tenť pán welj se nebáti Záhubcý tělesných, Weljt y žiwot ztratiti Pro lásku bližnjch swých, Protož posylňte zmužile srdcý swých. 1 Hrob Boží (Druhá hra tří Marií). 2 Tr L 1611, 1612. 3 Dobrovský omylem: Magdalena. 4 V otisku Jana Máchala (Staročeské skladby dramatické původu liturgického, 1908, nákl. České Akademie) str. 115. 5 Ktož jsú boží bojovníci. 6 1808. Navržení třetí. Str. 24—25 (pod názvem: Polní píseň vá- leční roty Žižkovy, jinák Táborů a Syrotků). 7 Literní přílohy k císařským královským Vídeňským novinám pro národ český a slovenský na rok 1815. Částka druhá. Vydané od Jana Nep. Norberta Hromadky. V Vídni. Č. 28 a 29 str. 163—164 otisk „Písně Táborské“.
374 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 298/299/300 unter den Autoren auch Volaterranus citirt wird, I so fällt die Anfertigung dieser witzigen Schrift in die zweite Hälfte des 15ten Jahrhunderts. 4. Dramatische Vorstellung am Grabe Christi,1 nach dem Lateinischen Omnipotens pater altissime — ad monumentum venimus, dergleichen man ehedem zur Erbauung des Volks in Kirchen gab, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek," worin auch die Noten dazu geschrieben sind. Drei Personen be- klagen den Verlust ihres Meisters. Die Engel trösten sie. Maria" und Jesus wechseln singend das Gespräch, die Apostel lassen sich von ihr belehren, und Peter und Johann gehen selbst zum Grabe, und schließen das Drama mit diesen Versen: Gakz marya powyedyela nenye w hrobye geho tyela protoz myeyte to za czelo wyernye zywo bozye tyelo." Auf eine ähnliche Art wird daselbst die Freude am Oster- tage dramatisch vorgestellt. 5. Das Taboritische Kriegslied,5 das man von neuem abge- druckt in Rulik's Včená Čechyas lesen kann. Nur ist in der zwei- ten Strophe anstatt protož sylňte se zmužile w srdcy swých zu lesen: protož posylňte zmužile srdcý swých, wie es in / den Hromadkischen Beilagen vom J. 18157 S. 164 richtiger lautet: Tenť pán welj se nebáti Záhubcý tělesných, Weljt y žiwot ztratiti Pro lásku bližnjch swých, Protož posylňte zmužile srdcý swých. 1 Hrob Boží (Druhá hra tří Marií). 2 Tr L 1611, 1612. 3 Dobrovský omylem: Magdalena. 4 V otisku Jana Máchala (Staročeské skladby dramatické původu liturgického, 1908, nákl. České Akademie) str. 115. 5 Ktož jsú boží bojovníci. 6 1808. Navržení třetí. Str. 24—25 (pod názvem: Polní píseň vá- leční roty Žižkovy, jinák Táborů a Syrotků). 7 Literní přílohy k císařským královským Vídeňským novinám pro národ český a slovenský na rok 1815. Částka druhá. Vydané od Jana Nep. Norberta Hromadky. V Vídni. Č. 28 a 29 str. 163—164 otisk „Písně Táborské“.
Strana 375
300/301 Sprache und ältern Literatur (1818) 375 Es wird also die achtsylbige erste Zeile mit der dritten, und die sechssylbige zweite mit der vierten gereimt. 6. Das hussitische Lied,1 worin der über die Meisner bei Aussig im J. 1426 erfochtene Sieg besungen wird. De eo et canti- lena, sagt Lupač beim 26. December, nostrate sermone com- posita exstat, vulgoque decantari est solita. Eine jüngere Ab- schrift davon legte man 1612 in den Knopf eines Thürmleins bei St. Heinrich, die Schaller in seiner Beschreibung der Stadt Prag (Th. 4.2 S. 189—197) ganz abdrucken ließ. Das Lied be- steht aus 53 Strophen, deren erste lautet: Slussjt Čechům spomjnati že gim dal Bůh3 v Austj, Wjtiezstwj nad nepřately, Když pro swau wjru bog wedli. / Es mag aber, wie es scheint, schon einige Veränderungen durch frühere Abschreiber erlitten haben. 7. Uber diejenigen Priester, die es durch ihre Ränke 1427 dahin brachten, daß Sigmund Korybut, und einige andere Prie- ster verhaftet und aus Prag verwiesen wurden, ein satyrisches Gedicht von 132 Versen,4 in einer schönen Handschrift des Pul- kawa in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek zu Prag5 worin noch ein Gedicht über die Unbeständigkeit der Welt, und ein anderes über den Tod," nebst zwei ganz kurzen über die Jugend und das Alter (Řeč ginocha mladého, Řeč kmetě starého) enthal- ten sind.s Bisher reimte man die nächsten zwei Zeilen, aber schon in dem Taboriten-Liede gibt es einige Abweichungen von dieser Regel. Hier werden in dem zweiten? Gedichte, das aus 1 Píseň o bitvě před Ústím. 2 Jaroslaus Schaller: Beschreibung der königl. Haupt- und Resi- denzstadt Prag. Vierter Band. Prag, 1797. 3 Schaller: Pan Buh. 4 Pražská příhoda. 5 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze; signatura Ms. Lobk. 311. 6 O proměnlivosti světa. 7 O smrti. 8 LF XI. 1884, str. 292—302; J. Gebauer otiskl tu „Básně při- psané při PulkL.“ v tomto pořadí: Rzyecz Gynocha mladeho, Rzyecz kme- tye stareho, Pražská příhoda, Pravda, Smrt. 9 Dobrovský: dritten. V Mus. výt. (perem) dritten podtrhl a po pravé straně napsal: 2em. — V Gebauerově otisku (v. v.) v pořadí čtvrtá.
300/301 Sprache und ältern Literatur (1818) 375 Es wird also die achtsylbige erste Zeile mit der dritten, und die sechssylbige zweite mit der vierten gereimt. 6. Das hussitische Lied,1 worin der über die Meisner bei Aussig im J. 1426 erfochtene Sieg besungen wird. De eo et canti- lena, sagt Lupač beim 26. December, nostrate sermone com- posita exstat, vulgoque decantari est solita. Eine jüngere Ab- schrift davon legte man 1612 in den Knopf eines Thürmleins bei St. Heinrich, die Schaller in seiner Beschreibung der Stadt Prag (Th. 4.2 S. 189—197) ganz abdrucken ließ. Das Lied be- steht aus 53 Strophen, deren erste lautet: Slussjt Čechům spomjnati že gim dal Bůh3 v Austj, Wjtiezstwj nad nepřately, Když pro swau wjru bog wedli. / Es mag aber, wie es scheint, schon einige Veränderungen durch frühere Abschreiber erlitten haben. 7. Uber diejenigen Priester, die es durch ihre Ränke 1427 dahin brachten, daß Sigmund Korybut, und einige andere Prie- ster verhaftet und aus Prag verwiesen wurden, ein satyrisches Gedicht von 132 Versen,4 in einer schönen Handschrift des Pul- kawa in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek zu Prag5 worin noch ein Gedicht über die Unbeständigkeit der Welt, und ein anderes über den Tod," nebst zwei ganz kurzen über die Jugend und das Alter (Řeč ginocha mladého, Řeč kmetě starého) enthal- ten sind.s Bisher reimte man die nächsten zwei Zeilen, aber schon in dem Taboriten-Liede gibt es einige Abweichungen von dieser Regel. Hier werden in dem zweiten? Gedichte, das aus 1 Píseň o bitvě před Ústím. 2 Jaroslaus Schaller: Beschreibung der königl. Haupt- und Resi- denzstadt Prag. Vierter Band. Prag, 1797. 3 Schaller: Pan Buh. 4 Pražská příhoda. 5 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze; signatura Ms. Lobk. 311. 6 O proměnlivosti světa. 7 O smrti. 8 LF XI. 1884, str. 292—302; J. Gebauer otiskl tu „Básně při- psané při PulkL.“ v tomto pořadí: Rzyecz Gynocha mladeho, Rzyecz kme- tye stareho, Pražská příhoda, Pravda, Smrt. 9 Dobrovský: dritten. V Mus. výt. (perem) dritten podtrhl a po pravé straně napsal: 2em. — V Gebauerově otisku (v. v.) v pořadí čtvrtá.
Strana 376
376 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 301/302/303 fünfzeiligen Absätzen besteht, die drei ersten Verse am Ende gereimt, im vierten aber die Hälften, d. i. die zwei Monometer, der fünfte endlich wird mit dem fünften des zweiten Absatzes gereimt. Auwech že sie nelekame Že tu tak gistu smrt gmame Genž druh od druha wjdame1 Když2 smrt przigde stonyet poyde Kazdy s kozzy na hrzadu. W tyt sie czasy strzyebro zlato Ostuzugie yako blato Nebožatka pomnyem na to že vmrzyety hrziechy gmyeti Dussi wiecznu zawadu." Im dritten4 Gedichte, dessen Absätze aus vier Zeilen be- stehen: Czož smrt radosti podawa Podle radostneho prawa Tat5 mne radost wssie ostawa Pro žalostne wzdychanye“ werden die drei ersten Verse gereimt, der vierte aber mit dem vierten des zweiten Absatzes. 8. Der Maitraum des Hynek von Podiebrad, des jüngern Sohnes des Königs Georg. Lupacius verzeichnet sein Sterbe- jahr 1491 beim 10. Jul. und sagt von ihm: princeps literatus, ingeniosus, prudens. Extant ejus scripta nonnulla, ut somnium majale (MAGOWEY SEN) et alia quaedam. Crugerius, der gar oft dem Lupac wörtlich nachschrieb, paraphrasirte dessen Worte so, als wenn das erwähnte Gedicht in vielen Händen her- umginge: ejus quippe eruditum commentum, Majale somnium dictum, circumfertur. Es / ist leider nicht mehr zu finden, und selbst Cruger hat es nicht gelesen, nicht einmal gesehen. Unter 1 Gebauer: wydame. 2 Gebauer: kdyzt. 3 Gebauer na m. uv. str. 300. 4 Dobrovský: vierten. V Mus. výt. (perem) podtrhl vierten a po levé straně napsal: 3tn. — V Gebauerově otisku v pořadí pátá. 5 Gebauer: tut. 6 Gebauer na m. uv. str. 300. 7 X. Julii „Sacri pulveres".
376 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 301/302/303 fünfzeiligen Absätzen besteht, die drei ersten Verse am Ende gereimt, im vierten aber die Hälften, d. i. die zwei Monometer, der fünfte endlich wird mit dem fünften des zweiten Absatzes gereimt. Auwech že sie nelekame Že tu tak gistu smrt gmame Genž druh od druha wjdame1 Když2 smrt przigde stonyet poyde Kazdy s kozzy na hrzadu. W tyt sie czasy strzyebro zlato Ostuzugie yako blato Nebožatka pomnyem na to že vmrzyety hrziechy gmyeti Dussi wiecznu zawadu." Im dritten4 Gedichte, dessen Absätze aus vier Zeilen be- stehen: Czož smrt radosti podawa Podle radostneho prawa Tat5 mne radost wssie ostawa Pro žalostne wzdychanye“ werden die drei ersten Verse gereimt, der vierte aber mit dem vierten des zweiten Absatzes. 8. Der Maitraum des Hynek von Podiebrad, des jüngern Sohnes des Königs Georg. Lupacius verzeichnet sein Sterbe- jahr 1491 beim 10. Jul. und sagt von ihm: princeps literatus, ingeniosus, prudens. Extant ejus scripta nonnulla, ut somnium majale (MAGOWEY SEN) et alia quaedam. Crugerius, der gar oft dem Lupac wörtlich nachschrieb, paraphrasirte dessen Worte so, als wenn das erwähnte Gedicht in vielen Händen her- umginge: ejus quippe eruditum commentum, Majale somnium dictum, circumfertur. Es / ist leider nicht mehr zu finden, und selbst Cruger hat es nicht gelesen, nicht einmal gesehen. Unter 1 Gebauer: wydame. 2 Gebauer: kdyzt. 3 Gebauer na m. uv. str. 300. 4 Dobrovský: vierten. V Mus. výt. (perem) podtrhl vierten a po levé straně napsal: 3tn. — V Gebauerově otisku v pořadí pátá. 5 Gebauer: tut. 6 Gebauer na m. uv. str. 300. 7 X. Julii „Sacri pulveres".
Strana 377
303/304 Sprache und altern Literatur (1818) 377 meines sel. Freundes Fortunat Durich Excerpten aus der Hofbibliothek zu Wien fand ich den Anfang eines Gedichtes, den er aus dem Cod. MS. Theolog. N. 844 in 8. Fol. 24.1 abschrieb, worin der Mai angeredet wird: Drzyewo sye listem odyewa Slawiczek w kerzku spyewa Magi žalugy tobie A me czye srdcze wemdlobye. Meczye ist wohl so viel als metě, d. i. met ge. Allein da müßte dieß Gedicht älter sein, als der verlorne Maitraum. 9. Die Geschichte des Königs Apollonius, in einer Hand- schrift der Dalimilischen Chronik vom J. 1459 auf Papier in 4. beim Hrn. Gubernialrath und k. Fiskus Jos. Krtička, Ritter von Jaden. 10. Tandarides, in derselben Handschrift,3 dem Inhalte nach einerlei mit dem Tandarias in Versen. S. oben 154 [281]. 11. Walter und Griselde, in derselben Handschrift, 4 und in einer andern bei den Kreuzherrn vom J. 1520 in 8." 12. Briselidis und der Ritter Rudolf von 14 Kapiteln, in einer Handschrift bei den Kreuzherren." Dergleichen Romane werden seit dem 14ten Jahrhundert gelesen, und noch jetzt häufig ge- druckt. In den neuern Ausgaben, wovon ich den König Apollo- nius 1769, und die Griselda 1779, beide zu Olmütz in 8. nennen kann, sind die alten Formen und Redensarten in gar vielen Stel- len nach dem neuern Sprachgebrauch geändert worden. q. Vocabularien. 1. Der lateinisch-böhmische Mammotrectus in 4. auf Papier in der Bibl. der Domkirche unter A. 1677 und unter B. 618 mit dem Titel Vocabularius latino-bohemicus. In der fürstl. Bi- 1 Tabulae III. 4558 (24b—25a). 2 Bartoš I. 432 (128—153). 3 Bartoš I. 432 (160'—861). 4 Bartoš I. 432 (153—60). 5 Dodnes v knihovně křižov- níků s červenou hvězdou v Praze; stará sign. XXII. A 16, nová LVII. D 1. Vydal Fr. Černý v LF, XX, 1893, str. 313—320. 6 Rukopis z r. 1472, do- dnes v knihovně křižovníků s červenou hvězdou v Praze, signatura XXII. A 4, str. 270; viz Jiří Polívka: Dvě povídky v české literatuře XV. stol. (1889), str. 17, 25, 59 n., 95. 7 PP 273 (13a—167b). 8 PP 370 (1a—125b).
303/304 Sprache und altern Literatur (1818) 377 meines sel. Freundes Fortunat Durich Excerpten aus der Hofbibliothek zu Wien fand ich den Anfang eines Gedichtes, den er aus dem Cod. MS. Theolog. N. 844 in 8. Fol. 24.1 abschrieb, worin der Mai angeredet wird: Drzyewo sye listem odyewa Slawiczek w kerzku spyewa Magi žalugy tobie A me czye srdcze wemdlobye. Meczye ist wohl so viel als metě, d. i. met ge. Allein da müßte dieß Gedicht älter sein, als der verlorne Maitraum. 9. Die Geschichte des Königs Apollonius, in einer Hand- schrift der Dalimilischen Chronik vom J. 1459 auf Papier in 4. beim Hrn. Gubernialrath und k. Fiskus Jos. Krtička, Ritter von Jaden. 10. Tandarides, in derselben Handschrift,3 dem Inhalte nach einerlei mit dem Tandarias in Versen. S. oben 154 [281]. 11. Walter und Griselde, in derselben Handschrift, 4 und in einer andern bei den Kreuzherrn vom J. 1520 in 8." 12. Briselidis und der Ritter Rudolf von 14 Kapiteln, in einer Handschrift bei den Kreuzherren." Dergleichen Romane werden seit dem 14ten Jahrhundert gelesen, und noch jetzt häufig ge- druckt. In den neuern Ausgaben, wovon ich den König Apollo- nius 1769, und die Griselda 1779, beide zu Olmütz in 8. nennen kann, sind die alten Formen und Redensarten in gar vielen Stel- len nach dem neuern Sprachgebrauch geändert worden. q. Vocabularien. 1. Der lateinisch-böhmische Mammotrectus in 4. auf Papier in der Bibl. der Domkirche unter A. 1677 und unter B. 618 mit dem Titel Vocabularius latino-bohemicus. In der fürstl. Bi- 1 Tabulae III. 4558 (24b—25a). 2 Bartoš I. 432 (128—153). 3 Bartoš I. 432 (160'—861). 4 Bartoš I. 432 (153—60). 5 Dodnes v knihovně křižov- níků s červenou hvězdou v Praze; stará sign. XXII. A 16, nová LVII. D 1. Vydal Fr. Černý v LF, XX, 1893, str. 313—320. 6 Rukopis z r. 1472, do- dnes v knihovně křižovníků s červenou hvězdou v Praze, signatura XXII. A 4, str. 270; viz Jiří Polívka: Dvě povídky v české literatuře XV. stol. (1889), str. 17, 25, 59 n., 95. 7 PP 273 (13a—167b). 8 PP 370 (1a—125b).
Strana 378
378 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 304/305/306 bliothek zu Nikolsburg1 mit der Aufschrift Vocabularius bibli- cus latino-bohemicus. Mein Exemplar ist in Fol.2 Das Glossarium Boh. Vet. Test. Vulg. V. lat. in der Hofbibliothek zu Wien Cod. MS. Theol. N. 532 in 4.3 ist eben nichts anders als der für die Klerisei zur Erklärung der Vulgata bestimmte Mammotrectus mit beigesetzten böhmischen Bedeutungen, die man aus der vor- handenen böh-/mischen Bibelübersetzung entlehnte, um das Werk für die Böhmen brauchbar zu machen. Zum Beispiele Exodi Cap. I. steht neben opprimamus sužimy, illudentes pospi- legicz, famulatu robotu. Cap. II. neben elegans wyteczny, fiscella ossitku, in carecta w rokoti, vagientem kowieka, gemitu stona- nie. Cap. III. neben leprosam trudowatu, soceri testa, solve zuy. Cap. IV. diversorio obecznicze, petram sskrzidliczy. Cap. V. praefectis strogiczom, stipula strnisstie, paleas slamu strnisst- nu, vacatis otio prazdnite. 2. Ein alphabetisch geordnetes lateinisch-böhmisches klei- nes Wörterbuch, in der Bibliothek des Domkapitels zu Olmütz, geschrieben Anno etc. LVIII d. i. 1458 für den Priester Johann von Welessin. Hr. Joh. P. Cerroni besitzt eine Abschrift davon, aus welcher Fort. Durich einen Auszug machte. Ador myel, allegoria gynowna, antelucanum zabrzezda, antedium beseda, benedula lebdusse, cadus sypen neb korzecz, capsa telma, con- nubiator swat, comedia pismotwora, clitella krossna, evangelista dobrozwiest, fructula powidla, idioma hlahol, liga motowuz, me- tallum lesken, oda trat, odisator tretelnik, poeta skladatel, I quiditas czost, Sclavus slowak, stragula teltieha, talamus chysse, virago mužena. 3. Ein lateinisch-böhmisches Wörterbuch, in einer Hand- schrift der öffentl. Bibl. in 4.5 Die Verba machen einen Theil aus, die Substantiva den andern ; beide betragen 73 Blatt. Voran werden Kunstwörter aus der Grammatik und andern Wissen- schaften erklärt. Litera cztena, grammatica slowocztena, vo- calis hlassa, liquida rozmiek, consona zwuczna, semivocalis pohlassna, syllaba srziek, weil die Buchstaben zusammen aus- gesprochen werden, accentus prozpiewa, trochaeus przewrat, 1 Dudík-Nikolsburg str. 47 č. 15. Patera-Mikulov str. 26, I. 65. 2 Nyní v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 362. 3 Tabulae III. 4302, fol. 123a—150a. 4 Dnes v státní knihovně v Leningradu (bývalé carské petrohrad- ské); viz V. Flajšhans: Klaret a jeho družina. I. (1926), str. XXV. 5 Tr Č 261. Srv. V. Flajšhans na m. uv. str. XXVIII.—XXIX.
378 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 304/305/306 bliothek zu Nikolsburg1 mit der Aufschrift Vocabularius bibli- cus latino-bohemicus. Mein Exemplar ist in Fol.2 Das Glossarium Boh. Vet. Test. Vulg. V. lat. in der Hofbibliothek zu Wien Cod. MS. Theol. N. 532 in 4.3 ist eben nichts anders als der für die Klerisei zur Erklärung der Vulgata bestimmte Mammotrectus mit beigesetzten böhmischen Bedeutungen, die man aus der vor- handenen böh-/mischen Bibelübersetzung entlehnte, um das Werk für die Böhmen brauchbar zu machen. Zum Beispiele Exodi Cap. I. steht neben opprimamus sužimy, illudentes pospi- legicz, famulatu robotu. Cap. II. neben elegans wyteczny, fiscella ossitku, in carecta w rokoti, vagientem kowieka, gemitu stona- nie. Cap. III. neben leprosam trudowatu, soceri testa, solve zuy. Cap. IV. diversorio obecznicze, petram sskrzidliczy. Cap. V. praefectis strogiczom, stipula strnisstie, paleas slamu strnisst- nu, vacatis otio prazdnite. 2. Ein alphabetisch geordnetes lateinisch-böhmisches klei- nes Wörterbuch, in der Bibliothek des Domkapitels zu Olmütz, geschrieben Anno etc. LVIII d. i. 1458 für den Priester Johann von Welessin. Hr. Joh. P. Cerroni besitzt eine Abschrift davon, aus welcher Fort. Durich einen Auszug machte. Ador myel, allegoria gynowna, antelucanum zabrzezda, antedium beseda, benedula lebdusse, cadus sypen neb korzecz, capsa telma, con- nubiator swat, comedia pismotwora, clitella krossna, evangelista dobrozwiest, fructula powidla, idioma hlahol, liga motowuz, me- tallum lesken, oda trat, odisator tretelnik, poeta skladatel, I quiditas czost, Sclavus slowak, stragula teltieha, talamus chysse, virago mužena. 3. Ein lateinisch-böhmisches Wörterbuch, in einer Hand- schrift der öffentl. Bibl. in 4.5 Die Verba machen einen Theil aus, die Substantiva den andern ; beide betragen 73 Blatt. Voran werden Kunstwörter aus der Grammatik und andern Wissen- schaften erklärt. Litera cztena, grammatica slowocztena, vo- calis hlassa, liquida rozmiek, consona zwuczna, semivocalis pohlassna, syllaba srziek, weil die Buchstaben zusammen aus- gesprochen werden, accentus prozpiewa, trochaeus przewrat, 1 Dudík-Nikolsburg str. 47 č. 15. Patera-Mikulov str. 26, I. 65. 2 Nyní v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 362. 3 Tabulae III. 4302, fol. 123a—150a. 4 Dnes v státní knihovně v Leningradu (bývalé carské petrohrad- ské); viz V. Flajšhans: Klaret a jeho družina. I. (1926), str. XXV. 5 Tr Č 261. Srv. V. Flajšhans na m. uv. str. XXVIII.—XXIX.
Strana 379
306/307/308 Sprache und altern Literatur (1818) 379 dactylus prstak, spondaeus dluhak, jambus nawrat, anapaestus rozraz, tribrachus trojan, pes zamiera, orizon obezrzet. 4. Ein lateinisch-deutsch-böhmisches Lexikon vom J. 1489 in der Hofbibl. zu Wien, Cod. Ms. Philolog. N. 117.1 Das Böhmi- sche ist sehr fehlerhaft geschrieben. Crabatus krabat, zrbenij anstatt srbienjn, Sclavus Sklafe Wynd, Zlowenij anstatt Slo- wienin. Metallum ist noch immer lezken, wenn gleich das bessere kow damals schon üblich war. Cliens, Edelknecht, pa- nossye, oper, Sattelbogen, luk. Natura ist im böhmischen przy- roda, qualitas kakost, quan-/titas yakost, Lasurum modrzecz, ver wird schlecht genug durch lenecz, und autumnus ganz falsch durch hromnicz erklärt. Amasones sind myletnicze, aloe dra- korza, wer mag es errathen, warum ? Vulgus ist chatra und niti- dus ladny. Antidotum protydaň ist ganz buchstäblich über- setzt. Die Vocabula post Mag. Rokyczanam Cod. Mss. Theol. N. 597. chart. 4. daselbst2 betragen nur 5 Blatt. Nach einem Co- piarium von 494 Briefen, das ich besitze, stehen auch einige böhmisch erklärte Vocabula auf 8 Seiten zum Theile alphabe- tisch geordnet. Defleo placze zelem, wo die erste Person von želeti noch auf em anstatt jm ausgeht. Extasis otrapa, exactio dan vel ssos, texo tku für tkám, extasis vistup, exactor widrzi- duch, liberta lhota, vasallus naprawnyk. Hieher gehören auch die beigesetzten böhmischen Bedeutungen in lateinischen Wer- ken, die man in Schulen erklärte, als in dem Commento super versus: Poeniteas cito peccator etc. in der öffentlichen Bibl. auf Papier in 4. vom J. 1416.4 Später übersetzte man diesen Poeni- tentiarius in böhmische und deutsche Reime, welche nebst ! dem lateinischen Original 1518 zu Nürnberg gedruckt worden sind. In dem eben erwähnten Copiarium kommen schon 93 böh- mische Urkunden vor, von N. 300 bis 392. Unter den lateinischen Titulaturen stehen nur wenige in böhmischer Sprache, als an einen Erzbischof: nayduostognieyssiemu, an einen Bischof: duostuoy- nemu, an einen Priester: honorabili pocztiwemu, oder Bohoboy- nemu, an einen Ordensmann: pocztiwe nabožnosti, an einen 1 Tabulae II. 2868. 2 Tabulae III. 4272. Srv. F. M. Bartoš: Literární činnost M. Jana Rokycany (ČA, 1928), str. 51, č. 48. 3 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš II. 2405. 4 Tr L II. 2054. 5 Srv. G III. 326 [393] i. a pozn. 6.
306/307/308 Sprache und altern Literatur (1818) 379 dactylus prstak, spondaeus dluhak, jambus nawrat, anapaestus rozraz, tribrachus trojan, pes zamiera, orizon obezrzet. 4. Ein lateinisch-deutsch-böhmisches Lexikon vom J. 1489 in der Hofbibl. zu Wien, Cod. Ms. Philolog. N. 117.1 Das Böhmi- sche ist sehr fehlerhaft geschrieben. Crabatus krabat, zrbenij anstatt srbienjn, Sclavus Sklafe Wynd, Zlowenij anstatt Slo- wienin. Metallum ist noch immer lezken, wenn gleich das bessere kow damals schon üblich war. Cliens, Edelknecht, pa- nossye, oper, Sattelbogen, luk. Natura ist im böhmischen przy- roda, qualitas kakost, quan-/titas yakost, Lasurum modrzecz, ver wird schlecht genug durch lenecz, und autumnus ganz falsch durch hromnicz erklärt. Amasones sind myletnicze, aloe dra- korza, wer mag es errathen, warum ? Vulgus ist chatra und niti- dus ladny. Antidotum protydaň ist ganz buchstäblich über- setzt. Die Vocabula post Mag. Rokyczanam Cod. Mss. Theol. N. 597. chart. 4. daselbst2 betragen nur 5 Blatt. Nach einem Co- piarium von 494 Briefen, das ich besitze, stehen auch einige böhmisch erklärte Vocabula auf 8 Seiten zum Theile alphabe- tisch geordnet. Defleo placze zelem, wo die erste Person von želeti noch auf em anstatt jm ausgeht. Extasis otrapa, exactio dan vel ssos, texo tku für tkám, extasis vistup, exactor widrzi- duch, liberta lhota, vasallus naprawnyk. Hieher gehören auch die beigesetzten böhmischen Bedeutungen in lateinischen Wer- ken, die man in Schulen erklärte, als in dem Commento super versus: Poeniteas cito peccator etc. in der öffentlichen Bibl. auf Papier in 4. vom J. 1416.4 Später übersetzte man diesen Poeni- tentiarius in böhmische und deutsche Reime, welche nebst ! dem lateinischen Original 1518 zu Nürnberg gedruckt worden sind. In dem eben erwähnten Copiarium kommen schon 93 böh- mische Urkunden vor, von N. 300 bis 392. Unter den lateinischen Titulaturen stehen nur wenige in böhmischer Sprache, als an einen Erzbischof: nayduostognieyssiemu, an einen Bischof: duostuoy- nemu, an einen Priester: honorabili pocztiwemu, oder Bohoboy- nemu, an einen Ordensmann: pocztiwe nabožnosti, an einen 1 Tabulae II. 2868. 2 Tabulae III. 4272. Srv. F. M. Bartoš: Literární činnost M. Jana Rokycany (ČA, 1928), str. 51, č. 48. 3 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš II. 2405. 4 Tr L II. 2054. 5 Srv. G III. 326 [393] i. a pozn. 6.
Strana 380
380 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 308/309 Guardian, Abt, Prior: welebnemu kniezi, an einen Dechant: cztihodnemu, an eine Abtissin: welebne pannie, pocztiwe na- božnosti, einer Nonne: nabožne. Ungleich wichtiger ist das Copiarium oder Diplomatarium, unter König Georg gesammelt. Auch hier kommen böhmische Übersetzungen von päbstlichen Bullen, kaiserlichen und könig- lichen Briefen, nebst Copien böhmischer Originalurkunden, an der Zahl mehr als 100 vor, worunter der Aufruf unter Georg zum Kriege, und seine Kriegsordnung sehr merkwürdig sind. Balbin benutzte diesen schätzbaren Codex literarum, wie er ihn nennt.1 Jetzt befindet er sich in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek zu Prag.2 Einen ähnlichen zweiten schön geschrie- benen Codex besitzt Hr. Graf. Franz von Sternberg.3 Noch wichtiger in gewisser Beziehung ist der Talember- / gische prächtige Codex im Kloster Ossek,4 der uns einigermaßen den Verlust der alten Landtafel ersetzt. Er enthält nicht nur sehr vollständige Auszüge aus den ältesten Landtafelquater- nionen, vom König Johann anzufangen bis 1508, sondern eine Menge Copien von Originalurkunden, worunter die Wladisla- wischen die größere Zahl ausmachen. Dieß als ein Nachtrag zu den Sammlungen von Rechten, oben 256 [346]. § 15. Gedruckte Bücher in böhmischer Sprache vom J. 1475—1500. 1. 1475. Fol. ein Neues Testament, ohne Druckort.5 2. Ohne Jahrzahl, 4. Die Trojanische Chronik. Etwa 1476 zu Pilsen,6 wo in diesem Jahre die statuta Arnesti gedruckt worden sind." S. oben 155 [281]. 1 V „Epitome rerum Bohemicarum“, str. 512; viz R. Urbánek ČČH, XVII., 1911, str. 23. Podle Urbánka (na m. uv. str. 14) týká se zmínka Balbínova rukopisu šternberského (v. n.). 2 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze (signatura Ms. Lobk. 394). O tomto rukopise srv. Urbánek na m. uv. str. 15—17. 3 Později přišel do knihovny Lobkovické, dnes nezvěstný; viz Urbánek na m. uv. str. 13—15. 4 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 5 Místo vydání dosud nejisté. Viz Tobolka—Slovník, str. 64—66, Knihopis I., str. 32 č. 25 a tab. 1. — Fotomechanická reprodukce Tobolka— Monumenta VIII. (1930). 6 1468. Viz Tobolka—Slovník, str. 7—9, 10—14, Knihopis I., str. 25 č. 7 a tab. 5., Tobolka—Dějiny, str. 9—12. Srv. Gesamtkatalog der Wiegen- drucke VI. (1934), str. 806 č. 7247. 7 Viz Hanka—Bibliografie, str. 4 č. 5., Tobolka—Dějiny, str. 36.
380 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 308/309 Guardian, Abt, Prior: welebnemu kniezi, an einen Dechant: cztihodnemu, an eine Abtissin: welebne pannie, pocztiwe na- božnosti, einer Nonne: nabožne. Ungleich wichtiger ist das Copiarium oder Diplomatarium, unter König Georg gesammelt. Auch hier kommen böhmische Übersetzungen von päbstlichen Bullen, kaiserlichen und könig- lichen Briefen, nebst Copien böhmischer Originalurkunden, an der Zahl mehr als 100 vor, worunter der Aufruf unter Georg zum Kriege, und seine Kriegsordnung sehr merkwürdig sind. Balbin benutzte diesen schätzbaren Codex literarum, wie er ihn nennt.1 Jetzt befindet er sich in der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek zu Prag.2 Einen ähnlichen zweiten schön geschrie- benen Codex besitzt Hr. Graf. Franz von Sternberg.3 Noch wichtiger in gewisser Beziehung ist der Talember- / gische prächtige Codex im Kloster Ossek,4 der uns einigermaßen den Verlust der alten Landtafel ersetzt. Er enthält nicht nur sehr vollständige Auszüge aus den ältesten Landtafelquater- nionen, vom König Johann anzufangen bis 1508, sondern eine Menge Copien von Originalurkunden, worunter die Wladisla- wischen die größere Zahl ausmachen. Dieß als ein Nachtrag zu den Sammlungen von Rechten, oben 256 [346]. § 15. Gedruckte Bücher in böhmischer Sprache vom J. 1475—1500. 1. 1475. Fol. ein Neues Testament, ohne Druckort.5 2. Ohne Jahrzahl, 4. Die Trojanische Chronik. Etwa 1476 zu Pilsen,6 wo in diesem Jahre die statuta Arnesti gedruckt worden sind." S. oben 155 [281]. 1 V „Epitome rerum Bohemicarum“, str. 512; viz R. Urbánek ČČH, XVII., 1911, str. 23. Podle Urbánka (na m. uv. str. 14) týká se zmínka Balbínova rukopisu šternberského (v. n.). 2 Dnes v Národní a universitní knihovně v Praze (signatura Ms. Lobk. 394). O tomto rukopise srv. Urbánek na m. uv. str. 15—17. 3 Později přišel do knihovny Lobkovické, dnes nezvěstný; viz Urbánek na m. uv. str. 13—15. 4 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 5 Místo vydání dosud nejisté. Viz Tobolka—Slovník, str. 64—66, Knihopis I., str. 32 č. 25 a tab. 1. — Fotomechanická reprodukce Tobolka— Monumenta VIII. (1930). 6 1468. Viz Tobolka—Slovník, str. 7—9, 10—14, Knihopis I., str. 25 č. 7 a tab. 5., Tobolka—Dějiny, str. 9—12. Srv. Gesamtkatalog der Wiegen- drucke VI. (1934), str. 806 č. 7247. 7 Viz Hanka—Bibliografie, str. 4 č. 5., Tobolka—Dějiny, str. 36.
Strana 381
309/310/398/310 Sprache und ältern Literatur (1818) 381 3. 1478, Prag, Artikel eines utraquistischen Landtages, böhmisch und lateinisch. 4. Ohne Jahr und Ort, Fol. ein Passional, d. i. Leben und Leiden der Heiligen. Etwa 1479,1 in welchem Jahre ein latei- nisches Missal für die Prager Diöcese gedruckt ward." 5. 1483, Prag, Artikel eines zu Nimburg gehaltenen Land- I tages der Utraquisten. Man kennt von N. 3 und 5 kein Exemplar. Sstelcar aber führt beide Stücke an." Adauct Voigt� will einen gedruckten Landtag vom / J. 1486 gesehen haben. Denn er sagt im Geiste der böhm. Ge- setze5 ausdrücklich: „Die älteste gedruckte Auflage davon, die mir zu Gesichte gekommen, ist vom J. 1486. 6..... 4. Ein Neues Testament, das Hr. Bibliothekar Dla- / bač genau beschrieben hat. S. Nachricht von einem bisher noch unbekannten böhmischen neuen Testamente, Prag, 1816.6 Text und Schriftzüge sind von N. 1 ganz verschieden. Etwa im J. 1485 oder 1486 gedruckt. Doch glaubt Hr. Dlabač,7 man würde vielleicht nicht irren, wenn man das Druckjahr dieses N. Test. zwischen die Jahre 1475—1480 oder 1481, bis zur Entdeckung eines ganzen Exemplars, versetzte.' Sollte sich etwa Johann Alacraw, der 1484 zu Winterberg zwei lateinische Traktate druckte, auch an ein böhmisches neues Testament gewagt haben ? 7. 1487, 4. Prag. Ein Psalter." 1 Před rokem 1487. Viz Tobolka—Slovník, str. 66—68, Knihopis I., str. 26 č. 9 a tab. 2. 2 Missale ecclesiae Pragensis. Viz Hanka—Bibliografie, str. 5 č. 7, Tobolka—Dějiny, str. 36, 38. Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monu- menta IX. (1931). 3 V „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592); v pře- tisku I. J. Hanuše ČČM XXXVIII. (1864) str. 350. Viz též Tobolka— Slovník, str. 70 č. 4., 5. 4 Tento odstavec (od slov „Adauct Voigt will“ až po slova „ist vom J. 1486“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 398, s označením: „Zur S. 310". 5 Über den Geist der Böhmischen Gesetze in den verschiedenen Zeit- altern. Herausgegeben von der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaf- ten. Dresden, 1788, str. 187. 6 Abhandlungen der königl. böhmischen Gesellschaft der Wissen- schaften. 5. sv. (1818). 7 V uvedené studii str. 12. Věta od „man würde“ až po „versetzte“ je vlastně jen poněkud upravený citát z Dlabače. 8 Rok vydání dosud nejistý. O tomto Novém zákoně srv. Tobolka— Slovník, str. 14—20, a Knihopis I., str. 32 č. 26 a tab. 6. a 7. 9 Žaltář (Písně chval božských). Viz Tobolka—Slovník, str. 32—35, Knihopis I., str. 33 č. 29 a tab. 10.
309/310/398/310 Sprache und ältern Literatur (1818) 381 3. 1478, Prag, Artikel eines utraquistischen Landtages, böhmisch und lateinisch. 4. Ohne Jahr und Ort, Fol. ein Passional, d. i. Leben und Leiden der Heiligen. Etwa 1479,1 in welchem Jahre ein latei- nisches Missal für die Prager Diöcese gedruckt ward." 5. 1483, Prag, Artikel eines zu Nimburg gehaltenen Land- I tages der Utraquisten. Man kennt von N. 3 und 5 kein Exemplar. Sstelcar aber führt beide Stücke an." Adauct Voigt� will einen gedruckten Landtag vom / J. 1486 gesehen haben. Denn er sagt im Geiste der böhm. Ge- setze5 ausdrücklich: „Die älteste gedruckte Auflage davon, die mir zu Gesichte gekommen, ist vom J. 1486. 6..... 4. Ein Neues Testament, das Hr. Bibliothekar Dla- / bač genau beschrieben hat. S. Nachricht von einem bisher noch unbekannten böhmischen neuen Testamente, Prag, 1816.6 Text und Schriftzüge sind von N. 1 ganz verschieden. Etwa im J. 1485 oder 1486 gedruckt. Doch glaubt Hr. Dlabač,7 man würde vielleicht nicht irren, wenn man das Druckjahr dieses N. Test. zwischen die Jahre 1475—1480 oder 1481, bis zur Entdeckung eines ganzen Exemplars, versetzte.' Sollte sich etwa Johann Alacraw, der 1484 zu Winterberg zwei lateinische Traktate druckte, auch an ein böhmisches neues Testament gewagt haben ? 7. 1487, 4. Prag. Ein Psalter." 1 Před rokem 1487. Viz Tobolka—Slovník, str. 66—68, Knihopis I., str. 26 č. 9 a tab. 2. 2 Missale ecclesiae Pragensis. Viz Hanka—Bibliografie, str. 5 č. 7, Tobolka—Dějiny, str. 36, 38. Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monu- menta IX. (1931). 3 V „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592); v pře- tisku I. J. Hanuše ČČM XXXVIII. (1864) str. 350. Viz též Tobolka— Slovník, str. 70 č. 4., 5. 4 Tento odstavec (od slov „Adauct Voigt will“ až po slova „ist vom J. 1486“) Dobrovský otiskl teprve v „Einige Zusätze" ke G III. na str. 398, s označením: „Zur S. 310". 5 Über den Geist der Böhmischen Gesetze in den verschiedenen Zeit- altern. Herausgegeben von der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaf- ten. Dresden, 1788, str. 187. 6 Abhandlungen der königl. böhmischen Gesellschaft der Wissen- schaften. 5. sv. (1818). 7 V uvedené studii str. 12. Věta od „man würde“ až po „versetzte“ je vlastně jen poněkud upravený citát z Dlabače. 8 Rok vydání dosud nejistý. O tomto Novém zákoně srv. Tobolka— Slovník, str. 14—20, a Knihopis I., str. 32 č. 26 a tab. 6. a 7. 9 Žaltář (Písně chval božských). Viz Tobolka—Slovník, str. 32—35, Knihopis I., str. 33 č. 29 a tab. 10.
Strana 382
382 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 310/311 8. . . . . 4. Aesops Fabeln.1 S. oben 296 [372]. 9. 1488, Fol. Prag, eine Bibel.2 10. 1488, Fol. Prag, MARTIMIANI oder die römische Chronik, von Benesch von Hořowitz übersetzt.3 S. oben 168 [291]. 11. 1488, 4. Prag, die Trojanische Chronik des Guido von Columna. Ein zweiter Abdruckt nach / Handschriften, mit ganz andern Lettern als N. 2.5 12. 1489, Fol. Kuttenberg, eine Bibel, durch Martin von Tissnow, mit groben Holzschnitten.6 13. 1489, 4. Pilsen, ein Kalender. Wenn sich etwa doch der sel. Doktor Mayer, der ein Exemplar in Händen hatte, geirrt und von LXXXX ein X ausgelassen hätte, so wäre dieser böh- mische Kalender doch wenigstens vom J. 1499, zu welcher Zeit zu Neupilsen Niklas Bakalař druckte.7 14. 1492, 4. Ein Landtagsschluß3, wahrscheinlich zu Prag. Man kennt nur ein Exemplar in der fürstl. Lobkowitzischen Bibl. zu Prag. 15. 1493, 8. Prag, des Mag. Wenzel Koranda TRAKTAT VOM GÖTTLICHEN SAKRAMENTE." 16. 1495, Fol. Prag, ein Passional mit Holzschnitten.10 S. oben 309 [381]. 4. Des Niklas Wlasenicky OFFENBARUNG und dessen PROPHEZEIUNG11 vom J. 1495, 8. sind noch zweifelhaft, weil sie nur als geschrieben angeführt werden.12 1 Asi r. 1488. Viz Tobolka—Slovník, str. 38—40, Knihopis I., str. 23 č. 1, Gesamtkatalog der Wiegendrucke I. (1925), str. 166 č. 367. 2 Bible Pražská. Viz Tobolka—Slovník, str. 40—45, Knihopis I., str. 23 č. 2, Gesamtkatalog der Wiegendrucke IV. (1930), str. 190 č. 4323. 3 Kronika římská. Viz Tobolka—Slovník, str. 45—46, a Knihopis I., str. 30 č. 22. 4 Ve skutečnosti vyšlo toto 2. vyd. Kroniky Trojánské r. 1487. Viz Tobolka—Slovník, str. 35—37, Knihopis I., str. 26 č. 8, Gesamtkatalog der Wiegendrucke VI. (1934), str. 806 č. 7248. 5 G III. 309 [380]. 6 Bible Kutnohorská. Viz Tobolka—Slovník, str. 60—63, Knihopis I., str. 24 č. 3 a tab. 3. a 4. Gesamtkatalog der Wiegendrucke IV. (1930), str. 191 č. 4324. 7 Prvotisk dnes nezvěstný. Srv. Tobolka—Slovník, str. 70 č. 7. 8 Viz Tobolka—Slovník, str. 46—47, a Knihopis I., str. 31 č. 23. 9 Traktát o velebné svátosti oltářní. Viz Tobolka—Slovník, str. 54—55, Knihopis I., str. 27 č. 11 a tab. 9. 10 Viz Tobolka—Slovník, str. 47—50, Knihopis I., str. 27 č. 10 a tab. 11. Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta II. (1926). 11 Zjevení boží sluhám božím. Proroctví. 12 Štelcar v „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592)
382 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 310/311 8. . . . . 4. Aesops Fabeln.1 S. oben 296 [372]. 9. 1488, Fol. Prag, eine Bibel.2 10. 1488, Fol. Prag, MARTIMIANI oder die römische Chronik, von Benesch von Hořowitz übersetzt.3 S. oben 168 [291]. 11. 1488, 4. Prag, die Trojanische Chronik des Guido von Columna. Ein zweiter Abdruckt nach / Handschriften, mit ganz andern Lettern als N. 2.5 12. 1489, Fol. Kuttenberg, eine Bibel, durch Martin von Tissnow, mit groben Holzschnitten.6 13. 1489, 4. Pilsen, ein Kalender. Wenn sich etwa doch der sel. Doktor Mayer, der ein Exemplar in Händen hatte, geirrt und von LXXXX ein X ausgelassen hätte, so wäre dieser böh- mische Kalender doch wenigstens vom J. 1499, zu welcher Zeit zu Neupilsen Niklas Bakalař druckte.7 14. 1492, 4. Ein Landtagsschluß3, wahrscheinlich zu Prag. Man kennt nur ein Exemplar in der fürstl. Lobkowitzischen Bibl. zu Prag. 15. 1493, 8. Prag, des Mag. Wenzel Koranda TRAKTAT VOM GÖTTLICHEN SAKRAMENTE." 16. 1495, Fol. Prag, ein Passional mit Holzschnitten.10 S. oben 309 [381]. 4. Des Niklas Wlasenicky OFFENBARUNG und dessen PROPHEZEIUNG11 vom J. 1495, 8. sind noch zweifelhaft, weil sie nur als geschrieben angeführt werden.12 1 Asi r. 1488. Viz Tobolka—Slovník, str. 38—40, Knihopis I., str. 23 č. 1, Gesamtkatalog der Wiegendrucke I. (1925), str. 166 č. 367. 2 Bible Pražská. Viz Tobolka—Slovník, str. 40—45, Knihopis I., str. 23 č. 2, Gesamtkatalog der Wiegendrucke IV. (1930), str. 190 č. 4323. 3 Kronika římská. Viz Tobolka—Slovník, str. 45—46, a Knihopis I., str. 30 č. 22. 4 Ve skutečnosti vyšlo toto 2. vyd. Kroniky Trojánské r. 1487. Viz Tobolka—Slovník, str. 35—37, Knihopis I., str. 26 č. 8, Gesamtkatalog der Wiegendrucke VI. (1934), str. 806 č. 7248. 5 G III. 309 [380]. 6 Bible Kutnohorská. Viz Tobolka—Slovník, str. 60—63, Knihopis I., str. 24 č. 3 a tab. 3. a 4. Gesamtkatalog der Wiegendrucke IV. (1930), str. 191 č. 4324. 7 Prvotisk dnes nezvěstný. Srv. Tobolka—Slovník, str. 70 č. 7. 8 Viz Tobolka—Slovník, str. 46—47, a Knihopis I., str. 31 č. 23. 9 Traktát o velebné svátosti oltářní. Viz Tobolka—Slovník, str. 54—55, Knihopis I., str. 27 č. 11 a tab. 9. 10 Viz Tobolka—Slovník, str. 47—50, Knihopis I., str. 27 č. 10 a tab. 11. Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta II. (1926). 11 Zjevení boží sluhám božím. Proroctví. 12 Štelcar v „Knize nové o původu kněžství Krista Pána“ (1592)
Strana 383
311/312/313 Sprache und ältern Literatur (1818) 383 17. 1497, 4. Prag, Artikel des Landtagsschlusses." In dem Talembergischen Codex der Osseker Bibliothek" wird des Beschlusses des im J. 1497 abgehaltenen und in das erste Buch des Wenzel/ Hyndrak J. XXX. eingetragenen Land- tages gedacht, nach welchem der Druck dieser Artikel verordnet wird. „A ta swolenj a nálezowé wuobec, aby byla dána tisk- nuti, aby ge každý k swe potrzebie miel a kupiti mohl.“ Dieß ist die erste Erwähnung, die in einer öffentlichen Urkunde von dem bei uns schon seit mehrern Jahren eingeführten Bücher- drucke geschieht. 18. 1498, 4. Prag, ein Neues Testament. 19. 1498, 8. Neu-Pilsen, Mahomets Leben und Irrlehren," A B C D zu 8 Blatt. Die erste und letzte Seite nimmt ein Holz- stich ein, worauf der lehrende Prophet vorgestellt wird. Schlußs- formel: Tlacženo w Nowem Plzni od Mikulasse Bakalarze A to Leta od porodu pannenskeho T CCCCLXXXXVIII Virgo teuto- nicis multum celebrata sacellis: Virgo quam vngari maximo thure colunt: Hac de gente ortus precor sanctissima: Me opere cepto ruere haud sinas. Niklas Bakalař scheint also mit diesem Stücke den Anfang gemacht zu haben. Aus seiner Presse er- schienen noch N. 20, 21, 22, 23 mit gleicher Schrift, in gleichem Format und in demselben Jahre. 20. 1498, 8. Traktat o nasledowani pana Gežisse Krista (von der Nachfolge Christi). Ist / das erste Buch des Tho- mas von Kempen. Schließt mit Leta od porodu panenskeho T CCCCLXXXXVIII, ohne den Druckort zu nennen.5 21. 1498, 8. Neupilsen, Lucidarz o rozlicžnych wietzech genž su na nebi na zemi y v wodach. A B C zu 8, D zu 6 Blatt. In der praví o nich: „1. 1495. v veliký čtvrtek oba psány a dány“ (v přetisku I. J. Hanuše ČČM XXXVIII. str. 281.). Dobrovský míní patrně tento údaj Štelcarův, na nějž se v G III. přímo odvolává na str. 247. Správně však poznamenal k tomu již I. J. Hanuš (ČČM XXXVIII, str. 282): „Štelcar nepraví nikdež, že by byli ti traktatové pouze psaní“. Srovn. též To- bolka—Slovník, str. 73 č. 10. 1 Prvotisk dnes nezvěstný. Viz Tobolka—Slovník, str. 73 č. 11, Knihopis I., str. 31 č. 24. 2 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 3 Nový zákon 1497 (rejstřík 1498); viz Tobolka—Slovník, str. 50— 52, Knihopis I., str. 33 č. 27. 4 život Mahometa a jeho učenie. — Viz Knihopis I., str. 25 č. 5. 5 Pravděpodobně v Plzni. Viz Tobolka—Slovník, str. 26 e), Knihopis I., str. 30 č. 20.
311/312/313 Sprache und ältern Literatur (1818) 383 17. 1497, 4. Prag, Artikel des Landtagsschlusses." In dem Talembergischen Codex der Osseker Bibliothek" wird des Beschlusses des im J. 1497 abgehaltenen und in das erste Buch des Wenzel/ Hyndrak J. XXX. eingetragenen Land- tages gedacht, nach welchem der Druck dieser Artikel verordnet wird. „A ta swolenj a nálezowé wuobec, aby byla dána tisk- nuti, aby ge každý k swe potrzebie miel a kupiti mohl.“ Dieß ist die erste Erwähnung, die in einer öffentlichen Urkunde von dem bei uns schon seit mehrern Jahren eingeführten Bücher- drucke geschieht. 18. 1498, 4. Prag, ein Neues Testament. 19. 1498, 8. Neu-Pilsen, Mahomets Leben und Irrlehren," A B C D zu 8 Blatt. Die erste und letzte Seite nimmt ein Holz- stich ein, worauf der lehrende Prophet vorgestellt wird. Schlußs- formel: Tlacženo w Nowem Plzni od Mikulasse Bakalarze A to Leta od porodu pannenskeho T CCCCLXXXXVIII Virgo teuto- nicis multum celebrata sacellis: Virgo quam vngari maximo thure colunt: Hac de gente ortus precor sanctissima: Me opere cepto ruere haud sinas. Niklas Bakalař scheint also mit diesem Stücke den Anfang gemacht zu haben. Aus seiner Presse er- schienen noch N. 20, 21, 22, 23 mit gleicher Schrift, in gleichem Format und in demselben Jahre. 20. 1498, 8. Traktat o nasledowani pana Gežisse Krista (von der Nachfolge Christi). Ist / das erste Buch des Tho- mas von Kempen. Schließt mit Leta od porodu panenskeho T CCCCLXXXXVIII, ohne den Druckort zu nennen.5 21. 1498, 8. Neupilsen, Lucidarz o rozlicžnych wietzech genž su na nebi na zemi y v wodach. A B C zu 8, D zu 6 Blatt. In der praví o nich: „1. 1495. v veliký čtvrtek oba psány a dány“ (v přetisku I. J. Hanuše ČČM XXXVIII. str. 281.). Dobrovský míní patrně tento údaj Štelcarův, na nějž se v G III. přímo odvolává na str. 247. Správně však poznamenal k tomu již I. J. Hanuš (ČČM XXXVIII, str. 282): „Štelcar nepraví nikdež, že by byli ti traktatové pouze psaní“. Srovn. též To- bolka—Slovník, str. 73 č. 10. 1 Prvotisk dnes nezvěstný. Viz Tobolka—Slovník, str. 73 č. 11, Knihopis I., str. 31 č. 24. 2 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 3 Nový zákon 1497 (rejstřík 1498); viz Tobolka—Slovník, str. 50— 52, Knihopis I., str. 33 č. 27. 4 život Mahometa a jeho učenie. — Viz Knihopis I., str. 25 č. 5. 5 Pravděpodobně v Plzni. Viz Tobolka—Slovník, str. 26 e), Knihopis I., str. 30 č. 20.
Strana 384
384 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 313/314 Schlußformel wird Neupilsen und Niklas Bakalař genannt,1 wie N. 19. S. auch oben 179 [297]. 22. 1498, 8. Neupilsen, Beschreibung des gelobten Landes, wovon nur 8 Blätter noch übrig sind. Die Schlußformel wie bei N. 19, doch ohne Virgo teutunicis etc. 23. 1498, 8. Neupilsen, Von sieben Schwierigkeiten der Sinne, welche der Verstand des Glaubens beantwortet, in Rück- sicht der Gegenwart Christi in der Hostie.3 Davon haben sich nur noch die letzten 6 Bl. erhalten, mit der Schlußformel: Tla- cženo w Nowem Plzni od Mikulasse Bakalaře Leta etc. wie N. 20. Nebst diesen 5 Stücken befinden sich noch drei andere, mit denselben Schriften gedruckt, in derjenigen Sammlung, die ehedem der fleißige Literator Jos. Bartsch besaß, und jetzt in der Bibliothek des Stiftes Strahow aufbewahrt wird. Das Leben Adams und der Mutter Eva von 17 Blatt hat keine I Jahrzahl5; der Albertan vom ordentlichen Reden und Schwei- gen° von 16 Blatt ist im J. 1502, und die Nachricht von der neuen Welt etwa erst 1503 oder 1504 gedruckt worden. 24. 1499, 8. Kniha chwal božskych (ein Psalter), wahr- scheinlich zu Pilsen. 25. 1500, 4. Prag, die Wladislawische Landesordnung (Ná- lezowé).9 Mit den Prager Schriften, wie sie in der Bibel vom J. 1488 und noch später vorkommen, sind mir noch zwei gedruckte Stücke ohne Jahrzahl bekannt. a) Zwei Briefe des Marsilius Ficinus, der erste von den Pflichten der Menschen von allerlei Stande an Cherubin Quar- 1 Srv. Tobolka—Slovník, str. 22—24, Knihopis I., str. 28 č. 12. 2 Traktát o zemi Svaté. — Viz Tobolka—Slovník, str. 24 d), Kniho- pis I., str. 24 č. 4. 3 O divích a nesnadnostech při velebné svátosti. — Viz Tobolka— Slovník, str. 26 f), Knihopis I., str. 30 č. 21. 4 O Bartschově knihovně viz Isidor Theodor Zahradník: Knihovna Strahovská v době našeho probuzení (1904), str. 17—18. 5 Život Adama a Evy. Asi r. 1498. Viz Knihopis I., str. 34 č. 31. 6 O řádném mluvení a mlčení. — Viz Hanka—Bibliografie, str. 12 č. 19., Cyrill A. Straka: Nález dosud nezvěstných prvotisků v knihovně Strahovské. ČČM, LXXXVI. (1912), str. 211 č. 2. 7 Spis o nových zemích a o novém světě. — Viz Hanka—Bibliogra- fie, str. 13 č. 20., Cyrill A. Straka (v. v.) str. 210—211. 8 Viz Tobolka—Slovník, str. 28 h), Knihopis I., str. 34 č. 30. 9 Viz Tobolka—Slovník, str. 52—53, Knihopis I., str. 33 č. 28.
384 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 313/314 Schlußformel wird Neupilsen und Niklas Bakalař genannt,1 wie N. 19. S. auch oben 179 [297]. 22. 1498, 8. Neupilsen, Beschreibung des gelobten Landes, wovon nur 8 Blätter noch übrig sind. Die Schlußformel wie bei N. 19, doch ohne Virgo teutunicis etc. 23. 1498, 8. Neupilsen, Von sieben Schwierigkeiten der Sinne, welche der Verstand des Glaubens beantwortet, in Rück- sicht der Gegenwart Christi in der Hostie.3 Davon haben sich nur noch die letzten 6 Bl. erhalten, mit der Schlußformel: Tla- cženo w Nowem Plzni od Mikulasse Bakalaře Leta etc. wie N. 20. Nebst diesen 5 Stücken befinden sich noch drei andere, mit denselben Schriften gedruckt, in derjenigen Sammlung, die ehedem der fleißige Literator Jos. Bartsch besaß, und jetzt in der Bibliothek des Stiftes Strahow aufbewahrt wird. Das Leben Adams und der Mutter Eva von 17 Blatt hat keine I Jahrzahl5; der Albertan vom ordentlichen Reden und Schwei- gen° von 16 Blatt ist im J. 1502, und die Nachricht von der neuen Welt etwa erst 1503 oder 1504 gedruckt worden. 24. 1499, 8. Kniha chwal božskych (ein Psalter), wahr- scheinlich zu Pilsen. 25. 1500, 4. Prag, die Wladislawische Landesordnung (Ná- lezowé).9 Mit den Prager Schriften, wie sie in der Bibel vom J. 1488 und noch später vorkommen, sind mir noch zwei gedruckte Stücke ohne Jahrzahl bekannt. a) Zwei Briefe des Marsilius Ficinus, der erste von den Pflichten der Menschen von allerlei Stande an Cherubin Quar- 1 Srv. Tobolka—Slovník, str. 22—24, Knihopis I., str. 28 č. 12. 2 Traktát o zemi Svaté. — Viz Tobolka—Slovník, str. 24 d), Kniho- pis I., str. 24 č. 4. 3 O divích a nesnadnostech při velebné svátosti. — Viz Tobolka— Slovník, str. 26 f), Knihopis I., str. 30 č. 21. 4 O Bartschově knihovně viz Isidor Theodor Zahradník: Knihovna Strahovská v době našeho probuzení (1904), str. 17—18. 5 Život Adama a Evy. Asi r. 1498. Viz Knihopis I., str. 34 č. 31. 6 O řádném mluvení a mlčení. — Viz Hanka—Bibliografie, str. 12 č. 19., Cyrill A. Straka: Nález dosud nezvěstných prvotisků v knihovně Strahovské. ČČM, LXXXVI. (1912), str. 211 č. 2. 7 Spis o nových zemích a o novém světě. — Viz Hanka—Bibliogra- fie, str. 13 č. 20., Cyrill A. Straka (v. v.) str. 210—211. 8 Viz Tobolka—Slovník, str. 28 h), Knihopis I., str. 34 č. 30. 9 Viz Tobolka—Slovník, str. 52—53, Knihopis I., str. 33 č. 28.
Strana 385
314/315 Sprache und altern Literatur (1818) 385 qualio,1 der zweite an den Cardinal Rafael Riaro von den Pflich- ten der Prälaten und Fürsten,2 beide betragen A B, d. i. 16. Blatt in 8.3 b) Die Compactata des Basler Kirchenraths, 18 Blatt in 4." §. 16. Fortgesetztes Verzeichniß der gedruckten böhmischen Bücher von 1501—1526. 1501. a. PETRARCHA'S BUCHER de remediis utriusque fortunae, von Gregor Hruby von Gelenie übersetzt. Prag, Fol. b. Pjsničky, ein Gesangbuch, mit dem böhmischen Ka- lender, der dem lateinischen Cisio Janus nachgebildet ist. Prag, 8." c. Knihy čtwery, vier Bücher: zwei Reden des Chryso- stomus und zwei Stücke aus Cyprian.7 Pilsen, 8. S. oben 240 [336]. 1502. a. Albertan vom ordentlichen Reden und Schweigen." Pilsen, 8. S. oben 241 [337]. Marnotratných zrcadlo vom J. 1503 ist zweifelhaft." 1504. a. Der böhmischen Brüder zwei Briefe an den K. Wladislaw (Bratrůw list prwnj a druhý), ohne Druckort, vermuthlich zu Nürnberg,1° 32 Blatt in 8. b. Barlaam. Pilsen, 8. bei Niklas Bakalař. S. oben 244 [339]. 1 O povinnostech lidských všelikého stavu. 2 O povinnostech prelatův a knížat. 3 Asi r. 1500. Viz Knihopis I., str. 25 č. 6. 4 1500. Viz Zahradník str. 20, č. 11. 5 Kniehy dvoje o lékařství proti štěstí a neštěstí. Srv. Hanka— Bibliografie, str. 26 č. 45, Patera str. 206 č. 19. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 26 č. 46, Patera str. 207 č. 20. 7 Viz Hanka—Bibliografie, str. 11 č. 18, Patera str. 204 č. 7. 8 Viz G III. 314 [384] a pozn. 6. 9 1515. Viz Hanka-Bibliografie, str. 32 č. 67, Patera str. 207, č. 28. 10 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 60 č. 160.
314/315 Sprache und altern Literatur (1818) 385 qualio,1 der zweite an den Cardinal Rafael Riaro von den Pflich- ten der Prälaten und Fürsten,2 beide betragen A B, d. i. 16. Blatt in 8.3 b) Die Compactata des Basler Kirchenraths, 18 Blatt in 4." §. 16. Fortgesetztes Verzeichniß der gedruckten böhmischen Bücher von 1501—1526. 1501. a. PETRARCHA'S BUCHER de remediis utriusque fortunae, von Gregor Hruby von Gelenie übersetzt. Prag, Fol. b. Pjsničky, ein Gesangbuch, mit dem böhmischen Ka- lender, der dem lateinischen Cisio Janus nachgebildet ist. Prag, 8." c. Knihy čtwery, vier Bücher: zwei Reden des Chryso- stomus und zwei Stücke aus Cyprian.7 Pilsen, 8. S. oben 240 [336]. 1502. a. Albertan vom ordentlichen Reden und Schweigen." Pilsen, 8. S. oben 241 [337]. Marnotratných zrcadlo vom J. 1503 ist zweifelhaft." 1504. a. Der böhmischen Brüder zwei Briefe an den K. Wladislaw (Bratrůw list prwnj a druhý), ohne Druckort, vermuthlich zu Nürnberg,1° 32 Blatt in 8. b. Barlaam. Pilsen, 8. bei Niklas Bakalař. S. oben 244 [339]. 1 O povinnostech lidských všelikého stavu. 2 O povinnostech prelatův a knížat. 3 Asi r. 1500. Viz Knihopis I., str. 25 č. 6. 4 1500. Viz Zahradník str. 20, č. 11. 5 Kniehy dvoje o lékařství proti štěstí a neštěstí. Srv. Hanka— Bibliografie, str. 26 č. 45, Patera str. 206 č. 19. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 26 č. 46, Patera str. 207 č. 20. 7 Viz Hanka—Bibliografie, str. 11 č. 18, Patera str. 204 č. 7. 8 Viz G III. 314 [384] a pozn. 6. 9 1515. Viz Hanka-Bibliografie, str. 32 č. 67, Patera str. 207, č. 28. 10 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 60 č. 160.
Strana 386
386 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 316/317 1505. a. Traktát o mladency, der sonst Pan rady genannt wird. Prag, 4. 18 Blatt, mit 19 Holzschnitten. b. O čtyřech stežegných ctnostech. Neupilsen, 8. bei Nik. Bakalář. S. oben 178 [297]. 1506. a. Die ganze Bibel. Venedig, Fol. bei Peter Lichtenstein." b. Zrcadlo (Spiegel des christlichen Lebens). Venedig, 8. 21 Blatt." c. Des. h. Bernards Tractätchen vom Streite des geist- lichen Jerusalems (o Bogi duchownjho Geruzalema). Venedig, 8. 13 Blatt.4 1507. a. Philipp Beroalds Historie von der unglücklichen Liebe zweier Verliebten. Prag, 4. skrze Mikulasse pisarze hor winitz- nych okolo Prahy a Jana Wolffa. Ist der Roman Quiskard und Gisimunda.5 b. Zwei Dialogen Lucians. Prag, 4. 20 Blatt.“ Nicolaus de Lacu et Johannes Wolff impresserunt. Der Drucker Niklas (na luži, an der Pfütze oder Lache) ist zu-lgleich der Übersetzer davon, der damals Schreiber beim Weinbergamte war. c. Apologie der Brüder: Spis dosti činjcý z wjry w Nor- berce prwé Imprymowán. Ohne Druckort, 4.7 Von A bis K. Auf der ersten Seite des letzten Blattes steht Mikuláss Klau- dýan. S. unten das J. 1517 und 1518.s d. O bogi duchownieho Geruzalema s Babilonskými. 8. Pa- wel z Mezyržičij." č. 50. 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 27 č. 47, Patera str. 207 č. 21. 2 Viz Hanka—Bibliografie, str. 62 č. 168, Patera str. 215, č. 78. - O Petru Liechtensteinovi, který vytiskl i obě knížky následující, viz To- bolka—Dějiny, str. 86—88. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 63 č. 169, Patera str. 215 č. 79. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 63 č. 170, Patera str. 215 č. 80. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 27 č. 49. 6 Viz G III. 350 [409] a pozn. 1. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 27 — Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta V. (1928). 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 60 č. 161. 8 G III. 323—326 [391—393]. 9 V Litomyšli. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 51 č. 129, Patera str. 211 č. 52.
386 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 316/317 1505. a. Traktát o mladency, der sonst Pan rady genannt wird. Prag, 4. 18 Blatt, mit 19 Holzschnitten. b. O čtyřech stežegných ctnostech. Neupilsen, 8. bei Nik. Bakalář. S. oben 178 [297]. 1506. a. Die ganze Bibel. Venedig, Fol. bei Peter Lichtenstein." b. Zrcadlo (Spiegel des christlichen Lebens). Venedig, 8. 21 Blatt." c. Des. h. Bernards Tractätchen vom Streite des geist- lichen Jerusalems (o Bogi duchownjho Geruzalema). Venedig, 8. 13 Blatt.4 1507. a. Philipp Beroalds Historie von der unglücklichen Liebe zweier Verliebten. Prag, 4. skrze Mikulasse pisarze hor winitz- nych okolo Prahy a Jana Wolffa. Ist der Roman Quiskard und Gisimunda.5 b. Zwei Dialogen Lucians. Prag, 4. 20 Blatt.“ Nicolaus de Lacu et Johannes Wolff impresserunt. Der Drucker Niklas (na luži, an der Pfütze oder Lache) ist zu-lgleich der Übersetzer davon, der damals Schreiber beim Weinbergamte war. c. Apologie der Brüder: Spis dosti činjcý z wjry w Nor- berce prwé Imprymowán. Ohne Druckort, 4.7 Von A bis K. Auf der ersten Seite des letzten Blattes steht Mikuláss Klau- dýan. S. unten das J. 1517 und 1518.s d. O bogi duchownieho Geruzalema s Babilonskými. 8. Pa- wel z Mezyržičij." č. 50. 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 27 č. 47, Patera str. 207 č. 21. 2 Viz Hanka—Bibliografie, str. 62 č. 168, Patera str. 215, č. 78. - O Petru Liechtensteinovi, který vytiskl i obě knížky následující, viz To- bolka—Dějiny, str. 86—88. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 63 č. 169, Patera str. 215 č. 79. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 63 č. 170, Patera str. 215 č. 80. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 27 č. 49. 6 Viz G III. 350 [409] a pozn. 1. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 27 — Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta V. (1928). 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 60 č. 161. 8 G III. 323—326 [391—393]. 9 V Litomyšli. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 51 č. 129, Patera str. 211 č. 52.
Strana 387
317/318 Sprache und ältern Literatur (1818) 387 e. Rozmlauwánj ducha člowiečjho s dussj o připrawie k smrti. 8. Bei demselben.1 f. Episstola Cypriana M. O Záwisti a Nenáwisti. 8. Bei dem- selben, na hoře Oliwetské.2 So hieß der Berg zu Leitomischel, wo ehedem das Prämonstratenser-Kloster stand. g. List tento od bratřj psaný králi Wladislawowi, 8." h. List tento od bratřj dán na Rathauz w starem M. Pr. Panu Podkomořjmu y wssem panům auřednjkům, 8.4 i. PRWNJ CEDULE bratra Ssimonowa, kteruž psal panom starssjm Hranickým, 8.5 Simon war Vorsteher der Brüderver- sammlung (Zpráwce zboru) zu Weißskirchen in Mähren. 1508. a. Odpowěd na Artykule gakéhos Doktora Augustyna, 8. G. 52 Blatt." A — b. Prokopa rodem z Gindřichowa Hradce OTÁZKA SLUSSJLI KRESTIANOM mocij swietskau newiernee neb bludne k prawé wjře přinucowati, 8.7 c. Kniehy žalmowee. Pilsen, 8. bei Niklas Bakalář. 1509. a. KNIŽKY tyto sepsal Mistr Jan Hus proti kňezy, kteryž prawil — že Hus horssy než ktery Diabel, 8. per Paulum in monte Oliveti." 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 130, Patera str. 211 č. 53. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 131, Patera str. 211 č. 54. 3 Viz I. J. Hanuš: Dodavky a doplňky k Jungmannově Historii lite- ratury české. II. (1871), str. 24 č. 141. 4 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 132, Patera str. 211 č. 56. 5 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 133, Patera str. 211 č. 57. 6 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 134, Patera str. 211 č. 58. 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 136, J. Jireček: Rukovět k dějinám literatury české II., str. 152 č. 10. 8 Viz Hanka—Bibliografie, str. 14 č. 23, Patera str. 204 č. 8. 9 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 53 č. 137, Patera str. 211 č. 59.
317/318 Sprache und ältern Literatur (1818) 387 e. Rozmlauwánj ducha člowiečjho s dussj o připrawie k smrti. 8. Bei demselben.1 f. Episstola Cypriana M. O Záwisti a Nenáwisti. 8. Bei dem- selben, na hoře Oliwetské.2 So hieß der Berg zu Leitomischel, wo ehedem das Prämonstratenser-Kloster stand. g. List tento od bratřj psaný králi Wladislawowi, 8." h. List tento od bratřj dán na Rathauz w starem M. Pr. Panu Podkomořjmu y wssem panům auřednjkům, 8.4 i. PRWNJ CEDULE bratra Ssimonowa, kteruž psal panom starssjm Hranickým, 8.5 Simon war Vorsteher der Brüderver- sammlung (Zpráwce zboru) zu Weißskirchen in Mähren. 1508. a. Odpowěd na Artykule gakéhos Doktora Augustyna, 8. G. 52 Blatt." A — b. Prokopa rodem z Gindřichowa Hradce OTÁZKA SLUSSJLI KRESTIANOM mocij swietskau newiernee neb bludne k prawé wjře přinucowati, 8.7 c. Kniehy žalmowee. Pilsen, 8. bei Niklas Bakalář. 1509. a. KNIŽKY tyto sepsal Mistr Jan Hus proti kňezy, kteryž prawil — že Hus horssy než ktery Diabel, 8. per Paulum in monte Oliveti." 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 130, Patera str. 211 č. 53. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 131, Patera str. 211 č. 54. 3 Viz I. J. Hanuš: Dodavky a doplňky k Jungmannově Historii lite- ratury české. II. (1871), str. 24 č. 141. 4 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 132, Patera str. 211 č. 56. 5 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 133, Patera str. 211 č. 57. 6 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 134, Patera str. 211 č. 58. 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 52 č. 136, J. Jireček: Rukovět k dějinám literatury české II., str. 152 č. 10. 8 Viz Hanka—Bibliografie, str. 14 č. 23, Patera str. 204 č. 8. 9 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 53 č. 137, Patera str. 211 č. 59.
Strana 388
388 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 318/319 1510. a. Husa sepsanj o SSESTI BLUDJCH, 8. Bei demselben." b. CZESKÁ KRONYKA, des Aeneas SYLVIUS Geschichte von Böhmen von Niklas Konač übersetzt und gedruckt. Prag, 4. mit rohen Holzschnitten." c. Mandevill's Reisebeschreibung. Pilsen, 8. bei N. Bakalář. S. oben 165 [289]. 1511. a. Jana Bosaka z Wodnian WOKABULARZ Lactifer (ein la- teinisch-böhmisches Wörterbuch). Pilsen, 4. bei Nik. Bakalář. b. List psaný Bratrům w pokusseni. Na hoře Oliwetské, 8. Durch Paul von Mezyřič.5 1512. a. ISOKRATESA NAPOMENUTJ K DEMONYKOWI, von Wenzel Pjsecky aus dem Griechischen in Italien übersetzt. Prag, bei Johann Moravus." Weleslawin verbesserte die Sprache der böhmischen Übersetzung und gab sie nebst einer lateinischen 1586 in 12. heraus. b. Kniha welmi nábožná genž slowe Barlaam, in zwei Ko- lumnen. Pilsen, gr. 8. bei N. Bakalář. 2te Ausgabe. S. oben 1504, b. c. Naučenj prawee modlitby s wykladem na modlitbu Panie. 8. Per Paulum in monte Oliveti, d. i. Leitomischel. 1513. a. Nowý zakon, neues Testament. Prag, 4." b. Sniem, Landtagsschluß. Prag, 4.10 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 53 č. 138, Patera str. 212 č. 60. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 28 č. 52, Patera str. 207 č. 23. 3 Viz Hanka—Bibliografie, str. 16 č. 24. 4 Viz Hanka—Bibliografie, str. 16 č. 25, Patera str. 204 č. 9. 5 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 53 č. 140. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 54. 7 G III. 315 [385]. 8 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 54 č. 141, Patera str. 212 č. 61. 9 Viz Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 55, Patera str. 207 č. 24. 10 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 56.
388 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 318/319 1510. a. Husa sepsanj o SSESTI BLUDJCH, 8. Bei demselben." b. CZESKÁ KRONYKA, des Aeneas SYLVIUS Geschichte von Böhmen von Niklas Konač übersetzt und gedruckt. Prag, 4. mit rohen Holzschnitten." c. Mandevill's Reisebeschreibung. Pilsen, 8. bei N. Bakalář. S. oben 165 [289]. 1511. a. Jana Bosaka z Wodnian WOKABULARZ Lactifer (ein la- teinisch-böhmisches Wörterbuch). Pilsen, 4. bei Nik. Bakalář. b. List psaný Bratrům w pokusseni. Na hoře Oliwetské, 8. Durch Paul von Mezyřič.5 1512. a. ISOKRATESA NAPOMENUTJ K DEMONYKOWI, von Wenzel Pjsecky aus dem Griechischen in Italien übersetzt. Prag, bei Johann Moravus." Weleslawin verbesserte die Sprache der böhmischen Übersetzung und gab sie nebst einer lateinischen 1586 in 12. heraus. b. Kniha welmi nábožná genž slowe Barlaam, in zwei Ko- lumnen. Pilsen, gr. 8. bei N. Bakalář. 2te Ausgabe. S. oben 1504, b. c. Naučenj prawee modlitby s wykladem na modlitbu Panie. 8. Per Paulum in monte Oliveti, d. i. Leitomischel. 1513. a. Nowý zakon, neues Testament. Prag, 4." b. Sniem, Landtagsschluß. Prag, 4.10 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 53 č. 138, Patera str. 212 č. 60. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 28 č. 52, Patera str. 207 č. 23. 3 Viz Hanka—Bibliografie, str. 16 č. 24. 4 Viz Hanka—Bibliografie, str. 16 č. 25, Patera str. 204 č. 9. 5 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 53 č. 140. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 54. 7 G III. 315 [385]. 8 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 54 č. 141, Patera str. 212 č. 61. 9 Viz Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 55, Patera str. 207 č. 24. 10 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 56.
