z 543 stránek
Titul
1
2
3
4
Úvod
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
Přehled vydaných pramenů
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
Karlovo mládí
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
Karel markrabětem a spoluvladařem
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
Král Karel před korunováním za císaře
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
Karel IV. po svém korunování na císaře
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
Poznámky
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
Dodatek
418
419
Věcné vysvětlivky
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
Vydavatelské poznámky
436
Seznam obrazových příloh
437
438
439
440
441
442
443
Mapa severní a střední Itálie
444
Ukazatel jmenný a věcný
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
Přehled francouzských králů v
485
486
Obsah
487
488
489
490
491
492
Obrazová příloha
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
- s. 18: ...ke konci 15. století, která podává i výtahy z kroniky Beneše Krabice z Weitmile, s jehož dílem bývala kdysi zaměňována. Kroniky jsou ovšem jen...
- s. 408: ...a biskupů tamže 91-93. - Tímto úsekem se končí vyprávění Beneše Krabice z Weitmile. A potom již nemáme u našich kronikářů o Karlovi IV....
Název:
Čtení o Karlu IV. a jeho době
Autor:
Heřmanský, František; Fiala, Zdeněk
Rok vydání:
1958
Místo vydání:
Praha
Česká národní bibliografie:
Počet stran celkem:
492
Počet stran předmluvy plus obsahu:
492
Obsah:
- 1: Titul
- 5: Úvod
- 77: Přehled vydaných pramenů
- 91: Karlovo mládí
- 103: Karel markrabětem a spoluvladařem
- 166: Král Karel před korunováním za císaře
- 224: Karel IV. po svém korunování na císaře
- 355: Poznámky
- 418: Dodatek
- 420: Věcné vysvětlivky
- 436: Vydavatelské poznámky
- 437: Seznam obrazových příloh
- 444: Mapa severní a střední Itálie
- 445: Ukazatel jmenný a věcný
- 485: Přehled francouzských králů v
- 487: Obsah
- 493: Obrazová příloha
upravit
Strana 1
ČTENI O KARLU IV. A JEHO DOBÉ (Z PRAMENU) PRAHA 1958 SVOBODNE SLOVO-MELANTRICH
ČTENI O KARLU IV. A JEHO DOBÉ (Z PRAMENU) PRAHA 1958 SVOBODNE SLOVO-MELANTRICH
Strana 2
Strana 3
A (výsek z votivního obrazu arcibiskupa Jana Očka z Vlašimě) A A Karel IV. Foto Melantrich
A (výsek z votivního obrazu arcibiskupa Jana Očka z Vlašimě) A A Karel IV. Foto Melantrich
Strana 4
Strana 5
ÚVOD Účelem tohoto malého výboru z pramenů doby Karlovy, který se v českém překladu podává čtenářům, zajímajícím se o českou historii, je poskytnouti jim možnost, aby sami přímo z dobových písemných projevů všeho druhu alespoň do jisté míry poznali stav české společnosti a českého státu v několika desetiletích, která předcházela výbuch husitského hnutí. K výběru pramenů je třeba říci několik slov. Prameny vy- právěcí (kroniky), pokud zachycují dobu Karlova života, činí císaře centrem svého zájmu a všechny poznamenané události a zprávy soustřeďují k jeho osobě nebo alespoň do okruhu jeho činnosti. Tato skutečnost nemá svůj důvod jen v tom, že si tak počínaly téměř všechny středověké historické spisy, nýbrž v našem případě přímo v osobním císařově vlivu na kronikář- skou činnost jeho doby, jak na to ještě bude na svém místě podrobněji upozorněno. Přesto však byly ukázky z vyprávě- cích pramenů vzaty za základ našeho výboru, protože pouze tímto způsobem je možné dospět k určitému chronologickému postupu, který umožňuje čtenáři lepší pochopení především politického vývoje. Právě tak umožňují vyprávěcí prameny velmi často hluboké pohledy do života tehdejší společnosti a dovolují i širší poznání společenských poměrů vůbec. Náš výbor nepodléhá tedy ve svém uspořádání dodatečnému „vlivu“ dvorního dějepisectví doby Karlovy, nýbrž činí úmyslně císařův životní běh jakousi osou, k níž jsou podle možnosti a potřeby připojovány záznamy a zprávy ze všech oborů a ob- lastí tehdejšího dění hospodářského, politického i kulturního. Bylo by ovšem podle zásad vědeckého světového názoru správné, aby byly na prvé místo postaveny prameny pro po- znání hospodářských poměrů doby. Prameny takové jsou však 5
ÚVOD Účelem tohoto malého výboru z pramenů doby Karlovy, který se v českém překladu podává čtenářům, zajímajícím se o českou historii, je poskytnouti jim možnost, aby sami přímo z dobových písemných projevů všeho druhu alespoň do jisté míry poznali stav české společnosti a českého státu v několika desetiletích, která předcházela výbuch husitského hnutí. K výběru pramenů je třeba říci několik slov. Prameny vy- právěcí (kroniky), pokud zachycují dobu Karlova života, činí císaře centrem svého zájmu a všechny poznamenané události a zprávy soustřeďují k jeho osobě nebo alespoň do okruhu jeho činnosti. Tato skutečnost nemá svůj důvod jen v tom, že si tak počínaly téměř všechny středověké historické spisy, nýbrž v našem případě přímo v osobním císařově vlivu na kronikář- skou činnost jeho doby, jak na to ještě bude na svém místě podrobněji upozorněno. Přesto však byly ukázky z vyprávě- cích pramenů vzaty za základ našeho výboru, protože pouze tímto způsobem je možné dospět k určitému chronologickému postupu, který umožňuje čtenáři lepší pochopení především politického vývoje. Právě tak umožňují vyprávěcí prameny velmi často hluboké pohledy do života tehdejší společnosti a dovolují i širší poznání společenských poměrů vůbec. Náš výbor nepodléhá tedy ve svém uspořádání dodatečnému „vlivu“ dvorního dějepisectví doby Karlovy, nýbrž činí úmyslně císařův životní běh jakousi osou, k níž jsou podle možnosti a potřeby připojovány záznamy a zprávy ze všech oborů a ob- lastí tehdejšího dění hospodářského, politického i kulturního. Bylo by ovšem podle zásad vědeckého světového názoru správné, aby byly na prvé místo postaveny prameny pro po- znání hospodářských poměrů doby. Prameny takové jsou však 5
Strana 6
proti vyprávěcím v té nevýhodě, že by jenom poznání jejich velkého množství usnadnilo jasnější pochopení této problema- tiky. Jde totiž o speciální druhy listin, urbáře, různé typy veřej- ných a městských knih apod., jejichž užití by bylo pro náš účel velmi nepraktické a bez rozsáhlých doplňujících a vysvět- lujících statí pro čtenáře málo užitečné. Byl proto zvolen po- stup ilustrativní, totiž zařazení některých listin přímo vyhraně- ného obsahu, které umožňují poznání alespoň hlavních zjevů z hospodářských poměrů doby. Stejně bylo postupováno i při výběru speciálních pramenů pro oblast kultury. O naší dnešní znalosti pramenů z doby Karlovy bude ještě dále podrobnější zmínka. Karlovy osobní osudy do r. 1346 Dětství a mládí pozdějšího císaře spadá do doby velmi ne- utěšených vnitřních poměrů v Českém království. Jan Lucem- burský, který se stal českým panovníkem s pomocí složité zá- kulisní diplomacie vyšších činitelů cisterciáckého řádu a určité skupiny české šlechty, byl téměř od samého počátku své vlády v nepřetržitých půtkách a rozbrojích s hlavními představiteli této šlechty, se skupinou českých baronů, pánů prvních roz- sáhlejších pozemkových celků (= panství) u nás, kteří se sami pokládali za vlastní představitele země.*) Neustálé potyčky vedoucích představitelů šlechty s králem byly ještě kompliko- vány vzájemnými záštími jednotlivých panských skupin mezi sebou, takže vnitřní poměry v Čechách a na Moravě v prvních letech Karlova života neměly daleko k úplnému rozvratu. Spory ty vyvrcholily na počátku r. 1318 téměř všeobecným po- vstáním proti Janově vládě. Situace se částečně uklidnila, když bylo potom na jaře téhož roku dosaženo prostřednictvím Ludvíka Bavora v Domažlicích určitého vyrovnání mezi Janem a představiteli pánů. Od této *) K tomu srovnej Kroniku Zbraslavskou, kn. I. a II., ve vydání českého překladu z r. 1952 v Odkazu minulosti české. K pánům (a šlechtě vůbec) se také hlavně obrací rýmovaná kronika česká (tzv. Dalimilova), jejíž ústřední myšlenkou je právě naznačené postavení šlechty v zemi. 6
proti vyprávěcím v té nevýhodě, že by jenom poznání jejich velkého množství usnadnilo jasnější pochopení této problema- tiky. Jde totiž o speciální druhy listin, urbáře, různé typy veřej- ných a městských knih apod., jejichž užití by bylo pro náš účel velmi nepraktické a bez rozsáhlých doplňujících a vysvět- lujících statí pro čtenáře málo užitečné. Byl proto zvolen po- stup ilustrativní, totiž zařazení některých listin přímo vyhraně- ného obsahu, které umožňují poznání alespoň hlavních zjevů z hospodářských poměrů doby. Stejně bylo postupováno i při výběru speciálních pramenů pro oblast kultury. O naší dnešní znalosti pramenů z doby Karlovy bude ještě dále podrobnější zmínka. Karlovy osobní osudy do r. 1346 Dětství a mládí pozdějšího císaře spadá do doby velmi ne- utěšených vnitřních poměrů v Českém království. Jan Lucem- burský, který se stal českým panovníkem s pomocí složité zá- kulisní diplomacie vyšších činitelů cisterciáckého řádu a určité skupiny české šlechty, byl téměř od samého počátku své vlády v nepřetržitých půtkách a rozbrojích s hlavními představiteli této šlechty, se skupinou českých baronů, pánů prvních roz- sáhlejších pozemkových celků (= panství) u nás, kteří se sami pokládali za vlastní představitele země.*) Neustálé potyčky vedoucích představitelů šlechty s králem byly ještě kompliko- vány vzájemnými záštími jednotlivých panských skupin mezi sebou, takže vnitřní poměry v Čechách a na Moravě v prvních letech Karlova života neměly daleko k úplnému rozvratu. Spory ty vyvrcholily na počátku r. 1318 téměř všeobecným po- vstáním proti Janově vládě. Situace se částečně uklidnila, když bylo potom na jaře téhož roku dosaženo prostřednictvím Ludvíka Bavora v Domažlicích určitého vyrovnání mezi Janem a představiteli pánů. Od této *) K tomu srovnej Kroniku Zbraslavskou, kn. I. a II., ve vydání českého překladu z r. 1952 v Odkazu minulosti české. K pánům (a šlechtě vůbec) se také hlavně obrací rýmovaná kronika česká (tzv. Dalimilova), jejíž ústřední myšlenkou je právě naznačené postavení šlechty v zemi. 6
Strana 7
doby se páni ujali vlády prostřednictvím zemských úřadů, které si mezi sebou rozdělili, a Jan se nadále už ani nepokoušel o za- sahování do zemských záležitostí, tj. do oblasti zájmů pánů a zemanů. Králi zůstalo v zásadě zachováno jeho panství nad vlastním královským „zbožím“, tj. půdou náležející mu bez- prostředně, dále nad královskými městy a kláštery, konečně i nad regály. Ale i tato vlastní oblast Janova panství byla zten- čena tím, že četná královská zboží i královská města byl nucen pánům zastavit na úhradu svých velikých dluhů, což platí i o značné části důchodů z regálů. Stálá potřeba peněz, kterou nebylo možné uspokojit ztenčenými důchody, vedla Jana po- zději až tak daleko, že v dobách své časté nepřítomnosti v ze- mi doslova pronajímal její správu zemským správcům (hejtma- nům). Někdo zapůjčil králi určitou částku peněz hotově, zato byl jmenován zemským správcem a nyní bylo jeho věcí, aby jakýmkoliv způsobem dostal z poddaných své peníze, zvětšené ovšem o znamenité úroky. Z poddaných proto, poněvadž ani sami světští feudálové, ani církevní ústavy neplatili berně a je- jich tíži přesunuli výhradně na své poddané. Od domažlické úmluvy se Jan věnoval úsilí o rozšíření rodo- vého panství. V Čechách by bývala taková snaha naprosto zbytečná, zbývaly tedy pokusy v zahraničí. V tomto úsilí, které potrvalo vlastně až do konce Janova života, měl neklidný král nestejné úspěchy. Při rozdělování državy braniborské po smrti bezdětného markrabího Valdemara získal Jan r. 1319 Budyšínsko a jiná menší území. Zástavou na své předložené účty za vydání ve službách Ludvíka Bavora, které říše nebyla schopna zaplatit, dosáhl r. 1322 držení Chebska. Hlavní úspěchy měla tato Janova politika ve Slezsku. Roku 1327 získáno Vratislavsko a upevněna česká vrchní vláda v několika dalších slezských knížectvích, která byla získána kdysi za Václava II. Ale hlavního úspěchu v této slezské politice dosáhl Jan v r. 1335, kdy si dal za zřek- nutí titulu krále polského potvrdit polským králem Kazimírem, že se tento vzdává veškerých nároků na slezská knížectví, která jsou lenními svazky připoutána k českému králi. Tato událost měla rozhodující význam pro definitivní připojení Slezska k českému státu ve středověku.
doby se páni ujali vlády prostřednictvím zemských úřadů, které si mezi sebou rozdělili, a Jan se nadále už ani nepokoušel o za- sahování do zemských záležitostí, tj. do oblasti zájmů pánů a zemanů. Králi zůstalo v zásadě zachováno jeho panství nad vlastním královským „zbožím“, tj. půdou náležející mu bez- prostředně, dále nad královskými městy a kláštery, konečně i nad regály. Ale i tato vlastní oblast Janova panství byla zten- čena tím, že četná královská zboží i královská města byl nucen pánům zastavit na úhradu svých velikých dluhů, což platí i o značné části důchodů z regálů. Stálá potřeba peněz, kterou nebylo možné uspokojit ztenčenými důchody, vedla Jana po- zději až tak daleko, že v dobách své časté nepřítomnosti v ze- mi doslova pronajímal její správu zemským správcům (hejtma- nům). Někdo zapůjčil králi určitou částku peněz hotově, zato byl jmenován zemským správcem a nyní bylo jeho věcí, aby jakýmkoliv způsobem dostal z poddaných své peníze, zvětšené ovšem o znamenité úroky. Z poddaných proto, poněvadž ani sami světští feudálové, ani církevní ústavy neplatili berně a je- jich tíži přesunuli výhradně na své poddané. Od domažlické úmluvy se Jan věnoval úsilí o rozšíření rodo- vého panství. V Čechách by bývala taková snaha naprosto zbytečná, zbývaly tedy pokusy v zahraničí. V tomto úsilí, které potrvalo vlastně až do konce Janova života, měl neklidný král nestejné úspěchy. Při rozdělování državy braniborské po smrti bezdětného markrabího Valdemara získal Jan r. 1319 Budyšínsko a jiná menší území. Zástavou na své předložené účty za vydání ve službách Ludvíka Bavora, které říše nebyla schopna zaplatit, dosáhl r. 1322 držení Chebska. Hlavní úspěchy měla tato Janova politika ve Slezsku. Roku 1327 získáno Vratislavsko a upevněna česká vrchní vláda v několika dalších slezských knížectvích, která byla získána kdysi za Václava II. Ale hlavního úspěchu v této slezské politice dosáhl Jan v r. 1335, kdy si dal za zřek- nutí titulu krále polského potvrdit polským králem Kazimírem, že se tento vzdává veškerých nároků na slezská knížectví, která jsou lenními svazky připoutána k českému králi. Tato událost měla rozhodující význam pro definitivní připojení Slezska k českému státu ve středověku.