Strana 389
319/320/321 Sprache und ältern Literatur (1818) 389 c. Jana Mirosse, Faráře v S. Krjže w Praze, DITKY PO- KRTIENÉ magj býti k stolu Panie připusstieny. 8. Zweifelhaft. S. unten 1520.2 d. Jana Antonia CAMPANSKÉHO KNIHY o tom, kterak má zprawowán býti vrzad, I von Gregor Hruby übersetzt. Prag, 4. Jan Ssmerhowsky. 17 Blatt." e. Listowé a Compactata zboru Bazylegského. 4. Magister Paul von Saaz, Administrator der Utraquisten, begleitete sie mit einer vorläufigen NACHRICHT.4 f. Desselben Pauls Traktat VON DER COMMUNION der kleinen Kinder.5 g. O wjře swaté, kteruž Čžechowee a Morawanee držj, ti kteřjž se zakonem paně zprawugj, toto wyznanj gest. 8.6 h. Kniha o wssech skutzjech welikeho Alexandra. 8. Pilsen, bei N. Bakalář. S. oben 167 [290]. i. Johann Mandevills Reisen. 8. Pilsen, bei demselben. 2te Ausgabe. S. 1510. c.7 k. O způsobu žiwota křestianského. 8. 1. Dictionarius trium linguarum, latine, tewtonice, boemice potiora vocabula continens, peregrinantibus apprime utilis. 4. Vienne, 10 Blatt.9 1514. a. žiwotowee a mrawnaa naučenije mudrtzuo przyroze- nych. 8. Venundantur Pragae a Nicolao impressore in lacu.10 b. Pamphila mladence rozprawka o Serciapelletowi Pijsařy I obetznem. 8. Pragae ad fortunam in Lacu Nicolaus excussit.11 c. Na žalm Dawiduo: Smiluy se nademnau Bože, wyklad bratra Jeronyma (Savanarola's Auslegung des 50ten Psalms). 8. 32 Blatt. Pragae ad fortunam anno 14. Nicolaus.12 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 57. 2 G III. 329 [395] c. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 58. 4 V Praze. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 59, Patera str. 207 č. 25. 5 V Praze. — Viz Hanka—Bibliografie, str. 31 č. 60. 6 V Praze. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 31 č. 61. 7 G III. 318 [388]. 8 Dobrovský: křestiansteho. — V Praze. — Srv. Hanka—Biblio- grafie, str. 31 č. 62. 9 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 64 č. 172. 10 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 31 č. 64, Patera str. 207 č. 27. 11 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 32 č. 65. 12 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 32 č. 66.
319/320/321 Sprache und ältern Literatur (1818) 389 c. Jana Mirosse, Faráře v S. Krjže w Praze, DITKY PO- KRTIENÉ magj býti k stolu Panie připusstieny. 8. Zweifelhaft. S. unten 1520.2 d. Jana Antonia CAMPANSKÉHO KNIHY o tom, kterak má zprawowán býti vrzad, I von Gregor Hruby übersetzt. Prag, 4. Jan Ssmerhowsky. 17 Blatt." e. Listowé a Compactata zboru Bazylegského. 4. Magister Paul von Saaz, Administrator der Utraquisten, begleitete sie mit einer vorläufigen NACHRICHT.4 f. Desselben Pauls Traktat VON DER COMMUNION der kleinen Kinder.5 g. O wjře swaté, kteruž Čžechowee a Morawanee držj, ti kteřjž se zakonem paně zprawugj, toto wyznanj gest. 8.6 h. Kniha o wssech skutzjech welikeho Alexandra. 8. Pilsen, bei N. Bakalář. S. oben 167 [290]. i. Johann Mandevills Reisen. 8. Pilsen, bei demselben. 2te Ausgabe. S. 1510. c.7 k. O způsobu žiwota křestianského. 8. 1. Dictionarius trium linguarum, latine, tewtonice, boemice potiora vocabula continens, peregrinantibus apprime utilis. 4. Vienne, 10 Blatt.9 1514. a. žiwotowee a mrawnaa naučenije mudrtzuo przyroze- nych. 8. Venundantur Pragae a Nicolao impressore in lacu.10 b. Pamphila mladence rozprawka o Serciapelletowi Pijsařy I obetznem. 8. Pragae ad fortunam in Lacu Nicolaus excussit.11 c. Na žalm Dawiduo: Smiluy se nademnau Bože, wyklad bratra Jeronyma (Savanarola's Auslegung des 50ten Psalms). 8. 32 Blatt. Pragae ad fortunam anno 14. Nicolaus.12 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 57. 2 G III. 329 [395] c. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 58. 4 V Praze. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 30 č. 59, Patera str. 207 č. 25. 5 V Praze. — Viz Hanka—Bibliografie, str. 31 č. 60. 6 V Praze. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 31 č. 61. 7 G III. 318 [388]. 8 Dobrovský: křestiansteho. — V Praze. — Srv. Hanka—Biblio- grafie, str. 31 č. 62. 9 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 64 č. 172. 10 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 31 č. 64, Patera str. 207 č. 27. 11 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 32 č. 65. 12 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 32 č. 66.
Strana 390
390 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 321/322 d. Odpowied bratřj na spis, kteryž včinien gest a wytis- kowán w Praze proti bratřjm. 8. A — N, ohne Druckort, ver- muthlich Leitomischel.1 1515. a. Sgezd Cysarzske Welebnosti w Wijdni a naJasňeyssych trzij kraluo gich milostij (Zusammenkunft dreier Könige in Wien). 8. 16 Blatt. In majori Praga — Nicolaus." b. DYALOGUS, w kteremz Cžech s Pikhartem rozmluwa, že su se bratrzij Waldensstij wssetečnie a sskodliwie od obu stran- oddělili. 8. 24 Blatt. W welikem miestie Pražskem — v Matky Božij na Lužy Mikulass. Der Verfasser Niklas Konáč eignete ihn dem König Wladislaw zu." c. O KLANENIJ WELEBNE SWATOSTI oltaarznij proti pikhard- skym bludom z trzetijch kněh Stanislaydowych wybranije. 8. 24 Blatt. Pragae / in lacu Nicolaus Konaček cum gracia etc.4 Sein Druckerschild sind zwei Druckerballen. Er übersetzte diesen Dialog zwischen Ulixes und dem Bruder Lorek (Laurentius, Wa- wřinec) aus dem dritten Buche des Priesters Johann Sta- nislaides von Tauß, dem zu Ehren Wenzel von N a- miest, der geistlichen Rechte Doctor, fünf saphische Strophen verfaßte. d. Artikel des im J. 1515 Mittwochs vor dem Pfingstfeste ab- gehaltenen Landtages, die so anheben: Nayiasnieyssy Knieže a Pan pan Wladislaw Vhersky Cžesky Král. 4. 11 Blatt. Die königl. Deputirten zu diesem Landtage waren Stanislaw Bischof von Olmütz und Karl Herzog von Münsterberg. 1516. a. ENEA SILVIA Poethy o Sstiestij y diwny y vžitečny SEN (wunderbarer Traum vom Glücke), dem obersten Hofrichter Wenzel Kolowrat vom Übersetzer und Buchdrucker Niklas Ko- 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 54 č. 142. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 33 č. 68. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 33 č. 70., Cyrill A. Straka, ČČM, LXXXVI. (1912), str. 217 č. 9. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 33 č. 71., Cyrill A. Straka, ČČM, LXXXVI. (1912), str. 217 č. 10. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 34 č. 72.
390 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 321/322 d. Odpowied bratřj na spis, kteryž včinien gest a wytis- kowán w Praze proti bratřjm. 8. A — N, ohne Druckort, ver- muthlich Leitomischel.1 1515. a. Sgezd Cysarzske Welebnosti w Wijdni a naJasňeyssych trzij kraluo gich milostij (Zusammenkunft dreier Könige in Wien). 8. 16 Blatt. In majori Praga — Nicolaus." b. DYALOGUS, w kteremz Cžech s Pikhartem rozmluwa, že su se bratrzij Waldensstij wssetečnie a sskodliwie od obu stran- oddělili. 8. 24 Blatt. W welikem miestie Pražskem — v Matky Božij na Lužy Mikulass. Der Verfasser Niklas Konáč eignete ihn dem König Wladislaw zu." c. O KLANENIJ WELEBNE SWATOSTI oltaarznij proti pikhard- skym bludom z trzetijch kněh Stanislaydowych wybranije. 8. 24 Blatt. Pragae / in lacu Nicolaus Konaček cum gracia etc.4 Sein Druckerschild sind zwei Druckerballen. Er übersetzte diesen Dialog zwischen Ulixes und dem Bruder Lorek (Laurentius, Wa- wřinec) aus dem dritten Buche des Priesters Johann Sta- nislaides von Tauß, dem zu Ehren Wenzel von N a- miest, der geistlichen Rechte Doctor, fünf saphische Strophen verfaßte. d. Artikel des im J. 1515 Mittwochs vor dem Pfingstfeste ab- gehaltenen Landtages, die so anheben: Nayiasnieyssy Knieže a Pan pan Wladislaw Vhersky Cžesky Král. 4. 11 Blatt. Die königl. Deputirten zu diesem Landtage waren Stanislaw Bischof von Olmütz und Karl Herzog von Münsterberg. 1516. a. ENEA SILVIA Poethy o Sstiestij y diwny y vžitečny SEN (wunderbarer Traum vom Glücke), dem obersten Hofrichter Wenzel Kolowrat vom Übersetzer und Buchdrucker Niklas Ko- 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 54 č. 142. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 33 č. 68. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 33 č. 70., Cyrill A. Straka, ČČM, LXXXVI. (1912), str. 217 č. 9. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 33 č. 71., Cyrill A. Straka, ČČM, LXXXVI. (1912), str. 217 č. 10. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 34 č. 72.
Strana 391
322/323/324 Sprache und altern Literatur (1818) 391 nač von Hodisskow zugeeignet. 8. Prag (v Matky Božj na Lužy). b. SNARZ, sedm Planet, kteru hodinu ktera panuge, wychod slunce a poledne w kolik hodin, kdy platny neb neplatny sen. 8. Prag, bei und/ von Niklas Konač,2 der sich in einem lateini- schen von ihm 1516 gedruckten Werkchen Sermones XII in Apo- logiam Waldensium facti unterschrieb: in antiqua Praga Nico- laus Finitor. c. O smrti welmi wtipný, potřebný, vžitečný, též y hrozný spolu y kratochwilný Traktatecz. 8. Prag, bei demselben. In der Vorrede heißt es, wenn du fragen wirst, wer es verfaßt habe, so wird dir es Paul Waniš sagen.3 2te Ausgabe bei Dačicky um 1580. 1517. a. Swolenie a smluwa wssech trzy stawuo przy Sniemie kte- ryž držan byl wo swatym Waczlawie na hradie pražskem, (der Wenzeslaivertrag). 4. Prag, 18 Blatt. Nach den Schriftzügen zu urtheilen, in der Druckerei beim weißen Löwen, aus welcher wir mehrere Stücke seit 1488 bis 1523 besitzen.4 b. Kniha lekařska kteraž slowe HERBARZ a neb Zelinarz, welmi vžiteczna, z mnohych knieh latinskych wybrana. Fol. Nürnberg bei Hieronymus Hölzl. Verfasser davon ist Johann Cžerny, Doktor der Arznei zu Leitomischl, Herausgeber aber und Corrector, der auch die Holzstiche zu den Abbildungen der Kräuter be-/sorgte, Niklas Klaudian, Arzt zu Jung- bunzlau, beide Glieder der böhmischen Brüdergemeine.5 Letzterer lernte bei dieser Gelegenheit, wo nicht schon eher, das Setzen und Drucken, und machte das Jahr darauf zu Bunzlau Gebrauch von der erlernten Kunst. In diesem Jahre fing Franz Skorina von Polozk, Doktor der Arzneikunde, an, einzelne Theile der russischen Bibel hier zu Prag auf der Altstadt zu drucken, wo- von der Job als das erste Stück 1517 am 10. September geendigt 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 34 č. 74., Cyrill A. Straka, ČČM, LXXXVI. (1912), str. 219 č. 13. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 34 č. 75., Cyrill A. Straka, ČČM, LXXXVI. (1912), str. 219 č. 12. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 34 č. 76. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 35 č. 77. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 60 č. 163, Patera str. 214 č. 75, Tobolka—Dějiny str. 88.
322/323/324 Sprache und altern Literatur (1818) 391 nač von Hodisskow zugeeignet. 8. Prag (v Matky Božj na Lužy). b. SNARZ, sedm Planet, kteru hodinu ktera panuge, wychod slunce a poledne w kolik hodin, kdy platny neb neplatny sen. 8. Prag, bei und/ von Niklas Konač,2 der sich in einem lateini- schen von ihm 1516 gedruckten Werkchen Sermones XII in Apo- logiam Waldensium facti unterschrieb: in antiqua Praga Nico- laus Finitor. c. O smrti welmi wtipný, potřebný, vžitečný, též y hrozný spolu y kratochwilný Traktatecz. 8. Prag, bei demselben. In der Vorrede heißt es, wenn du fragen wirst, wer es verfaßt habe, so wird dir es Paul Waniš sagen.3 2te Ausgabe bei Dačicky um 1580. 1517. a. Swolenie a smluwa wssech trzy stawuo przy Sniemie kte- ryž držan byl wo swatym Waczlawie na hradie pražskem, (der Wenzeslaivertrag). 4. Prag, 18 Blatt. Nach den Schriftzügen zu urtheilen, in der Druckerei beim weißen Löwen, aus welcher wir mehrere Stücke seit 1488 bis 1523 besitzen.4 b. Kniha lekařska kteraž slowe HERBARZ a neb Zelinarz, welmi vžiteczna, z mnohych knieh latinskych wybrana. Fol. Nürnberg bei Hieronymus Hölzl. Verfasser davon ist Johann Cžerny, Doktor der Arznei zu Leitomischl, Herausgeber aber und Corrector, der auch die Holzstiche zu den Abbildungen der Kräuter be-/sorgte, Niklas Klaudian, Arzt zu Jung- bunzlau, beide Glieder der böhmischen Brüdergemeine.5 Letzterer lernte bei dieser Gelegenheit, wo nicht schon eher, das Setzen und Drucken, und machte das Jahr darauf zu Bunzlau Gebrauch von der erlernten Kunst. In diesem Jahre fing Franz Skorina von Polozk, Doktor der Arzneikunde, an, einzelne Theile der russischen Bibel hier zu Prag auf der Altstadt zu drucken, wo- von der Job als das erste Stück 1517 am 10. September geendigt 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 34 č. 74., Cyrill A. Straka, ČČM, LXXXVI. (1912), str. 219 č. 13. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 34 č. 75., Cyrill A. Straka, ČČM, LXXXVI. (1912), str. 219 č. 12. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 34 č. 76. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 35 č. 77. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 60 č. 163, Patera str. 214 č. 75, Tobolka—Dějiny str. 88.
Strana 392
392 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 324/325/326 wurde. Einige andere Theile sind mit der Jahrzahl 1518, 1519 bezeichnet. 1518. a. Landkarte von Böhmen auf einem großen länglichen Blatte, wozu Niklas Claudian vermuthlich schon zu Nürnberg, als er daselbst mit der Ausgabe des Kräuterbuches beschäftigt war, im Jahr 1517 die Formen schneiden ließ, weil dieses Jahr bei dem Namen Mikulass Klaudian ausdrücklich da steht. Die angebrachten Wappen böhmischer Herren und mancherlei Sprü- che dienen zur Verzierung, und das Ganze war, wie es scheint, zu einem Neujahrsgeschenk bestimmt. Über den zwei Schildern der Herausgeber stehen die Buchstaben N. C. und V. K. / Unter den Schildern aber die Jahrzahl 1518. N. C. bedeutet Nicolaus Claudian, V. K. weiß ich nicht zu deuten.2 S. den neuen Abdruck der bloßen Karte ohne Nebenstücke bei der Bilejowskischen Kirchenchronik (Prag 1816, bei Vetterl).3 Königliche Städte werden darauf durch Kronen, Schlösser durch Thürme, Städte und Städtchen durch eigene Zeichen angedeutet. Die päbstlichen Schlüssel und der Kelch bezeichnen die Parteien unter einer und unter beiden Gestalten.4 b. Nowý Zákon, 4. Jungbunzlau bei Niklas Klaudian.5 Auf dem Titelblatte liest man die merkwürdigen Worte: cum gratia et privilegio reverendissimi Generalis in ordine. Dieser hoch- würdige General kann doch kein anderer sein, als der erste Vor- steher unter den Altesten der Brüdergemeine. Beim Regen- volscius (Systema eccles. Slavonic. S. 323.) heißen sie Primi in ordine, quos vulgo illi Praesides vocant. Von 1518 bis 1528 war Lukas von Prag, ein Bakalar, ihr erster Vorsteher, den sie zpráwce nannten. c. Spis dosti cžinieczy z wiery, kteryž latinsku rzecži Apo- logia slowe w Nornberce prw I wytiskowan. 4. 90 Blatt. Mikulass Klaudyan. Tlacženo w Boleslawi mladem nad Gizeru." 1 O Skorinovi a jeho běloruské bibli viz Čeněk Zíbrt, Věstník KČSN, roč. 1894 (1895), VII., str. 10—14. 2 Vaněk Kovář. Viz Tobolka—Dějiny, str. 88. 3 Kronyka Cýrkewnj ... sepsaná... od Bohuslawa Bjlegowského. Nyní ... wydaná ... od Jozefa Skalického. W Praze 1816... nákladem Vetterl z Wildenbrunu. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 60 č. 164. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 41 č. 107, Patera str. 209 č. 37. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 42 č. 108.
392 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 324/325/326 wurde. Einige andere Theile sind mit der Jahrzahl 1518, 1519 bezeichnet. 1518. a. Landkarte von Böhmen auf einem großen länglichen Blatte, wozu Niklas Claudian vermuthlich schon zu Nürnberg, als er daselbst mit der Ausgabe des Kräuterbuches beschäftigt war, im Jahr 1517 die Formen schneiden ließ, weil dieses Jahr bei dem Namen Mikulass Klaudian ausdrücklich da steht. Die angebrachten Wappen böhmischer Herren und mancherlei Sprü- che dienen zur Verzierung, und das Ganze war, wie es scheint, zu einem Neujahrsgeschenk bestimmt. Über den zwei Schildern der Herausgeber stehen die Buchstaben N. C. und V. K. / Unter den Schildern aber die Jahrzahl 1518. N. C. bedeutet Nicolaus Claudian, V. K. weiß ich nicht zu deuten.2 S. den neuen Abdruck der bloßen Karte ohne Nebenstücke bei der Bilejowskischen Kirchenchronik (Prag 1816, bei Vetterl).3 Königliche Städte werden darauf durch Kronen, Schlösser durch Thürme, Städte und Städtchen durch eigene Zeichen angedeutet. Die päbstlichen Schlüssel und der Kelch bezeichnen die Parteien unter einer und unter beiden Gestalten.4 b. Nowý Zákon, 4. Jungbunzlau bei Niklas Klaudian.5 Auf dem Titelblatte liest man die merkwürdigen Worte: cum gratia et privilegio reverendissimi Generalis in ordine. Dieser hoch- würdige General kann doch kein anderer sein, als der erste Vor- steher unter den Altesten der Brüdergemeine. Beim Regen- volscius (Systema eccles. Slavonic. S. 323.) heißen sie Primi in ordine, quos vulgo illi Praesides vocant. Von 1518 bis 1528 war Lukas von Prag, ein Bakalar, ihr erster Vorsteher, den sie zpráwce nannten. c. Spis dosti cžinieczy z wiery, kteryž latinsku rzecži Apo- logia slowe w Nornberce prw I wytiskowan. 4. 90 Blatt. Mikulass Klaudyan. Tlacženo w Boleslawi mladem nad Gizeru." 1 O Skorinovi a jeho běloruské bibli viz Čeněk Zíbrt, Věstník KČSN, roč. 1894 (1895), VII., str. 10—14. 2 Vaněk Kovář. Viz Tobolka—Dějiny, str. 88. 3 Kronyka Cýrkewnj ... sepsaná... od Bohuslawa Bjlegowského. Nyní ... wydaná ... od Jozefa Skalického. W Praze 1816... nákladem Vetterl z Wildenbrunu. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 60 č. 164. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 41 č. 107, Patera str. 209 č. 37. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 42 č. 108.
Strana 393
326/327 Sprache und ältern Literatur (1818) 393 d. Lactantius Firmianus. O prawe pocztie božij, dabei Aus- züge aus dem Seneca vom Zorne. 4. 61/2 Bogen zu 6 Blatt. Bei demselben.1 Neue Ausgabe, Prag 1786. 8. e. Knieha kteraž slowe Pastyrz nebo Ermass — nikda prwe yazykem cžeskym newytiskowana. 4. 69 Blatt. Jungbunzlau an der Iser bei demselben.2 S. oben 246 [340]. f. Mikulasse Klaudyana SPIS O PRAWDÁCH WJRY. 4. Eben- daselbst. g. Lukásse SPRÁWA ČLOWIEKU WIERNEMU pracugjcýmu k smrti, gedne Pani poslaná. 4.4 h. Předmluwa z spisu latinskeho wyložená, co nynj w mie- stie Ržjmie o Turcých na obecnjm sniemie gednáno bylo. 4. bei N. Klaudian." i. Penitentiarius, oder das Poeniteas cito peccator, in latei- nischen, böhmischen und deutschen Versen. 4. Nürnberg durch Hieronymus Hölzel.6 S. oben 3077 [379]. Ob das 1518 zu Nürnberg gedruckte Enchiridion, seu Ma- nuale Curatorum, dans praedicandi modum tam latino, quam vulgari Boemo sermone, omnibus curatis cum utile, tum neces- sarium, 8. auch / Beispiele in böhmischer Sprache enthalte, kann ich für gewiß nicht sagen. Johann Mantuanus von Pilsen eignete dieß Handbuch dem Matthäus von Schwihau zu. Die Schilder der Verleger sind mit J. M. und H. P. bezeichnet. J. M. ist Jo- hann Mantuanus, und H. P. Hans Peck, der nach einigen Jahren zu Pilsen mehrere Werke druckte. 1519. a. Welmi piekna nowa Kronyka, a neb Historia wo welike milosti Kniežete a Kraale Floria a geho milee pannie Biantze- forze, s vtiessenymi figurami. Fol. mit 59 Holzstichen. Prag, bei ský), 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 42 č. 109. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 42 č. 110, Patera str. 209 č. 38. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 43 č. 111. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 43 č. 112. (uvádí jako tisk boleslav- Patera str. 214 č. 76 (tisk norimberský z r. 1517). 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 43 č. 113. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 61 č. 165, a Tobolka—Dějiny str. 89. Dobrovský omylem: 300.
326/327 Sprache und ältern Literatur (1818) 393 d. Lactantius Firmianus. O prawe pocztie božij, dabei Aus- züge aus dem Seneca vom Zorne. 4. 61/2 Bogen zu 6 Blatt. Bei demselben.1 Neue Ausgabe, Prag 1786. 8. e. Knieha kteraž slowe Pastyrz nebo Ermass — nikda prwe yazykem cžeskym newytiskowana. 4. 69 Blatt. Jungbunzlau an der Iser bei demselben.2 S. oben 246 [340]. f. Mikulasse Klaudyana SPIS O PRAWDÁCH WJRY. 4. Eben- daselbst. g. Lukásse SPRÁWA ČLOWIEKU WIERNEMU pracugjcýmu k smrti, gedne Pani poslaná. 4.4 h. Předmluwa z spisu latinskeho wyložená, co nynj w mie- stie Ržjmie o Turcých na obecnjm sniemie gednáno bylo. 4. bei N. Klaudian." i. Penitentiarius, oder das Poeniteas cito peccator, in latei- nischen, böhmischen und deutschen Versen. 4. Nürnberg durch Hieronymus Hölzel.6 S. oben 3077 [379]. Ob das 1518 zu Nürnberg gedruckte Enchiridion, seu Ma- nuale Curatorum, dans praedicandi modum tam latino, quam vulgari Boemo sermone, omnibus curatis cum utile, tum neces- sarium, 8. auch / Beispiele in böhmischer Sprache enthalte, kann ich für gewiß nicht sagen. Johann Mantuanus von Pilsen eignete dieß Handbuch dem Matthäus von Schwihau zu. Die Schilder der Verleger sind mit J. M. und H. P. bezeichnet. J. M. ist Jo- hann Mantuanus, und H. P. Hans Peck, der nach einigen Jahren zu Pilsen mehrere Werke druckte. 1519. a. Welmi piekna nowa Kronyka, a neb Historia wo welike milosti Kniežete a Kraale Floria a geho milee pannie Biantze- forze, s vtiessenymi figurami. Fol. mit 59 Holzstichen. Prag, bei ský), 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 42 č. 109. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 42 č. 110, Patera str. 209 č. 38. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 43 č. 111. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 43 č. 112. (uvádí jako tisk boleslav- Patera str. 214 č. 76 (tisk norimberský z r. 1517). 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 43 č. 113. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 61 č. 165, a Tobolka—Dějiny str. 89. Dobrovský omylem: 300.
Strana 394
394 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 327/328/329 Johann Ssmerhowsky, Amtmann bei der Gewürzwage. Zweite Ausgabe ohne Holzstiche 1600. 8." b. Mikulásse Klaudyana ZPRAWA A NAUCŽENIE ZIENAM tiehot- nym a babam pupkorzeznym 4. 23 Blatt. Jungbunzlau an der Iser. Das Schild mit N. C. bezeichnet. Ist das erste in böhmischer Sprache geschriebene Hebammenbuch, das den Arzt und Buch- drucker Niklas Klaudian zum Verfasser hat." c. Matiege Paustewnjka NAPOMENUTJ PRAŽANŮM. 8." d. PRENOSTYKA z tee gessto latinskym gazykem w Norm- / bergku gest wytisstiena. 4. 1 Bogen. Zu Weißwasser, böhmisch Biela. Auf der letzten Seite ist des Druckers Schild, oder sein Wappen zu sehen. Zwischen zwei kreuzweise gestellten Schwer- tern stehen oben und unten Ringe, über dem Helm WOL. Z. MNI. d. i. Woldřich z Mnichowa.4 e. Przevtiessena a mnoho prospiessna knieha ERAZYMA ROTERODAMSKEHO O RYTIERZI KRZESTIANSKEM. 4. W Biele na- kladem a pecžij Woldrzicha Welenskeho z Mnichowa. Auf dem Titelblatte ist eine Druckerpresse abgebildet mit der Überschrift: plum (lies praelum) Uldricianum.5 Zweite Ausgabe 1787. 8. Ist der Miles christianus des Erasmus von dem Buchdrucker Ulrich Welensky selbst übersetzt, und dem Herrn Johann Sspetl von Janowitz und auf Pösig (Bezdiezy) zugeeignet. 1520. a. Jana Husa WYKLAD: Hussens Auslegung der 12 Artikel des christlichen Glaubens, der 10 Gebothe und des Vaterunsers." Fol. ohne Druckort,7 108 Blatt. Auf Verlangen des wohlge-/bor- nen Herrn Johann, vermuthlich Sspetl von Janowitz, der sich zur Brüdergemeine bekannte. b. KAZANIJ welebneho a nabožneho otcze MARTINA LUTHERA 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 35 č. 79, Patera str. 208 č. 31. — Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta VI. (1928). 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 43 č. 114. 3 Knihopis II. (rukopis) zatím nemá. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 57 č. 152. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 57 č. 153, Patera str. 213 č. 71. 6 Výkladové článkův víry křesťanské obecné, desíti božích přikázání a modlitby Páně. 7 V Praze (U bílého lva). Viz Hanka—Bibliografie str. 37 č. 82. — Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta IV. (1927).
394 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 327/328/329 Johann Ssmerhowsky, Amtmann bei der Gewürzwage. Zweite Ausgabe ohne Holzstiche 1600. 8." b. Mikulásse Klaudyana ZPRAWA A NAUCŽENIE ZIENAM tiehot- nym a babam pupkorzeznym 4. 23 Blatt. Jungbunzlau an der Iser. Das Schild mit N. C. bezeichnet. Ist das erste in böhmischer Sprache geschriebene Hebammenbuch, das den Arzt und Buch- drucker Niklas Klaudian zum Verfasser hat." c. Matiege Paustewnjka NAPOMENUTJ PRAŽANŮM. 8." d. PRENOSTYKA z tee gessto latinskym gazykem w Norm- / bergku gest wytisstiena. 4. 1 Bogen. Zu Weißwasser, böhmisch Biela. Auf der letzten Seite ist des Druckers Schild, oder sein Wappen zu sehen. Zwischen zwei kreuzweise gestellten Schwer- tern stehen oben und unten Ringe, über dem Helm WOL. Z. MNI. d. i. Woldřich z Mnichowa.4 e. Przevtiessena a mnoho prospiessna knieha ERAZYMA ROTERODAMSKEHO O RYTIERZI KRZESTIANSKEM. 4. W Biele na- kladem a pecžij Woldrzicha Welenskeho z Mnichowa. Auf dem Titelblatte ist eine Druckerpresse abgebildet mit der Überschrift: plum (lies praelum) Uldricianum.5 Zweite Ausgabe 1787. 8. Ist der Miles christianus des Erasmus von dem Buchdrucker Ulrich Welensky selbst übersetzt, und dem Herrn Johann Sspetl von Janowitz und auf Pösig (Bezdiezy) zugeeignet. 1520. a. Jana Husa WYKLAD: Hussens Auslegung der 12 Artikel des christlichen Glaubens, der 10 Gebothe und des Vaterunsers." Fol. ohne Druckort,7 108 Blatt. Auf Verlangen des wohlge-/bor- nen Herrn Johann, vermuthlich Sspetl von Janowitz, der sich zur Brüdergemeine bekannte. b. KAZANIJ welebneho a nabožneho otcze MARTINA LUTHERA 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 35 č. 79, Patera str. 208 č. 31. — Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta VI. (1928). 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 43 č. 114. 3 Knihopis II. (rukopis) zatím nemá. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 57 č. 152. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 57 č. 153, Patera str. 213 č. 71. 6 Výkladové článkův víry křesťanské obecné, desíti božích přikázání a modlitby Páně. 7 V Praze (U bílého lva). Viz Hanka—Bibliografie str. 37 č. 82. — Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta IV. (1927).
Strana 395
329/330 Sprache und ältern Literatur (1818) 395 NA DESATERO PŘIKAZANJ BOŽJ, kterež lidu obecznemu zgewnie w miestie Witeberce kazal gest. 4. Prag. Luthers Predigt über das Zehngeboth, die zuerst in deutscher, dann in lateinischer Sprache war verbreitet worden, übersetzte M. Paul Přibram ins Böhmische, und ließ sie auf seine Kosten drucken, starb aber noch vor dem beendigten Drucke. Das Wappen der Stadt Prag mit der Beischrift Arma C. P. und die Form der Lettern selbst deuten auf die Druckerei beim weißen Löwen hin, die ein Eigen- thum der Altstadt seit 1488 gewesen zu sein scheint." c. Knieze Jana Mirosse, Faraře v S. Křjže w starem miestie pražskem, dwa Traktaty, prwnij: DJTKY POKŘTIENE nepotřebugj skussenj, magj byti k stolu Panie připusstieny, druhy: MJRA NESMJRNEHO POSLUSSENSTWJ PAPEŽSKEHO. 8. 5. Bogen. Prag. Beide Traktate waren schon im J. 1513 geschrieben, sind aber erst nach des Verfassers Tode im Jahre 1520 von Johann Po- dusska, Pfarrer an der Theinkirche, und M. Wenzel / Roždia- lowsky, Dekan an der Prager Universität, herausgegeben wor- den. S. 1513. c." d. Wyklad na modlitbu Panie kdež y prwee w položenij kratčiem, gakož předmluwa oznamuge, wytiskowan gt. 4. Paulus Olivecensis.4 Ehedem 1512, jetzt verbessert und vermehrt. e. Dyalog. To gt Rozmluwanie ducha s dussij genž slowe připrawa k smrti, kteryž prwee w položenij kratčiem wytiskowan gest. 4. Paulus Olivecensis. Ehedem 1507, jetzt verbessert und vermehrt. f. Sepsanie důwodůw z neygistčjch Pijsem swiedectwij obogjho y praweho rozumu gijch o klanienj a klekanj před swá- tostj tiela a krwe Božj. 4. Weißwasser bei Ulrich Welensky von Mnichow." g. ROKOWANIE dwu osob PASSKWILLA A CYRA: Passkwillus pro Rzimskeho dworu nerzady z Rzima k swatemu Jakubu pu- towati magic s Cyrem na cestie setkal se. 4. 9 Blatt. Weißwasser. Aus dem Lateinischen von Ulrich Welensky übersetzt. 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 36 č. 80, Patera str. 208 č. 32. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 36 č. 81. 3 G III. 319 [389]. 4 V Litomyšli. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 55 č. 145, Patera str. 212 č. 64. 5 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 54 č. 144, Patera str. 212 č. 63. 6 V Bělé. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 58 č. 154. 7 V Bělé. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 58 č. 155.
329/330 Sprache und ältern Literatur (1818) 395 NA DESATERO PŘIKAZANJ BOŽJ, kterež lidu obecznemu zgewnie w miestie Witeberce kazal gest. 4. Prag. Luthers Predigt über das Zehngeboth, die zuerst in deutscher, dann in lateinischer Sprache war verbreitet worden, übersetzte M. Paul Přibram ins Böhmische, und ließ sie auf seine Kosten drucken, starb aber noch vor dem beendigten Drucke. Das Wappen der Stadt Prag mit der Beischrift Arma C. P. und die Form der Lettern selbst deuten auf die Druckerei beim weißen Löwen hin, die ein Eigen- thum der Altstadt seit 1488 gewesen zu sein scheint." c. Knieze Jana Mirosse, Faraře v S. Křjže w starem miestie pražskem, dwa Traktaty, prwnij: DJTKY POKŘTIENE nepotřebugj skussenj, magj byti k stolu Panie připusstieny, druhy: MJRA NESMJRNEHO POSLUSSENSTWJ PAPEŽSKEHO. 8. 5. Bogen. Prag. Beide Traktate waren schon im J. 1513 geschrieben, sind aber erst nach des Verfassers Tode im Jahre 1520 von Johann Po- dusska, Pfarrer an der Theinkirche, und M. Wenzel / Roždia- lowsky, Dekan an der Prager Universität, herausgegeben wor- den. S. 1513. c." d. Wyklad na modlitbu Panie kdež y prwee w položenij kratčiem, gakož předmluwa oznamuge, wytiskowan gt. 4. Paulus Olivecensis.4 Ehedem 1512, jetzt verbessert und vermehrt. e. Dyalog. To gt Rozmluwanie ducha s dussij genž slowe připrawa k smrti, kteryž prwee w položenij kratčiem wytiskowan gest. 4. Paulus Olivecensis. Ehedem 1507, jetzt verbessert und vermehrt. f. Sepsanie důwodůw z neygistčjch Pijsem swiedectwij obogjho y praweho rozumu gijch o klanienj a klekanj před swá- tostj tiela a krwe Božj. 4. Weißwasser bei Ulrich Welensky von Mnichow." g. ROKOWANIE dwu osob PASSKWILLA A CYRA: Passkwillus pro Rzimskeho dworu nerzady z Rzima k swatemu Jakubu pu- towati magic s Cyrem na cestie setkal se. 4. 9 Blatt. Weißwasser. Aus dem Lateinischen von Ulrich Welensky übersetzt. 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 36 č. 80, Patera str. 208 č. 32. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 36 č. 81. 3 G III. 319 [389]. 4 V Litomyšli. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 55 č. 145, Patera str. 212 č. 64. 5 V Litomyšli. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 54 č. 144, Patera str. 212 č. 63. 6 V Bělé. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 58 č. 154. 7 V Bělé. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 58 č. 155.
Strana 396
396 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 330/331/332 h. W tomto sebranie o tiechto wiecech poržadne se poklada. SPIS WTIPNY MARSYLIA FICYNSKEHO, kterak prawda k Kar- I dynalu Ryarowi przissla o vrzadu Kardynalskem. DWANACTERA SPRAWA boge křestianskeho od Jana PIKY hrabieti MIRANDULANSKEHO. DWANACTERA ZBROY Rytierzstwie krzestianskeho. DWANACTE POWAH prawie milugicýho. 4. 2 Bogen. Zu Weißa- wasser von Ulrich Welensky übersetzt und gedruckt. i. Kratochwilni spolu y požitečni LISTOWEE A ŽALOBY CHU- DYCH A BOHATYCH przed Saturnem na sebe odmienňe tužicych od LUCYANA Rzeczskeho mudrce duomyslnie popsanie. 4. 2 Bogen. Weißwasser2 Aus der lateinischen Übersetzung des Erasmus von Ulrich Welensky ins Böhmische übersetzt. k. Zahrádka dussie pieknymi modlitbami a figurami ozdo- bena. 12. Nürnberg bei Johann Stichs auf Kosten des Verlegers Johann Schimar von Augspurg. Mit Holzstichen, die in dem be- kannten Hortulus animae vorkommen." 1521. a. Doktora Martina Lutera Kazanij o nowem Zakonie a nebo o poslednjm kssafftu Krysta PanaI — to gest o mssi swate w Witmberce vczyniene. 4. 47 Blatt. Prag. b. D. Martin Luther przed Welebnostij Czisarzsku y prze- dewssemi knjžaty rzisse — k napomenutj gich odwolati knijhy pod gmenem geho wydane — odpowied dawa. 4. 6 Blatt. Prag. c. D. M. Lutera pro kteru přičinu papežske knihy spalil. 4. Prag. Lyceumsbibliothek zu Olmütz." d. LIST od PAPEŽE LWA, kterak Lucyperowi psal. 4.7 Wenzel Domek von Kubin übersetzte diesen Brief aus dem Deutschen. e. Knjžka srdečnj, dabei noch zrcadlo téhodnj. 4. Prag, bei Niklas Konáč.8 Handelt von den vier letzten Dingen. Weleslawin 1 V Bělé. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 58 č. 156, Patera str. 214 č. 72. 2 V Bělé. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 59 č. 157, Patera str. 214 č. 73. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 61 č. 167, Patera str. 214 č. 77. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 83. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 84. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 85. 7 V Praze. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 86. 8 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 87, 88.
396 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 330/331/332 h. W tomto sebranie o tiechto wiecech poržadne se poklada. SPIS WTIPNY MARSYLIA FICYNSKEHO, kterak prawda k Kar- I dynalu Ryarowi przissla o vrzadu Kardynalskem. DWANACTERA SPRAWA boge křestianskeho od Jana PIKY hrabieti MIRANDULANSKEHO. DWANACTERA ZBROY Rytierzstwie krzestianskeho. DWANACTE POWAH prawie milugicýho. 4. 2 Bogen. Zu Weißa- wasser von Ulrich Welensky übersetzt und gedruckt. i. Kratochwilni spolu y požitečni LISTOWEE A ŽALOBY CHU- DYCH A BOHATYCH przed Saturnem na sebe odmienňe tužicych od LUCYANA Rzeczskeho mudrce duomyslnie popsanie. 4. 2 Bogen. Weißwasser2 Aus der lateinischen Übersetzung des Erasmus von Ulrich Welensky ins Böhmische übersetzt. k. Zahrádka dussie pieknymi modlitbami a figurami ozdo- bena. 12. Nürnberg bei Johann Stichs auf Kosten des Verlegers Johann Schimar von Augspurg. Mit Holzstichen, die in dem be- kannten Hortulus animae vorkommen." 1521. a. Doktora Martina Lutera Kazanij o nowem Zakonie a nebo o poslednjm kssafftu Krysta PanaI — to gest o mssi swate w Witmberce vczyniene. 4. 47 Blatt. Prag. b. D. Martin Luther przed Welebnostij Czisarzsku y prze- dewssemi knjžaty rzisse — k napomenutj gich odwolati knijhy pod gmenem geho wydane — odpowied dawa. 4. 6 Blatt. Prag. c. D. M. Lutera pro kteru přičinu papežske knihy spalil. 4. Prag. Lyceumsbibliothek zu Olmütz." d. LIST od PAPEŽE LWA, kterak Lucyperowi psal. 4.7 Wenzel Domek von Kubin übersetzte diesen Brief aus dem Deutschen. e. Knjžka srdečnj, dabei noch zrcadlo téhodnj. 4. Prag, bei Niklas Konáč.8 Handelt von den vier letzten Dingen. Weleslawin 1 V Bělé. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 58 č. 156, Patera str. 214 č. 72. 2 V Bělé. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 59 č. 157, Patera str. 214 č. 73. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 61 č. 167, Patera str. 214 č. 77. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 83. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 84. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 85. 7 V Praze. — Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 86. 8 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 87, 88.
Strana 397
332/333/334 Sprache und altern Literatur (1818) 397 fügte noch einen dritten Tractat: Prawidlo sslechetneho a kře- stianskeho žiwota, bei. Erst nach seinem Tode kamen alle drei unter dem Titel Cesta žiwota 1602 in 8. heraus. Die Zuschrift der Wittwe Anna ist vom J. 1600. f. Mikulasse Tyčky SPIS O PRAWEM POKANJ KRESTIANSKEM. 4. Prag, beim weißen Löwen." g. List pana Jana Przemysslenskeho kteryž gest napsal ke wssem stawuom, když se byli sessli do Kolege: O NERZADU KNEZ- SKEM. 4. Ohne Druckort.2 / Dieser Brief ward auf Verlangen des Heinrich Sspetl gedruckt. h. Petra Chelčickeho SIET WIERY, d. i. Glaubensnetz. 4. Skrze snažnau peči Chwala Dubánka — na klassteře Wylimow- skem.3 Die Druckerei zu Wilimow unweit Cžaslau war nicht blei- bend. Außer diesem Buche, das die Gebrüder Wenzel und Hein- rich von Perknow auf ihre Kosten drucken ließen, mag etwa der unter g. angeführte Brief des Johann Přemysslensky an die utraquistischen Stände noch da gedruckt worden sein. Eine andere Schrift des Peter Chelčicky unter dem Titel: Ržeč na zgewenj S. Jana z kap. XIII O SSELMIE Y OBRAZU GEGJM, erschien ohne Jahrzahl in 4. A—Q.4 i. Spis dosti cžinicij otazce protiwnikuow gednoty Bratrske proč křest po služebnosti od kňeze Rzimskeho swiecenj stalee wnie se opietuge, d. i. Genugthuende Antwort auf die Frage der Gegner der Brüdereinigkeit, warum die von einem Priester rö- mischer Weihe verrichtete Taufe wiederholt werde. 4. Weiß- wasser, bei Ulrich Welensky. Eine zweite verbesserte Ausgabe dieser Schrift vom Jahre 1521 mit dem Namen des Druckers Paulus Olivecensis beschreibt Wenzel Sturm, I und macht noch einer dritten von demselben Jahre Erwähnung.5 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37, č. 89. 2 Srv. I. J. Hanuš: Dodavky a doplňky k Jungmannově Historii — Knihopis II. (rukopis) zatím literatury české. II., str. 26 č. 153. nemá. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 59 č. 159, Patera str. 215 č. 82. Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta I. (1926). 4 Dobrovský udává tak podle „Indexu bohemicorum librorum“ (1770). Viz G III. 229 [329]. 5 Krátké ozvání doktora Václava šturma (1584). Index a pozname- nání všech knih a spisův, str. 178—180 (č. X.), s odkazem na Srovnání víry.
332/333/334 Sprache und altern Literatur (1818) 397 fügte noch einen dritten Tractat: Prawidlo sslechetneho a kře- stianskeho žiwota, bei. Erst nach seinem Tode kamen alle drei unter dem Titel Cesta žiwota 1602 in 8. heraus. Die Zuschrift der Wittwe Anna ist vom J. 1600. f. Mikulasse Tyčky SPIS O PRAWEM POKANJ KRESTIANSKEM. 4. Prag, beim weißen Löwen." g. List pana Jana Przemysslenskeho kteryž gest napsal ke wssem stawuom, když se byli sessli do Kolege: O NERZADU KNEZ- SKEM. 4. Ohne Druckort.2 / Dieser Brief ward auf Verlangen des Heinrich Sspetl gedruckt. h. Petra Chelčickeho SIET WIERY, d. i. Glaubensnetz. 4. Skrze snažnau peči Chwala Dubánka — na klassteře Wylimow- skem.3 Die Druckerei zu Wilimow unweit Cžaslau war nicht blei- bend. Außer diesem Buche, das die Gebrüder Wenzel und Hein- rich von Perknow auf ihre Kosten drucken ließen, mag etwa der unter g. angeführte Brief des Johann Přemysslensky an die utraquistischen Stände noch da gedruckt worden sein. Eine andere Schrift des Peter Chelčicky unter dem Titel: Ržeč na zgewenj S. Jana z kap. XIII O SSELMIE Y OBRAZU GEGJM, erschien ohne Jahrzahl in 4. A—Q.4 i. Spis dosti cžinicij otazce protiwnikuow gednoty Bratrske proč křest po služebnosti od kňeze Rzimskeho swiecenj stalee wnie se opietuge, d. i. Genugthuende Antwort auf die Frage der Gegner der Brüdereinigkeit, warum die von einem Priester rö- mischer Weihe verrichtete Taufe wiederholt werde. 4. Weiß- wasser, bei Ulrich Welensky. Eine zweite verbesserte Ausgabe dieser Schrift vom Jahre 1521 mit dem Namen des Druckers Paulus Olivecensis beschreibt Wenzel Sturm, I und macht noch einer dritten von demselben Jahre Erwähnung.5 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37, č. 89. 2 Srv. I. J. Hanuš: Dodavky a doplňky k Jungmannově Historii — Knihopis II. (rukopis) zatím literatury české. II., str. 26 č. 153. nemá. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 59 č. 159, Patera str. 215 č. 82. Fotomechanická reprodukce Tobolka—Monumenta I. (1926). 4 Dobrovský udává tak podle „Indexu bohemicorum librorum“ (1770). Viz G III. 229 [329]. 5 Krátké ozvání doktora Václava šturma (1584). Index a pozname- nání všech knih a spisův, str. 178—180 (č. X.), s odkazem na Srovnání víry.
Strana 398
398 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 334/335 1522. a. Sniem obecny w pátek o swátosti. 4. Prag, beim weißen Löwen.1 b. Knieze Waclawa Miřjnskeho PISNIE STARE, gruntownj a welmi vtiessene. 8. Prag, durch Niklas Konač beim weißen Löwen." c. Petra Chelčickeho SPASYTEDLNIJ WYKLADOWEE NA CZTENIE NEDIELNIJ. Fol. Prag, bei Paul Severin.3 Zweite Ausgabe bei dem- selben 1532. d. WEYKLAD slawneho D. M. LUTHERA O ANTYKRYSTU na widienj Danyelowo w 8. Kapytole. 4. Altstadt Prag, von Ulrich Welensky ins Böhmische übersetzt und gedruckt.4 e. D. M. Lutera o swobodie křestianske knižka. 4.5 f. Naprawa skrze knieze Martina faraře v sw. Gindřicha w Praze wydana do toho listu a spisu, kteryžto vdielaw Mik. Konač z Hodisskowa smiel poslati za dar noweho leta Krali geho milosti. 4." g. Odpowied na spis w nowie wydany od knieze Mikulasse faraře v sw. Petra na Pořičj w Praze. 8. 16 Blatt. Ohne Druckort. I h. Spis tento o půwodu y o prawdie kniezstwj trogjho y wssech zřjzenych přjslussnostech w požjwanj pořadnem. 4. Bei Georg Sstyrsa. Impressum in recentiori Boleslavio." i. O půwodu Cierkwe swate w prawdie swatosti gegie. A teež o půwodu Cierkwe zlostnikuow. 4. Mit dem Drucker- zeichen des Georg Sstyrsa." k. Spis dosti činici tomu proč při přigimani k swatostem zawazkowe d’egi se. 4. 13 Blatt. Georg Sstyrsa. (Jungbunzlau).10 Eine von Georg Sstyrsa auf dem Berge Karmel zu Jung- bunzlau gedruckte gegen Luther gerichtete Schrift unter dem 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 90, Patera str. 208 č. 33. 2 Formát kvartový. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 38 č. 91, Patera str. 208 č. 34. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 38 č. 92, Patera str. 208 č. 35. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 39 č. 93, Patera str. 209 č. 36. 5 V Praze. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 94. 6 V Praze. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 95. 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 96, str. 44 č. 116. 8 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 44 č. 117, Patera str. 209 č. 41. 9 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 45 č. 118, Patera str. 210 č. 42. 10 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 45 č. 119, Patera str. 210 č. 43, Zdeněk V. Tobolka: Monumenta X. (1931), 9. (nečísl.) str. přílohy.
398 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 334/335 1522. a. Sniem obecny w pátek o swátosti. 4. Prag, beim weißen Löwen.1 b. Knieze Waclawa Miřjnskeho PISNIE STARE, gruntownj a welmi vtiessene. 8. Prag, durch Niklas Konač beim weißen Löwen." c. Petra Chelčickeho SPASYTEDLNIJ WYKLADOWEE NA CZTENIE NEDIELNIJ. Fol. Prag, bei Paul Severin.3 Zweite Ausgabe bei dem- selben 1532. d. WEYKLAD slawneho D. M. LUTHERA O ANTYKRYSTU na widienj Danyelowo w 8. Kapytole. 4. Altstadt Prag, von Ulrich Welensky ins Böhmische übersetzt und gedruckt.4 e. D. M. Lutera o swobodie křestianske knižka. 4.5 f. Naprawa skrze knieze Martina faraře v sw. Gindřicha w Praze wydana do toho listu a spisu, kteryžto vdielaw Mik. Konač z Hodisskowa smiel poslati za dar noweho leta Krali geho milosti. 4." g. Odpowied na spis w nowie wydany od knieze Mikulasse faraře v sw. Petra na Pořičj w Praze. 8. 16 Blatt. Ohne Druckort. I h. Spis tento o půwodu y o prawdie kniezstwj trogjho y wssech zřjzenych přjslussnostech w požjwanj pořadnem. 4. Bei Georg Sstyrsa. Impressum in recentiori Boleslavio." i. O půwodu Cierkwe swate w prawdie swatosti gegie. A teež o půwodu Cierkwe zlostnikuow. 4. Mit dem Drucker- zeichen des Georg Sstyrsa." k. Spis dosti činici tomu proč při přigimani k swatostem zawazkowe d’egi se. 4. 13 Blatt. Georg Sstyrsa. (Jungbunzlau).10 Eine von Georg Sstyrsa auf dem Berge Karmel zu Jung- bunzlau gedruckte gegen Luther gerichtete Schrift unter dem 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 37 č. 90, Patera str. 208 č. 33. 2 Formát kvartový. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 38 č. 91, Patera str. 208 č. 34. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 38 č. 92, Patera str. 208 č. 35. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 39 č. 93, Patera str. 209 č. 36. 5 V Praze. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 94. 6 V Praze. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 95. 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 96, str. 44 č. 116. 8 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 44 č. 117, Patera str. 209 č. 41. 9 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 45 č. 118, Patera str. 210 č. 42. 10 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 45 č. 119, Patera str. 210 č. 43, Zdeněk V. Tobolka: Monumenta X. (1931), 9. (nečísl.) str. přílohy.
Strana 399
335/336 Sprache und ältern Literatur (1818) 399 Titel: Spis tento wegmeno Panie včinieny, w niemžto nynieyssych nowowiercuow neplna a necela anobrž kusa wiera — se vkaže, mit der fehlerhaften Jahrzahl 1500, gehört ganz gewiß entweder auf das Jahr 1522 oder 1523.1 S. Böhm. Lit. I. 144. 1523. a. Cztenie a Episstoly ned'elnij, strzednij, patečnij, post- nij. 4. 116 Blatt. Prag, beim weißen Löwen. Der aufrecht ste- hende weiße Löwe in der Einfassung des Titelblattes mit einem Schilde, worauf sich zwei Druckerballen kreuzen, / deuten auf die Druckerei, und den Drucker Niklas Konač.2 Derselbe hat die sonntäglichen Evangelien auch schon früher, da er noch auf der Lache (na luži) druckte, herausgegeben." b. O wolenj prawych služebnikůw w Cyrkwi swate. 4.4 Ver- muthlich derjenige Brief, den Luther an die böhmischen Land- stände 1522, am 15. Jul. schrieb, von welchem Balbin S. 586 seiner Epitome sagt : haec epistola typis edita Bohemice multum attulit turbarum. c. Spis Martina Lutera, w niemž vkazuge co se mu při bra- třjch zdá za prawee a pochybnee, a to z přičiny otazek dietin- skych. 4. 14 Blatt. Ohne Jahr. Paulus Olivecensis.5 d.6 Odpowied na spis Martina Lutera, kteryž niemeckym yazykem wytisknuti dal — načež mu zase zprawu podlee pisem swatych slussnu činie. Z Cžech a z Morawy. 4. 45 Blatt. In monte Oliveti. (Leutomischel)." e. Spis tento otazek trogich. Prwnj yako počinagicych, druhe prospiewagicych, třetie dokonaleyssich, totiž dietij, mla- dencuo y zmužilych, o wieře obecne křestianske gedine. 4. 133 Blatt. Georg Sstyrsa. (Bunzlau.) 1 1527. Viz Zdeněk V. Tobolka: Monumenta Bohemiae typographica X. (1931), 11. (nečísl.) str. přílohy, č. 15. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 97. 3 V Knihopisu II. (rukopise) jsem tento tisk nenašel. 4 Srv. I. J. Hanuš: Dodavky a doplňky k Jungmannově Historii literatury české. II., str. 26 č. 155. 5 V Litomyšli. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 55 č. 147, Patera str. 212 č. 66. 6 Dobrovský omylem opět: c, další pak: d. e. f. g. h. i. 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 56 č. 148, Patera str. 213 č. 67. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 45 č. 120, Patera str. 210 č. 44. 8
335/336 Sprache und ältern Literatur (1818) 399 Titel: Spis tento wegmeno Panie včinieny, w niemžto nynieyssych nowowiercuow neplna a necela anobrž kusa wiera — se vkaže, mit der fehlerhaften Jahrzahl 1500, gehört ganz gewiß entweder auf das Jahr 1522 oder 1523.1 S. Böhm. Lit. I. 144. 1523. a. Cztenie a Episstoly ned'elnij, strzednij, patečnij, post- nij. 4. 116 Blatt. Prag, beim weißen Löwen. Der aufrecht ste- hende weiße Löwe in der Einfassung des Titelblattes mit einem Schilde, worauf sich zwei Druckerballen kreuzen, / deuten auf die Druckerei, und den Drucker Niklas Konač.2 Derselbe hat die sonntäglichen Evangelien auch schon früher, da er noch auf der Lache (na luži) druckte, herausgegeben." b. O wolenj prawych služebnikůw w Cyrkwi swate. 4.4 Ver- muthlich derjenige Brief, den Luther an die böhmischen Land- stände 1522, am 15. Jul. schrieb, von welchem Balbin S. 586 seiner Epitome sagt : haec epistola typis edita Bohemice multum attulit turbarum. c. Spis Martina Lutera, w niemž vkazuge co se mu při bra- třjch zdá za prawee a pochybnee, a to z přičiny otazek dietin- skych. 4. 14 Blatt. Ohne Jahr. Paulus Olivecensis.5 d.6 Odpowied na spis Martina Lutera, kteryž niemeckym yazykem wytisknuti dal — načež mu zase zprawu podlee pisem swatych slussnu činie. Z Cžech a z Morawy. 4. 45 Blatt. In monte Oliveti. (Leutomischel)." e. Spis tento otazek trogich. Prwnj yako počinagicych, druhe prospiewagicych, třetie dokonaleyssich, totiž dietij, mla- dencuo y zmužilych, o wieře obecne křestianske gedine. 4. 133 Blatt. Georg Sstyrsa. (Bunzlau.) 1 1527. Viz Zdeněk V. Tobolka: Monumenta Bohemiae typographica X. (1931), 11. (nečísl.) str. přílohy, č. 15. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 97. 3 V Knihopisu II. (rukopise) jsem tento tisk nenašel. 4 Srv. I. J. Hanuš: Dodavky a doplňky k Jungmannově Historii literatury české. II., str. 26 č. 155. 5 V Litomyšli. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 55 č. 147, Patera str. 212 č. 66. 6 Dobrovský omylem opět: c, další pak: d. e. f. g. h. i. 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 56 č. 148, Patera str. 213 č. 67. Srv. Hanka—Bibliografie, str. 45 č. 120, Patera str. 210 č. 44. 8
Strana 400
400 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 336/337/338 f. Spis welmi vžitečny a potřebny o stawu swobodnem" a manželskem počina se sstiastne. 8. / 110 Blatt. Olivecensis. Der zweite Theil (Tento spis o manželstwie) 74 Blatt. Verfaßt war diese Schrift schon im J. 1509, aber zum Drucken dem Buch- drucker in Jungbunzlau erst 1523 übergeben.2 g. Spis tento genž gest počtu wydanj, nayprw o mocy swieta a puowodu y o přičinach zřizenie gegieho y o prawd’e gegie w no- wem swiedectwi. — Tež y o přisaze. 4. 80 Blatt. Na podolcy. Podolec ist eine Vorstadt zu Jungbunzlau. h. Odpowied na spis Kalenců, w ňemž wssecky napořad po- tupuge y odsuzuge na zatracenj smiele a to neywjc bratřj a Lu- kasse zegmena, na negž slussny odpis gemu zase činj. Z Bole- slawie. 4. Olivecensis." i. Spis tento o pokani. Nayprw coby to w sobie neslo slowo pokanie. Potom o puowodu pokanie. Potom o rozdiele pokanie. 4. 56 Blatt, bei Georg Sstyrsa auf dem Podolec." k. Odwolánj odpadlstwj, Přjklad a nawrácenj se od Anty- krysta. Ohne Ort. Die Jahrzahl 1523 im Index" ist wohl dabei unrichtig angegeben, oder ein Druckfehler. 1524. a. Spis o potřebnych wiecech křestianskych, kteryž gest od niekterych kniežj Pražskych wydany, proti wystawowanj swatosti tiela Kristowa w Monstrancy. Opiet giny že msse nenj obiet. Giny kterak Kristus gt podstatniegi w czlowieku dobrem milostj swu, než w swatosti oltařni. Opiet o poswiecowanj tiela a krwe Panie že má byti gazykem rozumnym. 4. 8 Blatt. Von beiden Seiten des Kelches auf dem Titelblatte stehen die Worte: Bibite ex eo omnes, wadije se o to podnes. Druckerschild des Georg Sstyrsa." b. Spis o sprawedliwosti podle rozličnych promienitedlnostj a rozdieluo, tež y o sprawedlnosti z wiery co by byla — damit ist 1 Dobrovský: swobodnemu. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 56 č. 149, Patera str. 213 č. 68. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 46 č. 121, Patera str. 210 č. 46. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 57 č. 150, Patera str. 213 č. 69. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 47 č. 122, Patera str. 210 č. 47. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 48 č. 124. — Knihopis II. (ruko- pis) zatím nemá. 7 Index librorum prohibitorum (1770), str. 182. 8 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 48 č. 125.
400 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 336/337/338 f. Spis welmi vžitečny a potřebny o stawu swobodnem" a manželskem počina se sstiastne. 8. / 110 Blatt. Olivecensis. Der zweite Theil (Tento spis o manželstwie) 74 Blatt. Verfaßt war diese Schrift schon im J. 1509, aber zum Drucken dem Buch- drucker in Jungbunzlau erst 1523 übergeben.2 g. Spis tento genž gest počtu wydanj, nayprw o mocy swieta a puowodu y o přičinach zřizenie gegieho y o prawd’e gegie w no- wem swiedectwi. — Tež y o přisaze. 4. 80 Blatt. Na podolcy. Podolec ist eine Vorstadt zu Jungbunzlau. h. Odpowied na spis Kalenců, w ňemž wssecky napořad po- tupuge y odsuzuge na zatracenj smiele a to neywjc bratřj a Lu- kasse zegmena, na negž slussny odpis gemu zase činj. Z Bole- slawie. 4. Olivecensis." i. Spis tento o pokani. Nayprw coby to w sobie neslo slowo pokanie. Potom o puowodu pokanie. Potom o rozdiele pokanie. 4. 56 Blatt, bei Georg Sstyrsa auf dem Podolec." k. Odwolánj odpadlstwj, Přjklad a nawrácenj se od Anty- krysta. Ohne Ort. Die Jahrzahl 1523 im Index" ist wohl dabei unrichtig angegeben, oder ein Druckfehler. 1524. a. Spis o potřebnych wiecech křestianskych, kteryž gest od niekterych kniežj Pražskych wydany, proti wystawowanj swatosti tiela Kristowa w Monstrancy. Opiet giny že msse nenj obiet. Giny kterak Kristus gt podstatniegi w czlowieku dobrem milostj swu, než w swatosti oltařni. Opiet o poswiecowanj tiela a krwe Panie že má byti gazykem rozumnym. 4. 8 Blatt. Von beiden Seiten des Kelches auf dem Titelblatte stehen die Worte: Bibite ex eo omnes, wadije se o to podnes. Druckerschild des Georg Sstyrsa." b. Spis o sprawedliwosti podle rozličnych promienitedlnostj a rozdieluo, tež y o sprawedlnosti z wiery co by byla — damit ist 1 Dobrovský: swobodnemu. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 56 č. 149, Patera str. 213 č. 68. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 46 č. 121, Patera str. 210 č. 46. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 57 č. 150, Patera str. 213 č. 69. 5 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 47 č. 122, Patera str. 210 č. 47. 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 48 č. 124. — Knihopis II. (ruko- pis) zatím nemá. 7 Index librorum prohibitorum (1770), str. 182. 8 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 48 č. 125.
Strana 401
338/339 Sprache und altern Literatur (1818) 401 verbunden: Spis o lasce. 4. 161 Blatt. Auf der Vorstadt von Jung- bunzlau an der Iser. Georgius." c. Odpis proti odtržencom genž se malu stranku nazywagj na spis wydany pod gmenem Kalencowym. 4. Auf der Vorstadt Podolec. Wypsanj z praw bratrskych a odpowied Kalencowa scheint von diesem Odpis nicht verschieden zu sein." d. Spis otázek trogich etc. 4. Auf der Vorstadt zu Jung- bunzlau4 an der Iser. Ist die zweite Ausgabe. S. 1523. d." e. Od bratřj list králi Ludwikowi poslany6 und die im Index verzeichnete Confession der Waldenser oder Bunzlauer Brüder scheint eine und dieselbe Schrift zu sein. f. Zřizenj o aučincych na sniemu. 4. Ist ein Landtags- schluß3." Der Priester und Prager Bakalar Augustin Netwořicky gab in diesem Jahre eine Schrift wider Luther, die Brüder und einige Prager Magister heraus, und eignete sie dem Emauser Abte Johann Nožička zu. Sie war (nach Paprocky9 I. 197.) Cly- peus fidelium, PAWEZA WIERJCYCH betitelt. Allein man weiß nicht, da kein Exemplar vorhanden ist, in welcher Sprache sie 10 abgefaßt war. 1525. a. Nowý Zákon. 4. Jungbunzlau auf dem Berge Karmel. Skrze mne Giřjka Sstyrsu w mladem Boleslawi nad Gizerau na hoře Karmeli.11 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 49 č. 127, Patera str. 210 č. 50, Tobolka-Monumenta X. (1931), příloha č. 11. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 48 č. 126, Patera str. 210 č. 49. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 48 č. 126. 4 Na Podolci. — Dobrovský: Junzbunzlau. 5 G III. 336 [399]e. 6 Srv. Josef Jungmann: Historie literatury české. 2. vyd. (1849), III. 803. 7 In str. 66. 8 Knihopis II. (rukopis) zatím nemá. 9 Diadochos id est successio, jinák posloupnost knížat a králův českých (1602). 10 Knihopis II. (rukopis) nemá. 11 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 49 č. 128, Patera str. 211 č. 51.
338/339 Sprache und altern Literatur (1818) 401 verbunden: Spis o lasce. 4. 161 Blatt. Auf der Vorstadt von Jung- bunzlau an der Iser. Georgius." c. Odpis proti odtržencom genž se malu stranku nazywagj na spis wydany pod gmenem Kalencowym. 4. Auf der Vorstadt Podolec. Wypsanj z praw bratrskych a odpowied Kalencowa scheint von diesem Odpis nicht verschieden zu sein." d. Spis otázek trogich etc. 4. Auf der Vorstadt zu Jung- bunzlau4 an der Iser. Ist die zweite Ausgabe. S. 1523. d." e. Od bratřj list králi Ludwikowi poslany6 und die im Index verzeichnete Confession der Waldenser oder Bunzlauer Brüder scheint eine und dieselbe Schrift zu sein. f. Zřizenj o aučincych na sniemu. 4. Ist ein Landtags- schluß3." Der Priester und Prager Bakalar Augustin Netwořicky gab in diesem Jahre eine Schrift wider Luther, die Brüder und einige Prager Magister heraus, und eignete sie dem Emauser Abte Johann Nožička zu. Sie war (nach Paprocky9 I. 197.) Cly- peus fidelium, PAWEZA WIERJCYCH betitelt. Allein man weiß nicht, da kein Exemplar vorhanden ist, in welcher Sprache sie 10 abgefaßt war. 1525. a. Nowý Zákon. 4. Jungbunzlau auf dem Berge Karmel. Skrze mne Giřjka Sstyrsu w mladem Boleslawi nad Gizerau na hoře Karmeli.11 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 49 č. 127, Patera str. 210 č. 50, Tobolka-Monumenta X. (1931), příloha č. 11. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 48 č. 126, Patera str. 210 č. 49. 3 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 48 č. 126. 4 Na Podolci. — Dobrovský: Junzbunzlau. 5 G III. 336 [399]e. 6 Srv. Josef Jungmann: Historie literatury české. 2. vyd. (1849), III. 803. 7 In str. 66. 8 Knihopis II. (rukopis) zatím nemá. 9 Diadochos id est successio, jinák posloupnost knížat a králův českých (1602). 10 Knihopis II. (rukopis) nemá. 11 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 49 č. 128, Patera str. 211 č. 51.
Strana 402
402 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 339/340/341 b. Kniežka tato gest o gruntu wiery obecne křestianske s gistymi důwody proti odporům Antykrystowym wydana od Bratřj. 8. 24 Bogen. Olivecensis." c. Sniem obecny na hradie pražskem držan. 4. Prag, beim weißen Löwen. I d. Yakož spis gest tisstieny vdielan kteryž se takto tiemito slowy začjna Letha Panie MCCCCCXXV w středu před swatym Martinem — tito Artykulowe dole psanj w Kolinie nad Labem před se wzati3 etc. 4. 18 Blatt.4 Es sind Artikel des um Martini zu Kolin gehaltenen Landtages nebst den Antworten darauf. Pelzel führt5 die Artikel beim Jahre 1525 und die Antworten erst 1526 an, weil er voraussetzte, daß die Artikel vor den hier beige- fügten Antworten, wie es der sonderbare Eingang wahrschein- lich macht, für sich gedruckt worden sein. Allein man kennt kein anderes Exemplar, als das hier angeführte. 1526. a. Sniem na hradie pražskem zawřjn den sw. Frantisska. 4. Prag." b. Spis proti odporům žeby swátost tiela a krwe Pánie znamenjm toliko a ne prawdau byla." Index 250. c. O niemecke mssi. S. Kázanj o wečeři Panie 1544.9 Sichtbar ist nun aus diesem Verzeichnisse die Verbreitung I der Buchdruckerkunst in Böhmen. Zu Prag kommen neben der alten Druckerei beim weißßen Löwen auf der Altstadt im J. 1507 Nikolaus Konač und Johann Wolf, auch Moravus genannt, zum Vorschein. Dieser verschwindet nach 1512, N. Konač aber druckt noch einige Jahre bei der lieben Frau auf der Lache (Matka božj 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 57 č. 151. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 99. 3 Dobrovský: MCCCCXXV, před se zwati. Jungmann III. 446: MCCCCCXXV, předsewzati. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 100. 5 Ve svém „Verzeichniß aller in böhmischer Sprache gedruckten (dnes v knihovně Národního musea v Praze, Bartoš I. 1307). Bücher“ 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 41 č. 102. 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 41 č. 103. 8 Index librorum prohibitorum (1770). 9 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 41 č. 104.
402 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 339/340/341 b. Kniežka tato gest o gruntu wiery obecne křestianske s gistymi důwody proti odporům Antykrystowym wydana od Bratřj. 8. 24 Bogen. Olivecensis." c. Sniem obecny na hradie pražskem držan. 4. Prag, beim weißen Löwen. I d. Yakož spis gest tisstieny vdielan kteryž se takto tiemito slowy začjna Letha Panie MCCCCCXXV w středu před swatym Martinem — tito Artykulowe dole psanj w Kolinie nad Labem před se wzati3 etc. 4. 18 Blatt.4 Es sind Artikel des um Martini zu Kolin gehaltenen Landtages nebst den Antworten darauf. Pelzel führt5 die Artikel beim Jahre 1525 und die Antworten erst 1526 an, weil er voraussetzte, daß die Artikel vor den hier beige- fügten Antworten, wie es der sonderbare Eingang wahrschein- lich macht, für sich gedruckt worden sein. Allein man kennt kein anderes Exemplar, als das hier angeführte. 1526. a. Sniem na hradie pražskem zawřjn den sw. Frantisska. 4. Prag." b. Spis proti odporům žeby swátost tiela a krwe Pánie znamenjm toliko a ne prawdau byla." Index 250. c. O niemecke mssi. S. Kázanj o wečeři Panie 1544.9 Sichtbar ist nun aus diesem Verzeichnisse die Verbreitung I der Buchdruckerkunst in Böhmen. Zu Prag kommen neben der alten Druckerei beim weißßen Löwen auf der Altstadt im J. 1507 Nikolaus Konač und Johann Wolf, auch Moravus genannt, zum Vorschein. Dieser verschwindet nach 1512, N. Konač aber druckt noch einige Jahre bei der lieben Frau auf der Lache (Matka božj 1 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 57 č. 151. 2 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 99. 3 Dobrovský: MCCCCXXV, před se zwati. Jungmann III. 446: MCCCCCXXV, předsewzati. 4 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 40 č. 100. 5 Ve svém „Verzeichniß aller in böhmischer Sprache gedruckten (dnes v knihovně Národního musea v Praze, Bartoš I. 1307). Bücher“ 6 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 41 č. 102. 7 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 41 č. 103. 8 Index librorum prohibitorum (1770). 9 Srv. Hanka—Bibliografie, str. 41 č. 104.
Strana 403
341/342/343 Sprache und altern Literatur (1818) 403 na luži) in einem Hause zum Glücke (ad fortunam) genannt, fort, und übernimmt seit 1522 die Druckerei beim weißen Löwen. Neben ihm zeigt sich Johann Ssmerhowsky im J. 1513 und 1519, Paul Severin im J. 1522, und zugleich Ulrich Welensky, der jetzt die Hauptstadt dem Städtchen Weißwasser vorzog. Zu Pilsen setzt Niklas Bakalař seine Arbeiten fort, die er da schon 1498 angefangen hatte. Er lieferte meistens gangbare Volksschriften bis 1513. Zu Leutomischel (in monte Oliveti) tritt Paul von Mezyřič, sonst auch Paulus Olivecensis genannt, schon im Jahre 1507 auf. Zu Jungbunzlau errichtete Niklas Klaudian, der schon 1507 die Apologie der böhmischen Brüder zum Drucke beför- derte, und bei dem in Nürn-/berg 1517 gedruckten Kräuterbuch1 den Corrector machte, im J. 1517 eine Druckerei, aus der 1518 das neue Testament, Lactantius, Hermas und andere Schriften, 1519 aber nur noch sein Hebammenbuch ans Licht traten. Nach ihm druckte daselbst Georg Sstyrsa, der sich durch schöne Schriften auszeichnete. Weißwasser, in der Nähe von Bunzlau, wählte sich Ulrich Welensky von Mnichow. Gewöhnlich druckte er seine eigene Übersetzungen. S. die Jahre 1519, 1520, 1521.2 Im Jahre 1522 begab er sich nach Prag, wo er sich aber später gar nicht mehr zeigt. Nach Wilimow scheinen die Gebrüder von Perknow den Chwal Dubanek, den man sonst nicht weiter kennt, im J. 1521 bloß darum berufen zu haben, um des Peter Chelčicky Glaubens- netz, ein von den böhmischen Brüdern sehr geschätztes Werk, drucken zu lassen." Aber auch an einigen Orten außer Böhmen kamen böh- mische Werke aus der Presse. Zu Nürnberg ließen die Brüder im J. 1504 die erste Apologie ihrer Glaubenslehre drucken.4 S. auch die Jahre 1517, 1518.5 Nach Venedig mußten sich die drei Bürger von Prag, Johann Hlawsa, Wenzelf Sowa, Burian Lazar, als Verleger an den berühmten Buchdrucker Peter Lichtenstein 1 Dobrovský tiskovou chybou: Kräuterbnch. 2 G III. 328 [394] d. e., 330 [395] f. g. [396] h., 331 [396] i.,333 [397] i. 3 Viz G III. 333 [397] h. 4 Viz G III. 315 [3851, rok 1504 a. 5 G III. 323 b. [391], 324 [392] a., 326 [393] i.
341/342/343 Sprache und altern Literatur (1818) 403 na luži) in einem Hause zum Glücke (ad fortunam) genannt, fort, und übernimmt seit 1522 die Druckerei beim weißen Löwen. Neben ihm zeigt sich Johann Ssmerhowsky im J. 1513 und 1519, Paul Severin im J. 1522, und zugleich Ulrich Welensky, der jetzt die Hauptstadt dem Städtchen Weißwasser vorzog. Zu Pilsen setzt Niklas Bakalař seine Arbeiten fort, die er da schon 1498 angefangen hatte. Er lieferte meistens gangbare Volksschriften bis 1513. Zu Leutomischel (in monte Oliveti) tritt Paul von Mezyřič, sonst auch Paulus Olivecensis genannt, schon im Jahre 1507 auf. Zu Jungbunzlau errichtete Niklas Klaudian, der schon 1507 die Apologie der böhmischen Brüder zum Drucke beför- derte, und bei dem in Nürn-/berg 1517 gedruckten Kräuterbuch1 den Corrector machte, im J. 1517 eine Druckerei, aus der 1518 das neue Testament, Lactantius, Hermas und andere Schriften, 1519 aber nur noch sein Hebammenbuch ans Licht traten. Nach ihm druckte daselbst Georg Sstyrsa, der sich durch schöne Schriften auszeichnete. Weißwasser, in der Nähe von Bunzlau, wählte sich Ulrich Welensky von Mnichow. Gewöhnlich druckte er seine eigene Übersetzungen. S. die Jahre 1519, 1520, 1521.2 Im Jahre 1522 begab er sich nach Prag, wo er sich aber später gar nicht mehr zeigt. Nach Wilimow scheinen die Gebrüder von Perknow den Chwal Dubanek, den man sonst nicht weiter kennt, im J. 1521 bloß darum berufen zu haben, um des Peter Chelčicky Glaubens- netz, ein von den böhmischen Brüdern sehr geschätztes Werk, drucken zu lassen." Aber auch an einigen Orten außer Böhmen kamen böh- mische Werke aus der Presse. Zu Nürnberg ließen die Brüder im J. 1504 die erste Apologie ihrer Glaubenslehre drucken.4 S. auch die Jahre 1517, 1518.5 Nach Venedig mußten sich die drei Bürger von Prag, Johann Hlawsa, Wenzelf Sowa, Burian Lazar, als Verleger an den berühmten Buchdrucker Peter Lichtenstein 1 Dobrovský tiskovou chybou: Kräuterbnch. 2 G III. 328 [394] d. e., 330 [395] f. g. [396] h., 331 [396] i.,333 [397] i. 3 Viz G III. 333 [397] h. 4 Viz G III. 315 [3851, rok 1504 a. 5 G III. 323 b. [391], 324 [392] a., 326 [393] i.
Strana 404
404 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 343/344 von Köln wenden, um eine so prächtige Auflage der Bibel zu besorgen, als die daselbst im Jahre 1506 auf schönem Papier gedruckte wirklich ist.1 Die zwei böhmischen Correctoren, die man dahin schickte, Johann Gindřicky von Saaz, und Thomas Molek von Königgrätz, ließen es an Fleiß nicht ermangeln, die alte übersetzung ihren Zeitgenossen verständlicher zu machen, indem sie an vielen Stellen die veralteten Flexionen und Formen nach neuerm Sprachgebrauch abänderten. Es kam auch das ganze 3te (sonst 4te) Buch Esdrä hinzu, wovon in den frühern Ausgaben nur ein kleiner Theil zu finden war. Ungeachtet diese Auflage von Utraquisten besorgt ward, fanden auch strengere Katholiken nichts Anstöfiges darin. „Zum Besten der Biblio- graphie,“ sagt Ungar,2 „bemerkten diese sonst scharfsichtigen Herren (die Indexmacher) vor dem 6ten Kap. der Offenbarung den Holzschnitt nicht, auf welchem der Pabst in der Hölle liegend vorgestellt wird. Wenn Lupač beim 24. März, wo er von dieser Bibel Nachricht gibt, die Worte typis nondum per id tempus in Boë- miam in-Ivectis fallen läßt, so ist es ein arger Gedächtnißfehler, indem er beim 26. September der zu Prag 1488 gedruckten Mar- tinischen Chronik, davon er selbst ein Exemplar besaß, gedenkt. Nicht also, weil man noch keine Druckerei in Böhmen hatte,3 besorgte man den Druck dieser Bibel zu Venedig, sondern weil man eine prächtige Auflage zu haben wünschte, die gerade im J. 1506 zu Prag niemand unternehmen konnte. Das folgende Jahr 1507 ließ auch Wenzel Kaplitzer, ein Böhme, das Missale secundum chorum Archiepiscopatus Pragensis ecclesiae auf seine Kosten bei Peter Lichtenstein zu Venedig drucken,4 so wie die frühern Missale alle außer Böhmen gedruckt worden sind. Das erste vom J. 1479 erschien ohne Angabe des Druck- ortes. Das zweite vom J. 1489 zu Bamberg." S. Voigt" Uber den 1 Viz G III. 316 [386], rok 1506 a. a pozn. 2. 2 Allgemeine böhmische Bibliothek, str. 22 pozn. * 3 Dobrovský si Lupáčova slova vykládá nesprávně, Lupáč myslil: zvláštními typy písma, v Čechách tehdy ještě neobvyklými. Srv. v mé monografii „Dobrovského ,Geschichte“ ve vývoji české literární historie“ (1934), str. 99. 4 Srv. Tobolka—Dějiny, str. 87. 5 Pravděpodobně v Čechách (v Plzni). Viz Tobolka—Dějiny, str. Z tiskárny Johannesa Sensenschmida. Viz Tobolka—Dějiny, str. 73. Dobrovský tiskovou chybou: Vogt. 6 36, 38. 7
404 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 343/344 von Köln wenden, um eine so prächtige Auflage der Bibel zu besorgen, als die daselbst im Jahre 1506 auf schönem Papier gedruckte wirklich ist.1 Die zwei böhmischen Correctoren, die man dahin schickte, Johann Gindřicky von Saaz, und Thomas Molek von Königgrätz, ließen es an Fleiß nicht ermangeln, die alte übersetzung ihren Zeitgenossen verständlicher zu machen, indem sie an vielen Stellen die veralteten Flexionen und Formen nach neuerm Sprachgebrauch abänderten. Es kam auch das ganze 3te (sonst 4te) Buch Esdrä hinzu, wovon in den frühern Ausgaben nur ein kleiner Theil zu finden war. Ungeachtet diese Auflage von Utraquisten besorgt ward, fanden auch strengere Katholiken nichts Anstöfiges darin. „Zum Besten der Biblio- graphie,“ sagt Ungar,2 „bemerkten diese sonst scharfsichtigen Herren (die Indexmacher) vor dem 6ten Kap. der Offenbarung den Holzschnitt nicht, auf welchem der Pabst in der Hölle liegend vorgestellt wird. Wenn Lupač beim 24. März, wo er von dieser Bibel Nachricht gibt, die Worte typis nondum per id tempus in Boë- miam in-Ivectis fallen läßt, so ist es ein arger Gedächtnißfehler, indem er beim 26. September der zu Prag 1488 gedruckten Mar- tinischen Chronik, davon er selbst ein Exemplar besaß, gedenkt. Nicht also, weil man noch keine Druckerei in Böhmen hatte,3 besorgte man den Druck dieser Bibel zu Venedig, sondern weil man eine prächtige Auflage zu haben wünschte, die gerade im J. 1506 zu Prag niemand unternehmen konnte. Das folgende Jahr 1507 ließ auch Wenzel Kaplitzer, ein Böhme, das Missale secundum chorum Archiepiscopatus Pragensis ecclesiae auf seine Kosten bei Peter Lichtenstein zu Venedig drucken,4 so wie die frühern Missale alle außer Böhmen gedruckt worden sind. Das erste vom J. 1479 erschien ohne Angabe des Druck- ortes. Das zweite vom J. 1489 zu Bamberg." S. Voigt" Uber den 1 Viz G III. 316 [386], rok 1506 a. a pozn. 2. 2 Allgemeine böhmische Bibliothek, str. 22 pozn. * 3 Dobrovský si Lupáčova slova vykládá nesprávně, Lupáč myslil: zvláštními typy písma, v Čechách tehdy ještě neobvyklými. Srv. v mé monografii „Dobrovského ,Geschichte“ ve vývoji české literární historie“ (1934), str. 99. 4 Srv. Tobolka—Dějiny, str. 87. 5 Pravděpodobně v Čechách (v Plzni). Viz Tobolka—Dějiny, str. Z tiskárny Johannesa Sensenschmida. Viz Tobolka—Dějiny, str. 73. Dobrovský tiskovou chybou: Vogt. 6 36, 38. 7
Strana 405
344/345/346 Sprache und altern Literatur (1818) 405 Kalender der Slaven.1 Das dritte vom J. 1498 (nicht 1497, wie Panzer es dem Denis und dieser mir nachschrieb2) zu Leipzig." §. 17. Beschluß3 der vierten Periode 1501—1526. Unter Wladislaw bildete sich der böhmische Geschäftsstyl aus. Alle Verordnungen werden aus der königlichen Kanzlei in böhmischer Sprache erlassen. Die Archive sind voll von böh- mischen Urkunden aus dieser Zeit. Die Stellen bei den Behörden werden nur mit Böhmen besetzt, den Deutschen ist es durch erneuerte Gesetze verwehrt, sich anzusiedeln. Viktorin von Wssehrd rechnet es den Herren von Postupitz zum Pa- triotismus an, wenn sie die Verbreitung der Deutschen aus allen Kräften hinderten. 4 Wie er sich in seinem viel gelesenen Werke von den Rechten des Königreichs Böhmen5 über die Deutschen äußert, mag wohl nicht ganz billig sein, aber so dachte um diese Zeit der größte Theil der Eingebornen. Má také Komornjk, so schreibt er B. 3. K. 18,“ býti prawý přirozený Čech, ne Niemec, ne giný Cyzozemec, neb netoliko w žadný vřad zemský od ney- wyšssjho až do neynižssjho vřadu žadný Cyzozemec a Niemec zwlásstie nemá wsazen a přigat býti podle práwa: ale také Niemcy nikdyž nemagj trpjni/ býti, než gako gest za swaté pamieti knjžat, za oswjceného a swatého Spitihniewa, za Břeti- slawa otce geho, a za oswjceneho a S. Sobieslawa bylo a za gi- ných knjžat a králůw potomnjch, Niemcy magj wen z zemie hnáni býti, gakož Kronyky česke wssecko vkazugj a swiedčj. Neb každý král česky, gakož gest Kogata prwnjmu králi čes- kemu Wratislawowi odewssj zemie powiediel, že máss od swých Čechůw a Zemanůw čest, od Niemců a Cyzozemců nemass gedno 1 Abhandlungen einer Privatgesellschaft II. (1776) str. 99—130. 2 Dobrovský uvedl tak ve své studii „Uber die Einführung und Ver- breitung der Buchdruckerkunst in Böhmen (Abhandlungen, V. sv., 1782), str. 245, Michael Denis s odkazem na Dobrovského v „Annalium typo- graphicorum V. Cl. Michaelis Maittaire Supplementum“ (I., 1789, str. 431, č. 3659), G. W. Panzer s odkazem na Denise v „Annales typographici" (I., 1793), str. 487, č. 134. 3 „Missale ecclesiae Pragensis" vytiskli v Lipsku Konrad Kachelofen a Melchior Lotter, a to třikráte: r. 1497, 1498 a 1522. Viz Tobolka—Dějiny, str. 82. 4 V předmluvě ke Knihám prvním Knih devaterých; ve vydání Jirečkově str. 3 a 6. 5 O práviech, o súdiech i o dskách země české knihy devatery. 6 U Jirečka kap. 17.
344/345/346 Sprache und altern Literatur (1818) 405 Kalender der Slaven.1 Das dritte vom J. 1498 (nicht 1497, wie Panzer es dem Denis und dieser mir nachschrieb2) zu Leipzig." §. 17. Beschluß3 der vierten Periode 1501—1526. Unter Wladislaw bildete sich der böhmische Geschäftsstyl aus. Alle Verordnungen werden aus der königlichen Kanzlei in böhmischer Sprache erlassen. Die Archive sind voll von böh- mischen Urkunden aus dieser Zeit. Die Stellen bei den Behörden werden nur mit Böhmen besetzt, den Deutschen ist es durch erneuerte Gesetze verwehrt, sich anzusiedeln. Viktorin von Wssehrd rechnet es den Herren von Postupitz zum Pa- triotismus an, wenn sie die Verbreitung der Deutschen aus allen Kräften hinderten. 4 Wie er sich in seinem viel gelesenen Werke von den Rechten des Königreichs Böhmen5 über die Deutschen äußert, mag wohl nicht ganz billig sein, aber so dachte um diese Zeit der größte Theil der Eingebornen. Má také Komornjk, so schreibt er B. 3. K. 18,“ býti prawý přirozený Čech, ne Niemec, ne giný Cyzozemec, neb netoliko w žadný vřad zemský od ney- wyšssjho až do neynižssjho vřadu žadný Cyzozemec a Niemec zwlásstie nemá wsazen a přigat býti podle práwa: ale také Niemcy nikdyž nemagj trpjni/ býti, než gako gest za swaté pamieti knjžat, za oswjceného a swatého Spitihniewa, za Břeti- slawa otce geho, a za oswjceneho a S. Sobieslawa bylo a za gi- ných knjžat a králůw potomnjch, Niemcy magj wen z zemie hnáni býti, gakož Kronyky česke wssecko vkazugj a swiedčj. Neb každý král česky, gakož gest Kogata prwnjmu králi čes- kemu Wratislawowi odewssj zemie powiediel, že máss od swých Čechůw a Zemanůw čest, od Niemců a Cyzozemců nemass gedno 1 Abhandlungen einer Privatgesellschaft II. (1776) str. 99—130. 2 Dobrovský uvedl tak ve své studii „Uber die Einführung und Ver- breitung der Buchdruckerkunst in Böhmen (Abhandlungen, V. sv., 1782), str. 245, Michael Denis s odkazem na Dobrovského v „Annalium typo- graphicorum V. Cl. Michaelis Maittaire Supplementum“ (I., 1789, str. 431, č. 3659), G. W. Panzer s odkazem na Denise v „Annales typographici" (I., 1793), str. 487, č. 134. 3 „Missale ecclesiae Pragensis" vytiskli v Lipsku Konrad Kachelofen a Melchior Lotter, a to třikráte: r. 1497, 1498 a 1522. Viz Tobolka—Dějiny, str. 82. 4 V předmluvě ke Knihám prvním Knih devaterých; ve vydání Jirečkově str. 3 a 6. 5 O práviech, o súdiech i o dskách země české knihy devatery. 6 U Jirečka kap. 17.
Strana 406
406 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 346/347 lest? Neb žadný pro dobré zemské Cyzozemec do české zemie se neobracý, než pro zlé obecnj, aby pod tjm swého vžitku mohl dosýcy. A byliliby w kterých vřadech Niemcy, magj s nich ssazowáni býti, gakož se gest nedáwno za nassj pamieti gednomu y druhému stalo, že sau oba s vřadůw komornictwa pro gazyk ssazeni, z té přjčiny Niemcům y wssem Cyzozemcům zapowie- djno gest, aby sobie w zemi české žadných zbožj ani zamků, twrzý, miest etc. ani diedin nekupowali. Pakliby co přes to který Niemec sobie w zemi kaupil, má gemu to neyprw odgato býti, a potom sám z zemie má wyhnán býti. Na to nález w třetjch Ondřegowých B. I. Neygasniegssi etc. Vor den Gerichtsbehörden durfte man sich keiner andern, als der Muttersprache bedienen. / Als etwas Ungewöhnliches merkt Lupač beim 11. Mai an, daß die Gesandten Kaiser Karls V., die nach König Wladislaws Tode 1516 nach Prag kamen, auf dem Landtage (am 12. Mai) ihre Vorträge in deutscher Sprache gemacht hätten.2 Bei dem böhmischen Land- gerichte würde man eine solche Ausnahme nie zugegeben haben. Matthäus von Chlumčan bekam 1501 von den zur Unter- suchung der auf dem Schlosse Karlstein aufbewahrten Privi- legien und Urkunden ernannten Herren, worunter sich auch Bohuslaw Hasyssteynsky von Lobkowitz befand, den Auftrag, alle Urkunden ordentlich zu verzeichnen. Er nannte diesen in böhmischer Sprache verfaßten vollständigen Index ZRJZENJ PRYWILEGIJ KORUNY KRALOWSTWJ ČESKEHO3 und versah ihn mit einer lesenswerthen Vorrede, die eigentlich, da sie an K. Wladi- slaw gerichtet ist, eine Zueignung heißen sollte. Seltner wird dieser Index, den Balbin aus Versehen dem Bohuslaw Lob- kowitz zuschreibt,4 deutsch gefunden. Ein ähnliches Verzeich- niß, das aber mit keiner Vorrede oder Einleitung versehen ist, fängt im Talembergischen Codex5 mit den Worten an: w Truh- 1 Ve vydání Jirečkově str. 133 a str. 134 ř. 17 až str. 135 ř. 40. Do- brovský cituje podle recense Postupické, ale vkládá i slova z recense Vladislavské. 2 „A. D. 1516. mortuo sub exitum Quadragesimae Wladislavo rege, Legati Caroli V. Imperatoris.... Pragam adveniunt.... sequenti die in Comitijs omnium Boëmiae ordinum.... demandatam sibi legationem, Ger- manicâ lingua usi, exequuntur.“ 3 Srv. Bartoš I. 221. 4 Epitome str. 235, 537. Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 5
406 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 346/347 lest? Neb žadný pro dobré zemské Cyzozemec do české zemie se neobracý, než pro zlé obecnj, aby pod tjm swého vžitku mohl dosýcy. A byliliby w kterých vřadech Niemcy, magj s nich ssazowáni býti, gakož se gest nedáwno za nassj pamieti gednomu y druhému stalo, že sau oba s vřadůw komornictwa pro gazyk ssazeni, z té přjčiny Niemcům y wssem Cyzozemcům zapowie- djno gest, aby sobie w zemi české žadných zbožj ani zamků, twrzý, miest etc. ani diedin nekupowali. Pakliby co přes to který Niemec sobie w zemi kaupil, má gemu to neyprw odgato býti, a potom sám z zemie má wyhnán býti. Na to nález w třetjch Ondřegowých B. I. Neygasniegssi etc. Vor den Gerichtsbehörden durfte man sich keiner andern, als der Muttersprache bedienen. / Als etwas Ungewöhnliches merkt Lupač beim 11. Mai an, daß die Gesandten Kaiser Karls V., die nach König Wladislaws Tode 1516 nach Prag kamen, auf dem Landtage (am 12. Mai) ihre Vorträge in deutscher Sprache gemacht hätten.2 Bei dem böhmischen Land- gerichte würde man eine solche Ausnahme nie zugegeben haben. Matthäus von Chlumčan bekam 1501 von den zur Unter- suchung der auf dem Schlosse Karlstein aufbewahrten Privi- legien und Urkunden ernannten Herren, worunter sich auch Bohuslaw Hasyssteynsky von Lobkowitz befand, den Auftrag, alle Urkunden ordentlich zu verzeichnen. Er nannte diesen in böhmischer Sprache verfaßten vollständigen Index ZRJZENJ PRYWILEGIJ KORUNY KRALOWSTWJ ČESKEHO3 und versah ihn mit einer lesenswerthen Vorrede, die eigentlich, da sie an K. Wladi- slaw gerichtet ist, eine Zueignung heißen sollte. Seltner wird dieser Index, den Balbin aus Versehen dem Bohuslaw Lob- kowitz zuschreibt,4 deutsch gefunden. Ein ähnliches Verzeich- niß, das aber mit keiner Vorrede oder Einleitung versehen ist, fängt im Talembergischen Codex5 mit den Worten an: w Truh- 1 Ve vydání Jirečkově str. 133 a str. 134 ř. 17 až str. 135 ř. 40. Do- brovský cituje podle recense Postupické, ale vkládá i slova z recense Vladislavské. 2 „A. D. 1516. mortuo sub exitum Quadragesimae Wladislavo rege, Legati Caroli V. Imperatoris.... Pragam adveniunt.... sequenti die in Comitijs omnium Boëmiae ordinum.... demandatam sibi legationem, Ger- manicâ lingua usi, exequuntur.“ 3 Srv. Bartoš I. 221. 4 Epitome str. 235, 537. Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 5
Strana 407
347/348/349 Sprache und ältern Literatur (1818) 407 licze pomykaczy s takowym znamenjm (hier das Zei-/chen) Listowe: Magestat Czysarze Karla 1347. Alle Truhen und Schachteln waren mit allerlei Figuren bezeichnet. Es geschieht daselbst auch von einer frühern Durchsuchung der Rechte und Briefe Meldung, die im J. 1466 Zdeniek von Sternberg mit andern Herren unternommen. Zu vertrauten sowohl, als Geschäftsbriefen hatte die Sprache jetzt Biegsamkeit genug. Man sehe die vielen böhmisch abgefaßten BRIEFE unter K. Wladislaw im Talembergischen Codex zu Ossek,1 den Brief der Martha von Bozkowitz an den König sammt den Briefen der Brüder, für die sich Martha 1507 eifrig verwendete, in der geschriebenen Geschichte der böh- mischen Brüder,2 worin auch K. Wladislaws Briefe an die Johanna von Kragek und Katharina von Kolowrat vom J. 1512 zu lesen sind; ferner sechs Briefe des Karthäusers Bruno zu Gamink in östreich, davon fünf an das Fräulein von Klinstein in den J. 1526, 1527 geschrieben sind, der sechste aber an seinen Bruder Johann von Raupow gerichtet ist, in einer Handschrift bei den Minoriten (K. I.)3; endlich die Abschriften von Send- schreiben (listů poselacych) Wilhelms von Pernstein von den Jahren 1520 und 1521 in einer Handschrift zu Raudnitz,4 der vielen in Archiven aufbewahrten / Originalbriefe nicht zu ge- denken. Bartoss nahm mehrere Briefe in seine prager Ge- schichte5 auf. Merkwürdig ist derjenige, welchen der Kirschner Mathias, sonst Einsiedler genannt, im J. 1525 an den Admini- strator Czahera schrieb,‘ der ihn anstatt einer Antwort in den Kerker stecken ließ. Desselben Bruders Mathias Brief aus dem Kerker an den Bruder Laurenz vom J. 1526,7 ferner einen Brief des Pfarrers von St. Galli Hieronymus an den Bruder Mathias, 1 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 2 Historia Fratrum Bohemicorum. 3 Tento rukopis dnes již není v knihovně pražských minoritů. — O Brunovi (= Hynku z Roupova) viz J. Jireček: Rukovět, II., str. 163. 4 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fe 54 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 5 Pražská kronika (Knihy o pozdvižení jedněch proti druhým). 6 Kronika Bartoše Písaře. Kniha druhá, kap. XVI.—XIX. Ve vy- dání šimákově (Prameny dějin českých. VI. Kronika Pražská Bartoše Písaře. Vydal Josef V. šimák. 1907) str. 143—149. 7 Kniha druhá, kap. XX.; ve vydání šimákově str. 150—151. (Tu v dopise datováno: 1525.) 8 Kniha čtvrtá, kap. II.; ve vydání šimákově str. 199—201.
347/348/349 Sprache und ältern Literatur (1818) 407 licze pomykaczy s takowym znamenjm (hier das Zei-/chen) Listowe: Magestat Czysarze Karla 1347. Alle Truhen und Schachteln waren mit allerlei Figuren bezeichnet. Es geschieht daselbst auch von einer frühern Durchsuchung der Rechte und Briefe Meldung, die im J. 1466 Zdeniek von Sternberg mit andern Herren unternommen. Zu vertrauten sowohl, als Geschäftsbriefen hatte die Sprache jetzt Biegsamkeit genug. Man sehe die vielen böhmisch abgefaßten BRIEFE unter K. Wladislaw im Talembergischen Codex zu Ossek,1 den Brief der Martha von Bozkowitz an den König sammt den Briefen der Brüder, für die sich Martha 1507 eifrig verwendete, in der geschriebenen Geschichte der böh- mischen Brüder,2 worin auch K. Wladislaws Briefe an die Johanna von Kragek und Katharina von Kolowrat vom J. 1512 zu lesen sind; ferner sechs Briefe des Karthäusers Bruno zu Gamink in östreich, davon fünf an das Fräulein von Klinstein in den J. 1526, 1527 geschrieben sind, der sechste aber an seinen Bruder Johann von Raupow gerichtet ist, in einer Handschrift bei den Minoriten (K. I.)3; endlich die Abschriften von Send- schreiben (listů poselacych) Wilhelms von Pernstein von den Jahren 1520 und 1521 in einer Handschrift zu Raudnitz,4 der vielen in Archiven aufbewahrten / Originalbriefe nicht zu ge- denken. Bartoss nahm mehrere Briefe in seine prager Ge- schichte5 auf. Merkwürdig ist derjenige, welchen der Kirschner Mathias, sonst Einsiedler genannt, im J. 1525 an den Admini- strator Czahera schrieb,‘ der ihn anstatt einer Antwort in den Kerker stecken ließ. Desselben Bruders Mathias Brief aus dem Kerker an den Bruder Laurenz vom J. 1526,7 ferner einen Brief des Pfarrers von St. Galli Hieronymus an den Bruder Mathias, 1 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1. 2 Historia Fratrum Bohemicorum. 3 Tento rukopis dnes již není v knihovně pražských minoritů. — O Brunovi (= Hynku z Roupova) viz J. Jireček: Rukovět, II., str. 163. 4 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: VI Fe 54 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 5 Pražská kronika (Knihy o pozdvižení jedněch proti druhým). 6 Kronika Bartoše Písaře. Kniha druhá, kap. XVI.—XIX. Ve vy- dání šimákově (Prameny dějin českých. VI. Kronika Pražská Bartoše Písaře. Vydal Josef V. šimák. 1907) str. 143—149. 7 Kniha druhá, kap. XX.; ve vydání šimákově str. 150—151. (Tu v dopise datováno: 1525.) 8 Kniha čtvrtá, kap. II.; ve vydání šimákově str. 199—201.
Strana 408
Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 349/350 408 und dessen Antwort darauf,1 der königlichen Briefe nicht zu erwähnen. Von einem böhmisch geschriebenen Briefe des Johann Sslechta urtheilte Bohuslaw von Lobkowitz, gewilß ein strenger Richter im Fache der schönen Literatur, daß er ihm nicht blos der gegebenen Nachrichten, sondern auch des schönen Styls wegen gefallen habe. Etsi literae tuae vernacula lingua scriptae fuerunt, redolebant tamen graecae latinaeque orationis ornamenta, quare cum ob idipsum2 his delectatus sum, tum maxime, quia nova quaedam insperataque afferebant.' We- niger zufrieden würde er mit seinem eigenen Briefe an Peter von Rosenberg gewesen sein, wenn er dessen böhmische Über- setzung,4 die von lateinischen Phrasen strotzt, gelesen hätte. ( Hr. J. W.5 Zimmermann hat ihn erst neulich aus einer Handschrift,‘ die mehrere Übersetzungen des Gregor Hrubý enthält, herausgehoben und zum Drucke befördert.7 Den Uber- setzer einiger seiner lateinischen Verse schilt er einen Esel und Barbarn. Er gießt seine Galle über ihn in der 4ten Elegie des 1sten Buches aus: Transtulit in patriam quidam mea carmina linguam. Haec Proceres, populus, nobilitasque legit. Irascor facto bipedis vehementer aselli. Und weiter: In messem ne, quaeso, meam, mi Barbare, falcem Insere: non etenim scripsimus illa tibi.s Hier mag die Schuld an dem schlechten Übersetzer gelegen haben. Es gab wohl noch Andere, die den böhmischen Schriften gar nicht hold waren. Darüber klagt Konač (1507) in der Vor- 1 Kniha čtvrtá, kap. III.—VI.; ve vydání šimákově str. 201—207. 2 V Truhlářově otisku (v. n.): id ipsum plurimum. 3 V dopise Janu šlechtovi z 1. dubna 1500; v „Listáři Bohuslava Hasišteinského z Lobkovic“, vydaném Josefem Truhlářem (1893, nákladem České Akademie) str. 110 č. 71. 4 V uvedeném „Listáři“ (v. pozn. předcházející) č. 64 str. 78—103. 5 Dobrovský chybně: M. 6 Tr Č 168 (1. 57a—81b). 7 Bohuslawa z Lobkowic a z Hasensteynu, list Panu Petrovi z Ro- senberka.... o zpráwě zemské poslaný. Který.... z rukopisu wybral J. W. Zimmermann. W Praze, 1818. 8 Ad Ioannem Sslechtam de interprete suorum carminum. Elegia- rum Liber I. Elegia IIII. Ve vydání Mitisově (Farrago poematum, 1570) str. 42, v. 1—3, 11—12.
Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 349/350 408 und dessen Antwort darauf,1 der königlichen Briefe nicht zu erwähnen. Von einem böhmisch geschriebenen Briefe des Johann Sslechta urtheilte Bohuslaw von Lobkowitz, gewilß ein strenger Richter im Fache der schönen Literatur, daß er ihm nicht blos der gegebenen Nachrichten, sondern auch des schönen Styls wegen gefallen habe. Etsi literae tuae vernacula lingua scriptae fuerunt, redolebant tamen graecae latinaeque orationis ornamenta, quare cum ob idipsum2 his delectatus sum, tum maxime, quia nova quaedam insperataque afferebant.' We- niger zufrieden würde er mit seinem eigenen Briefe an Peter von Rosenberg gewesen sein, wenn er dessen böhmische Über- setzung,4 die von lateinischen Phrasen strotzt, gelesen hätte. ( Hr. J. W.5 Zimmermann hat ihn erst neulich aus einer Handschrift,‘ die mehrere Übersetzungen des Gregor Hrubý enthält, herausgehoben und zum Drucke befördert.7 Den Uber- setzer einiger seiner lateinischen Verse schilt er einen Esel und Barbarn. Er gießt seine Galle über ihn in der 4ten Elegie des 1sten Buches aus: Transtulit in patriam quidam mea carmina linguam. Haec Proceres, populus, nobilitasque legit. Irascor facto bipedis vehementer aselli. Und weiter: In messem ne, quaeso, meam, mi Barbare, falcem Insere: non etenim scripsimus illa tibi.s Hier mag die Schuld an dem schlechten Übersetzer gelegen haben. Es gab wohl noch Andere, die den böhmischen Schriften gar nicht hold waren. Darüber klagt Konač (1507) in der Vor- 1 Kniha čtvrtá, kap. III.—VI.; ve vydání šimákově str. 201—207. 2 V Truhlářově otisku (v. n.): id ipsum plurimum. 3 V dopise Janu šlechtovi z 1. dubna 1500; v „Listáři Bohuslava Hasišteinského z Lobkovic“, vydaném Josefem Truhlářem (1893, nákladem České Akademie) str. 110 č. 71. 4 V uvedeném „Listáři“ (v. pozn. předcházející) č. 64 str. 78—103. 5 Dobrovský chybně: M. 6 Tr Č 168 (1. 57a—81b). 7 Bohuslawa z Lobkowic a z Hasensteynu, list Panu Petrovi z Ro- senberka.... o zpráwě zemské poslaný. Který.... z rukopisu wybral J. W. Zimmermann. W Praze, 1818. 8 Ad Ioannem Sslechtam de interprete suorum carminum. Elegia- rum Liber I. Elegia IIII. Ve vydání Mitisově (Farrago poematum, 1570) str. 42, v. 1—3, 11—12.
Strana 409
350/351/352 Sprache und altern Literatur (1818) 409 rede zu seinem LUCIAN.1 Owssem nepochybuge o tom že ginym na wodie psáti budu. A zwlásstie tiem, kterež tak weliká a iakás wzteklá nenáwist przyrozeného držj yazyku, že mnohokrát z omylenj tzeské pjsmo w ruce swé wezmutze, hned rychle zase ne ginak než yako horké vhlé wypússtiegj. Takowét ya mezy tiemi, kterziž posmijewanije gsu neyhodnieyssij, potzitam. Ne- tako-/wút gistie Niemtzy nenáwist (wssetzky giné pro vkratzenij pomina) k swému drsnatému yazyku magij.2 Auch diese Abnei- gung hatte vielleicht ihren Grund in den ersten mißlungenen Versuchen. Sind doch des Konač frühere Ubersetzungen selbst noch sehr steif. Fließender ist die Sprache in seiner JUDITH, ob sie gleich in Versen geschrieben ist. Auf der andern Seite fehlte es nicht an warmen Freunden, an eindringenden Empfehlungen der Muttersprache. Niklas Konač schmeichelt sich, daß derjenige, den er nur mit milý Pane, ohne ihn zu nennen, anredet, dem böhmischen Lucian eine Stelle unter den kostbarsten böhmischen Büchern, deren er vor andern eine große Menge besitze, einräumen werde. (Ale o tobieť wjru mam že Lutzyana Mudrtze przirozenu sepsaneho rzetzij ne toliko od sebe neodwržess, ale take mezy naydrazssymi kniehami Czeskymi gichz nad gine hoynost mass, mijsto dass.)3 Ihn selbst habe die Liebe zur Muttersprache und der lehrreiche Inhalt, wie er ganz zu Ende den Leser versichert, dazu bewogen, dieß3 Gespräch von allerlei Ständen zu übersetzen. Er hoffe also, daß nur derjenige, der beiden abgeneigt wäre, seine Mühe ge- ring schätzen werde. (Wijru tehdy mam že žadny gedine ktož k obemu nelibost ma, I Lucyana milowati a pratze me malo sobie wažyti nebude. Ktož tzijesti budess dobrze se miey a nedostatky ne Mikulassowi ale mdlemu wtipu przypisuy opiet prosym.)4 Wenzel Pjsecky, der den jungen Sigmund Gelenius nach Italien als Lehrer begleitete, aber in sein Vaterland nicht mehr zurückkam, indem er zu Venedig 1511 starb, schickte Sigmunds Vater, dem Gregor Hruby Gelensky (von Gelenie), dem größten Liebhaber seiner Muttersprache, die böhmische Ubersetzung von ISOKRATES ERMAHNUNG, die er in Italien ver- 1 O naybiednieyšim stavu velikych Panuov. Lucyan. Nicolaus de Lacu et Johanes Wolff impresserunt.... 1507 (Sign. un. kn. 54 D 14 Tresor A II. 37). 2 Předmluva str. 2 (nečísl.). 3 Předmluva k Lucianu str. 2 (nečísl.). Na poslední stránce (nečísl.) Luciana. 4
350/351/352 Sprache und altern Literatur (1818) 409 rede zu seinem LUCIAN.1 Owssem nepochybuge o tom že ginym na wodie psáti budu. A zwlásstie tiem, kterež tak weliká a iakás wzteklá nenáwist przyrozeného držj yazyku, že mnohokrát z omylenj tzeské pjsmo w ruce swé wezmutze, hned rychle zase ne ginak než yako horké vhlé wypússtiegj. Takowét ya mezy tiemi, kterziž posmijewanije gsu neyhodnieyssij, potzitam. Ne- tako-/wút gistie Niemtzy nenáwist (wssetzky giné pro vkratzenij pomina) k swému drsnatému yazyku magij.2 Auch diese Abnei- gung hatte vielleicht ihren Grund in den ersten mißlungenen Versuchen. Sind doch des Konač frühere Ubersetzungen selbst noch sehr steif. Fließender ist die Sprache in seiner JUDITH, ob sie gleich in Versen geschrieben ist. Auf der andern Seite fehlte es nicht an warmen Freunden, an eindringenden Empfehlungen der Muttersprache. Niklas Konač schmeichelt sich, daß derjenige, den er nur mit milý Pane, ohne ihn zu nennen, anredet, dem böhmischen Lucian eine Stelle unter den kostbarsten böhmischen Büchern, deren er vor andern eine große Menge besitze, einräumen werde. (Ale o tobieť wjru mam že Lutzyana Mudrtze przirozenu sepsaneho rzetzij ne toliko od sebe neodwržess, ale take mezy naydrazssymi kniehami Czeskymi gichz nad gine hoynost mass, mijsto dass.)3 Ihn selbst habe die Liebe zur Muttersprache und der lehrreiche Inhalt, wie er ganz zu Ende den Leser versichert, dazu bewogen, dieß3 Gespräch von allerlei Ständen zu übersetzen. Er hoffe also, daß nur derjenige, der beiden abgeneigt wäre, seine Mühe ge- ring schätzen werde. (Wijru tehdy mam že žadny gedine ktož k obemu nelibost ma, I Lucyana milowati a pratze me malo sobie wažyti nebude. Ktož tzijesti budess dobrze se miey a nedostatky ne Mikulassowi ale mdlemu wtipu przypisuy opiet prosym.)4 Wenzel Pjsecky, der den jungen Sigmund Gelenius nach Italien als Lehrer begleitete, aber in sein Vaterland nicht mehr zurückkam, indem er zu Venedig 1511 starb, schickte Sigmunds Vater, dem Gregor Hruby Gelensky (von Gelenie), dem größten Liebhaber seiner Muttersprache, die böhmische Ubersetzung von ISOKRATES ERMAHNUNG, die er in Italien ver- 1 O naybiednieyšim stavu velikych Panuov. Lucyan. Nicolaus de Lacu et Johanes Wolff impresserunt.... 1507 (Sign. un. kn. 54 D 14 Tresor A II. 37). 2 Předmluva str. 2 (nečísl.). 3 Předmluva k Lucianu str. 2 (nečísl.). Na poslední stránce (nečísl.) Luciana. 4
Strana 410
410 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 352/353/354 fertigt, zum Zeichen seiner Freundschaft zu. Er begleitete sein Geschenk mit einem BRIEFE an Gregor, worin er mit Enthu- siasmus von den Vorzügen der böhmischen Sprache spricht, indem er sie mit der Griechischen verglich. Aus Bescheiden- heit ließ Gregor den Brief mit dem Isokrates 1512 nicht ab- drucken, er ist aber in einer Handschrift der öffentl. Bibliothek" ganz zu finden, aus welcher wir ihn hier mittheilen. Wáclaw Pjsecky Rzehořowi Hrubému pozdrawenje wzkazuge. Nenj mne tayno pane Rzehoři že y mnozý y rozličnj se ku přátelom darowe posjelagj, wedlé I rozdjlné lidj a nebo chuti, a nebo powahy, niekdy také možnosti y zaslúženj. Tak krále mohútným panuom netoliko drahé ssatstwo, ale y zámky zna- menité za dar wjdámy dawati, proto že y wonino s to mohú snadnie býti, a tito snad toho zaslúžili. Tak dobré koně tiem, kteřjž ge sobie welmi wážj, tak rozličné ptactwo tiem kteřjž po niem stogj w slussném daru se niekdy posielá, když ljbosti2 a chuti lidské wybornie se přirownáwá. Tymž biehem y kniehy darowány čteme a nepřjliss za marný a newdiečný dárek. Neb gest tak toho kterýž bral, yako kterýž dar dáwal, powaha k tomu a náchylnost dobře přiležela. Gistie y hrst wody s wochotnostj onomu králi (Artaxersowi) od chudeho člowieka podané za dar tak' prossla, že gest s možnostj tak chaterného člowieka dobře se srownáwala. Já pak pochtiew k tobie přjteli mému nieco také za dar poslati, ani wedlé bohatstwj mého kteréhož nemám, ani wedlé slussnosti kterážby k tobie přislussela, ne wedlé zaslúženj twého, ale podle mé powahy tudjež y možnosti toto tobie cožkoli gest, yakéžkoli gest, s wochotnostj aspoň a rád posielám. Ačkoli když sem prohlédal ne k mému toliko včenj, ale y k té kterúž ty mass chuti, nemohlt sem nic přihodnieyssjho nynj nad toto poslati. Neb po-/niewadž včenj mé nynj w řečtinie gest: twé pak vsylowánj giž od dawnjch časuow gest při zwelebenj a množenj Čzeského yazyka, widielo mi se dosti zaslussné, abych tuto řeč Izokrata wonoho v rzekuow w wymluwnosti welmi zna- menitého a vtiesseného z yazyku řeckého nynj w česko přelo- 1 Tr Č 342 1. 105a—109b. 2 V otisku Erbenově („Výbor z literatury české“ II. Od Karla Jaro- míra Erbena. V Praze 1868. Str. 1157—1160): k libosti (1157). 3 Erben: také. (1157.) 4 Dobrovský tiskovou chybou: čožkoli; Erben: což koli (1157)
410 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 352/353/354 fertigt, zum Zeichen seiner Freundschaft zu. Er begleitete sein Geschenk mit einem BRIEFE an Gregor, worin er mit Enthu- siasmus von den Vorzügen der böhmischen Sprache spricht, indem er sie mit der Griechischen verglich. Aus Bescheiden- heit ließ Gregor den Brief mit dem Isokrates 1512 nicht ab- drucken, er ist aber in einer Handschrift der öffentl. Bibliothek" ganz zu finden, aus welcher wir ihn hier mittheilen. Wáclaw Pjsecky Rzehořowi Hrubému pozdrawenje wzkazuge. Nenj mne tayno pane Rzehoři že y mnozý y rozličnj se ku přátelom darowe posjelagj, wedlé I rozdjlné lidj a nebo chuti, a nebo powahy, niekdy také možnosti y zaslúženj. Tak krále mohútným panuom netoliko drahé ssatstwo, ale y zámky zna- menité za dar wjdámy dawati, proto že y wonino s to mohú snadnie býti, a tito snad toho zaslúžili. Tak dobré koně tiem, kteřjž ge sobie welmi wážj, tak rozličné ptactwo tiem kteřjž po niem stogj w slussném daru se niekdy posielá, když ljbosti2 a chuti lidské wybornie se přirownáwá. Tymž biehem y kniehy darowány čteme a nepřjliss za marný a newdiečný dárek. Neb gest tak toho kterýž bral, yako kterýž dar dáwal, powaha k tomu a náchylnost dobře přiležela. Gistie y hrst wody s wochotnostj onomu králi (Artaxersowi) od chudeho člowieka podané za dar tak' prossla, že gest s možnostj tak chaterného člowieka dobře se srownáwala. Já pak pochtiew k tobie přjteli mému nieco také za dar poslati, ani wedlé bohatstwj mého kteréhož nemám, ani wedlé slussnosti kterážby k tobie přislussela, ne wedlé zaslúženj twého, ale podle mé powahy tudjež y možnosti toto tobie cožkoli gest, yakéžkoli gest, s wochotnostj aspoň a rád posielám. Ačkoli když sem prohlédal ne k mému toliko včenj, ale y k té kterúž ty mass chuti, nemohlt sem nic přihodnieyssjho nynj nad toto poslati. Neb po-/niewadž včenj mé nynj w řečtinie gest: twé pak vsylowánj giž od dawnjch časuow gest při zwelebenj a množenj Čzeského yazyka, widielo mi se dosti zaslussné, abych tuto řeč Izokrata wonoho v rzekuow w wymluwnosti welmi zna- menitého a vtiesseného z yazyku řeckého nynj w česko přelo- 1 Tr Č 342 1. 105a—109b. 2 V otisku Erbenově („Výbor z literatury české“ II. Od Karla Jaro- míra Erbena. V Praze 1868. Str. 1157—1160): k libosti (1157). 3 Erben: také. (1157.) 4 Dobrovský tiskovou chybou: čožkoli; Erben: což koli (1157)
Strana 411
354/355 Sprache und altern Literatur (1818) 411 ženú tobie yazyku českeho milownjku a mstiteli oddal. To sem pak včinil ne tjm vmyslem, yakoby ty tiechto Izokratských po- třebowal napomenutj, ale aby porozumieti1 mohl, yak rozdjlnj a yak mnohem vžitečnieyssj sú řecnjcy řecsstj nad latinské, zwlasstie k naprawenj mrawuo, což mladencuom gest naypo- třebnieyssj. Neb že sú mnohem wýmluwnieyssj, nepotřebj mnie o tom mluwiti. Poniewadž y Latinjcy sami w tom gim postupugj. Aby také znal, w yakych mudrcých Zygmund twuoy giž čjtati muože, s yakým netoliko při wýmluwnosti ale y při ctnostech prospiechem, včinil sem toto také a z přednj temieř přjčiny, abych se týmž biehem při včenj mém cwičil, yako niekdy y Krassus y Cycero y Plinius potom činil, a Kwintilian tak radj; přes to, abych zkusyl, zdali česky yazyk tak hoyný gest, aby bez žebroty bud'to niemeckého sswerkánj, bud'to la- tinského promiessowánj sam odsebe tauž wiec wymluwiti mohl, kteraužby y řekowe wy-/psali.2 Seznamenal sem pak, že netoliko latinské pomocy nepotřebuge (o niemčinie mlčjm s kterauž nic nemám činiti,) ale poniekud gi wywyssiti muože, tak niekde gest náchylnieyssj k lahodnosti řecké a k lepotie nežli latinský, že při mnohých w mluwenj ozdobách, při lepém slow skládanj, kdež yazyk latinský řeckeho a neb prostie nemuože, a neb s tiežkostj a welmi nesnadnie následuge: tu yazyk český4 tauž lahodau a gednostaynj témieř krátkostj wssecko wyslowiti muože. Ačkoli znám co gest giž yazyk latinský w ozdobie a co český, ani mne tayno nenj, že tento pilnostj lidskau giž gest vsslechtileyssj nežli náss český. Ale mluwjm o přirozenj a zpuosobu obogjho yazyka, tak wo tom drže, že kdyby též pilnosti při okrasslowánj swého yazyka prwieyssj' Čechowé byli vžjwali a nebo nynieyssj gesstie toho hledieli yako niekdy Řjmané, yazyk český co se tkne swietlosti, řecke lahody, lepoty, nadto y ozdoby y slow skládanj, bylby nad latinský w tom mnohem y sstiastnieyssj y hoynieyssj. Abych pak nemnožil řeči při wiecech giných, nechtie z toho gedno za duowod toto. Neb toho čemuž řekowé omiocatalexin řjkagj Čechowé pak mohliby řjcy podobné skonánj, latina gsucy cos hrubssjho, neráda trpj, Česstina pak též yako řecsstina welmi 1 Dobrovský: poruzumieti; Erben: porozoměti (1158). 2 Dobrovský tiskovou chybou: wyspali; Erben: vypsali (1158). 3 Erben: když (1158). 4 U Erbena ještě následuje: „co by byl mu v rodu dosti blízký“ (1158). Erben: prvnější (1159).
354/355 Sprache und altern Literatur (1818) 411 ženú tobie yazyku českeho milownjku a mstiteli oddal. To sem pak včinil ne tjm vmyslem, yakoby ty tiechto Izokratských po- třebowal napomenutj, ale aby porozumieti1 mohl, yak rozdjlnj a yak mnohem vžitečnieyssj sú řecnjcy řecsstj nad latinské, zwlasstie k naprawenj mrawuo, což mladencuom gest naypo- třebnieyssj. Neb že sú mnohem wýmluwnieyssj, nepotřebj mnie o tom mluwiti. Poniewadž y Latinjcy sami w tom gim postupugj. Aby také znal, w yakych mudrcých Zygmund twuoy giž čjtati muože, s yakým netoliko při wýmluwnosti ale y při ctnostech prospiechem, včinil sem toto také a z přednj temieř přjčiny, abych se týmž biehem při včenj mém cwičil, yako niekdy y Krassus y Cycero y Plinius potom činil, a Kwintilian tak radj; přes to, abych zkusyl, zdali česky yazyk tak hoyný gest, aby bez žebroty bud'to niemeckého sswerkánj, bud'to la- tinského promiessowánj sam odsebe tauž wiec wymluwiti mohl, kteraužby y řekowe wy-/psali.2 Seznamenal sem pak, že netoliko latinské pomocy nepotřebuge (o niemčinie mlčjm s kterauž nic nemám činiti,) ale poniekud gi wywyssiti muože, tak niekde gest náchylnieyssj k lahodnosti řecké a k lepotie nežli latinský, že při mnohých w mluwenj ozdobách, při lepém slow skládanj, kdež yazyk latinský řeckeho a neb prostie nemuože, a neb s tiežkostj a welmi nesnadnie následuge: tu yazyk český4 tauž lahodau a gednostaynj témieř krátkostj wssecko wyslowiti muože. Ačkoli znám co gest giž yazyk latinský w ozdobie a co český, ani mne tayno nenj, že tento pilnostj lidskau giž gest vsslechtileyssj nežli náss český. Ale mluwjm o přirozenj a zpuosobu obogjho yazyka, tak wo tom drže, že kdyby též pilnosti při okrasslowánj swého yazyka prwieyssj' Čechowé byli vžjwali a nebo nynieyssj gesstie toho hledieli yako niekdy Řjmané, yazyk český co se tkne swietlosti, řecke lahody, lepoty, nadto y ozdoby y slow skládanj, bylby nad latinský w tom mnohem y sstiastnieyssj y hoynieyssj. Abych pak nemnožil řeči při wiecech giných, nechtie z toho gedno za duowod toto. Neb toho čemuž řekowé omiocatalexin řjkagj Čechowé pak mohliby řjcy podobné skonánj, latina gsucy cos hrubssjho, neráda trpj, Česstina pak též yako řecsstina welmi 1 Dobrovský: poruzumieti; Erben: porozoměti (1158). 2 Dobrovský tiskovou chybou: wyspali; Erben: vypsali (1158). 3 Erben: když (1158). 4 U Erbena ještě následuje: „co by byl mu v rodu dosti blízký“ (1158). Erben: prvnější (1159).
Strana 412
412 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 355/356/357 tjm osladčuge a / libé činj mluwenj. Wčemž y Gorgias wonen leontinský y Polux Agrygentynský welmi častý gest, k tomu Rythmen,1 což Čechowé rym gmenugj, latina prostie nenáwidj, ale česstina s řecsstinau2 netoliko tjm řeč swú ozdobuge, ale y lahodnau činj. Při kterémž ozdobowánj Izokrates tento tak weliké a tak vstawičné vžjwal pilnosti, že se y vtržky tak přj- lissného vsylowánj neuwarowal. Neb y Philonikuss3 y Jeroným mudřec w tom ho yako4 nessanugj ač při giném ho (dosti) wy- chwáliti nemohau. Pro tyto tehdy přjčiny, ač sú gesstie y giné welmi mnohé, rad sem na sebe tu prácy wzal abych tuto řeč Izokratowu kterauž nieyakého Demonika a skrze nieho wssecky mladence k ctnostem napomjná, wedlé mé možnosti, gestliže ne tak ozdobnie yak sám gest w sobie neb to nenj možné, aspoň wiernie w česstinu přeložil, a tobie za znamenj a záwdawek nasseho přatelstwj oddal, kterauž že wdiečnie přigmess nepo- chybugi. Neb y to snad za dar nieyaký muože pogjti,5 zwlásstie že gest skutek řečnjka takowého, kteréhož řeči, yakož mluwj Dionisius Alikarnazský, kromie toho že su wýmluwnosti y welmi vtiessené y welmi libé, gsu samy dostatečné tiem, kteřjžby miesta řádnie zprawowati chtieli. Přigmiž tehdy toto ne tak pro mne kteryž sem wylo-lžil, yako pro toho, kterýž gest složil, za yakýž takýž dárek, ačkoli mnozj se nynj nalezagj, kteřjž se snad tomu smiegj. Ale wssak za prwnieyssjch časuow netoliko páni a nebo wuodce nieyacý ale y králowé y Cyesařj welmi toho ssanowali, když ne bohatstwjm a marnau pychau, ale sslechet- nostj, ale vmienjm giné wywyssowati chtieli, což gest wonen nadewssjm témieř swietem wjtiezytel weliký Alexander Aristo- teléssowi včiteli swému psáti se nestydiel. Mnie pak dosti za prácy bude: gestliže kto z Čechuow toto cožkoli gest yakéžkoli gest niekdy aspoň přečte. Mieg se dobře. Pjssit k tobie biehem přátelským, zanechaw ráčenj, milostj a wámkánj: neb mi se to samému neljbj. Der Pilsner Buchdrucker Bakalař setzte die aus Wssehrd (oben 209 [3151) entlehnten Worte: neb iazyk český nenie tak vzký, ani tak nehladký — řeckým nebo latinským, 1 Erben: rythmon (1159). 2 Dobrovský: řečtinau, ale v G III. 355 v posl. řádce [411 ř. 35]: řecsstina; Erben: řečštinau (1159). 3 Erben: Filonikus (1159). 4 Erben: jaks (1159). Erben: projíti (1160). 5
412 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 355/356/357 tjm osladčuge a / libé činj mluwenj. Wčemž y Gorgias wonen leontinský y Polux Agrygentynský welmi častý gest, k tomu Rythmen,1 což Čechowé rym gmenugj, latina prostie nenáwidj, ale česstina s řecsstinau2 netoliko tjm řeč swú ozdobuge, ale y lahodnau činj. Při kterémž ozdobowánj Izokrates tento tak weliké a tak vstawičné vžjwal pilnosti, že se y vtržky tak přj- lissného vsylowánj neuwarowal. Neb y Philonikuss3 y Jeroným mudřec w tom ho yako4 nessanugj ač při giném ho (dosti) wy- chwáliti nemohau. Pro tyto tehdy přjčiny, ač sú gesstie y giné welmi mnohé, rad sem na sebe tu prácy wzal abych tuto řeč Izokratowu kterauž nieyakého Demonika a skrze nieho wssecky mladence k ctnostem napomjná, wedlé mé možnosti, gestliže ne tak ozdobnie yak sám gest w sobie neb to nenj možné, aspoň wiernie w česstinu přeložil, a tobie za znamenj a záwdawek nasseho přatelstwj oddal, kterauž že wdiečnie přigmess nepo- chybugi. Neb y to snad za dar nieyaký muože pogjti,5 zwlásstie že gest skutek řečnjka takowého, kteréhož řeči, yakož mluwj Dionisius Alikarnazský, kromie toho že su wýmluwnosti y welmi vtiessené y welmi libé, gsu samy dostatečné tiem, kteřjžby miesta řádnie zprawowati chtieli. Přigmiž tehdy toto ne tak pro mne kteryž sem wylo-lžil, yako pro toho, kterýž gest složil, za yakýž takýž dárek, ačkoli mnozj se nynj nalezagj, kteřjž se snad tomu smiegj. Ale wssak za prwnieyssjch časuow netoliko páni a nebo wuodce nieyacý ale y králowé y Cyesařj welmi toho ssanowali, když ne bohatstwjm a marnau pychau, ale sslechet- nostj, ale vmienjm giné wywyssowati chtieli, což gest wonen nadewssjm témieř swietem wjtiezytel weliký Alexander Aristo- teléssowi včiteli swému psáti se nestydiel. Mnie pak dosti za prácy bude: gestliže kto z Čechuow toto cožkoli gest yakéžkoli gest niekdy aspoň přečte. Mieg se dobře. Pjssit k tobie biehem přátelským, zanechaw ráčenj, milostj a wámkánj: neb mi se to samému neljbj. Der Pilsner Buchdrucker Bakalař setzte die aus Wssehrd (oben 209 [3151) entlehnten Worte: neb iazyk český nenie tak vzký, ani tak nehladký — řeckým nebo latinským, 1 Erben: rythmon (1159). 2 Dobrovský: řečtinau, ale v G III. 355 v posl. řádce [411 ř. 35]: řecsstina; Erben: řečštinau (1159). 3 Erben: Filonikus (1159). 4 Erben: jaks (1159). Erben: projíti (1160). 5
Strana 413
357/358/359 Sprache und ältern Literatur (1818) 413 zur Empfehlung der Muttersprache auf das Titelblatt des 1511 herausgegebenen lateinisch-böhmischen Wörterbuches.1 Jetzt würde man mit dessen Hülfe die Schriften der lateinischen Kirchenlehrer verstehen, und in die böhmische Sprache über- setzen können. Denn diese sei eben nicht arm und ungeglättet, sondern so reich, daß alle griechischen und lateinischen Bü-/cher in dieselbe übersetzt werden könnten. Es fehlte auch wirklich nicht an mancherlei Versuchen. Seitdem Bohuslaw Hassenstein, der gebildeteste Böhme seiner Zeit, und andere bessere Köpfe die schönen Wis- senschaften bei uns eifriger pflegten, Hieronymus Balbus Vorlesungen über die schönen Redekünste in Prag hielt, unsre adelichen Jünglinge Studien halber häufiger Italien besuchten: mußten die Böhmen mit den klassischen Werken der Griechen und Römer immer bekannter werden. Auch brachte man mehrere Schriften der Neuern von besserm Geschmacke nach Hause. Und wenn gleich die Gelehrten ihren literarischen Ruhm darein setzten, ein schönes Gedicht, eine zierliche Rede, oder auch nur einen guten Brief in lateinischer Sprache abzufassen, konnte es doch nicht fehlen, daß nicht andere patriotisch gesinnte Böh- men dadurch aufgefordert worden wären, böhmische Über- setzungen besserer Schriften zu unternehmen. Mit philosophisch- moralischen Schriften glaubten sie am leichtesten bei ihren Landsleuten Eingang zu finden. Die BRIEFE DES MARSILIUS FI- CINUS, deren wir oben S. 314 [384] und wieder S. 331 [396] er- wähnten, mögen der erste Versuch gewesen sein. Den Über- setzer davon kennen wir nicht ; es ist aber I zu vermuthen, daß es entweder Victorin Cornelius Wssehrd oder Gregor Hruby von Gelenie war.2 Von Wssehrd berichtet Lupacius beim 30. Jänner, daß er einige Schriften (nonnulla scripta) des Bischofs Isidor ins Böhmische übersetzt habe, beim 21. September aber, an welchem Tag Victorin im J. 1520 starb, nennt er dafür nur ein gewisses Buch (librum quendam), das er gedruckt gesehen haben will. Wohl mag Lupacius, wenn er aus dem Gedächtnisse schrieb, sich geirrt haben. Wir kennen nur von ihm Ubersetzun- gen kleinerer Schriften des Chrysostomus und Cyprians. S. oben 208 [315], 240 [336]. Gregor Hruby, sonst auch Gelensky (von Gelenie) ge- 1 Viz GIII. 318 [388], rok 1511.a. 2 Přeložil je patrně jejich tiskař a vydavatel Oldřich Velenský z Mnichova (srv. J. Jakubec, Dějiny literatury české, 2. vyd., I. (1929), str. 582).
357/358/359 Sprache und ältern Literatur (1818) 413 zur Empfehlung der Muttersprache auf das Titelblatt des 1511 herausgegebenen lateinisch-böhmischen Wörterbuches.1 Jetzt würde man mit dessen Hülfe die Schriften der lateinischen Kirchenlehrer verstehen, und in die böhmische Sprache über- setzen können. Denn diese sei eben nicht arm und ungeglättet, sondern so reich, daß alle griechischen und lateinischen Bü-/cher in dieselbe übersetzt werden könnten. Es fehlte auch wirklich nicht an mancherlei Versuchen. Seitdem Bohuslaw Hassenstein, der gebildeteste Böhme seiner Zeit, und andere bessere Köpfe die schönen Wis- senschaften bei uns eifriger pflegten, Hieronymus Balbus Vorlesungen über die schönen Redekünste in Prag hielt, unsre adelichen Jünglinge Studien halber häufiger Italien besuchten: mußten die Böhmen mit den klassischen Werken der Griechen und Römer immer bekannter werden. Auch brachte man mehrere Schriften der Neuern von besserm Geschmacke nach Hause. Und wenn gleich die Gelehrten ihren literarischen Ruhm darein setzten, ein schönes Gedicht, eine zierliche Rede, oder auch nur einen guten Brief in lateinischer Sprache abzufassen, konnte es doch nicht fehlen, daß nicht andere patriotisch gesinnte Böh- men dadurch aufgefordert worden wären, böhmische Über- setzungen besserer Schriften zu unternehmen. Mit philosophisch- moralischen Schriften glaubten sie am leichtesten bei ihren Landsleuten Eingang zu finden. Die BRIEFE DES MARSILIUS FI- CINUS, deren wir oben S. 314 [384] und wieder S. 331 [396] er- wähnten, mögen der erste Versuch gewesen sein. Den Über- setzer davon kennen wir nicht ; es ist aber I zu vermuthen, daß es entweder Victorin Cornelius Wssehrd oder Gregor Hruby von Gelenie war.2 Von Wssehrd berichtet Lupacius beim 30. Jänner, daß er einige Schriften (nonnulla scripta) des Bischofs Isidor ins Böhmische übersetzt habe, beim 21. September aber, an welchem Tag Victorin im J. 1520 starb, nennt er dafür nur ein gewisses Buch (librum quendam), das er gedruckt gesehen haben will. Wohl mag Lupacius, wenn er aus dem Gedächtnisse schrieb, sich geirrt haben. Wir kennen nur von ihm Ubersetzun- gen kleinerer Schriften des Chrysostomus und Cyprians. S. oben 208 [315], 240 [336]. Gregor Hruby, sonst auch Gelensky (von Gelenie) ge- 1 Viz GIII. 318 [388], rok 1511.a. 2 Přeložil je patrně jejich tiskař a vydavatel Oldřich Velenský z Mnichova (srv. J. Jakubec, Dějiny literatury české, 2. vyd., I. (1929), str. 582).
Strana 414
414 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 359/360/361 nannt, ein ansehnlicher Bürger zu Prag, wandte seinen Fleißs und seine ganze Muße bis zu seinem Tode, der am 7. März 1514 erfolgte, dazu an, seinen Landsleuten böhmische Übersetzungen auserlesener Schriften in die Hände zu liefern. Diesen regen Eifer, diese warme Liebe zur Muttersprache lobte auch P j- secky an ihm, da er ihn den Retter (mstitel, vindex) der- selben nannte, dessen Bemühung seit langer Zeit die Verherrli- chung und Verbreitung der böhmischen Sprache sei. Twé pak vsylowánj, sagt Pisecky in seiner Zuschrift,1 od dawnjch časůw gest při / zwelebenj a množenj českého gazyka. Deßhalb glaubte er ihm mit den böhmisch übersetzten Isokrates ein an- genehmes Geschenk zu machen. Er begleitete es mit einem la- teinischen epigramma dodecastichon, worin es unter andern heißt: Utque Isocratico venus attica culta lepore, Quae fuerat graiis iam male nota viris, Celsa Boemorum translata in moenia, tandem Dignetur patrio adsuescere verba modo.2 Balbin räumte dem Sigmund Gelenius billig einen Platz in seiner Boh. docta ein,3 bei welcher Gelegenheit er gleichsam im Vorbeigehen des Vaters Gregor erwähnt, und blos PE- TRARCHA'S BÜCHER de remediis utriusque fortunae4 vom J. 1501, die er sehr trefflich übersetzt habe, anführet, 5 wo er doch beim Lupacius‘ noch zwei andere ungedruckte Stücke von seinen Ubersetzungen finden konnte, das ENCOMIUM MORIAE DES ERAS- MUS," und W. PISECKY'S DISPUTATION mit einem Mönche in Italien über die Communion unter beiden Gestalten,8 welche Gregor übersetzt und mit gelehrten Anmerkungen begleitet hat. Beide letztere Schriften sind nebst vielen andern in einem star- ken Foliobande der öffentlichen Bibliothek" enthalten, die hier von neuem verzeichnet I zu werden verdienen, da der zweite 1 Viz G III. 354 [410], ř. 1—3 [30—32]. 2 V otisku Josefa Truhláře (Humanismus a humanisté v Čechách za krále Vladislava II., 1894) str. 143. — Dobrovský: menia. 3 II. 285—288. 4 Kniehy dvoje o lékařství proti štěstí a neštěstí. 5 B II. 286—287. 6 VII. Mart. 7 Chvála bláznovství. 8 Václava Píseckého Hádání s mnichem o přijímání pod obojí způsobou. 9 Tr Č 168.
414 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 359/360/361 nannt, ein ansehnlicher Bürger zu Prag, wandte seinen Fleißs und seine ganze Muße bis zu seinem Tode, der am 7. März 1514 erfolgte, dazu an, seinen Landsleuten böhmische Übersetzungen auserlesener Schriften in die Hände zu liefern. Diesen regen Eifer, diese warme Liebe zur Muttersprache lobte auch P j- secky an ihm, da er ihn den Retter (mstitel, vindex) der- selben nannte, dessen Bemühung seit langer Zeit die Verherrli- chung und Verbreitung der böhmischen Sprache sei. Twé pak vsylowánj, sagt Pisecky in seiner Zuschrift,1 od dawnjch časůw gest při / zwelebenj a množenj českého gazyka. Deßhalb glaubte er ihm mit den böhmisch übersetzten Isokrates ein an- genehmes Geschenk zu machen. Er begleitete es mit einem la- teinischen epigramma dodecastichon, worin es unter andern heißt: Utque Isocratico venus attica culta lepore, Quae fuerat graiis iam male nota viris, Celsa Boemorum translata in moenia, tandem Dignetur patrio adsuescere verba modo.2 Balbin räumte dem Sigmund Gelenius billig einen Platz in seiner Boh. docta ein,3 bei welcher Gelegenheit er gleichsam im Vorbeigehen des Vaters Gregor erwähnt, und blos PE- TRARCHA'S BÜCHER de remediis utriusque fortunae4 vom J. 1501, die er sehr trefflich übersetzt habe, anführet, 5 wo er doch beim Lupacius‘ noch zwei andere ungedruckte Stücke von seinen Ubersetzungen finden konnte, das ENCOMIUM MORIAE DES ERAS- MUS," und W. PISECKY'S DISPUTATION mit einem Mönche in Italien über die Communion unter beiden Gestalten,8 welche Gregor übersetzt und mit gelehrten Anmerkungen begleitet hat. Beide letztere Schriften sind nebst vielen andern in einem star- ken Foliobande der öffentlichen Bibliothek" enthalten, die hier von neuem verzeichnet I zu werden verdienen, da der zweite 1 Viz G III. 354 [410], ř. 1—3 [30—32]. 2 V otisku Josefa Truhláře (Humanismus a humanisté v Čechách za krále Vladislava II., 1894) str. 143. — Dobrovský: menia. 3 II. 285—288. 4 Kniehy dvoje o lékařství proti štěstí a neštěstí. 5 B II. 286—287. 6 VII. Mart. 7 Chvála bláznovství. 8 Václava Píseckého Hádání s mnichem o přijímání pod obojí způsobou. 9 Tr Č 168.
Strana 415
361/362 Sprache und ältern Literatur (1818) 415 Herausgeber der Boh. docta, Pater Candid, der das Glück hatte, diesen schätzbaren Codex für sein Kloster zu kaufen, in seinem Verzeichnissel vier Stücke ausgelassen hat." 1. Joh. Anton CAMPAN'S DE REGIMINE REIPUBLICAE.3 Dies hatte Gregor Hruby dem altstädter Magistrat gewidmet und 1513 drucken lassen. In der Handschrift aber sind zur Erläute- rung einige Sprichwörter aus Erasmus beigefügt. 2. AGAPETS ERMAHNUNG an Kaiser Justinian." 3. Jovian PONTAN'S BÜCHER VOM KöNIGE." 4. BOHUSLAWS VON LOBKOWITZ BRIEF AN PETER VON ROSEN- BERG,“ Landeshauptmann von Böhmen, über die Verwaltung des Königreichs. Der Brief ward etwa 1497 lateinisch geschrieben, Hruby scheint ihn übersetzt zu haben, da er hier mitten unter seinen Übersetzungen steht. 5. ISOKRATIS ERMAHNUNG AN DAMONIKUS,7 von Wenzel Pisecky in Italien übersetzt, und an Hruby nach Prag geschickt. Sie kam mit Pisecky's Epitaph in böhmischen Versen 1512 zu Prag, und abermal 1586 heraus. Z 6. MAGISTER W. PISECKY'S DISPUTATION von Hruby aus dem Lateinischen übersetzt und mit einem Vorbericht und mit Zu- sätzen erläutert." 7. Das LOB DER NARRHEIT VON ERASMUS, mit einer Zuschrift an den Prager Magistrat vom J. 1513." In der Abschrift, die er dem Magistrate übergab, waren noch andere zwei Stücke (N. 8 und 9) beigelegt. 8. Joh, Jovian PONTANS Gespräch, CHARON betitelt.10 pozn. až 88b. 1 Ve svém vydání Balbínovy „Bohemia docta“, Tractatus Imus * str. 187—188; ve vydání Ungarově II. pozn. * str. 286—287. 2 U Dobrovského č. 4, 5, 6, 7. 3 Jana Antonína Kampanského Knihy o tom, kterak má spravován býti úřad. Tr Č 168 1. 1a—22a. 4 Agapeta jahna Napomenutí Justinianovi císaři. Tr Č 168 1. 29b 5 Jana Joviana Pontana Knihy o králi. Tr Č 168 1. 39b—56b. 6 Bohuslava z Lobkovic List k Petrovi z Rožmberka. Tr č 168 I. 57a—81b. Spis Isokrata k Demonikovi napomenutedlný. Tr Č 168 1. 82a 8 M. Václava Píseckého Hádání o přijímání. Tr Č 168 1. 89a—126a. 9 Erasma Roterodamského Chvála bláznovství. Tr č 168 1. 126b až 186b. 10 Jana Joviana Pontana Rozmlouvání, které slove Charon. Tr Č 168 1. 187a—216b. až 39a.
361/362 Sprache und ältern Literatur (1818) 415 Herausgeber der Boh. docta, Pater Candid, der das Glück hatte, diesen schätzbaren Codex für sein Kloster zu kaufen, in seinem Verzeichnissel vier Stücke ausgelassen hat." 1. Joh. Anton CAMPAN'S DE REGIMINE REIPUBLICAE.3 Dies hatte Gregor Hruby dem altstädter Magistrat gewidmet und 1513 drucken lassen. In der Handschrift aber sind zur Erläute- rung einige Sprichwörter aus Erasmus beigefügt. 2. AGAPETS ERMAHNUNG an Kaiser Justinian." 3. Jovian PONTAN'S BÜCHER VOM KöNIGE." 4. BOHUSLAWS VON LOBKOWITZ BRIEF AN PETER VON ROSEN- BERG,“ Landeshauptmann von Böhmen, über die Verwaltung des Königreichs. Der Brief ward etwa 1497 lateinisch geschrieben, Hruby scheint ihn übersetzt zu haben, da er hier mitten unter seinen Übersetzungen steht. 5. ISOKRATIS ERMAHNUNG AN DAMONIKUS,7 von Wenzel Pisecky in Italien übersetzt, und an Hruby nach Prag geschickt. Sie kam mit Pisecky's Epitaph in böhmischen Versen 1512 zu Prag, und abermal 1586 heraus. Z 6. MAGISTER W. PISECKY'S DISPUTATION von Hruby aus dem Lateinischen übersetzt und mit einem Vorbericht und mit Zu- sätzen erläutert." 7. Das LOB DER NARRHEIT VON ERASMUS, mit einer Zuschrift an den Prager Magistrat vom J. 1513." In der Abschrift, die er dem Magistrate übergab, waren noch andere zwei Stücke (N. 8 und 9) beigelegt. 8. Joh, Jovian PONTANS Gespräch, CHARON betitelt.10 pozn. až 88b. 1 Ve svém vydání Balbínovy „Bohemia docta“, Tractatus Imus * str. 187—188; ve vydání Ungarově II. pozn. * str. 286—287. 2 U Dobrovského č. 4, 5, 6, 7. 3 Jana Antonína Kampanského Knihy o tom, kterak má spravován býti úřad. Tr Č 168 1. 1a—22a. 4 Agapeta jahna Napomenutí Justinianovi císaři. Tr Č 168 1. 29b 5 Jana Joviana Pontana Knihy o králi. Tr Č 168 1. 39b—56b. 6 Bohuslava z Lobkovic List k Petrovi z Rožmberka. Tr č 168 I. 57a—81b. Spis Isokrata k Demonikovi napomenutedlný. Tr Č 168 1. 82a 8 M. Václava Píseckého Hádání o přijímání. Tr Č 168 1. 89a—126a. 9 Erasma Roterodamského Chvála bláznovství. Tr č 168 1. 126b až 186b. 10 Jana Joviana Pontana Rozmlouvání, které slove Charon. Tr Č 168 1. 187a—216b. až 39a.
Strana 416
416 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 362/363 9. Laurenz VALLA'S Abhandlung VON DER SCHENKUNG CON- STANTINS.1 10. PETRARCHA'S BRIEFE, 16 an der Zahl. Nebst diesen noch ein einzelner Brief vom Geize an Hannibal Bischof von Tuscu- lum. Dazu gehören noch Cyprians Brief von den Priestern, Aus- züge aus Platina's Leben der Päbste zur Erläuterung des Valla. 11. Joh. Jov. PONTANS fünf Bücher VOM GEHORSAM." 12. Desselben Schrift von der Wohlthätigkeit (de bene- ficentia, O DOBROČINNOSTI.)4 13. CICERO'S LALIUS.5 Am Ende stehen einige lateinische Briefe, die Wenzel Pisecky aus Italien schrieb." Der LALIUS, den Hr. Zimmermann neben dem la- teinischen Original erst neulich (Prag, 1818. 12.) zum ersten- male herausgab, befindet sich auch in einer Handschrift der öffentl. Bibl. in 8.7 nebst dem Isokrates und andern Stücken. Nach dem Lälius folgen CICERO'S PARADOXA, und zwar das erste, zweite, fünfte und sechste.8 Paradoxa sind dem böhmischen Übersetzer, wahrscheinlich unserm Gelensky, kusowe hodni po- diwenj a genž zdanie lidské přewyssugj. Hruby liebt der- gleichen Umschreibungen, und erklärte sich ausdrücklich für die paraphrastische Art zu übersetzen, um nicht unverständ- lich zu bleiben. Seine Verlegenheit, für jedes lateinische Wort von bestimmter Bedeutung, wie für virtus, auctoritas, munus, institutum, oraculum, studium einen überall passenden böh- mischen Ausdruck9 zu finden, ist sichtbar. Daß er augur auch im Böhmischen beibehielt, ist erträglicher, als wenn er con- suetudo durch spolubýwánj, oder humanitas durch ljtost über- setzt. Vermuthlich sind auch die zwei REDEN in derselben Hand- 1 Knihy Vavřince Vally o Constantinovu nadání. Tr Č 168 1. 217a až 267b. 2 Františka Petrarky Epištol šestnácte. F. Petrarky Epištola k Hannibalovi, biskupu Tuskulanskému, o závisti a lakomství. Výpisky z Cypriana, Platiny a j. o nešlechetnosti kněžské. Výklad ke spisu Vallovu. Tr č 168 1. 268a—299b, 314b—319a, 507a—514b, 300a—301b. 3 Jana Joviana Pontana Knihy o poslušenství. Tr Č 168 1. 319b až 408b. 4 Tr Č 168 1. 409a—418a. 5 M. Tullia Cicerona Knihy o přátelství (Laelius). Tr Č 168 1. 418a—443а. 6 Wenceslai Píseceni Epistolae quatuor. Tr Č 168 1. 515a—530b. Tr Č 342 1. 2a—58a. 7 8 Tr Č 342 1. 58b—76a.9 Dobrovský: Ansdruck.
416 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 362/363 9. Laurenz VALLA'S Abhandlung VON DER SCHENKUNG CON- STANTINS.1 10. PETRARCHA'S BRIEFE, 16 an der Zahl. Nebst diesen noch ein einzelner Brief vom Geize an Hannibal Bischof von Tuscu- lum. Dazu gehören noch Cyprians Brief von den Priestern, Aus- züge aus Platina's Leben der Päbste zur Erläuterung des Valla. 11. Joh. Jov. PONTANS fünf Bücher VOM GEHORSAM." 12. Desselben Schrift von der Wohlthätigkeit (de bene- ficentia, O DOBROČINNOSTI.)4 13. CICERO'S LALIUS.5 Am Ende stehen einige lateinische Briefe, die Wenzel Pisecky aus Italien schrieb." Der LALIUS, den Hr. Zimmermann neben dem la- teinischen Original erst neulich (Prag, 1818. 12.) zum ersten- male herausgab, befindet sich auch in einer Handschrift der öffentl. Bibl. in 8.7 nebst dem Isokrates und andern Stücken. Nach dem Lälius folgen CICERO'S PARADOXA, und zwar das erste, zweite, fünfte und sechste.8 Paradoxa sind dem böhmischen Übersetzer, wahrscheinlich unserm Gelensky, kusowe hodni po- diwenj a genž zdanie lidské přewyssugj. Hruby liebt der- gleichen Umschreibungen, und erklärte sich ausdrücklich für die paraphrastische Art zu übersetzen, um nicht unverständ- lich zu bleiben. Seine Verlegenheit, für jedes lateinische Wort von bestimmter Bedeutung, wie für virtus, auctoritas, munus, institutum, oraculum, studium einen überall passenden böh- mischen Ausdruck9 zu finden, ist sichtbar. Daß er augur auch im Böhmischen beibehielt, ist erträglicher, als wenn er con- suetudo durch spolubýwánj, oder humanitas durch ljtost über- setzt. Vermuthlich sind auch die zwei REDEN in derselben Hand- 1 Knihy Vavřince Vally o Constantinovu nadání. Tr Č 168 1. 217a až 267b. 2 Františka Petrarky Epištol šestnácte. F. Petrarky Epištola k Hannibalovi, biskupu Tuskulanskému, o závisti a lakomství. Výpisky z Cypriana, Platiny a j. o nešlechetnosti kněžské. Výklad ke spisu Vallovu. Tr č 168 1. 268a—299b, 314b—319a, 507a—514b, 300a—301b. 3 Jana Joviana Pontana Knihy o poslušenství. Tr Č 168 1. 319b až 408b. 4 Tr Č 168 1. 409a—418a. 5 M. Tullia Cicerona Knihy o přátelství (Laelius). Tr Č 168 1. 418a—443а. 6 Wenceslai Píseceni Epistolae quatuor. Tr Č 168 1. 515a—530b. Tr Č 342 1. 2a—58a. 7 8 Tr Č 342 1. 58b—76a.9 Dobrovský: Ansdruck.
Strana 417
363/364/365 Sprache und altern Literatur (1818) 417 schrift von Hruby übersetzt. Die erste ist vom h. Gregor, wie wir uns im Glücke und Unglücke verhalten sollen,1 die zweite vom h. Basilius vom Neide.2 A Die REDE DES CHRYSOSTOMUS, daß niemand verletzt werden kann, außer von sich selbst,3 die er 1497 dem Niklas von Černčic widmete, ward mit einigen Übersetzungen des Vict. Wssehrd 1501 gedruckt. S. oben 240 [336]. Joh. Jov. PONTAN'S Bücher de fortitudine (O STATEČNOSTI) an König Alfons von Aragonien in einer Handschrift der öffentl. Bibl. vom J. 1511 in 4.,4 die Balbin in Krumau sah, und Boh. docta III. 172 beschreibt, darf man ohne Bedenken dem Gregor Hruby zuschreiben, da Pontanus sein Lieblingsautor war.5 Wahr- scheinlich ist diese schöne Abschrift einem Herrn von Rosen- berg zugeschickt worden, wenn er gleich vor der Dedication nicht genannt wird. Balbin übersetzte o statečnosti lateinisch de magnanimitate,‘ wo es de fortitudine heißen soll. Die VITAE SS. PATRUM" scriptae anno 1510, deren Bal- bin am a. O.8 gedenkt und hinzusetzt: utinam prodirent in typo! certe cum utilitate maxima legerentur, sind unstreitig von ihm. Er scheint mehr als einem Mäcen Abschriften von seiner neuen Übersetzung von dem Leben der Altväter zugeschickt zu haben. Die er dem damaligen obersten Kanzler Ladislaw von Sternberg vor dem J. 1514, in welchem / Hruby starb, überreichte, kann nicht die prächtige mit Gemälden gezierte erst im J. 1516 verfertigte Handschrift der öffentlichen Bibliothek" gewesen sein. S. oben 249 [343]. Mit gleicher Liebe zu seiner Muttersprache betrat Niklas Konáč die literärische Laufbahn im J. 1507, die er erst 1546 mit dem Leben verließ. Er druckte durch ganze 20 Jahre gar man- cherlei ältere und neuere Schriften, vorzüglich seine eigenen gelehrten Ausarbeitungen und Übersetzungen. Er übersetzte 1 Sv. Řehoře Řeč, kterak se mámy mieti v štěstí i v neštěstí. TrČ 342 1. 76b—87а. 2 Sv. Basilia Řeč o závisti. Tr Č 342 l. 87b—104a. 3 Sv. Jan Zlatoústý: Žádný nemůž uražen býti od jiného než sám od sebe. 4 Tr č 210. 5 Řehoř Hrubý z Jelení je skutečně překladatelem Knih Pontano- vých. Srv. Tr Č 210. 6 B III. 172. 7 životy svatých Otcuov, kteříž obývali na poušti. 8 B III. 172. Tr Č 2. 9
363/364/365 Sprache und altern Literatur (1818) 417 schrift von Hruby übersetzt. Die erste ist vom h. Gregor, wie wir uns im Glücke und Unglücke verhalten sollen,1 die zweite vom h. Basilius vom Neide.2 A Die REDE DES CHRYSOSTOMUS, daß niemand verletzt werden kann, außer von sich selbst,3 die er 1497 dem Niklas von Černčic widmete, ward mit einigen Übersetzungen des Vict. Wssehrd 1501 gedruckt. S. oben 240 [336]. Joh. Jov. PONTAN'S Bücher de fortitudine (O STATEČNOSTI) an König Alfons von Aragonien in einer Handschrift der öffentl. Bibl. vom J. 1511 in 4.,4 die Balbin in Krumau sah, und Boh. docta III. 172 beschreibt, darf man ohne Bedenken dem Gregor Hruby zuschreiben, da Pontanus sein Lieblingsautor war.5 Wahr- scheinlich ist diese schöne Abschrift einem Herrn von Rosen- berg zugeschickt worden, wenn er gleich vor der Dedication nicht genannt wird. Balbin übersetzte o statečnosti lateinisch de magnanimitate,‘ wo es de fortitudine heißen soll. Die VITAE SS. PATRUM" scriptae anno 1510, deren Bal- bin am a. O.8 gedenkt und hinzusetzt: utinam prodirent in typo! certe cum utilitate maxima legerentur, sind unstreitig von ihm. Er scheint mehr als einem Mäcen Abschriften von seiner neuen Übersetzung von dem Leben der Altväter zugeschickt zu haben. Die er dem damaligen obersten Kanzler Ladislaw von Sternberg vor dem J. 1514, in welchem / Hruby starb, überreichte, kann nicht die prächtige mit Gemälden gezierte erst im J. 1516 verfertigte Handschrift der öffentlichen Bibliothek" gewesen sein. S. oben 249 [343]. Mit gleicher Liebe zu seiner Muttersprache betrat Niklas Konáč die literärische Laufbahn im J. 1507, die er erst 1546 mit dem Leben verließ. Er druckte durch ganze 20 Jahre gar man- cherlei ältere und neuere Schriften, vorzüglich seine eigenen gelehrten Ausarbeitungen und Übersetzungen. Er übersetzte 1 Sv. Řehoře Řeč, kterak se mámy mieti v štěstí i v neštěstí. TrČ 342 1. 76b—87а. 2 Sv. Basilia Řeč o závisti. Tr Č 342 l. 87b—104a. 3 Sv. Jan Zlatoústý: Žádný nemůž uražen býti od jiného než sám od sebe. 4 Tr č 210. 5 Řehoř Hrubý z Jelení je skutečně překladatelem Knih Pontano- vých. Srv. Tr Č 210. 6 B III. 172. 7 životy svatých Otcuov, kteříž obývali na poušti. 8 B III. 172. Tr Č 2. 9
Strana 418
418 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 365/366/367 zwei DIALOGEN LUCIANS, namentlich den Charon und Palinurus, Terpsion und Pluto,1 eine Erzählung BEROALDS VON ZWEI LIEBEN- DEN,2 des AENEAS SYLVIUS GESCHICHTE VON BÖHMEN,3 desselben TRAUM VOM GLÜCKE4, und druckte auch alle diese Werke selbst. S. oben im Verzeichnisse die Jahre 1507, 1510, 1516.5 Das Spiel aus dem BOCCACIO, worin das Glück, die Armuth6 und das Un- glück in Versen sprechen,7 ward mit der Komödie JUDITH, die er aus dem Deutschen entlehnte, seinem Buche HOŘEKOWANJ SPRA- WEDLIWOSTI (Klage der Gerechtigkeit) angehängt, und erst nach seinem Tode 1547 gedruckt. Dieses, so wie die Bücher Dimne und Kelila unter dem Titel: PRAWIDLO LIDSKÉHO ŽIWOTA, Prag, 1528. Fol., aus / dem lateinischen Directorium vitae humanae Joannis de Capua übersetzt, gehören in die fünfte Periode. L u- pacius zählt in Coronide S. 11 seine böhmische CHRONIK, und ein Buch MRAWISST'KO betitelt unter Konač's ungedruckte Werke. Inter quae, sagt er, et Chronicon est rerum Boëmicarum, judicio prudentiaque singulari conscriptum: Item liber titulos Mirmecia cui Boëmica lingua titulum praefixit Mrawisst'ko, in quo plurima, petita ex historiis et virtutum et vitiorum recenset. exempla. Letzteres könnte wohl mit dem Buche Hořekowánj einerlei sein, da Lupacius nicht e in gedrucktes zu nennen wußte, und ersteres ist wohl nichts anderes, als die böhmische Über- setzung des Aeneas Sylvius, die Weleslawin nach 75 Jahren, weil sie nach seinem Ausdrucke nach Archaismen und Latinismen roch, verbessern mußte, um sie in Verbindung mit Kuthens Chronik herausgeben zu können.9 Sie erschien 1585. 4., wovon im J. 1817 die Krameriusischen Erben eine neue Auflage unternah- men, die in einzelnen Blättern der böhmischen Zeitung noch immer beigelegt wird. Die Nachahmung lateinischer Perioden und Versetzungen ist in seinen frühern Versuchen nicht zu ver- ken-/nen. Z. B. im LUCIAN sind: žiwot wedu swůg, kratochwilné wedu dny, nowé vsazowati danie, hořký wssak potom také ži- wota meho konec sem nalezl, wietssjmi také obtiežowány by- 2 3 4 5 7 8 9 1 Viz G III. 350 [409] a pozn. 1. Beroaldův Příběh dvou milenců. Eneáše Sylvia Kronika česká. Sen o štěstí. G III. 316—317 [386], 318 [388], 322 [390—391]. 6 Dobrovský tiskovou chybou: Armnth. Hra pěkných přípovídek. Dobrovský v citátu slůvko „titulo“ vynechal. Kroniky dvě o založení země české.