Strana 8
Jiné Janovy pokusy, zaměřené k rozšíření rodových držav, byly už méně úspěšné. Velmi dobrodružný a pro Jana typický pokus o vytvoření signorie v severní Itálii, při němž se setká- váme i s Karlem, se brzy zhroutil a získati korutanské dědictví (Tyroly, Korutany) se po dlouhém diplomatickém i branném zápolení také nepodařilo. Jinak Jan Lucemburský uplatňoval své diplomatické a váleč- nické nadání i ve všech možných zápletkách po celé Evropě, takže o něm kolovalo pořekadlo, že bez účasti českého krále nikdo nemůže vyřídit svou věc. Tyto Janovy zásahy, provázené dlouhými pobyty mimo Čechy, nepřinesly ani jemu samotnému, ani jeho rodu žádný prospěch, vedly však k téměř úplnému odcizení mezi králem a českou zemí. V letech od domažlické úmluvy až do příchodu Karla do země r. 1333 se král Jan zdržo- val vlastně trvale v cizině a svůj pobyt ve vlastním království omezoval na kratší zájezdy, které byly většinou vyplněny ho- rečným sháněním peněz. Mladý Karel, narozený 14. května 1316, prožil dobu svého dospívání úplně mimo Čechy. V r. 1323 byl odvezen do Francie, kde byl na francouzském královském dvoře vychováván. Při odstranění Karla z Čech rozhodovala okamžitá politická si- tuace; za sporu s jednou šlechtickou skupinou se Jan obával, že by se jeho mladičký prvorozenec mohl stát v úvahách opo- sičníků velmi nebezpečným soupeřem vlastnímu otci. Podob- ných půtek s rozmanitě utvářenými šlechtickými skupinami míval král mnoho, a tak se nucený pobyt Karlův v cizině pro- táhl na více než deset let. Nešlo při tom jen o klidný pobyt na francouzském dvoře, nýbrž i o zaměstnání válečné, když Jan povolal r. 1330 svého syna z Francie do severní Itálie, kde se právě pokoušel o založení nového rodového panství. Ale tento podnik — pro Jana ovšem charakteristický — byl od sa- mého počátku zcela nereálný a ani vladaření mladého Karla na místě otcově mu nemohlo dodat větší stability. Dobrodružný pokus o vytvoření signorie byl provázen neustálými drobnými i většími boji s odpůrci, až konečně po bitvě u Ferrary (14. dub- na 1333) byl osud tohoto smělého Janova podniku rozhodnut. Karel odmítl zůstat nadále v Itálii a hájit tam zbytky lucem- burského panství, jak se o tom sám zmiňuje ve svém životo- 8
Jiné Janovy pokusy, zaměřené k rozšíření rodových držav, byly už méně úspěšné. Velmi dobrodružný a pro Jana typický pokus o vytvoření signorie v severní Itálii, při němž se setká- váme i s Karlem, se brzy zhroutil a získati korutanské dědictví (Tyroly, Korutany) se po dlouhém diplomatickém i branném zápolení také nepodařilo. Jinak Jan Lucemburský uplatňoval své diplomatické a váleč- nické nadání i ve všech možných zápletkách po celé Evropě, takže o něm kolovalo pořekadlo, že bez účasti českého krále nikdo nemůže vyřídit svou věc. Tyto Janovy zásahy, provázené dlouhými pobyty mimo Čechy, nepřinesly ani jemu samotnému, ani jeho rodu žádný prospěch, vedly však k téměř úplnému odcizení mezi králem a českou zemí. V letech od domažlické úmluvy až do příchodu Karla do země r. 1333 se král Jan zdržo- val vlastně trvale v cizině a svůj pobyt ve vlastním království omezoval na kratší zájezdy, které byly většinou vyplněny ho- rečným sháněním peněz. Mladý Karel, narozený 14. května 1316, prožil dobu svého dospívání úplně mimo Čechy. V r. 1323 byl odvezen do Francie, kde byl na francouzském královském dvoře vychováván. Při odstranění Karla z Čech rozhodovala okamžitá politická si- tuace; za sporu s jednou šlechtickou skupinou se Jan obával, že by se jeho mladičký prvorozenec mohl stát v úvahách opo- sičníků velmi nebezpečným soupeřem vlastnímu otci. Podob- ných půtek s rozmanitě utvářenými šlechtickými skupinami míval král mnoho, a tak se nucený pobyt Karlův v cizině pro- táhl na více než deset let. Nešlo při tom jen o klidný pobyt na francouzském dvoře, nýbrž i o zaměstnání válečné, když Jan povolal r. 1330 svého syna z Francie do severní Itálie, kde se právě pokoušel o založení nového rodového panství. Ale tento podnik — pro Jana ovšem charakteristický — byl od sa- mého počátku zcela nereálný a ani vladaření mladého Karla na místě otcově mu nemohlo dodat větší stability. Dobrodružný pokus o vytvoření signorie byl provázen neustálými drobnými i většími boji s odpůrci, až konečně po bitvě u Ferrary (14. dub- na 1333) byl osud tohoto smělého Janova podniku rozhodnut. Karel odmítl zůstat nadále v Itálii a hájit tam zbytky lucem- burského panství, jak se o tom sám zmiňuje ve svém životo- 8
Strana 9
pise (kap. VIII.). Rovněž tam uvádí, že ho otec „poslal napřed do Čech“, kam přes Tyroly dorazil koncem října r. 1333. Na počátku příštího roku mu Jan udělil titul markrabí moravského a Karel se stal v zastoupení otcově vladařem v českém státě. Ale jeho vladaření netrvalo tehdy nijak dlouho. Po smrti Jindřicha Korutanského (2. dubna 1335), který zemřel bez muž- ských potomků a jehož dceru Markétu měl za manželku mladší Karlův bratr Jan Jindřich, bylo lucemburské panství v Tyrolích a Korutanech ohroženo společným postupem císaře Ludvíka Bavora a Habsburků proti lucemburské vládě. Karel se na za- čátku r. 1336 vydal na přání otcovo do Tyrol, aby tam pomohl mladičkému ještě Janu Jindřichovi v udržení vlády. Zdržel se v alpském území celý rok a později ještě několikrát byl volán k pomoci, ale nemohl zabránit konečné ztrátě tohoto panství, z něhož byl Jan Jindřich ke konci r. 1341 vypuzen. Omezilo se tedy soustavné vladaření Karlovo v Čechách tenkráte jen na dva roky, později byl v zájmu rodové politiky lucemburské velmi často nucen opět pobývat za českými hrani- cemi. Nemělo by smyslu vypočítávat všechny tyto zájezdy, které pro budoucí Karlovo panování v Čechách měly podřízený význam, jen je třeba upozornit na to, že ztráta Tyrol vedla k definitivní roztržce Lucemburků s Ludvíkem Bavorem, který byl vlastním iniciátorem zcizení korutanského dědictví. Tato skutečnost obrátila k Lucemburkům pozornost papežské kurie, která předtím po dlouhá léta vedla s císařem Ludvíkem nesmiřitelný a bezvýchodný spor. České království se jevilo dostatečně silnou mocenskou základnou pro podniknutí boje proti Ludvíkovi, a proto Kliment VI. pravděpodobně přímo vybídl Karla, aby se ucházel o římskou korunu. Příslušná jed- nání byla vedena na jaře r. 1344 v Avignonu. Jan Lucemburský, v té době již úplně osleplý, nepřicházel tu v úvahu a možná kandidatura Karlova byla podporována i tou příznivou okol- ností, že byl dobře znám papeži z dřívějšího osobního styku (po r. 1323) na francouzském dvoře. Kurie podnikla poté proti Ludvíkovi rozhodné kroky a po napjatém úsilí papežské diplo- macie byl Karel dne II. července 1346 zvolen v Rense králem římským proti „sesazenému“ Ludvíku Bavorovi. S původní nabídkou římské koruny Karlovi souvisí nepochybně i po- 9
pise (kap. VIII.). Rovněž tam uvádí, že ho otec „poslal napřed do Čech“, kam přes Tyroly dorazil koncem října r. 1333. Na počátku příštího roku mu Jan udělil titul markrabí moravského a Karel se stal v zastoupení otcově vladařem v českém státě. Ale jeho vladaření netrvalo tehdy nijak dlouho. Po smrti Jindřicha Korutanského (2. dubna 1335), který zemřel bez muž- ských potomků a jehož dceru Markétu měl za manželku mladší Karlův bratr Jan Jindřich, bylo lucemburské panství v Tyrolích a Korutanech ohroženo společným postupem císaře Ludvíka Bavora a Habsburků proti lucemburské vládě. Karel se na za- čátku r. 1336 vydal na přání otcovo do Tyrol, aby tam pomohl mladičkému ještě Janu Jindřichovi v udržení vlády. Zdržel se v alpském území celý rok a později ještě několikrát byl volán k pomoci, ale nemohl zabránit konečné ztrátě tohoto panství, z něhož byl Jan Jindřich ke konci r. 1341 vypuzen. Omezilo se tedy soustavné vladaření Karlovo v Čechách tenkráte jen na dva roky, později byl v zájmu rodové politiky lucemburské velmi často nucen opět pobývat za českými hrani- cemi. Nemělo by smyslu vypočítávat všechny tyto zájezdy, které pro budoucí Karlovo panování v Čechách měly podřízený význam, jen je třeba upozornit na to, že ztráta Tyrol vedla k definitivní roztržce Lucemburků s Ludvíkem Bavorem, který byl vlastním iniciátorem zcizení korutanského dědictví. Tato skutečnost obrátila k Lucemburkům pozornost papežské kurie, která předtím po dlouhá léta vedla s císařem Ludvíkem nesmiřitelný a bezvýchodný spor. České království se jevilo dostatečně silnou mocenskou základnou pro podniknutí boje proti Ludvíkovi, a proto Kliment VI. pravděpodobně přímo vybídl Karla, aby se ucházel o římskou korunu. Příslušná jed- nání byla vedena na jaře r. 1344 v Avignonu. Jan Lucemburský, v té době již úplně osleplý, nepřicházel tu v úvahu a možná kandidatura Karlova byla podporována i tou příznivou okol- ností, že byl dobře znám papeži z dřívějšího osobního styku (po r. 1323) na francouzském dvoře. Kurie podnikla poté proti Ludvíkovi rozhodné kroky a po napjatém úsilí papežské diplo- macie byl Karel dne II. července 1346 zvolen v Rense králem římským proti „sesazenému“ Ludvíku Bavorovi. S původní nabídkou římské koruny Karlovi souvisí nepochybně i po- 9
Strana 10
výšení pražského biskupství na arcibiskupství, jímž se mělo dostat lucemburskému panství v českých zemích i samostatné organisace církevní. Mnohem menší význam měly při tom asi „vlastenecké motivy“, o nichž se psávalo v literatuře a které prý hlavně vedly Karla k žádosti o povýšení. Již sama sku- tečnost, že povýšení připadá přímo do doby avignonského jed- nání r. 1344, kdy se myšlenka na Karlovu kandidaturu poprvé objevila, mluví dostatečně jasnou řečí o tom, co bylo skutečným důvodem papežské přízně. Po volbě v Rense odvedl Jan svého syna ještě na bojiště anglicko-francouzské války, aby tam po způsobu svých dřívěj- ších zásahů do významných evropských událostí „pomohl vy- řídit“ i tuto věc; ale ve známé bitvě u Kreščaku 26. srpna 1346 padl, a tak se stal třicetiletý Karel už samostatným panovníkem českého státu. Kronikářská činnost doby Karlovy a naše znalosti pramenů Události Karlovy vlády jsou v historických vyprávěcích pra- menech zachyceny velmi nedostatečně, ačkoliv císař sám věno- val — jak známo - dějepisectví značnou pozornost. Než vý- sledek jeho vlastních snah i snah jeho pomocníků-kronikářů nebyl nijak skvělý, zvláště srovná-li se se základním dílem tohoto druhu pro dobu vlády Janovy — se Zbraslavskou kroni- kou Petra Žitavského (zaznamenává události let 1253-1338). Ta je ovšem jakýmsi representačním představitelem středo- věkých kronik na našem území, tím více je však nápadný úpa- dek, který se jeví v kronikářské literatuře kolem poloviny a po polovině 14. století. Zbraslavská kronika zůstala pro kronikáře doby Karlovy ideálem - a také bohatým pramenem, z něhož všichni hojně čerpali, ale jehož úrovně ani obsahové, ani lite- rární žádný z nich nedosáhl. Neobyčejný význam kroniky Zbraslavské jako historického pramene určilo jednak velmi výhodné postavení jejího autora Petra Žitavského, který jako opat významného kláštera a důle- žitý politický činitel věděl o událostech, které zapisoval, z vlast- 10
výšení pražského biskupství na arcibiskupství, jímž se mělo dostat lucemburskému panství v českých zemích i samostatné organisace církevní. Mnohem menší význam měly při tom asi „vlastenecké motivy“, o nichž se psávalo v literatuře a které prý hlavně vedly Karla k žádosti o povýšení. Již sama sku- tečnost, že povýšení připadá přímo do doby avignonského jed- nání r. 1344, kdy se myšlenka na Karlovu kandidaturu poprvé objevila, mluví dostatečně jasnou řečí o tom, co bylo skutečným důvodem papežské přízně. Po volbě v Rense odvedl Jan svého syna ještě na bojiště anglicko-francouzské války, aby tam po způsobu svých dřívěj- ších zásahů do významných evropských událostí „pomohl vy- řídit“ i tuto věc; ale ve známé bitvě u Kreščaku 26. srpna 1346 padl, a tak se stal třicetiletý Karel už samostatným panovníkem českého státu. Kronikářská činnost doby Karlovy a naše znalosti pramenů Události Karlovy vlády jsou v historických vyprávěcích pra- menech zachyceny velmi nedostatečně, ačkoliv císař sám věno- val — jak známo - dějepisectví značnou pozornost. Než vý- sledek jeho vlastních snah i snah jeho pomocníků-kronikářů nebyl nijak skvělý, zvláště srovná-li se se základním dílem tohoto druhu pro dobu vlády Janovy — se Zbraslavskou kroni- kou Petra Žitavského (zaznamenává události let 1253-1338). Ta je ovšem jakýmsi representačním představitelem středo- věkých kronik na našem území, tím více je však nápadný úpa- dek, který se jeví v kronikářské literatuře kolem poloviny a po polovině 14. století. Zbraslavská kronika zůstala pro kronikáře doby Karlovy ideálem - a také bohatým pramenem, z něhož všichni hojně čerpali, ale jehož úrovně ani obsahové, ani lite- rární žádný z nich nedosáhl. Neobyčejný význam kroniky Zbraslavské jako historického pramene určilo jednak velmi výhodné postavení jejího autora Petra Žitavského, který jako opat významného kláštera a důle- žitý politický činitel věděl o událostech, které zapisoval, z vlast- 10
Strana 11
ní zkušenosti mnohem více, než mohli věděti jiní, vedle toho však i Petrova úsilovná snaha o získání informací na všech stranách. Své zprávy měl někdy přímo od vynikajících součas- níků, kteří se sami účastnili zásadního rozhodování v důle- žitých politických jednáních, jindy mu zprávy dodávali jeho osobní zpravodajové, které tímto úkolem sám pověřoval. Rovněž listin jako pramenů užíval Petr častěji, než bývalo u kronikářů jeho doby obvyklé. Není také možné opominout ten fakt, že Petr zaujímal k zapsaným událostem svá osobní stanoviska a vyjadřoval na ně své vlastní názory, někdy velmi důležité pro pochopení politického i hospodářského vývoje v Českém království za Janovy vlády. Připočítá-li se k tomu ještě jeho neobyčejně bystrý přehled o důležitých událostech evropských a rozsáhlé zkušenosti cestovatelské, je jistě možné konstatovat, že kronika Zbraslavská je jedním z nejlepších spisů tohoto typu ve své době v Evropě. Než Petrovo dílo končí únorem r. 1338 a pro události pozdější jsme odkázáni na zpravodaje jiné. Pro posledního pražského biskupa Jana IV. z Dražic sepsal první zpracování své kroniky jeho kaplan a penitenciář Franti- šek, který dokončil své dílo těsně před biskupovou smrtí v roce 1342, kam až své vypravování dovedl. Ačkoliv byl František dosti důkladně vzdělán, nedosáhl jeho spis zdaleka kvalit díla Petra Žitavského. František psal svou kroniku na objednávku nebo spíše na příkaz svého biskupa, a proto pochopíme, že stře- dem vypravování měla být Dražicova osobnost, jeho dílo a životní běh, doplněný ještě vzpomínkami na biskupovy před- ky a příbuzenstvo. Tento úkol však provedl František dosti pochybným způsobem. Za základ svého vypravování užil právě kroniky Zbraslavské, kterou znal do r. 1335, pořídil z ní však jen jakýsi stručný výtah, k němuž pak připojil některé zmínky z rýmované české kroniky (tzv. Dalimilovy) a do takto vznik- lého textu vsunul zprávy a zmínky o Dražicovi. Teprve pro léta 1336-1342 měl pokračovat zcela samostatně, ale tu se uká- zalo, že jeho schopnosti na takový úkol stačily jen velmi málo. Zvláště mu chyběla schopnost pro shrnutí jednotlivých faktů v souvislejší celky. Z jeho díla pak často až příliš vynikají jeho osobní záliby pro zvláštní zjevy přírodní, naproti tomu neměl 11
ní zkušenosti mnohem více, než mohli věděti jiní, vedle toho však i Petrova úsilovná snaha o získání informací na všech stranách. Své zprávy měl někdy přímo od vynikajících součas- níků, kteří se sami účastnili zásadního rozhodování v důle- žitých politických jednáních, jindy mu zprávy dodávali jeho osobní zpravodajové, které tímto úkolem sám pověřoval. Rovněž listin jako pramenů užíval Petr častěji, než bývalo u kronikářů jeho doby obvyklé. Není také možné opominout ten fakt, že Petr zaujímal k zapsaným událostem svá osobní stanoviska a vyjadřoval na ně své vlastní názory, někdy velmi důležité pro pochopení politického i hospodářského vývoje v Českém království za Janovy vlády. Připočítá-li se k tomu ještě jeho neobyčejně bystrý přehled o důležitých událostech evropských a rozsáhlé zkušenosti cestovatelské, je jistě možné konstatovat, že kronika Zbraslavská je jedním z nejlepších spisů tohoto typu ve své době v Evropě. Než Petrovo dílo končí únorem r. 1338 a pro události pozdější jsme odkázáni na zpravodaje jiné. Pro posledního pražského biskupa Jana IV. z Dražic sepsal první zpracování své kroniky jeho kaplan a penitenciář Franti- šek, který dokončil své dílo těsně před biskupovou smrtí v roce 1342, kam až své vypravování dovedl. Ačkoliv byl František dosti důkladně vzdělán, nedosáhl jeho spis zdaleka kvalit díla Petra Žitavského. František psal svou kroniku na objednávku nebo spíše na příkaz svého biskupa, a proto pochopíme, že stře- dem vypravování měla být Dražicova osobnost, jeho dílo a životní běh, doplněný ještě vzpomínkami na biskupovy před- ky a příbuzenstvo. Tento úkol však provedl František dosti pochybným způsobem. Za základ svého vypravování užil právě kroniky Zbraslavské, kterou znal do r. 1335, pořídil z ní však jen jakýsi stručný výtah, k němuž pak připojil některé zmínky z rýmované české kroniky (tzv. Dalimilovy) a do takto vznik- lého textu vsunul zprávy a zmínky o Dražicovi. Teprve pro léta 1336-1342 měl pokračovat zcela samostatně, ale tu se uká- zalo, že jeho schopnosti na takový úkol stačily jen velmi málo. Zvláště mu chyběla schopnost pro shrnutí jednotlivých faktů v souvislejší celky. Z jeho díla pak často až příliš vynikají jeho osobní záliby pro zvláštní zjevy přírodní, naproti tomu neměl 11
Strana 12
právě velký zájem o veřejné, politické dění a události, což se musilo ovšem v kronice projevit nepříznivě. Ale ani vlastní úkol, tj. oslava biskupa, nebyl tímto způsobem zpracování dobře splněn; např. naše vědomosti o Dražicovi obohatil mno- hem méně, než by se u spisu takového typu dalo očekávat. František prodloužil později v druhé redakci svůj spis až do r. 1353, při čemž opět užil kroniky Zbraslavské, tentokráte i jejích závěrečných částí a umenšil oslavné vsuvky, psané kdysi pro biskupa Jana; ve třetí knize se pokusil do středu vypravování postavit samotného Karla, jemuž byla také druhá rozšířená redakce věnována. Znovu se však ukázalo, že Franti- šek prostě neměl smysl pro politické dění, a tak i prodloužení kroniky pro léta 1343-1353 naše vědomosti o politickém vývoji těchto velmi důležitých let příliš nerozmnožilo. Častěji se v tomto druhém zpracování dostávají do popředí věci praž- ského metropolitního kostela, kde František působil i po Dra- žicově smrti jako penitenciář Arnošta z Pardubic. Františkovo dílo, v prvém i druhém zpracování, hodnoceno jako celek, ukazuje, že je opravdu nesnadné „dvěma pánům sloužit“; účel první redakce byl silně odlišný od účelu redakce druhé, při čemž je třeba mít na pamětí, že první zpracování bylo přes všechny nedostatky mnohem organičtějším celkem. Vycházelo totiž přirozeněji z požadavků církevních kruhů při pražském kostele a z přání biskupa Jana IV., aby byly „letopisy české dovedeny až do doby současné (tj. do r. 1342). V druhé redakci se jakost Františkova díla zhoršila, protože se pokusil o zcela neorganické nahrazení Dražice Karlem. A tak je tento chrono- logicky nejdříve vzniklý pramen pro dobu Karlovy vlády za- tížen epigonstvím i na středověké poměry neobyčejně výraz- ným, nedostatečnou informovaností a i malým osobním zájmem svého autora. Několik let před podniknutím druhého zpracování Františ- kova díla složil první redakci svého pokračování „české kro- niky“ pozdější kanovník kapituly pražské a ředitel stavby chrámu sv. Víta, Beneš Krabice z Weitmile. I tato první re- dakce Krabicova spisu vznikla v prostředí pražské kapituly, a to zase téměř jako práce úřední, kterou autor předložil arcibiskupovi a kapitule k opravám a doplňkům. Krabice za- 12