418 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 365/366/367 zwei DIALOGEN LUCIANS, namentlich den Charon und Palinurus, Terpsion und Pluto,1 eine Erzählung BEROALDS VON ZWEI LIEBEN- DEN,2 des AENEAS SYLVIUS GESCHICHTE VON BÖHMEN,3 desselben TRAUM VOM GLÜCKE4, und druckte auch alle diese Werke selbst. S. oben im Verzeichnisse die Jahre 1507, 1510, 1516.5 Das Spiel aus dem BOCCACIO, worin das Glück, die Armuth6 und das Un- glück in Versen sprechen,7 ward mit der Komödie JUDITH, die er aus dem Deutschen entlehnte, seinem Buche HOŘEKOWANJ SPRA- WEDLIWOSTI (Klage der Gerechtigkeit) angehängt, und erst nach seinem Tode 1547 gedruckt. Dieses, so wie die Bücher Dimne und Kelila unter dem Titel: PRAWIDLO LIDSKÉHO ŽIWOTA, Prag, 1528. Fol., aus / dem lateinischen Directorium vitae humanae Joannis de Capua übersetzt, gehören in die fünfte Periode. L u- pacius zählt in Coronide S. 11 seine böhmische CHRONIK, und ein Buch MRAWISST'KO betitelt unter Konač's ungedruckte Werke. Inter quae, sagt er, et Chronicon est rerum Boëmicarum, judicio prudentiaque singulari conscriptum: Item liber titulos Mirmecia cui Boëmica lingua titulum praefixit Mrawisst'ko, in quo plurima, petita ex historiis et virtutum et vitiorum recenset. exempla. Letzteres könnte wohl mit dem Buche Hořekowánj einerlei sein, da Lupacius nicht e in gedrucktes zu nennen wußte, und ersteres ist wohl nichts anderes, als die böhmische Über- setzung des Aeneas Sylvius, die Weleslawin nach 75 Jahren, weil sie nach seinem Ausdrucke nach Archaismen und Latinismen roch, verbessern mußte, um sie in Verbindung mit Kuthens Chronik herausgeben zu können.9 Sie erschien 1585. 4., wovon im J. 1817 die Krameriusischen Erben eine neue Auflage unternah- men, die in einzelnen Blättern der böhmischen Zeitung noch immer beigelegt wird. Die Nachahmung lateinischer Perioden und Versetzungen ist in seinen frühern Versuchen nicht zu ver- ken-/nen. Z. B. im LUCIAN sind: žiwot wedu swůg, kratochwilné wedu dny, nowé vsazowati danie, hořký wssak potom také ži- wota meho konec sem nalezl, wietssjmi také obtiežowány by- 2 3 4 5 7 8 9 1 Viz G III. 350 [409] a pozn. 1. Beroaldův Příběh dvou milenců. Eneáše Sylvia Kronika česká. Sen o štěstí. G III. 316—317 [386], 318 [388], 322 [390—391]. 6 Dobrovský tiskovou chybou: Armnth. Hra pěkných přípovídek. Dobrovský v citátu slůvko „titulo“ vynechal. Kroniky dvě o založení země české.
Strana 419
367/368 Sprache und ältern Literatur (1818) 419 wagj nedostatky, lateinische Stellungen. Durch seinen DIALOG WIDER DIE VERHABTEN PIKARDEN,1 den er als Neujahrsgeschenk dem K. Wladislaw zuschickte, mochte er sich als gemäßigter Compactatist bei Hofe wohl empfehlen. In der Zueignung er- zählt er, daß er einer scherzhaften Praktik wegen ins Gefäng- niß gekommen wäre. Er ist der erste, der das saphische Metrum zu böhmischen Versen wählte. In der GESCHICHTE kommen sechs Strophen im Anfange und zwei am Ende vor. In der 6ten Strophe redet er seine Leser die Böhmen, Slowaken, Mähren und Polen an : Protož gye sobie neobtiežuy tzijesti Nebt muože tobie vžytek przinesti Czechu, Slowaku, Morawtže, polaku Chwijli wsselyaku. Seiner Fehler wegen will er entschuldigt sein: Ktož budess tziesti tu Cžesku kronyku Pamatuy sneesti, kdežby nassel mylku Snes trpieliwie, pomiň dobrotiwie A odpust mile Wieku mladeemu, mnohych nedostatkuo A wtipu mdleemu, takee ginych zmatkuo Pomni každy tžas, že sam newsseho znaass Prawimt Mikulaass. In diesen Spielereien, die größtentheils der richtigen böh- mischen Aussprache ganz zuwider sind, gefiel sich unser Konáč so sehr, daß er sie häufig bei den von ihm gedruckten Werken anzubringen suchte. Sieh das Leben der Philosophen vom J. 1514,2 den Landtagsschluß vom J. 1515.3 Er wählte zwar später in seiner JUDITH den eilfzeiligen Vers (Hendecasyllabicum), gab aber das saphische Sylbenmaß nicht ganz auf, da noch in der an den Vicelandrichter Johann Hodiegowsky, Altesten von Ho- diegow, gerichteten VORREDE zu seinem HOREKOWANJ, die er auf seinem an der Moldau neu erbauten Hofe Skrownietin 1545 un- terschrieb, dergleichen vorkommen. Die ersten zwei Strophen des Horazischen Integer vitae scelerisque purus lauten bei ihm: 1 Dialogus, v kterémž Čech s Pikhartem rozmlúvá. 1515 v Praze. 2 G III. 320 [389]. 3 G III. 322 [390].
367/368 Sprache und ältern Literatur (1818) 419 wagj nedostatky, lateinische Stellungen. Durch seinen DIALOG WIDER DIE VERHABTEN PIKARDEN,1 den er als Neujahrsgeschenk dem K. Wladislaw zuschickte, mochte er sich als gemäßigter Compactatist bei Hofe wohl empfehlen. In der Zueignung er- zählt er, daß er einer scherzhaften Praktik wegen ins Gefäng- niß gekommen wäre. Er ist der erste, der das saphische Metrum zu böhmischen Versen wählte. In der GESCHICHTE kommen sechs Strophen im Anfange und zwei am Ende vor. In der 6ten Strophe redet er seine Leser die Böhmen, Slowaken, Mähren und Polen an : Protož gye sobie neobtiežuy tzijesti Nebt muože tobie vžytek przinesti Czechu, Slowaku, Morawtže, polaku Chwijli wsselyaku. Seiner Fehler wegen will er entschuldigt sein: Ktož budess tziesti tu Cžesku kronyku Pamatuy sneesti, kdežby nassel mylku Snes trpieliwie, pomiň dobrotiwie A odpust mile Wieku mladeemu, mnohych nedostatkuo A wtipu mdleemu, takee ginych zmatkuo Pomni každy tžas, že sam newsseho znaass Prawimt Mikulaass. In diesen Spielereien, die größtentheils der richtigen böh- mischen Aussprache ganz zuwider sind, gefiel sich unser Konáč so sehr, daß er sie häufig bei den von ihm gedruckten Werken anzubringen suchte. Sieh das Leben der Philosophen vom J. 1514,2 den Landtagsschluß vom J. 1515.3 Er wählte zwar später in seiner JUDITH den eilfzeiligen Vers (Hendecasyllabicum), gab aber das saphische Sylbenmaß nicht ganz auf, da noch in der an den Vicelandrichter Johann Hodiegowsky, Altesten von Ho- diegow, gerichteten VORREDE zu seinem HOREKOWANJ, die er auf seinem an der Moldau neu erbauten Hofe Skrownietin 1545 un- terschrieb, dergleichen vorkommen. Die ersten zwei Strophen des Horazischen Integer vitae scelerisque purus lauten bei ihm: 1 Dialogus, v kterémž Čech s Pikhartem rozmlúvá. 1515 v Praze. 2 G III. 320 [389]. 3 G III. 322 [390].
Strana 420
420 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 368/369/370 Newinný člowěk swědomij celého, Nepotřebuge Ssýpu nižadného, Mauřeninského, neb gedowatého Taulu sskodného. Kdyby na wýchod w postcých cestu činil, Neb w nebezpečných mjstech puolnočnijch byl, Neb kdež Afrika a Idaspes řeka: Hrozná mijsta ta. 1 Jedes böhmische Ohr muß fühlen, daß hrozná mjsta ta nicht - o - - - scandirt werden könne. Nach dem Tone, welcher der Prosodie zum Grunde liegen muß, würde der Schluß lauten : mjsta ta hrozná. Ulrich Welensky von Mnichow machte sich um seine Muttersprache vorzüglich durch die Übersetzung des MILITIS CHRISTIANI von ERASMUS,2 ungeachtet sie Prochazka in der Vorrede zur neuen Ausgabe (1787) nicht ganz billigt, verdient. Des MARSILIUS FICINUS BRIEF an Cardinal Riaro,3 des Grafen PICUS VON MIRANDOLA drei kleinere Aufsätze,4 die KLAGE DER ARMEN UND REICHEN aus dem LUCIAN5 faßte er zusammen, und gab sie zu Weißwasser 1520 heraus. S. auch im Verzeichnisse die Prognostik 1519, Pasquills Gespräch 1520 und Luthers Predigt 1522.s Von Handschriften, die wenigstens Auszüge aus Klassi- kern oder bessern neuern Schriften enthalten, gehöret hierher Petrarchs DIALOG zwischen einem Weisen und Idioten (MEZY MUDRCEM A NEDOVKEM) ehedem in der Krumauer Biblio-/thek. Balb. Boh. d. III, 172." Ferner die moralischen Lehren aus Se- neca, Petrarcha, und Andern, in einer Handschrift in 4. der öffentl. Bibl.8 Bei Balbin: Ethica. Complectitur illustres sententias variorum Authorum: Senecae, Petrarchae etc. Scripta an. 1509. Libellus typo dignissimus. Boh. d. III, 173. 1 Předmluva „Hořekování“ list VII. 2 Přeutěšená kniha o Rytíři křesťanském. 1519. 3 Spis vtipný Marsilia Ficinského, kterak pravda k kardinálu Riarovi přišla. 4 Dvanácterá správa boje křesťanského. 5 Kratochvilní spolu i užiteční listové a žaloby chudých a bohatých před Saturnem. 6 G III. 328 [394], 330 [3951, 334 [398]. Dnes v Universitní knihovně v Praze. Tr Č 274 (1. 159b—185a). 8 Tr Č 209.
420 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 368/369/370 Newinný člowěk swědomij celého, Nepotřebuge Ssýpu nižadného, Mauřeninského, neb gedowatého Taulu sskodného. Kdyby na wýchod w postcých cestu činil, Neb w nebezpečných mjstech puolnočnijch byl, Neb kdež Afrika a Idaspes řeka: Hrozná mijsta ta. 1 Jedes böhmische Ohr muß fühlen, daß hrozná mjsta ta nicht - o - - - scandirt werden könne. Nach dem Tone, welcher der Prosodie zum Grunde liegen muß, würde der Schluß lauten : mjsta ta hrozná. Ulrich Welensky von Mnichow machte sich um seine Muttersprache vorzüglich durch die Übersetzung des MILITIS CHRISTIANI von ERASMUS,2 ungeachtet sie Prochazka in der Vorrede zur neuen Ausgabe (1787) nicht ganz billigt, verdient. Des MARSILIUS FICINUS BRIEF an Cardinal Riaro,3 des Grafen PICUS VON MIRANDOLA drei kleinere Aufsätze,4 die KLAGE DER ARMEN UND REICHEN aus dem LUCIAN5 faßte er zusammen, und gab sie zu Weißwasser 1520 heraus. S. auch im Verzeichnisse die Prognostik 1519, Pasquills Gespräch 1520 und Luthers Predigt 1522.s Von Handschriften, die wenigstens Auszüge aus Klassi- kern oder bessern neuern Schriften enthalten, gehöret hierher Petrarchs DIALOG zwischen einem Weisen und Idioten (MEZY MUDRCEM A NEDOVKEM) ehedem in der Krumauer Biblio-/thek. Balb. Boh. d. III, 172." Ferner die moralischen Lehren aus Se- neca, Petrarcha, und Andern, in einer Handschrift in 4. der öffentl. Bibl.8 Bei Balbin: Ethica. Complectitur illustres sententias variorum Authorum: Senecae, Petrarchae etc. Scripta an. 1509. Libellus typo dignissimus. Boh. d. III, 173. 1 Předmluva „Hořekování“ list VII. 2 Přeutěšená kniha o Rytíři křesťanském. 1519. 3 Spis vtipný Marsilia Ficinského, kterak pravda k kardinálu Riarovi přišla. 4 Dvanácterá správa boje křesťanského. 5 Kratochvilní spolu i užiteční listové a žaloby chudých a bohatých před Saturnem. 6 G III. 328 [394], 330 [3951, 334 [398]. Dnes v Universitní knihovně v Praze. Tr Č 274 (1. 159b—185a). 8 Tr Č 209.
Strana 421
370/371 Sprache und altern Literatur (1818) 421 Der eigentliche Titel ist řeči Mudreůw,1 Reden der Weisen. Die prächtige, aber jüngere Handschrift der öffentl. Bibliothek auf Pergamen in Fol. vom J. 15622 ist mit einer alten Vorrede versehen, die auch schon in der Pilsner Ausgabe vom J. 1529 bei Johann Peck zu lesen ist. Darin werden genannt Plato, So- krates, Diogenes, Aristoteles, Heraklitus, Homerus, Merkurius, Trismegistus, Pythagoras, Demokritus, Zeno, Cicero, Anaxa- goras, Seneca, Petrarcha und in den Überschriften der Auszüge kommen noch mehrere Nahmen vor. Burian Walda gedenkt in seiner Ausgabe von 1579. 8. einer frühern, etwa der zweiten. Prochazka besorgte 1786 die letzte. Schon im J. 1499 trug Pabst Alexander VI dem Propste von Klosterneuburg und dem Inquisitor Heinrich Institoris durch ein Breve3 I auf, sich nach Mähren und Böhmen persönlich zu verfügen, um die Waldenser Ketzer daselbst zu bekehren, und die ketzerischen Bücher verbrennen zu lassen. Dieß wieder- holet der Pabst in dem zweiten Breve4 an H. Institoris vom J. 1500, worin des Buches Copita ausdrückliche Erwähnung geschieht. S. oben 229 [329]. Institoris säumte nicht, einige Sermones zur Vertheidigung der römischen Kirche zu Olmütz 1501 herauszugeben.5 Er gibt den Brüdern, die man schon allge- mein Pikarden, Waldenser nannte, die gräulichsten Irrthümer Schuld. König Wladislaw wollte sie nun durchaus ausgerottet wissen. Es ergingen die schärfsten Verordnungen im J. 1503 und 1504 wider sie. Die guten Leute, zu sehr eingenommen für die Wahrheit ihrer Lehrsätze, glaubten durch Apologien sich zu retten. Dadurch reizten sie ihre Gegner noch mehr. Wladislaw wiederholt‘ und verschärft im J. 1508 seine frühern Verordnun- gen. Ihre Bücher sollen verbrannt werden, kein Herr und Ritter, keine Stadt soll zugeben, daß dergleichen Bücher gedruckt oder verkauft werden. Item wssecka včenj, so lautet der königliche Befehl,“ a psanj gegich bludůw, zgewná v tegná magj zasta- 1 Řeči z mudrců pohanských. 2 Tr č 57. 3 Otištěno na začátku Institorisovy knihy „Sancte Romane ecclesie fidei defensionis clippeus“ (1501), fol. II—III. 4 Rovněž otištěno v Institorisově knize (v. v.), fol. III. O „Kopy- tech“ fol. III. a („codicem quem Copita ipsi nominant“). 5 Clypeus ecclesiae Romanae. 6 Dobrovský: widerholt. 7 Viz Archiv Český VI. (1872), str. 392. Srv. též J. Th. Müller— F. M. Bartoš: Dějiny Jednoty bratrské I. (1923), str. 224.
370/371 Sprache und altern Literatur (1818) 421 Der eigentliche Titel ist řeči Mudreůw,1 Reden der Weisen. Die prächtige, aber jüngere Handschrift der öffentl. Bibliothek auf Pergamen in Fol. vom J. 15622 ist mit einer alten Vorrede versehen, die auch schon in der Pilsner Ausgabe vom J. 1529 bei Johann Peck zu lesen ist. Darin werden genannt Plato, So- krates, Diogenes, Aristoteles, Heraklitus, Homerus, Merkurius, Trismegistus, Pythagoras, Demokritus, Zeno, Cicero, Anaxa- goras, Seneca, Petrarcha und in den Überschriften der Auszüge kommen noch mehrere Nahmen vor. Burian Walda gedenkt in seiner Ausgabe von 1579. 8. einer frühern, etwa der zweiten. Prochazka besorgte 1786 die letzte. Schon im J. 1499 trug Pabst Alexander VI dem Propste von Klosterneuburg und dem Inquisitor Heinrich Institoris durch ein Breve3 I auf, sich nach Mähren und Böhmen persönlich zu verfügen, um die Waldenser Ketzer daselbst zu bekehren, und die ketzerischen Bücher verbrennen zu lassen. Dieß wieder- holet der Pabst in dem zweiten Breve4 an H. Institoris vom J. 1500, worin des Buches Copita ausdrückliche Erwähnung geschieht. S. oben 229 [329]. Institoris säumte nicht, einige Sermones zur Vertheidigung der römischen Kirche zu Olmütz 1501 herauszugeben.5 Er gibt den Brüdern, die man schon allge- mein Pikarden, Waldenser nannte, die gräulichsten Irrthümer Schuld. König Wladislaw wollte sie nun durchaus ausgerottet wissen. Es ergingen die schärfsten Verordnungen im J. 1503 und 1504 wider sie. Die guten Leute, zu sehr eingenommen für die Wahrheit ihrer Lehrsätze, glaubten durch Apologien sich zu retten. Dadurch reizten sie ihre Gegner noch mehr. Wladislaw wiederholt‘ und verschärft im J. 1508 seine frühern Verordnun- gen. Ihre Bücher sollen verbrannt werden, kein Herr und Ritter, keine Stadt soll zugeben, daß dergleichen Bücher gedruckt oder verkauft werden. Item wssecka včenj, so lautet der königliche Befehl,“ a psanj gegich bludůw, zgewná v tegná magj zasta- 1 Řeči z mudrců pohanských. 2 Tr č 57. 3 Otištěno na začátku Institorisovy knihy „Sancte Romane ecclesie fidei defensionis clippeus“ (1501), fol. II—III. 4 Rovněž otištěno v Institorisově knize (v. v.), fol. III. O „Kopy- tech“ fol. III. a („codicem quem Copita ipsi nominant“). 5 Clypeus ecclesiae Romanae. 6 Dobrovský: widerholt. 7 Viz Archiv Český VI. (1872), str. 392. Srv. též J. Th. Müller— F. M. Bartoš: Dějiny Jednoty bratrské I. (1923), str. 224.
Strana 422
422 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 371/372/373 wena býti a skažena, knihy gegich/ wsseckny spaleny tisstěné y psané. A žádný Pan, rytjřský člowěk v město těch kněh, ta- kowých traktatůw psáti, a tisknauti pod sebau dopustiti nemá, ani prodáwati, a kdožby přinesl kde, a v něho byly nalezeny má skutečně trestán býti, wedlé vznánj panůw a saudců zem- ských. Die königlichen Städte befolgten diese Befehle, aber bei einigen Herren fanden die Verfolgten Schutz, von andern wurden sie wenigstens geduldet. Von ihren gedruckten Vertheidigungs- schriften stehen doch mehrere oben im Verzeichnisse S. 315— 339 [385—402]. Von ungedruckten sind viele in der geschriebenen Geschichte der Brüder verzeichnet.1 Bruder Thomas (Tůma Pře- laucský) schrieb an Albrecht von Sternberg im J. 1502 VOM GöTT- LICHEN URSPRUNGE DER BRÜDEREINIGKEIT. 2 Der rüstigste Schrei- ber unter allen war B. Lukas, von dem wir schon (oben 238 [335], 239 [3351) einige Schriften anführten. Im J. 1501 schrieb er eine AUSLEGUNG ÜBER DIE OFFENBARUNG JOHANNIS,3 1502 VON DER HOFFNUNG,4 1503 einen ABSCHIEDSBRIEF,5 als er Prag ver- ließ und nach Bunzlau ging, 1504 AUSLEGUNG des 3ten, 6ten und anderer Kapitel JOHANNIS," 1505 legte er das BUCH DER PSAL- MEN' aus. Auch an der Ausgabe des GESANGBUCHES für die Brüdergemeine 1505s hatte er den größten Antheil. Die I mei- sten gegen die Brüder gerichteten Streitschriften hat er, als einer der gelehrtesten unter ihnen, beantwortet. Nach ihm zeich- nete sich der Bruder Laurenz Krasonicky aus, mit dem schon der Inquisitor Institoris seine Noth hatte. Prokop's von Neu- haus Frage: IST ES DEN CHRISTEN ERLAUBT, Ungläubige oder Irrgläubige durch die weltliche Macht zum wahren Glauben zu zwingen?9 die er 1508 aufwarf und beantwortete, mußte Auf- merksamkeit erregen. Die Kinderfragen (Dietinské otázky) vom J. 1505 sind der erste Catechismus der Brüder. Auf einen durch den Druck zu Pilsen herausgegebenen Tractat, wovon aber weder Bartsch, noch Pelzel,1° noch jemand anderer ein Exemplar nach- 1 Historia Fratrum Bohemicorum. 2 O původu Jednoty bratrské. 3 Výklad na zjevení sv. Jana. 4Spis o naději. 5 Psaní na rozžehnání. 6 Výklad na Evangelium sv. Jana. 7 Výklad žaltáře. 8 Písně chval božích. 9 Br. Prokopa z Jindřichova Hradce Otázka, sluší-li křesťanóm mocí světskou nevěrné neb bludné k pravé víře přinucovati. 10 Jos. Bartsch (dnes v knihovně Národního musea v Praze, Bartoš I. 42), F. M. Pelcl: Verzeichniß aller in böhmischer Sprache gedruckten Bücher (dnes v Národním museu v Praze, Bartoš I. 1307).
422 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 371/372/373 wena býti a skažena, knihy gegich/ wsseckny spaleny tisstěné y psané. A žádný Pan, rytjřský člowěk v město těch kněh, ta- kowých traktatůw psáti, a tisknauti pod sebau dopustiti nemá, ani prodáwati, a kdožby přinesl kde, a v něho byly nalezeny má skutečně trestán býti, wedlé vznánj panůw a saudců zem- ských. Die königlichen Städte befolgten diese Befehle, aber bei einigen Herren fanden die Verfolgten Schutz, von andern wurden sie wenigstens geduldet. Von ihren gedruckten Vertheidigungs- schriften stehen doch mehrere oben im Verzeichnisse S. 315— 339 [385—402]. Von ungedruckten sind viele in der geschriebenen Geschichte der Brüder verzeichnet.1 Bruder Thomas (Tůma Pře- laucský) schrieb an Albrecht von Sternberg im J. 1502 VOM GöTT- LICHEN URSPRUNGE DER BRÜDEREINIGKEIT. 2 Der rüstigste Schrei- ber unter allen war B. Lukas, von dem wir schon (oben 238 [335], 239 [3351) einige Schriften anführten. Im J. 1501 schrieb er eine AUSLEGUNG ÜBER DIE OFFENBARUNG JOHANNIS,3 1502 VON DER HOFFNUNG,4 1503 einen ABSCHIEDSBRIEF,5 als er Prag ver- ließ und nach Bunzlau ging, 1504 AUSLEGUNG des 3ten, 6ten und anderer Kapitel JOHANNIS," 1505 legte er das BUCH DER PSAL- MEN' aus. Auch an der Ausgabe des GESANGBUCHES für die Brüdergemeine 1505s hatte er den größten Antheil. Die I mei- sten gegen die Brüder gerichteten Streitschriften hat er, als einer der gelehrtesten unter ihnen, beantwortet. Nach ihm zeich- nete sich der Bruder Laurenz Krasonicky aus, mit dem schon der Inquisitor Institoris seine Noth hatte. Prokop's von Neu- haus Frage: IST ES DEN CHRISTEN ERLAUBT, Ungläubige oder Irrgläubige durch die weltliche Macht zum wahren Glauben zu zwingen?9 die er 1508 aufwarf und beantwortete, mußte Auf- merksamkeit erregen. Die Kinderfragen (Dietinské otázky) vom J. 1505 sind der erste Catechismus der Brüder. Auf einen durch den Druck zu Pilsen herausgegebenen Tractat, wovon aber weder Bartsch, noch Pelzel,1° noch jemand anderer ein Exemplar nach- 1 Historia Fratrum Bohemicorum. 2 O původu Jednoty bratrské. 3 Výklad na zjevení sv. Jana. 4Spis o naději. 5 Psaní na rozžehnání. 6 Výklad na Evangelium sv. Jana. 7 Výklad žaltáře. 8 Písně chval božích. 9 Br. Prokopa z Jindřichova Hradce Otázka, sluší-li křesťanóm mocí světskou nevěrné neb bludné k pravé víře přinucovati. 10 Jos. Bartsch (dnes v knihovně Národního musea v Praze, Bartoš I. 42), F. M. Pelcl: Verzeichniß aller in böhmischer Sprache gedruckten Bücher (dnes v Národním museu v Praze, Bartoš I. 1307).
Strana 423
373/374/375 Sprache und ältern Literatur (1818) 423 weisen kann, gaben sie 1505 eine doppelte Antwort, eine kürzere und eine längere.1 Vom NEUEN TESTAMENTE besorgten sie zwei schöne Auflagen zu Bunzlau. S. das Jahr 1518 und 1525." Man verlor die verhaßten Brüder auf einige Zeit aus den Augen, als Luther mit seiner neuen Lehre Aufsehen erregte. Anfangs fand er selbst bei den Utraquisten, denen die freiern Grundsätze der Pikarden ein Greuel waren, Beifall und einigen Anhang. Die Schlicke zu Elbogen, die Salhausen zu Tetschen nahmen die neuen Wort-Idiener willig auf, weßhalb sie bei dem König Ludwig vom katholischen Administrator Johann žak ver- klagt wurden. Für die nicht Deutschen besorgte man seit 1520 bis 1523 böhmische Übersetzungen von manchen Schriften Luthers. Allein es währte nicht lange, so kamen königliche scharfe Befehle aus Ungern, der Verbreitung der Pikardischen und Lutherischen Lehre Einhalt zu thun. M. Johann Pa- ssek von Wrat, ein altstädter Rathsmann und der utra- quistische Administrator Gallus Czahera ließen es sich angelegen sein, die Anhänger neuer Lehren aufzusuchen, in Verhaft zu nehmen, aus der Stadt zu verweisen, einige auch zu foltern und zu verbrennen. Vier Jahre dauerte diese heillose Verfolgung. Als man einen gewissen Niklas 1526 zum Scheiter- haufen führte, schafften die Henker auch viele Bücher, die ihm gehörten, herbei, und warfen sie zu ihm ins Feuer, um sie mit ihm zugleich zu verbrennen. Dieß ist wohl eine Ursache der großen Seltenheit von Büchern aus dieser Zeit. Unter den Arti- keln, die auf dem Landtage vom 29. Januar 1524 angenommen worden sind, billigt zwar der zehnte das Lesen der Bibel allge- mein.3 Doch verordnete in demselben Jahre der Prager Senat, daß von den I Administratoren, wie es vor Zeiten gehalten wor- den, auch ferner alle in der Muttersprache geschriebenen Trac- tate durchgesehen, und die ketzerischen auf das Rathhaus ge- bracht werden sollen.4 Ganz zu Ende des Jahres 1524 wurden 26 neue Artikel bekannt gemacht, worunter der 14te die Bücher- censur noch näher bestimmt.5 Alle irrgläubigen und ketze- 1 Viz J. Th. Müller—F. M. Bartoš: Dějiny Jednoty bratrské I. (1923), str. 342 č. 70. 2 G III. 325 [392], 339 [401]. 3 Kronika Bartoše Písaře, kniha I., kap. 6.; ve vydání J. V. Šimáka (FRB VI., 1907) str. 23a. 4 Kronika Bartoše Písaře I. 12; v Šimákově vydání str. 46b. 5 Kronika Bartoše Písaře I. 25; v Šimákově vydání str. 73.
373/374/375 Sprache und ältern Literatur (1818) 423 weisen kann, gaben sie 1505 eine doppelte Antwort, eine kürzere und eine längere.1 Vom NEUEN TESTAMENTE besorgten sie zwei schöne Auflagen zu Bunzlau. S. das Jahr 1518 und 1525." Man verlor die verhaßten Brüder auf einige Zeit aus den Augen, als Luther mit seiner neuen Lehre Aufsehen erregte. Anfangs fand er selbst bei den Utraquisten, denen die freiern Grundsätze der Pikarden ein Greuel waren, Beifall und einigen Anhang. Die Schlicke zu Elbogen, die Salhausen zu Tetschen nahmen die neuen Wort-Idiener willig auf, weßhalb sie bei dem König Ludwig vom katholischen Administrator Johann žak ver- klagt wurden. Für die nicht Deutschen besorgte man seit 1520 bis 1523 böhmische Übersetzungen von manchen Schriften Luthers. Allein es währte nicht lange, so kamen königliche scharfe Befehle aus Ungern, der Verbreitung der Pikardischen und Lutherischen Lehre Einhalt zu thun. M. Johann Pa- ssek von Wrat, ein altstädter Rathsmann und der utra- quistische Administrator Gallus Czahera ließen es sich angelegen sein, die Anhänger neuer Lehren aufzusuchen, in Verhaft zu nehmen, aus der Stadt zu verweisen, einige auch zu foltern und zu verbrennen. Vier Jahre dauerte diese heillose Verfolgung. Als man einen gewissen Niklas 1526 zum Scheiter- haufen führte, schafften die Henker auch viele Bücher, die ihm gehörten, herbei, und warfen sie zu ihm ins Feuer, um sie mit ihm zugleich zu verbrennen. Dieß ist wohl eine Ursache der großen Seltenheit von Büchern aus dieser Zeit. Unter den Arti- keln, die auf dem Landtage vom 29. Januar 1524 angenommen worden sind, billigt zwar der zehnte das Lesen der Bibel allge- mein.3 Doch verordnete in demselben Jahre der Prager Senat, daß von den I Administratoren, wie es vor Zeiten gehalten wor- den, auch ferner alle in der Muttersprache geschriebenen Trac- tate durchgesehen, und die ketzerischen auf das Rathhaus ge- bracht werden sollen.4 Ganz zu Ende des Jahres 1524 wurden 26 neue Artikel bekannt gemacht, worunter der 14te die Bücher- censur noch näher bestimmt.5 Alle irrgläubigen und ketze- 1 Viz J. Th. Müller—F. M. Bartoš: Dějiny Jednoty bratrské I. (1923), str. 342 č. 70. 2 G III. 325 [392], 339 [401]. 3 Kronika Bartoše Písaře, kniha I., kap. 6.; ve vydání J. V. Šimáka (FRB VI., 1907) str. 23a. 4 Kronika Bartoše Písaře I. 12; v Šimákově vydání str. 46b. 5 Kronika Bartoše Písaře I. 25; v Šimákově vydání str. 73.
Strana 424
Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 375/376/377 424 rischen Schriften werden verbothen; der solche verkaufet, ver- liert Güter und Leben, oder wird verwiesen. Die Tractate selbst werden verbrannt. Bringt jemand eine neue Schrift in die Stadt, so soll sie dem Consistorium zum Durchlesen übergeben werden. Was von diesem und zugleich von dem Bürgermeister genehmigt wird, darf erst dann feil gebothen werden. Es konnte also nur den Brüdern, die außer Prag ihre Druckereien ange- legt hatten, ohne sich diesen Censurgesetzen zu unterwerfen, gelingen, manche Schrift ans Licht zu fordern, welcher die Prager Censoren die Erlaubniß zum Drucke gewiß versagt haben würden. Noch sind einige Handschriften, die in den Zeitraum von 1501 bis 1526 fallen, hier nachzutragen. 1. Evangelien und Episteln sammt dem Kalender, von Bruder Aegidius (Gilgj) von Rati-/boř, Prediger zu Neupilsen für den Herrn Laczlaw von Sternberg 1505 abge- schrieben, auf Pergamen in 4. mit Gemälden, goldnen Verzie- rungen, in der gräfl. Waldsteinischen Bibliothek zu Dux.1 Eine der schönsten böhmischen Handschriften. Von ganzen Bibeln, oder auch nur neuen Testamenten ist mir kein Exemplar be- kannt, das nach 1500 geschrieben wäre. Man hatte doch schon zwei gedruckte Bibeln, drei neue Testamente, wodurch man des mühsamen Abschreibens enthoben worden ist. 2. Ein Psalter, von Wenzel von Wodnian für die Johanna von Trčka 1511 auf Pergamen in 12. geschrieben. öffentl. Bibl. 2 3. Gebethe, meistens aus dem Anselmus entlehnt, 1521 auf Pergamen in 4. schön geschrieben. Bibl. der Domkirche.3 Schön geschriebene Bethbücher kommen auch noch später häufig vor. 4. Zwei Reden des h. Chrysostomus, zwei kleine Schriften des. h. Cyprian (gerade die vier Stücke, Knihy čtwery, die im J. 1501 in einem Bande zu Pilsen gedruckt worden. S. oben 240 [336]). Dabei des Priesters Gira PREDIGT VON DER GEBURT CHRISTI,4 und Anselmus, oder die ihm von der h. Jungfrau Maria gemachte Offenbarung über das Leiden Christi.5 Dieser Gira hier ist I wohl derselbe, dem Victorin von Wssehrd 1495 seine Ubersetzung einer Rede von Chrysostomus gewidmet hat. 1 Paterův popis rukopisů Waldšteinské knihovny duchcovské (Sbor- ník historického kroužku XII.—XV., 1911-1914) neuvádí. 2 žaltář paní Jo- hanky Trčkové. Tr č 370.3 P 300. 4 Kázání o narození božím. 5 Tr Č 340.
Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 375/376/377 424 rischen Schriften werden verbothen; der solche verkaufet, ver- liert Güter und Leben, oder wird verwiesen. Die Tractate selbst werden verbrannt. Bringt jemand eine neue Schrift in die Stadt, so soll sie dem Consistorium zum Durchlesen übergeben werden. Was von diesem und zugleich von dem Bürgermeister genehmigt wird, darf erst dann feil gebothen werden. Es konnte also nur den Brüdern, die außer Prag ihre Druckereien ange- legt hatten, ohne sich diesen Censurgesetzen zu unterwerfen, gelingen, manche Schrift ans Licht zu fordern, welcher die Prager Censoren die Erlaubniß zum Drucke gewiß versagt haben würden. Noch sind einige Handschriften, die in den Zeitraum von 1501 bis 1526 fallen, hier nachzutragen. 1. Evangelien und Episteln sammt dem Kalender, von Bruder Aegidius (Gilgj) von Rati-/boř, Prediger zu Neupilsen für den Herrn Laczlaw von Sternberg 1505 abge- schrieben, auf Pergamen in 4. mit Gemälden, goldnen Verzie- rungen, in der gräfl. Waldsteinischen Bibliothek zu Dux.1 Eine der schönsten böhmischen Handschriften. Von ganzen Bibeln, oder auch nur neuen Testamenten ist mir kein Exemplar be- kannt, das nach 1500 geschrieben wäre. Man hatte doch schon zwei gedruckte Bibeln, drei neue Testamente, wodurch man des mühsamen Abschreibens enthoben worden ist. 2. Ein Psalter, von Wenzel von Wodnian für die Johanna von Trčka 1511 auf Pergamen in 12. geschrieben. öffentl. Bibl. 2 3. Gebethe, meistens aus dem Anselmus entlehnt, 1521 auf Pergamen in 4. schön geschrieben. Bibl. der Domkirche.3 Schön geschriebene Bethbücher kommen auch noch später häufig vor. 4. Zwei Reden des h. Chrysostomus, zwei kleine Schriften des. h. Cyprian (gerade die vier Stücke, Knihy čtwery, die im J. 1501 in einem Bande zu Pilsen gedruckt worden. S. oben 240 [336]). Dabei des Priesters Gira PREDIGT VON DER GEBURT CHRISTI,4 und Anselmus, oder die ihm von der h. Jungfrau Maria gemachte Offenbarung über das Leiden Christi.5 Dieser Gira hier ist I wohl derselbe, dem Victorin von Wssehrd 1495 seine Ubersetzung einer Rede von Chrysostomus gewidmet hat. 1 Paterův popis rukopisů Waldšteinské knihovny duchcovské (Sbor- ník historického kroužku XII.—XV., 1911-1914) neuvádí. 2 žaltář paní Jo- hanky Trčkové. Tr č 370.3 P 300. 4 Kázání o narození božím. 5 Tr Č 340.
Strana 425
377/378 Sprache und altern Literatur (1818) 425 5. Von den vier letzten Dingen,1 Fol. 1514, in einer Hand- schrift der öffentlichen Bibliothek,2 in die sie von Krumau kam, wo sie ehedem Balbin sah, und Boh. d. III. 173 beschrieb: MS. volumen .... . venusto charactere exaratum. ..... Liber est valde doctus et spiritualis, publica luce dignus. S. oben 332. [396] e. Knjžka srdečnj. 6. Des Franciskaners Johann von Wodnian, aus dem Kloster der hh. Engel zu Horaždiowitz, Dialog zwischen Heinrich und Johann UBER DIE UNBEFLECKTE EMPFANGNIB MARIA,3 in der öffentl. Bibl. auf Papier in 12. 1509 abgeschrieben.4 Balbin fand zu Krumau zwei Exemplare Boh. d. III,5 174.“ Dieser Bar- füßer Johann, sonst auch Aquensis genannt, ist der Verfasser des oben 318 [388] verzeichneten lateinisch-böhmischen WÖRTER- BUCHES, das zu Horaždiowitz 1508 vollendet, 1511 aber zu Pilsen gedruckt worden ist. Um das J. 1529 schrieb er noch WIDER LUTHER. 7. Eines ungenannten Franciskaners Leben der h. Katha- rina, nebst einigen Gesängen zu ihrem Lobe.' Multa rara hic liber continet, sagt / Balbin Boh. d. III, 61, imprimis vitam aliquot Procerum Sswambergicorum, deinde Magdalenae de Sselenberg. 8. Bonaventura's Leben des h. Franciskus, in der öffentl. Bibl. auf Papier in 4.1° Das letzte Kapitel handelt von der sel. Agnes.11 Der Abschreiber hieß Simon, und war ein Kaplan. Die Heiligen Cyrill und Method nennt er Hroznata a Strachota, sonderbar genug, da Hroznata eben so, wie Strachota auf Me- tudius (von metus) hindeutet. In einem auf Pergamen geschrie- benen sogenannten žaltař (dem großen Rosenkranz mit Ge- bethen),12 den Simon 1527 in 12. abschrieb, nennt er sich Ssimon kaplan Petrlikowsky.13 1 O čtyřech posledních věcech. 2 Tr Č 101. 3 Traktát o početí P. Marie. 4 Tr Č 347. 5 173— 6 Tr Č 334, 347. 7 Satanášova věž. 8 Chvála sv. Kateřiny. Píseň k sv. Kateřině. Tr Č 195 (1. 10a—46a). 9 Tr Č 195 (1. 1b—9b). 10 Sv. Bonaventury život sv. Františka. Tr Č 237. 11 Tr Č 237, 1. 143a—145a. 12 Tr Č 371 (1. 24a—40b). 13 Písařem rukopisu žaltáře z r. 1527 není šimon, nýbrž „kniez Ssyman kaplan Petrlikowsky“, který není tedy totožný s osobou písaře Šimona. Srv. Tr č 237, poznámku na konci.
377/378 Sprache und altern Literatur (1818) 425 5. Von den vier letzten Dingen,1 Fol. 1514, in einer Hand- schrift der öffentlichen Bibliothek,2 in die sie von Krumau kam, wo sie ehedem Balbin sah, und Boh. d. III. 173 beschrieb: MS. volumen .... . venusto charactere exaratum. ..... Liber est valde doctus et spiritualis, publica luce dignus. S. oben 332. [396] e. Knjžka srdečnj. 6. Des Franciskaners Johann von Wodnian, aus dem Kloster der hh. Engel zu Horaždiowitz, Dialog zwischen Heinrich und Johann UBER DIE UNBEFLECKTE EMPFANGNIB MARIA,3 in der öffentl. Bibl. auf Papier in 12. 1509 abgeschrieben.4 Balbin fand zu Krumau zwei Exemplare Boh. d. III,5 174.“ Dieser Bar- füßer Johann, sonst auch Aquensis genannt, ist der Verfasser des oben 318 [388] verzeichneten lateinisch-böhmischen WÖRTER- BUCHES, das zu Horaždiowitz 1508 vollendet, 1511 aber zu Pilsen gedruckt worden ist. Um das J. 1529 schrieb er noch WIDER LUTHER. 7. Eines ungenannten Franciskaners Leben der h. Katha- rina, nebst einigen Gesängen zu ihrem Lobe.' Multa rara hic liber continet, sagt / Balbin Boh. d. III, 61, imprimis vitam aliquot Procerum Sswambergicorum, deinde Magdalenae de Sselenberg. 8. Bonaventura's Leben des h. Franciskus, in der öffentl. Bibl. auf Papier in 4.1° Das letzte Kapitel handelt von der sel. Agnes.11 Der Abschreiber hieß Simon, und war ein Kaplan. Die Heiligen Cyrill und Method nennt er Hroznata a Strachota, sonderbar genug, da Hroznata eben so, wie Strachota auf Me- tudius (von metus) hindeutet. In einem auf Pergamen geschrie- benen sogenannten žaltař (dem großen Rosenkranz mit Ge- bethen),12 den Simon 1527 in 12. abschrieb, nennt er sich Ssimon kaplan Petrlikowsky.13 1 O čtyřech posledních věcech. 2 Tr Č 101. 3 Traktát o početí P. Marie. 4 Tr Č 347. 5 173— 6 Tr Č 334, 347. 7 Satanášova věž. 8 Chvála sv. Kateřiny. Píseň k sv. Kateřině. Tr Č 195 (1. 10a—46a). 9 Tr Č 195 (1. 1b—9b). 10 Sv. Bonaventury život sv. Františka. Tr Č 237. 11 Tr Č 237, 1. 143a—145a. 12 Tr Č 371 (1. 24a—40b). 13 Písařem rukopisu žaltáře z r. 1527 není šimon, nýbrž „kniez Ssyman kaplan Petrlikowsky“, který není tedy totožný s osobou písaře Šimona. Srv. Tr č 237, poznámku na konci.
Strana 426
426 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 378/379/380 9. Br. Lukas Schrift von der Erneuerung der Kirche in der Brüdereinigkeit, (SPIS O OBNOWENJ CYRKWE W GEDNOTĚ) im J. 1510 verfaßt, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek auf Papier in 4.1 Da er hier schon ältester Vorsteher in der Einigkeit der Bunzlauer Brüderversammlung genannt wird, starssj Spráwce w gednotě zboru Boleslawského, so kann diese Abschrift nicht vor dem J. 1518 gemacht worden sein. Sonst heißt diese Schrift o skutcých Krysta Pana, in der geschrie- benen Brüdergeschichte2 Spis / o dwanácti let podle památek skutků krystowých. In derselben werden nach dem J. 1510 noch mehrere Schriften und Briefe dieses eifrigen und gelehrten Bru- ders angeführt. Beim J. 1511 ein BRIEF von ihm an die ältesten Vorsteher, ein zweiter an alle Brüder. Beim J. 1513 ein Schrei- ben desselben VON DER HOFFNUNG.3 Beim J. 1514 seine ANTWORT auf eine Schrift der Prager Magister durch den Magister Martin von den Pikardischen Irrthümern, die sie (die Magister) haben drucken und von Predigern vorlesen lassen. S. oben 321. [390] d. Beim J. 1515 seine Apologie (POČET WJRY), warum er bei der böhmischen Partei von beiden Gestalten nicht geblieben ist.4 Da es heißt sepsal a wydal, so muß sie wohl gedruckt worden sein.5 Ferner ein SCHREIBEN AUS DEM GEFANGNIB an die Brüdergemeine (k zboru)6 ; ein anderes AN PETER SUDA VON JANOWITZ, als er aus dem Gefängnisse kam.7 Beim J. 1517 eine ANTWORT der Brüder, von Lukas verfaßt, AUF DIE SCHRIFT DES Olmützer DOMHERRN BERNHARD ZAUBEK von Zdietin.8 Eine Schrift VON DEN SECHS ALLGEMEINEN URSACHEN DES IRRTHUMS9 gegen die in Prag 1516 gedruckten zwölf Predigten (sermones) des Priesters Corambus zu Leutmeritz. Wir lernen also hier I den Verfasser des oben 323 [391] genannten Werkchens Sermones XII. kennen. 10. Kurze Nachricht von den 12 Sybillen, in Fol. öffentl. Bibl. 10 1 Tr Č 208. 2 Historia Fratrum Bohemicorum. 3 Spis o naději. 4 Počet víry, proč od strany pod obojí odstoupil. 5 Srv. Josef Jireček: Rukovět k dějinám literatury české. I., str. 475 č. 30. 6 List k sboru z vězení. 7 Pamět o vazbě janovické. 8 Odpověď na spis Dr. Zoubka. 9 O šesti příčinách bludův. 10 Zpráva o dvanácti Sibyllách. Tr Č 148 (1. 273a—275a). v
426 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 378/379/380 9. Br. Lukas Schrift von der Erneuerung der Kirche in der Brüdereinigkeit, (SPIS O OBNOWENJ CYRKWE W GEDNOTĚ) im J. 1510 verfaßt, in einer Handschrift der öffentlichen Bibliothek auf Papier in 4.1 Da er hier schon ältester Vorsteher in der Einigkeit der Bunzlauer Brüderversammlung genannt wird, starssj Spráwce w gednotě zboru Boleslawského, so kann diese Abschrift nicht vor dem J. 1518 gemacht worden sein. Sonst heißt diese Schrift o skutcých Krysta Pana, in der geschrie- benen Brüdergeschichte2 Spis / o dwanácti let podle památek skutků krystowých. In derselben werden nach dem J. 1510 noch mehrere Schriften und Briefe dieses eifrigen und gelehrten Bru- ders angeführt. Beim J. 1511 ein BRIEF von ihm an die ältesten Vorsteher, ein zweiter an alle Brüder. Beim J. 1513 ein Schrei- ben desselben VON DER HOFFNUNG.3 Beim J. 1514 seine ANTWORT auf eine Schrift der Prager Magister durch den Magister Martin von den Pikardischen Irrthümern, die sie (die Magister) haben drucken und von Predigern vorlesen lassen. S. oben 321. [390] d. Beim J. 1515 seine Apologie (POČET WJRY), warum er bei der böhmischen Partei von beiden Gestalten nicht geblieben ist.4 Da es heißt sepsal a wydal, so muß sie wohl gedruckt worden sein.5 Ferner ein SCHREIBEN AUS DEM GEFANGNIB an die Brüdergemeine (k zboru)6 ; ein anderes AN PETER SUDA VON JANOWITZ, als er aus dem Gefängnisse kam.7 Beim J. 1517 eine ANTWORT der Brüder, von Lukas verfaßt, AUF DIE SCHRIFT DES Olmützer DOMHERRN BERNHARD ZAUBEK von Zdietin.8 Eine Schrift VON DEN SECHS ALLGEMEINEN URSACHEN DES IRRTHUMS9 gegen die in Prag 1516 gedruckten zwölf Predigten (sermones) des Priesters Corambus zu Leutmeritz. Wir lernen also hier I den Verfasser des oben 323 [391] genannten Werkchens Sermones XII. kennen. 10. Kurze Nachricht von den 12 Sybillen, in Fol. öffentl. Bibl. 10 1 Tr Č 208. 2 Historia Fratrum Bohemicorum. 3 Spis o naději. 4 Počet víry, proč od strany pod obojí odstoupil. 5 Srv. Josef Jireček: Rukovět k dějinám literatury české. I., str. 475 č. 30. 6 List k sboru z vězení. 7 Pamět o vazbě janovické. 8 Odpověď na spis Dr. Zoubka. 9 O šesti příčinách bludův. 10 Zpráva o dvanácti Sibyllách. Tr Č 148 (1. 273a—275a). v
Strana 427
380/381 Sprache und ältern Literatur (1818) 427 11. MORALISCHER UNTERRICHT,1 den Johann von Lobkowitz und Hassenstein für seinen Sohn Jaroslaw verfaßte, und im J. 1504 schreiben ließ. Nach der Handschrift in dem Raudnitzer Archiv2 ist er überschrieben: Vrozeny Pán, pán Jan z Lobko- wicz a z Hasyssteyna dal toto synu swému Panu Jaroslawowi, Spráwu a naučenj gemu w tom, co činiti a co nechati, a kterak se a podkud w čem zachowati má, sepsati. Erst 1796 ward dieser Unterricht unter dem Titel: Prawdiwy česky Mentor, in 8. zu Prag bei Johann Beranek gedruckt. Wo von der Züchtigung der Töchter gesprochen wird, be- hauptet die Ruthe ihren Rang : mrskeyte, bjte, nelitugic metly." Zur Kenntniß der Sitten jener Zeit dient manche Außerung. Wo es vom Gelde heißt, daß man dadurch Verräther dingen könne, ruft dieser Morallehrer aus: O! co gich Král Matyass byl swými penězy w Čechách nadělal, v tež w Morawě a ginde. 12. Ein in Versen verfaßter Unterricht für Eltern,5 wie sie ihre Kinder erziehen sollen, in I einer Handschrift in 16. im Kloster Hohenfurt. Ludwig von Pernstein als kleines Kind spricht und gibt den Eltern die Art, auf welche er erzogen zu werden wünscht, an die Hand. Neben der Muttersprache will der adelige Knabe auch im Deutschen und Latein unterrichtet werden. Eine lange Digression über die Communion der Un- mündigen, welche hier mit vielen Gründen bestritten wird, läßt vermuthen, daß der Verfasser dieses didactischen Gedichtes ein gemäßigter Compactatist war, der sich in diesem Stücke nach dem allgemeinen Gebrauche der Kirche richten wollte. 13. Ein Kräuterbuch" mit illuminirten Abbildungen der Pflanzen, auf Pergamen in Folio geschrieben, wovon Hr. Biblio- thekar Dlabač am Strahow einen Bogen, der zum Einbinden verbraucht war, noch glücklich gerettet hat.8 Der Text ist zum Theil eine wörtliche, zum Theil etwas abgekürzte Ubersetzung 1 Zpráva a naučení synu Jaroslavovi. 2 Podnes v Lobkovickém archivu v Roudnici n. L., sign. E. 1./1. (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 3 Ve vydání Fr. A. Zemana (XXVI. svazek Bibliotéky paedagogické, 1876) str. 16. 4 V Zemanově vydání (viz pozn. předch.) str. 27. 5 Naučení rodičům. 6 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1765. O vydáních tiskem viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české, 2. v., I. (1929), str. 564. 7 Zelinář. 8 Tento rukopisný zlomek jsem v knihovně kláštera na Strahově nenašel.
380/381 Sprache und ältern Literatur (1818) 427 11. MORALISCHER UNTERRICHT,1 den Johann von Lobkowitz und Hassenstein für seinen Sohn Jaroslaw verfaßte, und im J. 1504 schreiben ließ. Nach der Handschrift in dem Raudnitzer Archiv2 ist er überschrieben: Vrozeny Pán, pán Jan z Lobko- wicz a z Hasyssteyna dal toto synu swému Panu Jaroslawowi, Spráwu a naučenj gemu w tom, co činiti a co nechati, a kterak se a podkud w čem zachowati má, sepsati. Erst 1796 ward dieser Unterricht unter dem Titel: Prawdiwy česky Mentor, in 8. zu Prag bei Johann Beranek gedruckt. Wo von der Züchtigung der Töchter gesprochen wird, be- hauptet die Ruthe ihren Rang : mrskeyte, bjte, nelitugic metly." Zur Kenntniß der Sitten jener Zeit dient manche Außerung. Wo es vom Gelde heißt, daß man dadurch Verräther dingen könne, ruft dieser Morallehrer aus: O! co gich Král Matyass byl swými penězy w Čechách nadělal, v tež w Morawě a ginde. 12. Ein in Versen verfaßter Unterricht für Eltern,5 wie sie ihre Kinder erziehen sollen, in I einer Handschrift in 16. im Kloster Hohenfurt. Ludwig von Pernstein als kleines Kind spricht und gibt den Eltern die Art, auf welche er erzogen zu werden wünscht, an die Hand. Neben der Muttersprache will der adelige Knabe auch im Deutschen und Latein unterrichtet werden. Eine lange Digression über die Communion der Un- mündigen, welche hier mit vielen Gründen bestritten wird, läßt vermuthen, daß der Verfasser dieses didactischen Gedichtes ein gemäßigter Compactatist war, der sich in diesem Stücke nach dem allgemeinen Gebrauche der Kirche richten wollte. 13. Ein Kräuterbuch" mit illuminirten Abbildungen der Pflanzen, auf Pergamen in Folio geschrieben, wovon Hr. Biblio- thekar Dlabač am Strahow einen Bogen, der zum Einbinden verbraucht war, noch glücklich gerettet hat.8 Der Text ist zum Theil eine wörtliche, zum Theil etwas abgekürzte Ubersetzung 1 Zpráva a naučení synu Jaroslavovi. 2 Podnes v Lobkovickém archivu v Roudnici n. L., sign. E. 1./1. (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 3 Ve vydání Fr. A. Zemana (XXVI. svazek Bibliotéky paedagogické, 1876) str. 16. 4 V Zemanově vydání (viz pozn. předch.) str. 27. 5 Naučení rodičům. 6 Dnes v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 1765. O vydáních tiskem viz Jan Jakubec: Dějiny literatury české, 2. v., I. (1929), str. 564. 7 Zelinář. 8 Tento rukopisný zlomek jsem v knihovně kláštera na Strahově nenašel.
Strana 428
428 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 381/382/383 des Mainzer Herbarius vom J. 1485. Es ist nicht zu entscheiden, ob es dem zuerst in der Handschrift entworfenen Kräuterbuche des Johann Cžerny voranging, oder nachfolgte. Zu Raudnitzl befindet sich eine Abschrift in 8., durch Johannes Stadtschreiber zu Deutschbrod im J. 1537 vollendet,/ also volle 20 Jahre nach der Nürnberger Ausgabe, nicht aus dieser, sondern aus einer ältern Handschrift des ersten Entwurfes genommen. Sie ist nach S. 1 überschrieben: Lekarzske knižky mistra Jana Prostieyow- skeho, nach S. 2 aber: Erbarz z wykladu mistra Jana lekaře, und darüber ist noch beigeschrieben: Prostieyowskeho, nach seinem Aufenthalte zu Proßnitz in Mähren. 14. O čtwero přirozenj neb Temperamentů člowieka, podle základu Arystotela, s wsselikymi Recepty, z mnohých latinských kněh,2 (von den vier Temperamenten des Menschen nach Ari- stoteles, mit verschiedenen Recepten aus vielen lateinischen Büchern). Die Handschrift ist dem Exemplare des böhmischen Kräuterbuches vom J. 1517 in der Raudnitzer Bibliothek beige- bunden. 15. Eine böhmische Alchymie, ausgezogen aus verschie- denen Autoren, von 616 Blatt auf Papier in 4.4 Nur der älteste Theil5 davon, der bis Blatt 141° reicht, gehört in diesen Zeit- raum. Bl. 141 ist im J. 1535 geendigt worden. Noch jünger sind die folgenden Auszüge. Das erste Rubrum ist: Ecce nos Magos Bl. 1., worauf die Vorrede folgt. Das zweite: wie man I sich zu dieser Arbeit bereiten soll. Bl. 2. Gedno nechtieyte se vchylo- wati naprawo, ani nalewo. Ale wedle nasseho nauczenij swe dijlo konayte. Nebot gsme to vmienij wybrali a wypsali z knich wssech welikych mudrczuow, gessto gsu byli wiernij a prawij nalezatelee toho vmienij. Hier werden nun sechs Vor- schriften gegeben: Prwnij aby dielnijk toho vmienij byl mlcze- dliwy. Druhe aby miel duom swuoy. A wniem komory dwie nebo trzy zwlasstie, aby mu tam ziadny nechodil. A tu aby wnich mohl puosobiti dijla swa: Kalczynowati, Rozpusstieti, Dystylowati, Sublimowati. Iakož o tom potom dame nauczenij. Das fünfte Rubrum: wie das lutum sapientiae (Bláto maudrosti) 1 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fg 44 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 2 Dobrovský: kněch. V Mus. výt. opravil na: kněh. 3 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: V Ab 2 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 4 Bartoš I. 259. 5 Bartoš I. 259, I. 1—141'. 6 Dobrovský chybně: 121.
428 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 381/382/383 des Mainzer Herbarius vom J. 1485. Es ist nicht zu entscheiden, ob es dem zuerst in der Handschrift entworfenen Kräuterbuche des Johann Cžerny voranging, oder nachfolgte. Zu Raudnitzl befindet sich eine Abschrift in 8., durch Johannes Stadtschreiber zu Deutschbrod im J. 1537 vollendet,/ also volle 20 Jahre nach der Nürnberger Ausgabe, nicht aus dieser, sondern aus einer ältern Handschrift des ersten Entwurfes genommen. Sie ist nach S. 1 überschrieben: Lekarzske knižky mistra Jana Prostieyow- skeho, nach S. 2 aber: Erbarz z wykladu mistra Jana lekaře, und darüber ist noch beigeschrieben: Prostieyowskeho, nach seinem Aufenthalte zu Proßnitz in Mähren. 14. O čtwero přirozenj neb Temperamentů člowieka, podle základu Arystotela, s wsselikymi Recepty, z mnohých latinských kněh,2 (von den vier Temperamenten des Menschen nach Ari- stoteles, mit verschiedenen Recepten aus vielen lateinischen Büchern). Die Handschrift ist dem Exemplare des böhmischen Kräuterbuches vom J. 1517 in der Raudnitzer Bibliothek beige- bunden. 15. Eine böhmische Alchymie, ausgezogen aus verschie- denen Autoren, von 616 Blatt auf Papier in 4.4 Nur der älteste Theil5 davon, der bis Blatt 141° reicht, gehört in diesen Zeit- raum. Bl. 141 ist im J. 1535 geendigt worden. Noch jünger sind die folgenden Auszüge. Das erste Rubrum ist: Ecce nos Magos Bl. 1., worauf die Vorrede folgt. Das zweite: wie man I sich zu dieser Arbeit bereiten soll. Bl. 2. Gedno nechtieyte se vchylo- wati naprawo, ani nalewo. Ale wedle nasseho nauczenij swe dijlo konayte. Nebot gsme to vmienij wybrali a wypsali z knich wssech welikych mudrczuow, gessto gsu byli wiernij a prawij nalezatelee toho vmienij. Hier werden nun sechs Vor- schriften gegeben: Prwnij aby dielnijk toho vmienij byl mlcze- dliwy. Druhe aby miel duom swuoy. A wniem komory dwie nebo trzy zwlasstie, aby mu tam ziadny nechodil. A tu aby wnich mohl puosobiti dijla swa: Kalczynowati, Rozpusstieti, Dystylowati, Sublimowati. Iakož o tom potom dame nauczenij. Das fünfte Rubrum: wie das lutum sapientiae (Bláto maudrosti) 1 Dodnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign. VI Fg 44 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 2 Dobrovský: kněch. V Mus. výt. opravil na: kněh. 3 Podnes v Lobkovické knihovně v Roudnici n. L., sign.: V Ab 2 (podle sdělení archiváře Karla Jeřábka). 4 Bartoš I. 259. 5 Bartoš I. 259, I. 1—141'. 6 Dobrovský chybně: 121.
Strana 429
383/384/390/391 Sprache und altern Literatur (1818) 429 gemacht werden soll. Bl. 4. Blatt 16, S. 2 fängt ein neuer Traktat an, betitelt: knižky menssij Alchymii. Bl. 22, S. 2 wird des wahren Weges (Cesty prawe) gedacht. Bl. 33 heben die Aus- züge aus den Büchern des h. Thomas Aquinas von den Wesen (o bytech) an, mit einer Vorrede an den König Robert. Bl. 41, S. 2 Almichie (lies Alchimie) mistra Alberta welikeho. Bl. 56, S. 2 dijlo chudych a slowe hwiezda tulawých stella vagarum. Aus dem Dual Bl. 58, dwie železe, kteražto gdeta na prostrzed hrncze, läßt sich ei-Inigermaßen auf das Alter dieser Über- setzungen und Auszüge schließen. Bl. 74 Mistr Arnoldus de Novavilla tato slowa prawij. Ein anderes Rubrum: In collegio magno ex libro antiquissimo scriptum est: Bl. 109 Nawrat Tielu dussi geho a když wnij weyde bude se radowati. Das letzte Rubrum von der ältern Hand ist: Czynobrz takto se diela. Die meisten Kunstausdrücke sind aus dem Lateinischen und Deut- schen entlehnt. Einige Zusätze.1 Zur S. 124 [260]. N. 7. S. 129 [263]. N. 9. S. 149 [276]. N. 2. Den Druck der Gedichte aus den genannten Handschriften verdanken wir Hrn. Wenzel Hanka, der sie unter dem Titel: Starobylá Skládanie. Památka XIII. a XIV. wěku z nay- wzácněgssjch rukopisów wydaná od Wáclawa Hanky. Djl prwnj. W Praze 1817. 12. Djl druhy. Djl třetj 1818. herausgegeben hat. Es / war schon verdienstlich, die alten oft kaum leserlichen Handschriften richtig abzuschreiben. Noch verdienstlicher war es, die veralteten Wörter in ein Verzeichniß gebracht, und sie gut erläutert zu haben. Auch die ältern Flexionsformen sind in der Vorrede so dargestellt, daß sie dem ungewohnten Leser dienen können, den Sinn leichter zu fassen. Aus der Handschrift N. 7. S. 124 [260], bei Hrn Hanka Hradecký rukopis, sind be- reits alle Stücke abgedruckt worden, und zwar im ersten Bänd- chen: die Legende vom h. Prokop, die zehen Gebothe, das Ave, 1 „Einige Zusätze“ (G III. 384—398) jsou otištěny na pří- slušných místech podle označení Dobrovského, jenom dodatky, jež nyní následují, nebylo možno zařaditi na udané stránky, protože všechny mají společný začátek. „Berichtigungen“ (G III. 398—402) jsou pro- vedeny.
383/384/390/391 Sprache und altern Literatur (1818) 429 gemacht werden soll. Bl. 4. Blatt 16, S. 2 fängt ein neuer Traktat an, betitelt: knižky menssij Alchymii. Bl. 22, S. 2 wird des wahren Weges (Cesty prawe) gedacht. Bl. 33 heben die Aus- züge aus den Büchern des h. Thomas Aquinas von den Wesen (o bytech) an, mit einer Vorrede an den König Robert. Bl. 41, S. 2 Almichie (lies Alchimie) mistra Alberta welikeho. Bl. 56, S. 2 dijlo chudych a slowe hwiezda tulawých stella vagarum. Aus dem Dual Bl. 58, dwie železe, kteražto gdeta na prostrzed hrncze, läßt sich ei-Inigermaßen auf das Alter dieser Über- setzungen und Auszüge schließen. Bl. 74 Mistr Arnoldus de Novavilla tato slowa prawij. Ein anderes Rubrum: In collegio magno ex libro antiquissimo scriptum est: Bl. 109 Nawrat Tielu dussi geho a když wnij weyde bude se radowati. Das letzte Rubrum von der ältern Hand ist: Czynobrz takto se diela. Die meisten Kunstausdrücke sind aus dem Lateinischen und Deut- schen entlehnt. Einige Zusätze.1 Zur S. 124 [260]. N. 7. S. 129 [263]. N. 9. S. 149 [276]. N. 2. Den Druck der Gedichte aus den genannten Handschriften verdanken wir Hrn. Wenzel Hanka, der sie unter dem Titel: Starobylá Skládanie. Památka XIII. a XIV. wěku z nay- wzácněgssjch rukopisów wydaná od Wáclawa Hanky. Djl prwnj. W Praze 1817. 12. Djl druhy. Djl třetj 1818. herausgegeben hat. Es / war schon verdienstlich, die alten oft kaum leserlichen Handschriften richtig abzuschreiben. Noch verdienstlicher war es, die veralteten Wörter in ein Verzeichniß gebracht, und sie gut erläutert zu haben. Auch die ältern Flexionsformen sind in der Vorrede so dargestellt, daß sie dem ungewohnten Leser dienen können, den Sinn leichter zu fassen. Aus der Handschrift N. 7. S. 124 [260], bei Hrn Hanka Hradecký rukopis, sind be- reits alle Stücke abgedruckt worden, und zwar im ersten Bänd- chen: die Legende vom h. Prokop, die zehen Gebothe, das Ave, 1 „Einige Zusätze“ (G III. 384—398) jsou otištěny na pří- slušných místech podle označení Dobrovského, jenom dodatky, jež nyní následují, nebylo možno zařaditi na udané stránky, protože všechny mají společný začátek. „Berichtigungen“ (G III. 398—402) jsou pro- vedeny.
Strana 430
430 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 391/392/402 der reiche Prasser,1 der Fuchs und der Krug.2 Im zweiten : Maria Magdalena, der Apostel Johann,3 die Satyren auf Schuster u. s. W.4 Ein Kupfer stellt hier die Schriftzüge der Handschrift dar. Im dritten: die neun Freuden Mariä, die Passion, das Weinen der Jungfrau Maria.5 Aus der Handschrift N. 9. S. 129 [263] ist der Alexander im zweiten Bändchen6 abgedruckt. Aus der Handschrift N. 2. S. 149 [276] ist der böhmische Alanus im ersten Bändchen7 abgedruckt worden. Im zweiten: Die sieben Freuden Mariä, die Himmelfarth Mariä,8 Seufzer zur h. Maria.9 Im dritten: die sieben und zwanzigerlei Narren, die sechs Quellen der Sünde, der Mee-/resstern, die h. Dorothea, der Anselmus, Anrufung der Maria, Cato mit dem lateinischen Original. 10 Ferner steht im ersten Bändchen das Lied an Wissehrad,11 aus einem Blatte Pergamen. S. oben 109 [246]. Im 2ten Bänd- chen12 einige Satyren aus einem Fragmente der öffentl. Bibl.13 Im 3ten Bändchen das Grab Christi, aus einer Handschrift, die oben 299 [374] angezeigt wurde; die Unbeständigkeit der Welt, der Tod, die Rede eines Jünglings, die Rede eines alten Greises,14 aus einer Handschrift der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek. S. oben 301 [375]. Ein Fragment einer Predigt; der Brief vom Himmel, 15 dessen oben S. 111 [252] gedacht wird. Sprachproben. 1. Klage über einen gebliebenen jungen Helden, aus dem 16 Hankischen Fragmente. Biehase ielen po horach po wlasti poskakoua po horach po dolinach krasna parohi nosi 1 Str. 1—128. 2 Str. 202—206. 3 Str. 1—49. 4 Str. 117—144. 5 Str. 1—81. 6 Str. 151n. 7 Str. 140—200. 8 Str. 49—117. 9 Str. 265 až 268. 10 Str. 105—250. 11 Str. 200—201. 12 Str. 144—151. 13 Tr Č 382 VII. 14 Str. 82—104. 15 Str. 255—262. 16 Královédvorský rukopis. Viz G III. 385 [248] a pz. 3.
430 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 391/392/402 der reiche Prasser,1 der Fuchs und der Krug.2 Im zweiten : Maria Magdalena, der Apostel Johann,3 die Satyren auf Schuster u. s. W.4 Ein Kupfer stellt hier die Schriftzüge der Handschrift dar. Im dritten: die neun Freuden Mariä, die Passion, das Weinen der Jungfrau Maria.5 Aus der Handschrift N. 9. S. 129 [263] ist der Alexander im zweiten Bändchen6 abgedruckt. Aus der Handschrift N. 2. S. 149 [276] ist der böhmische Alanus im ersten Bändchen7 abgedruckt worden. Im zweiten: Die sieben Freuden Mariä, die Himmelfarth Mariä,8 Seufzer zur h. Maria.9 Im dritten: die sieben und zwanzigerlei Narren, die sechs Quellen der Sünde, der Mee-/resstern, die h. Dorothea, der Anselmus, Anrufung der Maria, Cato mit dem lateinischen Original. 10 Ferner steht im ersten Bändchen das Lied an Wissehrad,11 aus einem Blatte Pergamen. S. oben 109 [246]. Im 2ten Bänd- chen12 einige Satyren aus einem Fragmente der öffentl. Bibl.13 Im 3ten Bändchen das Grab Christi, aus einer Handschrift, die oben 299 [374] angezeigt wurde; die Unbeständigkeit der Welt, der Tod, die Rede eines Jünglings, die Rede eines alten Greises,14 aus einer Handschrift der fürstl. Lobkowitzischen Bibliothek. S. oben 301 [375]. Ein Fragment einer Predigt; der Brief vom Himmel, 15 dessen oben S. 111 [252] gedacht wird. Sprachproben. 1. Klage über einen gebliebenen jungen Helden, aus dem 16 Hankischen Fragmente. Biehase ielen po horach po wlasti poskakoua po horach po dolinach krasna parohi nosi 1 Str. 1—128. 2 Str. 202—206. 3 Str. 1—49. 4 Str. 117—144. 5 Str. 1—81. 6 Str. 151n. 7 Str. 140—200. 8 Str. 49—117. 9 Str. 265 až 268. 10 Str. 105—250. 11 Str. 200—201. 12 Str. 144—151. 13 Tr Č 382 VII. 14 Str. 82—104. 15 Str. 255—262. 16 Královédvorský rukopis. Viz G III. 385 [248] a pz. 3.
Strana 431
402/403/404 Sprache und ältern Literatur (1818) 431 krasnima parohoma husti les proraze po lese skakase hbitimi nohami Aita iunose po horach chodiua I dolinami chodiua w lute boie hrdu bran na sobie nosiua braniu mocnu rozraze wrahow1 shluki nenie iuz iunose w horach podskoci nam zdie lstiuo luti wrah zamiesi zraki zlobu zapolena uderi tieznim mlatem u prsi zewzniechu mutno zalostni2 lesi wirazi ziunose dusu dusicu sie uiletie pieknim tahlim hrdlem z hrrdla krasnima rtoma ai tu leze tepla krew za dusicu tecie za otletlu“ sira zemie wrsielu krew piie ibi w kazdeit dieuie pozalnim srdece leze iunose w chladnei zemi na iunosi roste dubec dub rozklada sie w suki sirs i sirs chazieua ielen skrasnima rohoma skacie na noziciech ruciech wzhoru w listie piena tahle hrrdlo sletaiu sie tlupi bistrich krahuicew zeusia lesa siemo na sien dub pokrakuiu na dubie wsici pade iunose zlobu wraha" iunose plakachu wsie dieui." 2. Ein BRIEF des Mag. Hieronymus von Prag aus einer gleich- zeitigen Handschrift der Karthaus zu Dolan unweit Olmütz 1 Hanka: whom. 2 Hanka: zalostiui. 3 Hanka: otlelu. 4 Hanka: kazdiei. 5 Hanka: wrahu. 6 V Hankově vyd. (viz pozn. 2 ke G III. 386 [249]) str. 110, 112.
402/403/404 Sprache und ältern Literatur (1818) 431 krasnima parohoma husti les proraze po lese skakase hbitimi nohami Aita iunose po horach chodiua I dolinami chodiua w lute boie hrdu bran na sobie nosiua braniu mocnu rozraze wrahow1 shluki nenie iuz iunose w horach podskoci nam zdie lstiuo luti wrah zamiesi zraki zlobu zapolena uderi tieznim mlatem u prsi zewzniechu mutno zalostni2 lesi wirazi ziunose dusu dusicu sie uiletie pieknim tahlim hrdlem z hrrdla krasnima rtoma ai tu leze tepla krew za dusicu tecie za otletlu“ sira zemie wrsielu krew piie ibi w kazdeit dieuie pozalnim srdece leze iunose w chladnei zemi na iunosi roste dubec dub rozklada sie w suki sirs i sirs chazieua ielen skrasnima rohoma skacie na noziciech ruciech wzhoru w listie piena tahle hrrdlo sletaiu sie tlupi bistrich krahuicew zeusia lesa siemo na sien dub pokrakuiu na dubie wsici pade iunose zlobu wraha" iunose plakachu wsie dieui." 2. Ein BRIEF des Mag. Hieronymus von Prag aus einer gleich- zeitigen Handschrift der Karthaus zu Dolan unweit Olmütz 1 Hanka: whom. 2 Hanka: zalostiui. 3 Hanka: otlelu. 4 Hanka: kazdiei. 5 Hanka: wrahu. 6 V Hankově vyd. (viz pozn. 2 ke G III. 386 [249]) str. 110, 112.
Strana 432
432 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 404/405 (liber domus vallis Josaphat ordinis Cartusiensis), welche Hr. Cerroni in Brün besitzt.1 Sluzba ma naprzed vrozeny pane myli a dobrodiecze moy zwlastny, Dawam twey mylosty nawyedomye zet sem zyw a zdraw w konstancy, a slyssym ze by drahna burze byla y wcze- chach y wmorawie prosmrt mystra hussowu iakobi bil krzywye odsuzen a kwaltem vpalen. Protoz totot zdobrey wole pyssy iako swemu panu. abi wyediel kczemu sye przyczynyti. Protoz tyemto pismem prosym negymayg sye toho. abi sye kde oto zastawowal. iakoby mu sie krzywda stala Vczynyenot gest przy- nyem mym wiedomym cszozt gest myelo vczyneno biti. A nemny pane bicht toto znuze psal aneb bicht proktery strach geho od- padl. hrubiet sem drzan v wyezeny. a mnohot gest semnu wely- kych mystrow praczowalo. a nemohlit gsu mnu hnuty zumysla toho. a mnyelt sem tez bit sye gemu krzywda dala a kdyzt gsu my dany bili ti kussy geho kohledany. prokterezto gest potupen. Ohledaw ge welmy pil-/nye. a rozmytaw wrozumu y sem y tam nesgednym mystrem vplnye sem to shledl ze ztiech kussuow. nyekterzy gsu kaczyrzssczy. nyekterzy bludny. a gyny zposso- bywy2 k pohorsseny a sskodlywy. Ale gesscze sem wzdy nye- kterak pochibowal negmage zato. bi geho nebozczyka ty kussowe bili. ale nadal sem sye. zebi vrubkowe byli rzeczy geho a vton- kowe kterzyzby smysl geho zmyenyli. y poczal sem stati pilnye o wlastny knyhy geho. y dalo my kohledanye concilium geho wlastny ruku psane. A tak smystry pysma swateho welebnymy ti kussy prokterez vpalen gest. srownal sem a przyrownawal k knyham geho wlastny ruku psanym. a nalezl sem ti wssecz- kerny kussy tak vplnye a wtiech smyslech stati w knyhach geho. a protoz nemohut rzeczy gynak sprawedlywye. nez zet gest ne- bozczyczek mnohe kussy psal bludne a sskodlywe. a ga3 ktery sem bil przytel geho: y swymy vsty obrancze czti geho nawsse strany. shledaw toho bluduow tiech nechczyt obrancze biti. iakot sem take dobrowolnye wyznal przedewssym sborem wssyrssich slowich a nynye mnoho czynyti gmage nemohlt sem psati tak ssyrocze. Ale mam zato zet bohda skoro swe biehy ssyrocze spyssy y possly mylosty twe. A styem sye twe lascze poruczyem. 1 Dnes v zemském archivu v Brně, v Cerronské sbírce II. č. 234. (Podle sdělení Dr. Františka Hrubého, ředitele archivu.) 2 Dobrovský: zpossowywy; Erben (v. n.): zpósobiví. 3 Dobrovský: na; Erben: a já.
432 Dobrovský: Geschichte der Böhmischen 404/405 (liber domus vallis Josaphat ordinis Cartusiensis), welche Hr. Cerroni in Brün besitzt.1 Sluzba ma naprzed vrozeny pane myli a dobrodiecze moy zwlastny, Dawam twey mylosty nawyedomye zet sem zyw a zdraw w konstancy, a slyssym ze by drahna burze byla y wcze- chach y wmorawie prosmrt mystra hussowu iakobi bil krzywye odsuzen a kwaltem vpalen. Protoz totot zdobrey wole pyssy iako swemu panu. abi wyediel kczemu sye przyczynyti. Protoz tyemto pismem prosym negymayg sye toho. abi sye kde oto zastawowal. iakoby mu sie krzywda stala Vczynyenot gest przy- nyem mym wiedomym cszozt gest myelo vczyneno biti. A nemny pane bicht toto znuze psal aneb bicht proktery strach geho od- padl. hrubiet sem drzan v wyezeny. a mnohot gest semnu wely- kych mystrow praczowalo. a nemohlit gsu mnu hnuty zumysla toho. a mnyelt sem tez bit sye gemu krzywda dala a kdyzt gsu my dany bili ti kussy geho kohledany. prokterezto gest potupen. Ohledaw ge welmy pil-/nye. a rozmytaw wrozumu y sem y tam nesgednym mystrem vplnye sem to shledl ze ztiech kussuow. nyekterzy gsu kaczyrzssczy. nyekterzy bludny. a gyny zposso- bywy2 k pohorsseny a sskodlywy. Ale gesscze sem wzdy nye- kterak pochibowal negmage zato. bi geho nebozczyka ty kussowe bili. ale nadal sem sye. zebi vrubkowe byli rzeczy geho a vton- kowe kterzyzby smysl geho zmyenyli. y poczal sem stati pilnye o wlastny knyhy geho. y dalo my kohledanye concilium geho wlastny ruku psane. A tak smystry pysma swateho welebnymy ti kussy prokterez vpalen gest. srownal sem a przyrownawal k knyham geho wlastny ruku psanym. a nalezl sem ti wssecz- kerny kussy tak vplnye a wtiech smyslech stati w knyhach geho. a protoz nemohut rzeczy gynak sprawedlywye. nez zet gest ne- bozczyczek mnohe kussy psal bludne a sskodlywe. a ga3 ktery sem bil przytel geho: y swymy vsty obrancze czti geho nawsse strany. shledaw toho bluduow tiech nechczyt obrancze biti. iakot sem take dobrowolnye wyznal przedewssym sborem wssyrssich slowich a nynye mnoho czynyti gmage nemohlt sem psati tak ssyrocze. Ale mam zato zet bohda skoro swe biehy ssyrocze spyssy y possly mylosty twe. A styem sye twe lascze poruczyem. 1 Dnes v zemském archivu v Brně, v Cerronské sbírce II. č. 234. (Podle sdělení Dr. Františka Hrubého, ředitele archivu.) 2 Dobrovský: zpossowywy; Erben (v. n.): zpósobiví. 3 Dobrovský: na; Erben: a já.
Strana 433
405/406/407 Sprache und ältern Literatur (1818) 433 psano mu wlastny rukuI w konstanczy ten cztwrtek nayblyzssy podny narozenye matky bozye.1 Myster Jeronym zprahy wass wzdy y wssudy. Copia literae magistri Jeronimi de praga etc. quam scripsit manu sua propria dominis Laczkoni Czenkoni et Boczkoni baro- nibus et aliis dominis similiter sicut istis talem literam sicut est ista etc. Ist wohl dieser Versicherung zu glauben? Sollte sich in keinem Archive ein Original von des Mag. Hieronymus Hand mehr finden, oder ist der ganze Brief von den Karthäusern zu Dolan gleich zu jener Zeit erdichtet worden.?2 3. žižka's BRIEF, aus dem Originale zu Taus. Pozdrawenye wam od boha otcze a pana nasseho ihu xa genz sye gt dal zanassye hrziechy a netolyko za nas ale za- wessken swyet aby nas ztohoto swyeta zlostneho wyswobodyl gemuz gt czest a chwala nawyeky wyekow amen. Zadost wsseho dobreho w panu bohu bratrzye mily A wyedyetyt wam dawam zet mye gt zprawyla nebozcze Cucztaynowa zena zedworcze ze gt dala schowaty perzyny a ssacztwie swe tu vwaz Sspro-lchowy Protoz was prosym abysste gy to propustily czoz gt gegyeho. Jan Zizka skalychu zprawcze lydu Taborskeho w nadyegy Bozy. Aufschrift: Heytmanom I wssie obcze3 myesta Domazlyczkeho bud tento list dd.4 1 Srv. otisk ve „Výboru z literatury české“ II. (1868) od Karla Jaromíra Erbena, str. 227—230. 2 Originál dopisu Jeronýmova se dosud nenašel. Přesto pochybnosti Dobrovského jsou upřílišené. 3 Toman i Bartoš (v. n.) tisknou: obci. 4 Srv. otisk Tomanův (Hugo Toman, Literní památky, duch a po- vaha Žižkova. Věstník Královské české společnosti náuk. Ročník 1893. V Praze 1894. XVI., str. 11.) a Bartošův (F. M. Bartoš: Listy bratra Jana Žižky, 1924, nákl. Kostnické Jednoty, str. 12—13.).
405/406/407 Sprache und ältern Literatur (1818) 433 psano mu wlastny rukuI w konstanczy ten cztwrtek nayblyzssy podny narozenye matky bozye.1 Myster Jeronym zprahy wass wzdy y wssudy. Copia literae magistri Jeronimi de praga etc. quam scripsit manu sua propria dominis Laczkoni Czenkoni et Boczkoni baro- nibus et aliis dominis similiter sicut istis talem literam sicut est ista etc. Ist wohl dieser Versicherung zu glauben? Sollte sich in keinem Archive ein Original von des Mag. Hieronymus Hand mehr finden, oder ist der ganze Brief von den Karthäusern zu Dolan gleich zu jener Zeit erdichtet worden.?2 3. žižka's BRIEF, aus dem Originale zu Taus. Pozdrawenye wam od boha otcze a pana nasseho ihu xa genz sye gt dal zanassye hrziechy a netolyko za nas ale za- wessken swyet aby nas ztohoto swyeta zlostneho wyswobodyl gemuz gt czest a chwala nawyeky wyekow amen. Zadost wsseho dobreho w panu bohu bratrzye mily A wyedyetyt wam dawam zet mye gt zprawyla nebozcze Cucztaynowa zena zedworcze ze gt dala schowaty perzyny a ssacztwie swe tu vwaz Sspro-lchowy Protoz was prosym abysste gy to propustily czoz gt gegyeho. Jan Zizka skalychu zprawcze lydu Taborskeho w nadyegy Bozy. Aufschrift: Heytmanom I wssie obcze3 myesta Domazlyczkeho bud tento list dd.4 1 Srv. otisk ve „Výboru z literatury české“ II. (1868) od Karla Jaromíra Erbena, str. 227—230. 2 Originál dopisu Jeronýmova se dosud nenašel. Přesto pochybnosti Dobrovského jsou upřílišené. 3 Toman i Bartoš (v. n.) tisknou: obci. 4 Srv. otisk Tomanův (Hugo Toman, Literní památky, duch a po- vaha Žižkova. Věstník Královské české společnosti náuk. Ročník 1893. V Praze 1894. XVI., str. 11.) a Bartošův (F. M. Bartoš: Listy bratra Jana Žižky, 1924, nákl. Kostnické Jednoty, str. 12—13.).
Strana 434
434 Dobrovský: Geschichte d. Böhm. Sprache u. ältern Literatur (1818) 407/408 4. Giskra's BRIEF, aus dem Originale zu Taus. Mudrym a Opatrnim Panom Purgmistru a Consielom Miesta Domazlicz Przatelom milym. Sluzbu swu wzkazugil Mudrzij a Opatrny Pany A przietele mily wznesl gest namie služebnik muog Zigmund lappka Azpra- wugie mie kterak by bil Ssestry swe a diety nebozczie zey dlowich porucznik naywissy A zprawen gest že by sestrzie gieho y tiem syrotkom statek giegich diediczni odiat bil Y zadal mie gest abich gieho domuow odpustil že by chtiel oto stati kczemu by Ssestra gieho a syrotczy zprawedlywy bily aby sie gym krziwda nedala a Ya ninie pro swe pilne potrzeby nemohu gieho pricz odpustiti Ale prossym wass abiste to wdielaly promu sluzbu a sestrzie gieho a syrotkom krziwdy nedaly wczinity I ale kczemu by sprawedlywy byly abiste gich przitom nechaly nebot gich Zigmund wniczemz nemynie opustiti Aia Zigmunda yakozto sluzebnika sweho wtiech y ginich wieczich opustiti nemynym Datum Wine fferia Quinta ante Martini LXI°. Jan Giskra z Brandisa Hrabie Ssarissky Haitmann wrchnich kragin kralowstwie vhersskeho Naywissy? A haitman Zemie Rakusske.3 1 Dobrovský: wykazugi. V Mus. výt. opravil na: wzkazugi. 2 Dobrovský: Neywissy. Palacký (v. n.): najwyšší. 3 Viz též otisk Františka Palackého v Archivu Českém IV. (1846), str. 231 č. 3. Palacký rovněž otiskl tento dopis Jiskrův z originálu, chova- ného v městském archivu domažlickém, ale novočeským pravopisem. Jinak je jeho otisk shodný s diplomatickým otiskem Dobrovského.
434 Dobrovský: Geschichte d. Böhm. Sprache u. ältern Literatur (1818) 407/408 4. Giskra's BRIEF, aus dem Originale zu Taus. Mudrym a Opatrnim Panom Purgmistru a Consielom Miesta Domazlicz Przatelom milym. Sluzbu swu wzkazugil Mudrzij a Opatrny Pany A przietele mily wznesl gest namie služebnik muog Zigmund lappka Azpra- wugie mie kterak by bil Ssestry swe a diety nebozczie zey dlowich porucznik naywissy A zprawen gest že by sestrzie gieho y tiem syrotkom statek giegich diediczni odiat bil Y zadal mie gest abich gieho domuow odpustil že by chtiel oto stati kczemu by Ssestra gieho a syrotczy zprawedlywy bily aby sie gym krziwda nedala a Ya ninie pro swe pilne potrzeby nemohu gieho pricz odpustiti Ale prossym wass abiste to wdielaly promu sluzbu a sestrzie gieho a syrotkom krziwdy nedaly wczinity I ale kczemu by sprawedlywy byly abiste gich przitom nechaly nebot gich Zigmund wniczemz nemynie opustiti Aia Zigmunda yakozto sluzebnika sweho wtiech y ginich wieczich opustiti nemynym Datum Wine fferia Quinta ante Martini LXI°. Jan Giskra z Brandisa Hrabie Ssarissky Haitmann wrchnich kragin kralowstwie vhersskeho Naywissy? A haitman Zemie Rakusske.3 1 Dobrovský: wykazugi. V Mus. výt. opravil na: wzkazugi. 2 Dobrovský: Neywissy. Palacký (v. n.): najwyšší. 3 Viz též otisk Františka Palackého v Archivu Českém IV. (1846), str. 231 č. 3. Palacký rovněž otiskl tento dopis Jiskrův z originálu, chova- ného v městském archivu domažlickém, ale novočeským pravopisem. Jinak je jeho otisk shodný s diplomatickým otiskem Dobrovského.
Strana 435
Dobrovského „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litte- ratur“ v českém překladě Bohumíra Jana Dlabače. Zajímavý tento rukopisný dokument, žel jenom zlomek velkého záměru, chová se v knihovně kláštera Strahovského. Rukopis, který ku podivu dosud zcela unikl pozornosti badatelů, má signaturu DC III. 39/3; přišel jsem naň prohlížeje heslo Do- brovský v generálním lístkovém katalogu Strahovské knihovny. Je to sešit o 24 stranách nelinkovaného, velmi zachovalého papíru, bez obálky, formátu 22 X 18 cm; jednotlivé stránky nejsou číslovány. Na 1. stránce je uveden titul díla, 2. stránka je úplně prázdná, na 3. stránce začíná vlastní překlad a zabírá pak ještě stranu 4., 5., 6., 7., 8. a necelou čtvrtinu str. 9.; všechny zbývající stránky sešitu jsou zcela prázdné. Dlabač nepsal přes celou plochu stránek, nýbrž všude si ponechal volné as pěticentimetrové okraje pro případné doplňky a poznámky; v uskutečněné části svého překladu užil jich velmi málo, kromě asi tuctu slov octly se na těchto krajích také tři číslice, jež ozna- čují čísla příslušných stránek v překládané knize Dobrovského (na okraji str. 6 je to číslice: 4, na okraji str. 8 číslice: 7—6). Jak prozrazuje datum na titulní stránce, začal Bohumír Jan Dlabač se svým překladem čtyři měsíce po vyjití originálu, tedy velmi záhy. Svědčí to o tom, že postihl neklamně veliký význam a hodnotu spisu Josefa Dobrovského, ale zároveň také jeho ne- výhodu a nedostatek jako díla psaného německy, které, omezené jenom na okruh vzdělanců, nebude moci proniknouti do širších vrstev národních; tomu chtěl právě odpomoci Bohumír Jan Dlabač, sám píšící svá vědecká díla vesměs německy, tímto pře- kladem. Byl to čin na tehdejší dobu jazykově odvážný, neboť česky psaná próza vědecká v tomto údobí vlastně neexistovala, a zodpovídá nám, aspoň částečně, svrchovaně zajímavou otázku, zda tehdá, koncem XVIII. století, bylo možno psáti obsa- hově a slohově vyspělá díla vědecká také již jazykem národním. Pro jeho mimořádnou vzácnost otiskuji Dlabačův překlad dva-
Dobrovského „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litte- ratur“ v českém překladě Bohumíra Jana Dlabače. Zajímavý tento rukopisný dokument, žel jenom zlomek velkého záměru, chová se v knihovně kláštera Strahovského. Rukopis, který ku podivu dosud zcela unikl pozornosti badatelů, má signaturu DC III. 39/3; přišel jsem naň prohlížeje heslo Do- brovský v generálním lístkovém katalogu Strahovské knihovny. Je to sešit o 24 stranách nelinkovaného, velmi zachovalého papíru, bez obálky, formátu 22 X 18 cm; jednotlivé stránky nejsou číslovány. Na 1. stránce je uveden titul díla, 2. stránka je úplně prázdná, na 3. stránce začíná vlastní překlad a zabírá pak ještě stranu 4., 5., 6., 7., 8. a necelou čtvrtinu str. 9.; všechny zbývající stránky sešitu jsou zcela prázdné. Dlabač nepsal přes celou plochu stránek, nýbrž všude si ponechal volné as pěticentimetrové okraje pro případné doplňky a poznámky; v uskutečněné části svého překladu užil jich velmi málo, kromě asi tuctu slov octly se na těchto krajích také tři číslice, jež ozna- čují čísla příslušných stránek v překládané knize Dobrovského (na okraji str. 6 je to číslice: 4, na okraji str. 8 číslice: 7—6). Jak prozrazuje datum na titulní stránce, začal Bohumír Jan Dlabač se svým překladem čtyři měsíce po vyjití originálu, tedy velmi záhy. Svědčí to o tom, že postihl neklamně veliký význam a hodnotu spisu Josefa Dobrovského, ale zároveň také jeho ne- výhodu a nedostatek jako díla psaného německy, které, omezené jenom na okruh vzdělanců, nebude moci proniknouti do širších vrstev národních; tomu chtěl právě odpomoci Bohumír Jan Dlabač, sám píšící svá vědecká díla vesměs německy, tímto pře- kladem. Byl to čin na tehdejší dobu jazykově odvážný, neboť česky psaná próza vědecká v tomto údobí vlastně neexistovala, a zodpovídá nám, aspoň částečně, svrchovaně zajímavou otázku, zda tehdá, koncem XVIII. století, bylo možno psáti obsa- hově a slohově vyspělá díla vědecká také již jazykem národním. Pro jeho mimořádnou vzácnost otiskuji Dlabačův překlad dva-
Strana 436
kráte: nejprve diplomaticky, zachovávaje všechny dobové i pře- kladatelovy zvláštnosti pravopisné i tvaroslovné a v poznámkách přihlížeje i k přeškrtnutým slovům a opravám rukopisu, a potom v novodobém přepisu, pořízeném v duchu dnešního pravopisu i tvarosloví, aby každý mohl nerušeně posouditi, jak dalece je Dlabačovo zčeštění památného díla Dobrovského plynulé a slo- hově obratné a zdařilé. Za laskavé zapůjčení rukopisu, které ochotně zprostředkoval p. strahovský archivář doc. Dr. P. Ro- muald Perlík, i za svolení k otisku vzdávám správě kláštera Strahovského srdečné díky. K Poděbradům, kde začal Dobrovského překládati, poutaly B. J. Dlabače vzpomínky rodinné. Protokol schůze obecního zastupitelstva poděbradského z 8. října 1907, v níž přijat byl návrh Jana Hellicha na pojmenování jedné z ulic města ulicí Dlabačovou, připomíná na vysvětlenou, že Dlabač „pocházel z rodičů Poděbradských“. Podle Dlabačovy česky psané auto- biografie, chované dnes mezi rukopisy knihovny Strahovské (signatura DC III. 40/7), narodil se Dlabačův otec ve Velimi u Kolína (1729) a v Poděbradech byl toliko pokřtěn, matka Dlabačova narodila se v Českém Brodě (1736), z Poděbrad však pocházela matka Dlabačova otce Anna šantlová i matka Dlabačovy matky Kateřina Becková, v Poděbradech měli také rodiče Dlabačovi r. 1756 svatbu. V autobiografii Dlabačově, končící rokem 1785, pokračoval do r. 1815 strahovský biblio- thekář Cyrill A. Straka a doprovodil přitom poznámkami také vlastní vyprávění Dlabačovo; v jeho líčení, které je rovněž uloženo dosud jako rukopis v knihovně Strahovské a které hodlá doplnit a nově zpracovati Dr. R. Perlík, čtou se další podrobnosti o rodokmenu Dlabačově; mezi jiným upozorňuje Straka na vy- svědčení zachovalosti Dlabačova otce Václava z r. 1750, které jej označuje za rodáka z Poděbrad, ale tento údaj Straka po- kládá za omyl.
kráte: nejprve diplomaticky, zachovávaje všechny dobové i pře- kladatelovy zvláštnosti pravopisné i tvaroslovné a v poznámkách přihlížeje i k přeškrtnutým slovům a opravám rukopisu, a potom v novodobém přepisu, pořízeném v duchu dnešního pravopisu i tvarosloví, aby každý mohl nerušeně posouditi, jak dalece je Dlabačovo zčeštění památného díla Dobrovského plynulé a slo- hově obratné a zdařilé. Za laskavé zapůjčení rukopisu, které ochotně zprostředkoval p. strahovský archivář doc. Dr. P. Ro- muald Perlík, i za svolení k otisku vzdávám správě kláštera Strahovského srdečné díky. K Poděbradům, kde začal Dobrovského překládati, poutaly B. J. Dlabače vzpomínky rodinné. Protokol schůze obecního zastupitelstva poděbradského z 8. října 1907, v níž přijat byl návrh Jana Hellicha na pojmenování jedné z ulic města ulicí Dlabačovou, připomíná na vysvětlenou, že Dlabač „pocházel z rodičů Poděbradských“. Podle Dlabačovy česky psané auto- biografie, chované dnes mezi rukopisy knihovny Strahovské (signatura DC III. 40/7), narodil se Dlabačův otec ve Velimi u Kolína (1729) a v Poděbradech byl toliko pokřtěn, matka Dlabačova narodila se v Českém Brodě (1736), z Poděbrad však pocházela matka Dlabačova otce Anna šantlová i matka Dlabačovy matky Kateřina Becková, v Poděbradech měli také rodiče Dlabačovi r. 1756 svatbu. V autobiografii Dlabačově, končící rokem 1785, pokračoval do r. 1815 strahovský biblio- thekář Cyrill A. Straka a doprovodil přitom poznámkami také vlastní vyprávění Dlabačovo; v jeho líčení, které je rovněž uloženo dosud jako rukopis v knihovně Strahovské a které hodlá doplnit a nově zpracovati Dr. R. Perlík, čtou se další podrobnosti o rodokmenu Dlabačově; mezi jiným upozorňuje Straka na vy- svědčení zachovalosti Dlabačova otce Václava z r. 1750, které jej označuje za rodáka z Poděbrad, ale tento údaj Straka po- kládá za omyl.
Strana 437
W PODEBRADECH DNE 6. ZARJ 1792. HYSTORYE ČESKÉHO GAZYKA A LITERATURY OD JOZEFA DOBROWSKYHO W NĚMECKÉ ŘEČI SEPSANÁ A NYNJOD GOTTFRYDA JANA DLABACE Kněze řádu premonstratského na Strahowě DO CESSTINY PRELOŽENA.
W PODEBRADECH DNE 6. ZARJ 1792. HYSTORYE ČESKÉHO GAZYKA A LITERATURY OD JOZEFA DOBROWSKYHO W NĚMECKÉ ŘEČI SEPSANÁ A NYNJOD GOTTFRYDA JANA DLABACE Kněze řádu premonstratského na Strahowě DO CESSTINY PRELOŽENA.
Strana 438
Strana 439
J. Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (1792) 439 3 §. 1. Slowané, slowanský gazýk. Slowané1 giž2 hned3 od ssestnactj set4 let5 we tomto welmi prostranném swětě wyborně držegj.7 Skrze gegjch wegpady do zemi při wychodnje straně řjmske9 řjsse1o w znamosti1 gak Ře- kum tak y Řjmanum, gak tak skrz neustále wtlačenj kzapadnj straně až na hranjce francské Němcum lépé,12 než samému Pli- niusowi, Tacytowi, a Ptolomaowi přissli, odkterych oni předce Wendowe, Venedae13 nazywani bywagj.14 Slowané gsau15 starodawnj ewropegský narod, ktery se giž od dawných času při zapadnjch 16 hranjcych německe zemi při řece Wisla zdržowal, od čehož take to gméno Wendowé to gest: hraničugjcy od Němcu dostali. Oni se hned17 za ssesteho stoletj po wssechněch 1 Dlabač začal původně psáti o řádku výše, ale napsaná slova Giž od ssestého přeškrtl. 2 Před tímto slovem přeškrtnuté: se. 3 Za tím dvakrát nad sebou přeškrtnuté: před. 4 Slovo set nadepsáno nad škrtnuté nečitelné slovo (set?), za tím škrtnuté: sty. Ssestnactj set je zřejmě omyl, v originále je: „Seit dem sechsten Jahrhundert...“. 5 Původně: lety; v škrtnuto. 6 Původně: na (málo čitelné); škrtnuto. Původně: drželi; li přepsáno na gj. Ještě dříve jiné slovo, snad: 7 zachowali; škrtnuto. 8 Pod slovem wychodnj původně: zapadnj, pak přepsáno na: po- lednj; přeškrtnuto. 9 Původně: řjmského; ho škrtnuto. 10 Následují škrtnutá slova: straně se. 11 Nadepsáno nad škrtnuté slovo powědomost. 12 Pak přeškrtnuté: přissli. 13 Následuje šest přeškrtnutých slov: nazyw gme-, nad tím: se gmenugj, za tím: nazwani bywagj. 14 Tato dvě slova připsána na okraji. 15 Následuje škrtnuté slovo: welmi. 16 V originále je však: östlichen. 17 Následuje škrtnuté slůvko: od.
J. Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (1792) 439 3 §. 1. Slowané, slowanský gazýk. Slowané1 giž2 hned3 od ssestnactj set4 let5 we tomto welmi prostranném swětě wyborně držegj.7 Skrze gegjch wegpady do zemi při wychodnje straně řjmske9 řjsse1o w znamosti1 gak Ře- kum tak y Řjmanum, gak tak skrz neustále wtlačenj kzapadnj straně až na hranjce francské Němcum lépé,12 než samému Pli- niusowi, Tacytowi, a Ptolomaowi přissli, odkterych oni předce Wendowe, Venedae13 nazywani bywagj.14 Slowané gsau15 starodawnj ewropegský narod, ktery se giž od dawných času při zapadnjch 16 hranjcych německe zemi při řece Wisla zdržowal, od čehož take to gméno Wendowé to gest: hraničugjcy od Němcu dostali. Oni se hned17 za ssesteho stoletj po wssechněch 1 Dlabač začal původně psáti o řádku výše, ale napsaná slova Giž od ssestého přeškrtl. 2 Před tímto slovem přeškrtnuté: se. 3 Za tím dvakrát nad sebou přeškrtnuté: před. 4 Slovo set nadepsáno nad škrtnuté nečitelné slovo (set?), za tím škrtnuté: sty. Ssestnactj set je zřejmě omyl, v originále je: „Seit dem sechsten Jahrhundert...“. 5 Původně: lety; v škrtnuto. 6 Původně: na (málo čitelné); škrtnuto. Původně: drželi; li přepsáno na gj. Ještě dříve jiné slovo, snad: 7 zachowali; škrtnuto. 8 Pod slovem wychodnj původně: zapadnj, pak přepsáno na: po- lednj; přeškrtnuto. 9 Původně: řjmského; ho škrtnuto. 10 Následují škrtnutá slova: straně se. 11 Nadepsáno nad škrtnuté slovo powědomost. 12 Pak přeškrtnuté: přissli. 13 Následuje šest přeškrtnutých slov: nazyw gme-, nad tím: se gmenugj, za tím: nazwani bywagj. 14 Tato dvě slova připsána na okraji. 15 Následuje škrtnuté slovo: welmi. 16 V originále je však: östlichen. 17 Následuje škrtnuté slůvko: od.
Strana 440
440 Josef Dobrovský: stranach,1 kde gim nebranilo, rozssjřili. Prokop (řecky Spi- sowatel:)2 onnyno Slowane, genž za geho času (550.) w nyněssj walassské zemi,3 při Břehu4 řeky Dunay“ na pulnocy až na- horu k Dnestru se osadili, na dwa kmeny,“ totižto: Anty, a Slowane rozděluge. Ta zprawa, kterau nám o nich dáwá, gest tak spořadana, gak gi od něgakeho Řeka, gemuž wssechno to, což řeckeho nenj přigemné“ nenj, očekawati mužeme. 4 „Oba- dwa kmenowé, prawj on, mluwj gednostegnau řečj, ktera welmi diwoce znj,, že on slowanskau řeč za diwokau držj, a gi takowau nazýwa, to bychom my gemu nikoliw za zle nepokladali, kdyby- nam“ genom několik tuctu slow od te diwoke řeči byl pozname- nal, abychom byli mohli o řeči nassjch předkuw sauditi. Wssak ale mjmo sameho gména Slowany, ktery on oxkaßnvot, Slawine gmenuge, žadneho gineho slowa k nalezenj nenj. W giných ale Byzantynských? ginak Konstantinopolitanskych Spisowateljch1o předc některá giná slowa gak osob tak take Měst se pozname- nana nachazegj. Ta negstarssj gsau z ssesteho stoletj, gako k. p. Mezamir, Kelagast, Ardagast (snad Radagast:) Musok, Pira- gast anebo Pergast. Bulgarskeho ale Wyslance, genž k Michalowi Cysaři Leta 805. zaslan byl, gmeno Dragomir v Histor Misc. Cap. XXIIII. poznameno11 neporussené12 pozustalo. To samé gméno mužeme13 gmenu14 nassj Drahomjry přirownat. Antowe, o kterych Prokop pjsse, zdagj se býti Zakladatelowe ruske řjsse, gjž s gedným djlem Slawinuw, genž ten samý,15a gednoho sameho gazyku lid byl, založili. Ostatnj ale Slawinowé při Dunagi (w nyněgssj Walassské zemi, byli djlem od Awaru, 5 Bul- 1 Potom škrtnuté slůvko: celeh. 2 V závorce dodatek Dlabačův; pak následují čtyři přeškrtnutá slova: ge na dwa kmeny. 3 Pak přeškrtnutá slova: od pulnočnjho. 4. Potom škrtnuté: Dun. 5 Pak škrtnuté: od. 6 Následuje škrtnuté: rozděluge. 7 Původně: nepřigemné; ne škrtnuto. 8 Pak škrtnuté slovo: byl. 9 Následuje škrtnuté slovo: Spisowateljch. 10 V originále jenom: Bei andern Byzantinern. 11 Patrně místo: poznamenano; pak škrtnuté: se. 12 Následuje škrtnuté: zachowalo. 13 Potom škrtnuté: k. 14 Původně: gmenum; koncové m škrtnuto. 15 Pak škrtnuté slovo: lid.
440 Josef Dobrovský: stranach,1 kde gim nebranilo, rozssjřili. Prokop (řecky Spi- sowatel:)2 onnyno Slowane, genž za geho času (550.) w nyněssj walassské zemi,3 při Břehu4 řeky Dunay“ na pulnocy až na- horu k Dnestru se osadili, na dwa kmeny,“ totižto: Anty, a Slowane rozděluge. Ta zprawa, kterau nám o nich dáwá, gest tak spořadana, gak gi od něgakeho Řeka, gemuž wssechno to, což řeckeho nenj přigemné“ nenj, očekawati mužeme. 4 „Oba- dwa kmenowé, prawj on, mluwj gednostegnau řečj, ktera welmi diwoce znj,, že on slowanskau řeč za diwokau držj, a gi takowau nazýwa, to bychom my gemu nikoliw za zle nepokladali, kdyby- nam“ genom několik tuctu slow od te diwoke řeči byl pozname- nal, abychom byli mohli o řeči nassjch předkuw sauditi. Wssak ale mjmo sameho gména Slowany, ktery on oxkaßnvot, Slawine gmenuge, žadneho gineho slowa k nalezenj nenj. W giných ale Byzantynských? ginak Konstantinopolitanskych Spisowateljch1o předc některá giná slowa gak osob tak take Měst se pozname- nana nachazegj. Ta negstarssj gsau z ssesteho stoletj, gako k. p. Mezamir, Kelagast, Ardagast (snad Radagast:) Musok, Pira- gast anebo Pergast. Bulgarskeho ale Wyslance, genž k Michalowi Cysaři Leta 805. zaslan byl, gmeno Dragomir v Histor Misc. Cap. XXIIII. poznameno11 neporussené12 pozustalo. To samé gméno mužeme13 gmenu14 nassj Drahomjry přirownat. Antowe, o kterych Prokop pjsse, zdagj se býti Zakladatelowe ruske řjsse, gjž s gedným djlem Slawinuw, genž ten samý,15a gednoho sameho gazyku lid byl, založili. Ostatnj ale Slawinowé při Dunagi (w nyněgssj Walassské zemi, byli djlem od Awaru, 5 Bul- 1 Potom škrtnuté slůvko: celeh. 2 V závorce dodatek Dlabačův; pak následují čtyři přeškrtnutá slova: ge na dwa kmeny. 3 Pak přeškrtnutá slova: od pulnočnjho. 4. Potom škrtnuté: Dun. 5 Pak škrtnuté: od. 6 Následuje škrtnuté: rozděluge. 7 Původně: nepřigemné; ne škrtnuto. 8 Pak škrtnuté slovo: byl. 9 Následuje škrtnuté slovo: Spisowateljch. 10 V originále jenom: Bei andern Byzantinern. 11 Patrně místo: poznamenano; pak škrtnuté: se. 12 Následuje škrtnuté: zachowalo. 13 Potom škrtnuté: k. 14 Původně: gmenum; koncové m škrtnuto. 15 Pak škrtnuté slovo: lid.
Strana 441
Historie českého jazyka a literatury (1792) 441 garu, a Wolochu do podanosti vwedeni, djlem1 w rozličných kra- ginach řecské řjsse osazeni, a w sedmem stoletj s nowýma za- stupy2 mezi zapadem a pulnocy přebywagjcých3 Srbu smjsseni, kterým Cysař Heraklius w Illyryi mjsta k přebywánj wykazal, kterýchž až pod dnes Panami gsau. Od těch nýněgssj4 Srbský5 gako6 nynj Charwatsky narod od gednoho gineho kmenu, z pul- nočnj Slawonske zemi přes Dunay přestěhowaneho gmeno do- stali. Podruhe pak straně se Slowane od řeky7 Oder až k Laby wtlačili, a pozděg take přes Labe až k řece Sale se dostali. Nám8 na slussnych a dostatečných dukazych schazy, gjmiž bychom to přestěhowanj slowanskeho narodu do giných zemi vrčiti mohli. Take se to tak nahle nestalo, ale po mnohem rozssjřowánj, a wzdělanj onných kragjn, gjchž německy narod opustil, do tako- weho stawu přissli. Počatek ale toho prwnjho wssemožneho wtla- čenj do zapadnj zemi mužeme beze wsseho omylu do 4teho stoletj zasaditi. W osmem stoletj ale Slowane giž byli při zapadnj straně tak sylnj, že welmi často do německych zemi wpad včinili.9 Karel weliký ge přemohl, a tjm zpusobem gegjch gmena do německých Letopjsů wnessena byla. Ty negznamenitěssj uwadj Egin- hard1o w žjwotu Karla Welkeho. „Deinde omnes, prawj on, 6 barbaras et feras nationes, quae inter Rhenum et Vistulam fluuios, oceanumque et Danubium, positae, lingua quidem paene similes, moribus autem atque habitu valde dissimi- les, germaniam incolunt, ita perdomuit, vt eas tributarias effe- cerit, inter quas fere praecipui sunt: Veletabi, Sorabi, Abotriti, Boemanni, cum eis namque conflixit; ceteras, quarum multo major est numerus, in deditionem accepit., to gest: „potom wsseckny ty diwoky, a lity narody, genž se mezy Regnem, a Wistulau řekama, mezy oceanem, a řekau Dunay vsadili,11řeči skoro gedné, giných ale mrawu, a gineho obchodu,12 w německe zemi přebywagj, tak skrotil, že mu nynj pod plat Potom škrtnuté: do. 2 Pak škrtnuté: od pulnočnj. Původně: přebywagjcými; mi přepsáno na ch. Následuje škrtnuté: Serw. Původně: Srbowé; owé přepsáno na ský. Původně: gakož y; ž y škrtnuto. 7 Následuje škrtnuté slovo: Ohře. 8 Potom škrtnuté: na Du. 9 Nyní škrtnuté slovo: Cysař. 10 Jméno Eginhard napsáno po straně. 11 Potom škrtnuté: podle ale řeči sobě skuro podobnj pod ale. 12 Nyní přeškrtnuté: welmi odsebe. 13 Pak škrtnuté: do poddanosti. 1 3 4 5 6
Historie českého jazyka a literatury (1792) 441 garu, a Wolochu do podanosti vwedeni, djlem1 w rozličných kra- ginach řecské řjsse osazeni, a w sedmem stoletj s nowýma za- stupy2 mezi zapadem a pulnocy přebywagjcých3 Srbu smjsseni, kterým Cysař Heraklius w Illyryi mjsta k přebywánj wykazal, kterýchž až pod dnes Panami gsau. Od těch nýněgssj4 Srbský5 gako6 nynj Charwatsky narod od gednoho gineho kmenu, z pul- nočnj Slawonske zemi přes Dunay přestěhowaneho gmeno do- stali. Podruhe pak straně se Slowane od řeky7 Oder až k Laby wtlačili, a pozděg take přes Labe až k řece Sale se dostali. Nám8 na slussnych a dostatečných dukazych schazy, gjmiž bychom to přestěhowanj slowanskeho narodu do giných zemi vrčiti mohli. Take se to tak nahle nestalo, ale po mnohem rozssjřowánj, a wzdělanj onných kragjn, gjchž německy narod opustil, do tako- weho stawu přissli. Počatek ale toho prwnjho wssemožneho wtla- čenj do zapadnj zemi mužeme beze wsseho omylu do 4teho stoletj zasaditi. W osmem stoletj ale Slowane giž byli při zapadnj straně tak sylnj, že welmi často do německych zemi wpad včinili.9 Karel weliký ge přemohl, a tjm zpusobem gegjch gmena do německých Letopjsů wnessena byla. Ty negznamenitěssj uwadj Egin- hard1o w žjwotu Karla Welkeho. „Deinde omnes, prawj on, 6 barbaras et feras nationes, quae inter Rhenum et Vistulam fluuios, oceanumque et Danubium, positae, lingua quidem paene similes, moribus autem atque habitu valde dissimi- les, germaniam incolunt, ita perdomuit, vt eas tributarias effe- cerit, inter quas fere praecipui sunt: Veletabi, Sorabi, Abotriti, Boemanni, cum eis namque conflixit; ceteras, quarum multo major est numerus, in deditionem accepit., to gest: „potom wsseckny ty diwoky, a lity narody, genž se mezy Regnem, a Wistulau řekama, mezy oceanem, a řekau Dunay vsadili,11řeči skoro gedné, giných ale mrawu, a gineho obchodu,12 w německe zemi přebywagj, tak skrotil, že mu nynj pod plat Potom škrtnuté: do. 2 Pak škrtnuté: od pulnočnj. Původně: přebywagjcými; mi přepsáno na ch. Následuje škrtnuté: Serw. Původně: Srbowé; owé přepsáno na ský. Původně: gakož y; ž y škrtnuto. 7 Následuje škrtnuté slovo: Ohře. 8 Potom škrtnuté: na Du. 9 Nyní škrtnuté slovo: Cysař. 10 Jméno Eginhard napsáno po straně. 11 Potom škrtnuté: podle ale řeči sobě skuro podobnj pod ale. 12 Nyní přeškrtnuté: welmi odsebe. 13 Pak škrtnuté: do poddanosti. 1 3 4 5 6
Strana 442
442 Josef Dobrovský: přissli, mezy kterymi skoro ti negwzněsseněgssj gsau: Wele- tabowe, Sorabowé, Abotrytowé a Boemanno- wé, s kterými on se potykal; ostatnj, gjch mnohem wětssj počet gest, do podanosti vwedl." Eginharduw usudek o řeči rozličných slowanskych kmenuw gest giž mnohem dokonalegssj, a gistěgssj nežli Proko- powo wyřčenj o gednostegné řeči.1 Nebo ta slowa Eginhardowa lingua paene similes skoro gednostegné řeči spolu rozličnost wsseligakych zpusobu toho gazyku vkazuge, owssemt ne teprw nynj ale giž oddawna w způsob vwedených. Poněwadž giž 7 za těch neypředněgssjch času giž musyli tolikery Kmenowé narodu slowanskeho skrze něco wlastnjho gegjch vžjwaneho gazýka? geden od druheho oddělen byti. §. 2. Wlastnost gazyka3 slowanského.4 Poněwadž přibuznost gazyku netak z podobnosti samogedi- nych slow gako z gednostegnosti Grammatyky se vstanowit, a vznat má,5 newyhnutedlně tedy wsseckny“ ostatny proby, aneb zkaussenj, genž srownanliwost a harmonyi slowanského" gazyka s ginými starožitnymi gazyky wygmenowanjm několik tuctu po- dobně zněgjcých slow dokazugje se nepodařily.? Že ale slowanský gazyk yak w čistotě puwodnjch12tak take wypulerowaných slow13 řeckemu, latinskemu a německemu gazyku14 podoben gest, gest to každemu hystorykowi tak dobře powědomo, gako když kdo pozoruge, že skoro wssickni narodowé zprwopočatku w wy- 1 Nyní škrtnuté: Ta. 2 Potom škrtnuté: od sebe. Původně: gazyku; u přepsáno na a. 4 Po straně: Přjbuznost. 5 Nyní přeškrtnuté: tak tedy. 6 Nyní škrtnuté: pr neb ge. 7 Původně: slowanskyho; v přepsáno na é. 8 Nyní škrtnutá slova: zagjti m ničjm. 9 Potom škrtnuté: nebyly. 10 Nyní škrtnuté: . .. . čistých. 11 Potom škrtnuté: čistych puwod- njch slow. 12 Nyní škrtnuté: sl. 13 Nyní škrtnuté: 8. 14 Původně: řeckym, latinskym a německym gazykem; v přepsána na e (é), em na u a koncová u připsána. 3
442 Josef Dobrovský: přissli, mezy kterymi skoro ti negwzněsseněgssj gsau: Wele- tabowe, Sorabowé, Abotrytowé a Boemanno- wé, s kterými on se potykal; ostatnj, gjch mnohem wětssj počet gest, do podanosti vwedl." Eginharduw usudek o řeči rozličných slowanskych kmenuw gest giž mnohem dokonalegssj, a gistěgssj nežli Proko- powo wyřčenj o gednostegné řeči.1 Nebo ta slowa Eginhardowa lingua paene similes skoro gednostegné řeči spolu rozličnost wsseligakych zpusobu toho gazyku vkazuge, owssemt ne teprw nynj ale giž oddawna w způsob vwedených. Poněwadž giž 7 za těch neypředněgssjch času giž musyli tolikery Kmenowé narodu slowanskeho skrze něco wlastnjho gegjch vžjwaneho gazýka? geden od druheho oddělen byti. §. 2. Wlastnost gazyka3 slowanského.4 Poněwadž přibuznost gazyku netak z podobnosti samogedi- nych slow gako z gednostegnosti Grammatyky se vstanowit, a vznat má,5 newyhnutedlně tedy wsseckny“ ostatny proby, aneb zkaussenj, genž srownanliwost a harmonyi slowanského" gazyka s ginými starožitnymi gazyky wygmenowanjm několik tuctu po- dobně zněgjcých slow dokazugje se nepodařily.? Že ale slowanský gazyk yak w čistotě puwodnjch12tak take wypulerowaných slow13 řeckemu, latinskemu a německemu gazyku14 podoben gest, gest to každemu hystorykowi tak dobře powědomo, gako když kdo pozoruge, že skoro wssickni narodowé zprwopočatku w wy- 1 Nyní škrtnuté: Ta. 2 Potom škrtnuté: od sebe. Původně: gazyku; u přepsáno na a. 4 Po straně: Přjbuznost. 5 Nyní přeškrtnuté: tak tedy. 6 Nyní škrtnuté: pr neb ge. 7 Původně: slowanskyho; v přepsáno na é. 8 Nyní škrtnutá slova: zagjti m ničjm. 9 Potom škrtnuté: nebyly. 10 Nyní škrtnuté: . .. . čistých. 11 Potom škrtnuté: čistych puwod- njch slow. 12 Nyní škrtnuté: sl. 13 Nyní škrtnuté: 8. 14 Původně: řeckym, latinskym a německym gazykem; v přepsána na e (é), em na u a koncová u připsána. 3
Strana 443
Historie českého jazyka a literatury (1792) 443 braussenj a zlepssenj sweho rozumu stegně pokračowali. Předce ale slowanský gazyk má tak mnoho sweho wlastnjho, skrz col od giných ostatnjch gazýku lehce k rozeznanj gest, že zde gen něco malo, a to podstatneho vwedcy mohu, a čtaucyho na slo- wanske grammatyky odeslat musym. Sprawedliwý Slowak má: 1. wjc spoluzwuček aneb Konsonantu, nežli Řek, Latinjk a Němec, Řekowi a Latinjkowi scházý slowanske c. č. ss. ž. (:to gest 2 Německe z. Wlašské c před e, i, Německe sch a fran- causké j. anebo g před e, a i). Němcy3 pak zase č a ž. Z ale slo- wanske, anebo francauske z, Němcy syce zcela nescházý, po- něwadz mezy dwauma samozwučkama, anebo Vokalama geho s, toliko co slowanske z gest; předce ale 8 Němec napočatku slow ne tak dobře, ani tak stale swe z od S. nerozeznáwá. Nechme tomu že5 Němcy nasse česke sráti, zráti, slad a zlato znamý, notus, a s námi nobiscum wyslowugj," wssak hned« sezname, a vcytjme, že nezpusobně a neohybně takowa slowa wyslowugj. Slowan tak rad skrz zuby mluwj 1o (w zwlasstě pak Polak genž obzwlasstnj třj cele gine zwučky totižto ć, ś, ž má:) že welmi často h, ch y take d a t podle gisteho prawidla skrz zuby wyslowuge. Proto takel1 řecke slowo xstpa, wlatině hyems slowanskemu zyma: xoln, žluči2 akon, selo, (ager, pagus): ootvo (maturus) zráti, zralý: vodo, zřjti, -karat (scapulae:) plece13: tvooo, sýr, Boubo (sum gravis) březy (gravidus): Asvo, ležeti, lehati, vod0 (voro) žráti přirownat mohu. Napodobně:14 latinske slowo gra- num, zrno, glans, glandis, žalud, hio zywati von 15 zygu, veho, wezu, lingo ljzam,1 frigere, pražiti, castus, čistý, pak y naopak 1 Původně: ...... (nečitelné). 2 Pak škrtnuté písmeno (nečitelné). Nyní přeškrtnuté: ale. 4 Původně: ....... (nečitelné); škrtnuto. 5 Původně: že aby; obojí škrtnuto a nad to nadepsáno že. 6 V rukopise: zráti, sráti, ale nad prvním slovem 2, nad druhým 1. 7 Nyní přeškrtnuté: wssak před ale hned seznáme wssak hned gak. pozname V rukopise: hned wssak, ale nad hned: 2, nad wssak: 1. 8 9 Původně: gak; přeškrtnuto. 10 Nyní škrtnuté: sylně miluge syčenj, obzw. 11 Nyní škrtnuté: mohu. 12 Původně: žluči; i přeškrtnuto. 13 Původně: k plecym; k přeškrtnuto a ym přepsáno na e. 14 Nyní škrtnuté: so. 15 Dlabač nedopatřením nepřeložil a ponechal ve znění originálu. 16 Původně: ljzati; tak také v originále. 3
Historie českého jazyka a literatury (1792) 443 braussenj a zlepssenj sweho rozumu stegně pokračowali. Předce ale slowanský gazyk má tak mnoho sweho wlastnjho, skrz col od giných ostatnjch gazýku lehce k rozeznanj gest, že zde gen něco malo, a to podstatneho vwedcy mohu, a čtaucyho na slo- wanske grammatyky odeslat musym. Sprawedliwý Slowak má: 1. wjc spoluzwuček aneb Konsonantu, nežli Řek, Latinjk a Němec, Řekowi a Latinjkowi scházý slowanske c. č. ss. ž. (:to gest 2 Německe z. Wlašské c před e, i, Německe sch a fran- causké j. anebo g před e, a i). Němcy3 pak zase č a ž. Z ale slo- wanske, anebo francauske z, Němcy syce zcela nescházý, po- něwadz mezy dwauma samozwučkama, anebo Vokalama geho s, toliko co slowanske z gest; předce ale 8 Němec napočatku slow ne tak dobře, ani tak stale swe z od S. nerozeznáwá. Nechme tomu že5 Němcy nasse česke sráti, zráti, slad a zlato znamý, notus, a s námi nobiscum wyslowugj," wssak hned« sezname, a vcytjme, že nezpusobně a neohybně takowa slowa wyslowugj. Slowan tak rad skrz zuby mluwj 1o (w zwlasstě pak Polak genž obzwlasstnj třj cele gine zwučky totižto ć, ś, ž má:) že welmi často h, ch y take d a t podle gisteho prawidla skrz zuby wyslowuge. Proto takel1 řecke slowo xstpa, wlatině hyems slowanskemu zyma: xoln, žluči2 akon, selo, (ager, pagus): ootvo (maturus) zráti, zralý: vodo, zřjti, -karat (scapulae:) plece13: tvooo, sýr, Boubo (sum gravis) březy (gravidus): Asvo, ležeti, lehati, vod0 (voro) žráti přirownat mohu. Napodobně:14 latinske slowo gra- num, zrno, glans, glandis, žalud, hio zywati von 15 zygu, veho, wezu, lingo ljzam,1 frigere, pražiti, castus, čistý, pak y naopak 1 Původně: ...... (nečitelné). 2 Pak škrtnuté písmeno (nečitelné). Nyní přeškrtnuté: ale. 4 Původně: ....... (nečitelné); škrtnuto. 5 Původně: že aby; obojí škrtnuto a nad to nadepsáno že. 6 V rukopise: zráti, sráti, ale nad prvním slovem 2, nad druhým 1. 7 Nyní přeškrtnuté: wssak před ale hned seznáme wssak hned gak. pozname V rukopise: hned wssak, ale nad hned: 2, nad wssak: 1. 8 9 Původně: gak; přeškrtnuto. 10 Nyní škrtnuté: sylně miluge syčenj, obzw. 11 Nyní škrtnuté: mohu. 12 Původně: žluči; i přeškrtnuto. 13 Původně: k plecym; k přeškrtnuto a ym přepsáno na e. 14 Nyní škrtnuté: so. 15 Dlabač nedopatřením nepřeložil a ponechal ve znění originálu. 16 Původně: ljzati; tak také v originále. 3
Strana 444
444 J. Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (1792) mjchati, miscere, mech muscus, jucha (gjcha)1 jus, jus- culum; mucha (maucha) musca a. t. d. Tež německe slowo Gold, zlato Herz, srdce, Kappe, čepice, Hase, zagjc, heilen, celiti, Kirche, cýrkew a. t. d. přirownat2 a w prawdě 9 prwopočatečnj slowo z toho poznati mohu. 2. Slowan take zadneho h, a gamma, nemá; namjstě ale toho3 swau zwučku Glagol anebo Hlahol ma. Česke slowo Hora, w giných od slowanské pochazegjcych řečjch se gora wyslowuge, hrad, gako grad, hlawa gako glava. ee 1 2 3 Nyní škrtnuté: mit. Nyní přeškrtnuté: mohu. Nyní škrtnuté: swug.
444 J. Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (1792) mjchati, miscere, mech muscus, jucha (gjcha)1 jus, jus- culum; mucha (maucha) musca a. t. d. Tež německe slowo Gold, zlato Herz, srdce, Kappe, čepice, Hase, zagjc, heilen, celiti, Kirche, cýrkew a. t. d. přirownat2 a w prawdě 9 prwopočatečnj slowo z toho poznati mohu. 2. Slowan take zadneho h, a gamma, nemá; namjstě ale toho3 swau zwučku Glagol anebo Hlahol ma. Česke slowo Hora, w giných od slowanské pochazegjcych řečjch se gora wyslowuge, hrad, gako grad, hlawa gako glava. ee 1 2 3 Nyní škrtnuté: mit. Nyní přeškrtnuté: mohu. Nyní škrtnuté: swug.
Strana 445
V PODEBRADECH DNE 6. ZARI 1792. HISTORIE ČESKÉHO JAZYKA A LITERATURY OD JOSEFA DOBROVSKÉHO, V NĚMECKÉ ŘEČI SEPSANÁ A NYNÍ OD BOHUMIRA JANA DLABACE, kněze řádu premonstrátského na Strahově, DO ČEŠTINY PŘELOŽENA.
V PODEBRADECH DNE 6. ZARI 1792. HISTORIE ČESKÉHO JAZYKA A LITERATURY OD JOSEFA DOBROVSKÉHO, V NĚMECKÉ ŘEČI SEPSANÁ A NYNÍ OD BOHUMIRA JANA DLABACE, kněze řádu premonstrátského na Strahově, DO ČEŠTINY PŘELOŽENA.
Strana 446
Strana 447
J. Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (1792) 447 §. 1. Slované, slovanský jazyk. Slované již hned od šesti set let v tomto velmi prostranném světě výborně držejí. Skrze jejich výpady do zemí při východní straně římské říše v známost jak Řekům tak i Římanům, jak tak skrz neustálé vtlačení k západní straně až na hranice franské Němcům lépe než samému Pliniovi, Tacitovi a Ptolomaovi při- šli, od kterých oni přece Vendové, Venedae nazýváni bývají. Slo- vané jsou starodávný evropský národ, který se již od dávných časů při západních hranicích německé země při řece Visle zdržo- val, od čehož také to jméno Vendové, to jest: hraničující, od Němců dostali. Oni se hned za šestého století po všechněch stra- nách, kde jim nebránilo, rozšířili. Prokop (řecký spisovatel) onyno Slovany, jenž za jeho času (550) v nynější valašské zemi, při břehu řeky Dunaje na půlnoci až nahoru k Dněstru se osadili, na dva kmeny, totižto Anty a Slovany rozděluje. Ta zpráva, kte- rou nám o nich dává, jest tak spořádána, jak ji od nějakého Řeka, jemuž všechno to, což řeckého není, příjemné není, očeká- vati můžeme. „Oba dva kmenové, praví on, „mluví jednostejnou řečí, která velmi divoce zní.“ že on slovanskou řeč za divokou drží a ji takovou nazývá, to bychom my jemu nikoliv za zlé nepokládali, kdyby nám jenom několik tuctů slov od té divoké řeči byl poznamenal, abychom byli mohli o řeči našich předků souditi. Však ale mimo samého jména Slovanů, které on oxka- Brvot, Slavin jmenuje, žádného jiného slova k nalezení není. V jiných ale byzantinských jinak konstantinopolitánských spi- sovatelích přec některá jiná slova jak osob tak také měst se po- znamenaná nacházejí. Ta nejstarší jsou z šestého století, jako k. p. Mezamir, Kelagast, Ardagast (snad Radagast), Musok, Piragast anebo Pergast. Bulharského ale vyslance, jenž k Mi- chalovi císaři léta 805. zaslán byl, jméno Dragomir v Histor. Misc. Cap. XXIV. poznamenáno neporušené pozůstalo. To samé
J. Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (1792) 447 §. 1. Slované, slovanský jazyk. Slované již hned od šesti set let v tomto velmi prostranném světě výborně držejí. Skrze jejich výpady do zemí při východní straně římské říše v známost jak Řekům tak i Římanům, jak tak skrz neustálé vtlačení k západní straně až na hranice franské Němcům lépe než samému Pliniovi, Tacitovi a Ptolomaovi při- šli, od kterých oni přece Vendové, Venedae nazýváni bývají. Slo- vané jsou starodávný evropský národ, který se již od dávných časů při západních hranicích německé země při řece Visle zdržo- val, od čehož také to jméno Vendové, to jest: hraničující, od Němců dostali. Oni se hned za šestého století po všechněch stra- nách, kde jim nebránilo, rozšířili. Prokop (řecký spisovatel) onyno Slovany, jenž za jeho času (550) v nynější valašské zemi, při břehu řeky Dunaje na půlnoci až nahoru k Dněstru se osadili, na dva kmeny, totižto Anty a Slovany rozděluje. Ta zpráva, kte- rou nám o nich dává, jest tak spořádána, jak ji od nějakého Řeka, jemuž všechno to, což řeckého není, příjemné není, očeká- vati můžeme. „Oba dva kmenové, praví on, „mluví jednostejnou řečí, která velmi divoce zní.“ že on slovanskou řeč za divokou drží a ji takovou nazývá, to bychom my jemu nikoliv za zlé nepokládali, kdyby nám jenom několik tuctů slov od té divoké řeči byl poznamenal, abychom byli mohli o řeči našich předků souditi. Však ale mimo samého jména Slovanů, které on oxka- Brvot, Slavin jmenuje, žádného jiného slova k nalezení není. V jiných ale byzantinských jinak konstantinopolitánských spi- sovatelích přec některá jiná slova jak osob tak také měst se po- znamenaná nacházejí. Ta nejstarší jsou z šestého století, jako k. p. Mezamir, Kelagast, Ardagast (snad Radagast), Musok, Piragast anebo Pergast. Bulharského ale vyslance, jenž k Mi- chalovi císaři léta 805. zaslán byl, jméno Dragomir v Histor. Misc. Cap. XXIV. poznamenáno neporušené pozůstalo. To samé
Strana 448
448 Josef Dobrovský: jméno můžeme jménu naší Drahomíry přirovnat. Antové, o kte- rých Prokop píše, zdají se býti zakladatelé ruské říše, již s jed- ním dílem Slavinů, jenž ten samý a jednoho samého jazyka lid byl, založili. Ostatní ale Slavinové při Dunaji (v nynější valašské zemi) byli dílem od Avarů, Bulharů a Volochů do poddanosti uvedeni, dílem v rozličných krajinách řecké říše osazeni a v sedmém století s novými zástupy mezi západem a půlnocí pře- bývajících Srbů smíšeni, kterým císař Heraklius v Ilyrii místa k přebývání vykázal, kterýchž až podnes pány jsou. Od těch ny- nější srbský jako nyní charvatský národ od jednoho jiného kmene, z půlnoční slavonské země přes Dunaj přestěhovaného, jméno dostali. Po druhé pak straně se Slované od řeky Odry až k Labi vtlačili a pozděj také přes Labe až k řece Sále se dostali. Nám na slušných a dostatečných důkazech schází, jimiž bychom to přestěhování slovanského národa do jiných zemí určiti mohli. Také se to tak náhle nestalo, ale po mnohém rozšiřování a vzdě- lání oněch krajin, jichž německý národ opustil, do takového stavu přišli. Počátek ale toho prvního všemožného vtlačení do zá- padní země můžeme beze všeho omylu do čtvrtého století zasa- diti. V osmém století ale Slované již byli při západní straně tak silní, že velmi často do německých zemí vpád učinili. Karel Veliký je přemohl a tím způsobem jejich jména do německých letopisů vnesena byla. Ty nejznamenitější uvádí Eginhard v životu Karla Velkého. „Deinde omnes,“ praví on, „barbaras et feras nationes, quae inter Rhenum et Vistulam fluuios, oceanumque et Danubium positae, lingua quidem paene similes, moribus autem atque habitu valde dissimiles, germaniam inco- lunt, ita perdomuit, vt eas tributarias effecerit, inter quas fere praecipui sunt: Veletabi, Sorabi, Abotriti, Boe- manni, cum eis namque conflixit; ceteras, quarum multo ma- jor est numerus, in deditionem accepit,“ to jest: „Potom všeckny ty divoké a líté národy, již se mezi Rýnem a Vistulou řekami, mezi oceánem a řekou Dunajem usadili, řeči skoro jedné, jiných ale mravů a jiného obchodu, v německé zemi přebývají, tak zkrotil, že mu nyní pod plat přišli, mezi kterými skoro ti nej- vznešenější jsou: Veletabové, Sorabové, Abotri- tové a Boemannové, s kterými on se potýkal; ostatní, jich mnohem větší počet jest, do poddanosti uvedl.“ Eginhardův úsudek o řeči rozličných slovanských kmenů jest již mnohem dokonalejší a jistější nežli Prokopovo vyřčení o jednostejné řeči. Nebo ta slova Eginhardova lingua
448 Josef Dobrovský: jméno můžeme jménu naší Drahomíry přirovnat. Antové, o kte- rých Prokop píše, zdají se býti zakladatelé ruské říše, již s jed- ním dílem Slavinů, jenž ten samý a jednoho samého jazyka lid byl, založili. Ostatní ale Slavinové při Dunaji (v nynější valašské zemi) byli dílem od Avarů, Bulharů a Volochů do poddanosti uvedeni, dílem v rozličných krajinách řecké říše osazeni a v sedmém století s novými zástupy mezi západem a půlnocí pře- bývajících Srbů smíšeni, kterým císař Heraklius v Ilyrii místa k přebývání vykázal, kterýchž až podnes pány jsou. Od těch ny- nější srbský jako nyní charvatský národ od jednoho jiného kmene, z půlnoční slavonské země přes Dunaj přestěhovaného, jméno dostali. Po druhé pak straně se Slované od řeky Odry až k Labi vtlačili a pozděj také přes Labe až k řece Sále se dostali. Nám na slušných a dostatečných důkazech schází, jimiž bychom to přestěhování slovanského národa do jiných zemí určiti mohli. Také se to tak náhle nestalo, ale po mnohém rozšiřování a vzdě- lání oněch krajin, jichž německý národ opustil, do takového stavu přišli. Počátek ale toho prvního všemožného vtlačení do zá- padní země můžeme beze všeho omylu do čtvrtého století zasa- diti. V osmém století ale Slované již byli při západní straně tak silní, že velmi často do německých zemí vpád učinili. Karel Veliký je přemohl a tím způsobem jejich jména do německých letopisů vnesena byla. Ty nejznamenitější uvádí Eginhard v životu Karla Velkého. „Deinde omnes,“ praví on, „barbaras et feras nationes, quae inter Rhenum et Vistulam fluuios, oceanumque et Danubium positae, lingua quidem paene similes, moribus autem atque habitu valde dissimiles, germaniam inco- lunt, ita perdomuit, vt eas tributarias effecerit, inter quas fere praecipui sunt: Veletabi, Sorabi, Abotriti, Boe- manni, cum eis namque conflixit; ceteras, quarum multo ma- jor est numerus, in deditionem accepit,“ to jest: „Potom všeckny ty divoké a líté národy, již se mezi Rýnem a Vistulou řekami, mezi oceánem a řekou Dunajem usadili, řeči skoro jedné, jiných ale mravů a jiného obchodu, v německé zemi přebývají, tak zkrotil, že mu nyní pod plat přišli, mezi kterými skoro ti nej- vznešenější jsou: Veletabové, Sorabové, Abotri- tové a Boemannové, s kterými on se potýkal; ostatní, jich mnohem větší počet jest, do poddanosti uvedl.“ Eginhardův úsudek o řeči rozličných slovanských kmenů jest již mnohem dokonalejší a jistější nežli Prokopovo vyřčení o jednostejné řeči. Nebo ta slova Eginhardova lingua
Strana 449
Historie českého jazyka a literatury (1792) 449 paene similes, skoro jednostejné řeči, spolu rozličnost všelijakých způsobů toho jazyka ukazují, ovšemt ne teprv nyní, ale již od dávna v způsob uvedených. Poněvadž již za těch nejpřednějších časů musili tolikeří kmenové národa slovan- ského skrze něco vlastního jejich užívaného jazyka jeden od druhého oddělen býti. § 2. Vlastnost jazyka slovanského. Poněvadž příbuznost jazyka ne tak z podobnosti samojedi- ných slov jako z jednostejnosti gramatiky se ustanovit a uznat má, nevyhnutelně tedy všeckny ostatní próby aneb zkoušení, jež srovnanlivost a harmonii slovanského jazyka s jinými starožit- nými jazyky vyjmenováním několik tuctů podobně znějících slov dokazují, se nepodařily. že ale slovanský jazyk jak v čistotě pů- vodních tak také vypulérovaných slov řeckému, latinskému a ně- meckému jazyku podoben jest, jest to každému historikovi tak dobře povědomo, jako když kdo pozoruje, že skoro všickni náro- dové s prvopočátku ve vybroušení a zlepšení svého rozumu stejně pokračovali. Přece ale slovanský jazyk má tak mnoho svého vlastního, skrz co od jiných ostatních jazyků lehce k rozeznání jest, že zde jen něco málo, a to podstatného uvésti mohu a čtou- cího na slovanské gramatiky odeslat musím. Spravedlivý Slovan má: 1. víc spoluzvuček aneb konsonantů nežli Řek, Latiník a Němec. Řekovi a Latiníkovi schází slovanské c, č, ss, ž (to jest německé z, vlašské c před e, i, německé sch a francouzské j anebo g před e a i), Němci pak zase č a ž. Z ale slovanské anebo francouzské z Němci sice zcela neschází, poněvadž mezi dvěma samozvučkami anebo vokály jeho s toliko co slovanské z jest; přece ale Němec na počátku slov ne tak dobře ani tak stále své z od s nerozeznává. Nechme tomu, že Němci naše české sráti, zráti, slad a zlato, známý, notus, a s námi, nobiscum, vyslovují, však hned seznáme a ucítíme, že nezpůsobně a neohybně taková slova vyslovují. Slovan tak rád skrz zuby mluví (zvláště pak Polák, jenž obzvláštní tři cele jiné zvučky, totižto ć, 8, ź má), že velmi často h, ch i také d a t podle jistého pravidla skrz zuby vyslovuje. Proto také řecké slovo xstpa, v latině hyems, slovan- skému zyma, zvan, žluč, alon, selo (ager, pagus), ootvo (ma- turus) zráti, zralý, vodo, zřjti, -larau (scapulae), plece,
Historie českého jazyka a literatury (1792) 449 paene similes, skoro jednostejné řeči, spolu rozličnost všelijakých způsobů toho jazyka ukazují, ovšemt ne teprv nyní, ale již od dávna v způsob uvedených. Poněvadž již za těch nejpřednějších časů musili tolikeří kmenové národa slovan- ského skrze něco vlastního jejich užívaného jazyka jeden od druhého oddělen býti. § 2. Vlastnost jazyka slovanského. Poněvadž příbuznost jazyka ne tak z podobnosti samojedi- ných slov jako z jednostejnosti gramatiky se ustanovit a uznat má, nevyhnutelně tedy všeckny ostatní próby aneb zkoušení, jež srovnanlivost a harmonii slovanského jazyka s jinými starožit- nými jazyky vyjmenováním několik tuctů podobně znějících slov dokazují, se nepodařily. že ale slovanský jazyk jak v čistotě pů- vodních tak také vypulérovaných slov řeckému, latinskému a ně- meckému jazyku podoben jest, jest to každému historikovi tak dobře povědomo, jako když kdo pozoruje, že skoro všickni náro- dové s prvopočátku ve vybroušení a zlepšení svého rozumu stejně pokračovali. Přece ale slovanský jazyk má tak mnoho svého vlastního, skrz co od jiných ostatních jazyků lehce k rozeznání jest, že zde jen něco málo, a to podstatného uvésti mohu a čtou- cího na slovanské gramatiky odeslat musím. Spravedlivý Slovan má: 1. víc spoluzvuček aneb konsonantů nežli Řek, Latiník a Němec. Řekovi a Latiníkovi schází slovanské c, č, ss, ž (to jest německé z, vlašské c před e, i, německé sch a francouzské j anebo g před e a i), Němci pak zase č a ž. Z ale slovanské anebo francouzské z Němci sice zcela neschází, poněvadž mezi dvěma samozvučkami anebo vokály jeho s toliko co slovanské z jest; přece ale Němec na počátku slov ne tak dobře ani tak stále své z od s nerozeznává. Nechme tomu, že Němci naše české sráti, zráti, slad a zlato, známý, notus, a s námi, nobiscum, vyslovují, však hned seznáme a ucítíme, že nezpůsobně a neohybně taková slova vyslovují. Slovan tak rád skrz zuby mluví (zvláště pak Polák, jenž obzvláštní tři cele jiné zvučky, totižto ć, 8, ź má), že velmi často h, ch i také d a t podle jistého pravidla skrz zuby vyslovuje. Proto také řecké slovo xstpa, v latině hyems, slovan- skému zyma, zvan, žluč, alon, selo (ager, pagus), ootvo (ma- turus) zráti, zralý, vodo, zřjti, -larau (scapulae), plece,
Strana 450
450 J. Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (1792) tIOOG, sýr, BolGo (sum gravis) březý (gravidus), Asyo, ležeti, lehati, vodo (voro) žráti přirovnat mohu. Nápodobně: latinské slovo granum, zrno, glans, glandis, žalud, hio zýwati od zygu, veho, wezu, lingo, ljzám, frigere, pražiti, castus, čistý, pak i naopak mjchati miscere, mech, muscus, jucha (gjcha), jus, jusculum; mucha (maucha) musca atd. Též německé slovo Gold, zlato, Herz, srdce, Kappe, čepice, Hase, zagjc, heilen, celiti, Kirche, cýrkew atd. přirovnat a v pravdě prvopočáteční slovo z toho poznati mohu. 2. Slovan také žádného h a gamma nemá; namístě ale toho svou zvučku glagol anebo hlahol má. České slovo hora, v jiných od slovanské pocházejících řečích se gora vyslovuje, hrad jako grad, hlawa jako glava.
450 J. Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (1792) tIOOG, sýr, BolGo (sum gravis) březý (gravidus), Asyo, ležeti, lehati, vodo (voro) žráti přirovnat mohu. Nápodobně: latinské slovo granum, zrno, glans, glandis, žalud, hio zýwati od zygu, veho, wezu, lingo, ljzám, frigere, pražiti, castus, čistý, pak i naopak mjchati miscere, mech, muscus, jucha (gjcha), jus, jusculum; mucha (maucha) musca atd. Též německé slovo Gold, zlato, Herz, srdce, Kappe, čepice, Hase, zagjc, heilen, celiti, Kirche, cýrkew atd. přirovnat a v pravdě prvopočáteční slovo z toho poznati mohu. 2. Slovan také žádného h a gamma nemá; namístě ale toho svou zvučku glagol anebo hlahol má. České slovo hora, v jiných od slovanské pocházejících řečích se gora vyslovuje, hrad jako grad, hlawa jako glava.
Strana 451
DOSLOV.
DOSLOV.
Strana 452
Strana 453
“ Nové kritické vydání „DĚJIN ČESKÉ ŘEČI A LITERATURY Josefa Dobrovského přinášelo vydavateli v podstatě dva důležité úkoly: úpravu textovou a revisi a doplňky obsahu. Hlavní zásadou při otisku textu Dobrovského mi bylo, modernisovati jeho vzhled typografický a tím dodati dílu jasnosti a přehlednosti, jimiž se původní edice právě mnoho ne- vyznačují. Německý text Dobrovského, tištěný v původních edi- cích švabachem, přepsal jsem latinkou a změnil přitom Ae, â v A, ä (Aehnlichkeit — Ahnlichkeit, Stämme — Stämme), Oe, ô v ö, ö (Oertern, bôhmische — örtern, böhmische), Ui, Ue, ú v U, ü (Uibersetzung, Uebersetzung — Übersetzung, fůr — für), ay v ai (Maytraum — Maitraum), ey v ei (Beytrag — Beitrag). Psaní Ac, a, ô, Ue, ú užívá Dobrovský toliko v G I. a G II., psaní ey v G I. a G II. všude, v G III. jenom v někte- rých slovech (na př. sev, ale vedle toho píše již bei), Ui píše toliko v G I. a G III., ay a Oe ve všech versích. Švabachové ß je tištěno v otisku G I. jako sz, v otisku G II. a G III. jako 3; rozdíl tento je rázu toliko vnějšího a vznikl z dů- vodů technických, které si žádaly, aby při dalším otiskování (G II. a G III.) dána byla přednost typu písma B. Text latinský a řecký, který nacházíme v Dobrov- ského „Dějinách“ jenom v citátech, jsem neměnil. Staročeský text, a to jednotlivá slova, věty i souvislé ukázky ze staročeského písemnictví, jsem ponechal beze změny, protože Dobrovského transkripce staré češtiny z děl rukopisných je výrazem jeho názoru i vědění filologického a přitom zároveň důležitým dokumentem tehdejší metody vyda- vatelské; toliko dlouhé i jsem všude přepsal na s obyčejné.
“ Nové kritické vydání „DĚJIN ČESKÉ ŘEČI A LITERATURY Josefa Dobrovského přinášelo vydavateli v podstatě dva důležité úkoly: úpravu textovou a revisi a doplňky obsahu. Hlavní zásadou při otisku textu Dobrovského mi bylo, modernisovati jeho vzhled typografický a tím dodati dílu jasnosti a přehlednosti, jimiž se původní edice právě mnoho ne- vyznačují. Německý text Dobrovského, tištěný v původních edi- cích švabachem, přepsal jsem latinkou a změnil přitom Ae, â v A, ä (Aehnlichkeit — Ahnlichkeit, Stämme — Stämme), Oe, ô v ö, ö (Oertern, bôhmische — örtern, böhmische), Ui, Ue, ú v U, ü (Uibersetzung, Uebersetzung — Übersetzung, fůr — für), ay v ai (Maytraum — Maitraum), ey v ei (Beytrag — Beitrag). Psaní Ac, a, ô, Ue, ú užívá Dobrovský toliko v G I. a G II., psaní ey v G I. a G II. všude, v G III. jenom v někte- rých slovech (na př. sev, ale vedle toho píše již bei), Ui píše toliko v G I. a G III., ay a Oe ve všech versích. Švabachové ß je tištěno v otisku G I. jako sz, v otisku G II. a G III. jako 3; rozdíl tento je rázu toliko vnějšího a vznikl z dů- vodů technických, které si žádaly, aby při dalším otiskování (G II. a G III.) dána byla přednost typu písma B. Text latinský a řecký, který nacházíme v Dobrov- ského „Dějinách“ jenom v citátech, jsem neměnil. Staročeský text, a to jednotlivá slova, věty i souvislé ukázky ze staročeského písemnictví, jsem ponechal beze změny, protože Dobrovského transkripce staré češtiny z děl rukopisných je výrazem jeho názoru i vědění filologického a přitom zároveň důležitým dokumentem tehdejší metody vyda- vatelské; toliko dlouhé i jsem všude přepsal na s obyčejné.
Strana 454
454 Benjamin Jedlička: Chyby tiskové jsem všude, v textu německém, latin- ském i staročeském, opravil, ale přitom vždy chybné znění Dobrovského uvádím v poznámkách. Mlčky opravil jsem toliko zcela samozřejmé omyly tiskárny (jako na př. přehozené u nebo n, ete. m. etc.) nebo vynechanou čárku větnou, kde chyba je samozřejmá a potvrzena psaním Dobrovského v ob- dobných případech neb v témž případě v některé jiné versi „Ge- schichte“); takovéto opravy mlčky, kterých není ostatně mnoho a které měly zabrániti poznámkám příliš malicherným, provedl jsem však jenom v textu německém a latinském, nikoli v textu staročeském. Po stránce typografické jsou jednotlivé verse Dobrovského „Geschichte“ ovšem nejednotné, každá z nich vyšla z jiné tis- kárny a mezi G II. a G III. leží kromě toho doba celého čtvrt- století, ale hlavně jsou také velmi málo přehledné a výrazné, jistě také zčásti proto, že Dobrovský tyto věci patrně dostatečně tiskárně nevyznačil; tučný tisk se v původních vydáních vysky- tuje celkem řídce (a ještě jenom v G I. a G II.) a je také málo výrazný, málo častá je tu kursiva, takže se tu pracuje hlavně jenom tiskem proloženým. Proto názvy kapitol, jména děl, spisovatelů a autorů literatury předmětu, stejně i doklady jazykové se v původních edicích Dobrovského knihy celkem ztrácejí nebo splývají, při čemž není tu ani jednotnosti a v mno- hých případech je žádoucí zvláštní vyznačení typografické vůbec opominuto — po té stránce je obzvláště úprava G III. nepře- hledná. Tu čekala vydavatele práce stejně prospěšná jako svízelná, aby tento všechen rozsáhlý materiál podřídil jednotné i výrazné úpravě typografické, odpovídající dnešním požadavkům vědecké publikace. Při této úpravě postupoval jsem podle těchto zásad: Názvy kapitol jsem ve všech třech versích dal tisknouti jednotně písmem polotučným. 1 Ukázky stránek původních vydání viz v přílohách.
454 Benjamin Jedlička: Chyby tiskové jsem všude, v textu německém, latin- ském i staročeském, opravil, ale přitom vždy chybné znění Dobrovského uvádím v poznámkách. Mlčky opravil jsem toliko zcela samozřejmé omyly tiskárny (jako na př. přehozené u nebo n, ete. m. etc.) nebo vynechanou čárku větnou, kde chyba je samozřejmá a potvrzena psaním Dobrovského v ob- dobných případech neb v témž případě v některé jiné versi „Ge- schichte“); takovéto opravy mlčky, kterých není ostatně mnoho a které měly zabrániti poznámkám příliš malicherným, provedl jsem však jenom v textu německém a latinském, nikoli v textu staročeském. Po stránce typografické jsou jednotlivé verse Dobrovského „Geschichte“ ovšem nejednotné, každá z nich vyšla z jiné tis- kárny a mezi G II. a G III. leží kromě toho doba celého čtvrt- století, ale hlavně jsou také velmi málo přehledné a výrazné, jistě také zčásti proto, že Dobrovský tyto věci patrně dostatečně tiskárně nevyznačil; tučný tisk se v původních vydáních vysky- tuje celkem řídce (a ještě jenom v G I. a G II.) a je také málo výrazný, málo častá je tu kursiva, takže se tu pracuje hlavně jenom tiskem proloženým. Proto názvy kapitol, jména děl, spisovatelů a autorů literatury předmětu, stejně i doklady jazykové se v původních edicích Dobrovského knihy celkem ztrácejí nebo splývají, při čemž není tu ani jednotnosti a v mno- hých případech je žádoucí zvláštní vyznačení typografické vůbec opominuto — po té stránce je obzvláště úprava G III. nepře- hledná. Tu čekala vydavatele práce stejně prospěšná jako svízelná, aby tento všechen rozsáhlý materiál podřídil jednotné i výrazné úpravě typografické, odpovídající dnešním požadavkům vědecké publikace. Při této úpravě postupoval jsem podle těchto zásad: Názvy kapitol jsem ve všech třech versích dal tisknouti jednotně písmem polotučným. 1 Ukázky stránek původních vydání viz v přílohách.