právě velký zájem o veřejné, politické dění a události, což se musilo ovšem v kronice projevit nepříznivě. Ale ani vlastní úkol, tj. oslava biskupa, nebyl tímto způsobem zpracování dobře splněn; např. naše vědomosti o Dražicovi obohatil mno- hem méně, než by se u spisu takového typu dalo očekávat. František prodloužil později v druhé redakci svůj spis až do r. 1353, při čemž opět užil kroniky Zbraslavské, tentokráte i jejích závěrečných částí a umenšil oslavné vsuvky, psané kdysi pro biskupa Jana; ve třetí knize se pokusil do středu vypravování postavit samotného Karla, jemuž byla také druhá rozšířená redakce věnována. Znovu se však ukázalo, že Franti- šek prostě neměl smysl pro politické dění, a tak i prodloužení kroniky pro léta 1343-1353 naše vědomosti o politickém vývoji těchto velmi důležitých let příliš nerozmnožilo. Častěji se v tomto druhém zpracování dostávají do popředí věci praž- ského metropolitního kostela, kde František působil i po Dra- žicově smrti jako penitenciář Arnošta z Pardubic. Františkovo dílo, v prvém i druhém zpracování, hodnoceno jako celek, ukazuje, že je opravdu nesnadné „dvěma pánům sloužit“; účel první redakce byl silně odlišný od účelu redakce druhé, při čemž je třeba mít na pamětí, že první zpracování bylo přes všechny nedostatky mnohem organičtějším celkem. Vycházelo totiž přirozeněji z požadavků církevních kruhů při pražském kostele a z přání biskupa Jana IV., aby byly „letopisy české dovedeny až do doby současné (tj. do r. 1342). V druhé redakci se jakost Františkova díla zhoršila, protože se pokusil o zcela neorganické nahrazení Dražice Karlem. A tak je tento chrono- logicky nejdříve vzniklý pramen pro dobu Karlovy vlády za- tížen epigonstvím i na středověké poměry neobyčejně výraz- ným, nedostatečnou informovaností a i malým osobním zájmem svého autora. Několik let před podniknutím druhého zpracování Františ- kova díla složil první redakci svého pokračování „české kro- niky“ pozdější kanovník kapituly pražské a ředitel stavby chrámu sv. Víta, Beneš Krabice z Weitmile. I tato první re- dakce Krabicova spisu vznikla v prostředí pražské kapituly, a to zase téměř jako práce úřední, kterou autor předložil arcibiskupovi a kapitule k opravám a doplňkům. Krabice za- 12
Strana 13
číná své vypravování rokem 1283, datem, jímž končí tzv. druhé pokračování Kosmovo, a došel až k r. 1345. Při tom se však pokusil aplikovat pochybnou metodu Františkovu na jeho vlast- ním spise a podává vlastně až do r. 1342 pouhý zkrácený výtah z kroniky Františkovy (tedy druhý odvar kroniky Zbraslavské), načež teprve samostatně vypravuje události let 1343-1345, z nichž na prvém místě stojí povýšení pražského biskupství na metro- poli nové církevní provincie. To bylo vlastním důvodem pro napsání Krabicovy kroniky v tak brzké době po sepsání Fran- tiškově, významný okamžik zřízení arcibiskupství, nápadné však je, jak Krabice ve svém zpracování kroniky Františkovy nejdůkladněji zkrátil původní Františkovy vsuvky o Dražicovi. Zdá se tedy, že v kapitulním okruhu nebyly tyto oslavné partie k biskupově poctě přijímány vlídně a snad právě jejich zkorigo- vání bylo také jedním z důvodů pro napsání kroniky Krabicovy. Než ať už tomu bylo jakkoliv, přistoupil i Krabice - jako předtím František - po letech ke zpracování druhé redakce svého spisu, které se prý stalo na přímý pokyn Karlův. K pů- vodním třem knihám své kroniky připojil ještě čtvrtou, na jejíž počátek zařadil vyprávění o Karlově mládí, asi podle vlastního životopisu Karlova, a pokračoval potom v stručném zazname- návání zpráv až do listopadu r. 1374. Dne 27. července 1375 Krabice zemřel. Jeho kronika ve druhém zpracování je hlavním domácím vyprávěcím pramenem pro léta 1353-1374, hlavním proto, že je vlastně tohoto druhu pramenem jediným. Ale vlastní hodnota díla příliš vysoká není. Z hlediska zpravodajského chybí dílu Krabicovu zasvěcený pohled do vlastních souvislostí důležitých událostí, jímž tak vyniká např. Petr Žitavský. Ačkoliv v druhé redakci svého díla vystupuje Krabice jako jakýsi dvorský leto- pisec, přece jen poukazuje na to, že se vlastního politického rozhodování nikdy neúčastnil, protože prý „nebývají chudí do rady vládců připouštěni“ — mohl tedy podávati jen zprávy samotné, bez bližšího vysvětlení. Je sice pravda, že podává zprávy o různých dvorských zajímavostech, ale to bývají jen záznamy popisné, vnější, které právě jen dokazují, že skutečnou situaci znal jen málo. Kroniky Františkova a Krabicova představují jeden typ děje- 13
číná své vypravování rokem 1283, datem, jímž končí tzv. druhé pokračování Kosmovo, a došel až k r. 1345. Při tom se však pokusil aplikovat pochybnou metodu Františkovu na jeho vlast- ním spise a podává vlastně až do r. 1342 pouhý zkrácený výtah z kroniky Františkovy (tedy druhý odvar kroniky Zbraslavské), načež teprve samostatně vypravuje události let 1343-1345, z nichž na prvém místě stojí povýšení pražského biskupství na metro- poli nové církevní provincie. To bylo vlastním důvodem pro napsání Krabicovy kroniky v tak brzké době po sepsání Fran- tiškově, významný okamžik zřízení arcibiskupství, nápadné však je, jak Krabice ve svém zpracování kroniky Františkovy nejdůkladněji zkrátil původní Františkovy vsuvky o Dražicovi. Zdá se tedy, že v kapitulním okruhu nebyly tyto oslavné partie k biskupově poctě přijímány vlídně a snad právě jejich zkorigo- vání bylo také jedním z důvodů pro napsání kroniky Krabicovy. Než ať už tomu bylo jakkoliv, přistoupil i Krabice - jako předtím František - po letech ke zpracování druhé redakce svého spisu, které se prý stalo na přímý pokyn Karlův. K pů- vodním třem knihám své kroniky připojil ještě čtvrtou, na jejíž počátek zařadil vyprávění o Karlově mládí, asi podle vlastního životopisu Karlova, a pokračoval potom v stručném zazname- návání zpráv až do listopadu r. 1374. Dne 27. července 1375 Krabice zemřel. Jeho kronika ve druhém zpracování je hlavním domácím vyprávěcím pramenem pro léta 1353-1374, hlavním proto, že je vlastně tohoto druhu pramenem jediným. Ale vlastní hodnota díla příliš vysoká není. Z hlediska zpravodajského chybí dílu Krabicovu zasvěcený pohled do vlastních souvislostí důležitých událostí, jímž tak vyniká např. Petr Žitavský. Ačkoliv v druhé redakci svého díla vystupuje Krabice jako jakýsi dvorský leto- pisec, přece jen poukazuje na to, že se vlastního politického rozhodování nikdy neúčastnil, protože prý „nebývají chudí do rady vládců připouštěni“ — mohl tedy podávati jen zprávy samotné, bez bližšího vysvětlení. Je sice pravda, že podává zprávy o různých dvorských zajímavostech, ale to bývají jen záznamy popisné, vnější, které právě jen dokazují, že skutečnou situaci znal jen málo. Kroniky Františkova a Krabicova představují jeden typ děje- 13
Strana 14
pisectví doby Karlovy, totiž pokusy o prodloužení „české kro- niky“ a její dovedení do současnosti. Ale vedle nich vznikala také kronikářská díla jiného zaměření. Byly to jednak pokusy o nové vypsání celých českých dějin, jednak úsilí o jakési vmontování české historie do dějin obecných. Pokus prvního typu představuje tzv. kronika Přibíka Pulkavy z Radenína, druhý typ zastupují sepsání Jana Marignoly a opatovického opata Neplacha. Kolem kroniky Pulkavovy je stále řada nerozřešených pro- blémů. Některé rukopisy kroniky označují přímo Karla spiso- vatelem této práce, jiné mluví o autorství Pulkavově a ještě jiné se domnívají, že Pulkava byl pouze překladatelem kroniky do češtiny. Situaci komplikuje i to, že kronika je zachována ve třech zpracováních a že co do množství zachovaných ruko- pisů může být pokládána za jednu z nejrozšířenějších středo- věkých kronik českých. Jisto je tolik, že dílo vzniklo v užším okruhu císařova dvora a velmi pravděpodobně z přímé Karlovy iniciativy. Ten, kdo kroniku sestavoval, měl k disposici existu- jící v té době „prameny českých dějin“ v mnohem hojnější míře než kterýkoliv jiný kronikář, protože na císařův pokyn byly pro toto sepsání shledávány nejen starší domácí historické spisy po klášteřích a hradech, nýbrž i úřední listiny, státní a jiné. Kronika měla podávat českou historii v jakési „státo- právní“ koncepci, na níž se právě dosti zřetelně projevuje vlastní smýšlení Karlovo, jak je známo i odjinud. Velmi charak- teristickým projevem této koncepce bylo vsunutí letopisů brani- borských do třetí redakce Pulkavova spisu, když Karel připojil r. 1373 braniborské markrabství ke koruně české. Avšak jako dílo dějepisné zůstala kronika pozadu i za sepsáními Františka a Beneše Krabice. Sestavovatel neporozuměl svým předlohám, takže se do kroniky dostaly i dosti podstatné omyly. Zásadě, aby do ní byly pojaty jen věci „pravé a jisté“, která je v kronice samé vytčena, dílo rozhodně nevyhovuje. Ale je nutno upozor- nit, že hlavním účelem tohoto oficiálního zpracování českých dějin nebylo asi kritické zhodnocení starších pramenů, nýbrž rozšíření — možná-li tak říci - tehdejšího úředního pojetí české historie, v němž rozhodující byla Karlova snaha o zdůraznění státního vývoje. Tím mělo být položeno historické zdůvodnění 14
pisectví doby Karlovy, totiž pokusy o prodloužení „české kro- niky“ a její dovedení do současnosti. Ale vedle nich vznikala také kronikářská díla jiného zaměření. Byly to jednak pokusy o nové vypsání celých českých dějin, jednak úsilí o jakési vmontování české historie do dějin obecných. Pokus prvního typu představuje tzv. kronika Přibíka Pulkavy z Radenína, druhý typ zastupují sepsání Jana Marignoly a opatovického opata Neplacha. Kolem kroniky Pulkavovy je stále řada nerozřešených pro- blémů. Některé rukopisy kroniky označují přímo Karla spiso- vatelem této práce, jiné mluví o autorství Pulkavově a ještě jiné se domnívají, že Pulkava byl pouze překladatelem kroniky do češtiny. Situaci komplikuje i to, že kronika je zachována ve třech zpracováních a že co do množství zachovaných ruko- pisů může být pokládána za jednu z nejrozšířenějších středo- věkých kronik českých. Jisto je tolik, že dílo vzniklo v užším okruhu císařova dvora a velmi pravděpodobně z přímé Karlovy iniciativy. Ten, kdo kroniku sestavoval, měl k disposici existu- jící v té době „prameny českých dějin“ v mnohem hojnější míře než kterýkoliv jiný kronikář, protože na císařův pokyn byly pro toto sepsání shledávány nejen starší domácí historické spisy po klášteřích a hradech, nýbrž i úřední listiny, státní a jiné. Kronika měla podávat českou historii v jakési „státo- právní“ koncepci, na níž se právě dosti zřetelně projevuje vlastní smýšlení Karlovo, jak je známo i odjinud. Velmi charak- teristickým projevem této koncepce bylo vsunutí letopisů brani- borských do třetí redakce Pulkavova spisu, když Karel připojil r. 1373 braniborské markrabství ke koruně české. Avšak jako dílo dějepisné zůstala kronika pozadu i za sepsáními Františka a Beneše Krabice. Sestavovatel neporozuměl svým předlohám, takže se do kroniky dostaly i dosti podstatné omyly. Zásadě, aby do ní byly pojaty jen věci „pravé a jisté“, která je v kronice samé vytčena, dílo rozhodně nevyhovuje. Ale je nutno upozor- nit, že hlavním účelem tohoto oficiálního zpracování českých dějin nebylo asi kritické zhodnocení starších pramenů, nýbrž rozšíření — možná-li tak říci - tehdejšího úředního pojetí české historie, v němž rozhodující byla Karlova snaha o zdůraznění státního vývoje. Tím mělo být položeno historické zdůvodnění 14
Strana 15
ke Karlovu úsilí o vybudování mohutného českého státu (tj. ve skutečnosti rozsáhlé rodové državy lucemburské dynastie) a také k tomu, aby i vnitřní život tohoto útvaru byl proniknut náležitým uplatněním císařových názorů a plánů. Toto oficiální zpracování českých dějin se nedostalo ani k době Karlova vladaření a končí rokem 1330, smrtí královny Elišky. Uvedené velké rozšíření kroniky souvisí velmi pravděpodobně s jejím oficiálním původem a rázem. Spis Jana Marignoly se představuje jako pokus o kroniku světovou, do níž by byly vsunuty světské i církevní dějiny české. Autor byl proslaveným cestovatelem své doby, který jako papežský legát prošel střední a východní Asií i její jižní částí a vrátil se z Palestiny přes Středozemní moře do Itálie. Jako známá osobnost byl povolán brzy po svém návratu do Evropy ke Karlovu dvoru (r. 1353) a pověřen uvedeným úko- lem. Ale ani tento pokus o sepsání českých dějin neskončil lépe než všechny ostatní. Marignola pochopitelně neměl o čes- kých dějinách ponětí a zbývala jediná možnost, aby do nich hlouběji vnikl, totiž delší jejich studium, což tehdy znamenalo delší pobyt v zemi. Ale Marignola měl ještě jiné osobní zájmy — na prvém místě to byla snaha o získání odměny za služby pro kurii —, takže se svému úkolu věnoval jen velmi povrchně. Nesepsal své dílo ani v Čechách, nýbrž v Itálii, kam se asi r. 1354 vrátil, vyzbrojen pomůckami jen pro starší dobu, takže se ve svém sepsání vlastně nedostal za rok 1283, kde jeho pra- meny končily. Spis, který Marignola zanechal, nelze označit jinak než jako podivuhodné monstrum. Autor, který se v čes- kých poměrech vůbec nevyznal, vsunul do své „světové“ kro- niky ještě vlastní vzpomínky na své daleké cesty, které samy o sobě jsou sice zajímavé, ale pro smysl jeho spisu naprosto zbytečné. Dílo Marignolovo znamená úplné ztroskotání původ- ního plánu, z něhož vycházelo. Mnohem skromnější pokus o dílo stejného typu, jako byl spis Marignolův, představuje kronika Neplachova. Neplach býval někdy v diplomatických službách Karlových, takže i u jeho spisu můžeme předpokládat osobní zájem císařův, ač sám uvádí, že se o sepsání pokusil jen na podnět některých opato- vických činitelů. Neplach převzal obvyklé dobové schema se- 15
ke Karlovu úsilí o vybudování mohutného českého státu (tj. ve skutečnosti rozsáhlé rodové državy lucemburské dynastie) a také k tomu, aby i vnitřní život tohoto útvaru byl proniknut náležitým uplatněním císařových názorů a plánů. Toto oficiální zpracování českých dějin se nedostalo ani k době Karlova vladaření a končí rokem 1330, smrtí královny Elišky. Uvedené velké rozšíření kroniky souvisí velmi pravděpodobně s jejím oficiálním původem a rázem. Spis Jana Marignoly se představuje jako pokus o kroniku světovou, do níž by byly vsunuty světské i církevní dějiny české. Autor byl proslaveným cestovatelem své doby, který jako papežský legát prošel střední a východní Asií i její jižní částí a vrátil se z Palestiny přes Středozemní moře do Itálie. Jako známá osobnost byl povolán brzy po svém návratu do Evropy ke Karlovu dvoru (r. 1353) a pověřen uvedeným úko- lem. Ale ani tento pokus o sepsání českých dějin neskončil lépe než všechny ostatní. Marignola pochopitelně neměl o čes- kých dějinách ponětí a zbývala jediná možnost, aby do nich hlouběji vnikl, totiž delší jejich studium, což tehdy znamenalo delší pobyt v zemi. Ale Marignola měl ještě jiné osobní zájmy — na prvém místě to byla snaha o získání odměny za služby pro kurii —, takže se svému úkolu věnoval jen velmi povrchně. Nesepsal své dílo ani v Čechách, nýbrž v Itálii, kam se asi r. 1354 vrátil, vyzbrojen pomůckami jen pro starší dobu, takže se ve svém sepsání vlastně nedostal za rok 1283, kde jeho pra- meny končily. Spis, který Marignola zanechal, nelze označit jinak než jako podivuhodné monstrum. Autor, který se v čes- kých poměrech vůbec nevyznal, vsunul do své „světové“ kro- niky ještě vlastní vzpomínky na své daleké cesty, které samy o sobě jsou sice zajímavé, ale pro smysl jeho spisu naprosto zbytečné. Dílo Marignolovo znamená úplné ztroskotání původ- ního plánu, z něhož vycházelo. Mnohem skromnější pokus o dílo stejného typu, jako byl spis Marignolův, představuje kronika Neplachova. Neplach býval někdy v diplomatických službách Karlových, takže i u jeho spisu můžeme předpokládat osobní zájem císařův, ač sám uvádí, že se o sepsání pokusil jen na podnět některých opato- vických činitelů. Neplach převzal obvyklé dobové schema se- 15
Strana 16
znamu císařů a papežů a do něho hodlal vsunovat záznamy o českých událostech. Ale ani tento záměr nebyl pak proveden důsledně, nehledě už k tomu, že Neplachovy podklady byly velmi chatrné ceny, velmi často mylné. Kromě toho všeho byl jediný dosud zachovaný rukopis Neplachova díla podivnou náhodou poškozen tak, že právě autorovy zprávy z vlastní zkušenosti (tj. z let 1347-1365) dnes chybějí. Jenom poslední zpráva k r. 1365 se dochovala. Všechny uvedené kronikářské pokusy spojuje společné dvor- ské prostředí, v němž vznikaly, a osobní zájem Karlův. Pokusy o vytvoření světových kronik se vsunutými letopisy českými měly podporovat vlastně snahu o „spojení“ dějin říšských a českých, když se Karel stal držitelem obojí koruny, a rovněž zařazení záznamů braniborských do spisu Pulkavova podporo- valo tendenci ke spojení historie jednotlivých částí českého státu, aby tak odpovídala i státoprávnímu stavu současnému. Vyvrcholením vyprávění měla být ovšem doba Karlova, ale právě v tom měl císař, jak vyplývá z dřívějšího líčení, jen ne- patrné úspěchy. Ve všech uvedených pokusech se mělo dostat panovnické moci zvláštního uplatnění a významu, jako vůbec Karel neustával při každé příležitosti zdůrazňovat jakýsi vyšší, sakrální ráz monarchické vlády, který ji měl ozářit zvláštním leskem pro široké vrstvy a zároveň sloužit jako účinný pro- středek proti příliš vypínavým snahám šlechty. V té věci se císař leckdy vracel i k prostředkům již zapomenutým, jak o tom bude ještě dále pověděno. Vybraní dvorští dějepisci nebyli však s to, aby splnili císa- řovy požadavky. Kronikáři z prostředí církevních ústavů, po- učeni na dílech svých předchůdců z téhož okruhu, byli jistě ochotni postavit oslavu císaře do středu svých spisů a také to podle svých schopností učinili, ale potíže jim způsobilo správné vyjádření té koncepce Karlovy, která chtěla, aby dějiny české byly na prvém místě historií státní a aby sloužily jako opora i při uplatňování rozmanitých státoprávních nároků, spojených s pokusem o vybudování Českého království v mohutnou stavbu lucemburské rodové državy. Koncepce, vycházející ze sakrálního rázu panovnické vlády a ze zdůraznění královského postavení ve společnosti, je pří- 16
znamu císařů a papežů a do něho hodlal vsunovat záznamy o českých událostech. Ale ani tento záměr nebyl pak proveden důsledně, nehledě už k tomu, že Neplachovy podklady byly velmi chatrné ceny, velmi často mylné. Kromě toho všeho byl jediný dosud zachovaný rukopis Neplachova díla podivnou náhodou poškozen tak, že právě autorovy zprávy z vlastní zkušenosti (tj. z let 1347-1365) dnes chybějí. Jenom poslední zpráva k r. 1365 se dochovala. Všechny uvedené kronikářské pokusy spojuje společné dvor- ské prostředí, v němž vznikaly, a osobní zájem Karlův. Pokusy o vytvoření světových kronik se vsunutými letopisy českými měly podporovat vlastně snahu o „spojení“ dějin říšských a českých, když se Karel stal držitelem obojí koruny, a rovněž zařazení záznamů braniborských do spisu Pulkavova podporo- valo tendenci ke spojení historie jednotlivých částí českého státu, aby tak odpovídala i státoprávnímu stavu současnému. Vyvrcholením vyprávění měla být ovšem doba Karlova, ale právě v tom měl císař, jak vyplývá z dřívějšího líčení, jen ne- patrné úspěchy. Ve všech uvedených pokusech se mělo dostat panovnické moci zvláštního uplatnění a významu, jako vůbec Karel neustával při každé příležitosti zdůrazňovat jakýsi vyšší, sakrální ráz monarchické vlády, který ji měl ozářit zvláštním leskem pro široké vrstvy a zároveň sloužit jako účinný pro- středek proti příliš vypínavým snahám šlechty. V té věci se císař leckdy vracel i k prostředkům již zapomenutým, jak o tom bude ještě dále pověděno. Vybraní dvorští dějepisci nebyli však s to, aby splnili císa- řovy požadavky. Kronikáři z prostředí církevních ústavů, po- učeni na dílech svých předchůdců z téhož okruhu, byli jistě ochotni postavit oslavu císaře do středu svých spisů a také to podle svých schopností učinili, ale potíže jim způsobilo správné vyjádření té koncepce Karlovy, která chtěla, aby dějiny české byly na prvém místě historií státní a aby sloužily jako opora i při uplatňování rozmanitých státoprávních nároků, spojených s pokusem o vybudování Českého království v mohutnou stavbu lucemburské rodové državy. Koncepce, vycházející ze sakrálního rázu panovnické vlády a ze zdůraznění královského postavení ve společnosti, je pří- 16