Strana 455
Doslov 455 V textu pak: 1. Jména národů, historických osobností a spisovatelů a ná- zvy děl neznámých autorů v rámci hlavního výkladu tisknu písmem polotučným. 2. Jména děl spisovatelů v hlavním výkladu KAPITÁLKAMI. 3. Jména citovaných autorů, pokud jde o významný neb obšír- nější odkaz, proloženě. 4. Jazykové doklady (jednotlivá slova i věty) kursivou. Takto jsem získal také pro každou skupinu zvláštní ozna- čení, které se už nikde jinde neopakuje. Všechna tato úprava zasahuje ovšem jenom vnější vzhled Dobrovského „Geschichte“, nikde však jsem nesáhl o své újmě k zvláštnímu vyznačení ty- pografickému, které by mohlo znamenati zdůraznění ideové, stejně jako jsem šetřil všude autorova odlišení typografického, pokud jím chtěl dodati důrazu své myšlence. Menší úpravy si také vyžádaly u vozovky, které Dobrov- ský v GI. a G II. jednou klade obě dole, jindy nahoře a dole; tu všude jsem zavedl způsob dnešní, který má ostatně již také Do- brovský v třetím vydání své knihy. Značku & (v latinských textech) jsem všude přeměnil na et. Původní stránkování jednotlivých versí Dobrovského „Geschichte“ jsem zachoval tím způsobem, že příslušné číslice jsem uvedl tučným tiskem v živém záhlaví, v textu Dobrovského jsem pak začátek každé původní stránky vyznačil tučnou ležatou čárkou. Zachování původní paginace nabývá významu hlavně se zřetelem k dosavadní rozsáhlé literatuře o Dobrov- ském, kde se všude čtou stránkové odkazy na tato původní vydání. Při Dobrovského odkazech na některou předchozí stránku „Geschichte“ kladu za toto číslo původní paginace hned v textu do hranatých závorek [ ] příslušné číslo stránky své edice. Rovněž ve svých poznámkách, kdekoli cituji podle původního stránkování, připojuji vždy v hranatých závorkách odpovídající tomu čísla stran své edice. Uvádím-li však jenom číslování své edice, nedávám toto číslo do hranatých závorek.
Doslov 455 V textu pak: 1. Jména národů, historických osobností a spisovatelů a ná- zvy děl neznámých autorů v rámci hlavního výkladu tisknu písmem polotučným. 2. Jména děl spisovatelů v hlavním výkladu KAPITÁLKAMI. 3. Jména citovaných autorů, pokud jde o významný neb obšír- nější odkaz, proloženě. 4. Jazykové doklady (jednotlivá slova i věty) kursivou. Takto jsem získal také pro každou skupinu zvláštní ozna- čení, které se už nikde jinde neopakuje. Všechna tato úprava zasahuje ovšem jenom vnější vzhled Dobrovského „Geschichte“, nikde však jsem nesáhl o své újmě k zvláštnímu vyznačení ty- pografickému, které by mohlo znamenati zdůraznění ideové, stejně jako jsem šetřil všude autorova odlišení typografického, pokud jím chtěl dodati důrazu své myšlence. Menší úpravy si také vyžádaly u vozovky, které Dobrov- ský v GI. a G II. jednou klade obě dole, jindy nahoře a dole; tu všude jsem zavedl způsob dnešní, který má ostatně již také Do- brovský v třetím vydání své knihy. Značku & (v latinských textech) jsem všude přeměnil na et. Původní stránkování jednotlivých versí Dobrovského „Geschichte“ jsem zachoval tím způsobem, že příslušné číslice jsem uvedl tučným tiskem v živém záhlaví, v textu Dobrovského jsem pak začátek každé původní stránky vyznačil tučnou ležatou čárkou. Zachování původní paginace nabývá významu hlavně se zřetelem k dosavadní rozsáhlé literatuře o Dobrov- ském, kde se všude čtou stránkové odkazy na tato původní vydání. Při Dobrovského odkazech na některou předchozí stránku „Geschichte“ kladu za toto číslo původní paginace hned v textu do hranatých závorek [ ] příslušné číslo stránky své edice. Rovněž ve svých poznámkách, kdekoli cituji podle původního stránkování, připojuji vždy v hranatých závorkách odpovídající tomu čísla stran své edice. Uvádím-li však jenom číslování své edice, nedávám toto číslo do hranatých závorek.
Strana 456
456 Benjamin Jedlička: Opravy Dobrovského (Verbesserungen v G II. 220 ne- čísl., Berichtigungen v G III. 398—402) jsem v textu provedl, znění opravy Dobrovského najde se v příslušné mé poznámce. Dodatky Dobrovského (Einige Zusätze, G III. 384— 398) jsem otiskl hned v textu na příslušných místech podle ozna- čení Dobrovského (kromě doplňku G III. 390—392 [429—430], o tom viz pozn. 1 ke G III. 384 [429]); v poznámce jsem pak upozornil, že jde o text z Doplňků. Poznámky Dobrovského jsou v jeho „Dějinách české řeči a literatury“ velmi řídké a vyskytují se toliko v „Ge- schichte“ z r. 1792, a to čtyři označené hvězdičkou (G II. 32 [76], 37 [79], 87 [102], 132 [1271) a tři označené malými písmeny a), b), c) (G II. 218 [172]). Ponechal jsem těmto poznámkám autorovým jejich původní označení. Svoje vydavatelské poznámky k textu Do- brovského tisknu na příslušných stránkách vždy pod čarou a označuji je arabskými číslicemi, a to pro každou stránku se samostatným číslováním. Pro každou versi Dobrovského „Geschichte“ napsal jsem samostatné poznámky i v těch případech, kde jde o věci, které se v jednotlivých vydáních (bud všech neb dvou z nich) opakují; tento postup uvítají jistě s povděkem jak čtenáři tak i badatelé, kteří takto jsou zbaveni pracné a rozladující honby za odkazy. Někde takový odkaz vůbec nebyl možný, protože detailní ráz výkladu Dobrovského žádal si přímo hned poznámky pod čarou, ne odkazu na jinou vzdálenou stránku, někde zase odkaz by byl zabral více místa než poznámka sama, zvláště při poznámkách vyjadřovaných zkratkami (jako Trč, Bartoš a pod.). Takto moje edice každé verse tvoří pro sebe naprosto samostatný celek. Odkazy na druhé verse jsou tu opravdu jen výjimečné. První skupinu tvoří poznámky textové. Hledí jednak k tiskovým chybám Dobrovského (o tom v. v.), nebo k jeho ne- správné, pozměněné či nedostatečně označené citaci, k ruko- pisným ukázkám ze staročeské literatury, jež v době Dobrov- ského nebyla ještě tiskem vydána.
456 Benjamin Jedlička: Opravy Dobrovského (Verbesserungen v G II. 220 ne- čísl., Berichtigungen v G III. 398—402) jsem v textu provedl, znění opravy Dobrovského najde se v příslušné mé poznámce. Dodatky Dobrovského (Einige Zusätze, G III. 384— 398) jsem otiskl hned v textu na příslušných místech podle ozna- čení Dobrovského (kromě doplňku G III. 390—392 [429—430], o tom viz pozn. 1 ke G III. 384 [429]); v poznámce jsem pak upozornil, že jde o text z Doplňků. Poznámky Dobrovského jsou v jeho „Dějinách české řeči a literatury“ velmi řídké a vyskytují se toliko v „Ge- schichte“ z r. 1792, a to čtyři označené hvězdičkou (G II. 32 [76], 37 [79], 87 [102], 132 [1271) a tři označené malými písmeny a), b), c) (G II. 218 [172]). Ponechal jsem těmto poznámkám autorovým jejich původní označení. Svoje vydavatelské poznámky k textu Do- brovského tisknu na příslušných stránkách vždy pod čarou a označuji je arabskými číslicemi, a to pro každou stránku se samostatným číslováním. Pro každou versi Dobrovského „Geschichte“ napsal jsem samostatné poznámky i v těch případech, kde jde o věci, které se v jednotlivých vydáních (bud všech neb dvou z nich) opakují; tento postup uvítají jistě s povděkem jak čtenáři tak i badatelé, kteří takto jsou zbaveni pracné a rozladující honby za odkazy. Někde takový odkaz vůbec nebyl možný, protože detailní ráz výkladu Dobrovského žádal si přímo hned poznámky pod čarou, ne odkazu na jinou vzdálenou stránku, někde zase odkaz by byl zabral více místa než poznámka sama, zvláště při poznámkách vyjadřovaných zkratkami (jako Trč, Bartoš a pod.). Takto moje edice každé verse tvoří pro sebe naprosto samostatný celek. Odkazy na druhé verse jsou tu opravdu jen výjimečné. První skupinu tvoří poznámky textové. Hledí jednak k tiskovým chybám Dobrovského (o tom v. v.), nebo k jeho ne- správné, pozměněné či nedostatečně označené citaci, k ruko- pisným ukázkám ze staročeské literatury, jež v době Dobrov- ského nebyla ještě tiskem vydána.
Strana 457
Doslov 457 Základem otisku textu Dobrovského mohla mi býti toliko původní vydání, protože rukopis Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“ se nezachoval. Pro G II. a G III. mohl jsem se částečně opříti o vlastnoruční exempláře Dobrovského, chované v knihovně Národního musea v Praze,1 v nichž Dobrovský si opravil některé chyby tiskové či svoje omyly. Jistou pomoc ve sporných případech poskytlo také srovnání příslušného textu v jednotlivých versích, pokud byl ovšem totožný. Nemalou prací bylo zkontrolování všech knižních citátů, latinských i českých, textu i paginace; znamenalo to vzíti znovu do ruky každou knihu, z níž Dobrovský citoval. K pravopisným odchylkám od originálu jsem při těchto citátech nepřihlížel, nýbrž toliko k rozdílům slovním; šlo-li o zřejmou chybu či omyl Dobrovského, nahradil jsem Dobrovského nesprávnou citaci správným zněním originálu a chybný text Dobrovského uvedl jsem v poznámce; kde však si Dobrovský zcela zřejmě citovaný text vědomě upravil, ponechal jsem v textu tuto jeho úpravu a skutečné znění originálu jsem otiskl v poznámce. Často však Dobrovský citát jenom označil jménem autorovým a názvem díla, z něhož citoval, nikoli však již také číslem příslušné stránky (tam, kde šlo o citát z díla, dosud tiskem nevydaného, jako na příklad ze štítného, stránku uvésti ani nemohl), někde do- konce uvedl jenom jméno autora, z něhož citoval, nikoli však název příslušného jeho díla; takovéto hledání pramene citátu nebo odkazu bylo arcit velmi svízelné a ediční práci značně a ne- úměrně zdržovalo. Jiná práce čekala vydavatele při zkontrolování velmi hoj- ných ukázek ze staročeského jazyka a písemnictví; skoro ve- směs jde tu o otisky z děl, v době Dobrovského rukopisných a knižně nevydaných. Také všechny tyto ukázky jsem zkontro- loval, a to podle knižních vydání, která zatím od doby Dobrov- ského do našich dnů byla uskutečněna, a v poznámce jsem uvedl všechny případné tvarové odchylky otisku pozdějších vydavatelů 1 O nich viz pozn. 2 ke G I. 354 [47] a pozn. 1 ke G III. 7 [188], obrazové přílohy a příslušný text k nim str. 508.
Doslov 457 Základem otisku textu Dobrovského mohla mi býti toliko původní vydání, protože rukopis Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“ se nezachoval. Pro G II. a G III. mohl jsem se částečně opříti o vlastnoruční exempláře Dobrovského, chované v knihovně Národního musea v Praze,1 v nichž Dobrovský si opravil některé chyby tiskové či svoje omyly. Jistou pomoc ve sporných případech poskytlo také srovnání příslušného textu v jednotlivých versích, pokud byl ovšem totožný. Nemalou prací bylo zkontrolování všech knižních citátů, latinských i českých, textu i paginace; znamenalo to vzíti znovu do ruky každou knihu, z níž Dobrovský citoval. K pravopisným odchylkám od originálu jsem při těchto citátech nepřihlížel, nýbrž toliko k rozdílům slovním; šlo-li o zřejmou chybu či omyl Dobrovského, nahradil jsem Dobrovského nesprávnou citaci správným zněním originálu a chybný text Dobrovského uvedl jsem v poznámce; kde však si Dobrovský zcela zřejmě citovaný text vědomě upravil, ponechal jsem v textu tuto jeho úpravu a skutečné znění originálu jsem otiskl v poznámce. Často však Dobrovský citát jenom označil jménem autorovým a názvem díla, z něhož citoval, nikoli však již také číslem příslušné stránky (tam, kde šlo o citát z díla, dosud tiskem nevydaného, jako na příklad ze štítného, stránku uvésti ani nemohl), někde do- konce uvedl jenom jméno autora, z něhož citoval, nikoli však název příslušného jeho díla; takovéto hledání pramene citátu nebo odkazu bylo arcit velmi svízelné a ediční práci značně a ne- úměrně zdržovalo. Jiná práce čekala vydavatele při zkontrolování velmi hoj- ných ukázek ze staročeského jazyka a písemnictví; skoro ve- směs jde tu o otisky z děl, v době Dobrovského rukopisných a knižně nevydaných. Také všechny tyto ukázky jsem zkontro- loval, a to podle knižních vydání, která zatím od doby Dobrov- ského do našich dnů byla uskutečněna, a v poznámce jsem uvedl všechny případné tvarové odchylky otisku pozdějších vydavatelů 1 O nich viz pozn. 2 ke G I. 354 [47] a pozn. 1 ke G III. 7 [188], obrazové přílohy a příslušný text k nim str. 508.
Strana 458
458 Benjamin Jedlička: od otisku Dobrovského; při tom jsem také provedl paginaci každé ukázky. I při dílech rukopisných, z nichž Dobrovský necituje a která jenom uvádí, jsem poznamenal, kdo je po prvé vydal tiskem. Z pozdějších vydání uvádím jenom edice obzvláště pozoruhodné. Nejpracnější byla ovšem identifikace rukopisů. Do- brovský, který měl přístup do knihoven nejen veřejných, ale i klášterních, šlechtických a soukromých, snesl do svých „Dějin české řeči a literatury“, zejména ovšem do posledního jejich vydání z r. 1818, neobyčejně bohaté záznamy rukopisů. Při této identifikaci šlo mi především o to, zjistiti skutečnou existenci rukopisu, potom, chová-li se rukopis na témž místě, jako za dob Dobrovského, či přešel-li do jiného majetku či je-li snad ne- zvěstný. Tu jsem užil především všech knižně vydaných kata- logů knihovních, neb soupisů uveřejněných po vědeckých re- vuích, neb popisů rukopisů v jich edicích či příslušných studiích. Kde nebylo nic takového, musel jsem věc teprve sám zjišťovati, v pražských knihovnách přímo, v mimopražských bibliotékách písemným dotazem. Byly ovšem i tu potíže svého druhu; tak na př. podrobný a pečlivý Soupis rukopisů Národního musea v Praze od F. M. Bartoše nemá dosud rejstříku, který teprve má vyjíti v třetím chystaném svazku, i bylo často nutno znovu a znovu dosavadní dva svazky stránku za stránkou prohlížeti. Také rozprodej knihoven, zejména šlechtických, kterého jsme svědky v poslední době, mění stále situaci, pokud jde o označení posledního útočiště rukopisu, nehledě ani k tomu, že některé ru- kopisy se pravděpodobně zatím ze svých knihoven ztratily a jejich zmizení vyjde najevo většinou teprve při aukčním rozpro- deji knihovny.1 Některé rukopisy z těch, co znal Dobrovský, jsou již nyní nezvěstné; doufám, že tato edice Dobrovského „Dějin“ znovu na ně upozorní znalce, milovníky a sběratele a přivede přece aspoň u některých na jejich stopu. Při identifikaci českých tisků, jež Dobrovský hlavně v G III. 1 Tak se stalo na př. se vzácným rukopisem děčínským Ms. 211, viz pozn. 2 ke G III. 77 [229].
458 Benjamin Jedlička: od otisku Dobrovského; při tom jsem také provedl paginaci každé ukázky. I při dílech rukopisných, z nichž Dobrovský necituje a která jenom uvádí, jsem poznamenal, kdo je po prvé vydal tiskem. Z pozdějších vydání uvádím jenom edice obzvláště pozoruhodné. Nejpracnější byla ovšem identifikace rukopisů. Do- brovský, který měl přístup do knihoven nejen veřejných, ale i klášterních, šlechtických a soukromých, snesl do svých „Dějin české řeči a literatury“, zejména ovšem do posledního jejich vydání z r. 1818, neobyčejně bohaté záznamy rukopisů. Při této identifikaci šlo mi především o to, zjistiti skutečnou existenci rukopisu, potom, chová-li se rukopis na témž místě, jako za dob Dobrovského, či přešel-li do jiného majetku či je-li snad ne- zvěstný. Tu jsem užil především všech knižně vydaných kata- logů knihovních, neb soupisů uveřejněných po vědeckých re- vuích, neb popisů rukopisů v jich edicích či příslušných studiích. Kde nebylo nic takového, musel jsem věc teprve sám zjišťovati, v pražských knihovnách přímo, v mimopražských bibliotékách písemným dotazem. Byly ovšem i tu potíže svého druhu; tak na př. podrobný a pečlivý Soupis rukopisů Národního musea v Praze od F. M. Bartoše nemá dosud rejstříku, který teprve má vyjíti v třetím chystaném svazku, i bylo často nutno znovu a znovu dosavadní dva svazky stránku za stránkou prohlížeti. Také rozprodej knihoven, zejména šlechtických, kterého jsme svědky v poslední době, mění stále situaci, pokud jde o označení posledního útočiště rukopisu, nehledě ani k tomu, že některé ru- kopisy se pravděpodobně zatím ze svých knihoven ztratily a jejich zmizení vyjde najevo většinou teprve při aukčním rozpro- deji knihovny.1 Některé rukopisy z těch, co znal Dobrovský, jsou již nyní nezvěstné; doufám, že tato edice Dobrovského „Dějin“ znovu na ně upozorní znalce, milovníky a sběratele a přivede přece aspoň u některých na jejich stopu. Při identifikaci českých tisků, jež Dobrovský hlavně v G III. 1 Tak se stalo na př. se vzácným rukopisem děčínským Ms. 211, viz pozn. 2 ke G III. 77 [229].
Strana 459
Doslov 459 ve velikém množství zaznamenává, mohl jsem se kromě několika starších prací opříti zejména o odborné publikace Zdeňka Tobolky; dík jeho laskavosti měl jsem přístup i k rukopisnému materiálu „Nového Jungmanna“ pro tisky po r. 1500, z něhož zatím tiskem vyšla toliko část písmene A (Knihopis českoslo- venských tisků od doby nejstarší až do konce XVIII. století. Díl II. Tisky z let 1501—1800. V Praze 1936, sešit 1.). Při odkazech označuji rukopisný materiál tohoto Tobolkova vpravdě monumentálního díla, abecedně seřazený, zkratkou: Knihopis II. (rukopis). Obsahovou stránku Dobrovského „Dějin“ opravoval jsem neb doplňoval ve svých poznámkách jenom potud, pokud šlo o data a bibliografické údaje, tedy o něco konstant- ního, nikoli však, jak se rozumí samo sebou při vydání kritic- kém, určeném především pro potřebu vědeckou, v jejích roz- borech, dohadech, názorech a soudech; tím by byly vznikaly pod čarou jakési druhé dějiny české literatury, které by byly edici zbytečně zatížily a také nespravedlivě skreslovaly význam a hodnotu díla Dobrovského, provádějíce vlastně s hlediska edič- ního nevhodnou konfrontaci Dobrovského díla s pozdějším vý- vojem české literární historie za dobu několika generací a za zlepšených podmínek vědeckého bádání. Pro podrobný historický a kritický rozbor Dobrovského „Dějin“ odkazuji na svou mono- grafii „Dobrovského ,Geschichte“ ve vývoji české literární historie“, která vyšla r. 1934 nákladem Královské české společ- nosti nauk jako I. svazek Archivu pro bádání o životě a díle Josefa Dobrovského. „Dějiny české řeči a literatury“ Josefa Dobrovského, přes to, že byly a jsou ode všech generací vědeckých svorně uznávány za základní dílo českého literárního dějepisu novodobého, ne- mohly se uplatniti měrou odpovídající jejich skutečnému vý- znamu. V době národního obrození byly brzo po smrti učencově jako dílo, psané německy, zatlačeny Jungmannovou „Historií české literatury“, která měla všechny podmínky úspěchu jak v stále rostoucí popularitě svého autora, tak i ve vítězně pro-
Doslov 459 ve velikém množství zaznamenává, mohl jsem se kromě několika starších prací opříti zejména o odborné publikace Zdeňka Tobolky; dík jeho laskavosti měl jsem přístup i k rukopisnému materiálu „Nového Jungmanna“ pro tisky po r. 1500, z něhož zatím tiskem vyšla toliko část písmene A (Knihopis českoslo- venských tisků od doby nejstarší až do konce XVIII. století. Díl II. Tisky z let 1501—1800. V Praze 1936, sešit 1.). Při odkazech označuji rukopisný materiál tohoto Tobolkova vpravdě monumentálního díla, abecedně seřazený, zkratkou: Knihopis II. (rukopis). Obsahovou stránku Dobrovského „Dějin“ opravoval jsem neb doplňoval ve svých poznámkách jenom potud, pokud šlo o data a bibliografické údaje, tedy o něco konstant- ního, nikoli však, jak se rozumí samo sebou při vydání kritic- kém, určeném především pro potřebu vědeckou, v jejích roz- borech, dohadech, názorech a soudech; tím by byly vznikaly pod čarou jakési druhé dějiny české literatury, které by byly edici zbytečně zatížily a také nespravedlivě skreslovaly význam a hodnotu díla Dobrovského, provádějíce vlastně s hlediska edič- ního nevhodnou konfrontaci Dobrovského díla s pozdějším vý- vojem české literární historie za dobu několika generací a za zlepšených podmínek vědeckého bádání. Pro podrobný historický a kritický rozbor Dobrovského „Dějin“ odkazuji na svou mono- grafii „Dobrovského ,Geschichte“ ve vývoji české literární historie“, která vyšla r. 1934 nákladem Královské české společ- nosti nauk jako I. svazek Archivu pro bádání o životě a díle Josefa Dobrovského. „Dějiny české řeči a literatury“ Josefa Dobrovského, přes to, že byly a jsou ode všech generací vědeckých svorně uznávány za základní dílo českého literárního dějepisu novodobého, ne- mohly se uplatniti měrou odpovídající jejich skutečnému vý- znamu. V době národního obrození byly brzo po smrti učencově jako dílo, psané německy, zatlačeny Jungmannovou „Historií české literatury“, která měla všechny podmínky úspěchu jak v stále rostoucí popularitě svého autora, tak i ve vítězně pro-
Strana 460
460 Benjamin Jedlička: Doslov rážejícím hesle vědy národní nejen duchem, ale i jazykem, zvláště když také všechno to, co Dobrovský přinesl nového ma- teriálově i názorově ve své „Geschichte“, Jungmann zužitkoval a ztlumočil v českém rouše ve své „Historii literatury české". A když se pak pozdější generace, zejména pokolení vědeckého realismu, vracely pokorně a uznale k Josefu Dobrovskému a jeho úhelnému dílu literárně dějepisnému, bránila jim v úplném pro- niknutí bohatství díla Dobrovského okolnost, že nemělo rej- stříků, a rejstřík, sestavený I. J. Hanušem r. 1867 v rámci jeho knihy „Literární působení Josefa Dobrovského“ (v Pojednáních Královské české společnosti nauk V., 15), byl neúplný a málo přístupný. A tak si badatelé shledali v Dobrovského „Ge- schichte“ jenom jeho výklady o zjevech nejvýznačnějších, ale jednotlivosti jim unikaly. Dodnes nacházíme v odborné literatuře jméno Jungmannovo tam, kde by mělo státi jméno Dobrovského. Odevzdávám veřejnosti svoji edici „Dějin české řeči a li- teratury“ Josefa Dobrovského v důvěře, že po stoletém pobytu ve světě starých a nepřístupných tisků, z něhož je vysvobodil promyšlený dar presidenta Osvoboditele T. G. Masaryka, stanou se opět živou součástí vědecké tradice československé a připo- menou nám všem, že patří-li Josefu Jungmannovi zásluha do- vršitele, náleží Josefu Dobrovskému čest průkopníka. V Praze 5. dubna 1936. Benjamin Jedlička.
460 Benjamin Jedlička: Doslov rážejícím hesle vědy národní nejen duchem, ale i jazykem, zvláště když také všechno to, co Dobrovský přinesl nového ma- teriálově i názorově ve své „Geschichte“, Jungmann zužitkoval a ztlumočil v českém rouše ve své „Historii literatury české". A když se pak pozdější generace, zejména pokolení vědeckého realismu, vracely pokorně a uznale k Josefu Dobrovskému a jeho úhelnému dílu literárně dějepisnému, bránila jim v úplném pro- niknutí bohatství díla Dobrovského okolnost, že nemělo rej- stříků, a rejstřík, sestavený I. J. Hanušem r. 1867 v rámci jeho knihy „Literární působení Josefa Dobrovského“ (v Pojednáních Královské české společnosti nauk V., 15), byl neúplný a málo přístupný. A tak si badatelé shledali v Dobrovského „Ge- schichte“ jenom jeho výklady o zjevech nejvýznačnějších, ale jednotlivosti jim unikaly. Dodnes nacházíme v odborné literatuře jméno Jungmannovo tam, kde by mělo státi jméno Dobrovského. Odevzdávám veřejnosti svoji edici „Dějin české řeči a li- teratury“ Josefa Dobrovského v důvěře, že po stoletém pobytu ve světě starých a nepřístupných tisků, z něhož je vysvobodil promyšlený dar presidenta Osvoboditele T. G. Masaryka, stanou se opět živou součástí vědecké tradice československé a připo- menou nám všem, že patří-li Josefu Jungmannovi zásluha do- vršitele, náleží Josefu Dobrovskému čest průkopníka. V Praze 5. dubna 1936. Benjamin Jedlička.
Strana 461
REJSTŘÍK. (Číslice stránek hlavního neb jakkoli důležitého výkladu jsou tištěny kursivou.)
REJSTŘÍK. (Číslice stránek hlavního neb jakkoli důležitého výkladu jsou tištěny kursivou.)
Strana 462
Strana 463
A Ackermann aus Beheim 283. Adelung 20, 56, 72, 191, 257, 258. Agapet jáhen 415. Akvín 184. Akta těch všech věcí 162. Alacraw J. 381. Albert (vévoda) 310. Alberta Velikého o tajnostech žen- ských 2369—370. Albertan 48, 140—141, 337, 838, 384, 885. Albik 361. Albrecht 310. Alexandr (král) 21, 103. Alexandr VI. (papež) 421. Alexandr VII. (papež) 37—238, 38. Alexandreida 21—22, 103—105, 113, 263—266, 430. Alfons Španělský 295. Alchymie česká 428—429. Alphabetum rutenum 217. Alter F. C. 200, 215—216, 269—270, 823, 324. Alžběta 108, 269. Anaxagoras 421. Anežka (kněžna) 103. bl. Anežka 103, 425. Anna (královna) 31, 115—116, 271. sv. Anselm 138, 276, 336, 424. Anxigin Viktorin 327. Apollonius (román) 44, 139, 377. Aretin Jan Kr. 209. Aristoteles 52, 159, 283, 421, 428. Arnobius 60. Arnošt (arcib.) 298, 343. Artikulové sněmovní 1478: 381; — nymburské 1483: 381; — 1486: 881; — 1492: 382; — 1497: 383; — 1515: 890; v Kolíně nad Labem 402. Asseman 79, z Augšpurka David 337. Augusta Jan 157. sv. Augustin 117, 118, 138, 140, 271, 276, 295, 301, 335, 336, 337. Azbukividarium (Azbukovnak) 217. Axlar Pavel Josef 166. Bakalář Adam 360. Bakalář Mikuláš 121, 145, 297, 339, 860, 361, 382, 383, 384, 386, 387, 388, 389, 403, 412. Balbín Bohuslav 20, 29, 32, 32—33, 33, 35, 39, 40, 44, 49, 53, 54, 95, 116, 119, 121, 123, 128, 129, 130, 186, 140, 142, 146, 150, 151, 153, 158, 160, 161, 165, 168, 219, 236, 270, 281, 284, 285, 287, 289, 290, 291, 292, 295, 296, 298, 307, 325, 831, 337, 338, 339, 341, 342, 343— 344, 345, 346, 348, 349, 353, 354, 355—856, 360, 371—872, 380, 399, 406, 414, 415, 417, 420, 425. Balbus Hieronymus 4183. Bandtke 301. Barlaam a Josafat 889, 385, 888. Barner J. 163. Bartoš F. M. 33, 35, 86, 38, 89, 41, 44, 112, 121, 122, 123, 126, 128, 132, 133, 135, 136, 137, 139, 140, 141, 165, 273, 277,,278, 279, 282, 285, 288, 289, 290, 291, 295, 306, 318, 328, 325, 329, 339, 340, 341, 342, 350, 359, 368, 369, 370, 371, 377, 378, 379, 380, 383, 402, 406, 407, 421, 422, 423, 427, 428, 433, 456, 458. Bartoš Písař 407, 423. Bartošek z Drahenic 352.
A Ackermann aus Beheim 283. Adelung 20, 56, 72, 191, 257, 258. Agapet jáhen 415. Akvín 184. Akta těch všech věcí 162. Alacraw J. 381. Albert (vévoda) 310. Alberta Velikého o tajnostech žen- ských 2369—370. Albertan 48, 140—141, 337, 838, 384, 885. Albik 361. Albrecht 310. Alexandr (král) 21, 103. Alexandr VI. (papež) 421. Alexandr VII. (papež) 37—238, 38. Alexandreida 21—22, 103—105, 113, 263—266, 430. Alfons Španělský 295. Alchymie česká 428—429. Alphabetum rutenum 217. Alter F. C. 200, 215—216, 269—270, 823, 324. Alžběta 108, 269. Anaxagoras 421. Anežka (kněžna) 103. bl. Anežka 103, 425. Anna (královna) 31, 115—116, 271. sv. Anselm 138, 276, 336, 424. Anxigin Viktorin 327. Apollonius (román) 44, 139, 377. Aretin Jan Kr. 209. Aristoteles 52, 159, 283, 421, 428. Arnobius 60. Arnošt (arcib.) 298, 343. Artikulové sněmovní 1478: 381; — nymburské 1483: 381; — 1486: 881; — 1492: 382; — 1497: 383; — 1515: 890; v Kolíně nad Labem 402. Asseman 79, z Augšpurka David 337. Augusta Jan 157. sv. Augustin 117, 118, 138, 140, 271, 276, 295, 301, 335, 336, 337. Azbukividarium (Azbukovnak) 217. Axlar Pavel Josef 166. Bakalář Adam 360. Bakalář Mikuláš 121, 145, 297, 339, 860, 361, 382, 383, 384, 386, 387, 388, 389, 403, 412. Balbín Bohuslav 20, 29, 32, 32—33, 33, 35, 39, 40, 44, 49, 53, 54, 95, 116, 119, 121, 123, 128, 129, 130, 186, 140, 142, 146, 150, 151, 153, 158, 160, 161, 165, 168, 219, 236, 270, 281, 284, 285, 287, 289, 290, 291, 292, 295, 296, 298, 307, 325, 831, 337, 338, 339, 341, 342, 343— 344, 345, 346, 348, 349, 353, 354, 355—856, 360, 371—872, 380, 399, 406, 414, 415, 417, 420, 425. Balbus Hieronymus 4183. Bandtke 301. Barlaam a Josafat 889, 385, 888. Barner J. 163. Bartoš F. M. 33, 35, 86, 38, 89, 41, 44, 112, 121, 122, 123, 126, 128, 132, 133, 135, 136, 137, 139, 140, 141, 165, 273, 277,,278, 279, 282, 285, 288, 289, 290, 291, 295, 306, 318, 328, 325, 329, 339, 340, 341, 342, 350, 359, 368, 369, 370, 371, 377, 378, 379, 380, 383, 402, 406, 407, 421, 422, 423, 427, 428, 433, 456, 458. Bartoš Písař 407, 423. Bartošek z Drahenic 352.
Strana 464
464 Bartsch Josef 151—152, 384, 422. Basilejská kompaktáta 347, 38b, 389. sv. Basilius 417. z Baëtku Vâclav 281—282.- Baworowski hr. 281. Becková Kateřina 436. Beckovský Jan 166. Bek Jan 121. Bela (král) 19, 91, 230. Belial 141, 340. Benedikti J.: VII. Benešovský Matouš (Philonomus) 13, 47—48, 85, 150, 155, 166, 220—221. Beránek J. 427. Berghauer 25, 101, 259. Berkelius Abraham 43, 136. sv. Bernard 118, 138, 153, 336, 386. Bernaticky Havel 329. | Bernolák Antonin 168. Beroald 418. Bible: Benátská 46, 146, 152—153, 386, 408—404; Boékovská 319; Cisterciácká 102, 259, 319; čardova (Starý zákon neúplný) 818; Dlabaéova Strahovská 320; Dlouhoveská 319; Dobrovského $18; Dróźdanska 132, 227, 317; Emauzská (česká hlaholská) 86, 84, 132, 216, 217, 317—318; Hodéjovská 319; Hrochova 319; Kladrubská 319—320; Kralická 51, 154, 157, 165; královny Anny 115—116, 271—272; Kristinina 321; Krumlovská 319; Kutnohorská 1583, 382; Litoměřická 36, 131—132, 317; Litoměřická druhá 318; Litoměřická neúplná 321; Lobkovická 320; Melantrichova 51, 153, 154; Mikulovská (perg.) 319; Mikulovská (druhá) 319; Mikulovská zl. 320; Mikulovská druhá zl. 320; Benjamin Jedlička: Některé knihy Starého zákona 321—322; Olomoucká Olomoucká 818; Ostrožská 216; Padeřovská 37, 132, 307, 319, 823, 324; Pernstejnska 319; Pražská 152—153; Severinova 51, 158; Svatováclavská 51, 55, 154, 162, 163, 164; Safhauská 320—321; Táborská 307, 318; Talmberská 320; tist. z r. 1488: 382; Václava IV. (némecká) 115, 272; ve vef. knih. 320; ve vef. knih. (jiná) 320; ve veř. kn. (Starý zákon neúplný) 321; ve veř. knih. z r. 1465: 321. | Bienenberg 108, 236—237, 269, 270, 814. Bílejovsky Bohuslav 218, 347, 392. Bilina &. 338. Bílovsky Bohumír Hynek 166. Biskupec Mikuláà 307. Blahoslav Jan 51, 154, 155, 157, 33b. Boccaccio 50, 145, 418. Bohemarius kapitulní 22—24, 30, 99—101, 106, 124, 261—263, 271; 298. Bohemář men&í 299—300. Bohunék knéz 370—371. Bohutsk$ Jonata z Hranic 269. Boleluckÿ M. 17, 18, 89, 90, 220, 228, 229. Boleslav 82, 213. sv. Bonaventura 31, 138, 337, 425. Bondi 170. Borový Klement 149. Bořivoj 15, 87, 204, 225. Boso (biskup) 209. z Bozkovic Jana 149. z Bozkovic Marta 407. Braitenbach P. 361. Brandl Vincenc 48, 49, 108, 151, 210, 270. 86, 132, 317; druhá 132, 133, 804,
464 Bartsch Josef 151—152, 384, 422. Basilejská kompaktáta 347, 38b, 389. sv. Basilius 417. z Baëtku Vâclav 281—282.- Baworowski hr. 281. Becková Kateřina 436. Beckovský Jan 166. Bek Jan 121. Bela (král) 19, 91, 230. Belial 141, 340. Benedikti J.: VII. Benešovský Matouš (Philonomus) 13, 47—48, 85, 150, 155, 166, 220—221. Beránek J. 427. Berghauer 25, 101, 259. Berkelius Abraham 43, 136. sv. Bernard 118, 138, 153, 336, 386. Bernaticky Havel 329. | Bernolák Antonin 168. Beroald 418. Bible: Benátská 46, 146, 152—153, 386, 408—404; Boékovská 319; Cisterciácká 102, 259, 319; čardova (Starý zákon neúplný) 818; Dlabaéova Strahovská 320; Dlouhoveská 319; Dobrovského $18; Dróźdanska 132, 227, 317; Emauzská (česká hlaholská) 86, 84, 132, 216, 217, 317—318; Hodéjovská 319; Hrochova 319; Kladrubská 319—320; Kralická 51, 154, 157, 165; královny Anny 115—116, 271—272; Kristinina 321; Krumlovská 319; Kutnohorská 1583, 382; Litoměřická 36, 131—132, 317; Litoměřická druhá 318; Litoměřická neúplná 321; Lobkovická 320; Melantrichova 51, 153, 154; Mikulovská (perg.) 319; Mikulovská (druhá) 319; Mikulovská zl. 320; Mikulovská druhá zl. 320; Benjamin Jedlička: Některé knihy Starého zákona 321—322; Olomoucká Olomoucká 818; Ostrožská 216; Padeřovská 37, 132, 307, 319, 823, 324; Pernstejnska 319; Pražská 152—153; Severinova 51, 158; Svatováclavská 51, 55, 154, 162, 163, 164; Safhauská 320—321; Táborská 307, 318; Talmberská 320; tist. z r. 1488: 382; Václava IV. (némecká) 115, 272; ve vef. knih. 320; ve vef. knih. (jiná) 320; ve veř. kn. (Starý zákon neúplný) 321; ve veř. knih. z r. 1465: 321. | Bienenberg 108, 236—237, 269, 270, 814. Bílejovsky Bohuslav 218, 347, 392. Bilina &. 338. Bílovsky Bohumír Hynek 166. Biskupec Mikuláà 307. Blahoslav Jan 51, 154, 155, 157, 33b. Boccaccio 50, 145, 418. Bohemarius kapitulní 22—24, 30, 99—101, 106, 124, 261—263, 271; 298. Bohemář men&í 299—300. Bohunék knéz 370—371. Bohutsk$ Jonata z Hranic 269. Boleluckÿ M. 17, 18, 89, 90, 220, 228, 229. Boleslav 82, 213. sv. Bonaventura 31, 138, 337, 425. Bondi 170. Borový Klement 149. Bořivoj 15, 87, 204, 225. Boso (biskup) 209. z Bozkovic Jana 149. z Bozkovic Marta 407. Braitenbach P. 361. Brandl Vincenc 48, 49, 108, 151, 210, 270. 86, 132, 317; druhá 132, 133, 804,
Strana 465
Rejstřík. 465 Bratislava (časopis) : VII. Bratří Listy 385, 387, 401. Bratii mensi spisy 334—2835. z Bremen Adam 7, 75—76. Bretholz B. 82, 213, 223, 224, 228, 234. Breviář: Dobrovského 141, 343; Hlaholský 218; Rajhradský 125, 299. sv. Brigita 140, 340. Brikcí z Licka 43, 121, 157, 296. Brnénské pandekty 347—348. BroZovsky z Pravoslavu 295, 349, 368. Bruno 140, 342, 407. Břetislav 11, 80, 81, 212. z Březové Vavřinec 93, 34, 42, 121, 122, 289, 290, 311. Budek Tobiáš Křivojen 112, 275. Bulla K. 170. Bruno (kněz) 209. Bryzelda 377. BydZovskÿ Pavel 133, 296, 327, 328. c Caesar 52. Cahera 4077, 423. Calve J. G.: VI., 59. Campanus J. A. 143, 415. Candidus a S. Theresia 180, 142, 295, 360, 415. de Capua J. 418. Cerroni 29, 32, 84, 41, 42, 111, 113, 119, 120, 134, 135, 138, 217, 275, 278, 280, 285, 289, 291, 322, 346, 362, 367, 378, 432. Cesta Zivota 397. Cicero 45, 52, 118, 143, 159, 283, 411, 416, 421. Cochläus 304, 305. Coleti N. 85, 220. Copiarium 879. Corambus (kněz) 426. Crescencius P. 371. Cruger (jesuita) 342, 376. Corderius 372. sv. Cyprián 143, 325, 336, 385, 987, 413, 416, 424. Cyril Quidenonsky 372. sv. Cyrill (Konstantin) 7, 8, 9, 10, 11, 78, 75, 76—77, 79, 80, 82, 83, 186, 191, 205, 206, 207, 210, 211, 214, 227, 355, 371, 372, 425. čáda František 33, 119, 285. Gachovec 273. Gapek M. 116, 292. Garda 318. z Čechtic Bohuslav 3833. čelakovský F. L. 142. z Černčic Mikuláš 336, 417. černý Fr. 41, 134, 135, 362, 377. Cerny J. 147, 385, 361, 368—369, 391, 428. české cvičení 168. Étenie Nikodemovo 323—324. Čtení a epištoly nedělní 399. čtverohranáč 871—372, 873. 48, 186—137, D Dačický (tiskař) 290, 339, 360, 391. Dalimil 26, 28—29, 42, 44, 90, 106, 107, 109—111, 112, 113, 120, 138, 139, 169, 186, 222, 229, 243, 246, 250, 266, 267—268, 272—275, 279, 298, 296, 297, 311, 323, 346, 358, 877. Dalimil Meziřický 272. Dalmatin 198. Damascen 339. Dědictví sv. Václava 163—164. Dějiny císařů 3937; 352. Demokritus 421. Denis Michael 405. Desbillons J. 372. Dictionarius trium linguarum 389. Diethard 11, 80, 212. Diktys 281. Diogenes 421. DiplomataX 880. Dithmarus 8, 76, 209, 228. Dítky mladé i staré (píseň) 307. z Ditrichsteinu Z. Jiří 155. Diviš (opat) 217. Dlabač Bohumír Jan 252, 314, 320, 381, 427, 435, 436.
Rejstřík. 465 Bratislava (časopis) : VII. Bratří Listy 385, 387, 401. Bratii mensi spisy 334—2835. z Bremen Adam 7, 75—76. Bretholz B. 82, 213, 223, 224, 228, 234. Breviář: Dobrovského 141, 343; Hlaholský 218; Rajhradský 125, 299. sv. Brigita 140, 340. Brikcí z Licka 43, 121, 157, 296. Brnénské pandekty 347—348. BroZovsky z Pravoslavu 295, 349, 368. Bruno 140, 342, 407. Břetislav 11, 80, 81, 212. z Březové Vavřinec 93, 34, 42, 121, 122, 289, 290, 311. Budek Tobiáš Křivojen 112, 275. Bulla K. 170. Bruno (kněz) 209. Bryzelda 377. BydZovskÿ Pavel 133, 296, 327, 328. c Caesar 52. Cahera 4077, 423. Calve J. G.: VI., 59. Campanus J. A. 143, 415. Candidus a S. Theresia 180, 142, 295, 360, 415. de Capua J. 418. Cerroni 29, 32, 84, 41, 42, 111, 113, 119, 120, 134, 135, 138, 217, 275, 278, 280, 285, 289, 291, 322, 346, 362, 367, 378, 432. Cesta Zivota 397. Cicero 45, 52, 118, 143, 159, 283, 411, 416, 421. Cochläus 304, 305. Coleti N. 85, 220. Copiarium 879. Corambus (kněz) 426. Crescencius P. 371. Cruger (jesuita) 342, 376. Corderius 372. sv. Cyprián 143, 325, 336, 385, 987, 413, 416, 424. Cyril Quidenonsky 372. sv. Cyrill (Konstantin) 7, 8, 9, 10, 11, 78, 75, 76—77, 79, 80, 82, 83, 186, 191, 205, 206, 207, 210, 211, 214, 227, 355, 371, 372, 425. čáda František 33, 119, 285. Gachovec 273. Gapek M. 116, 292. Garda 318. z Čechtic Bohuslav 3833. čelakovský F. L. 142. z Černčic Mikuláš 336, 417. černý Fr. 41, 134, 135, 362, 377. Cerny J. 147, 385, 361, 368—369, 391, 428. české cvičení 168. Étenie Nikodemovo 323—324. Čtení a epištoly nedělní 399. čtverohranáč 871—372, 873. 48, 186—137, D Dačický (tiskař) 290, 339, 360, 391. Dalimil 26, 28—29, 42, 44, 90, 106, 107, 109—111, 112, 113, 120, 138, 139, 169, 186, 222, 229, 243, 246, 250, 266, 267—268, 272—275, 279, 298, 296, 297, 311, 323, 346, 358, 877. Dalimil Meziřický 272. Dalmatin 198. Damascen 339. Dědictví sv. Václava 163—164. Dějiny císařů 3937; 352. Demokritus 421. Denis Michael 405. Desbillons J. 372. Dictionarius trium linguarum 389. Diethard 11, 80, 212. Diktys 281. Diogenes 421. DiplomataX 880. Dithmarus 8, 76, 209, 228. Dítky mladé i staré (píseň) 307. z Ditrichsteinu Z. Jiří 155. Diviš (opat) 217. Dlabač Bohumír Jan 252, 314, 320, 381, 427, 435, 436.
Strana 466
466 Benjamin Jedlička: Dlabač Václav 436. Dobner Gelasius 12, 13, 14, 24, 76, 79, 81, 82, 85, 94, 102, 106, 120, 206, 213, 219, 221, 234, 235, 237, 259, 266, 267, 287, 288, 312, 329, 352, 354. Dobrovský Josef: V., VI., VII., VIII., 210, 453, 454, 455, 456, 457, 458, 459, 460; Alter 11, 80, 101, 131—132, 211, 219, 259, 319; Bdr 40, 131, 315, 405; Bildsamkeit 194; BL 45, 134, 136, 156, 168, 282, 326, 351, 399; BML 11, 24, 80, 168, 211, 258, 351; Čech 222; G I.: V.—VI., VII., VIII., 453, 454, 455; G II.: V., VI., VII., VIII., 197— 198, 435, 436, 453, 454, 455, 456, 457; G III.: V., VI.—VII., VIII., 453, 454, 455, 456, 457, 458; Glagolitica 217; Kor DB: VI., VII.; Kor DD: V., VI., 21, 190, 191; Kor DG: VI., VII.; Kor DK: VII.; Kor DH: VII.; Kor DL: VI., VII.; Kor DR: V., VI., 329, 330, 356; Kor DZ: V., VI., 30, 123, 298, 320, 363; Lehrgebäude 194, 204; LM 11, 31, 34, 35, 36, 80, 114, 115, 116, 122, 123, 132, 168, 211, 237, 271, 291, 300, 307, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 327; R: 128, 135, 191, 217, 237, 290, 291, 296, 319, 320, 323, 327, 334, 340, 354, 355, 364, 365, 367, 368, 371; Regenten 219; S 277; Slov 187, 318; Slovník 24, 194; Stiftungsbrief 237; Text 216, 301, 317; Ursprung 68, 193—194; Versuche 225. z Domašína Jan 344. Docen 209. z Dolan Štěpán 127, 128, 303, 306. Dolci F. S. 187, 189. Doležal Pavel 168. Domek Václav 396. Drachovský Jan 165. Dřěvo sě listem odievá 377. Dubánek Chval 328, 397, 403. z Dubé Ondřej 28, 32—33, 33, 109, 118—119, 270, 283, 285. Dubravius 204, 373. Dudík B. 29, 41, 42, 43, 111, 121, 122, 132, 137, 138, 217, 243, 280, 290, 296, 321, 324, 346, 354, 357, 378. Duchek Chmelíř 133—134, 327. Durych V. F. 20, 62, 95, 208, 243, 260, 283, 301, 304, 319, 320, 377, 378. Eberhard 23, 99, 261. Eccardus Georgius 236. Eginhard 4, 64—65, 202, 441, 442. 448. Emler Josef 94, 235, 287. Enchiridion 393. Enšpigl 44, 139. Erasmus Rotterdamský 45, 47, 50, 51, 143, 147, 149, 153, 394, 396, 414, 415, 420. Erben K. J. 11, 12, 80, 81, 117, 144, 145. 212, 271, 292, 293, 295, 316, 317, 326, 410, 411, 412, 432, 433. Eusebius 53. Evangelia a epištoly Jiljího z Rati- boře 424. Evangeliář: královny Anny 31; Vídeňský 62, 301—302. Evangelium sv. Matouše s homiliemi 302. Evangelium Nikodemovo 121. Ezop 372—373, 382. E Fabrotti du Fresne 3, 64. Feifalik Julius 42, 137, 138, 357, 358, 359.
466 Benjamin Jedlička: Dlabač Václav 436. Dobner Gelasius 12, 13, 14, 24, 76, 79, 81, 82, 85, 94, 102, 106, 120, 206, 213, 219, 221, 234, 235, 237, 259, 266, 267, 287, 288, 312, 329, 352, 354. Dobrovský Josef: V., VI., VII., VIII., 210, 453, 454, 455, 456, 457, 458, 459, 460; Alter 11, 80, 101, 131—132, 211, 219, 259, 319; Bdr 40, 131, 315, 405; Bildsamkeit 194; BL 45, 134, 136, 156, 168, 282, 326, 351, 399; BML 11, 24, 80, 168, 211, 258, 351; Čech 222; G I.: V.—VI., VII., VIII., 453, 454, 455; G II.: V., VI., VII., VIII., 197— 198, 435, 436, 453, 454, 455, 456, 457; G III.: V., VI.—VII., VIII., 453, 454, 455, 456, 457, 458; Glagolitica 217; Kor DB: VI., VII.; Kor DD: V., VI., 21, 190, 191; Kor DG: VI., VII.; Kor DK: VII.; Kor DH: VII.; Kor DL: VI., VII.; Kor DR: V., VI., 329, 330, 356; Kor DZ: V., VI., 30, 123, 298, 320, 363; Lehrgebäude 194, 204; LM 11, 31, 34, 35, 36, 80, 114, 115, 116, 122, 123, 132, 168, 211, 237, 271, 291, 300, 307, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 327; R: 128, 135, 191, 217, 237, 290, 291, 296, 319, 320, 323, 327, 334, 340, 354, 355, 364, 365, 367, 368, 371; Regenten 219; S 277; Slov 187, 318; Slovník 24, 194; Stiftungsbrief 237; Text 216, 301, 317; Ursprung 68, 193—194; Versuche 225. z Domašína Jan 344. Docen 209. z Dolan Štěpán 127, 128, 303, 306. Dolci F. S. 187, 189. Doležal Pavel 168. Domek Václav 396. Drachovský Jan 165. Dřěvo sě listem odievá 377. Dubánek Chval 328, 397, 403. z Dubé Ondřej 28, 32—33, 33, 109, 118—119, 270, 283, 285. Dubravius 204, 373. Dudík B. 29, 41, 42, 43, 111, 121, 122, 132, 137, 138, 217, 243, 280, 290, 296, 321, 324, 346, 354, 357, 378. Duchek Chmelíř 133—134, 327. Durych V. F. 20, 62, 95, 208, 243, 260, 283, 301, 304, 319, 320, 377, 378. Eberhard 23, 99, 261. Eccardus Georgius 236. Eginhard 4, 64—65, 202, 441, 442. 448. Emler Josef 94, 235, 287. Enchiridion 393. Enšpigl 44, 139. Erasmus Rotterdamský 45, 47, 50, 51, 143, 147, 149, 153, 394, 396, 414, 415, 420. Erben K. J. 11, 12, 80, 81, 117, 144, 145. 212, 271, 292, 293, 295, 316, 317, 326, 410, 411, 412, 432, 433. Eusebius 53. Evangelia a epištoly Jiljího z Rati- boře 424. Evangeliář: královny Anny 31; Vídeňský 62, 301—302. Evangelium sv. Matouše s homiliemi 302. Evangelium Nikodemovo 121. Ezop 372—373, 382. E Fabrotti du Fresne 3, 64. Feifalik Julius 42, 137, 138, 357, 358, 359.
Strana 467
Rejstřík, Ferdinand I.: 14, 47, 86, 149, 221. Ferdinand II.: 219. Ferus Jan 162. Ficinus Marsilius 50, 147, 384—385, 396, 413, 420. Filibert (biskup) 308. Filomates V.: 156. Fischer Christoph 163. Flajshans Vâclav 17, 18, 20, 21, 23, 28, 30, 31, 37, 89, 90, 95, 96, 99, 100, 109, 124, 127, 133, 210, 217, 229, 236, 243, 244, 245, 262, 272, 286, 294, 298, 299, 304, 305, 306, 325, 327, 328, 340, 353, 378. Flaška Smil 35, 123, 279—280, Fleck Konrad 44. Florius a Bianceflora 44, 139, 393— 394. Frenzel A. B. 190. Friedrich (biskup) 94, 235. Friedrich (císař) 310. Friedrich (kníže) 94, 235. Friedrich Gustav 19, 92, 93, 94, 230, 231, 232, 233, 234, 237. Frisch J. L. 191, 204, Frisinské památky 209. Fucker Reimund 155. Fucherius Carnotensis 45, 141, 352, 373. G Galienus 52, 134, 363, 364. Gebauer J. 32, 119, 284, 375, 376. Gebhardi L. A. 73. Gellner G. 361. Gerson J. 338. Gindely 165. Goll Jaroslav 352. Gorre 226. Gretser J. 208. Grimm J. 209. Guido de Columna 281, 382. Gualter Kastelionsky 265. z Günterodu Abraham 50, 52, 158, 159. Günther Jan 35, 155, 296, 338, 339. z Gutensteinu Dietrich 142, 361. Gzel Petr 51, 149, 153, 154. H Haase G.: VII. Habrich Alexius 31, 125. Had Jan 135, 137, 324. Hájek Simon 155. Hájek Tadeáš 50, 158. Hájek V. z Libočan 16—17, 18, 28, 88—89, 90, 109, 157, 210, 229, 236, 260, 272, 286, 290, 306, 307, 339. Halfar Frantisek 368. Hammerschmidt Florian 166, 234. Handl 155. Hanka Václav 22, 29, 30, 31, 33, 105, 111, 112, 119, 123, 125, 137, 139, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 260, 261, 267, 276, 281, 284, 285, 286, 298, 299, 324, 347, 359, 372, 380, 381, 384, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 429, 431. Hanke Jan Alois 56, 71, 169. Hanke Martin 188. Hanuš I. J. 329, 332, 351, 381, 387, 397, 399, 460. Hanuš Josef: VI., VII. Hanuš (zvonař) 314. Harant Kristof z Polžic 142. Harnack Otto 27, 108, 268. z Hasenberku Jan 155. Hasištejnský z Lobkovic Bohuslav 46, 146, 372, 406, 408, 413, 415. Hasistejnskÿ z Lobkovic Jan 142, 361, 427. Hattala Martin 21, 22, 104, 105, 263, 264, 265. Hatten 341. M. Havel (Gallus) 361—362, 369. Havlik knéz 138, 327. Hellich Jan 436. Helmling L. 83, 214, 215, 269. Helmold 209. Heraklius 4, 7, 64, 75, 187, 441, 448. Heraklit 421. Hermanrik 188. Herodot 52, 159, 189. Hesiodus 52. 233, 383,
Rejstřík, Ferdinand I.: 14, 47, 86, 149, 221. Ferdinand II.: 219. Ferus Jan 162. Ficinus Marsilius 50, 147, 384—385, 396, 413, 420. Filibert (biskup) 308. Filomates V.: 156. Fischer Christoph 163. Flajshans Vâclav 17, 18, 20, 21, 23, 28, 30, 31, 37, 89, 90, 95, 96, 99, 100, 109, 124, 127, 133, 210, 217, 229, 236, 243, 244, 245, 262, 272, 286, 294, 298, 299, 304, 305, 306, 325, 327, 328, 340, 353, 378. Flaška Smil 35, 123, 279—280, Fleck Konrad 44. Florius a Bianceflora 44, 139, 393— 394. Frenzel A. B. 190. Friedrich (biskup) 94, 235. Friedrich (císař) 310. Friedrich (kníže) 94, 235. Friedrich Gustav 19, 92, 93, 94, 230, 231, 232, 233, 234, 237. Frisch J. L. 191, 204, Frisinské památky 209. Fucker Reimund 155. Fucherius Carnotensis 45, 141, 352, 373. G Galienus 52, 134, 363, 364. Gebauer J. 32, 119, 284, 375, 376. Gebhardi L. A. 73. Gellner G. 361. Gerson J. 338. Gindely 165. Goll Jaroslav 352. Gorre 226. Gretser J. 208. Grimm J. 209. Guido de Columna 281, 382. Gualter Kastelionsky 265. z Günterodu Abraham 50, 52, 158, 159. Günther Jan 35, 155, 296, 338, 339. z Gutensteinu Dietrich 142, 361. Gzel Petr 51, 149, 153, 154. H Haase G.: VII. Habrich Alexius 31, 125. Had Jan 135, 137, 324. Hájek Simon 155. Hájek Tadeáš 50, 158. Hájek V. z Libočan 16—17, 18, 28, 88—89, 90, 109, 157, 210, 229, 236, 260, 272, 286, 290, 306, 307, 339. Halfar Frantisek 368. Hammerschmidt Florian 166, 234. Handl 155. Hanka Václav 22, 29, 30, 31, 33, 105, 111, 112, 119, 123, 125, 137, 139, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 260, 261, 267, 276, 281, 284, 285, 286, 298, 299, 324, 347, 359, 372, 380, 381, 384, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 429, 431. Hanke Jan Alois 56, 71, 169. Hanke Martin 188. Hanuš I. J. 329, 332, 351, 381, 387, 397, 399, 460. Hanuš Josef: VI., VII. Hanuš (zvonař) 314. Harant Kristof z Polžic 142. Harnack Otto 27, 108, 268. z Hasenberku Jan 155. Hasištejnský z Lobkovic Bohuslav 46, 146, 372, 406, 408, 413, 415. Hasistejnskÿ z Lobkovic Jan 142, 361, 427. Hattala Martin 21, 22, 104, 105, 263, 264, 265. Hatten 341. M. Havel (Gallus) 361—362, 369. Havlik knéz 138, 327. Hellich Jan 436. Helmling L. 83, 214, 215, 269. Helmold 209. Heraklius 4, 7, 64, 75, 187, 441, 448. Heraklit 421. Hermanrik 188. Herodot 52, 159, 189. Hesiodus 52. 233, 383,
Strana 468
Benjamin Hilarius 40, 130, 140, 303, 808, 330— 331. sv. Hildegardis Proroctví 340—341. Hippocrates 52, 134, 363, 364. Hirsching F. K. G. 151. Historie o taZení do Palestiny 352. Historie sv. tří králů 44—45. Historiae Byzantinae scriptores 3, 63—64, Hlavsa Jan 403. Hodějovský Jan 419. Hodiny sv. Mařie 115, 292. Hoffmann Adam z Grünbühlu 155. Hoffmann Christoph 111, 275. z Holešova Jan 17, 18, 85, 89, 90, 220, 228, 272. Holub Josef 302. Hölzl Hieronymus 391, 393. Homer 52, 421. Horác 52, 419. Horcicka Ad. 83, 214, 215, 269. z Horšova Týna Vavřinec 339. z Hořovic Beneš 34, 38, 39, 122, 128, 291, 854, 382. Hospodine, pomiluj ny 16—19, 85, 88—91, 210, 220, 228—230, 272. Hostovín 338. Hraba J. K. 54, 161, 338. Hradecký (nakl.) 142, 155, 360. Hradil Ignác 155. Hrob Boží (hra) 374, 430. Hromádko Jan Norbert 259, 374. Hrubý František 135, 217, 363, 432. Hrubý Hynek 282, 283. Hrubý Řehoř z Jelení 45, 46, 143, 8315, 336, 348, 385, 389, 409, 410, 413—417. Hrubý Zikmund z Jelení 45, 143, 191, 409, 414. Huber z Ryzenpachu Adam 50, 158. Hus 14, 28, 36, 37, 58, 88, 84, 86, 109, 115, 126—127, 133—134, 160, 215, 219, 221, 272, 903—305, 309, 818, 325—828, 394, 841, 342, 859, 387, 388, 394. Hymnáf 343—944. Hyndrák V. 383. 367, 140, 408, Jedlička : CH Chelick$ 130, 325, 328—329, 397, 398, 408. Chluméansky M. 406. z Chlumu Jan 353. Chytil Karel 133, 327. Ihre J. 191. Index Bohemicorum librorum 54—55, 130, 133, 146, 152, 161—162, 167, 253, 296, 827, 328, 329, 332, 340, 341, 342, 360, 397, 400, 401, 402. Institoris Henricus 130, 329, 333, 421, 422. Institoris Mošovský Michal 330. sv. Isidor 335, 413. Isokrates 45, 143, 388, 409, 410, 415, 416. 414, J Jádro lékafství 364, 367—368. Jakob von Kónigshofen 291. Jakobài Jifí Dacicky 150. Jakoubek 36, 126, 133, 134, 304, Jakubec Jan 132, 278, 285, 317, 858, 373, 413, 427. Jan (arcibiskup) 25, 103, 260. Jan (kardinál) 305. Jan (král) 25. Jan de Capua 146. Jan Lucemburský 14, 26, 39, 86, 106—107, 109, 111, 112, 129, 221, 266, 267, 268, 273, 275. Jan VIII. (papež) 9, 77—78, 186, 210. Jan XIII. (papež) 82, 213. Jan XXI. (papež) 291. Jan (písař) 83, 214—215, 269. sv. Jan Zlatoústý 143, 144, 315, 386, 385, 413, 417, 424. Janozki 340. Jarloch Milevský 94, 235. Jaurnich Jos. 324. Jedlička Benjamin: V., 55, 161, 401, 459. Jenovefa 44, 139. z Jenštejna Pavel 281. 328. 842,
Benjamin Hilarius 40, 130, 140, 303, 808, 330— 331. sv. Hildegardis Proroctví 340—341. Hippocrates 52, 134, 363, 364. Hirsching F. K. G. 151. Historie o taZení do Palestiny 352. Historie sv. tří králů 44—45. Historiae Byzantinae scriptores 3, 63—64, Hlavsa Jan 403. Hodějovský Jan 419. Hodiny sv. Mařie 115, 292. Hoffmann Adam z Grünbühlu 155. Hoffmann Christoph 111, 275. z Holešova Jan 17, 18, 85, 89, 90, 220, 228, 272. Holub Josef 302. Hölzl Hieronymus 391, 393. Homer 52, 421. Horác 52, 419. Horcicka Ad. 83, 214, 215, 269. z Horšova Týna Vavřinec 339. z Hořovic Beneš 34, 38, 39, 122, 128, 291, 854, 382. Hospodine, pomiluj ny 16—19, 85, 88—91, 210, 220, 228—230, 272. Hostovín 338. Hraba J. K. 54, 161, 338. Hradecký (nakl.) 142, 155, 360. Hradil Ignác 155. Hrob Boží (hra) 374, 430. Hromádko Jan Norbert 259, 374. Hrubý František 135, 217, 363, 432. Hrubý Hynek 282, 283. Hrubý Řehoř z Jelení 45, 46, 143, 8315, 336, 348, 385, 389, 409, 410, 413—417. Hrubý Zikmund z Jelení 45, 143, 191, 409, 414. Huber z Ryzenpachu Adam 50, 158. Hus 14, 28, 36, 37, 58, 88, 84, 86, 109, 115, 126—127, 133—134, 160, 215, 219, 221, 272, 903—305, 309, 818, 325—828, 394, 841, 342, 859, 387, 388, 394. Hymnáf 343—944. Hyndrák V. 383. 367, 140, 408, Jedlička : CH Chelick$ 130, 325, 328—329, 397, 398, 408. Chluméansky M. 406. z Chlumu Jan 353. Chytil Karel 133, 327. Ihre J. 191. Index Bohemicorum librorum 54—55, 130, 133, 146, 152, 161—162, 167, 253, 296, 827, 328, 329, 332, 340, 341, 342, 360, 397, 400, 401, 402. Institoris Henricus 130, 329, 333, 421, 422. Institoris Mošovský Michal 330. sv. Isidor 335, 413. Isokrates 45, 143, 388, 409, 410, 415, 416. 414, J Jádro lékafství 364, 367—368. Jakob von Kónigshofen 291. Jakobài Jifí Dacicky 150. Jakoubek 36, 126, 133, 134, 304, Jakubec Jan 132, 278, 285, 317, 858, 373, 413, 427. Jan (arcibiskup) 25, 103, 260. Jan (kardinál) 305. Jan (král) 25. Jan de Capua 146. Jan Lucemburský 14, 26, 39, 86, 106—107, 109, 111, 112, 129, 221, 266, 267, 268, 273, 275. Jan VIII. (papež) 9, 77—78, 186, 210. Jan XIII. (papež) 82, 213. Jan XXI. (papež) 291. Jan (písař) 83, 214—215, 269. sv. Jan Zlatoústý 143, 144, 315, 386, 385, 413, 417, 424. Janozki 340. Jarloch Milevský 94, 235. Jaurnich Jos. 324. Jedlička Benjamin: V., 55, 161, 401, 459. Jenovefa 44, 139. z Jenštejna Pavel 281. 328. 842,
Strana 469
Rejstřík. 469 Jeroným 87, 116, 127, 272, 304, 305, 327, 341, 342, 481—4838. Jeroným (farář) 407. sv. Jeroným 10, 76, 79, 82, 83, 84, 118, 140, 206, 207, 214, 215, 801, 326, 336, 343. Jeřábek Karel 323, 330, 349, 350, 358, 362, 364, 367, 371, 407, 427, 428. Jesin Pavel 28, 109, 273, 275, 285. Jičínský Jan 856. Jindřich hrabě (kronika) 44, 139. Jindřišský Jan z Zatce 153, 404. Jíra (kněz) 143, 144, 315, 424. Jireček H. 15, 47, 87, 148, 228, 279, 280, 348, 349, 350, 351, 352, 405, 406. Jireček Josef 29, 47, 50, 148, 152, 155, 164, 259, 268, 272, 387, 407, 426. Jiříkovo vidění 341. Jiskra z Brandýsa 484. . Jordan J. Chr. 208. Jordanes 188, 207. Josef II.: 167, 168, 171. Jost 108, 127, 270, 303. Jovianus Pontanus 45. Jovinian 44, 139. Jung 169. Jungmann Josef: VII., 40, 130, 166, 307, 323, 325, 387, 397, 399, 401, 402, 459, 460. Justinián (císař) 52. K Kabátník Martin 141—142, 360, 361. Kadlinsky Felix 162—163. Kachelofen Konrad 405. Kalendář český 294. Kalendář (tisk) 1489: 382. Kalousek J.: VI., 361. Kalvín 149. Kamenický 338. Kameníček František 280, 354. Kampanský J. A. 389. Kiancionâl: Evanéicky 50; Samotulsky 50, 152; bratrské 49—50, 152; kralické 50. Kapihorsky $. E. 165. Kaplicer Václav 404. Kapras Jan 120, 229, 348, 354. Karel IV.: 13, 26—27, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 82—83, 107—108, 119, 128, 129, 214—215, 218, 26", 268—269, 283, 285, 287—288, 302, 311, 345, 855, 357, 361. Karel V.: 406. Karel Veliký 4, 14, 64, 86, 202, 222, 441, 448. Karion J. 49, 152. Katancié M. P. 187. Kato 34—35, 112—113, 122, 166, 276, 277—278, 291. Kelskÿ Antonin 166. Kempenský Tomáš 338, 383. Kinskÿ Dominik 253, 285. Kinský hr. Fr. Jos. 168. Kinský štěpán 24, 259. Kirchmayer G. C. 186—187. sv. Klára 342. Klatovský Ondřej 155. Klaudián Mikuláš 145, 147, 340, 386, 391, 392, 393, 394, 403. Kleczewski P. F. S. 189. Kleinschnitzová Flora 120. Kleklar Jan 166. Klemens VI. (papeZ) 82, 214. Klemming K. 243. Klen Rozkochany 31, 124, 298, 299. Klenovsky Jan 335. Kleych Václav 48, 150. Klicman Lad. 42, 121, 296. Klier 22, 105. sv. Kliment (Clemens) 225. z Klinsteinu Ludmila 140. Knieschek J. 288. Kniha Ezdrášova 324. Kniha chval božských 384. Kniha RoZmberská 32—88, 118—119, 283. Knihy čtvery 385, 424. Knihy lékařské M. Jana 368—369. Knihy žalmové 387. Kníže Honzík (div. hra) 170. Knížka o gruntu víry obecné 402. Knížka srdeční 396. Knobloch Frantisek 172—173. Kocín Jan z Kocínetu 58, 158. Kodex Talmbersk$ 880. Kolin Matouś 155,
Rejstřík. 469 Jeroným 87, 116, 127, 272, 304, 305, 327, 341, 342, 481—4838. Jeroným (farář) 407. sv. Jeroným 10, 76, 79, 82, 83, 84, 118, 140, 206, 207, 214, 215, 801, 326, 336, 343. Jeřábek Karel 323, 330, 349, 350, 358, 362, 364, 367, 371, 407, 427, 428. Jesin Pavel 28, 109, 273, 275, 285. Jičínský Jan 856. Jindřich hrabě (kronika) 44, 139. Jindřišský Jan z Zatce 153, 404. Jíra (kněz) 143, 144, 315, 424. Jireček H. 15, 47, 87, 148, 228, 279, 280, 348, 349, 350, 351, 352, 405, 406. Jireček Josef 29, 47, 50, 148, 152, 155, 164, 259, 268, 272, 387, 407, 426. Jiříkovo vidění 341. Jiskra z Brandýsa 484. . Jordan J. Chr. 208. Jordanes 188, 207. Josef II.: 167, 168, 171. Jost 108, 127, 270, 303. Jovianus Pontanus 45. Jovinian 44, 139. Jung 169. Jungmann Josef: VII., 40, 130, 166, 307, 323, 325, 387, 397, 399, 401, 402, 459, 460. Justinián (císař) 52. K Kabátník Martin 141—142, 360, 361. Kadlinsky Felix 162—163. Kachelofen Konrad 405. Kalendář český 294. Kalendář (tisk) 1489: 382. Kalousek J.: VI., 361. Kalvín 149. Kamenický 338. Kameníček František 280, 354. Kampanský J. A. 389. Kiancionâl: Evanéicky 50; Samotulsky 50, 152; bratrské 49—50, 152; kralické 50. Kapihorsky $. E. 165. Kaplicer Václav 404. Kapras Jan 120, 229, 348, 354. Karel IV.: 13, 26—27, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 82—83, 107—108, 119, 128, 129, 214—215, 218, 26", 268—269, 283, 285, 287—288, 302, 311, 345, 855, 357, 361. Karel V.: 406. Karel Veliký 4, 14, 64, 86, 202, 222, 441, 448. Karion J. 49, 152. Katancié M. P. 187. Kato 34—35, 112—113, 122, 166, 276, 277—278, 291. Kelskÿ Antonin 166. Kempenský Tomáš 338, 383. Kinskÿ Dominik 253, 285. Kinský hr. Fr. Jos. 168. Kinský štěpán 24, 259. Kirchmayer G. C. 186—187. sv. Klára 342. Klatovský Ondřej 155. Klaudián Mikuláš 145, 147, 340, 386, 391, 392, 393, 394, 403. Kleczewski P. F. S. 189. Kleinschnitzová Flora 120. Kleklar Jan 166. Klemens VI. (papeZ) 82, 214. Klemming K. 243. Klen Rozkochany 31, 124, 298, 299. Klenovsky Jan 335. Kleych Václav 48, 150. Klicman Lad. 42, 121, 296. Klier 22, 105. sv. Kliment (Clemens) 225. z Klinsteinu Ludmila 140. Knieschek J. 288. Kniha Ezdrášova 324. Kniha chval božských 384. Kniha RoZmberská 32—88, 118—119, 283. Knihy čtvery 385, 424. Knihy lékařské M. Jana 368—369. Knihy žalmové 387. Kníže Honzík (div. hra) 170. Knížka o gruntu víry obecné 402. Knížka srdeční 396. Knobloch Frantisek 172—173. Kocín Jan z Kocínetu 58, 158. Kodex Talmbersk$ 880. Kolin Matouś 155,
Strana 470
470 Kolovratovä K. 407. Komensky 164, 165—166, 167. Komestor $5, 123, 291—292. Konáč Mikuláš 46, 49, 50, 121, 145— 146, 147, 152, 157, 297, 372, 386, 388, 389, 390, 390—391, 396, 398, 399, 402—403, 408—409, 417—420. Koniáš Antonín 54—55 (Klíče), 161 —162 (Klíče), 166—167. Konrád Karel 17, 89, 228. Konstancia (královna) 108. Konstanc Jiří 162, 165. Konstantin 188, 204, 207, 207—208. Kopitar 197—198. Koranda Václav 326, 335, 382. Korybut Zikmund 375. Kořínek Jan 165. Kosmas 15, 17, 18, 28, 29, 82, 86—87, 89, 90, 109, 205, 208, 212—213, 223, 228, 229, 234, 272. Kostkové z Postupic bratfi 348, 349. Kostka J. z Postupic 331. Kouřímský (Cadaverosus) J. 330. Kovář Vaněk 392. Krabice Beneš z Veitmíle 25, 103, 260. Krajková Jana 407. Kramérius Vâclav 45, 136, 169, 282, 290, 340, 359, 371, 373. Krasonickÿ Vavřinec 122. Krejdla Jiří 332. Kristina (královna) 321. Kronika: Kutnohorská 353; Královéhradecká 353; let 1338—1482: 853; let 1388—1440: 354; světa 34, 122, 289; Trojánská 44—45, 136, 187, 280, 281—282, 315, 389, 380, 382; Zbraslavská 102. Kronikář Želivský 234, 235. Kruger 170. z Krumlova Václav 39, 129. Křinecký Zdislav 371. Křišťan z Prachatic 39, 41, 129, 134, 135, 361, 362—363, 963—364, 865, 368, 369. Ktož jsú boží bojovníci 38, 128, 306, 338, 834, 374—8375. Kubicza A. 168. Benjamin Jedlička: Kublaj 249. Kucharski Andrzéj 32, 119, 283—284. Kuthen Martin 157, 295, 418. i L Labbé 3, 64. Lactantius 147. Ladislav 310. Landolfus Sagax 64, 208. Lazar Burian 408. Legenda o apoštolích 20—21, 62, 95 —96, 211, 243—246. Legenda o 10.000 rytifich 342, 371. Lékařství ranné 369. Lelong Jacques 271, 321, 322. Leo 290. Leopold II.: VIII., 171. Lévesgue P. Ch. 190. Lexikon vídeňský 379. z Liblic Jana 335. Libuše 112, 210, 275. Lichtenstein Petr 386, 403, 404. Linda Josef 246. Lindenbrogius Erpoldus 7, 75. Link V.: 295. List k Laodicenským 324. List psaný Bratřím 388. List s nebe 96, 252—253, 430. Listina: Královéhradecká 236—237; Litoměřická 19, 91, 94, 205, 210— 211, 230—232; Sobéslavova 233—234; Vyšehradská 92—93, 94, 232—233. Livius 52, 157. | Lobkovic A. 320. | Lomnický Simon 157. Loriš Jan 281. Lotter Melchior 405. Louda Matěj 38, 38—39, 128, 354. Loutníci aneb Veselá bída (div. hra) 171. Lucian 46, 50, 145, 147, 386, 396, 409, 418, 420. Lucidář 297, 983—884. Luciperüv list k papeži 332. Lucius J. 10, 78. Ludvík (král) 224, 373, 401, 423. Lukáš Pražský 335, 392, 393, 400, 422, 426.
470 Kolovratovä K. 407. Komensky 164, 165—166, 167. Komestor $5, 123, 291—292. Konáč Mikuláš 46, 49, 50, 121, 145— 146, 147, 152, 157, 297, 372, 386, 388, 389, 390, 390—391, 396, 398, 399, 402—403, 408—409, 417—420. Koniáš Antonín 54—55 (Klíče), 161 —162 (Klíče), 166—167. Konrád Karel 17, 89, 228. Konstancia (královna) 108. Konstanc Jiří 162, 165. Konstantin 188, 204, 207, 207—208. Kopitar 197—198. Koranda Václav 326, 335, 382. Korybut Zikmund 375. Kořínek Jan 165. Kosmas 15, 17, 18, 28, 29, 82, 86—87, 89, 90, 109, 205, 208, 212—213, 223, 228, 229, 234, 272. Kostkové z Postupic bratfi 348, 349. Kostka J. z Postupic 331. Kouřímský (Cadaverosus) J. 330. Kovář Vaněk 392. Krabice Beneš z Veitmíle 25, 103, 260. Krajková Jana 407. Kramérius Vâclav 45, 136, 169, 282, 290, 340, 359, 371, 373. Krasonickÿ Vavřinec 122. Krejdla Jiří 332. Kristina (královna) 321. Kronika: Kutnohorská 353; Královéhradecká 353; let 1338—1482: 853; let 1388—1440: 354; světa 34, 122, 289; Trojánská 44—45, 136, 187, 280, 281—282, 315, 389, 380, 382; Zbraslavská 102. Kronikář Želivský 234, 235. Kruger 170. z Krumlova Václav 39, 129. Křinecký Zdislav 371. Křišťan z Prachatic 39, 41, 129, 134, 135, 361, 362—363, 963—364, 865, 368, 369. Ktož jsú boží bojovníci 38, 128, 306, 338, 834, 374—8375. Kubicza A. 168. Benjamin Jedlička: Kublaj 249. Kucharski Andrzéj 32, 119, 283—284. Kuthen Martin 157, 295, 418. i L Labbé 3, 64. Lactantius 147. Ladislav 310. Landolfus Sagax 64, 208. Lazar Burian 408. Legenda o apoštolích 20—21, 62, 95 —96, 211, 243—246. Legenda o 10.000 rytifich 342, 371. Lékařství ranné 369. Lelong Jacques 271, 321, 322. Leo 290. Leopold II.: VIII., 171. Lévesgue P. Ch. 190. Lexikon vídeňský 379. z Liblic Jana 335. Libuše 112, 210, 275. Lichtenstein Petr 386, 403, 404. Linda Josef 246. Lindenbrogius Erpoldus 7, 75. Link V.: 295. List k Laodicenským 324. List psaný Bratřím 388. List s nebe 96, 252—253, 430. Listina: Královéhradecká 236—237; Litoměřická 19, 91, 94, 205, 210— 211, 230—232; Sobéslavova 233—234; Vyšehradská 92—93, 94, 232—233. Livius 52, 157. | Lobkovic A. 320. | Lomnický Simon 157. Loriš Jan 281. Lotter Melchior 405. Louda Matěj 38, 38—39, 128, 354. Loutníci aneb Veselá bída (div. hra) 171. Lucian 46, 50, 145, 147, 386, 396, 409, 418, 420. Lucidář 297, 983—884. Luciperüv list k papeži 332. Lucius J. 10, 78. Ludvík (král) 224, 373, 401, 423. Lukáš Pražský 335, 392, 393, 400, 422, 426.