Strana 17
značná i pro Karlovo sepsání vlastního životopisu. Mělo po- sloužit Karlovým nástupcům jako doklad o zasahování boží milosti do osudů lidských (tj. že povýšení Karlovo ke dvěma korunám bylo dílo božské moci) a zároveň jim stručně před- vést Karlovy osudy. Spis ovšem zaznamenává Karlův životní běh jen do r. 1340 (další kapitoly, prodlužující vypravování do r. 1346, přidal později někdo jiný) a přes všechny dohady není možné s větší pravděpodobností říci, kam až měl životopis dojít. Zdá se, že mezníkem tu mělo být nastoupení skutečné vlády r. 1346, ale ani to není bezpečné. Jisté je, že v tehdejší literatuře zaujímá vlastní Karlův životopis zvláštní místo proto, že je to první středověká autobiografie z pera osoby, která sama vládla. Je však třeba varovati před tím, aby se některým místům tohoto životopisu věřilo doslova, jak se to často dálo, a aby na základě těchto míst byly pak vyslovovány dalekosáhlé úsudky a domněnky o císařově osobnosti, jeho osobních ná- zorech a subjektivních pocitech, zvláště není-li možné tyto domněnky doložiti i jinými prameny. - Svou koncepcí, kon- krétním obsahem a způsobem zpracování se však Karlova auto- biografie nijak neodlišuje od jiné soudobé literatury s historic- kým obsahem, který měl být podle přání císařova vyjádřen v dílech jeho dvorských kronikářů. Sepsání životopisu náleží pravděpodobně do počátku let padesátých, ale přesnější dato- vání je dosud otevřenou otázkou. Asi do téže doby spadá i sepsání Karlovy legendy o sv. Vác- lavu. Je to krátký spisek, složený hlavně podle starší václavské legendy z 13. století (začínající slovy „Oriente iam sole“), který znovu dosvědčuje výše uvedené Karlovo pojetí českých dějin jako dějin státu českého. K napsání legendy došlo nepochybně proto, aby sám král náležitě zdůraznil, že je na trůně nástup- cem světce, který byl znám po celé Evropě, a před domácími obyvateli ukázal úctu k nejvýznamnějšímu zemskému patro- novi. Tato legenda byla později celá vsunuta do kroniky Pul- kavovy, takže i tím byl zdůrazněn oficiální ráz tohoto díla. — Je snad téměř nadbytečné konstatovat, že všechny vyprávěcí prameny, které vznikly ve dvorském okruhu (rozumí se včetně spisů Karla samotného), vycházejí ze základní koncepce feudální, i když navíc zdůrazňují své speciální účely a cíle. 2 Čtení o Karlu IV. 17
značná i pro Karlovo sepsání vlastního životopisu. Mělo po- sloužit Karlovým nástupcům jako doklad o zasahování boží milosti do osudů lidských (tj. že povýšení Karlovo ke dvěma korunám bylo dílo božské moci) a zároveň jim stručně před- vést Karlovy osudy. Spis ovšem zaznamenává Karlův životní běh jen do r. 1340 (další kapitoly, prodlužující vypravování do r. 1346, přidal později někdo jiný) a přes všechny dohady není možné s větší pravděpodobností říci, kam až měl životopis dojít. Zdá se, že mezníkem tu mělo být nastoupení skutečné vlády r. 1346, ale ani to není bezpečné. Jisté je, že v tehdejší literatuře zaujímá vlastní Karlův životopis zvláštní místo proto, že je to první středověká autobiografie z pera osoby, která sama vládla. Je však třeba varovati před tím, aby se některým místům tohoto životopisu věřilo doslova, jak se to často dálo, a aby na základě těchto míst byly pak vyslovovány dalekosáhlé úsudky a domněnky o císařově osobnosti, jeho osobních ná- zorech a subjektivních pocitech, zvláště není-li možné tyto domněnky doložiti i jinými prameny. - Svou koncepcí, kon- krétním obsahem a způsobem zpracování se však Karlova auto- biografie nijak neodlišuje od jiné soudobé literatury s historic- kým obsahem, který měl být podle přání císařova vyjádřen v dílech jeho dvorských kronikářů. Sepsání životopisu náleží pravděpodobně do počátku let padesátých, ale přesnější dato- vání je dosud otevřenou otázkou. Asi do téže doby spadá i sepsání Karlovy legendy o sv. Vác- lavu. Je to krátký spisek, složený hlavně podle starší václavské legendy z 13. století (začínající slovy „Oriente iam sole“), který znovu dosvědčuje výše uvedené Karlovo pojetí českých dějin jako dějin státu českého. K napsání legendy došlo nepochybně proto, aby sám král náležitě zdůraznil, že je na trůně nástup- cem světce, který byl znám po celé Evropě, a před domácími obyvateli ukázal úctu k nejvýznamnějšímu zemskému patro- novi. Tato legenda byla později celá vsunuta do kroniky Pul- kavovy, takže i tím byl zdůrazněn oficiální ráz tohoto díla. — Je snad téměř nadbytečné konstatovat, že všechny vyprávěcí prameny, které vznikly ve dvorském okruhu (rozumí se včetně spisů Karla samotného), vycházejí ze základní koncepce feudální, i když navíc zdůrazňují své speciální účely a cíle. 2 Čtení o Karlu IV. 17
Strana 18
Poněkud překvapující však je, že se z doby Karlovy vlády kromě uvedeného okruhu dvorských kronikářů nezachovaly žádné důležitější vyprávěcí prameny. Činost dějepisná jako by byla omezena jen na prostředí panovnického dvora a metro- politního kostela a dříve doložené historické spisování, např. u klášterů, jako by téměř vyschlo. Nicméně se zdá, že i po polovině 14. století bylo v té činnosti pokračováno, ale téměř nic se z ní nezachovalo. Za zmínku snad stojí jen kronika tzv. Beneše Minority, kompilace sestavená ze starších pramenů asi ke konci 15. století, která podává i výtahy z kroniky Beneše Krabice z Weitmile, s jehož dílem bývala kdysi zaměňována. Kroniky jsou ovšem jen jeden druh pramenů, z nichž čer- páme své vědomosti o Karlově době; nadto jsou ještě zatíženy tím, že chtějí podati určitý obraz a priori daný, což mnohdy jejich zprávy zkresluje nejen v tendenci podání, nýbrž i v prosté faktografii. Proto mají — povšechně vzato - pro hlubší poznání doby větší význam takové písemné památky, které vznikly z nejrůznějších potřeb tehdejšího běžného života hospodářského, politického, kulturního i právního, ať již jde o písemnosti pů- vodu úředního a platnosti veřejné nebo o soukromou korespon- denci. Takové písemnosti mají proti kronikám navíc jednu vý- hodu, že totiž nebyly při svém vzniku zatíženy úmyslem, aby podaly jednou historický obraz doby, nýbrž, vycházejíce právě jen z nutných potřeb soudobého života, dovolují učinit si o něm ponětí širší a zároveň hutnější, než by bylo možné např. jen na základě skoupých údajů letopisu Krabicova, kdybychom byli odkázáni jen na něho. Těchto jiných pramenů má období po polovině 14. století již dosti značný počet, ale jejich zpří- stupnění je ještě velmi daleko od ideálního stavu. Z povahy těchto pramenů, např. listin, totiž přímo vyplývá, že se mohou jen ve výjimečných případech významně uplatnit pro historické bádání jako jednotliviny, ale pravidelně je zapotřebí mít k dis- posici jejich větší soubory, aby bylo možné vyslovit na jejich základě obecnější úsudky o různých jevech ve zkoumané době. Právě v tom však není ještě zdaleka vykonáno vše, co by bylo zapotřebí. Velké dílo Jos. Emlera „Regesta diplomatica nec non episto- laria Bohemiae et Moraviae“, které přináší obšírné výtahy ze 18
Poněkud překvapující však je, že se z doby Karlovy vlády kromě uvedeného okruhu dvorských kronikářů nezachovaly žádné důležitější vyprávěcí prameny. Činost dějepisná jako by byla omezena jen na prostředí panovnického dvora a metro- politního kostela a dříve doložené historické spisování, např. u klášterů, jako by téměř vyschlo. Nicméně se zdá, že i po polovině 14. století bylo v té činnosti pokračováno, ale téměř nic se z ní nezachovalo. Za zmínku snad stojí jen kronika tzv. Beneše Minority, kompilace sestavená ze starších pramenů asi ke konci 15. století, která podává i výtahy z kroniky Beneše Krabice z Weitmile, s jehož dílem bývala kdysi zaměňována. Kroniky jsou ovšem jen jeden druh pramenů, z nichž čer- páme své vědomosti o Karlově době; nadto jsou ještě zatíženy tím, že chtějí podati určitý obraz a priori daný, což mnohdy jejich zprávy zkresluje nejen v tendenci podání, nýbrž i v prosté faktografii. Proto mají — povšechně vzato - pro hlubší poznání doby větší význam takové písemné památky, které vznikly z nejrůznějších potřeb tehdejšího běžného života hospodářského, politického, kulturního i právního, ať již jde o písemnosti pů- vodu úředního a platnosti veřejné nebo o soukromou korespon- denci. Takové písemnosti mají proti kronikám navíc jednu vý- hodu, že totiž nebyly při svém vzniku zatíženy úmyslem, aby podaly jednou historický obraz doby, nýbrž, vycházejíce právě jen z nutných potřeb soudobého života, dovolují učinit si o něm ponětí širší a zároveň hutnější, než by bylo možné např. jen na základě skoupých údajů letopisu Krabicova, kdybychom byli odkázáni jen na něho. Těchto jiných pramenů má období po polovině 14. století již dosti značný počet, ale jejich zpří- stupnění je ještě velmi daleko od ideálního stavu. Z povahy těchto pramenů, např. listin, totiž přímo vyplývá, že se mohou jen ve výjimečných případech významně uplatnit pro historické bádání jako jednotliviny, ale pravidelně je zapotřebí mít k dis- posici jejich větší soubory, aby bylo možné vyslovit na jejich základě obecnější úsudky o různých jevech ve zkoumané době. Právě v tom však není ještě zdaleka vykonáno vše, co by bylo zapotřebí. Velké dílo Jos. Emlera „Regesta diplomatica nec non episto- laria Bohemiae et Moraviae“, které přináší obšírné výtahy ze 18
Strana 19
všech známých listin a listů, týkajících se českých věcí, došlo svým čtvrtým svazkem, vydaným již r. 1892, právě jen k r. 1346, k nastoupení Karla na český trůn. Další vydávání této základní edice potom na dlouhá léta uvázlo, jen velmi málo v ní bylo vykonáno v samostatném státě po r. 1918, a tak teprve v našich dnech dohání tu ediční činnost Historického ústavu Čs. aka- demie věd, co po tak dlouhou dobu bylo zanedbáno.*) Pokud jde o vydání celých textů listin v doslovném znění v listinářích, byla dosud u nás tímto způsobem publikována jen nepatrná část ze zachovaného velkého množství listin, a to především listiny samým Karlem vydané; mnohem méně se už přihlíželo k listinám jiných vydavatelů, jejichž edice, pokud vůbec existují, jsou silně roztříštěny do speciálních thematických listinářů a listářů nebo jsou i vydány v různých publikacích náhodně, bez soustavnosti. Regesta i listináře přinášejí však jen ty listiny, které byly skutečně vydány a zachovaly se dodnes v autentické formě, ať již v samých originálech nebo ve spolehlivých opisech různého druhu. Vedle takto dochovaných listin existují však i tzv. for- muláře a jejich větší soubory, sbírky. Pojem formulářů a jejich sbírek není přesně vymezen a zahrnuje v sobě kusy různého původu i účelu. Především tu jde o skutečné formuláře kan- celářské, tj. předlohy, vzory pro skládání listin; tyto formuláře mohly být buď sestaveny podle starších listin tak, že byla po- nechána „kostra“ listinného textu a vynechána osobní i místní jména v původní listině přicházející, nebo byly formuláře se- staveny úplně uměle, bez dřívějších skutečných listin. Notáři a písaři, činní v kancelářích, si pak pořizovali pro vlastní po- třebu sbírky takových formulářů, aby měli po ruce vzory pro nejrůznější druhy a typy právních pořízení, které měli zlistiňo- vat. Vedle toho však existují i formuláře zcela odlišného pů- *) Dnešní stav této základní edice je takový: V letech 1928-1929 vydal B. Mendl dva sešity dílu VI., které zahrnují dobu od dubna 1355 do prosince 1357. Pak edice znovu uvázla a je v ní pokračováno až v současné době. Nyní je již vydán VI. dil celý (zahrnuje léta 1355-1358), ze VII. dílu prvé dvě části (období 1358-1360) prací B. Mendla a M. Linhartové; konečně pak i první část V. dílu (období srpen 1346 až červen 1348), vydaná J. Spěváčkem (čás- tečně z materiálu Bl. Rynešové). 19
všech známých listin a listů, týkajících se českých věcí, došlo svým čtvrtým svazkem, vydaným již r. 1892, právě jen k r. 1346, k nastoupení Karla na český trůn. Další vydávání této základní edice potom na dlouhá léta uvázlo, jen velmi málo v ní bylo vykonáno v samostatném státě po r. 1918, a tak teprve v našich dnech dohání tu ediční činnost Historického ústavu Čs. aka- demie věd, co po tak dlouhou dobu bylo zanedbáno.*) Pokud jde o vydání celých textů listin v doslovném znění v listinářích, byla dosud u nás tímto způsobem publikována jen nepatrná část ze zachovaného velkého množství listin, a to především listiny samým Karlem vydané; mnohem méně se už přihlíželo k listinám jiných vydavatelů, jejichž edice, pokud vůbec existují, jsou silně roztříštěny do speciálních thematických listinářů a listářů nebo jsou i vydány v různých publikacích náhodně, bez soustavnosti. Regesta i listináře přinášejí však jen ty listiny, které byly skutečně vydány a zachovaly se dodnes v autentické formě, ať již v samých originálech nebo ve spolehlivých opisech různého druhu. Vedle takto dochovaných listin existují však i tzv. for- muláře a jejich větší soubory, sbírky. Pojem formulářů a jejich sbírek není přesně vymezen a zahrnuje v sobě kusy různého původu i účelu. Především tu jde o skutečné formuláře kan- celářské, tj. předlohy, vzory pro skládání listin; tyto formuláře mohly být buď sestaveny podle starších listin tak, že byla po- nechána „kostra“ listinného textu a vynechána osobní i místní jména v původní listině přicházející, nebo byly formuláře se- staveny úplně uměle, bez dřívějších skutečných listin. Notáři a písaři, činní v kancelářích, si pak pořizovali pro vlastní po- třebu sbírky takových formulářů, aby měli po ruce vzory pro nejrůznější druhy a typy právních pořízení, které měli zlistiňo- vat. Vedle toho však existují i formuláře zcela odlišného pů- *) Dnešní stav této základní edice je takový: V letech 1928-1929 vydal B. Mendl dva sešity dílu VI., které zahrnují dobu od dubna 1355 do prosince 1357. Pak edice znovu uvázla a je v ní pokračováno až v současné době. Nyní je již vydán VI. dil celý (zahrnuje léta 1355-1358), ze VII. dílu prvé dvě části (období 1358-1360) prací B. Mendla a M. Linhartové; konečně pak i první část V. dílu (období srpen 1346 až červen 1348), vydaná J. Spěváčkem (čás- tečně z materiálu Bl. Rynešové). 19
Strana 20
vodu i účelu. Jsou to formuláře - předlohy, které měly sloužit studiu latinského slohu a vycvičit v „ars dictandi“, v umění stylistickém. U těchto formulářů nezáleželo už tolik na přesné formulaci obsahu, naopak mohla se tu projevit stylistová obrat- nost i ve formě často květnatých až nabubřelých frází. U tohoto druhu formulářů je možné setkat se i s úlohami „na dané thema“, tj. se zdánlivými listinami, které byly ovšem jen uměle sestavenými cvičeními a od skutečných listin se obvykle od- lišují bujnou frázovitostí. Obojí typ formulářů má značný vý- znam pro poznání doby. Jde tu hlavně o důležitý fakt, že nám sbírky formulářů zachovaly větší soubory listinných i pouze stylistických předloh podle soudobého výběru, v němž je tedy možné poznat dobové poměry a názory lépe než z jiných pra- menů. Avšak využití sbírek formulářů je zatím naprosto ne- dostačující. Povšechná znalost našich formulářových sbírek 14. století je dosud zcela nepatrná a ještě méně jich bylo zpří- stupněno vydáním. Ovšem ani sbírkami formulářů nejsou historické prameny Karlovy vlády zdaleka vyčerpány. Existuje ještě řada pramenů, které se svým charakterem vždy přiřazují jen do určitého pro- středí nebo jsou určeny pro jistou oblast tehdejšího dění. Největší význam pro poměry a postavení venkovského pod- danského obyvatelstva mají urbáře, inventáře a různé druhy účetního materiálu, pro situaci ve městech různé druhy měst- ských knih — hlavně ovšem berní knihy a berní rejstříky. V ur- bářích byly zaznamenávány údaje o předepsaných platebních (peněžních) a jiných povinnostech poddaných z poddanské půdy na panstvích, a to většinou úroky, předepsané na základě emfyteutických smluv. Pro vrchnost, která je vedla, představo- valy urbáře tedy jakousi evidenci výnosu půdy. Starší (mnohdy původní) název urbářů byl rejstříky úroků (registra censuum) a je třeba přiznat, že smysl a účel tohoto typu pramenů vy- stihuje lépe nežli mnohem později rozšířený název urbář. Urbáře totiž nezachycují všechny dávky a povinnosti pod- daných, nýbrž převážně právě jen úroční poplatky (eventuálně i další dávky) z osedlé půdy a právě tak ovšem nepodávají celkový výnos panství z poddanské půdy. Zachovaný počet urbářů pro dobu vlády Karla IV. je poměrně nepatrný. Velkou 20
vodu i účelu. Jsou to formuláře - předlohy, které měly sloužit studiu latinského slohu a vycvičit v „ars dictandi“, v umění stylistickém. U těchto formulářů nezáleželo už tolik na přesné formulaci obsahu, naopak mohla se tu projevit stylistová obrat- nost i ve formě často květnatých až nabubřelých frází. U tohoto druhu formulářů je možné setkat se i s úlohami „na dané thema“, tj. se zdánlivými listinami, které byly ovšem jen uměle sestavenými cvičeními a od skutečných listin se obvykle od- lišují bujnou frázovitostí. Obojí typ formulářů má značný vý- znam pro poznání doby. Jde tu hlavně o důležitý fakt, že nám sbírky formulářů zachovaly větší soubory listinných i pouze stylistických předloh podle soudobého výběru, v němž je tedy možné poznat dobové poměry a názory lépe než z jiných pra- menů. Avšak využití sbírek formulářů je zatím naprosto ne- dostačující. Povšechná znalost našich formulářových sbírek 14. století je dosud zcela nepatrná a ještě méně jich bylo zpří- stupněno vydáním. Ovšem ani sbírkami formulářů nejsou historické prameny Karlovy vlády zdaleka vyčerpány. Existuje ještě řada pramenů, které se svým charakterem vždy přiřazují jen do určitého pro- středí nebo jsou určeny pro jistou oblast tehdejšího dění. Největší význam pro poměry a postavení venkovského pod- danského obyvatelstva mají urbáře, inventáře a různé druhy účetního materiálu, pro situaci ve městech různé druhy měst- ských knih — hlavně ovšem berní knihy a berní rejstříky. V ur- bářích byly zaznamenávány údaje o předepsaných platebních (peněžních) a jiných povinnostech poddaných z poddanské půdy na panstvích, a to většinou úroky, předepsané na základě emfyteutických smluv. Pro vrchnost, která je vedla, představo- valy urbáře tedy jakousi evidenci výnosu půdy. Starší (mnohdy původní) název urbářů byl rejstříky úroků (registra censuum) a je třeba přiznat, že smysl a účel tohoto typu pramenů vy- stihuje lépe nežli mnohem později rozšířený název urbář. Urbáře totiž nezachycují všechny dávky a povinnosti pod- daných, nýbrž převážně právě jen úroční poplatky (eventuálně i další dávky) z osedlé půdy a právě tak ovšem nepodávají celkový výnos panství z poddanské půdy. Zachovaný počet urbářů pro dobu vlády Karla IV. je poměrně nepatrný. Velkou 20
Strana 21
většinou jsou urbáře církevního původu, tj. zachycují uvedené už údaje na zbožích různých církevních institucí, hlavně kláš- terů. Vůbec nejstarší náš urbář pro panství světské vrchnosti je urbář rožmberský, pořízený jako celek buď na samotném sklonku vlády Karlovy nebo těsně po jeho smrti. Že je většina urbářů tohoto období církevního původu, nemůže překvapovat. Církevní instituce měly především mnohem rozvinutější písem- né úřadování a řízení než soudobé světské feudální vrchnosti, měly také průměrně rozsáhlejší pozemkový majetek než šlechta (a tedy i větší praktickou potřebu evidence). Snad měla přitom i určitý význam skutečnost, že šlo o právní instituce, jejichž konkrétní představitelé (opati u klášterů, faráři u kostelů, ka- novníci u kapitul!) se relativně častěji střídali než světští feu- dální držitelé panství. I když urbáře představují pro poddanské poměry pramen zvláště důležitý, naleznou se ovšem jim ob- dobné záznamy i v listinách (emfyteutických a náhodně i jiných). Účetní doklady a inventáře jsou pro dobu Karlovu zachovány jen velmi zlomkovitě a roztříštěně. Nadto netvoří namnoze tyto prameny diplomaticky vyhraněnou skupinu a přichází dosti často ve spojení s urbáři, inventáře pak velkou většinou v listi- nách a aktech. Pro hospodářské i sociální poměry jsou velmi důležité, určitější závěry však dovolují jen při srovnání většího množství. Vydání těchto pramenů je zatím naprosto nedosta- tečné. Charakteristickými prameny pro poměry městské jsou měst- ské knihy, jejichž různé druhy umožňují poznání mnoha stránek tehdejšího městského života. Nejvýznamnější pro studium po- měrů sociálních jsou knihy městských dávek, jednak proto, že zachycují mnohem větší počet obyvatelů města než jiné druhy městských knih, hlavně však proto, že jejich účel dovoluje učinit si dosti spolehlivé závěry o sociálním rozvrstvení měst- ského obyvatelstva, o berním zatížení různých vrstev apod. I když se zdá, že městské knihovnictví bylo již v době Karlově velmi rozšířeno, a i když jsou již tehdy zastoupeny městské knihy rozmanitých druhů, nejsou ani tyto prameny zachovány tak, aby podávaly alespoň u určitých thematických oborů cel- kový obraz (vyjímaje rejstříky městských dávek brněnských). 21