Strana 471
Rejstřík, 4T1 o ————m— Lukavský Bohumil 385. z Luksteinu Albrecht 349. Lupáč Martin 40, 130, 307, 323, Lupáé Prokop 35, 45, 111—112, 141, 146, 155, 218, 266, 267, 813, 344, 345, 352, 353, 375, 404, 406, 413, 414, 418. Luther 148, 149, 8328, 394—395, 396, 398, 399, 401, 420, 423, 425. Lyra Mikuláš 325. 332. 123, 279, 376, Magelona 44, 139. Máchal Jan 374. Maittaire 141, 360, 405. Majestas Carolina 32—33, 119, 285. Mammotrekt kapitulni 41, 132—188, 377—878. Mandevilla 88—34, 84, 110, 121—122, 136, 137, 273, 280, 281, 282, 289— 290, 291, 359—360, 388, 389. Manessen Ruedger 20, 95, 236. Manni J. 164. Mantuán Jan 398. Manuscriptum picturatum 219. Mapa čech 392. Marek A.: VII. Martimiani 34, 122, 289, 290, 291, 382, 404. Martinius M. 191. Martyrologium 217—218. Masaryk T. G.: VIII., 460. Masch A. G. 8, 76, 206. Matthioli 50, 158. Matyáš (král) 311. Maximilian (císař) 47, 149, 171. Mayer 382. Melantrich 47, 134, 149, 150, 153, 327, 338, 373. Melezínek Václav 171. Meluzina 44, 139. Menčík Ferdinand 329. sv. Methodéj 8—10, 76—78, 82, 83, 186, 204, 210, 214, 425. z Meziříčí Pavel (Paulus Olivecensis) 386, 387, 388, 395, 397, 399, 400, 402, 403. Michael (císař) 64, 208, 440, 447. . Michal br. 335. Milíé Jan 42—423, 121, 239, 296. Milichthaler 338, 373. Milion Marca Pola 359, 360. Milton 339. Miroś Jan 389, 395. Miřínský Václav 398. Misál (hlahol., zl.) 217. Missale ecclesiae Pragensis 381. Missály (tisky) 404—409. Mitis T. 372, 408. z Mitrovie Václav Vratislav 142, 168. Mlada 82, 218. Mládenec 140, 335, 336, 338—339. z Mladenovic Petr 342, 853. Mnich Sázavský 11, 211. Modlitby nejstarší 344. Modlitby prosou i veršem 32, 295. Modlitby (a dopis) sv. Jeronýma 886. Modlitby (kapitulní) 424. Molek T. 153, 404. Monse 347, 348. Montfaucon 321. Moravus J. 388. Mráček J. 295. Mudrci 120—121, 296—297. Mueldener F. A. W. 265. Murr 325. Müller Josef 84, 120, 289, 362. Müller J. Th. 325, 421, 423. Münster 47, 149. Mylius J. C. 333. Myller (Miiller) Christian Heinrich 44, 137, 139, 280. Nálezové 850, 351, 384. Nálezové staří 350. z Náměště Václav 390. Napomenutí k pokání (Hradeckým ..) 333. Náprava skrze kněze Martina 898. Naučení pravé modlitby 388. Naučení rodičům 427. Naučení sv. Isidora 335. Nedoma Václav 134, 326. Nejedlý Zdeněk 38, 89, 128, 228, 306. Nekrolog PodlaZicky 237—243. Nell Fr. Ant. 329.
Rejstřík, 4T1 o ————m— Lukavský Bohumil 385. z Luksteinu Albrecht 349. Lupáč Martin 40, 130, 307, 323, Lupáé Prokop 35, 45, 111—112, 141, 146, 155, 218, 266, 267, 813, 344, 345, 352, 353, 375, 404, 406, 413, 414, 418. Luther 148, 149, 8328, 394—395, 396, 398, 399, 401, 420, 423, 425. Lyra Mikuláš 325. 332. 123, 279, 376, Magelona 44, 139. Máchal Jan 374. Maittaire 141, 360, 405. Majestas Carolina 32—33, 119, 285. Mammotrekt kapitulni 41, 132—188, 377—878. Mandevilla 88—34, 84, 110, 121—122, 136, 137, 273, 280, 281, 282, 289— 290, 291, 359—360, 388, 389. Manessen Ruedger 20, 95, 236. Manni J. 164. Mantuán Jan 398. Manuscriptum picturatum 219. Mapa čech 392. Marek A.: VII. Martimiani 34, 122, 289, 290, 291, 382, 404. Martinius M. 191. Martyrologium 217—218. Masaryk T. G.: VIII., 460. Masch A. G. 8, 76, 206. Matthioli 50, 158. Matyáš (král) 311. Maximilian (císař) 47, 149, 171. Mayer 382. Melantrich 47, 134, 149, 150, 153, 327, 338, 373. Melezínek Václav 171. Meluzina 44, 139. Menčík Ferdinand 329. sv. Methodéj 8—10, 76—78, 82, 83, 186, 204, 210, 214, 425. z Meziříčí Pavel (Paulus Olivecensis) 386, 387, 388, 395, 397, 399, 400, 402, 403. Michael (císař) 64, 208, 440, 447. . Michal br. 335. Milíé Jan 42—423, 121, 239, 296. Milichthaler 338, 373. Milion Marca Pola 359, 360. Milton 339. Miroś Jan 389, 395. Miřínský Václav 398. Misál (hlahol., zl.) 217. Missale ecclesiae Pragensis 381. Missály (tisky) 404—409. Mitis T. 372, 408. z Mitrovie Václav Vratislav 142, 168. Mlada 82, 218. Mládenec 140, 335, 336, 338—339. z Mladenovic Petr 342, 853. Mnich Sázavský 11, 211. Modlitby nejstarší 344. Modlitby prosou i veršem 32, 295. Modlitby (a dopis) sv. Jeronýma 886. Modlitby (kapitulní) 424. Molek T. 153, 404. Monse 347, 348. Montfaucon 321. Moravus J. 388. Mráček J. 295. Mudrci 120—121, 296—297. Mueldener F. A. W. 265. Murr 325. Müller Josef 84, 120, 289, 362. Müller J. Th. 325, 421, 423. Münster 47, 149. Mylius J. C. 333. Myller (Miiller) Christian Heinrich 44, 137, 139, 280. Nálezové 850, 351, 384. Nálezové staří 350. z Náměště Václav 390. Napomenutí k pokání (Hradeckým ..) 333. Náprava skrze kněze Martina 898. Naučení pravé modlitby 388. Naučení rodičům 427. Naučení sv. Isidora 335. Nedoma Václav 134, 326. Nejedlý Zdeněk 38, 89, 128, 228, 306. Nekrolog PodlaZicky 237—243. Nell Fr. Ant. 329.
Strana 472
412 Nenie ptáčníkóv 822. Nestor 186, 222, 229. Netvořický Augustin 401. z Neuberka J. 38. Nicolaus Arba 79, 207. Nič Daniel 166. Niederle L. 3, 63, 185, 202. Novák J. V.: 35, 123, 291. Nová rada 35, 123. Novotný Václav 133, 303, 327. Nový zákon: Dlabačův (tišt.) 1485: 381; Cerroniho 322; Františkánský 322; Libunsky 322—323; Lobkovicky Roudnicky 323; Lobkovický Roudnický druhý 323; M. Lupáče 323; Mikulovský 322; Nostizský 322; Prešpurský 322; Rajhradský 322; Ribayův $22; Strahovský 322; Tetovský 24—25, 101—102, 258— 259, 322; v Biblioth. Bodleiana 322; ve veř. knih. (z r. 1425, pergam., papír., z r. 1466, jiný papír., třetí papír.) 322; z r. 1417: 322; z r. 1426: 322; z r. 1475 (tišt.) 40, 282, 315, 324, 380; z r. 1498 (tišt.) 382; z r. 1513 (tišt.) 388; z r. 1518 (tišt.) 392; z r. 1525 (tišt.) 401. Nožička Jan 401. z Nudožer Vavř. Benedikt 156. Nuž mniškové poskakujte (píseň) 307. o O boji duchovního Jerusaléma 886. O čtyřech ctnostech základních 121, 297, 386. O čtvero přirození 428. O čtyřech posledních věcech 425. Odběhlec z lásky synovské (div. hra) 170. Benjamin Jedlička: O divích a nesnadnostech při velebné svátosti 384. Odpis proti odtržencům 401. Odpor proti pikhartským matlokám 881. Odpověď Odpověď Bratří 390. na Artikule 387. Odpověď na Matrykát bosákův 331. Odpověď na spis Kalenců 400. Odpověď na spis kněze Mikuláše 398. Odpověď na spis Martina Lutera 399. Odvolání odpadlství 400. | Ojíř z Očedelic 348. O následování Krista 338, 389. Ondřej (farář) 321. ; Ondřej (z kláštera sv. Michaela) 208. O německé mši 402. O planetách a nebeských znameních 367. Opočenský H. 164. O pravé poctě boží 393. O proměnlivosti světa (Pravda) 375 —376, 480. Optát Beneš 51, 149, 153, 154—155. O původu církve svaté 398. O rodičkách a nemocech ženských 367. O smrti 375—376. O smrti traktátec 391. O svobodném, vdovském a manžel- ském stavu 338. O štěpování stromů 370. Otčenáš 226—227. Otfried 103. Otmar (tiskař) 389. Otokar II.: 19, 20, 21, 28, 91, 94, 95, 99, 230, 235, 274. z Ottersdorfu Ambrož 85, 50, 119, 287—288. z Ottersdorfu Sixt 50, 153, 157, 339. Otto (biskup) 208. Ovidius 52, 187. O víře svaté 389. O volení pravých služebníkův 399. O způsobu života křesťanského 389. P z Padeřova Filip 807. Palacký František: VII., 27, 32, 38,
412 Nenie ptáčníkóv 822. Nestor 186, 222, 229. Netvořický Augustin 401. z Neuberka J. 38. Nicolaus Arba 79, 207. Nič Daniel 166. Niederle L. 3, 63, 185, 202. Novák J. V.: 35, 123, 291. Nová rada 35, 123. Novotný Václav 133, 303, 327. Nový zákon: Dlabačův (tišt.) 1485: 381; Cerroniho 322; Františkánský 322; Libunsky 322—323; Lobkovicky Roudnicky 323; Lobkovický Roudnický druhý 323; M. Lupáče 323; Mikulovský 322; Nostizský 322; Prešpurský 322; Rajhradský 322; Ribayův $22; Strahovský 322; Tetovský 24—25, 101—102, 258— 259, 322; v Biblioth. Bodleiana 322; ve veř. knih. (z r. 1425, pergam., papír., z r. 1466, jiný papír., třetí papír.) 322; z r. 1417: 322; z r. 1426: 322; z r. 1475 (tišt.) 40, 282, 315, 324, 380; z r. 1498 (tišt.) 382; z r. 1513 (tišt.) 388; z r. 1518 (tišt.) 392; z r. 1525 (tišt.) 401. Nožička Jan 401. z Nudožer Vavř. Benedikt 156. Nuž mniškové poskakujte (píseň) 307. o O boji duchovního Jerusaléma 886. O čtyřech ctnostech základních 121, 297, 386. O čtvero přirození 428. O čtyřech posledních věcech 425. Odběhlec z lásky synovské (div. hra) 170. Benjamin Jedlička: O divích a nesnadnostech při velebné svátosti 384. Odpis proti odtržencům 401. Odpor proti pikhartským matlokám 881. Odpověď Odpověď Bratří 390. na Artikule 387. Odpověď na Matrykát bosákův 331. Odpověď na spis Kalenců 400. Odpověď na spis kněze Mikuláše 398. Odpověď na spis Martina Lutera 399. Odvolání odpadlství 400. | Ojíř z Očedelic 348. O následování Krista 338, 389. Ondřej (farář) 321. ; Ondřej (z kláštera sv. Michaela) 208. O německé mši 402. O planetách a nebeských znameních 367. Opočenský H. 164. O pravé poctě boží 393. O proměnlivosti světa (Pravda) 375 —376, 480. Optát Beneš 51, 149, 153, 154—155. O původu církve svaté 398. O rodičkách a nemocech ženských 367. O smrti 375—376. O smrti traktátec 391. O svobodném, vdovském a manžel- ském stavu 338. O štěpování stromů 370. Otčenáš 226—227. Otfried 103. Otmar (tiskař) 389. Otokar II.: 19, 20, 21, 28, 91, 94, 95, 99, 230, 235, 274. z Ottersdorfu Ambrož 85, 50, 119, 287—288. z Ottersdorfu Sixt 50, 153, 157, 339. Otto (biskup) 208. Ovidius 52, 187. O víře svaté 389. O volení pravých služebníkův 399. O způsobu života křesťanského 389. P z Padeřova Filip 807. Palacký František: VII., 27, 32, 38,
Strana 473
Rejstřík. 473 108, 118, 119, 128, 269, 283, 284, 285, 305, 350, 354, 434. Paleček br. 356, 357. Palkovič 337. Palm 218. Palma Sixt 342, 356—357. Pamět bratra Jana Palečka 356—357. Pamfila mládence rozprávka 389. Panzer G. W. 405. Papánek Jiří 203. Papinianus 52. Paprocký 112, 219, 275, 401. Pasionál 43, 139—140, 341—342, 381, 382. Pastrnek František 9, 77, 78, 186. Pastýř 340, 393. Pašek Jan z Vratu 423. Patera Adolf 21, 22, 31, 41, 42, 43, 96, 97, 98, 99, 104, 105, 112, 113, 114, 121, 122, 132, 133, 134, 137, 140, 263, 264, 252, 253, 258, 260, 261, 296, 292, 265, 276, 277, 278, 290, 325, 300, 301, 319, 320, 322, 324, 327, 330, 357, 377, 378, 385, 386, 387, 388, 389, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 424. Pavel administrátor 347. Pavel Aquilejský 208. Pavel III. (papež) 355. Pavlovský Stanislav 142, 360. Payne P. 303. Pek Jan 297, 338, 373, 393, 421. Pelel F. M.: VI., 26, 27, 28, 33, 54, 83, 107, 108, 120, 121, 142, 151, 158 (Abbildungen), 161, 168—169, 214, 222, 269, 273, 296, 297, 354, 370, 402, 422. z Pelhřimova Mikuláš 38, 128, 306. Penitenciál 135, 379, 393. Peonius Martinus 333. Periton (Kronika) 44, 139. z Perknova V. a J. bratří 397, 403. Perlík R. 436. z Pernštýna Bohunka 48, 150, z Pern- štýna Ludvík: 427, z Pernštýna Vi- lém 335, 407. Pertz J. J. 209. Pešina Tomáš 165, 346, 355. Petr (zvonař) 314. Petrarca 45, 143, 385, 414, 416, 420, 421. Pez B. 127, 306. Pez H. 111, 275. Pfister Friedrich 290. Pikharti odpírají býti konšelé 332. Pikus Jan hr. Mirandulanský 50, 147, 396, 420. Pindarus 52. Písecký Václav 45—46, 143, 388, 409—412, 414, 415, 416. Píseň: o bitvě před Ústím 375; o bitvě u Kreščaku 266—267; Vyšehradská 246—248, 430. Písně duchovní evangelistské 50, 152. Písničky (s Kalendářem) 385. Pithoe 64, 208. Pitrkaff J. 370. Pitter B. 346, 348, 351. Plácel Václav 50, 158. Pláč P. Marie 336. Plachý Jiří (Ferus) 162, 165, 342. Platina 416. Plato 52, 159, 283, 421. Plautus 52. Plichta z Žerotína 106, 111, 266, 275. Plinius 3, 63, 188, 189, 411, 439, 447. Plutarch 52. z Poděbrad Hynek 45, 141, 352, 376— 377. z Poděbrad Jiří 39, 40, 42, 45, 129, 130, 138, 140, 141, 308, 310, 311, 313, 330, 331, 339, 344, 345, 346, 350, 352, 355, 356, 358, 376, 380. Podlaha Antonín 22, 31, 41, 103, 112, 114, 132, 134, 140, 261, 263, 274, 276, 292, 298, 300, 301, 325, 330, 340, 345, 351, 355, 356, 360, 363, 377, 424. Poduška Jan 395. Poggio 341. Pohl Jan Václav 55, 125, 168. Pojednání KČSN: VI., VIII. Poklad chudých 135, 363. Pokorný Václav J. 125, 346, 347, 348, 351. Pokračování kroniky Beneše z Hořo-
Rejstřík. 473 108, 118, 119, 128, 269, 283, 284, 285, 305, 350, 354, 434. Paleček br. 356, 357. Palkovič 337. Palm 218. Palma Sixt 342, 356—357. Pamět bratra Jana Palečka 356—357. Pamfila mládence rozprávka 389. Panzer G. W. 405. Papánek Jiří 203. Papinianus 52. Paprocký 112, 219, 275, 401. Pasionál 43, 139—140, 341—342, 381, 382. Pastrnek František 9, 77, 78, 186. Pastýř 340, 393. Pašek Jan z Vratu 423. Patera Adolf 21, 22, 31, 41, 42, 43, 96, 97, 98, 99, 104, 105, 112, 113, 114, 121, 122, 132, 133, 134, 137, 140, 263, 264, 252, 253, 258, 260, 261, 296, 292, 265, 276, 277, 278, 290, 325, 300, 301, 319, 320, 322, 324, 327, 330, 357, 377, 378, 385, 386, 387, 388, 389, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 424. Pavel administrátor 347. Pavel Aquilejský 208. Pavel III. (papež) 355. Pavlovský Stanislav 142, 360. Payne P. 303. Pek Jan 297, 338, 373, 393, 421. Pelel F. M.: VI., 26, 27, 28, 33, 54, 83, 107, 108, 120, 121, 142, 151, 158 (Abbildungen), 161, 168—169, 214, 222, 269, 273, 296, 297, 354, 370, 402, 422. z Pelhřimova Mikuláš 38, 128, 306. Penitenciál 135, 379, 393. Peonius Martinus 333. Periton (Kronika) 44, 139. z Perknova V. a J. bratří 397, 403. Perlík R. 436. z Pernštýna Bohunka 48, 150, z Pern- štýna Ludvík: 427, z Pernštýna Vi- lém 335, 407. Pertz J. J. 209. Pešina Tomáš 165, 346, 355. Petr (zvonař) 314. Petrarca 45, 143, 385, 414, 416, 420, 421. Pez B. 127, 306. Pez H. 111, 275. Pfister Friedrich 290. Pikharti odpírají býti konšelé 332. Pikus Jan hr. Mirandulanský 50, 147, 396, 420. Pindarus 52. Písecký Václav 45—46, 143, 388, 409—412, 414, 415, 416. Píseň: o bitvě před Ústím 375; o bitvě u Kreščaku 266—267; Vyšehradská 246—248, 430. Písně duchovní evangelistské 50, 152. Písničky (s Kalendářem) 385. Pithoe 64, 208. Pitrkaff J. 370. Pitter B. 346, 348, 351. Plácel Václav 50, 158. Pláč P. Marie 336. Plachý Jiří (Ferus) 162, 165, 342. Platina 416. Plato 52, 159, 283, 421. Plautus 52. Plichta z Žerotína 106, 111, 266, 275. Plinius 3, 63, 188, 189, 411, 439, 447. Plutarch 52. z Poděbrad Hynek 45, 141, 352, 376— 377. z Poděbrad Jiří 39, 40, 42, 45, 129, 130, 138, 140, 141, 308, 310, 311, 313, 330, 331, 339, 344, 345, 346, 350, 352, 355, 356, 358, 376, 380. Podlaha Antonín 22, 31, 41, 103, 112, 114, 132, 134, 140, 261, 263, 274, 276, 292, 298, 300, 301, 325, 330, 340, 345, 351, 355, 356, 360, 363, 377, 424. Poduška Jan 395. Poggio 341. Pohl Jan Václav 55, 125, 168. Pojednání KČSN: VI., VIII. Poklad chudých 135, 363. Pokorný Václav J. 125, 346, 347, 348, 351. Pokračování kroniky Beneše z Hořo-
Strana 474
474 Benjamin Jedlička: vic 38, 128, 354. Pokračovatelé Kosmovi 19, 28, 90—91, 93, 230, 233. Polívka J. 137, 324, 377. Pomponius Mela 188. Ponocný (div. hra) 170. Pontanus Jovian 143, 415, 416, 417. Popsání svatých míst 360—361. Poručenstvie dvanácti patriarch 295 —296. Potthast August 208. Poustevník Matěj 394, 407. Povídka o Alexandru Velikém 43. 122, 135—136, 290—291, 389. Požádejme všickni toho (píseň) 307. Prášek J. V.: 141, 142, 359, 360. Prätorius David 330. Práva: Brněnská 348; Brněnská zemská 237; manská 119, 285; města Pražského 119, 285—286; městská, veská, sedlská, panská, manská 287; vinic 119. Pravda 280, 363. Pravidlo šlechetného života 397. Právo: královské a jihlavské 139, 311, 347; magdeburské 137; saské 287. Pražák M. 296. Pražská příhoda (báseň) 375. Prefát Oldřich 142, 360. Procházka F. F. 28, 34, 44, 49, 109, 110, 111, 120, 144, 147, 151, 169, 273, 274, 280, 288, 349, 420, 421. Prokop z Jindřichova Hradce 335, 387, 422. Prokop 270. Prokop Novoměstský 42, 137—138, 357—359, 371. Prokop, písař Staroměstský 357. sv. Prokop 11, 80, 211. Prokopius 3, 4, 63, 64, 65, 185, 195, 201—202, 207, 440, 442, 447, 448. Proroci menší 323. Proroci větší 31, 115, 301, 323. Proroctví o české zemi 341. Proroctví slepého mládence 341. Proroctví žen (Oracula mulierum) 340. Proti bludným a potupným artikulom 332. Proti jinému pikúsovi 331. Průša 338. Předmluva z spisu latinského 393. Přeloučský Tůma 422. Přemysl Otokar I.: 20, 94, 103, 235, 236. Přemyšlenský Jan 397. Přespole Petr 139, 347. Příbram Pavel 395. z Příbramě Jan 42—43, 121, 296. Ptáček Ondřej 314. Ptačí rada 145. Ptolemaeus 3, 63, 439, 447. Pučalka Pavel 165. Puchmajer Ant. 203, 261. z Puchova Jan 47, 149. z Puchova Zikmund 47, 149. Pulkava 34, 90, 119—120, 169, 186, 229, 280, 288—289, 354, 362, 375. Putzlacher 349. Pythagoras 421. Quatuor ad partes 371. Quido de Columna 136. Quintilianus 411. Quiskard 386. z Rabštejna Prokop 310. Račín Karel 166. Rada otce k synu 277. Rada všelikých zvířat 373—374. Ráj duše 118, 294. Raňkův Vojtěch z Ježova 31, 116, 293. Ranná lékařství Salicetiho 369. Ranné lékařství Rasisa 369. Rasis 368. Rastislav 224. z Ratiboře Jiljí 424. Q R
474 Benjamin Jedlička: vic 38, 128, 354. Pokračovatelé Kosmovi 19, 28, 90—91, 93, 230, 233. Polívka J. 137, 324, 377. Pomponius Mela 188. Ponocný (div. hra) 170. Pontanus Jovian 143, 415, 416, 417. Popsání svatých míst 360—361. Poručenstvie dvanácti patriarch 295 —296. Potthast August 208. Poustevník Matěj 394, 407. Povídka o Alexandru Velikém 43. 122, 135—136, 290—291, 389. Požádejme všickni toho (píseň) 307. Prášek J. V.: 141, 142, 359, 360. Prätorius David 330. Práva: Brněnská 348; Brněnská zemská 237; manská 119, 285; města Pražského 119, 285—286; městská, veská, sedlská, panská, manská 287; vinic 119. Pravda 280, 363. Pravidlo šlechetného života 397. Právo: královské a jihlavské 139, 311, 347; magdeburské 137; saské 287. Pražák M. 296. Pražská příhoda (báseň) 375. Prefát Oldřich 142, 360. Procházka F. F. 28, 34, 44, 49, 109, 110, 111, 120, 144, 147, 151, 169, 273, 274, 280, 288, 349, 420, 421. Prokop z Jindřichova Hradce 335, 387, 422. Prokop 270. Prokop Novoměstský 42, 137—138, 357—359, 371. Prokop, písař Staroměstský 357. sv. Prokop 11, 80, 211. Prokopius 3, 4, 63, 64, 65, 185, 195, 201—202, 207, 440, 442, 447, 448. Proroci menší 323. Proroci větší 31, 115, 301, 323. Proroctví o české zemi 341. Proroctví slepého mládence 341. Proroctví žen (Oracula mulierum) 340. Proti bludným a potupným artikulom 332. Proti jinému pikúsovi 331. Průša 338. Předmluva z spisu latinského 393. Přeloučský Tůma 422. Přemysl Otokar I.: 20, 94, 103, 235, 236. Přemyšlenský Jan 397. Přespole Petr 139, 347. Příbram Pavel 395. z Příbramě Jan 42—43, 121, 296. Ptáček Ondřej 314. Ptačí rada 145. Ptolemaeus 3, 63, 439, 447. Pučalka Pavel 165. Puchmajer Ant. 203, 261. z Puchova Jan 47, 149. z Puchova Zikmund 47, 149. Pulkava 34, 90, 119—120, 169, 186, 229, 280, 288—289, 354, 362, 375. Putzlacher 349. Pythagoras 421. Quatuor ad partes 371. Quido de Columna 136. Quintilianus 411. Quiskard 386. z Rabštejna Prokop 310. Račín Karel 166. Rada otce k synu 277. Rada všelikých zvířat 373—374. Ráj duše 118, 294. Raňkův Vojtěch z Ježova 31, 116, 293. Ranná lékařství Salicetiho 369. Ranné lékařství Rasisa 369. Rasis 368. Rastislav 224. z Ratiboře Jiljí 424. Q R
Strana 475
Rejstřík. 475 Raynaldus 37, 127. Regenvolscius (Wegierski) 141, 142, 328, 335, 357, 360, 392. Registrum zápisův 346. Rešel Tomáš 50, 158. Reusch Heinrich 37, 38. Rezek Ant. 164. Ribay Jiří 42, 122, 290, 322, 329, 356. Riegger Jos. Ant. 83, 119, 137, 284, 287, 333, 346. Richard II.: 116, 271. Rippl E. 114. Roh Jan 50, 152. Rokycana 39, 40, 129, 130, 140, 141, 808, 307, 308, 328, 329—330, 381, 345, 355, 379. Rosa Václav 165—166. Rosenmüller 338. Rosenthal 24, 101, 258—259. z Roupova Hynek 407. z Roupova Jan 140, 407. z Rozdražova František 162. Rozjímání sv. Anselma 336—337. Rozmlouvání ducha člověčího 387, 395. Rozmysleni sv. Bernarda 336. Rozdialovsky V.: 395. z Rožmberka Jan 40, 130, 140, 330. z Rožmberka Jośt 881. z Rožmberka Petr 408, 415. z Rožmitálu Lev 142, 334, 360. Rüdiger 6, 73. Rudolf II. (císař) 47, 48, 56, 149— 150, 155, 171. Rukopis: Hradecký 22, 105—106, 260—261, 429—430; Královédvorsky | 248—252, 480— 481; Svatovitskÿ 112—114, 276—277, 480. Rukovét sv. Augustina 346. Rulík 374. o Řád korunování krále českého 39, 119, 287—288. Řád práva zemského 32—33, 119, 283—284. Řeč jinocha mladého 280, 363, 375— 876, 480. Řeč kmetě starého 280, 363, 375, 430. Řeč sv. Bernarda o hospodářství 336. Řeči mudrců 420—121. Řehole sv. Augustina 336. Řehoř br. 335. Řehoř VII. (papež) 11, 13, 80—81, 82, 212, 213. sv. Řehoř 118, 417. S Samuel z Pilsenburku 162. Samuelova kniha o příchodu Mesiá- šově 295. Savonarola 389. Sbírka spisü lékafskych 364—367. Sborník Bohuslava z Cechtic 333— 334. Scipio Vojt. 158. Sebrání z kronik (Cerroniho) 42, 138, 811, 346. Sebrání z kronik 354—955. Sedlák Jan Nepom. 163, 164. Sedmera radostí P. Marie 22, 114. Sekvencionáf M. Konráda 29—30, 123, 298. Seneka 52, 147, 420, 421. Sensenschmid Johannes 404. Sepsání düvodüv 395. Severin Pavel 327, 842, 350, 398, 403. Schaller J. 318, 314, 354, 375. Schardius 39, 129, 309. Schimar J. 396. Schlózer A. L. 5, 6, 72, 73. Sehmigoz J. L. 198. Schónfeld (knihkupec): VI., 169. Schouten A. 191. Sixt Václav 329. Sjezd císafské velebnosti 390. Skála ze ZhoYe Pavel 164—165. Skalický J. 218, 347, 392. Skorina Fr. 391—392. Slavata Vilém 164—165. Slovník: latinsko-némecko-éóesk$ 141; německo-český (V. Widemanna) 167; (Křižovnické)
Rejstřík. 475 Raynaldus 37, 127. Regenvolscius (Wegierski) 141, 142, 328, 335, 357, 360, 392. Registrum zápisův 346. Rešel Tomáš 50, 158. Reusch Heinrich 37, 38. Rezek Ant. 164. Ribay Jiří 42, 122, 290, 322, 329, 356. Riegger Jos. Ant. 83, 119, 137, 284, 287, 333, 346. Richard II.: 116, 271. Rippl E. 114. Roh Jan 50, 152. Rokycana 39, 40, 129, 130, 140, 141, 808, 307, 308, 328, 329—330, 381, 345, 355, 379. Rosa Václav 165—166. Rosenmüller 338. Rosenthal 24, 101, 258—259. z Roupova Hynek 407. z Roupova Jan 140, 407. z Rozdražova František 162. Rozjímání sv. Anselma 336—337. Rozmlouvání ducha člověčího 387, 395. Rozmysleni sv. Bernarda 336. Rozdialovsky V.: 395. z Rožmberka Jan 40, 130, 140, 330. z Rožmberka Jośt 881. z Rožmberka Petr 408, 415. z Rožmitálu Lev 142, 334, 360. Rüdiger 6, 73. Rudolf II. (císař) 47, 48, 56, 149— 150, 155, 171. Rukopis: Hradecký 22, 105—106, 260—261, 429—430; Královédvorsky | 248—252, 480— 481; Svatovitskÿ 112—114, 276—277, 480. Rukovét sv. Augustina 346. Rulík 374. o Řád korunování krále českého 39, 119, 287—288. Řád práva zemského 32—33, 119, 283—284. Řeč jinocha mladého 280, 363, 375— 876, 480. Řeč kmetě starého 280, 363, 375, 430. Řeč sv. Bernarda o hospodářství 336. Řeči mudrců 420—121. Řehole sv. Augustina 336. Řehoř br. 335. Řehoř VII. (papež) 11, 13, 80—81, 82, 212, 213. sv. Řehoř 118, 417. S Samuel z Pilsenburku 162. Samuelova kniha o příchodu Mesiá- šově 295. Savonarola 389. Sbírka spisü lékafskych 364—367. Sborník Bohuslava z Cechtic 333— 334. Scipio Vojt. 158. Sebrání z kronik (Cerroniho) 42, 138, 811, 346. Sebrání z kronik 354—955. Sedlák Jan Nepom. 163, 164. Sedmera radostí P. Marie 22, 114. Sekvencionáf M. Konráda 29—30, 123, 298. Seneka 52, 147, 420, 421. Sensenschmid Johannes 404. Sepsání düvodüv 395. Severin Pavel 327, 842, 350, 398, 403. Schaller J. 318, 314, 354, 375. Schardius 39, 129, 309. Schimar J. 396. Schlózer A. L. 5, 6, 72, 73. Sehmigoz J. L. 198. Schónfeld (knihkupec): VI., 169. Schouten A. 191. Sixt Václav 329. Sjezd císafské velebnosti 390. Skála ze ZhoYe Pavel 164—165. Skalický J. 218, 347, 392. Skorina Fr. 391—392. Slavata Vilém 164—165. Slovník: latinsko-némecko-éóesk$ 141; německo-český (V. Widemanna) 167; (Křižovnické)
Strana 476
476 Benjamin Jedlička: Rajhradský 30—31, 124—125, 298 | Sstose 275. až 299; ve vefej. knih. 378—379; Veleiínüv 378. Slovníky 156. Smetánka E. 140, 343. Smrčkovi Jiří a Dorota 357. Sněm (tisk) 388. Sněm na hradě pražském 402. Sněm obecní 398. Sněm obecný 1525: 402. Snopek (= škopek) J. 328. Sobek Burián z Kornic 49, 152. Soběslav 285, 286. Soběslav II.: 94, 234, 235. Sofokles 52. Sokrates 421. Solfernus (román) 141, 339, 340. Solger 325. Soltau D. W. 191. Sorgo-Sorkočevié A. 187, 191. Sova Václav 403. Spee Fr. 162. Spis: český o přijímání ve smyslu pod- obojích 3932; dosti činící 386; dosti činící otázce 397; dosti činící tomu, proč při přijí- mání 398; dosti činící z víry 392; jenž jest počtu vydání 400; o lásce 401; o mocech bylin, kamení a zvířat 370; o nových zemích 384; o pokání 400; o potřebných věcech křesťanských 400; o původu kněžství trojího 398; otázek trojích 399, 401; proti odporüm ... 402; velmi užitečný o stavu svobodném 400; v němžto... kusá viera se ukáže 398—399. Spytihněv 11, 15, 16, 80, 87, 88, 92, 211, 225. protivníkův Stanislaides J. 390. Stanislav Jän (Byzantinoslavica) 209. : Staří letopisové čeští 38—39, 128— 129. Statuta Arnesti 315, 380. Stek Konräd 44, Stephani 170. Stephanus Byzantinus 43, 136. Steinsky 318. Sternberg hr. Frantisek 210, 218. Stichs J. 396. Stockes 272. Stolberg F. L. 185. Straka Cyrill A. 384, 390, 391, 436. Stráněnský Jan 50, 158. Stransk$ Pavel 53—54, 160, 204, 206. Strejček Ferd. 142. Streyc (Strejc) Jiří 157. Strojek Ondřej 295. Středovský 48, 49, 151. Suda Petr z Janovic 426. Sulpitius Severus 343. Svátek českého jazyka 170. Svatý Václave 25—26, 103, 259—260. Svatopluk 9, 15, 77, 87, 186, 225. Svolenie a smluva 391. Svošovský Jan Petr 162. Sylvius Eneáš 39, 49, 129, 145, 152, 162, 186, 307, 308, 309—310, 388, 390, 418, Szaniecki Jan Olrych 312. S Safafík P. J. 130, 198, 329, 332, 383. Safránek Jan 171. Santlová Anna 430. Šašek panoše 142, 360. Serer Jifí 168. Simák J. V.: 407, 408, 423. Šiman (kaplan) 425. šimek František 33, 34, 39, 110, 121, 122, 129, 136, 137, 273, 280, 281, 282, 283, 289, 290, 308, 329, 330, 359, 360. Simek Max. 167—168, 168. Simon br. 387.
476 Benjamin Jedlička: Rajhradský 30—31, 124—125, 298 | Sstose 275. až 299; ve vefej. knih. 378—379; Veleiínüv 378. Slovníky 156. Smetánka E. 140, 343. Smrčkovi Jiří a Dorota 357. Sněm (tisk) 388. Sněm na hradě pražském 402. Sněm obecní 398. Sněm obecný 1525: 402. Snopek (= škopek) J. 328. Sobek Burián z Kornic 49, 152. Soběslav 285, 286. Soběslav II.: 94, 234, 235. Sofokles 52. Sokrates 421. Solfernus (román) 141, 339, 340. Solger 325. Soltau D. W. 191. Sorgo-Sorkočevié A. 187, 191. Sova Václav 403. Spee Fr. 162. Spis: český o přijímání ve smyslu pod- obojích 3932; dosti činící 386; dosti činící otázce 397; dosti činící tomu, proč při přijí- mání 398; dosti činící z víry 392; jenž jest počtu vydání 400; o lásce 401; o mocech bylin, kamení a zvířat 370; o nových zemích 384; o pokání 400; o potřebných věcech křesťanských 400; o původu kněžství trojího 398; otázek trojích 399, 401; proti odporüm ... 402; velmi užitečný o stavu svobodném 400; v němžto... kusá viera se ukáže 398—399. Spytihněv 11, 15, 16, 80, 87, 88, 92, 211, 225. protivníkův Stanislaides J. 390. Stanislav Jän (Byzantinoslavica) 209. : Staří letopisové čeští 38—39, 128— 129. Statuta Arnesti 315, 380. Stek Konräd 44, Stephani 170. Stephanus Byzantinus 43, 136. Steinsky 318. Sternberg hr. Frantisek 210, 218. Stichs J. 396. Stockes 272. Stolberg F. L. 185. Straka Cyrill A. 384, 390, 391, 436. Stráněnský Jan 50, 158. Stransk$ Pavel 53—54, 160, 204, 206. Strejček Ferd. 142. Streyc (Strejc) Jiří 157. Strojek Ondřej 295. Středovský 48, 49, 151. Suda Petr z Janovic 426. Sulpitius Severus 343. Svátek českého jazyka 170. Svatý Václave 25—26, 103, 259—260. Svatopluk 9, 15, 77, 87, 186, 225. Svolenie a smluva 391. Svošovský Jan Petr 162. Sylvius Eneáš 39, 49, 129, 145, 152, 162, 186, 307, 308, 309—310, 388, 390, 418, Szaniecki Jan Olrych 312. S Safafík P. J. 130, 198, 329, 332, 383. Safránek Jan 171. Santlová Anna 430. Šašek panoše 142, 360. Serer Jifí 168. Simák J. V.: 407, 408, 423. Šiman (kaplan) 425. šimek František 33, 34, 39, 110, 121, 122, 129, 136, 137, 273, 280, 281, 282, 283, 289, 290, 308, 329, 330, 359, 360. Simek Max. 167—168, 168. Simon br. 387.
Strana 477
Rejstřík, 477 šindel (lékař) 361, 363, 369. Škopek Jindřich 328. šlechta Jan 46, 146, 408. Smerhovsky Jan 389, 394, 403. Stajer Matéj Václav 51, 154, 162, 164, 165. Spetl Jan 394. špetl Jindřich 397. Stelcar Zeletavskÿ Jan 332, 341, 350 — 851, 381, 382, 383. Sternberka Albrecht 422. Šternberka Kašpar 361, 362. Šternberka Kunka 318. ze Šternberka Ladislav 140, 343, 417. ze Šternberka Zdeněk 407. Stilfrid a Brunevik 44, 139. Stitny 31—32, 116—117, 271, 292— 294, 295, 457. Sturm Väclav 153, 397. Štyrsa Jiřík 38, 128, 306, 398, 399, 400, 401, 403. ze Švihova M. 393. ze ze ze T z Tábora David 369. z Tábora Jan 385. Táborský Chrysostom 160. Tacitus 3, 63, 188, 439, 447. Tandariáš 44, 139, 280—281, 877. Tandariáš (proz.) 377. Teige Josef 157. Temler Ch. F. 191. Teramo J. 340. Terentius 52. z Tetova Balthasar 24, 25, 101, 258, 259. z Tetova Jan 259. Thám Karel Hynek 56, 169, 170. Thám Václav 169. Theodor (arcibiskup) 79. Thomas Archidiaconus 10, 78. Tieftrunk K. 164—165. z Tisnova Simon 381. Tkadleéek 282—283. Tobiáš 328. Tobolka Zd. V.: 40, 130, 131, 140, 145, 308, 309, 311, 330, 338, 341, 342, 353, 356, 372, 380, 381, 382, Spalatensis 383, 384, 385, 386, 391, 392, 393, 394, 397, 398, 399, 400, 401, 404, 405, 459. Toman Hugo 433. Tomáš Aguinský 429. Tomsa Fr. Jan: V., 24, 68, 119, 170, 194, 253, 258, 261, 288, 293, 320, 324, 339. Tonner Emanuel 206. Tovacovsky z Cimburka Ctibor 39— 40, 129, 131, 312, 344, 346. Traktät: o mládenci 386; o rozličných národech 361; o víře sv. Augustina 335—336; o zemi Svaté 984. Trautmann Reinhold 22, 104, 105, 263, 264, 265. Trávnička Havel 368. Trčková Johanka 424. z Trenčína M. 111, 275. Tristram 136, 137, 280. Truber 198. Truhlář Josef 17, 30, 31, 32, 34, 35, 86, 40, 43, 44, 45, 46, 85, 89, 97, 113, 115, 116, 118, 120, 122, 123, 132, 135, 136, 138, 140, 141, 142, 146, 159, 216, 217, 220, 278, 284, 285, 287, 288, 291, 292, 294, 295, 296, 299, 300, 301, 302, 307, 318, 320, 321, 322, 324, 325, 330, 331, 332, 335, 336, 339, 340, 341, 342, 343, 347, 349, 350, 352, 361, 367, 369, 371, 374, 378, 410, 414, 415, 416, 417, 424, 425, 426; 430, 456. Tříska K. 350. Tybéla Jan Klíment 54, 161. Tybéla Václav Jan 54, 161. Tyčka Mikuláš 397. 421, U Učitel lidu 169. Ulphila 76. Ulrich (morav. kníže) 237. Umučení Kinského 253—256. Umučení Roudnické 277.
Rejstřík, 477 šindel (lékař) 361, 363, 369. Škopek Jindřich 328. šlechta Jan 46, 146, 408. Smerhovsky Jan 389, 394, 403. Stajer Matéj Václav 51, 154, 162, 164, 165. Spetl Jan 394. špetl Jindřich 397. Stelcar Zeletavskÿ Jan 332, 341, 350 — 851, 381, 382, 383. Sternberka Albrecht 422. Šternberka Kašpar 361, 362. Šternberka Kunka 318. ze Šternberka Ladislav 140, 343, 417. ze Šternberka Zdeněk 407. Stilfrid a Brunevik 44, 139. Stitny 31—32, 116—117, 271, 292— 294, 295, 457. Sturm Väclav 153, 397. Štyrsa Jiřík 38, 128, 306, 398, 399, 400, 401, 403. ze Švihova M. 393. ze ze ze T z Tábora David 369. z Tábora Jan 385. Táborský Chrysostom 160. Tacitus 3, 63, 188, 439, 447. Tandariáš 44, 139, 280—281, 877. Tandariáš (proz.) 377. Teige Josef 157. Temler Ch. F. 191. Teramo J. 340. Terentius 52. z Tetova Balthasar 24, 25, 101, 258, 259. z Tetova Jan 259. Thám Karel Hynek 56, 169, 170. Thám Václav 169. Theodor (arcibiskup) 79. Thomas Archidiaconus 10, 78. Tieftrunk K. 164—165. z Tisnova Simon 381. Tkadleéek 282—283. Tobiáš 328. Tobolka Zd. V.: 40, 130, 131, 140, 145, 308, 309, 311, 330, 338, 341, 342, 353, 356, 372, 380, 381, 382, Spalatensis 383, 384, 385, 386, 391, 392, 393, 394, 397, 398, 399, 400, 401, 404, 405, 459. Toman Hugo 433. Tomáš Aguinský 429. Tomsa Fr. Jan: V., 24, 68, 119, 170, 194, 253, 258, 261, 288, 293, 320, 324, 339. Tonner Emanuel 206. Tovacovsky z Cimburka Ctibor 39— 40, 129, 131, 312, 344, 346. Traktät: o mládenci 386; o rozličných národech 361; o víře sv. Augustina 335—336; o zemi Svaté 984. Trautmann Reinhold 22, 104, 105, 263, 264, 265. Trávnička Havel 368. Trčková Johanka 424. z Trenčína M. 111, 275. Tristram 136, 137, 280. Truber 198. Truhlář Josef 17, 30, 31, 32, 34, 35, 86, 40, 43, 44, 45, 46, 85, 89, 97, 113, 115, 116, 118, 120, 122, 123, 132, 135, 136, 138, 140, 141, 142, 146, 159, 216, 217, 220, 278, 284, 285, 287, 288, 291, 292, 294, 295, 296, 299, 300, 301, 302, 307, 318, 320, 321, 322, 324, 325, 330, 331, 332, 335, 336, 339, 340, 341, 342, 343, 347, 349, 350, 352, 361, 367, 369, 371, 374, 378, 410, 414, 415, 416, 417, 424, 425, 426; 430, 456. Tříska K. 350. Tybéla Jan Klíment 54, 161. Tybéla Václav Jan 54, 161. Tyčka Mikuláš 397. 421, U Učitel lidu 169. Ulphila 76. Ulrich (morav. kníže) 237. Umučení Kinského 253—256. Umučení Roudnické 277.
Strana 478
478 Ungar Rafael 28, 40, 49, 99, 130, 131, 142, 150, 151, 216, 306, 315, 360, 404, 415. Urban Goliaś 342. Urban (papež) 340. Urbánek Rudolf 841, 380. Usserius 271. Ustanovení malířů 195, 311, 346. Ustanovení Sobéslavova 234. Ustavení království českého 285. V sv. Václav 15, 16, 25, 87—88, 103, 225, 260, 294. Václav I.: 20, 21, 91, 94, 95, 230, 235, 236. Václav II.: 20, 94, 95, 102, 235, 236. Václav IV.: 14, 27—28, 31, 32, 34, 88, 89, 86, 108—109, 115, 119, 128, 129, 221, 269—271, 272, 283, 289, 306, 310, 348, 354, 355. Vajs Josef 218. Valda Burián 34, 122, 290, 359, 421. Valda Ulrich 359. z Valdeka Vilém 111. Valečovský Václav 130, 344—845. Valla Vavřinec 416. Valter a Kryzelda 42, 139, 377. Vartovsk$ Jan 47, 149. Vávra Jivian 116, 292. Věčný pekelný žalář 164. Velenský Oldřich z Mnichova 50, 147, 394, 395, 396, 397, 398, 403, 413, 420. z Veleslavína Daniel Adam 49, 50, 51—53, 152, 154, 156, 157—158, 158—159, 313, 345, 388, 396—397, 418, VeleSin J. 378. Vergil 52. Věrní křesťané (píseň) 307. Verše o bitvě u Kreščaku 111. Veselý Fabian 166. Veselý Josef Václav 166. Veselýť nám den nastal (píseň) 307. Vetterl 392. Vichinus 78. Viklef 116, 127, 271—272, 308. Vincencius 19—20, 93, 234. Benjamin Jedlička: Vít (opat) 11, 80, 211. Vladimir (rus.) 207. Vladislav (kräl) 19, 93, 234. Vladislav II. 144, 270, 308, 310, 311, | 834, 348, 350, 385, 387, 390, 405, 406, 407, 419, 421. Vlásenický Mikuláš 8332, 333, 341, 382. Vocabula post. M. Rokycanam 141, 379. z Vodňan Václav 424. Vodňanský Jan bosák 340, 388, 125. Voigt M. A. 34—35, 112, 151, 156, 267, 277, 339, 346, 347, 348, 350, 381, 404. Sv. Vojtéch 16, 17, 18, 19, 85, 88, 89, 90, 91, 210, 220, 228, 229, 230. Vokabulář: kapitulní 300; latinsko-český 30, 129. latinsko-německo-český 299; latinsko-český (jiný) 300. Vokoun 94, 235. Volaterranus 874. Vondrák V.: 209. Vorliény Jan 50, 158. de Voysin 37. Vrána Mikuláš 369. Vratislav 11, 12, 80, 81, 82, 211, 212, 213. VSehrd Viktorin Kornel 143—145, 147, 279—280, 315—931", 325, 336, 348—350, 851—352, 373, 405—406, 412, 418, 417, 424. Všerob Franěk 328. Výklad bratra Jeronýma 389; na Evangelium sv. Jana 925; na Evangelium sv. Lukáše 330; na modlitbu Páně 395; na písničky Šalomounovy (Hus) 325. Vypsání z práv bratrských 401. Vysazeni vinic 285. 124, 298; 81, 125, ' W Wagner J. A. 8, 76, 209. Wald Ondřej 166.
478 Ungar Rafael 28, 40, 49, 99, 130, 131, 142, 150, 151, 216, 306, 315, 360, 404, 415. Urban Goliaś 342. Urban (papež) 340. Urbánek Rudolf 841, 380. Usserius 271. Ustanovení malířů 195, 311, 346. Ustanovení Sobéslavova 234. Ustavení království českého 285. V sv. Václav 15, 16, 25, 87—88, 103, 225, 260, 294. Václav I.: 20, 21, 91, 94, 95, 230, 235, 236. Václav II.: 20, 94, 95, 102, 235, 236. Václav IV.: 14, 27—28, 31, 32, 34, 88, 89, 86, 108—109, 115, 119, 128, 129, 221, 269—271, 272, 283, 289, 306, 310, 348, 354, 355. Vajs Josef 218. Valda Burián 34, 122, 290, 359, 421. Valda Ulrich 359. z Valdeka Vilém 111. Valečovský Václav 130, 344—845. Valla Vavřinec 416. Valter a Kryzelda 42, 139, 377. Vartovsk$ Jan 47, 149. Vávra Jivian 116, 292. Věčný pekelný žalář 164. Velenský Oldřich z Mnichova 50, 147, 394, 395, 396, 397, 398, 403, 413, 420. z Veleslavína Daniel Adam 49, 50, 51—53, 152, 154, 156, 157—158, 158—159, 313, 345, 388, 396—397, 418, VeleSin J. 378. Vergil 52. Věrní křesťané (píseň) 307. Verše o bitvě u Kreščaku 111. Veselý Fabian 166. Veselý Josef Václav 166. Veselýť nám den nastal (píseň) 307. Vetterl 392. Vichinus 78. Viklef 116, 127, 271—272, 308. Vincencius 19—20, 93, 234. Benjamin Jedlička: Vít (opat) 11, 80, 211. Vladimir (rus.) 207. Vladislav (kräl) 19, 93, 234. Vladislav II. 144, 270, 308, 310, 311, | 834, 348, 350, 385, 387, 390, 405, 406, 407, 419, 421. Vlásenický Mikuláš 8332, 333, 341, 382. Vocabula post. M. Rokycanam 141, 379. z Vodňan Václav 424. Vodňanský Jan bosák 340, 388, 125. Voigt M. A. 34—35, 112, 151, 156, 267, 277, 339, 346, 347, 348, 350, 381, 404. Sv. Vojtéch 16, 17, 18, 19, 85, 88, 89, 90, 91, 210, 220, 228, 229, 230. Vokabulář: kapitulní 300; latinsko-český 30, 129. latinsko-německo-český 299; latinsko-český (jiný) 300. Vokoun 94, 235. Volaterranus 874. Vondrák V.: 209. Vorliény Jan 50, 158. de Voysin 37. Vrána Mikuláš 369. Vratislav 11, 12, 80, 81, 82, 211, 212, 213. VSehrd Viktorin Kornel 143—145, 147, 279—280, 315—931", 325, 336, 348—350, 851—352, 373, 405—406, 412, 418, 417, 424. Všerob Franěk 328. Výklad bratra Jeronýma 389; na Evangelium sv. Jana 925; na Evangelium sv. Lukáše 330; na modlitbu Páně 395; na písničky Šalomounovy (Hus) 325. Vypsání z práv bratrských 401. Vysazeni vinic 285. 124, 298; 81, 125, ' W Wagner J. A. 8, 76, 209. Wald Ondřej 166.
Strana 479
Rejstřík, 479 z Waldsteina hr. J. B. (arcibiskup) 163—164. z WaltrSperku Walter 356. Werner (biskup) 209. Widemann V.: 167. Wichinus (biskup) 10, 210. Wogen Daniel 8, 76, 206. Wolf J. 341. Wolff J. 46, 145, 386, 402, 409. Wunschwitz 24, 258. X Xenofon 52, 158. Zz Zahrádka duše 396. Zahradník Isidor 372, 384, 385. Zajíc J. z Hasenburka 381. Zajíc Vilém 28, 106, 109, 111, 266, 272, 275. Zanettius 189. ze Zásmuk Tomáš 32. Záviš 20, 95, 236. Zborsky Jan 369. Zbraslavsky Petr 106, 266, 267. Zbyněk (arcib.) 303. Zeberer 44, 273. Zeberer Jan 170. Zelináf 427—428. Zeman Fr. A. 427. Zeno 421. Zibrt Cenék 50, 94, 121, 152, 167, 235, 273, 295, 296, 297, 321, 392. Zikmund (král) 310, 312, 348. Zimmermann J. V.: 38, 128, 354, 408, 416. Zjevení sv. Brigity 340. Zoubek 426. Zpévy: rytífské z r. 1158: 19—20, 93—94, 284; z r. 1311: 266. Zpráva mistrů J. Kostkovi z Postupic 851; o jednání v Římě 355; o rozdílech kfestanüv 361; o Sibyllách 426. Zrcadlo 886; marnotratnych 385; sv. Augustina 386; téhodní 896. ZYízení o oucincích na snému 401. Zývalda Jindřich Václav 165. Z Żak Jan 428. Zalanskÿ Havel 3083. Zalm 151: 924—325. Zalmy 328. Žaloba na Bratří 331. žaltář hlaholský 79; chudych 328; Kapitulni 31, 114, 300; Klementinskÿ 97— 99, 102, 256— 258; paní Johanky Trčkové 424; Podébradsk$ 300—301; Wittenberskÿ 257—258 ; (tist.) 1487: 381. z Žatce Pavel 389. Zerotína Jan st. 48. Zerotina Karel 48—49, 49, 150— 151. Zidek Pavel, 40, 129—130, 308—309, 311, 345—846, 352—853, 355—356, 361, 363. Život Adama a Evy 384; Krista Pána 277, 295; Mahometův 361, 383; sv. Alžběty 342; sv. AneZky 342; Sv. Joachima, sv. Anny a Marie 295; sv. Katefiny 342, 425; sv. Reginy 342. Životové a mravná naučení 389. Životy sv. Otců 43, 139—140, 342, 343, 417. žižka 38, 128, 306, 384, 433. NON
Rejstřík, 479 z Waldsteina hr. J. B. (arcibiskup) 163—164. z WaltrSperku Walter 356. Werner (biskup) 209. Widemann V.: 167. Wichinus (biskup) 10, 210. Wogen Daniel 8, 76, 206. Wolf J. 341. Wolff J. 46, 145, 386, 402, 409. Wunschwitz 24, 258. X Xenofon 52, 158. Zz Zahrádka duše 396. Zahradník Isidor 372, 384, 385. Zajíc J. z Hasenburka 381. Zajíc Vilém 28, 106, 109, 111, 266, 272, 275. Zanettius 189. ze Zásmuk Tomáš 32. Záviš 20, 95, 236. Zborsky Jan 369. Zbraslavsky Petr 106, 266, 267. Zbyněk (arcib.) 303. Zeberer 44, 273. Zeberer Jan 170. Zelináf 427—428. Zeman Fr. A. 427. Zeno 421. Zibrt Cenék 50, 94, 121, 152, 167, 235, 273, 295, 296, 297, 321, 392. Zikmund (král) 310, 312, 348. Zimmermann J. V.: 38, 128, 354, 408, 416. Zjevení sv. Brigity 340. Zoubek 426. Zpévy: rytífské z r. 1158: 19—20, 93—94, 284; z r. 1311: 266. Zpráva mistrů J. Kostkovi z Postupic 851; o jednání v Římě 355; o rozdílech kfestanüv 361; o Sibyllách 426. Zrcadlo 886; marnotratnych 385; sv. Augustina 386; téhodní 896. ZYízení o oucincích na snému 401. Zývalda Jindřich Václav 165. Z Żak Jan 428. Zalanskÿ Havel 3083. Zalm 151: 924—325. Zalmy 328. Žaloba na Bratří 331. žaltář hlaholský 79; chudych 328; Kapitulni 31, 114, 300; Klementinskÿ 97— 99, 102, 256— 258; paní Johanky Trčkové 424; Podébradsk$ 300—301; Wittenberskÿ 257—258 ; (tist.) 1487: 381. z Žatce Pavel 389. Zerotína Jan st. 48. Zerotina Karel 48—49, 49, 150— 151. Zidek Pavel, 40, 129—130, 308—309, 311, 345—846, 352—853, 355—356, 361, 363. Život Adama a Evy 384; Krista Pána 277, 295; Mahometův 361, 383; sv. Alžběty 342; sv. AneZky 342; Sv. Joachima, sv. Anny a Marie 295; sv. Katefiny 342, 425; sv. Reginy 342. Životové a mravná naučení 389. Životy sv. Otců 43, 139—140, 342, 343, 417. žižka 38, 128, 306, 384, 433. NON
Strana 480
Strana 481
SLOVNÍK. (Obsahuje všechna jednotlivá slova, která Dobrovský v »Dějinách české řeči a literatury« uvádí nebo rozbírá, a také slova z ukázek staročeských slovníků, nikoli však slovní materiál souvislých vět a beletristických ukázek. Rovněž sem nejsou pojata jména nekrologu Podlažického, str. 238—242, protože jsou seřazena abecedně. Slovník tento je toliko ukazatelem a proto pří- slušná slova zaznamenává většinou dnešním pravopisem.)
SLOVNÍK. (Obsahuje všechna jednotlivá slova, která Dobrovský v »Dějinách české řeči a literatury« uvádí nebo rozbírá, a také slova z ukázek staročeských slovníků, nikoli však slovní materiál souvislých vět a beletristických ukázek. Rovněž sem nejsou pojata jména nekrologu Podlažického, str. 238—242, protože jsou seřazena abecedně. Slovník tento je toliko ukazatelem a proto pří- slušná slova zaznamenává většinou dnešním pravopisem.)
Strana 482
Strana 483
Ač 246 aizři (= ecce) 98 ale 227 almužna 293 anděl 30 ande 106 ani 71 Ardagast 4, 64, 207, 440, 447 archanděl 30 aud 205 Bača 106 barva 66, 193 bázeň 195 běda 67 Bedřich 248 běhohvězda 367 Bechyně 234 Bölina 223, 233 bělpuch 262 berla 41 běs 106 beseda 378 bezbožný 16, 88, 225 Bielina 15, 87 bílý (biel) 192, 196 biřmovati 16, 88, 225 biskup 16, 88, 225 bíti 70, 192 bitovati 41 blag 199 Blego 234 blecha 262 blud 265 * bluditi 261 bob 66, 192 bodnouti 199 Bog 19 bodu 66, 193 bohabojný 16, 88, 225 Bohdan 92, 232 Bohumil 92, 232 Bohuslav 234 Bohuše 237 boch 262 Bojiště 94, 235 bojovati 265 Boleslav 233, 234 boleti 105, 261 Bořivoj 205, 224 boty 267 Božství 30 brada 68, 198 bradavička 298 bráti 74 bratr 66 Breza 231 Brod 92, 232 Bruznica 223 brzo 261 břeh (breg) 193 Břetislav 29 březen 28, 99, 226, 262 březí 66, 443, 450 břich 100, 262 břicho 97, 100, 246, 256, 257 Bůh 80, 91, 100, 117, 194, 196, 230, 246, 253, 293, 300 býk 205 bystřina 257, 292 byt 16, 88, 225, 298 býti 29, 67, 69, 70, 74, 117, 123, 192, 195, 199, 227, 248, 294, 302 bytnost 16, 88, 225 bývati 200, 205 Casnici 92, 232 celiti 66, 444, 450 cihla 262 cil 23, 262, 293 cirkev 66, 193, 225, 444, 450 cizi 97, 256 cizozemec 97 co 246 cost (= quiditas) 378 cvieel 370
Ač 246 aizři (= ecce) 98 ale 227 almužna 293 anděl 30 ande 106 ani 71 Ardagast 4, 64, 207, 440, 447 archanděl 30 aud 205 Bača 106 barva 66, 193 bázeň 195 běda 67 Bedřich 248 běhohvězda 367 Bechyně 234 Bölina 223, 233 bělpuch 262 berla 41 běs 106 beseda 378 bezbožný 16, 88, 225 Bielina 15, 87 bílý (biel) 192, 196 biřmovati 16, 88, 225 biskup 16, 88, 225 bíti 70, 192 bitovati 41 blag 199 Blego 234 blecha 262 blud 265 * bluditi 261 bob 66, 192 bodnouti 199 Bog 19 bodu 66, 193 bohabojný 16, 88, 225 Bohdan 92, 232 Bohumil 92, 232 Bohuslav 234 Bohuše 237 boch 262 Bojiště 94, 235 bojovati 265 Boleslav 233, 234 boleti 105, 261 Bořivoj 205, 224 boty 267 Božství 30 brada 68, 198 bradavička 298 bráti 74 bratr 66 Breza 231 Brod 92, 232 Bruznica 223 brzo 261 břeh (breg) 193 Břetislav 29 březen 28, 99, 226, 262 březí 66, 443, 450 břich 100, 262 břicho 97, 100, 246, 256, 257 Bůh 80, 91, 100, 117, 194, 196, 230, 246, 253, 293, 300 býk 205 bystřina 257, 292 byt 16, 88, 225, 298 býti 29, 67, 69, 70, 74, 117, 123, 192, 195, 199, 227, 248, 294, 302 bytnost 16, 88, 225 bývati 200, 205 Casnici 92, 232 celiti 66, 444, 450 cihla 262 cil 23, 262, 293 cirkev 66, 193, 225, 444, 450 cizi 97, 256 cizozemec 97 co 246 cost (= quiditas) 378 cvieel 370
Strana 484
484 Benjamin Jedlička: což 256 cřieda 257 ctitel 299 ctný 105 cviet 223 cvietu (1. sg.) 223 Cžud 185, 186 Čáka 41 čas 23, 99, 106, 246 Čáslav 233 Čeč 234 Čech 196, 222 čelist 97, 100, 257, 262 čelo 100 čepice 66, 444, 450 čermák 100, 262 černý 100, 262 čert (črt) 100, 262, 295 čertadlo 100, 262 červ 67, 100, 257, 262 červen 23, 99, 100, 125, 262, 366 červenec 23, 99, 125, 262, 299, 366 čest 100 četi (inf.) 196, 222 čí 69 čin 246, 302 číslovky řadové 295, 301 čist 68 čistec 263, 277, 293 čistě 70 čistý 66, 70, 193, 443, 450 Číž (vl. jm.) 231 člověk 117, 197, 205, 261, 262, 294 Čta 234 čtena 298, 378 čtitel (= čtenář) 292 čtně (= ctně) 21 čtvrtek 226 čtvrtý 226 Dačin (Děčín) 233 daň 379 dar 195 dáti 69, 192, 194, 195, 199 dci 224, 298 děd 100, 262 dehet 300 dehna 263, 300 děj 293 děkan 100, 262 derlav 256 desnica 223 dešt 302 děva 15, 87, 196, 208 děvče 15, 87 děvice 15, 87, 196 Děvina 15, 87, 224 děvka 15, 87 děvstvo 196 dias 292 dievičesk (adj.) 197 Dievin 15, 87, 208, 223 dík 29, 123, 298 dítě 100, 262 Djevin (Dievin) 15 Djevina 15 dlaň 67 dluh 227 dluhák 379 Dluhomil (Dlygomil) 234 dlužník 227 dnek 298 dobrodiní 16, 88, 225 dobropán 125, 299 dobrovolenství 31 dobrovolně 16, 88, 225 dobrozvěst 378 dobrý (= udatný) 281 Dragomir 64, 205, 208, 440, 447 Dragus 224 Drahomíra 64, 208, 440, 448 drakořa 379 drbiti 274 druh 237 drùžba 298 Držimir 234 dřevo 252 dščíti 302 Dubec 92, 232 duben 23, 99, 226, 262 duch 23, 262 ducholový 257 dům 117, 294 duše 91, 97, 98, 117, 205, 230, 257, 294 dušník 19, 91, 231 dva 194, 198, 230, 231 dvorný 16, 88, 225 dvůr 16, 88, 225
484 Benjamin Jedlička: což 256 cřieda 257 ctitel 299 ctný 105 cviet 223 cvietu (1. sg.) 223 Cžud 185, 186 Čáka 41 čas 23, 99, 106, 246 Čáslav 233 Čeč 234 Čech 196, 222 čelist 97, 100, 257, 262 čelo 100 čepice 66, 444, 450 čermák 100, 262 černý 100, 262 čert (črt) 100, 262, 295 čertadlo 100, 262 červ 67, 100, 257, 262 červen 23, 99, 100, 125, 262, 366 červenec 23, 99, 125, 262, 299, 366 čest 100 četi (inf.) 196, 222 čí 69 čin 246, 302 číslovky řadové 295, 301 čist 68 čistec 263, 277, 293 čistě 70 čistý 66, 70, 193, 443, 450 Číž (vl. jm.) 231 člověk 117, 197, 205, 261, 262, 294 Čta 234 čtena 298, 378 čtitel (= čtenář) 292 čtně (= ctně) 21 čtvrtek 226 čtvrtý 226 Dačin (Děčín) 233 daň 379 dar 195 dáti 69, 192, 194, 195, 199 dci 224, 298 děd 100, 262 dehet 300 dehna 263, 300 děj 293 děkan 100, 262 derlav 256 desnica 223 dešt 302 děva 15, 87, 196, 208 děvče 15, 87 děvice 15, 87, 196 Děvina 15, 87, 224 děvka 15, 87 děvstvo 196 dias 292 dievičesk (adj.) 197 Dievin 15, 87, 208, 223 dík 29, 123, 298 dítě 100, 262 Djevin (Dievin) 15 Djevina 15 dlaň 67 dluh 227 dluhák 379 Dluhomil (Dlygomil) 234 dlužník 227 dnek 298 dobrodiní 16, 88, 225 dobropán 125, 299 dobrovolenství 31 dobrovolně 16, 88, 225 dobrozvěst 378 dobrý (= udatný) 281 Dragomir 64, 205, 208, 440, 447 Dragus 224 Drahomíra 64, 208, 440, 448 drakořa 379 drbiti 274 druh 237 drùžba 298 Držimir 234 dřevo 252 dščíti 302 Dubec 92, 232 duben 23, 99, 226, 262 duch 23, 262 ducholový 257 dům 117, 294 duše 91, 97, 98, 117, 205, 230, 257, 294 dušník 19, 91, 231 dva 194, 198, 230, 231 dvorný 16, 88, 225 dvůr 16, 88, 225
Strana 485
dyess (děs) 263, 300 dýchání 23, 262 Eimerov 370 element 292 eZ (= ecce) 298 Firmament 292 frej 293 Glupen (příjm.) 234 . gorod (rus.) 208 grod: (pol.) 203 Havel (Gaul) 234 havran 300 helmbrechtna 293 Heriman 224 hladolet 125, 299 hlahol 378 hlasa 378 hlava 66, 68, 193, 231, 444, 450 hledati 298 hoden 68 hoditi 69 hodnovérny 16, 88 Holac 287 honiti 193 hopice 300 hora 66, 74, 193, 444, 450 hospoda 265, 266 hospoda (= pán) 293 hostinné 231 Hostivít 224 , hrad 66, 193, 203, 444, 450 Hradec 233, 237 hráti 70 hrávati 70 hrd 295 hrdost 281, 237 hrnečné 231 hrom 238, 262 hromnic(e) 379 Hroznata 237 hrudnec 23, 100 hrůza 117 hiíiník 197 huba 263 Hurasten 224 hvézda 30, 222 Slovník, 485 hvozd 101 hvozda 101 Chátra 379 chloměnín 299 chlum (chlm) 193, 209 chlumec 209 choditi 192, 194, 195, 196, 197 chomutné 231 chrabrost 252 chrast 224, 248 Chreno (Chřčn jm. os.) 284 Chrudim 238 chřest 263 chtitel 125 chtíti 246, 256, 261, 262 chudoba 194 chváliti 294 Chvaly 232 chvála 92, 117 chvoštiště 101 chyše 378 I 246 Idariz 4 is (vis) 188 izdati 200 izliti 200 izuti 199 Jä 106 jaje 192 jakor (rus.) 67 jakost 379 jalovice 234 jamže 301 jaro 67 jarota 252 jásování 298 .| jasti 192 jaz 253, 256 jedináček 298 jedle 67 jejie 248 její 69 jel (rus.) 67 jelen 67 jenž 227, 256 jepice 67 jeptiška 16, 88, 225
dyess (děs) 263, 300 dýchání 23, 262 Eimerov 370 element 292 eZ (= ecce) 298 Firmament 292 frej 293 Glupen (příjm.) 234 . gorod (rus.) 208 grod: (pol.) 203 Havel (Gaul) 234 havran 300 helmbrechtna 293 Heriman 224 hladolet 125, 299 hlahol 378 hlasa 378 hlava 66, 68, 193, 231, 444, 450 hledati 298 hoden 68 hoditi 69 hodnovérny 16, 88 Holac 287 honiti 193 hopice 300 hora 66, 74, 193, 444, 450 hospoda 265, 266 hospoda (= pán) 293 hostinné 231 Hostivít 224 , hrad 66, 193, 203, 444, 450 Hradec 233, 237 hráti 70 hrávati 70 hrd 295 hrdost 281, 237 hrnečné 231 hrom 238, 262 hromnic(e) 379 Hroznata 237 hrudnec 23, 100 hrůza 117 hiíiník 197 huba 263 Hurasten 224 hvézda 30, 222 Slovník, 485 hvozd 101 hvozda 101 Chátra 379 chloměnín 299 chlum (chlm) 193, 209 chlumec 209 choditi 192, 194, 195, 196, 197 chomutné 231 chrabrost 252 chrast 224, 248 Chreno (Chřčn jm. os.) 284 Chrudim 238 chřest 263 chtitel 125 chtíti 246, 256, 261, 262 chudoba 194 chváliti 294 Chvaly 232 chvála 92, 117 chvoštiště 101 chyše 378 I 246 Idariz 4 is (vis) 188 izdati 200 izliti 200 izuti 199 Jä 106 jaje 192 jakor (rus.) 67 jakost 379 jalovice 234 jamže 301 jaro 67 jarota 252 jásování 298 .| jasti 192 jaz 253, 256 jedináček 298 jedle 67 jejie 248 její 69 jel (rus.) 67 jelen 67 jenž 227, 256 jepice 67 jeptiška 16, 88, 225
Strana 486
486 Benjamin Jedlička: jesť 192 ješitně 105, 261 ješitnost 336 jho 302 jícha 66, 100, 193, 262, 444, 450 jinovna 378 jist 68 jišel 100, 262 jíti 70 jitro 97, 100, 105, 257, 262, 265 již 97, 100, 105, 256 jižť 261 Kačí hora 92, 232 káď 67 kakost 379 kalamář 262 kalostud 367 kamenec 100, 233 Kamenný Most 92, 232 kanec 100 kapet 100 kapsa 16, 88, 225 karnač 30 kázati 16, 88, 226 Kazi 224 kdož (ktož) 256 když 105, 256 Kelagast 4, 64, 207, 440, 447 klas 203 klášter 16, 88, 225 klid 105, 265 klos (pol.) 208 Knasavez (Knězeves) 92, 232 knebl 370 kněz 16, 88, 226 koberec 30 kokot 300 kolínský 30 kolo 208 kolos (rus.) 203 komoň 265 komže 16, 88, 225 končina 208 konec 196, 208 kopati 194, 195, 197, 199 kopiště 196 kopnouti 194 korona 256 kořec 98, 257, 299, 378 kostel 16, 87, 88, 225 košile 100, 262 koupiti (kupiti) 200, 201 Kouřim 233 kov 125, 141, 299, 379 koviekati 378 Kozel (vl. jm.) 231 kožich 100, 262 kra 263 krajač 31, 299 král 14, 86, 222, 265 kralemoc 125, 299 kralomoc 122, 299 kralovati 302 království 227 kramola 257 krásopaní 125, 299 krásti 74 kráva 194 krev 67 Krok 15, 87, 224 krošna 378 krzno 263 křen 262 Křesomysl 224 křest 16, 88, 225 křídlo 98, 257 kříž 16, 88, 225 kteralost 31 kůl 100 kůň 100, 192 kupidla 41 kupovati 200 kůr 16, 88, 117, 225, 293—294 kůže 97, 100, 257 kvésti 222 květ 223 Labe 15, 87, 100, 223, 262 ladny 379 lakomstvi 196 lámati 200 lapež (= papež) 333 láti 261 Lavrita 4 lebduše 378 liackyj (rus.) 222 liach (rus.) 222 leden 23, 99, 226, 262 léhati 66, 443, 450
486 Benjamin Jedlička: jesť 192 ješitně 105, 261 ješitnost 336 jho 302 jícha 66, 100, 193, 262, 444, 450 jinovna 378 jist 68 jišel 100, 262 jíti 70 jitro 97, 100, 105, 257, 262, 265 již 97, 100, 105, 256 jižť 261 Kačí hora 92, 232 káď 67 kakost 379 kalamář 262 kalostud 367 kamenec 100, 233 Kamenný Most 92, 232 kanec 100 kapet 100 kapsa 16, 88, 225 karnač 30 kázati 16, 88, 226 Kazi 224 kdož (ktož) 256 když 105, 256 Kelagast 4, 64, 207, 440, 447 klas 203 klášter 16, 88, 225 klid 105, 265 klos (pol.) 208 Knasavez (Knězeves) 92, 232 knebl 370 kněz 16, 88, 226 koberec 30 kokot 300 kolínský 30 kolo 208 kolos (rus.) 203 komoň 265 komže 16, 88, 225 končina 208 konec 196, 208 kopati 194, 195, 197, 199 kopiště 196 kopnouti 194 korona 256 kořec 98, 257, 299, 378 kostel 16, 87, 88, 225 košile 100, 262 koupiti (kupiti) 200, 201 Kouřim 233 kov 125, 141, 299, 379 koviekati 378 Kozel (vl. jm.) 231 kožich 100, 262 kra 263 krajač 31, 299 král 14, 86, 222, 265 kralemoc 125, 299 kralomoc 122, 299 kralovati 302 království 227 kramola 257 krásopaní 125, 299 krásti 74 kráva 194 krev 67 Krok 15, 87, 224 krošna 378 krzno 263 křen 262 Křesomysl 224 křest 16, 88, 225 křídlo 98, 257 kříž 16, 88, 225 kteralost 31 kůl 100 kůň 100, 192 kupidla 41 kupovati 200 kůr 16, 88, 117, 225, 293—294 kůže 97, 100, 257 kvésti 222 květ 223 Labe 15, 87, 100, 223, 262 ladny 379 lakomstvi 196 lámati 200 lapež (= papež) 333 láti 261 Lavrita 4 lebduše 378 liackyj (rus.) 222 liach (rus.) 222 leden 23, 99, 226, 262 léhati 66, 443, 450
Strana 487
Slovník, 487 Lech 222 lenec 379 lepek 362 lesken 125, 141, 299, 378, 379 letěti 248 letora 367 Leuigradec 15, 87, 224 levice 223 ležeti 66, 193, 443, 450 lháti 68, 193 Ihota 379 Libhost 92, 232 Libice 92, 232, 233 libost 97, 257 Libuše 87, 2238, 224 Libušín 223 líc (adv.) 122 lid 97, 100, 105, 257, 262, 265 lisicé 263 listopad 23, 100, 262 líšně 100, 262 Litoměřice 231, 233 lítost 416 lítostivý 105, 261 litovati 246 lítý 97, 257 lízati 66, 91, 443, 450 lomiti 200 loupež 196 lože 246 lubiti 224 Lubossa 15, 205 Lubossin 15, 87 Lučan 223 lud 19 " ]uditi 261 Ludmila 205 luk 379 Lüka 223 luna 252 lusně 100 lutečník 31, 299 Máčeti 70 máj 23, 99, 262 malík 300 málomyslný 16, 88, 225 malyj 199 masař 31, 299 maso (miaso) 192 masopůst 16, 88, 225 matera 293 máti 29, 224, 298 mazati 98 medvěd 223, 300 Medvěz 223 mech 66, 444, 450 měl (podst. jm.) 378 menší 69, 196 měsíc 23, 99 město 67 Mezamir 4, 64, 440, 447 mezek (mezh) 257 mězený 300, 301 meža (meza) 208 meženec 299 míchati 66, 444, 450 miletnice 379 milosrdný 16, 88, 225 milost 196 milovati 69, 205 milovec 122, 299 mir 18, 90, 220, 229 míti 195, 261 mlatba 194 mlazší 302 mlčeti 256 mléko 68, 193 mlha 300 mlýn 205 Mnata 224 mnich 16, 88, 225 moc 98, 257 moci 117, 201, 294 močiti 70 Modliboh 93, 232 modliti 93, 201 modřec 379 Mojslav 224 mok 195 mokr 195 moliti 93 Morava 223 moře 98 mositi 293 motovuz 257, 378 moudrý 196 moucha 66, 444, 450 mrakava 257 mrav 68, 101, 292
Slovník, 487 Lech 222 lenec 379 lepek 362 lesken 125, 141, 299, 378, 379 letěti 248 letora 367 Leuigradec 15, 87, 224 levice 223 ležeti 66, 193, 443, 450 lháti 68, 193 Ihota 379 Libhost 92, 232 Libice 92, 232, 233 libost 97, 257 Libuše 87, 2238, 224 Libušín 223 líc (adv.) 122 lid 97, 100, 105, 257, 262, 265 lisicé 263 listopad 23, 100, 262 líšně 100, 262 Litoměřice 231, 233 lítost 416 lítostivý 105, 261 litovati 246 lítý 97, 257 lízati 66, 91, 443, 450 lomiti 200 loupež 196 lože 246 lubiti 224 Lubossa 15, 205 Lubossin 15, 87 Lučan 223 lud 19 " ]uditi 261 Ludmila 205 luk 379 Lüka 223 luna 252 lusně 100 lutečník 31, 299 Máčeti 70 máj 23, 99, 262 malík 300 málomyslný 16, 88, 225 malyj 199 masař 31, 299 maso (miaso) 192 masopůst 16, 88, 225 matera 293 máti 29, 224, 298 mazati 98 medvěd 223, 300 Medvěz 223 mech 66, 444, 450 měl (podst. jm.) 378 menší 69, 196 měsíc 23, 99 město 67 Mezamir 4, 64, 440, 447 mezek (mezh) 257 mězený 300, 301 meža (meza) 208 meženec 299 míchati 66, 444, 450 miletnice 379 milosrdný 16, 88, 225 milost 196 milovati 69, 205 milovec 122, 299 mir 18, 90, 220, 229 míti 195, 261 mlatba 194 mlazší 302 mlčeti 256 mléko 68, 193 mlha 300 mlýn 205 Mnata 224 mnich 16, 88, 225 moc 98, 257 moci 117, 201, 294 močiti 70 Modliboh 93, 232 modliti 93, 201 modřec 379 Mojslav 224 mok 195 mokr 195 moliti 93 Morava 223 moře 98 mositi 293 motovuz 257, 378 moudrý 196 moucha 66, 444, 450 mrakava 257 mrav 68, 101, 292
Strana 488
488 Benjamin Jedlička: — miíti 68 NN noc 106, 201 Msa 15, 205, 223 nocleh 237 mse 16, 225 musiti 246 Musok 4, 64, 440, 447 muzena 378 my (s námi) 66, 105, 443, 449 myška 300 mytař 195 mýto 301 Mže 87, 88 Na 70 naděje 97, 257 nadvore 234 nakrmiti 253 napast 301 nápravník 379 náprstek 300 naroditi se 70 nárok 23, 231, 237 nářez 237 násilorodník 41 nastorna 31, 126, 299 -nášeti 70 nať 67 naučiti 97, 257 návrat 379 ne 71, 200, 288 nebe 30, 98 nebeskyj 197 nedbati 256 nedéle 205, 226 nedoperné 281 nedozirati 252 neduZiti 41 nechrast 362 nejmenší 199 nejprve (najprve) 118, 294 Neklan 224 nekošník 300 nepokoj 246 nesmysl 246 nésti 69, 70, 74, 194, 195, 196, 197, 200, 201 : nestojte 237 neuvoditi 227 Nezamysl 224 Niem 186, 192 nositi 70, 200 nosívati 70 Ny (nas) 18, 90, 229 Obecnice 378 obezřet 379 obihem 257 obklíčiti 97, 257 obloha 292 obojenec 367 obrátiti 201 obuti 199 © ocas 67 očistec 16, 88, 225 odpustiti 227, 261 Ogra 15, 87, 223 oheň 97, 257 ohniště 196 okamžení 16, 88, 225 oko 67, 192 okau (okov) 233 Oldřich (Oldrih) 234 olej 97, 257 olejování 298 oltář 16, 88, 225 omdleti 97, 257 omladky 298 on 67, 194, 246, 265 | ona 261 Ones 234 opec (simeus) 300 Opočno 233 ornát 16, 88, 225 orodovati 16, 88, 225 oruzie 263 Osseca 223 Ossiek 223 osvěcovati 302 osvítiti 227 ošiti 261 ošitka 378 otec 105, 261 otchodné 231 otrapa 379 otročí 231 ov (ova, ovo) 113, 277 ozda 101, 262
488 Benjamin Jedlička: — miíti 68 NN noc 106, 201 Msa 15, 205, 223 nocleh 237 mse 16, 225 musiti 246 Musok 4, 64, 440, 447 muzena 378 my (s námi) 66, 105, 443, 449 myška 300 mytař 195 mýto 301 Mže 87, 88 Na 70 naděje 97, 257 nadvore 234 nakrmiti 253 napast 301 nápravník 379 náprstek 300 naroditi se 70 nárok 23, 231, 237 nářez 237 násilorodník 41 nastorna 31, 126, 299 -nášeti 70 nať 67 naučiti 97, 257 návrat 379 ne 71, 200, 288 nebe 30, 98 nebeskyj 197 nedbati 256 nedéle 205, 226 nedoperné 281 nedozirati 252 neduZiti 41 nechrast 362 nejmenší 199 nejprve (najprve) 118, 294 Neklan 224 nekošník 300 nepokoj 246 nesmysl 246 nésti 69, 70, 74, 194, 195, 196, 197, 200, 201 : nestojte 237 neuvoditi 227 Nezamysl 224 Niem 186, 192 nositi 70, 200 nosívati 70 Ny (nas) 18, 90, 229 Obecnice 378 obezřet 379 obihem 257 obklíčiti 97, 257 obloha 292 obojenec 367 obrátiti 201 obuti 199 © ocas 67 očistec 16, 88, 225 odpustiti 227, 261 Ogra 15, 87, 223 oheň 97, 257 ohniště 196 okamžení 16, 88, 225 oko 67, 192 okau (okov) 233 Oldřich (Oldrih) 234 olej 97, 257 olejování 298 oltář 16, 88, 225 omdleti 97, 257 omladky 298 on 67, 194, 246, 265 | ona 261 Ones 234 opec (simeus) 300 Opočno 233 ornát 16, 88, 225 orodovati 16, 88, 225 oruzie 263 Osseca 223 Ossiek 223 osvěcovati 302 osvítiti 227 ošiti 261 ošitka 378 otec 105, 261 otchodné 231 otrapa 379 otročí 231 ov (ova, ovo) 113, 277 ozda 101, 262
Strana 489
Slovník, 489 ozdnice 101, 262 oziedle 263 Pád 117, 294 padnouti 69 palceř 263 paluk 81 pán 198 panoëé 379 papež 16, 88, 225 para 23, 262 pasief 31, 126, 299 pásti 226 pastucha 196 pastýř 298 pátek 226 pátý 226 paže 263, 300 pelyněk 362 pěnohorkost 367 Pergast 4, 64, 207, 440, 447 pěst 193 pět let 23 pěti 298 Petr 223 Petřín 223 Piragast 4, 64, 440, 447 pisak 210 písek 197 píseň 105, 195 písmo 101 pismotvora 378 pístala 66, 193 píti 69, 199, 205 plakati 98, 246 plamen 66, 193 planety 367 pláti 66, 117, 294 plece 66, 193, 443, 449 plen 41 plně 70 plný 70, 106, 261 Ploškovice 92, 231 Plzeň 233 podezřelý 16, 88, 225 podjeseň 263 podobně 200 podstava 257 pohlasna 378 pohonce 237 pohřížiti 97, 257 pokušení 227 pokušovati 302 poledne 23, 99 pomilovati 18, 90, 229 pomocne 237 pomodliti se 97 ponačin 301 pondělí (pondělek) 226 'poniZovati 302 pop 16, 88, 226, 263 poprslek 23, 302 pospíleti 378 poruéeti 261 postaviti 201 posvátny 41 potvrditi 118, 294 povětří 23, 262 povidla 378 povod 237 povraz 300 požehnati 97 Praga 19, 91, 205, 223, 230, 233 práh 223 prapohan 299 prase 198 präti 66, 193 pravda (= prävo) 281 pravice 223 pravidlo 201 praviti 246, 261 pravokrev 367 prazden 293 prazdniti 378 praziti 66, 443, 450 Pripek 223 prokni 106, 257 prorozovati 302 prosinec 23, 100, 233, 262 prositi 261 protidaň 379 prozpieva 378 prozietedlnost 16, 88, 225 prst 300 prstak 379 prstenec 299 pruhlo 265 prve 246 prvni pochop 31, 299 prvospie 23, 99
Slovník, 489 ozdnice 101, 262 oziedle 263 Pád 117, 294 padnouti 69 palceř 263 paluk 81 pán 198 panoëé 379 papež 16, 88, 225 para 23, 262 pasief 31, 126, 299 pásti 226 pastucha 196 pastýř 298 pátek 226 pátý 226 paže 263, 300 pelyněk 362 pěnohorkost 367 Pergast 4, 64, 207, 440, 447 pěst 193 pět let 23 pěti 298 Petr 223 Petřín 223 Piragast 4, 64, 440, 447 pisak 210 písek 197 píseň 105, 195 písmo 101 pismotvora 378 pístala 66, 193 píti 69, 199, 205 plakati 98, 246 plamen 66, 193 planety 367 pláti 66, 117, 294 plece 66, 193, 443, 449 plen 41 plně 70 plný 70, 106, 261 Ploškovice 92, 231 Plzeň 233 podezřelý 16, 88, 225 podjeseň 263 podobně 200 podstava 257 pohlasna 378 pohonce 237 pohřížiti 97, 257 pokušení 227 pokušovati 302 poledne 23, 99 pomilovati 18, 90, 229 pomocne 237 pomodliti se 97 ponačin 301 pondělí (pondělek) 226 'poniZovati 302 pop 16, 88, 226, 263 poprslek 23, 302 pospíleti 378 poruéeti 261 postaviti 201 posvátny 41 potvrditi 118, 294 povětří 23, 262 povidla 378 povod 237 povraz 300 požehnati 97 Praga 19, 91, 205, 223, 230, 233 práh 223 prapohan 299 prase 198 präti 66, 193 pravda (= prävo) 281 pravice 223 pravidlo 201 praviti 246, 261 pravokrev 367 prazden 293 prazdniti 378 praziti 66, 443, 450 Pripek 223 prokni 106, 257 prorozovati 302 prosinec 23, 100, 233, 262 prositi 261 protidaň 379 prozpieva 378 prozietedlnost 16, 88, 225 prst 300 prstak 379 prstenec 299 pruhlo 265 prve 246 prvni pochop 31, 299 prvospie 23, 99
Strana 490
490 Benjamin Jedlička : přebývati 261 Předbor 234 předložky 200 předsevzetí 16, 88, 225 pfedsvétí 23, 99 přelud 263 Přemysl 224 převraceti 98 převrat 378 Přibyslav 234 přijíti 227 přijmouti 253 přimět 362 příroda 298, 379 přirovnati 261 psäti (= malovati) 113, 277 psäti 98 ptäk 222 ptäti 106 ptati (= hledati) 110 ptica 222 pülnoc 223 pustiti 302 pych 231 Rab 194 räd 68 Radagast 4, 64, 440, 447 raditi 261 rädlo 201 radost 98, 257 rámě 97, 300 ráno 23, 99 robota 201, 378 rok 23 rokot 378 rospis (rus.) 202 roven 201 rovnonocství zimní 292 rozměk 378 rozraz 379 Rozroj 231 rozum 201 ručej 257 Rudnici 93, 232—233 ruka 203 rüsti 201 rusy 66 rynéf 263 Řeč 117, 294 řemdyh 263 řepice 263 řetěz 101, 262 řezník 31, 299 říci (řéci) 70, 246 říjen 28, 99, 125, 262 říjeti 97, 257 říkati 70 říkávati 70 Řip 87, 223 řítiti 97 říza 41 Sádlo 201 saditi 261 saň 257 saud 205 sausněž 30 Scazzlav 234 Sdezlaus 234 sdieti 261 Sedlce 233 selo 66, 443, 449 sen (= ten) 106, 265 seno 66 Serblin 195 sever 223 Sezema 234 schovati 97 siesti 106 sila 66 siti 205 skladař 101 skladatel 101, 378 sklo 101 skoro 117, 293 skrze 98, 253, 295 skřítek 263 skula 263 skvořec 263 slad 66, 443, 449 sladký 197 sláma 203 sláma strništná 378 slanař 299 slavič 300 slavík 300 Slavoň 234 slemě 263
490 Benjamin Jedlička : přebývati 261 Předbor 234 předložky 200 předsevzetí 16, 88, 225 pfedsvétí 23, 99 přelud 263 Přemysl 224 převraceti 98 převrat 378 Přibyslav 234 přijíti 227 přijmouti 253 přimět 362 příroda 298, 379 přirovnati 261 psäti (= malovati) 113, 277 psäti 98 ptäk 222 ptäti 106 ptati (= hledati) 110 ptica 222 pülnoc 223 pustiti 302 pych 231 Rab 194 räd 68 Radagast 4, 64, 440, 447 raditi 261 rädlo 201 radost 98, 257 rámě 97, 300 ráno 23, 99 robota 201, 378 rok 23 rokot 378 rospis (rus.) 202 roven 201 rovnonocství zimní 292 rozměk 378 rozraz 379 Rozroj 231 rozum 201 ručej 257 Rudnici 93, 232—233 ruka 203 rüsti 201 rusy 66 rynéf 263 Řeč 117, 294 řemdyh 263 řepice 263 řetěz 101, 262 řezník 31, 299 říci (řéci) 70, 246 říjen 28, 99, 125, 262 říjeti 97, 257 říkati 70 říkávati 70 Řip 87, 223 řítiti 97 říza 41 Sádlo 201 saditi 261 saň 257 saud 205 sausněž 30 Scazzlav 234 Sdezlaus 234 sdieti 261 Sedlce 233 selo 66, 443, 449 sen (= ten) 106, 265 seno 66 Serblin 195 sever 223 Sezema 234 schovati 97 siesti 106 sila 66 siti 205 skladař 101 skladatel 101, 378 sklo 101 skoro 117, 293 skrze 98, 253, 295 skřítek 263 skula 263 skvořec 263 slad 66, 443, 449 sladký 197 sláma 203 sláma strništná 378 slanař 299 slavič 300 slavík 300 Slavoň 234 slemě 263
Strana 491
slib 97, 257 slíbiti 100, 262 slibný 237 slibovati 262 slitovati 97, 257 sloma (pol.) 203 slouti 194 Slovák 378 Slovan 68, 186, 193, 195, 207 Slověnín 141 slovo 186 slovočtena 378 slunce 196 smiera 118 směti 199 smilovati se 229 smrt 256 smrtonoš 125, 299 snabděti 248 snabzenstwie 248 sněm 301 sobota 226 sok 287 soloma (rus.) 203 soud 237 soumrak 23, 99 spas 18, 90, 229 spasitel 90, 229 spasiti 200, 226 spáti 189 spíleti 261 Spoitiman 224 spolubývání 416 sprostiti 29 spu (skyt.) 189 sráti 66, 443, 449 Srb 193 Srběnín 141 Srbin 223 Srbsko 7, 75, 223 srdce 66, 97, 106, 193, 257, 444, 450 Sribia 7, 75 srp 193 srpen 23, 99, 262 sřiek 378 Stadici (Stadice) 224 starosty (= rodiče) 293 státi 192 stavadlo 41 stéblo (stýblo) 101, 262 Slovník, 491 stehlec 300 stehlík 300 stežejný 297 stín 28 Stojhněv 237 stonání 298, 378 stonati 98 stoupati 97 stověk 23 strach 302 straka 101, 223 strast 105 stráž 97, 257 strniště 378 strojic 378 strych 299 střed 257 středa 226 stříbro 101 střída 257 studeň 293 Studenec 222 studna 222 stul 263 stulkep (stulnik) 362 stvoření 30 stydkost 98 stydnouti 195 stvořitel 30 stvořiti 253 sukně 100, 262 Sušina 94, 235 sušiti 94 sužiti 378 Svarun 4 svat 378 svatopisak 31, 299 Svatopluk 234 Svatoslav 225 svatost 16, 88, 225 svaty 225, 246, 302 svét 265 svét (= rada) 110, 273—274 světel 195 světlost 30 svinaf 93, 238 sviné 205 svitání 28, 99 svod 231, 237 syn 70, 101
slib 97, 257 slíbiti 100, 262 slibný 237 slibovati 262 slitovati 97, 257 sloma (pol.) 203 slouti 194 Slovák 378 Slovan 68, 186, 193, 195, 207 Slověnín 141 slovo 186 slovočtena 378 slunce 196 smiera 118 směti 199 smilovati se 229 smrt 256 smrtonoš 125, 299 snabděti 248 snabzenstwie 248 sněm 301 sobota 226 sok 287 soloma (rus.) 203 soud 237 soumrak 23, 99 spas 18, 90, 229 spasitel 90, 229 spasiti 200, 226 spáti 189 spíleti 261 Spoitiman 224 spolubývání 416 sprostiti 29 spu (skyt.) 189 sráti 66, 443, 449 Srb 193 Srběnín 141 Srbin 223 Srbsko 7, 75, 223 srdce 66, 97, 106, 193, 257, 444, 450 Sribia 7, 75 srp 193 srpen 23, 99, 262 sřiek 378 Stadici (Stadice) 224 starosty (= rodiče) 293 státi 192 stavadlo 41 stéblo (stýblo) 101, 262 Slovník, 491 stehlec 300 stehlík 300 stežejný 297 stín 28 Stojhněv 237 stonání 298, 378 stonati 98 stoupati 97 stověk 23 strach 302 straka 101, 223 strast 105 stráž 97, 257 strniště 378 strojic 378 strych 299 střed 257 středa 226 stříbro 101 střída 257 studeň 293 Studenec 222 studna 222 stul 263 stulkep (stulnik) 362 stvoření 30 stydkost 98 stydnouti 195 stvořitel 30 stvořiti 253 sukně 100, 262 Sušina 94, 235 sušiti 94 sužiti 378 Svarun 4 svat 378 svatopisak 31, 299 Svatopluk 234 Svatoslav 225 svatost 16, 88, 225 svaty 225, 246, 302 svét 265 svét (= rada) 110, 273—274 světel 195 světlost 30 svinaf 93, 238 sviné 205 svitání 28, 99 svod 231, 237 syn 70, 101
Strana 492
492 sypen 378 sýr 66, 193, 443, 450 šín 101 škoda 117 škorně 267 škřehot 195 škřidlice 378 Stépán 94, 193, 231, 235 štěstí 101 štola 41 šuica 223 Tak(o) 105 tanec 293 targ (pol.) 75 tbáti 261 tdy (— tedy, tehdy) 246, 256 tehdy (tedy) 105 telma 378 télo 29, 100, 123, 262, 298 teltieha 378 témé 41 ten 222 terg (chorv.) 75 testa 878 tésto 100, 262 Teta 224 Tetin 15, 87, 224 Tetka 15, 87, 224 těžko 100 těžký 197 tisíc 97, 257, 265 titulatury 379—380 tkadlec 196 tkáti 379 tlouci 70 tma 23 tona 93, 233 torg (rus.) 75 Torg (Svéd.) 75 Torv (dan.) 75 touziti (tuziti) 248 tovarys 100, 262 trati 117, 292, 294 tret 378 tretelnik 378 trh 75 trojice 16, 88, 225 Benjamin Jedlička: _— ————— | trpédlenství 118 trpěti 97, 118, 257, 294 trudovaty 378 třemdala 362 tfepina 98, 257 tuca 252 tučnost 98 Tursko 15, 87, 223 tzriewi 302 ty 105, 123 týden 23, 99 tvrdošíjný 16, 88, 225 Učedlník 246 učeník 302 učiniti 29, 261 ufati 97, 257 ucho 192 ukleje 300 ukrätiti 261 Unezban 224 ünor 23, 99, 226, 262 urozuměti 97, 257 usilovati 246 uskr 299 ustavičenství 118 ušivec 299 úterý (úterek) 226, 252 utery (= druhý) 252 utroba 265 uvoditi 227 uzdravovati 302 už 97 Vafnrok 106 vaten 263 večer 23, 99 věděti 195, 261 věhlasenství 118 véhlasnost 257 véhlasny 257 vejce 67, 223 věk 23 veliký 197 velim 118, 293 veřejný 297 : věřiti 246 ves! 194 vesmir 229
492 sypen 378 sýr 66, 193, 443, 450 šín 101 škoda 117 škorně 267 škřehot 195 škřidlice 378 Stépán 94, 193, 231, 235 štěstí 101 štola 41 šuica 223 Tak(o) 105 tanec 293 targ (pol.) 75 tbáti 261 tdy (— tedy, tehdy) 246, 256 tehdy (tedy) 105 telma 378 télo 29, 100, 123, 262, 298 teltieha 378 témé 41 ten 222 terg (chorv.) 75 testa 878 tésto 100, 262 Teta 224 Tetin 15, 87, 224 Tetka 15, 87, 224 těžko 100 těžký 197 tisíc 97, 257, 265 titulatury 379—380 tkadlec 196 tkáti 379 tlouci 70 tma 23 tona 93, 233 torg (rus.) 75 Torg (Svéd.) 75 Torv (dan.) 75 touziti (tuziti) 248 tovarys 100, 262 trati 117, 292, 294 tret 378 tretelnik 378 trh 75 trojice 16, 88, 225 Benjamin Jedlička: _— ————— | trpédlenství 118 trpěti 97, 118, 257, 294 trudovaty 378 třemdala 362 tfepina 98, 257 tuca 252 tučnost 98 Tursko 15, 87, 223 tzriewi 302 ty 105, 123 týden 23, 99 tvrdošíjný 16, 88, 225 Učedlník 246 učeník 302 učiniti 29, 261 ufati 97, 257 ucho 192 ukleje 300 ukrätiti 261 Unezban 224 ünor 23, 99, 226, 262 urozuměti 97, 257 usilovati 246 uskr 299 ustavičenství 118 ušivec 299 úterý (úterek) 226, 252 utery (= druhý) 252 utroba 265 uvoditi 227 uzdravovati 302 už 97 Vafnrok 106 vaten 263 večer 23, 99 věděti 195, 261 věhlasenství 118 véhlasnost 257 véhlasny 257 vejce 67, 223 věk 23 veliký 197 velim 118, 293 veřejný 297 : věřiti 246 ves! 194 vesmir 229
Strana 493
Slovník, 493 větší 246 vezdy 298 vézti 66, 193, 443, 450 veždajší 227 viděti 194, 195, 196, 197, 262 vidopis kostelní 292 Viscla 188, 207 viseti 188 Visla 188, 207 Vistula 188 vistup 379 Visula 188 Vitislav 224 vítr 28, 100, 262 Vlach 186, 231 Vlastislav 224 vlídný 100 VIk 93, 193, 238 Vnislav 224 vnivéóemZ 294 Vojen 224 Vltava 15, 87, 223 voda 266, 302 vodokrev 367 voj 265 vojevati 265 vozher 101 vozkr 101, 262 vrabec 300 vrablec 300 vran 300 Vrätno 233 vrovnati 261 VrSevice 234 vřes 125, 299 vřesen 125, 299 vřez 237 vříti 66, 192 všemohoucí 16, 88, 225 všeobecný 16, 88, 225 všelikost 31 vud (chorv.) 67 vudicza (chorv.) 67 vugel (chorv.) 67 vuglen (chorv.) 67 vugor (chorv.) 67 vuho (chorv.) 67 vůle 97, 117, 257 vy 246 výboj 287 vybrati 201 vydati 200 vydřiduch 379 východ 23, 100, 262 vykliditi 265 vylíti 200 vystříhati 261 Vyšehrad 15, 87, 224, 233 výtečný 378 vyvésti 201 vyvoliti 201 vz 265, 266 vzdávati 29, 123, 298 vzhoditi 262 vzhůru (zhůru) 266 vzochvěti 97 vzvolati 97, 257 vždy 105 Wacholderholz 122 Zabřezda 378 Záhornice 237 zahradne 93, 233 zajic 66, 444, 450 zäkladni 297 zäkon 207 zamiera 379 zäpad 23, 100, 262 zaplatiti 261 záfe 23, 100, 262 zárí 283, 99, 125, 262 Zavi&a, 2834 zavítati 298 závoj 268 zázrak 23, 262 zázvor 362 Zbaviti 16, 88, 227, 246 zde 106 zem'a (zemia) 19, 91, 201, 205, 230 zemé 30, 91 zet 101 zezl 257 zhoditi 261 zima 66, 198, 443, 449 zívati 66, 443, 450 zlato 66, 193, 443, 444, 449, 450 Zlatoň 231 zlé 227 zloba 194
Slovník, 493 větší 246 vezdy 298 vézti 66, 193, 443, 450 veždajší 227 viděti 194, 195, 196, 197, 262 vidopis kostelní 292 Viscla 188, 207 viseti 188 Visla 188, 207 Vistula 188 vistup 379 Visula 188 Vitislav 224 vítr 28, 100, 262 Vlach 186, 231 Vlastislav 224 vlídný 100 VIk 93, 193, 238 Vnislav 224 vnivéóemZ 294 Vojen 224 Vltava 15, 87, 223 voda 266, 302 vodokrev 367 voj 265 vojevati 265 vozher 101 vozkr 101, 262 vrabec 300 vrablec 300 vran 300 Vrätno 233 vrovnati 261 VrSevice 234 vřes 125, 299 vřesen 125, 299 vřez 237 vříti 66, 192 všemohoucí 16, 88, 225 všeobecný 16, 88, 225 všelikost 31 vud (chorv.) 67 vudicza (chorv.) 67 vugel (chorv.) 67 vuglen (chorv.) 67 vugor (chorv.) 67 vuho (chorv.) 67 vůle 97, 117, 257 vy 246 výboj 287 vybrati 201 vydati 200 vydřiduch 379 východ 23, 100, 262 vykliditi 265 vylíti 200 vystříhati 261 Vyšehrad 15, 87, 224, 233 výtečný 378 vyvésti 201 vyvoliti 201 vz 265, 266 vzdávati 29, 123, 298 vzhoditi 262 vzhůru (zhůru) 266 vzochvěti 97 vzvolati 97, 257 vždy 105 Wacholderholz 122 Zabřezda 378 Záhornice 237 zahradne 93, 233 zajic 66, 444, 450 zäkladni 297 zäkon 207 zamiera 379 zäpad 23, 100, 262 zaplatiti 261 záfe 23, 100, 262 zárí 283, 99, 125, 262 Zavi&a, 2834 zavítati 298 závoj 268 zázrak 23, 262 zázvor 362 Zbaviti 16, 88, 227, 246 zde 106 zem'a (zemia) 19, 91, 201, 205, 230 zemé 30, 91 zet 101 zezl 257 zhoditi 261 zima 66, 198, 443, 449 zívati 66, 443, 450 zlato 66, 193, 443, 444, 449, 450 Zlatoň 231 zlé 227 zloba 194
Strana 494
494 Benjamin Jedlička: Slovník. zlořečiti 16, 88, 225 zmek 263, 300 zmývati 256 znamení 117 znamokrot 367 známý 66, 443, 449 znáti 69, 100, 101, 262 Zobizlaus 234 zoře 23, 100, 262 zralý 66, 443, 449 zráti 66, 443, 449 zrno 66, 101, 193, zři (= ecce) 298 zříti 66, 443, 449 ztratiti 261 zuřivý 118 zúti 378 zvěrocestí 367 zvěř 66, 118, 246, 257 zvězda 222 zvon 301 zvučna 378 Zventislav 224, 225 443, 450 Žádati 256 žalář 106 žalud 66, 443, 450 Žatec 233 žatel 195 ždáti 105 že 105, 246 želeti 105, 261, 379 žemle 101 žena 246 žeravý 122 Žernoseky 231 žernov 101, 262 žežhule 101 žid 302 žínati 70 Žitenice 231 žitné 231 živ 68 živel 23, 100, 262 živena 367 živnost 229 živočich 248 živok 248 živůček 248 žizn 18, 90, 229 žížeň (ziz) 257 žluč 66, 443, 449 žlutý 66 žnouti 70 župane 237 žráti 66, 69, 193, 443, 450
494 Benjamin Jedlička: Slovník. zlořečiti 16, 88, 225 zmek 263, 300 zmývati 256 znamení 117 znamokrot 367 známý 66, 443, 449 znáti 69, 100, 101, 262 Zobizlaus 234 zoře 23, 100, 262 zralý 66, 443, 449 zráti 66, 443, 449 zrno 66, 101, 193, zři (= ecce) 298 zříti 66, 443, 449 ztratiti 261 zuřivý 118 zúti 378 zvěrocestí 367 zvěř 66, 118, 246, 257 zvězda 222 zvon 301 zvučna 378 Zventislav 224, 225 443, 450 Žádati 256 žalář 106 žalud 66, 443, 450 Žatec 233 žatel 195 ždáti 105 že 105, 246 želeti 105, 261, 379 žemle 101 žena 246 žeravý 122 Žernoseky 231 žernov 101, 262 žežhule 101 žid 302 žínati 70 Žitenice 231 žitné 231 živ 68 živel 23, 100, 262 živena 367 živnost 229 živočich 248 živok 248 živůček 248 žizn 18, 90, 229 žížeň (ziz) 257 žluč 66, 443, 449 žlutý 66 žnouti 70 župane 237 žráti 66, 69, 193, 443, 450
Strana 495
PŘEHLED RUKOPISU.
PŘEHLED RUKOPISU.
Strana 496
Strana 497
Přehled rukopisů, jež zaznamenává Dobrovský v »Dějinách české řeči a literatury«, podle místa jejich uložení v době Dobrovského. Obsahuje rukopisy, jejichž tehdejší (poslední) místo uložení Dobrovský výslovně uvádí na základě vlastního zjištění. O místě dnešního jejich ulo- žení podávám zprávu ve svých poznámkách na příslušných stránkách. Ve Staré Boleslavi: 134, 326. V Brně: U Cerroniho: 29, 32, 34, 41, 42, 111, 113, 119, 120, 134—135, 135, 138, 217, 275, 278, 280, 285, 289, 291, 322, 346, 362, 363, 367, 378, 432. U Dominika Kinského: 253, 285. Na městské registratuře: 31, 108, 125, 299, 347. Na Břevnově: V archivu kláštera u sv. Markéty: 43, 139, 341. V Děčíně: V Thunovské knihovně: 348. V Domažlicích: 433, 434. V Duchcově: Ve Valdštejnské knihovně: 165, 424. V Jindřichově Hradci: V Černínském archivu: 350. V Klatovech: 286, 287, 336, 337. V Krakově: V Universitní knihovně: 353. V Libuni: U Antonína Marka: 287. V Lipníku: U piaristů: 44, 136, 281, 295.
Přehled rukopisů, jež zaznamenává Dobrovský v »Dějinách české řeči a literatury«, podle místa jejich uložení v době Dobrovského. Obsahuje rukopisy, jejichž tehdejší (poslední) místo uložení Dobrovský výslovně uvádí na základě vlastního zjištění. O místě dnešního jejich ulo- žení podávám zprávu ve svých poznámkách na příslušných stránkách. Ve Staré Boleslavi: 134, 326. V Brně: U Cerroniho: 29, 32, 34, 41, 42, 111, 113, 119, 120, 134—135, 135, 138, 217, 275, 278, 280, 285, 289, 291, 322, 346, 362, 363, 367, 378, 432. U Dominika Kinského: 253, 285. Na městské registratuře: 31, 108, 125, 299, 347. Na Břevnově: V archivu kláštera u sv. Markéty: 43, 139, 341. V Děčíně: V Thunovské knihovně: 348. V Domažlicích: 433, 434. V Duchcově: Ve Valdštejnské knihovně: 165, 424. V Jindřichově Hradci: V Černínském archivu: 350. V Klatovech: 286, 287, 336, 337. V Krakově: V Universitní knihovně: 353. V Libuni: U Antonína Marka: 287. V Lipníku: U piaristů: 44, 136, 281, 295.
Strana 498
498 Benjamin Jedlička: V Litoměřicích: 287, 289. V Mikulově: V knížecí bibliothece: 33, 41, 42, 43, 121, 122, 132, 133, 137, 289, 290, 296, 319, 320, 322, 324, 327, 357, 378. V Norimberce: V Městské knihovně: 133. V Olešnici (ve Slezsku): V zámecké knihovně: 300. V Olomouci: V kapitulní knihovně: 378. V Oseku: 288, 350, 380. V Praze: V archivu Staroměstském: 33, 284. U augustiniánů na Karlově: 41, 132. U Brožovského z Pravoslavu: 295, 349, 368. knížecí knihovně Colloredo-Mansfeldské: 286. V U Bohumíra Dlabače: 137, 252, 320, 324. Rukopisy v majetku Josefa Dobrovského: 22, 31, 105, 135, 141, 260, 282, 291, 318, 329, 368, 370, 378, 379. V knihovně Fürstenberské: 111, 120—121, 296—297, 368. františkánů: 296. Václava Hanky: 359. U Josefa Jungmanna: 325, 347. U V kapitulní knihovně v Praze: 22, 29, 31, 41, 99, 103, 112, 114, 123, 132, 134, 140, 141, 261, 263, 274, 276, 292, 298, 300, 301, 325, 330, 340, 345, 351, 353, 355, 356, 360, 363, 377, 424. U Josefa Krtičky: 377. křižovníků v Praze: 120, 337, 342, 348, 350, 353, 355, 359, 362, 377. U knihovně Lobkovické: 275, 281, 287, 323, 349, 351, 361, 375, 380. V U minoritů: 110, 121, 136, 137, 140, 273, 280, 289, 336, 339, 340, 342, 407. V knihovně Neuberské: 33, 112, 121, 122, 277, 289, 290, 291. U F. M. Pelcla: 120, 121, 296, 297. U Ant. Jos. Rieggra: 137. rady Schönherra: 369. U knihovně hr. Františka ze Šternberka: 218, 380. V V knihovně na Strahově: 96, 135, 139, 343, 347, 368, 370, 427. U státní pokladny: 285. Ve Veřejné knihovně v Praze: 17, 30, 31, 32, 34, 35, 43, 44, 45, 46, 89, 97, 113, 115, 116, 120, 122, 123, 135, 136, 140, 141, 143, 159, 228, 256, 277—278, 284, 287, 289, 290, 292, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 337, 338, 324, 325, 329, 330, 331, 332, 335, 302, 318, 319, 320, 321, 365, 367, 363, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 346, 347, 350, 352, 361, 369, 371, 374, 378, 379, 410, 414, 416, 417, 420, 421, 424, 425, 426, 430. U
498 Benjamin Jedlička: V Litoměřicích: 287, 289. V Mikulově: V knížecí bibliothece: 33, 41, 42, 43, 121, 122, 132, 133, 137, 289, 290, 296, 319, 320, 322, 324, 327, 357, 378. V Norimberce: V Městské knihovně: 133. V Olešnici (ve Slezsku): V zámecké knihovně: 300. V Olomouci: V kapitulní knihovně: 378. V Oseku: 288, 350, 380. V Praze: V archivu Staroměstském: 33, 284. U augustiniánů na Karlově: 41, 132. U Brožovského z Pravoslavu: 295, 349, 368. knížecí knihovně Colloredo-Mansfeldské: 286. V U Bohumíra Dlabače: 137, 252, 320, 324. Rukopisy v majetku Josefa Dobrovského: 22, 31, 105, 135, 141, 260, 282, 291, 318, 329, 368, 370, 378, 379. V knihovně Fürstenberské: 111, 120—121, 296—297, 368. františkánů: 296. Václava Hanky: 359. U Josefa Jungmanna: 325, 347. U V kapitulní knihovně v Praze: 22, 29, 31, 41, 99, 103, 112, 114, 123, 132, 134, 140, 141, 261, 263, 274, 276, 292, 298, 300, 301, 325, 330, 340, 345, 351, 353, 355, 356, 360, 363, 377, 424. U Josefa Krtičky: 377. křižovníků v Praze: 120, 337, 342, 348, 350, 353, 355, 359, 362, 377. U knihovně Lobkovické: 275, 281, 287, 323, 349, 351, 361, 375, 380. V U minoritů: 110, 121, 136, 137, 140, 273, 280, 289, 336, 339, 340, 342, 407. V knihovně Neuberské: 33, 112, 121, 122, 277, 289, 290, 291. U F. M. Pelcla: 120, 121, 296, 297. U Ant. Jos. Rieggra: 137. rady Schönherra: 369. U knihovně hr. Františka ze Šternberka: 218, 380. V V knihovně na Strahově: 96, 135, 139, 343, 347, 368, 370, 427. U státní pokladny: 285. Ve Veřejné knihovně v Praze: 17, 30, 31, 32, 34, 35, 43, 44, 45, 46, 89, 97, 113, 115, 116, 120, 122, 123, 135, 136, 140, 141, 143, 159, 228, 256, 277—278, 284, 287, 289, 290, 292, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 337, 338, 324, 325, 329, 330, 331, 332, 335, 302, 318, 319, 320, 321, 365, 367, 363, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 346, 347, 350, 352, 361, 369, 371, 374, 378, 379, 410, 414, 416, 417, 420, 421, 424, 425, 426, 430. U
Strana 499
Přehled rukopisů. 499 V Přepychách u Opočna: Na faře: 349. V Rajhradě: V klášteře benediktinském: 30, 124, 125, 298, 299, 322, 346, 347, 348, 351. V Rokycanech: 341. V Roudnici n. L.: 229. V knihovně Lobkovické: 277, 323, 330, 349, 350, 353, 362, 364, 367, 371, 407, 427, 428. V Stokholmě: 237, 280, 281, 290, 291, 319, 320, 323, 327, 340, 354, 355, 364, 365, 367, 371. Ve Vídni: V dvorní knihovně: 20, 33, 40, 62, 95, 115, 119, 130, 133, 141, 243, 272, 283, 285, 288, 298, 301, 304, 307, 319, 323, 337, 355, 377, 378, 379. Ve Vratislavi: 289, 354. U dominikánů u sv. Vojtěcha: 296. Ve Vyšším Brodě: V klášterní knihovně: 427. Ve sbírce Jiřího Ribaye: 329, 356.
Přehled rukopisů. 499 V Přepychách u Opočna: Na faře: 349. V Rajhradě: V klášteře benediktinském: 30, 124, 125, 298, 299, 322, 346, 347, 348, 351. V Rokycanech: 341. V Roudnici n. L.: 229. V knihovně Lobkovické: 277, 323, 330, 349, 350, 353, 362, 364, 367, 371, 407, 427, 428. V Stokholmě: 237, 280, 281, 290, 291, 319, 320, 323, 327, 340, 354, 355, 364, 365, 367, 371. Ve Vídni: V dvorní knihovně: 20, 33, 40, 62, 95, 115, 119, 130, 133, 141, 243, 272, 283, 285, 288, 298, 301, 304, 307, 319, 323, 337, 355, 377, 378, 379. Ve Vratislavi: 289, 354. U dominikánů u sv. Vojtěcha: 296. Ve Vyšším Brodě: V klášterní knihovně: 427. Ve sbírce Jiřího Ribaye: 329, 356.
Strana 500
500 Benjamin Jedlička: Přehled rukopisů. Rukopisy, známé Dobrovskému, ale dnes nezvěstné. 22: Kapitulní rukopis žaltáře a hodinek P. Marie; 30, 124, 298: Slovník Rajhradský; 253: Umučení Kinského; 278: strahovský rukopis Katona; 295: lipnický rukopis Poručenství dvanácti patriarch; 318: Steinskeho rukopisný zlomek bible Emauzské; 337: křižovnický rukopis Rozjímání sv. Anselma; 341: rokycanský rukopis Proroctví o české zemi; 141, 343: breviář kdysi Dobrovského (nezvěstný již za života Dobrovského); 348: děčínský rukopis Práv brněnských; 349: Putzlacherův rukopis Všehrdových Knih devaterých; Jiný „ „ „ „ 380: šternberský rukopis Diplomatáře; 427: Dlabačův zlomek Zelináře.
500 Benjamin Jedlička: Přehled rukopisů. Rukopisy, známé Dobrovskému, ale dnes nezvěstné. 22: Kapitulní rukopis žaltáře a hodinek P. Marie; 30, 124, 298: Slovník Rajhradský; 253: Umučení Kinského; 278: strahovský rukopis Katona; 295: lipnický rukopis Poručenství dvanácti patriarch; 318: Steinskeho rukopisný zlomek bible Emauzské; 337: křižovnický rukopis Rozjímání sv. Anselma; 341: rokycanský rukopis Proroctví o české zemi; 141, 343: breviář kdysi Dobrovského (nezvěstný již za života Dobrovského); 348: děčínský rukopis Práv brněnských; 349: Putzlacherův rukopis Všehrdových Knih devaterých; Jiný „ „ „ „ 380: šternberský rukopis Diplomatáře; 427: Dlabačův zlomek Zelináře.
Strana 501
ZKRATKY. DOPLNKY. PRUVODCE K PŘILOHAM.
ZKRATKY. DOPLNKY. PRUVODCE K PŘILOHAM.
Strana 502
Strana 503
Zkratky. Adelung—Wörterbuch = Johann Christoph Adelung; Grammatisch-kriti- sches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart. Alter = Dobrovský: Uber das Alter der böhmischen Bibelübersetzung. B = Balbín: Bohemia docta (vydání Ungarovo). Bartoš (I., II.) = F. M. Bartoš: Soupis rukopisů Národního musea v Praze. I. (1926), II. (1927). Bdr = Dobrovský: Über die Einführung und Verbreitung der Buchdrucker- kunst. Bildsamkeit = Dobrovský: Die Bildsamkeit der slavischen Sprache. BL = Dobrovský: Böhmische Litteratur. BML= Dobrovský: Böhmische und Mährische Litteratur. ČA = Česká akademie. ČČH = Český časopis historický. Čech = Dobrovský: Über den Ursprung des Namens Tschech. ČČM = Časopis Českého musea. ČMM = Časopis Matice moravské. Dudík—Ceroni = B. Dudík: J. P. Ceroni's Handschriften-Sammlung. Dudík—Nikolsburg = B. Dudík: Handschriften der fürstlich-Dietrichstein'- schen Bibliothek zu Nikolsburg. Fl = V. Flajšhans: Nejstarší památky. FRB = Fontes rerum bohemicarum. G I. = Dobrovský: Geschichte der böhmischen Sprache 1791. G II. = Dobrovský: Geschichte der Böhmischen Sprache und Litteratur 1792. G III. = Dobrovský: Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Lite- ratur 1818. Gesamtkatalog der Wiegendrucke = Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Herausgegeben von der Kommission für den Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Leipzig. Dosud 6 svazků (1925—1934). Hanka—Bibliografie = Václav Hanka: Bibliografie českých prvotisků. In = Index bohemicorum librorum 1770. KČSN = Královská česká společnost nauk. Knihopis I. = Zdeněk Tobolka: Knihopis československých tisků. Díl I. Prvotisky. Knihopis II. = Zdeněk Tobolka: Knihopis československých tisků. Díl II. Tisky z let 1501—1800. (Vychází.) Knihopis II. (rukopis) = rukopisný materiál Knihopisu II. Kor DB = Vzájemné dopisy Josefa Dobrovského a Jiřího Samuele Bandtke- ho. (1810—1818.) K vydání upravil V. A. Francev. (ČA 1906.) Kor DD = Vzájemné dopisy Josefa Dobrovského a Fortunáta Duricha (1778—1800). K vydání upravil Adolf Patera. (ČA 1895.)
Zkratky. Adelung—Wörterbuch = Johann Christoph Adelung; Grammatisch-kriti- sches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart. Alter = Dobrovský: Uber das Alter der böhmischen Bibelübersetzung. B = Balbín: Bohemia docta (vydání Ungarovo). Bartoš (I., II.) = F. M. Bartoš: Soupis rukopisů Národního musea v Praze. I. (1926), II. (1927). Bdr = Dobrovský: Über die Einführung und Verbreitung der Buchdrucker- kunst. Bildsamkeit = Dobrovský: Die Bildsamkeit der slavischen Sprache. BL = Dobrovský: Böhmische Litteratur. BML= Dobrovský: Böhmische und Mährische Litteratur. ČA = Česká akademie. ČČH = Český časopis historický. Čech = Dobrovský: Über den Ursprung des Namens Tschech. ČČM = Časopis Českého musea. ČMM = Časopis Matice moravské. Dudík—Ceroni = B. Dudík: J. P. Ceroni's Handschriften-Sammlung. Dudík—Nikolsburg = B. Dudík: Handschriften der fürstlich-Dietrichstein'- schen Bibliothek zu Nikolsburg. Fl = V. Flajšhans: Nejstarší památky. FRB = Fontes rerum bohemicarum. G I. = Dobrovský: Geschichte der böhmischen Sprache 1791. G II. = Dobrovský: Geschichte der Böhmischen Sprache und Litteratur 1792. G III. = Dobrovský: Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Lite- ratur 1818. Gesamtkatalog der Wiegendrucke = Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Herausgegeben von der Kommission für den Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Leipzig. Dosud 6 svazků (1925—1934). Hanka—Bibliografie = Václav Hanka: Bibliografie českých prvotisků. In = Index bohemicorum librorum 1770. KČSN = Královská česká společnost nauk. Knihopis I. = Zdeněk Tobolka: Knihopis československých tisků. Díl I. Prvotisky. Knihopis II. = Zdeněk Tobolka: Knihopis československých tisků. Díl II. Tisky z let 1501—1800. (Vychází.) Knihopis II. (rukopis) = rukopisný materiál Knihopisu II. Kor DB = Vzájemné dopisy Josefa Dobrovského a Jiřího Samuele Bandtke- ho. (1810—1818.) K vydání upravil V. A. Francev. (ČA 1906.) Kor DD = Vzájemné dopisy Josefa Dobrovského a Fortunáta Duricha (1778—1800). K vydání upravil Adolf Patera. (ČA 1895.)
Strana 504
504 Benjamin Jedlička: Kor DG (I., II.) = Briefe von Dobrovský an Jac. Grimm. (Archiv für slavische Philologie. I., 1876, II., 1877.) Kor DH = Vzájemné dopisy Václ. Hanky a Jos. Dobrovského (1814 až 1818). ČČM, XLIV., 1870. Vydal A. J. Vrťátko. Kor DK = Briefwechsel zwischen Dobrowsky und Kopitar (1808—1818). Herausgegeben von V. Jagić. Berlin 1885. Kor DL = Dobrovského dopisy Sam. B. Lindeovi; otištěny při Kor DK. Kor DR = Vzájemné listy Josefa Dobrovského a Jiřího Ribaye (1783— 1810). K tisku upravili Adolf Patera a Jan Jakubec. (ČA 1913.) Kor DZ = Vzájemné dopisy Josefa Dobrovského a Josefa Valentina Zlo- bického (1781—1807). K vydání upravil Adolf Patera. (ČA 1908.) LF = Listy filologické. LM = Dobrovský: Litterarisches Magazin. P= Antonín Podlaha: Soupis rukopisů knihovny metropolitní kapitoly pražské II. Patera = A. Patera: Prvotisky české z 1. 1468—1526. Věstník ČA III. (1894), str. 203—215. Patera—Mikulov = Adolf Patera: Bohemica knížecí Dietrichsteinské knihovny v Mikulově. PP = Ad. Patera a Ant. Podlaha: Soupis rukopisů knihovny metropolitní kapitoly pražské I. R= Dobrovský: Reise nach Schweden und Rußland. Regenten = Dobrovský: Über die ehemaligen Abbildungen böhmischer Regenten. S = Dobrovský: Slavín. Slov = Dobrovský: Slovanka. Stiftungsbrief = Dobrovský: Wie man die alten Urkunden . . . . benützen soll. Text = Dobrovský: Über den ersten Text der Böhmischen Bibelüber- setzung. Tobolka—Dějiny = Zdeněk V. Tobolka: Dějiny československého knihtisku v době nejstarší. Tobolka—Monumenta = Zdeněk Tobolka: Monumenta Bohemiae typo- graphica. Tobolka—Slovník = Zdeněk V. Tobolka: Český slovník bibliografický. Díl I. České prvotisky (až do r. 1500.) Trč = Josef Truhlář: Katalog českých rukopisů veřejné a universitní knihovny pražské. TrL = Josef Truhlář: Catalogus codicum manu scriptorum latinorum. Ursprung = Dobrovský: Über den Ursprung und die Bildung der Slawi- schen und insbesondere der böhmischen Sprache. Zahradník = Isidor Zahradník: Uber neuere Bibliographie der Inkunabeln, besonders der böhmischen. Věstník KČSN, roč. 1902 (1903). Zíbrt BČH = Čeněk Zíbrt: Bibliografie české historie.
504 Benjamin Jedlička: Kor DG (I., II.) = Briefe von Dobrovský an Jac. Grimm. (Archiv für slavische Philologie. I., 1876, II., 1877.) Kor DH = Vzájemné dopisy Václ. Hanky a Jos. Dobrovského (1814 až 1818). ČČM, XLIV., 1870. Vydal A. J. Vrťátko. Kor DK = Briefwechsel zwischen Dobrowsky und Kopitar (1808—1818). Herausgegeben von V. Jagić. Berlin 1885. Kor DL = Dobrovského dopisy Sam. B. Lindeovi; otištěny při Kor DK. Kor DR = Vzájemné listy Josefa Dobrovského a Jiřího Ribaye (1783— 1810). K tisku upravili Adolf Patera a Jan Jakubec. (ČA 1913.) Kor DZ = Vzájemné dopisy Josefa Dobrovského a Josefa Valentina Zlo- bického (1781—1807). K vydání upravil Adolf Patera. (ČA 1908.) LF = Listy filologické. LM = Dobrovský: Litterarisches Magazin. P= Antonín Podlaha: Soupis rukopisů knihovny metropolitní kapitoly pražské II. Patera = A. Patera: Prvotisky české z 1. 1468—1526. Věstník ČA III. (1894), str. 203—215. Patera—Mikulov = Adolf Patera: Bohemica knížecí Dietrichsteinské knihovny v Mikulově. PP = Ad. Patera a Ant. Podlaha: Soupis rukopisů knihovny metropolitní kapitoly pražské I. R= Dobrovský: Reise nach Schweden und Rußland. Regenten = Dobrovský: Über die ehemaligen Abbildungen böhmischer Regenten. S = Dobrovský: Slavín. Slov = Dobrovský: Slovanka. Stiftungsbrief = Dobrovský: Wie man die alten Urkunden . . . . benützen soll. Text = Dobrovský: Über den ersten Text der Böhmischen Bibelüber- setzung. Tobolka—Dějiny = Zdeněk V. Tobolka: Dějiny československého knihtisku v době nejstarší. Tobolka—Monumenta = Zdeněk Tobolka: Monumenta Bohemiae typo- graphica. Tobolka—Slovník = Zdeněk V. Tobolka: Český slovník bibliografický. Díl I. České prvotisky (až do r. 1500.) Trč = Josef Truhlář: Katalog českých rukopisů veřejné a universitní knihovny pražské. TrL = Josef Truhlář: Catalogus codicum manu scriptorum latinorum. Ursprung = Dobrovský: Über den Ursprung und die Bildung der Slawi- schen und insbesondere der böhmischen Sprache. Zahradník = Isidor Zahradník: Uber neuere Bibliographie der Inkunabeln, besonders der böhmischen. Věstník KČSN, roč. 1902 (1903). Zíbrt BČH = Čeněk Zíbrt: Bibliografie české historie.
Strana 505
Zkratky. Doplňky. Průvodce k přílohám. 505 Doplňky. Na str. 17. k pozn. 9. doplň: Zd. Nejedlý, Dějiny předhusitského zpěvu (1904), str. 315. „ „ 22. k pozn. 4. a na str. 105. k pozn. 3. doplň: Nyní v Národní a uni- versitní knihovně v Praze. „ „ 33. k pozn. 4. doplň: Jaromír Čelakovský: Soupis rukopisů chova- ných v archivu král. hlav. města Prahy. Část I. (1907), str. 25—27. 41. ř. 14. doplň k slovu böhmischen poznámku: Dobrovský: die „ „ böhmische Bedeutungen. 48. ř. 7. doplň k slovu vnde poznámku: Dobrovský: unde. „ „ „ „ 170. v živém záhlaví čti místo Geschichle: Geschichte. „ „ 183. ř. 4. doplň k slovu Bruders poznámku: Dobrovský: Des Bruder. „ „ 195. ř. 12. doplň k slovům und em poznámku: Dobrovský: en. „ „ 220. ř. 29. doplň k slovu wzemlej poznámku: Dobrovský: Für vzemle richtiger vzemlej. „ „ 229. ř. 8. k slovu Jahrhunderte doplň číslo poznámky: 2. „ „ 262. ř. 27. k slovu oznycze doplň: Dobrovský tiskne takto, ale má býti patrně: ozdnycze. 271. ř. 6. k slovu milbilligten doplň poznámku: Dobrovský: mis- „ „ billigten. 274. ř. 3. k slovu Altslawischen doplň poznámku: Dobrovský: im „ „ Altslavischen. 305. ř. 12. k slovu böhmische doplň poznámku: Dobrovský v pů- „ „ vodním spojení: die ersten böhmischen. „ „ 313. v pozn. 4. doplň na konci za oppidi“.: závorku) 316. ř. 6. doplň k slovu dotýče poznámku: Dobrovský: dotýce. „ „ 316. ř. 38. doplň k slovu bych poznámku: Dobrovský: bých. „ „ „ „ 322. ř. 4. doplň. k číslici 57 poznámku: Dobrovský: 59. 337. ř. 1. doplň k slovu Kreuzherren poznámku: Dobrovský: „ „ Kreuzherrn. 342. ř. 8. doplň k slovu Kreuzherren poznámku: Dobrovský: „ „ Kreuzherrn. „ „ 352. ř. 12. doplň k slovu swěřeného poznámku: Dobrovský: swě- reného. „ „ 364. ř. 1. doplň k slovu worin poznámku: Dobrovský: wor — rin. „ „ 364. ř. 20. doplň k slovu čtyřech poznámku: Dobrovský: o ctyřech. „ „ 367. v pozn. 3. doplň tento podrobnější obsah rukopisu (podle popisu, zaslaného Dr. Františkem Hrubým): Cerr II 232 (20 X 25), pap., 553 stran, začíná str. 3. p. 3 — inc. že všem ženám bývá čmýra skrze prosbu někderých sanátom a na planetách р. 36 — expl. dosti bude Catho mudřec veliký vida hlúpých lidí zvyky si Romam cupis et punica noscere bella Primum querite regnum Dei Najprve hledajte královstvie božího p. 38 — inc. p. 53 — expl. p. 61 — inc.
Zkratky. Doplňky. Průvodce k přílohám. 505 Doplňky. Na str. 17. k pozn. 9. doplň: Zd. Nejedlý, Dějiny předhusitského zpěvu (1904), str. 315. „ „ 22. k pozn. 4. a na str. 105. k pozn. 3. doplň: Nyní v Národní a uni- versitní knihovně v Praze. „ „ 33. k pozn. 4. doplň: Jaromír Čelakovský: Soupis rukopisů chova- ných v archivu král. hlav. města Prahy. Část I. (1907), str. 25—27. 41. ř. 14. doplň k slovu böhmischen poznámku: Dobrovský: die „ „ böhmische Bedeutungen. 48. ř. 7. doplň k slovu vnde poznámku: Dobrovský: unde. „ „ „ „ 170. v živém záhlaví čti místo Geschichle: Geschichte. „ „ 183. ř. 4. doplň k slovu Bruders poznámku: Dobrovský: Des Bruder. „ „ 195. ř. 12. doplň k slovům und em poznámku: Dobrovský: en. „ „ 220. ř. 29. doplň k slovu wzemlej poznámku: Dobrovský: Für vzemle richtiger vzemlej. „ „ 229. ř. 8. k slovu Jahrhunderte doplň číslo poznámky: 2. „ „ 262. ř. 27. k slovu oznycze doplň: Dobrovský tiskne takto, ale má býti patrně: ozdnycze. 271. ř. 6. k slovu milbilligten doplň poznámku: Dobrovský: mis- „ „ billigten. 274. ř. 3. k slovu Altslawischen doplň poznámku: Dobrovský: im „ „ Altslavischen. 305. ř. 12. k slovu böhmische doplň poznámku: Dobrovský v pů- „ „ vodním spojení: die ersten böhmischen. „ „ 313. v pozn. 4. doplň na konci za oppidi“.: závorku) 316. ř. 6. doplň k slovu dotýče poznámku: Dobrovský: dotýce. „ „ 316. ř. 38. doplň k slovu bych poznámku: Dobrovský: bých. „ „ „ „ 322. ř. 4. doplň. k číslici 57 poznámku: Dobrovský: 59. 337. ř. 1. doplň k slovu Kreuzherren poznámku: Dobrovský: „ „ Kreuzherrn. 342. ř. 8. doplň k slovu Kreuzherren poznámku: Dobrovský: „ „ Kreuzherrn. „ „ 352. ř. 12. doplň k slovu swěřeného poznámku: Dobrovský: swě- reného. „ „ 364. ř. 1. doplň k slovu worin poznámku: Dobrovský: wor — rin. „ „ 364. ř. 20. doplň k slovu čtyřech poznámku: Dobrovský: o ctyřech. „ „ 367. v pozn. 3. doplň tento podrobnější obsah rukopisu (podle popisu, zaslaného Dr. Františkem Hrubým): Cerr II 232 (20 X 25), pap., 553 stran, začíná str. 3. p. 3 — inc. že všem ženám bývá čmýra skrze prosbu někderých sanátom a na planetách р. 36 — expl. dosti bude Catho mudřec veliký vida hlúpých lidí zvyky si Romam cupis et punica noscere bella Primum querite regnum Dei Najprve hledajte královstvie božího p. 38 — inc. p. 53 — expl. p. 61 — inc.
Strana 506
506 Benjamin Jedlička: p. 98 — expl. Scire aliquid laus est, perdere aures fraus est p. 151 — inc. De urynis, to jest opravení vyhledávání člověcí vody a o zlém užívání téhož knížka někdy skrze doktora Euricia Corda, lékaře, sepsána, nyní prohlídnuta i k tištění připravena a dána skrze Jana Dryandra, jináč Eychmona, lékaře marpurského. jichžto já vší leností jejich nechati chci a musím. Osvícení lékařů, zrcadlo vohledávání vod lidských, klíč k otvírání bran pulsův Při zimnicích, kteréž effimere slovú, oznámíme. Amen O příčinách zimnice effimery. Effimera zimnice jest p. 497 — inc. expl. A jiné okolo stojící příčiny dole o pití vody studené. p. 504 — p. 505 — inc. Kde se dva v hromadu scházejí p. 557 — expl. Ukúsnutí jedovatého zahání a kdož by z vysoka 370. k pozn. 1. doplň: Strahovský rukopis D. F. V. 8 je jak v kata- logu rukopisů tak i v katalogu generálním zaznamenán jako „Alberta Velikého traktáty lékařské (o tajnostech ženských) přeložil Dr. Sypský“. Ale rukopis sám obsahuje toliko Stanovy řádu dominikán- ského, ostatek, který předcházel před těmito Stanovami, je zřejmě vytržen. 370. v pozn. 3. ř. 3. čti místo žiwotčichuw: ziwotčichuw. „ „ „ „ 378. ř. 25 doplň k slovu trat poznámku: Dobrovský asi chybou tiskovou, má býti: tret. Srv. Jungmannův Slovník IV., str. 634. „ „ 406. ř. 6. doplň k slovu přjčiny poznámku: Dobrovský: přjciny. „ „ 407. v pozn. 3. za slovo minoritů doplň: Je v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 971. p. 204 — expl. 215 inc. 479 expl. „ 7
506 Benjamin Jedlička: p. 98 — expl. Scire aliquid laus est, perdere aures fraus est p. 151 — inc. De urynis, to jest opravení vyhledávání člověcí vody a o zlém užívání téhož knížka někdy skrze doktora Euricia Corda, lékaře, sepsána, nyní prohlídnuta i k tištění připravena a dána skrze Jana Dryandra, jináč Eychmona, lékaře marpurského. jichžto já vší leností jejich nechati chci a musím. Osvícení lékařů, zrcadlo vohledávání vod lidských, klíč k otvírání bran pulsův Při zimnicích, kteréž effimere slovú, oznámíme. Amen O příčinách zimnice effimery. Effimera zimnice jest p. 497 — inc. expl. A jiné okolo stojící příčiny dole o pití vody studené. p. 504 — p. 505 — inc. Kde se dva v hromadu scházejí p. 557 — expl. Ukúsnutí jedovatého zahání a kdož by z vysoka 370. k pozn. 1. doplň: Strahovský rukopis D. F. V. 8 je jak v kata- logu rukopisů tak i v katalogu generálním zaznamenán jako „Alberta Velikého traktáty lékařské (o tajnostech ženských) přeložil Dr. Sypský“. Ale rukopis sám obsahuje toliko Stanovy řádu dominikán- ského, ostatek, který předcházel před těmito Stanovami, je zřejmě vytržen. 370. v pozn. 3. ř. 3. čti místo žiwotčichuw: ziwotčichuw. „ „ „ „ 378. ř. 25 doplň k slovu trat poznámku: Dobrovský asi chybou tiskovou, má býti: tret. Srv. Jungmannův Slovník IV., str. 634. „ „ 406. ř. 6. doplň k slovu přjčiny poznámku: Dobrovský: přjciny. „ „ 407. v pozn. 3. za slovo minoritů doplň: Je v knihovně Národního musea v Praze; Bartoš I. 971. p. 204 — expl. 215 inc. 479 expl. „ 7
Strana 507
Zkratky. Doplňky. Průvodce k přílohám. 507 Průvodce k přílohám. Podobizny Josefa Dobrovského. První, mědirytina, která stojí v čele Dobrovského „Dějin české řeči a lite- ratury“ (mezi str. VIII. a 1), představuje nám Josefa Dobrovského mla- dého, asi z let po vydání „Geschichte der Böhmischen Sprache und Littera- tur“. Byla připojena k svazečku básní, který vyšel r. 1795 v Praze s titulem „Sebránj Básnj a Zpěwů wydané od Antonjna Puchmayera“ a s podotče- ním: „S wyobrazenjm P. Jozeffa Dobrowského“. Proč se tak stalo, vy- světluje věnování knížky: „Wysoce včenému a Důstognému Pánu Panu Jozefowi Dobrowskému včeného towaryšstwa Českého audu, C. K. Holo- mauckého Seminarium Rektoru býwalému a Nowé Prozodye České Půwo- dowi na důkaz wděčnosti obětuge Antonjn Puchmayer.“ O této podobizně napsal 23. března 1826 Josef Dobrovský J. S. Bandtkemu: „Noch ein älteres Porträt, das vor Puchmayers böhm. Gedichten steht, kann ich Ihnen senden. In diesem werden Sie mich jünger finden, wie ich es war. Ob ähnlich oder nicht, müssen Sie selbst beurtheilen.“ (Kor. DB 177.) Druhá podobizna (mezi str. 176 a 177), kreslící hlavu učencovu z doby jeho stáří, je dílem malíře Františka Horčičky (1776—1856) a pravdě- podobně studií k Horčičkovu portrétu Dobrovského, reprodukovanému v Jiříkově „Vývoji malířství českého v století XIX“, na str. 10. Viz Ant. Novotný: Výstava „Jiráskův F. L. Věk ve světle soudobých dokumentů“, 1934, str. 14 č. 29. Na této výstavě byla Horčičkova skizza po prvé na veřejnosti vystavena; je majetkem Musea hlavního města Prahy. Olomouc a Praha. Se dvěma městy je spiat vznik Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“: s Olomoucí a Prahou. V Olomouci pobýval Dobrovský v době, kdy psal svoji „Geschichte der böhmischen Sprache“, v Praze pak tvořil „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litteratur“ i „Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Literatur“; v Praze také všechna tři vydání jeho díla vyšla tiskem. Olomouckého pobytu Josefa Dobrovského vzpomínají celkový pohled na Olomouc (mezi str. 32 a 33, ocelorytina E. Höfera podle C. Würbse), obraz Biskupského paláce v Olo- mouci (mezi str. 48 a 49, mědirytina Martina Engelbrechta podle F. B. Wernera, ze sbírek Národního musea v Praze, pravděpodobně z publikace „Accuratum Ectypum ... Elegantissimorum Prospectuum... urbis Olmutii in Marchionatu Moraviae“, viz F. Schott: Martin Engelbrecht, Augsburg, 1924, str. 59) a anonymní litografie Hradisko u Olomouce (mezi str. 40 a 41, z let 1850—60). V ovzduší pražského života a práce Josefa Dobrovského uvádí nás především obraz Nostizského paláce (mezi str. 72—73), kde Do- brovský býval tak častým hostem, mědirytina I. G. Ringle podle F. B. Wernera z let 1729—1741, již vydal Martin Engelbrecht v albu „Delineatio et Repraesentatio notabilissimorum Prospectuum Pragae“ (ze sbírek Musea hlav. města Prahy). Dvě pražská nakladatelství, v nichž vyšly Dobrovského „Dějiny české řeči a literatury“, připomínají nám obrazy „Malé náměstí v Praze“ (mezi str. 128 a 129, mědirytina z téže doby, od týchž autorů a téhož na-
Zkratky. Doplňky. Průvodce k přílohám. 507 Průvodce k přílohám. Podobizny Josefa Dobrovského. První, mědirytina, která stojí v čele Dobrovského „Dějin české řeči a lite- ratury“ (mezi str. VIII. a 1), představuje nám Josefa Dobrovského mla- dého, asi z let po vydání „Geschichte der Böhmischen Sprache und Littera- tur“. Byla připojena k svazečku básní, který vyšel r. 1795 v Praze s titulem „Sebránj Básnj a Zpěwů wydané od Antonjna Puchmayera“ a s podotče- ním: „S wyobrazenjm P. Jozeffa Dobrowského“. Proč se tak stalo, vy- světluje věnování knížky: „Wysoce včenému a Důstognému Pánu Panu Jozefowi Dobrowskému včeného towaryšstwa Českého audu, C. K. Holo- mauckého Seminarium Rektoru býwalému a Nowé Prozodye České Půwo- dowi na důkaz wděčnosti obětuge Antonjn Puchmayer.“ O této podobizně napsal 23. března 1826 Josef Dobrovský J. S. Bandtkemu: „Noch ein älteres Porträt, das vor Puchmayers böhm. Gedichten steht, kann ich Ihnen senden. In diesem werden Sie mich jünger finden, wie ich es war. Ob ähnlich oder nicht, müssen Sie selbst beurtheilen.“ (Kor. DB 177.) Druhá podobizna (mezi str. 176 a 177), kreslící hlavu učencovu z doby jeho stáří, je dílem malíře Františka Horčičky (1776—1856) a pravdě- podobně studií k Horčičkovu portrétu Dobrovského, reprodukovanému v Jiříkově „Vývoji malířství českého v století XIX“, na str. 10. Viz Ant. Novotný: Výstava „Jiráskův F. L. Věk ve světle soudobých dokumentů“, 1934, str. 14 č. 29. Na této výstavě byla Horčičkova skizza po prvé na veřejnosti vystavena; je majetkem Musea hlavního města Prahy. Olomouc a Praha. Se dvěma městy je spiat vznik Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“: s Olomoucí a Prahou. V Olomouci pobýval Dobrovský v době, kdy psal svoji „Geschichte der böhmischen Sprache“, v Praze pak tvořil „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litteratur“ i „Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Literatur“; v Praze také všechna tři vydání jeho díla vyšla tiskem. Olomouckého pobytu Josefa Dobrovského vzpomínají celkový pohled na Olomouc (mezi str. 32 a 33, ocelorytina E. Höfera podle C. Würbse), obraz Biskupského paláce v Olo- mouci (mezi str. 48 a 49, mědirytina Martina Engelbrechta podle F. B. Wernera, ze sbírek Národního musea v Praze, pravděpodobně z publikace „Accuratum Ectypum ... Elegantissimorum Prospectuum... urbis Olmutii in Marchionatu Moraviae“, viz F. Schott: Martin Engelbrecht, Augsburg, 1924, str. 59) a anonymní litografie Hradisko u Olomouce (mezi str. 40 a 41, z let 1850—60). V ovzduší pražského života a práce Josefa Dobrovského uvádí nás především obraz Nostizského paláce (mezi str. 72—73), kde Do- brovský býval tak častým hostem, mědirytina I. G. Ringle podle F. B. Wernera z let 1729—1741, již vydal Martin Engelbrecht v albu „Delineatio et Repraesentatio notabilissimorum Prospectuum Pragae“ (ze sbírek Musea hlav. města Prahy). Dvě pražská nakladatelství, v nichž vyšly Dobrovského „Dějiny české řeči a literatury“, připomínají nám obrazy „Malé náměstí v Praze“ (mezi str. 128 a 129, mědirytina z téže doby, od týchž autorů a téhož na-
Strana 508
508 Benjamin Jedlička: Zkratky. Doplňky. Průvodce k přílohám. kladatele jako „Nostizský palác v Praze“, rovněž ze sbírek Musea hlav. města Prahy), kde měl svůj nakladatelský závod Johann Gottfried Calve, u něhož vyšla r. 1792 Dobrovského „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litteratur“, a malba „Anenský dvůr v Praze“ (mezi str. 336 a 337, anonymní práce z 1. pol. 19. století, majetek p. velkoprůmyslníka Maximiliana Haase — Wranau), kde se r. 1817 a 1818 tiskla u Gottlieba Haase Dobrovského „Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Li- teratur". Původní vydání Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“ ožívají v re- produkci stránky 323 z „Geschichte der böhmischen Sprache“ z r. 1791 (mezi str. 16 a 17, formát „Abhandlungen“, v nichž Dobrovského studie vyšla, nebylo možno pro velký jeho rozměr 22 X 17 cm naznačiti obrubou, protože by tím byl porušen typografický vzhled přílohy), v reprodukci str. 59 z „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litteratur“ z r. 1792 (mezi str. 88 a 89, obruba naznačuje formát brožované knížky) a v repro- dukci str. 129 z „Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Literatur“ z r. 1818 (mezi str. 264 a 265, tu rovněž obruba udává formát brožované knihy). Také příloha „Hlaholské Martyrologium a Abe- ceda“ (mezi str. 216 a 217) je z původního vydání „Geschichte“ z r. 1818, kde byla připojena na konci knihy za poslední stránkou, posléze i titulní listy všech tří versí Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“ jsou věrnými reprodukcemi titulních listů původních vydání. Do duševní dílny Josefa Dobrovského dávají nám nahlédnouti reprodukce stránky 50 a 157 z Dobrovského vlastnoručního exempláře jeho knihy „Ge- schichte der Böhmischen Sprache und Litteratur“ z r. 1792 (mezi str. 112 a 113 a str. 144 a 145), chovaného dnes v knihovně Národního musea v Praze (sign. 63 E 22, kromě něho ještě jeden exemplář G II., sign. 63 E 16, a jeden exemplář G III., sign. 63 E 18, vesměs s opravami a přípisky Do- brovského, v exemplářích G II. si jimi učenec zcela zřejmě postupně při- pravoval třetí vydání svého díla), a přílohy „Z materiálií Dobrov- ského“ (mezi str. 160 a 161 a mezi str. 376 a 377), jež reprodukují lístky z rukopisné pozůstalosti učencovy, uložené v Národním museu (při Dobrovského vlastnoručních exemplářích G II., sign. 63 E 22 [též v exempl. G II., sign. 63 E 16 jsou vloženy listyl, a G III., sign. 63 E 18). Český tlumočník Josefa Dobrovského. Závěrečná příloha (mezi str. 440 a 441) zachycuje počátek rukopisu českého překladu Dobrovského „Ge- schichte“ z r. 1792 od Bohumíra Jana Dlabače. Podobizny Josefa Dobrovského provedl hlubotiskem grafický ústav V. Neu- berta v Praze, všechny ostatní přílohy Státní tiskárna v Praze.
508 Benjamin Jedlička: Zkratky. Doplňky. Průvodce k přílohám. kladatele jako „Nostizský palác v Praze“, rovněž ze sbírek Musea hlav. města Prahy), kde měl svůj nakladatelský závod Johann Gottfried Calve, u něhož vyšla r. 1792 Dobrovského „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litteratur“, a malba „Anenský dvůr v Praze“ (mezi str. 336 a 337, anonymní práce z 1. pol. 19. století, majetek p. velkoprůmyslníka Maximiliana Haase — Wranau), kde se r. 1817 a 1818 tiskla u Gottlieba Haase Dobrovského „Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Li- teratur". Původní vydání Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“ ožívají v re- produkci stránky 323 z „Geschichte der böhmischen Sprache“ z r. 1791 (mezi str. 16 a 17, formát „Abhandlungen“, v nichž Dobrovského studie vyšla, nebylo možno pro velký jeho rozměr 22 X 17 cm naznačiti obrubou, protože by tím byl porušen typografický vzhled přílohy), v reprodukci str. 59 z „Geschichte der Böhmischen Sprache und Litteratur“ z r. 1792 (mezi str. 88 a 89, obruba naznačuje formát brožované knížky) a v repro- dukci str. 129 z „Geschichte der Böhmischen Sprache und ältern Literatur“ z r. 1818 (mezi str. 264 a 265, tu rovněž obruba udává formát brožované knihy). Také příloha „Hlaholské Martyrologium a Abe- ceda“ (mezi str. 216 a 217) je z původního vydání „Geschichte“ z r. 1818, kde byla připojena na konci knihy za poslední stránkou, posléze i titulní listy všech tří versí Dobrovského „Dějin české řeči a literatury“ jsou věrnými reprodukcemi titulních listů původních vydání. Do duševní dílny Josefa Dobrovského dávají nám nahlédnouti reprodukce stránky 50 a 157 z Dobrovského vlastnoručního exempláře jeho knihy „Ge- schichte der Böhmischen Sprache und Litteratur“ z r. 1792 (mezi str. 112 a 113 a str. 144 a 145), chovaného dnes v knihovně Národního musea v Praze (sign. 63 E 22, kromě něho ještě jeden exemplář G II., sign. 63 E 16, a jeden exemplář G III., sign. 63 E 18, vesměs s opravami a přípisky Do- brovského, v exemplářích G II. si jimi učenec zcela zřejmě postupně při- pravoval třetí vydání svého díla), a přílohy „Z materiálií Dobrov- ského“ (mezi str. 160 a 161 a mezi str. 376 a 377), jež reprodukují lístky z rukopisné pozůstalosti učencovy, uložené v Národním museu (při Dobrovského vlastnoručních exemplářích G II., sign. 63 E 22 [též v exempl. G II., sign. 63 E 16 jsou vloženy listyl, a G III., sign. 63 E 18). Český tlumočník Josefa Dobrovského. Závěrečná příloha (mezi str. 440 a 441) zachycuje počátek rukopisu českého překladu Dobrovského „Ge- schichte“ z r. 1792 od Bohumíra Jana Dlabače. Podobizny Josefa Dobrovského provedl hlubotiskem grafický ústav V. Neu- berta v Praze, všechny ostatní přílohy Státní tiskárna v Praze.
Strana 509
OBSAH. Předmluva vydavatelova . . . . Josef Dobrovský: Geschichte der böhmischen Sprache (1791) . . . . . . . Geschichte der Böhmischen Sprache Josef Dobrovský: und Litteratur (1792) Geschichte der Böhmischen Sprache Josef Dobrovský: . . und ältern Literatur (1818) 175 . . Josef Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (v překladu Bohumíra Jana Dlabače) 435 Doslov vydavatelův. . . . . 451 461 Rejstřík . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Slovník 481 . . . . . . . . . . . . . . . . Přehled rukopisů. . . . . . . . . . . . . . . . 495 Zkratky. Doplňky. Průvodce k přílohám . . . . . . . 501 V. 1 59
OBSAH. Předmluva vydavatelova . . . . Josef Dobrovský: Geschichte der böhmischen Sprache (1791) . . . . . . . Geschichte der Böhmischen Sprache Josef Dobrovský: und Litteratur (1792) Geschichte der Böhmischen Sprache Josef Dobrovský: . . und ältern Literatur (1818) 175 . . Josef Dobrovský: Historie českého jazyka a literatury (v překladu Bohumíra Jana Dlabače) 435 Doslov vydavatelův. . . . . 451 461 Rejstřík . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Slovník 481 . . . . . . . . . . . . . . . . Přehled rukopisů. . . . . . . . . . . . . . . . 495 Zkratky. Doplňky. Průvodce k přílohám . . . . . . . 501 V. 1 59
Strana 510
Strana 511
JOSEF DOBROVSKÝ: DĚJINY ČESKÉ ŘEČI A LITERATURY. VYDAL BENJAMIN JEDLIČKA. Vytiskla Státní tiskárna v Praze. Vyšlo v květnu 1936 v počtu 1000 výtisků jako VII. svazek Spisů Josefa Do- brovského nákladem Komise pro vydávání Spisů Josefa Dobrovského při Královské české společnosti nauk z ju- bilejního fondu, jejž daroval na pamět svých 80. narozenin president Osvoboditel T. G. Masaryk.
JOSEF DOBROVSKÝ: DĚJINY ČESKÉ ŘEČI A LITERATURY. VYDAL BENJAMIN JEDLIČKA. Vytiskla Státní tiskárna v Praze. Vyšlo v květnu 1936 v počtu 1000 výtisků jako VII. svazek Spisů Josefa Do- brovského nákladem Komise pro vydávání Spisů Josefa Dobrovského při Královské české společnosti nauk z ju- bilejního fondu, jejž daroval na pamět svých 80. narozenin president Osvoboditel T. G. Masaryk.
- I: Titul
- V: Předmluva
- 1: Geschichte - 1791
- 61: Inhalt
- 63: Geschichte 1792
- 175: Geschichte 1818
- 177: Inhalt
- 437: Hystorye 1792
- 445: Historie 1792
- 451: Doslov
- 461: Rejstřík
- 481: Slovník
- 509: Obsah