většinou jsou urbáře církevního původu, tj. zachycují uvedené už údaje na zbožích různých církevních institucí, hlavně kláš- terů. Vůbec nejstarší náš urbář pro panství světské vrchnosti je urbář rožmberský, pořízený jako celek buď na samotném sklonku vlády Karlovy nebo těsně po jeho smrti. Že je většina urbářů tohoto období církevního původu, nemůže překvapovat. Církevní instituce měly především mnohem rozvinutější písem- né úřadování a řízení než soudobé světské feudální vrchnosti, měly také průměrně rozsáhlejší pozemkový majetek než šlechta (a tedy i větší praktickou potřebu evidence). Snad měla přitom i určitý význam skutečnost, že šlo o právní instituce, jejichž konkrétní představitelé (opati u klášterů, faráři u kostelů, ka- novníci u kapitul!) se relativně častěji střídali než světští feu- dální držitelé panství. I když urbáře představují pro poddanské poměry pramen zvláště důležitý, naleznou se ovšem jim ob- dobné záznamy i v listinách (emfyteutických a náhodně i jiných). Účetní doklady a inventáře jsou pro dobu Karlovu zachovány jen velmi zlomkovitě a roztříštěně. Nadto netvoří namnoze tyto prameny diplomaticky vyhraněnou skupinu a přichází dosti často ve spojení s urbáři, inventáře pak velkou většinou v listi- nách a aktech. Pro hospodářské i sociální poměry jsou velmi důležité, určitější závěry však dovolují jen při srovnání většího množství. Vydání těchto pramenů je zatím naprosto nedosta- tečné. Charakteristickými prameny pro poměry městské jsou měst- ské knihy, jejichž různé druhy umožňují poznání mnoha stránek tehdejšího městského života. Nejvýznamnější pro studium po- měrů sociálních jsou knihy městských dávek, jednak proto, že zachycují mnohem větší počet obyvatelů města než jiné druhy městských knih, hlavně však proto, že jejich účel dovoluje učinit si dosti spolehlivé závěry o sociálním rozvrstvení měst- ského obyvatelstva, o berním zatížení různých vrstev apod. I když se zdá, že městské knihovnictví bylo již v době Karlově velmi rozšířeno, a i když jsou již tehdy zastoupeny městské knihy rozmanitých druhů, nejsou ani tyto prameny zachovány tak, aby podávaly alespoň u určitých thematických oborů cel- kový obraz (vyjímaje rejstříky městských dávek brněnských). 21
Strana 22
V množství dosti značném jsou pro dobu Karlovy vlády zachovány zvláštní prameny pro oblast církevní správy. Po- výšení Prahy na církevní metropoli mělo velký význam pro rozšíření a prohloubení různých forem církevní správy, které už předtím byly na našem území dosti pokročilé. Hlavně však téměř výhradní užití písemného řízení a úřadování v oblasti kanonického práva způsobilo, že se pro Karlovu vládu zacho- valo z této oblasti mnoho speciálních druhů písemností, které umožňují dosti hluboký pohled do církevních záležitostí doby. Zachované prameny církevní správy mají ovšem značnou důle- žitost i pro ostatní oblasti tehdejšího života, protože církev za- sahovala často i do života každého laika. Z církevních pramenů všeobecné platnosti je třeba se zmínit především o usneseních synod, tj. shromáždění kněžstva z určité diecése, na nichž byly projednávány a vyhlašovány obecně platné předpisy pro život duchovních i laiků, o statutech pražského arcibiskupa pro regu- lování oborů vlastní církevní správy i života a povinností kněží a kleriků, dále o tzv. soudních aktech konsistoře pražské, písemnostech vzniklých z činnosti justičních orgánů pražského arcibiskupství, které podávají značné vědomosti z nejširší ob- lasti života církevních příslušníků. Některé druhy listin pro speciální účely církevní správy, např. listiny konfirmační, jimiž byli potvrzováni nově ustanovení faráři, byly vydávány tak běžně a tak často, že si kancelář arcibiskupská pořídila pro ně i registra, která jsou známá pod jménem knih konfirmačních. Rovněž byla vedena i evidence listin o darováních a nadáních různým církevním institucím, tzv. knihy erekční. Jen zlomkovitě se zachovaly jiné speciální písemnosti, např. zprávy (protokoly) o arcijáhenských visitacích, které velmi plasticky mluví o po- divném způsobu života tehdejších kněží, o němž bude ještě dále zmínka. Téměř úplně byla zničena akta inkvisiční, čehož je třeba zvláště litovat, protože tím nám uniká jedna z nejdůleži- tějších oblastí činnosti tehdejší církevní správy. — Jinak ovšem se církve týká i veliké množství jiných listin, velmi často od zahraničních vydavatelů; nejvíce jich připadá na papežskou kurii, a již tento vnější poznatek umožňuje pochopit, jak často zasahovala kurie přímo do našich zemí. Konečně je třeba upozornit na některé zvláště významné 22
V množství dosti značném jsou pro dobu Karlovy vlády zachovány zvláštní prameny pro oblast církevní správy. Po- výšení Prahy na církevní metropoli mělo velký význam pro rozšíření a prohloubení různých forem církevní správy, které už předtím byly na našem území dosti pokročilé. Hlavně však téměř výhradní užití písemného řízení a úřadování v oblasti kanonického práva způsobilo, že se pro Karlovu vládu zacho- valo z této oblasti mnoho speciálních druhů písemností, které umožňují dosti hluboký pohled do církevních záležitostí doby. Zachované prameny církevní správy mají ovšem značnou důle- žitost i pro ostatní oblasti tehdejšího života, protože církev za- sahovala často i do života každého laika. Z církevních pramenů všeobecné platnosti je třeba se zmínit především o usneseních synod, tj. shromáždění kněžstva z určité diecése, na nichž byly projednávány a vyhlašovány obecně platné předpisy pro život duchovních i laiků, o statutech pražského arcibiskupa pro regu- lování oborů vlastní církevní správy i života a povinností kněží a kleriků, dále o tzv. soudních aktech konsistoře pražské, písemnostech vzniklých z činnosti justičních orgánů pražského arcibiskupství, které podávají značné vědomosti z nejširší ob- lasti života církevních příslušníků. Některé druhy listin pro speciální účely církevní správy, např. listiny konfirmační, jimiž byli potvrzováni nově ustanovení faráři, byly vydávány tak běžně a tak často, že si kancelář arcibiskupská pořídila pro ně i registra, která jsou známá pod jménem knih konfirmačních. Rovněž byla vedena i evidence listin o darováních a nadáních různým církevním institucím, tzv. knihy erekční. Jen zlomkovitě se zachovaly jiné speciální písemnosti, např. zprávy (protokoly) o arcijáhenských visitacích, které velmi plasticky mluví o po- divném způsobu života tehdejších kněží, o němž bude ještě dále zmínka. Téměř úplně byla zničena akta inkvisiční, čehož je třeba zvláště litovat, protože tím nám uniká jedna z nejdůleži- tějších oblastí činnosti tehdejší církevní správy. — Jinak ovšem se církve týká i veliké množství jiných listin, velmi často od zahraničních vydavatelů; nejvíce jich připadá na papežskou kurii, a již tento vnější poznatek umožňuje pochopit, jak často zasahovala kurie přímo do našich zemí. Konečně je třeba upozornit na některé zvláště významné 22
Strana 23
prameny právní a státoprávní (mimo listiny této povahy). Za nejvýznamnější se obvykle považuje Majestas Carolina, ač ani ta nebyla zatím uspokojujícím způsobem vydána a tím méně opravdu vědecky rozebrána a zhodnocena (na tom nic nemění, že o věci existuje četná literatura). Majestas Carolina byl pokus o kodifikaci feudálního sou- dobého práva, ale s výraznou tendencí monarchickou, tj. určo- val a upevňoval především postavení krále po všech stránkách. Je charakteristické, že ani v předmluvě k Majestas Carolina neopomenul Karel ukázat na sakrální, mytický ráz královské moci, když vyzýval své poddané, aby přijali zákoník jako dar boží, který se jim odevzdává prostřednictvím krále Bohem ustanoveného a oddaného zcela spravedlnosti. Návrh zákoníka nebyl však šlechtou přijat (proč, o tom bude dále řeč), a tak je Majestas pramenem, který potřebuje dvojnásob opatrné po- suzování. Jako každý právní pramen podobného typu obsahoval pouze ustanovení o tom, co se má dít a jak se má postupovat (ne však o skutečném průběhu věcí), nadto pak zůstal i tento předpis pouhým návrhem, který nikdy jako zákon neplatil. Vystihuje však úmysly Karlovy a jeho základní názory na po- stavení panovníka ze všech tehdejších pramenů snad nejlépe. Neznamená to, že by Karel sám byl snad přímým autorem textu zákoníka, ale nesporně zachycuje Majestas přesně jeho názory, úmysly a požadavky. To je jisté a bezpečné, protože šlo o prosazení přímých Karlových zájmů. Vedle návrhu celozemského zákoníka patří ještě k tomuto typu pramenů Řád korunovační (s ohlasy podobného řádu francouzských králů) a Řád práva zemského, jehož poměr k Majestas Carolina není dosud přesně vytčen. Jisto je, že Řád práva zemského je omezenější pokus o kodifikaci výhradně feudálního práva (nebo lépe feudálních právních zvyklostí) zemského soudu v Čechách, ale určité postavení tohoto Řádu není také dosud přesně zjištěno. Z činnosti zemského soudu se také dochovaly roztříštěné a zlomkovité zápisy ze zemských desek (které shořely r. 1541 při požáru Malé Strany a Hradu pražského), pokud byly zachyceny v různých soudobých opisech a výpisech. Lepší osud měly zemské desky moravské, založené asi na podnět Karlův r. 1348, které se zachovaly. 23
prameny právní a státoprávní (mimo listiny této povahy). Za nejvýznamnější se obvykle považuje Majestas Carolina, ač ani ta nebyla zatím uspokojujícím způsobem vydána a tím méně opravdu vědecky rozebrána a zhodnocena (na tom nic nemění, že o věci existuje četná literatura). Majestas Carolina byl pokus o kodifikaci feudálního sou- dobého práva, ale s výraznou tendencí monarchickou, tj. určo- val a upevňoval především postavení krále po všech stránkách. Je charakteristické, že ani v předmluvě k Majestas Carolina neopomenul Karel ukázat na sakrální, mytický ráz královské moci, když vyzýval své poddané, aby přijali zákoník jako dar boží, který se jim odevzdává prostřednictvím krále Bohem ustanoveného a oddaného zcela spravedlnosti. Návrh zákoníka nebyl však šlechtou přijat (proč, o tom bude dále řeč), a tak je Majestas pramenem, který potřebuje dvojnásob opatrné po- suzování. Jako každý právní pramen podobného typu obsahoval pouze ustanovení o tom, co se má dít a jak se má postupovat (ne však o skutečném průběhu věcí), nadto pak zůstal i tento předpis pouhým návrhem, který nikdy jako zákon neplatil. Vystihuje však úmysly Karlovy a jeho základní názory na po- stavení panovníka ze všech tehdejších pramenů snad nejlépe. Neznamená to, že by Karel sám byl snad přímým autorem textu zákoníka, ale nesporně zachycuje Majestas přesně jeho názory, úmysly a požadavky. To je jisté a bezpečné, protože šlo o prosazení přímých Karlových zájmů. Vedle návrhu celozemského zákoníka patří ještě k tomuto typu pramenů Řád korunovační (s ohlasy podobného řádu francouzských králů) a Řád práva zemského, jehož poměr k Majestas Carolina není dosud přesně vytčen. Jisto je, že Řád práva zemského je omezenější pokus o kodifikaci výhradně feudálního práva (nebo lépe feudálních právních zvyklostí) zemského soudu v Čechách, ale určité postavení tohoto Řádu není také dosud přesně zjištěno. Z činnosti zemského soudu se také dochovaly roztříštěné a zlomkovité zápisy ze zemských desek (které shořely r. 1541 při požáru Malé Strany a Hradu pražského), pokud byly zachyceny v různých soudobých opisech a výpisech. Lepší osud měly zemské desky moravské, založené asi na podnět Karlův r. 1348, které se zachovaly. 23
Strana 24
Ke všem uvedeným pramenům by bylo třeba ještě přibrat jiné prameny vyprávěcí než jsou texty kronikářské, tak zvláště bohatou literaturu náboženského i světského obsahu, kázání, traktáty, úvahy, světskou poesii i prosu, neboť právě z těchto pramenů se dají celkem spolehlivě poznat všechny důležité ožehavé otázky, které „hýbaly“ tehdejší společností. V našem výběru je pramenů literárních užito jen příležitostně, protože jsou velkou většinou zastoupeny ve výběrech a edicích jiných, které byly poměrně nedávno vydány, a proto se jejich použití ve větší míře nezdálo účelné. Ani u jednoho z uvedených druhů pramenů není možné po- važovati naše dnešní znalosti za úplné. Mnoho rukopisů jistě ještě skrývá své tajemství. Nejspíše se dají očekávat další nové objevy v oblasti kazatelské a traktátové literatury, snad i u ně- kterých druhů právních rukopisů a zlomkovitě u urbářů a pra- menů jim obdobných; ale nové nálezy nejsou ovšem zásadně vyloučeny — kromě snad u kronik - u žádného druhu pramenů. Je to přirozené při dnešním neuspokojivém stavu všech typů pramenných edic, které stále nezachycují zdaleka tolik, kolik by bylo třeba např. i k modernímu vědeckému zpracování čes- kých dějin v době Karlovy vlády, které by se ovšem neomezo- valo více méně na podání císařova životopisu podle kronik, jako tomu v podstatě bylo v předmarxistické historiografii. Český stát a česká společnost doby Karlovy Vnější - územní - rozvoj českého státu v době Karlovy vlády je skutečně podivuhodný. Nikdy dříve (ale ani později) nedošlo k takovému procesu v době tak krátké. Nemůže být sporu o tom, že tím měla být vybudována rozsáhla rodová država lucemburská, při čemž císařská hodnost značně pod- porovala a někdy sama umožňovala realisaci smělých plánů. Sama snaha o větší rozpětí českého státu nebyla ovšem ve 14. století zjevem zcela výjimečným, protože např. Ludvík Bavor se stejně tak snažil, aby vytěžil z císařské koruny co nejvíce pro rozšíření rodového panství. Byl v této politice 24
Ke všem uvedeným pramenům by bylo třeba ještě přibrat jiné prameny vyprávěcí než jsou texty kronikářské, tak zvláště bohatou literaturu náboženského i světského obsahu, kázání, traktáty, úvahy, světskou poesii i prosu, neboť právě z těchto pramenů se dají celkem spolehlivě poznat všechny důležité ožehavé otázky, které „hýbaly“ tehdejší společností. V našem výběru je pramenů literárních užito jen příležitostně, protože jsou velkou většinou zastoupeny ve výběrech a edicích jiných, které byly poměrně nedávno vydány, a proto se jejich použití ve větší míře nezdálo účelné. Ani u jednoho z uvedených druhů pramenů není možné po- važovati naše dnešní znalosti za úplné. Mnoho rukopisů jistě ještě skrývá své tajemství. Nejspíše se dají očekávat další nové objevy v oblasti kazatelské a traktátové literatury, snad i u ně- kterých druhů právních rukopisů a zlomkovitě u urbářů a pra- menů jim obdobných; ale nové nálezy nejsou ovšem zásadně vyloučeny — kromě snad u kronik - u žádného druhu pramenů. Je to přirozené při dnešním neuspokojivém stavu všech typů pramenných edic, které stále nezachycují zdaleka tolik, kolik by bylo třeba např. i k modernímu vědeckému zpracování čes- kých dějin v době Karlovy vlády, které by se ovšem neomezo- valo více méně na podání císařova životopisu podle kronik, jako tomu v podstatě bylo v předmarxistické historiografii. Český stát a česká společnost doby Karlovy Vnější - územní - rozvoj českého státu v době Karlovy vlády je skutečně podivuhodný. Nikdy dříve (ale ani později) nedošlo k takovému procesu v době tak krátké. Nemůže být sporu o tom, že tím měla být vybudována rozsáhla rodová država lucemburská, při čemž císařská hodnost značně pod- porovala a někdy sama umožňovala realisaci smělých plánů. Sama snaha o větší rozpětí českého státu nebyla ovšem ve 14. století zjevem zcela výjimečným, protože např. Ludvík Bavor se stejně tak snažil, aby vytěžil z císařské koruny co nejvíce pro rozšíření rodového panství. Byl v této politice 24
Strana 25
někdy tak dychtivý rychlého zisku — a tedy i neopatrný, že nakonec příliš úspěchu neměl. Na tomto poli je možné se často setkat s Karlovou chladnou vypočítavostí, která postupovala zcela jinak než dychtivá touha jeho předchůdce, a právě proto mohl Karel zaznamenat více úspěchů. Při posuzování této otázky je také třeba mít stále na paměti fakt, že samo České království v tom rozsahu, jak se s ním setkáváme v počátcích Karlovy vlády, představovalo v tehdejší době jednu z nej- mocnějších držav v Evropě, především pro svou kompaktnost — nebylo prostoupeno žádnými cizími lenními enklávami, ani rozdrobeno ve vlastní dynastii. Byla proto tato základna pro Karlovu politiku neobyčejně výhodná. Dotkl jsem se už výše slezské politiky Jana Lucemburského. Karel v této politice pokračoval velmi houževnatě a vynaložil velké úsilí, aby slezská knížectví pevně připoutal lenními zá- vazky k vládě českého panovníka. Postupoval přitom všemi možnými diplomatickými způsoby, užitím mnoha státoprávních listin, poslední volné slezské knížectví — Svídnicko - získal sňatkem s jeho dědičkou r. 1353. Anně Svídnické bylo tehdy třináct let; původně byla určena za nevěstu Karlova syna Vác- lava, zemřelého r. 1351 ve věku dvou let. Ale ani touto opravdu pozoruhodnou sňatkovou politikou se Karlovy snahy o utužení svazku mezi slezskými knížectvími a českým králem nevyčer- pávají. Usilovalo se také o připojení slezského území do sou- časné správní organisace české církve. V letech 1349-1357 došlo několikráte k jednáním, jimiž mělo být biskupství vratislavské připojeno k arcidiecési pražské, a tak i v církevní správě vy- tvořena jednota, která by odpovídala stavu státoprávnímu. Ale tyto snahy vždy znovu ztroskotaly a diecése vratislavská zů- stala vně české církevní správy, spjata i nadále s církevní orga- nisací polskou. Nicméně ve všech ostatních směrech měla Kar- lova slezská politika úspěchy a doba jeho vlády přinesla definitivní vyřešení vztahů slezských knížectví k českému státu. Stejným směrem jako v případě knížectví slezských postupo- vala Karlova „získávací“ politika i u Lužice. Je sice pravda, že Horní Lužice bývala občas součástí českého státu už dávno před Karlem (např. v druhé polovině II. století, ale i později), ale nikdy nedošlo k jejímu trvalému spojení s vlastním jádrem 25
někdy tak dychtivý rychlého zisku — a tedy i neopatrný, že nakonec příliš úspěchu neměl. Na tomto poli je možné se často setkat s Karlovou chladnou vypočítavostí, která postupovala zcela jinak než dychtivá touha jeho předchůdce, a právě proto mohl Karel zaznamenat více úspěchů. Při posuzování této otázky je také třeba mít stále na paměti fakt, že samo České království v tom rozsahu, jak se s ním setkáváme v počátcích Karlovy vlády, představovalo v tehdejší době jednu z nej- mocnějších držav v Evropě, především pro svou kompaktnost — nebylo prostoupeno žádnými cizími lenními enklávami, ani rozdrobeno ve vlastní dynastii. Byla proto tato základna pro Karlovu politiku neobyčejně výhodná. Dotkl jsem se už výše slezské politiky Jana Lucemburského. Karel v této politice pokračoval velmi houževnatě a vynaložil velké úsilí, aby slezská knížectví pevně připoutal lenními zá- vazky k vládě českého panovníka. Postupoval přitom všemi možnými diplomatickými způsoby, užitím mnoha státoprávních listin, poslední volné slezské knížectví — Svídnicko - získal sňatkem s jeho dědičkou r. 1353. Anně Svídnické bylo tehdy třináct let; původně byla určena za nevěstu Karlova syna Vác- lava, zemřelého r. 1351 ve věku dvou let. Ale ani touto opravdu pozoruhodnou sňatkovou politikou se Karlovy snahy o utužení svazku mezi slezskými knížectvími a českým králem nevyčer- pávají. Usilovalo se také o připojení slezského území do sou- časné správní organisace české církve. V letech 1349-1357 došlo několikráte k jednáním, jimiž mělo být biskupství vratislavské připojeno k arcidiecési pražské, a tak i v církevní správě vy- tvořena jednota, která by odpovídala stavu státoprávnímu. Ale tyto snahy vždy znovu ztroskotaly a diecése vratislavská zů- stala vně české církevní správy, spjata i nadále s církevní orga- nisací polskou. Nicméně ve všech ostatních směrech měla Kar- lova slezská politika úspěchy a doba jeho vlády přinesla definitivní vyřešení vztahů slezských knížectví k českému státu. Stejným směrem jako v případě knížectví slezských postupo- vala Karlova „získávací“ politika i u Lužice. Je sice pravda, že Horní Lužice bývala občas součástí českého státu už dávno před Karlem (např. v druhé polovině II. století, ale i později), ale nikdy nedošlo k jejímu trvalému spojení s vlastním jádrem 25
Strana 26
českého státu. Stejně jako u Slezska i u Lužice první kroky učinil Karlův otec (r. 1319 a 1329), ale definitivní připoutání Horní Lužice náleží opět do doby Karlovy vlády. Bylo to zvláště zdůrazněno státoprávními prohlášeními z r. 1356, když se předtím nezdařil pokus o začlenění Horní Lužice do české církevní organisace. V roce 1354 vyjednával totiž Karel s papež- skou kurií o to, aby v Budyšíně bylo zřízeno biskupství, které by bylo podřízeno Praze, a tak doplněno připoutání Horní Lužice k Čechám. Ale ani tento pokus o změnu dosavadní církevní organisace se nezdařil, ač se jinak Horní Lužice od této doby považovala za příslušenství České koruny. Definitivní připojení slezských knížectví i Lužice vyžadovalo značného úsilí politického i různých opatření státoprávních, nebylo však doprovázeno většími finančními náklady. Ty tvoří nedílnou součást historie získání dalších území v Karlově době, Dolní Lužice, Branibor a tzv. německých čili zahraničních lén českých v různých končinách Německa (feuda extra curtem). Dolní Lužici i Branibory Karel prostě k českému státu „při- koupil“, ovšem až v pozdějších letech své vlády; Braniborsko získal až v době, kdy se jeho vláda už začala schylovat ke konci (r. 1373), a připojení této země k lucemburské državě bylo více méně jen episodické. Zajímavý případ představují tzv. německá léna. Karel kupo- val značné množství jednotlivých hradů, městeček i panství na německém území z rozmanitých důvodů. U lén bavorských a durynských šlo zřejmě o jakýsi koridor směrem k Lucem- bursku (a Francii), u lén v Míšni o zabezpečení lužické državy, jinde představovala tato léna prostě opěrné body císařovy politiky. I tato léna byla pevně připoutána lenními závazky k českému králi; je opravdu pozoruhodné, že léna „extra curtem“ zůstávala pak v lenním poměru k České koruně po dlouhá staletí, a i když byl tento poměr spíše jen formální, přece jen trval a býval znovu a znovu obnovován a uznáván. Není ovšem možné si představovat, že uvedené državy tvořily jednotný stát v moderním smyslu. Jednotícím pojítkem tu byla jen osoba českého krále, který byl lenním pánem svých vasalů ve všech „vedlejších“ zemích. Poněkud zvláštní mělo být v tomto souboru Karlových držav postavení Moravy. Titul 26
českého státu. Stejně jako u Slezska i u Lužice první kroky učinil Karlův otec (r. 1319 a 1329), ale definitivní připoutání Horní Lužice náleží opět do doby Karlovy vlády. Bylo to zvláště zdůrazněno státoprávními prohlášeními z r. 1356, když se předtím nezdařil pokus o začlenění Horní Lužice do české církevní organisace. V roce 1354 vyjednával totiž Karel s papež- skou kurií o to, aby v Budyšíně bylo zřízeno biskupství, které by bylo podřízeno Praze, a tak doplněno připoutání Horní Lužice k Čechám. Ale ani tento pokus o změnu dosavadní církevní organisace se nezdařil, ač se jinak Horní Lužice od této doby považovala za příslušenství České koruny. Definitivní připojení slezských knížectví i Lužice vyžadovalo značného úsilí politického i různých opatření státoprávních, nebylo však doprovázeno většími finančními náklady. Ty tvoří nedílnou součást historie získání dalších území v Karlově době, Dolní Lužice, Branibor a tzv. německých čili zahraničních lén českých v různých končinách Německa (feuda extra curtem). Dolní Lužici i Branibory Karel prostě k českému státu „při- koupil“, ovšem až v pozdějších letech své vlády; Braniborsko získal až v době, kdy se jeho vláda už začala schylovat ke konci (r. 1373), a připojení této země k lucemburské državě bylo více méně jen episodické. Zajímavý případ představují tzv. německá léna. Karel kupo- val značné množství jednotlivých hradů, městeček i panství na německém území z rozmanitých důvodů. U lén bavorských a durynských šlo zřejmě o jakýsi koridor směrem k Lucem- bursku (a Francii), u lén v Míšni o zabezpečení lužické državy, jinde představovala tato léna prostě opěrné body císařovy politiky. I tato léna byla pevně připoutána lenními závazky k českému králi; je opravdu pozoruhodné, že léna „extra curtem“ zůstávala pak v lenním poměru k České koruně po dlouhá staletí, a i když byl tento poměr spíše jen formální, přece jen trval a býval znovu a znovu obnovován a uznáván. Není ovšem možné si představovat, že uvedené državy tvořily jednotný stát v moderním smyslu. Jednotícím pojítkem tu byla jen osoba českého krále, který byl lenním pánem svých vasalů ve všech „vedlejších“ zemích. Poněkud zvláštní mělo být v tomto souboru Karlových držav postavení Moravy. Titul 26
Strana 27
markrabí moravského, který Karel sám dostal po svém pří- chodu do českých zemí r. 1333, byl tehdy obnoven pro osobu odlišnou od českého krále po přestávce osmdesáti let. Když se stal pak Karel sám českým králem a když bylo jasné, že naděje na znovuzískání Tyrol pro jeho bratra Jana Jindřicha jsou už úplně ztraceny, udělil hodnost markrabí moravského ke konci r. 1349 svému bratru. Nový markrabí však už nevládl Moravě celé, nýbrž jen tomu území, které zbylo po zřízení vévodství opavského (za Přemysla II.) a po odečtení velkého komplexu panství olomouckého biskupa. Všichni tři držitelé uvedených hodností se stali lenníky českého krále podle úpravy postavení Moravy (vlastně oněch zvláštních lén) z r. 1348. Avšak vedle českého krále jako vrchního pána všech uvede- ných držav vyskytuje se v příslušných listinách, jimiž se poměry jednotlivých zemí upravují, také nový pojem „corona regni Bohemiae“ - Česká koruna. Vysvětlení tohoto pojmu není právě snadné, a už proto je třeba na něj upozornit. Česká nebo svatováclavská koruna znamenala na prvém místě skutečnou královskou korunu českých králů, kterou dal Karel sám zhotovit podle staré koruny přemyslovské. Ani tu však neopustil svou myšlenku o všemožném posilování králov- ské moci a o jejím vzniku „z milosti boží“. Proto byla nová koruna spojena s osobou nejznámějšího českého světce, polo- žena přímo na hlavu sv. Václava a odtud měla být pouze „propůjčována“ ke korunovacím nastupujících panovníků. Tím se koruna stala přímo symbolem státní (panovnické) moci v Čechách v rámci všeobecné posvátné symboliky korunovač- ních klenotů, jak o tom svědčí i zprávy o klenotech říšských a jejich potomním vystavování v Praze, kde byly říšské koruno- vační klenoty prostě položeny na úroveň posvátných ostatků světců a relikvií a tak také ukazovány poutníkům, kteří se k nim scházeli zdaleka široka. Vystavování se dálo jednou ročně ve zvláštní budově, která byla k tomu účelu postavena na dnešním Karlově náměstí, a praktičtí členové rady Nového Města pražského si vymohli pro dny výstav zároveň privile- gium na další výroční trh. Ale označením vlastního předmětu se pojem České koruny zdaleka nevyčerpává. Dotkl jsem se již toho, že český král byl 27
markrabí moravského, který Karel sám dostal po svém pří- chodu do českých zemí r. 1333, byl tehdy obnoven pro osobu odlišnou od českého krále po přestávce osmdesáti let. Když se stal pak Karel sám českým králem a když bylo jasné, že naděje na znovuzískání Tyrol pro jeho bratra Jana Jindřicha jsou už úplně ztraceny, udělil hodnost markrabí moravského ke konci r. 1349 svému bratru. Nový markrabí však už nevládl Moravě celé, nýbrž jen tomu území, které zbylo po zřízení vévodství opavského (za Přemysla II.) a po odečtení velkého komplexu panství olomouckého biskupa. Všichni tři držitelé uvedených hodností se stali lenníky českého krále podle úpravy postavení Moravy (vlastně oněch zvláštních lén) z r. 1348. Avšak vedle českého krále jako vrchního pána všech uvede- ných držav vyskytuje se v příslušných listinách, jimiž se poměry jednotlivých zemí upravují, také nový pojem „corona regni Bohemiae“ - Česká koruna. Vysvětlení tohoto pojmu není právě snadné, a už proto je třeba na něj upozornit. Česká nebo svatováclavská koruna znamenala na prvém místě skutečnou královskou korunu českých králů, kterou dal Karel sám zhotovit podle staré koruny přemyslovské. Ani tu však neopustil svou myšlenku o všemožném posilování králov- ské moci a o jejím vzniku „z milosti boží“. Proto byla nová koruna spojena s osobou nejznámějšího českého světce, polo- žena přímo na hlavu sv. Václava a odtud měla být pouze „propůjčována“ ke korunovacím nastupujících panovníků. Tím se koruna stala přímo symbolem státní (panovnické) moci v Čechách v rámci všeobecné posvátné symboliky korunovač- ních klenotů, jak o tom svědčí i zprávy o klenotech říšských a jejich potomním vystavování v Praze, kde byly říšské koruno- vační klenoty prostě položeny na úroveň posvátných ostatků světců a relikvií a tak také ukazovány poutníkům, kteří se k nim scházeli zdaleka široka. Vystavování se dálo jednou ročně ve zvláštní budově, která byla k tomu účelu postavena na dnešním Karlově náměstí, a praktičtí členové rady Nového Města pražského si vymohli pro dny výstav zároveň privile- gium na další výroční trh. Ale označením vlastního předmětu se pojem České koruny zdaleka nevyčerpává. Dotkl jsem se již toho, že český král byl 27
Strana 28
vrchním lenním pánem „vedlejších“ zemí a tedy nejsilnějším pojítkem celé lucemburské državy, kterou Karel tak rozšířil. Ovšem nevýhodné bylo, že osoba krále byla zároveň pojítkem téměř jediným, takže vzájemný svazek nebyl právě příliš pevný. A tu se pojem České (svatováclavské) koruny rozšiřuje logicky i na tyto „vedlejší“ země, protože nositel skutečné koruny, český král, je zároveň jejich vrchním pánem. Symbol panov- nické moci neplatí jen pro vlastní České království, nýbrž má se uplatnit i u všech zemí vedlejších, které se Karel státoprávně stále a stále snažil všemi způsoby připoutat k Čechám. Odtud se postupně vytvářel od doby Karlovy pojem zemí Koruny české, který zahrnoval veškeré území, jehož byl český král pánem (na rozdíl od vlastních Čech) a označoval tak středo- věký i pozdější český stát až do poloviny 18. století do ztráty Slezska; neboť potom se zase území českého státu shodovalo v podstatě jen s „původním“ územím z doby přemyslovské — Čechami a Moravou a rozsah zemí koruny svatováclavské se tím zmenšil takřka na vlastní České království. Než pojem České koruny měl ještě jeden zvláštní význam v oblasti, kde jeho přesné vymezení je nejobtížnější. Jde tu o poměr krále ke šlechtě vůbec a zvláště pak o podíl krále a šlechty na skutečné vládní moci a jejím výkonu v zemi. V tomto případě mělo vsunutí pojmu České koruny zřejmě uklidnit a urovnat dřívější půtky a spory mezi panovníkem a nižšími feudály, ale přesnější a bezpečnější zprávy o tom nemáme. Leč i tu je nutné alespoň stručně ukázat na kořeny věci. Názor, s kterým se běžně setkáváme v předmarxistické historiografii, že až do vymření Přemyslovců byla národní dy- nastie jediným představitelem českého státu a že potom se objevuje pojem České koruny jako symbolu státu, který „ztra- til“ svého jediného představitele, je naprosto mylný.*) Účast ostatních českých feudálů (nižších) i na mezinárodních jed- náních je možné bezpečně doložit od druhé poloviny 12. století, kdy již vystupují vedle panovníka jako samostatná složka. V domácím vnitřním životě byl pak panovník na nejvyšší před- stavitele feudálů prostě odkázán a jejich přímý podíl na vlast- *) Běžně se objevuje ještě u J. Šusty, ČD II, 4, str. 27 a dále často. 28
vrchním lenním pánem „vedlejších“ zemí a tedy nejsilnějším pojítkem celé lucemburské državy, kterou Karel tak rozšířil. Ovšem nevýhodné bylo, že osoba krále byla zároveň pojítkem téměř jediným, takže vzájemný svazek nebyl právě příliš pevný. A tu se pojem České (svatováclavské) koruny rozšiřuje logicky i na tyto „vedlejší“ země, protože nositel skutečné koruny, český král, je zároveň jejich vrchním pánem. Symbol panov- nické moci neplatí jen pro vlastní České království, nýbrž má se uplatnit i u všech zemí vedlejších, které se Karel státoprávně stále a stále snažil všemi způsoby připoutat k Čechám. Odtud se postupně vytvářel od doby Karlovy pojem zemí Koruny české, který zahrnoval veškeré území, jehož byl český král pánem (na rozdíl od vlastních Čech) a označoval tak středo- věký i pozdější český stát až do poloviny 18. století do ztráty Slezska; neboť potom se zase území českého státu shodovalo v podstatě jen s „původním“ územím z doby přemyslovské — Čechami a Moravou a rozsah zemí koruny svatováclavské se tím zmenšil takřka na vlastní České království. Než pojem České koruny měl ještě jeden zvláštní význam v oblasti, kde jeho přesné vymezení je nejobtížnější. Jde tu o poměr krále ke šlechtě vůbec a zvláště pak o podíl krále a šlechty na skutečné vládní moci a jejím výkonu v zemi. V tomto případě mělo vsunutí pojmu České koruny zřejmě uklidnit a urovnat dřívější půtky a spory mezi panovníkem a nižšími feudály, ale přesnější a bezpečnější zprávy o tom nemáme. Leč i tu je nutné alespoň stručně ukázat na kořeny věci. Názor, s kterým se běžně setkáváme v předmarxistické historiografii, že až do vymření Přemyslovců byla národní dy- nastie jediným představitelem českého státu a že potom se objevuje pojem České koruny jako symbolu státu, který „ztra- til“ svého jediného představitele, je naprosto mylný.*) Účast ostatních českých feudálů (nižších) i na mezinárodních jed- náních je možné bezpečně doložit od druhé poloviny 12. století, kdy již vystupují vedle panovníka jako samostatná složka. V domácím vnitřním životě byl pak panovník na nejvyšší před- stavitele feudálů prostě odkázán a jejich přímý podíl na vlast- *) Běžně se objevuje ještě u J. Šusty, ČD II, 4, str. 27 a dále často. 28
Strana 29
ním výkonu vládní moci byl již za Přemyslovců nesporně veliký. Že by tedy vymření Přemyslovců znamenalo „osiření“ královské koruny, je nesprávné. O tom, kdo se považoval za vlastního pána země (bez ohledu na nositele koruny), nás nejlépe poučí nahlédnutí do kroniky tzv. Dalimila. Byla to šlechta, která stavěla sebe na prvé místo i před krále. Pojem České koruny v této oblasti vzájemných vztahů krále a šlechty není pak nic jiného než pokus o abstraktní vyjádření stávajících poměrů, o vyjádření státu českého jako zařízení nadřazeného moci panovníka i moci šlechty. V pojetí Karlově byl však zcela určitě na první místo stavěn král, který je v ter- minologii listin (i jinde) uváděn konkrétně a na prvém místě, zatím co neurčitý pojem České koruny (neurčitý ovšem jen v tomto uvažovaném vztahu) měl vyjádřit onu druhou složku, která se podílela velmi významně na vládní moci. Teoreticky se tu i král sám podřizoval jakési „vyšší“ moci, v praxi ovšem usiloval o co největší upevnění svého dominujícího postavení ve státě, tj. především ve vlastních Čechách, jichž se tento speciální pojem České koruny týkal. Do jaké míry se to Kar- lovi dařilo v praxi, je jiná otázka a zmíním se o tom dále v jiné souvislosti. — Celek zemí České koruny, spjatý takto lenními svazky k čes- kému králi - český stát doby Karlovy — bylo třeba uvést v určitý vztah k německé říši, jejímž byl Karel rovněž panov- níkem jako římský král a od r. 1355 jako císař. Je samozřejmé, že se Karlův hlavní zájem nesl k upevnění vlastní državy, a proto je zcela pochopitelné, že úprava státoprávního poměru byla pro český stát neobyčejně výhodná. Český stát měl být ve vnitřní i zahraniční politice úplně samostatný a na „říši zcela nezávislý. Jeho výjimečné postavení bylo zvláště výrazně podtrženo v otázce nástupnictví v případě vymření královské dynastie. V takovém případě totiž bývala příslušná země považována za odumřelé léno říše a německý král (císař) si osoboval právo obsadit uvolněné léno dosazením nového vládce ze své vůle. U českého státu však byla učiněna důležitá vý- jimka, podle které v takovém případě připadala volba nového panovníka českým stavům. Tu je třeba upozornit, že Karel pro- hlašoval České království za dědičné v lucemburském rodě po 29
ním výkonu vládní moci byl již za Přemyslovců nesporně veliký. Že by tedy vymření Přemyslovců znamenalo „osiření“ královské koruny, je nesprávné. O tom, kdo se považoval za vlastního pána země (bez ohledu na nositele koruny), nás nejlépe poučí nahlédnutí do kroniky tzv. Dalimila. Byla to šlechta, která stavěla sebe na prvé místo i před krále. Pojem České koruny v této oblasti vzájemných vztahů krále a šlechty není pak nic jiného než pokus o abstraktní vyjádření stávajících poměrů, o vyjádření státu českého jako zařízení nadřazeného moci panovníka i moci šlechty. V pojetí Karlově byl však zcela určitě na první místo stavěn král, který je v ter- minologii listin (i jinde) uváděn konkrétně a na prvém místě, zatím co neurčitý pojem České koruny (neurčitý ovšem jen v tomto uvažovaném vztahu) měl vyjádřit onu druhou složku, která se podílela velmi významně na vládní moci. Teoreticky se tu i král sám podřizoval jakési „vyšší“ moci, v praxi ovšem usiloval o co největší upevnění svého dominujícího postavení ve státě, tj. především ve vlastních Čechách, jichž se tento speciální pojem České koruny týkal. Do jaké míry se to Kar- lovi dařilo v praxi, je jiná otázka a zmíním se o tom dále v jiné souvislosti. — Celek zemí České koruny, spjatý takto lenními svazky k čes- kému králi - český stát doby Karlovy — bylo třeba uvést v určitý vztah k německé říši, jejímž byl Karel rovněž panov- níkem jako římský král a od r. 1355 jako císař. Je samozřejmé, že se Karlův hlavní zájem nesl k upevnění vlastní državy, a proto je zcela pochopitelné, že úprava státoprávního poměru byla pro český stát neobyčejně výhodná. Český stát měl být ve vnitřní i zahraniční politice úplně samostatný a na „říši zcela nezávislý. Jeho výjimečné postavení bylo zvláště výrazně podtrženo v otázce nástupnictví v případě vymření královské dynastie. V takovém případě totiž bývala příslušná země považována za odumřelé léno říše a německý král (císař) si osoboval právo obsadit uvolněné léno dosazením nového vládce ze své vůle. U českého státu však byla učiněna důležitá vý- jimka, podle které v takovém případě připadala volba nového panovníka českým stavům. Tu je třeba upozornit, že Karel pro- hlašoval České království za dědičné v lucemburském rodě po 29
Strana 30
meči i po přeslici. Teprve po případném vymření celého rodu měli mít čeští stavové právo volby krále. Projevuje se i v této otázce Karlův pokus o zdůraznění a zesílení posice krále, neboť dřívější právní stav byl pro české feudály mnohem výhodnější, mohli voliti panovníka vždy po smrti předchůdcově. Jde tu ovšem o otázku, v které takřka nikdy nerozhodovala právní ustanovení, nýbrž okamžitá situace politická. - V kolegiu sedmi kurfiřtů, jimž náleželo od druhé poloviny 13. století právo volby německého (= římského) krále, postavil Karel svým základním zákonem pro říši (Zlatou bulou z r. 1356) českého krále na prvé místo mezi kurfiřty světskými a i jinými ustanoveními se mu snažil zabezpečit velký vliv v říšských zá- ležitostech, aniž by tyto výhody byly svázány s nějakými ob- tížnými závazky a povinnostmi. Závislost českého panovníka na římském císaři nebyla sice ani Karlovými ustanoveními úplně odstraněna, byla však omezena na úplně bezvýznamné formality. Postavení českého krále v říši není však správné posuzovat jen podle Zlaté buly z r. 1356, jak se to většinou dálo, protože Zlatá bula vznikla za výjimečné pro Čechy situace, kdy králem českým i císařem římským byla jedna osoba, a je třeba přihlédnout vždy i k dlouhému dřívějšímu vývoji vzájemného vztahu českého státu a říše. — Na vylíčení této věci tu není místa, je však nutno alespoň povědět, že Karlova úprava státo- právního poměru Čech k říši ve velké většině konkrétních bodů jen uznává a petrifikuje stav, který se dřívějším historickým vývojem už vytvořil. I když tedy právní vyjádření tohoto stavu, které bylo pro Čechy velmi výhodné, je třeba označit Karlovou zásluhou, skutečný stav se vytvořil už mnohem dříve bez jeho vlivu a přičinění. Zatím jsem se zabýval jen vnějším rozvojem českého státu doby Karlovy a jeho státoprávním postavením. Ale hlavně nás musí zajímat, jaký byl vnitřní stav tohoto útvaru, jak vypadala a jak žila česká společnost této doby. Skutečné mocenské postavení krále v zemi se řídilo přede- vším podle rozsahu jeho vlastního bezprostředního panství nad královskými hrady (s královským zbožím k nim patřícím), královskými městy a kláštery a konečně nad důchody vyhraze- 30
meči i po přeslici. Teprve po případném vymření celého rodu měli mít čeští stavové právo volby krále. Projevuje se i v této otázce Karlův pokus o zdůraznění a zesílení posice krále, neboť dřívější právní stav byl pro české feudály mnohem výhodnější, mohli voliti panovníka vždy po smrti předchůdcově. Jde tu ovšem o otázku, v které takřka nikdy nerozhodovala právní ustanovení, nýbrž okamžitá situace politická. - V kolegiu sedmi kurfiřtů, jimž náleželo od druhé poloviny 13. století právo volby německého (= římského) krále, postavil Karel svým základním zákonem pro říši (Zlatou bulou z r. 1356) českého krále na prvé místo mezi kurfiřty světskými a i jinými ustanoveními se mu snažil zabezpečit velký vliv v říšských zá- ležitostech, aniž by tyto výhody byly svázány s nějakými ob- tížnými závazky a povinnostmi. Závislost českého panovníka na římském císaři nebyla sice ani Karlovými ustanoveními úplně odstraněna, byla však omezena na úplně bezvýznamné formality. Postavení českého krále v říši není však správné posuzovat jen podle Zlaté buly z r. 1356, jak se to většinou dálo, protože Zlatá bula vznikla za výjimečné pro Čechy situace, kdy králem českým i císařem římským byla jedna osoba, a je třeba přihlédnout vždy i k dlouhému dřívějšímu vývoji vzájemného vztahu českého státu a říše. — Na vylíčení této věci tu není místa, je však nutno alespoň povědět, že Karlova úprava státo- právního poměru Čech k říši ve velké většině konkrétních bodů jen uznává a petrifikuje stav, který se dřívějším historickým vývojem už vytvořil. I když tedy právní vyjádření tohoto stavu, které bylo pro Čechy velmi výhodné, je třeba označit Karlovou zásluhou, skutečný stav se vytvořil už mnohem dříve bez jeho vlivu a přičinění. Zatím jsem se zabýval jen vnějším rozvojem českého státu doby Karlovy a jeho státoprávním postavením. Ale hlavně nás musí zajímat, jaký byl vnitřní stav tohoto útvaru, jak vypadala a jak žila česká společnost této doby. Skutečné mocenské postavení krále v zemi se řídilo přede- vším podle rozsahu jeho vlastního bezprostředního panství nad královskými hrady (s královským zbožím k nim patřícím), královskými městy a kláštery a konečně nad důchody vyhraze- 30
Strana 31
nými králi z tzv. regálů (podíl z výtěžků dolování na drahé kovy, výnosu mince apod.). Peněžní příjem z území celého království i markrabství poskytovala králi obecná nebo zemská berně (berna nebo collecta generalis), jejíž vypsání však bylo omezeno jen na některé zvláštní příležitosti, a nadto ještě vázáno na svolení stavů. Král si vypomáhal proto tím, že právě v oblasti svého přímého panství vybíral hlavně z královských měst a klášterů tzv. berni zvláštní (berna specialis), v které nebyl nikým omezován. Je proto jistě pochopitelné, že udržení a případné rozšíření vlastní državy bylo nejdůležitějším králo- vým zájmem vůbec. Ale právě tu je možné pozorovat přibližně od smrti nej- většího Přemyslovce Přemysla II. r. 1278 nepřetržité - i když občas kolísající — zmenšování vlastního „království“ (= králov- ského pozemkového majetku) ve prospěch představitelů panstva a šlechty vůbec. V rozbouřených časech po r. 1278 a znovu potom po vymření přemyslovského rodu po meči se královská zboží zmenšovala jednak přímými úchvaty pánů, jednak čet- nými zástavami královského majetku na úhradu vydání, která si jednotliví feudálové počítali za své služby králi. Tu pak nezbývalo, než dát hrad nebo město nebo i přímý peněžní dů- chod (např. z kutnohorské urbury) do „správy“ příslušnému panskému věřiteli, který se ovšem snažil, aby svou půjčku do- stal zpět pokud možná vydatně zúročenou. Když se stal českým králem Jan Lucemburský, zbývalo v zemi po dřívějších letech zmatků nedotčeného královského majetku jen velmi málo a neustálé Janovy srážky s českou šlechtou vyplývaly nejvíce právě z této otevřené a ožehavé otázky. Věc byla jasná i za- svěceným současníkům a kronikář Petr Žitavský na ni ve své Zbraslavské kronice několikráte poukazuje jako na kořen všech půtek a domácích sporů v Čechách v době Janově. Ale neklidný král neměl trpělivost pro nějaký systematický postup v této otázce, na výkup zastaveného královského zboží stejně neměl nikdy peníze, a tak zmenšování, eventuálně zastavování po- kračovalo v době jeho vlády nepřetržitě dále a dosáhlo konečně takového stupně, že Karel ve svém životopise právem kon- statuje, jak po svém návratu do Čech nenašel „jediného hradu svobodného, který by nebyl zastaven se všemi královskými 31
nými králi z tzv. regálů (podíl z výtěžků dolování na drahé kovy, výnosu mince apod.). Peněžní příjem z území celého království i markrabství poskytovala králi obecná nebo zemská berně (berna nebo collecta generalis), jejíž vypsání však bylo omezeno jen na některé zvláštní příležitosti, a nadto ještě vázáno na svolení stavů. Král si vypomáhal proto tím, že právě v oblasti svého přímého panství vybíral hlavně z královských měst a klášterů tzv. berni zvláštní (berna specialis), v které nebyl nikým omezován. Je proto jistě pochopitelné, že udržení a případné rozšíření vlastní državy bylo nejdůležitějším králo- vým zájmem vůbec. Ale právě tu je možné pozorovat přibližně od smrti nej- většího Přemyslovce Přemysla II. r. 1278 nepřetržité - i když občas kolísající — zmenšování vlastního „království“ (= králov- ského pozemkového majetku) ve prospěch představitelů panstva a šlechty vůbec. V rozbouřených časech po r. 1278 a znovu potom po vymření přemyslovského rodu po meči se královská zboží zmenšovala jednak přímými úchvaty pánů, jednak čet- nými zástavami královského majetku na úhradu vydání, která si jednotliví feudálové počítali za své služby králi. Tu pak nezbývalo, než dát hrad nebo město nebo i přímý peněžní dů- chod (např. z kutnohorské urbury) do „správy“ příslušnému panskému věřiteli, který se ovšem snažil, aby svou půjčku do- stal zpět pokud možná vydatně zúročenou. Když se stal českým králem Jan Lucemburský, zbývalo v zemi po dřívějších letech zmatků nedotčeného královského majetku jen velmi málo a neustálé Janovy srážky s českou šlechtou vyplývaly nejvíce právě z této otevřené a ožehavé otázky. Věc byla jasná i za- svěceným současníkům a kronikář Petr Žitavský na ni ve své Zbraslavské kronice několikráte poukazuje jako na kořen všech půtek a domácích sporů v Čechách v době Janově. Ale neklidný král neměl trpělivost pro nějaký systematický postup v této otázce, na výkup zastaveného královského zboží stejně neměl nikdy peníze, a tak zmenšování, eventuálně zastavování po- kračovalo v době jeho vlády nepřetržitě dále a dosáhlo konečně takového stupně, že Karel ve svém životopise právem kon- statuje, jak po svém návratu do Čech nenašel „jediného hradu svobodného, který by nebyl zastaven se všemi královskými 31
Strana 32
statky“. Odjinud pak víme, že byla zastavena i města i četné důchody. Karel zahájil už v době svého prvního vladaření v Čechách restituční akci a skutečně se mu podařilo vybavit některé hrady i města ze zástav a tím si zase opatřil vlastní, nikým neomezovanou mocenskou základnu. Podařilo se to ovšem jen do určité meze, protože značná část královského zboží přešla během zmíněné doby do držení nových „majitelů“ a ne- byla už vrácena nikdy. Nicméně je možné pozorovat, jak právě otázka restituce působila i dále nepříznivě na poměr šlechty a především panstva ke králi. Nehledě k naznačeným zprávám o přímých pokusech panstva o Karlův život (spojována s tím možnost otravy při prudké nemoci Karlově na podzim 1350), jsou bezpečné doklady toho, že ani po smrti Janově nepřestávala být restituce královského majetku hlavním bodem sváru. Karel se svou známou vy- chytralostí totiž volil v otázce restituce znamenitý argument pro zpětné získání královských držav, tvrdě, že jejich zástavní držitelé již z jejich důchodů vyzískali mnohem více, než činila původní zástavní suma. Tím mělo být dosaženo vrácení bez výkupu ze zástavy. Hlavně však můžeme pozorovat srážku partikularistických zájmů panstva a krále v otázce uznání Majestas Carolina a v případech přímého panského odboje. Upozornil jsem už při výčtu pramenů, jak se v Majestas Carolina klade nejvyšší váha na zdůraznění zvláštní posice krále ve státní soustavě. A tu je zajímavé, že se v Majestas přímo a nezastřeně vykládá, jak se královo postavení zakládá právě na bezprostředním držení královských hradů, měst (a klášterů s jejich panstvími) a určitá města a hrady se pro- hlašují za nezcizitelné od koruny (vlastnictví krále) a za ne- zastavitelné a činí se nejpřísnější a veleopatrná opatření k tomu, aby opravdu bylo jejich zcizení (nebo zastavení) úplně znemož- něno. U další části královských zboží se prohlašuje možnost zástavy jen za určitých podmínek a na poměrně krátkou dobu (nejvýše devět let), takže jen velmi malá část z přímého panství by zůstala králi k volné disposici, tj. možnosti krytí finanč- ních potřeb zástavou nebo svěřením do správy. K tomu ještě přistupovalo ustanovení Majestas o odúmrtích, kde neměly být udělovány věřitelům výprosy na statky, které dosud „na krále 32
statky“. Odjinud pak víme, že byla zastavena i města i četné důchody. Karel zahájil už v době svého prvního vladaření v Čechách restituční akci a skutečně se mu podařilo vybavit některé hrady i města ze zástav a tím si zase opatřil vlastní, nikým neomezovanou mocenskou základnu. Podařilo se to ovšem jen do určité meze, protože značná část královského zboží přešla během zmíněné doby do držení nových „majitelů“ a ne- byla už vrácena nikdy. Nicméně je možné pozorovat, jak právě otázka restituce působila i dále nepříznivě na poměr šlechty a především panstva ke králi. Nehledě k naznačeným zprávám o přímých pokusech panstva o Karlův život (spojována s tím možnost otravy při prudké nemoci Karlově na podzim 1350), jsou bezpečné doklady toho, že ani po smrti Janově nepřestávala být restituce královského majetku hlavním bodem sváru. Karel se svou známou vy- chytralostí totiž volil v otázce restituce znamenitý argument pro zpětné získání královských držav, tvrdě, že jejich zástavní držitelé již z jejich důchodů vyzískali mnohem více, než činila původní zástavní suma. Tím mělo být dosaženo vrácení bez výkupu ze zástavy. Hlavně však můžeme pozorovat srážku partikularistických zájmů panstva a krále v otázce uznání Majestas Carolina a v případech přímého panského odboje. Upozornil jsem už při výčtu pramenů, jak se v Majestas Carolina klade nejvyšší váha na zdůraznění zvláštní posice krále ve státní soustavě. A tu je zajímavé, že se v Majestas přímo a nezastřeně vykládá, jak se královo postavení zakládá právě na bezprostředním držení královských hradů, měst (a klášterů s jejich panstvími) a určitá města a hrady se pro- hlašují za nezcizitelné od koruny (vlastnictví krále) a za ne- zastavitelné a činí se nejpřísnější a veleopatrná opatření k tomu, aby opravdu bylo jejich zcizení (nebo zastavení) úplně znemož- něno. U další části královských zboží se prohlašuje možnost zástavy jen za určitých podmínek a na poměrně krátkou dobu (nejvýše devět let), takže jen velmi malá část z přímého panství by zůstala králi k volné disposici, tj. možnosti krytí finanč- ních potřeb zástavou nebo svěřením do správy. K tomu ještě přistupovalo ustanovení Majestas o odúmrtích, kde neměly být udělovány věřitelům výprosy na statky, které dosud „na krále 32
Strana 33
nespadly“. Získáváním přípovědí na statky, které vlastně teprve se měly stát v budoucnosti pomocí odúmrti královským majet- kem, se dříve vnášel do této oblasti peněžních transakcí králo- vých naprostý zmatek a tomu měl citovaný zákaz zabránit. Návrh Majestas nebyl feudály přijat a musil být zvláštní listinou ze 6. října 1355 nejen výslovně odvolán, nýbrž nadto musil král šlechtě slíbit, že jí budou zachována její obvyklá práva a svobody, jak měla „od starodávna“. I když je jisté, že feudálové nechtěli přijmout Karlovu kodifikaci i z jiných ještě důvodů (bude o tom dále pověděno), přece jen za jeden z hlav- ních, ne-li nejdůležitějších, je možné považovat nechuť před- stavitelů feudálů ke schválení písemného svědectví o nezcizitel- nosti a nezastavitelnosti naprosté většiny královských zboží, doplněného ještě přísným opatřením v otázce výprosů. To by opravdu bývalo znamenalo pro feudály dosti těžce překročitel- nou závoru dalšího možného rozšiřování vlastních panství na účet „království“. K této věci je třeba poznamenat, že ovšem nešlo u Majestas o nějaké zásadní střetnutí „královské moci“ s feudály. Sám návrh zákoníka na jiném místě výslovně uznává, že páni jsou ozdobou a slávou královské koruny, tj. že jsou základní oporou královou v uspořádání feudálního státu. Výše uvedená ustano- vení Majestas byla však nereálná, protože se jednak pokoušela uzákonit něco, co sám král nemohl pod tlakem poměrů do- držovat — tak i Karel zastavoval „nezastavitelné" hrady i du- chody -, jednak musilo být po dřívějším dlouhém vývoji této otázky jasné, že feudálové podobné omezení prostě nemohou přijmout. K tomu ještě přistupovala zásadní nechuť šlechty dát se vázat jakýmkoliv psaným závazným právem. Zemské soudy jako fóra starých feudálních právních zvyklostí byly zvyklé právo „nalézat“, tj. posuzovat každý jednotlivý případ zvláště a samostatně, aniž by se tedy řídily nějakými pravidly (ovšem kromě formálních a symbolických procesních řádů), a každý závazný předpis odmítaly. Byl v tom určitý kus zkostnatělého konservatismu z dob, kdy feudální právní fóra vůbec odmítala jakékoliv písemné řízení. Tak si u nich až do 14. století ne- získala řádnou platnost ani listina a zemské desky byly na po- 3 Čtení o Karlu IV. 33
nespadly“. Získáváním přípovědí na statky, které vlastně teprve se měly stát v budoucnosti pomocí odúmrti královským majet- kem, se dříve vnášel do této oblasti peněžních transakcí králo- vých naprostý zmatek a tomu měl citovaný zákaz zabránit. Návrh Majestas nebyl feudály přijat a musil být zvláštní listinou ze 6. října 1355 nejen výslovně odvolán, nýbrž nadto musil král šlechtě slíbit, že jí budou zachována její obvyklá práva a svobody, jak měla „od starodávna“. I když je jisté, že feudálové nechtěli přijmout Karlovu kodifikaci i z jiných ještě důvodů (bude o tom dále pověděno), přece jen za jeden z hlav- ních, ne-li nejdůležitějších, je možné považovat nechuť před- stavitelů feudálů ke schválení písemného svědectví o nezcizitel- nosti a nezastavitelnosti naprosté většiny královských zboží, doplněného ještě přísným opatřením v otázce výprosů. To by opravdu bývalo znamenalo pro feudály dosti těžce překročitel- nou závoru dalšího možného rozšiřování vlastních panství na účet „království“. K této věci je třeba poznamenat, že ovšem nešlo u Majestas o nějaké zásadní střetnutí „královské moci“ s feudály. Sám návrh zákoníka na jiném místě výslovně uznává, že páni jsou ozdobou a slávou královské koruny, tj. že jsou základní oporou královou v uspořádání feudálního státu. Výše uvedená ustano- vení Majestas byla však nereálná, protože se jednak pokoušela uzákonit něco, co sám král nemohl pod tlakem poměrů do- držovat — tak i Karel zastavoval „nezastavitelné" hrady i du- chody -, jednak musilo být po dřívějším dlouhém vývoji této otázky jasné, že feudálové podobné omezení prostě nemohou přijmout. K tomu ještě přistupovala zásadní nechuť šlechty dát se vázat jakýmkoliv psaným závazným právem. Zemské soudy jako fóra starých feudálních právních zvyklostí byly zvyklé právo „nalézat“, tj. posuzovat každý jednotlivý případ zvláště a samostatně, aniž by se tedy řídily nějakými pravidly (ovšem kromě formálních a symbolických procesních řádů), a každý závazný předpis odmítaly. Byl v tom určitý kus zkostnatělého konservatismu z dob, kdy feudální právní fóra vůbec odmítala jakékoliv písemné řízení. Tak si u nich až do 14. století ne- získala řádnou platnost ani listina a zemské desky byly na po- 3 Čtení o Karlu IV. 33
Strana 34
čátku nepochybně jen zápisy pro praktickou potřebu (přehled) písaře zemského soudu, nikoliv pro veřejnou průkaznost, kterou si teprve po delším vývoji získaly. Základní řízení před zem- ským soudem bylo však jen ústní. Výsledkem „střetnutí“ krále a feudálů v otázce psaného zá- koníka, který měl mít platnost pro celou zemi i pro rozličné oblasti práva — např. i pro postavení poddaných (o tom dále) — bylo závazné odvolání zákoníku. To je velmi důležitý poznatek, chceme-li správně posoudit postavení nižších feudálů v zemi v Karlově době. Karlovi dvorní dějepisci přecházeli totiž krá- lovy neúspěchy mlčením nebo je přikrašlovali. Ale Karel se někdy dostával s některými feudály i do pří- mého boje. Nemělo by smyslu podrobně se zabývat v této sou- vislosti známými episodami zákroků proti loupežným rytí- řům. Ale daleko větší důležitost mělo přímé branné střetnutí s Rožmberky, protože v mnohém doplňuje naše možné poznatky o postavení šlechty. Příslušníci rozrodu Vítkovců ovládali v polovině 14. století již téměř celé jižní Čechy, ale jednotlivé rodové větve nežily vždy v míru a častěji se spolu střetávaly v přímých „záštích“, drob- ných vzájemných bojích o jednotlivé sporné hrady a města, které vznikaly z rodových sporů. I když mezi Vítkovci vynikali už tehdy vlastní Rožmberkové, přece jejich tehdejší državy byly ještě omezenější (a i roztříštěnější) než velký komplexní celek rožmberského dominia v pozdějších dobách. Měli však výhodu v tom, že se tyto državy prostíraly hluboko do území rakouského a bavorského (s tamními feudály pojily Rožmberky i příbuzenské vztahy), a tím byla zajišťována jakási výjimečná posice Rožmberků mezi ostatním českým panstvem. V době vlády Jana Lucemburského drželi příslušníci rodu i nejdůleži- tější tehdejší zemský úřad nejvyššího komorníka a zdá se, že se pokoušeli i o dědičnou držbu této významné posice ve svém rodě. Ale to bylo po jejich střetnutí s Karlem zmařeno. Rožmberkové se do boje s králem dostali dvakrát. Prvé střetnutí se odehrálo v zimě r. 1351-1352 a vyvinulo se ze sporů jihočeských magnátů, kde na jedné straně stál hlavně Vilém z Landštejna, zastávající v té době úřad nejvyššího purkrabí, na druhé straně nejvyšší komorník Jošt z Rožmberka. Uřad 34
čátku nepochybně jen zápisy pro praktickou potřebu (přehled) písaře zemského soudu, nikoliv pro veřejnou průkaznost, kterou si teprve po delším vývoji získaly. Základní řízení před zem- ským soudem bylo však jen ústní. Výsledkem „střetnutí“ krále a feudálů v otázce psaného zá- koníka, který měl mít platnost pro celou zemi i pro rozličné oblasti práva — např. i pro postavení poddaných (o tom dále) — bylo závazné odvolání zákoníku. To je velmi důležitý poznatek, chceme-li správně posoudit postavení nižších feudálů v zemi v Karlově době. Karlovi dvorní dějepisci přecházeli totiž krá- lovy neúspěchy mlčením nebo je přikrašlovali. Ale Karel se někdy dostával s některými feudály i do pří- mého boje. Nemělo by smyslu podrobně se zabývat v této sou- vislosti známými episodami zákroků proti loupežným rytí- řům. Ale daleko větší důležitost mělo přímé branné střetnutí s Rožmberky, protože v mnohém doplňuje naše možné poznatky o postavení šlechty. Příslušníci rozrodu Vítkovců ovládali v polovině 14. století již téměř celé jižní Čechy, ale jednotlivé rodové větve nežily vždy v míru a častěji se spolu střetávaly v přímých „záštích“, drob- ných vzájemných bojích o jednotlivé sporné hrady a města, které vznikaly z rodových sporů. I když mezi Vítkovci vynikali už tehdy vlastní Rožmberkové, přece jejich tehdejší državy byly ještě omezenější (a i roztříštěnější) než velký komplexní celek rožmberského dominia v pozdějších dobách. Měli však výhodu v tom, že se tyto državy prostíraly hluboko do území rakouského a bavorského (s tamními feudály pojily Rožmberky i příbuzenské vztahy), a tím byla zajišťována jakási výjimečná posice Rožmberků mezi ostatním českým panstvem. V době vlády Jana Lucemburského drželi příslušníci rodu i nejdůleži- tější tehdejší zemský úřad nejvyššího komorníka a zdá se, že se pokoušeli i o dědičnou držbu této významné posice ve svém rodě. Ale to bylo po jejich střetnutí s Karlem zmařeno. Rožmberkové se do boje s králem dostali dvakrát. Prvé střetnutí se odehrálo v zimě r. 1351-1352 a vyvinulo se ze sporů jihočeských magnátů, kde na jedné straně stál hlavně Vilém z Landštejna, zastávající v té době úřad nejvyššího purkrabí, na druhé straně nejvyšší komorník Jošt z Rožmberka. Uřad 34
Strana 35
nejvyššího purkrabí byl zřejmě v době Karlově považován za úřad dvorský, obsazovaný králem, protože v Majestas není nikdy jmenován mezi zemskými úředníky. Dosvědčuje to i tento případ. Karel se postavil na stranu Viléma z Landštejna a podnikl proti Rožmberkům válečné tažení. Byla to ovšem trestná výprava po feudálním způsobu, kdy si mocní pánové vyřizovali své spory především na účet poddaných. Neboť pod- danské vesnice a statečky byly na nepřátelském panství vypalo- vány, pleněny a pustošeny a jen zřídka se také přikročilo k obležení některého protivníkova hradu nebo tvrze. Nepochybně stejného rázu byla i Karlova výprava proti Rožmberkům v zimě r. 1352, kdy protáhl rožmberskými državami v jižních Čechách, ale o skutečném přímém boji nemáme zprávy. Zápas byl za- končen smírnými úmluvami, ale pro Rožmberky měl nepochyb- ně za následek ztrátu nejvyššího komornictví, které předtím zastávali nepřerušeně po dlouhá léta. Jestliže došlo r. 1352 ke střetnutí s Karlem jaksi jen doda- tečně a na základě místních sporů, pak druhý odboj v létě r. 1356 byl od počátku namířen proti králi a měl velmi zajímavý průběh. Vlastní příčiny sporu nejsou přesně známy, ale šlo o přímý odboj Rožmberků, v jehož průběhu se obraceli se stíž- nostmi a výzvami o pomoc k německým knížatům a městům. Závažnost těchto stížností a výzev vynikne ve správném světle, jestliže si uvědomíme, že právě na počátku r. 1356 byla vyhlá- šena Zlatá bula o zásadní úpravě ústavních a státoprávních poměrů říšských, která zakazovala právě takové stížnosti z úze- mí České koruny do Německa. Rožmberkové toho ovšem ani v nejmenším nedbali. Obvyklý způsob trestné výpravy (pusto- šení rožmberských poddanských vesnic), prováděný asi během června 1356, vedl brzy k uzavření smíru, který nebyl pro Rožm- berky nepříznivý. Neztratili nic, musili jen výslovně odvolat své dřívější stížnosti a výzvy do Němec a Karlem byli „vzati na milost“, jak se vyjadřuje jeho listina o tom vydaná. Tento výraz však neodpovídá úplně skutečnosti. Šlo vlastně o mír mezi dvěma rovnocennými činiteli, který byl ze strany krále uzavřen proto, že na úplné přemožení Rožmberků prostě ne- stačil (že k němu měl chuť, o tom se nedá pochybovat). Rožm- berkové zůstali „suverénními“ pány svých dosavadních držav 35
nejvyššího purkrabí byl zřejmě v době Karlově považován za úřad dvorský, obsazovaný králem, protože v Majestas není nikdy jmenován mezi zemskými úředníky. Dosvědčuje to i tento případ. Karel se postavil na stranu Viléma z Landštejna a podnikl proti Rožmberkům válečné tažení. Byla to ovšem trestná výprava po feudálním způsobu, kdy si mocní pánové vyřizovali své spory především na účet poddaných. Neboť pod- danské vesnice a statečky byly na nepřátelském panství vypalo- vány, pleněny a pustošeny a jen zřídka se také přikročilo k obležení některého protivníkova hradu nebo tvrze. Nepochybně stejného rázu byla i Karlova výprava proti Rožmberkům v zimě r. 1352, kdy protáhl rožmberskými državami v jižních Čechách, ale o skutečném přímém boji nemáme zprávy. Zápas byl za- končen smírnými úmluvami, ale pro Rožmberky měl nepochyb- ně za následek ztrátu nejvyššího komornictví, které předtím zastávali nepřerušeně po dlouhá léta. Jestliže došlo r. 1352 ke střetnutí s Karlem jaksi jen doda- tečně a na základě místních sporů, pak druhý odboj v létě r. 1356 byl od počátku namířen proti králi a měl velmi zajímavý průběh. Vlastní příčiny sporu nejsou přesně známy, ale šlo o přímý odboj Rožmberků, v jehož průběhu se obraceli se stíž- nostmi a výzvami o pomoc k německým knížatům a městům. Závažnost těchto stížností a výzev vynikne ve správném světle, jestliže si uvědomíme, že právě na počátku r. 1356 byla vyhlá- šena Zlatá bula o zásadní úpravě ústavních a státoprávních poměrů říšských, která zakazovala právě takové stížnosti z úze- mí České koruny do Německa. Rožmberkové toho ovšem ani v nejmenším nedbali. Obvyklý způsob trestné výpravy (pusto- šení rožmberských poddanských vesnic), prováděný asi během června 1356, vedl brzy k uzavření smíru, který nebyl pro Rožm- berky nepříznivý. Neztratili nic, musili jen výslovně odvolat své dřívější stížnosti a výzvy do Němec a Karlem byli „vzati na milost“, jak se vyjadřuje jeho listina o tom vydaná. Tento výraz však neodpovídá úplně skutečnosti. Šlo vlastně o mír mezi dvěma rovnocennými činiteli, který byl ze strany krále uzavřen proto, že na úplné přemožení Rožmberků prostě ne- stačil (že k němu měl chuť, o tom se nedá pochybovat). Rožm- berkové zůstali „suverénními“ pány svých dosavadních držav 35
Strana 36
a v průběhu dalších let Karlovy vlády je ještě znamenitě roz- šířili přikupováním dalších zboží, takže je tu vlastně možné pozorovat v domácích rozměrech podobný vzrůst mohutného panského dominia, jako byl už vylíčený vnější rozvoj českého státu v rozměrech evropských. Z dalších let Karlovy vlády není již zpráv o nějakém pan- ském odboji toho způsobu, jak se o něj pokusili Rožmberkové, ale zdá se, že odmítnutí Majestas Carolina a odboj rožmberský přece jen do značné míry určily další císařův poměr k domá- címu panstvu. To si sice úplně uhájilo své postavení z dob krále Jana i téměř svrchovanou vládu nad „svými“ poddanými lidmi, na druhé straně je však nápadné, že v nejbližším okolí Karlově, v jeho radě (a kanceláři) se setkáváme s příslušníky českých šlechtických rodů jen zřídka a že úzký poměrně okruh jeho rádců byl složen převážně z církevních hodnostářů. Pokud se v něm vyskytovali domácí šlechtici, byli to lidé vždy něja- kým způsobem na Karlovi závislí (např. jako držitelé korunních lenních statků). Je nepochybné, že slabší účast domácích baronů na dvorských poradách byla do jisté míry způsobena zcela přirozeně tím, že ke dvoru císaře římského musili být přibíráni četní činitelé říšští, zvláště z řad Karlových přívrženců v Ně- mecku. Dále je třeba v této souvislosti uvážit, že získáním knížectví slezských jako lén českého krále se ve šlechtické hierarchii vsunula před české barony skupinka slezských knížat (nemluvíc o dalších pánech říšských). A tak se s většími sku- pinami českých pánů ve službách Karlovy politiky setkáváme jen při některých zvláště výjimečných událostech, jako byla třeba jeho první římská jízda r. 1355, na níž se převážně podílely vojenské houfy českých pánů. Než to byly právě události zcela výjimečné a v „pravidelné“ činnosti královské rady byla účast představitelů české šlechty minimální. Tento stav je plně pochopitelný, máme-li stále na mysli, že rozvoj českého státu sloužil hlavně vybudování lucemburské rodové državy. To zcela nepochybně chápali už současníci a otevřenou kritiku císařova kupování okolních zemí vyslovil Tomáš ze Štítného. Štítný kritisoval hlavně nepříjemnou sku- tečnost, že se každé takové kupování musilo zaplatit z berní, placených především v Čechách, ale charakteristické je zároveň 36
a v průběhu dalších let Karlovy vlády je ještě znamenitě roz- šířili přikupováním dalších zboží, takže je tu vlastně možné pozorovat v domácích rozměrech podobný vzrůst mohutného panského dominia, jako byl už vylíčený vnější rozvoj českého státu v rozměrech evropských. Z dalších let Karlovy vlády není již zpráv o nějakém pan- ském odboji toho způsobu, jak se o něj pokusili Rožmberkové, ale zdá se, že odmítnutí Majestas Carolina a odboj rožmberský přece jen do značné míry určily další císařův poměr k domá- címu panstvu. To si sice úplně uhájilo své postavení z dob krále Jana i téměř svrchovanou vládu nad „svými“ poddanými lidmi, na druhé straně je však nápadné, že v nejbližším okolí Karlově, v jeho radě (a kanceláři) se setkáváme s příslušníky českých šlechtických rodů jen zřídka a že úzký poměrně okruh jeho rádců byl složen převážně z církevních hodnostářů. Pokud se v něm vyskytovali domácí šlechtici, byli to lidé vždy něja- kým způsobem na Karlovi závislí (např. jako držitelé korunních lenních statků). Je nepochybné, že slabší účast domácích baronů na dvorských poradách byla do jisté míry způsobena zcela přirozeně tím, že ke dvoru císaře římského musili být přibíráni četní činitelé říšští, zvláště z řad Karlových přívrženců v Ně- mecku. Dále je třeba v této souvislosti uvážit, že získáním knížectví slezských jako lén českého krále se ve šlechtické hierarchii vsunula před české barony skupinka slezských knížat (nemluvíc o dalších pánech říšských). A tak se s většími sku- pinami českých pánů ve službách Karlovy politiky setkáváme jen při některých zvláště výjimečných událostech, jako byla třeba jeho první římská jízda r. 1355, na níž se převážně podílely vojenské houfy českých pánů. Než to byly právě události zcela výjimečné a v „pravidelné“ činnosti královské rady byla účast představitelů české šlechty minimální. Tento stav je plně pochopitelný, máme-li stále na mysli, že rozvoj českého státu sloužil hlavně vybudování lucemburské rodové državy. To zcela nepochybně chápali už současníci a otevřenou kritiku císařova kupování okolních zemí vyslovil Tomáš ze Štítného. Štítný kritisoval hlavně nepříjemnou sku- tečnost, že se každé takové kupování musilo zaplatit z berní, placených především v Čechách, ale charakteristické je zároveň 36
Strana 37
to, že svou kritiku zaměřuje i na uvedenou rodovou expansi: „(Karel) příliš často berni béře, a snad více chce skoupiti země okolní svým dětem než pro obecné dobré.“ Z toho ovšem zá- roveň vyplývá, že česká šlechta nemohla jevit pro tyto císařovy záměry velké nadšení. Pro provádění své politiky musil mít Karel jiné lidi, ochotné sloužit, kteří by v prosazování jeho úmyslů viděli i prospěch svůj. Proto bývalo v úzkém okruhu jeho rádců tolik činitelů církevních. Karlova politika obecně šla společnou cestou s tehdejší církevní politikou, ale nejvíce asi lákala právě sama skutečnost, že císař mohl službu bohatě odměnit. Jako nositel české i římské koruny měl možnost ob- sazovat četná církevní obročí panovnického patronátu a u množ- ství dalších záviselo jejich udělení na jeho přímluvě. Bylo by možné přímo říci, že Karel do značné míry vydržoval svůj správní aparát (tj. kancelář a část dvora) na útraty církevních institucí. A tu neváhal vymáhati pro své oblíbené dvořany a služebníky i takové výhody, které byly proti církevním před- pisům, např. současné držení řady kanovnictví u různých kos- telů, jen aby se tím zvýšily příjmy osoby, na které mu zvláště záleželo. Je to jeden z momentů, které naznačují, že tzv. úsilí Karlovo o nápravu tehdejších církevních poměrů nelze brát tak doslova, jak se to často stávalo (i v poměrně nedávné litera- tuře). Než o tom bude obšírněji pojednáno dále. V době Karlově nelze ještě mluvit o nějaké přesnější organi- saci královské rady. Známe ji spíše jen podle toho, jak se které osoby stále pohybují v jeho nejužším okolí. Z církevních činitelů to byli oba pražští arcibiskupové z ob- dobí Karlovy vlády, Arnošt z Pardubic zvláště v počátečních letech panování a Jan Očko z Vlašimi po Arnoštově smrti — od r. 1364. Na počátku Karlovy vlády nebylo téměř jediného panovnického státního opatření, u něhož by nebyla dosvědčena nějakým způsobem činná Arnoštova účast. Zvláště vyniklo toto Arnoštovo důvěrnické postavení při Karlově první římské jízdě r. 1355, kdy byl pražský arcibiskup téměř velitelem vojen- ských čet, které byly za králem dodatečně vypraveny ze zemí České koruny do Itálie. Za druhé římské jízdy Karlovy r. 1368 byl zase Arnoštův nástupce, Jan Očko z Vlašimi, pověřen sprá- vou království po dobu Karlovy nepřítomnosti v zemi. Očko 37
to, že svou kritiku zaměřuje i na uvedenou rodovou expansi: „(Karel) příliš často berni béře, a snad více chce skoupiti země okolní svým dětem než pro obecné dobré.“ Z toho ovšem zá- roveň vyplývá, že česká šlechta nemohla jevit pro tyto císařovy záměry velké nadšení. Pro provádění své politiky musil mít Karel jiné lidi, ochotné sloužit, kteří by v prosazování jeho úmyslů viděli i prospěch svůj. Proto bývalo v úzkém okruhu jeho rádců tolik činitelů církevních. Karlova politika obecně šla společnou cestou s tehdejší církevní politikou, ale nejvíce asi lákala právě sama skutečnost, že císař mohl službu bohatě odměnit. Jako nositel české i římské koruny měl možnost ob- sazovat četná církevní obročí panovnického patronátu a u množ- ství dalších záviselo jejich udělení na jeho přímluvě. Bylo by možné přímo říci, že Karel do značné míry vydržoval svůj správní aparát (tj. kancelář a část dvora) na útraty církevních institucí. A tu neváhal vymáhati pro své oblíbené dvořany a služebníky i takové výhody, které byly proti církevním před- pisům, např. současné držení řady kanovnictví u různých kos- telů, jen aby se tím zvýšily příjmy osoby, na které mu zvláště záleželo. Je to jeden z momentů, které naznačují, že tzv. úsilí Karlovo o nápravu tehdejších církevních poměrů nelze brát tak doslova, jak se to často stávalo (i v poměrně nedávné litera- tuře). Než o tom bude obšírněji pojednáno dále. V době Karlově nelze ještě mluvit o nějaké přesnější organi- saci královské rady. Známe ji spíše jen podle toho, jak se které osoby stále pohybují v jeho nejužším okolí. Z církevních činitelů to byli oba pražští arcibiskupové z ob- dobí Karlovy vlády, Arnošt z Pardubic zvláště v počátečních letech panování a Jan Očko z Vlašimi po Arnoštově smrti — od r. 1364. Na počátku Karlovy vlády nebylo téměř jediného panovnického státního opatření, u něhož by nebyla dosvědčena nějakým způsobem činná Arnoštova účast. Zvláště vyniklo toto Arnoštovo důvěrnické postavení při Karlově první římské jízdě r. 1355, kdy byl pražský arcibiskup téměř velitelem vojen- ských čet, které byly za králem dodatečně vypraveny ze zemí České koruny do Itálie. Za druhé římské jízdy Karlovy r. 1368 byl zase Arnoštův nástupce, Jan Očko z Vlašimi, pověřen sprá- vou království po dobu Karlovy nepřítomnosti v zemi. Očko 37
Strana 38
byl za života Arnoštova již biskupem olomouckým a pražským arcibiskupem byl zvolen nesporně pod vlivem Karlovým. Po- dobný průběh měla i církevní kariéra známého Karlova kanc- léře Jana ze Středy. Ten byl biskupem litomyšlským a po smrti Arnoštově vystřídal Jana Očka na stolci olomouckém. Již z toho, že nejpřednější tři Karlovi rádci měli obsazena tři hlavní centra církevní organisace českého státu a že se v jejich držení takřka střídali, vyplývá, jak Karel dovedl odměňovat své věrné a zároveň si přitom zajistit potřebný vliv v církevní správě. Nelze zapomínat, že šlo také o církevní zboží, která byla zá- sadně považována v Čechách a na Moravě za majetek králov- ské (markrabské) komory! Stálá a prokazatelná shoda nej- vyšších církevních představitelů českého státu s Karlem — a nadto jejich důvěrnické postavení na dvoře - umožňuje také jasnější představu o jakési symbiose „trůnu a oltáře“, která je pro konkrétní způsob Karlovy vlády zvláště příznačná. I když Karel někdy míval určité spory a obtíže s církevními činiteli, bylo to obvykle v říši, nikoliv však v Českém království. Vedle Arnošta i Jana Očka, kteří by mohli být zařazeni do okruhu občasných „rádců“ Karlových, byl Jan ze Středy typ už skutečného úředníka králova, který strávil skoro celý svůj život v prostředí královské kanceláře, jejímž byl po dlouhá léta před- staveným - kancléřem. Jan přišel do služeb kanceláře už v době vlády Jana Lucemburského, postupoval tu časem v hodnostech až ke kancléři - a zároveň postupoval i v hodnostech církev- ních, jak jsem už uvedl. Titulárními představenými královské kanceláře české bývali již od počátku 13. století proboštové kapituly vyšehradské, s kterou hodností byla funkce kancléře Království českého eo ipso spojena. Ale v době Karlově zůstal vyšehradským proboštům jen titul, na vedení kanceláře a její agendu neměli žádný vliv. Zůstaly jim však přitom zachovány kancelářské taxy a jiné příjmy, s čímž se jistě vyšehradští pro- boštové ochotně spokojili. Na rozdíl od uvedené pouze titulární funkce byl kancléř krále českého skutečným vedoucím králov- ské kanceláře, ale v době Karlově byl i více. Protože agenda německé říše i věci české byly vyřizovány v jedné kanceláři, byl vlastně Jan ze Středy po dlouhá léta rozhodujícím činitelem v konkrétním provádění Karlovy politiky evropské i domácí. 38
byl za života Arnoštova již biskupem olomouckým a pražským arcibiskupem byl zvolen nesporně pod vlivem Karlovým. Po- dobný průběh měla i církevní kariéra známého Karlova kanc- léře Jana ze Středy. Ten byl biskupem litomyšlským a po smrti Arnoštově vystřídal Jana Očka na stolci olomouckém. Již z toho, že nejpřednější tři Karlovi rádci měli obsazena tři hlavní centra církevní organisace českého státu a že se v jejich držení takřka střídali, vyplývá, jak Karel dovedl odměňovat své věrné a zároveň si přitom zajistit potřebný vliv v církevní správě. Nelze zapomínat, že šlo také o církevní zboží, která byla zá- sadně považována v Čechách a na Moravě za majetek králov- ské (markrabské) komory! Stálá a prokazatelná shoda nej- vyšších církevních představitelů českého státu s Karlem — a nadto jejich důvěrnické postavení na dvoře - umožňuje také jasnější představu o jakési symbiose „trůnu a oltáře“, která je pro konkrétní způsob Karlovy vlády zvláště příznačná. I když Karel někdy míval určité spory a obtíže s církevními činiteli, bylo to obvykle v říši, nikoliv však v Českém království. Vedle Arnošta i Jana Očka, kteří by mohli být zařazeni do okruhu občasných „rádců“ Karlových, byl Jan ze Středy typ už skutečného úředníka králova, který strávil skoro celý svůj život v prostředí královské kanceláře, jejímž byl po dlouhá léta před- staveným - kancléřem. Jan přišel do služeb kanceláře už v době vlády Jana Lucemburského, postupoval tu časem v hodnostech až ke kancléři - a zároveň postupoval i v hodnostech církev- ních, jak jsem už uvedl. Titulárními představenými královské kanceláře české bývali již od počátku 13. století proboštové kapituly vyšehradské, s kterou hodností byla funkce kancléře Království českého eo ipso spojena. Ale v době Karlově zůstal vyšehradským proboštům jen titul, na vedení kanceláře a její agendu neměli žádný vliv. Zůstaly jim však přitom zachovány kancelářské taxy a jiné příjmy, s čímž se jistě vyšehradští pro- boštové ochotně spokojili. Na rozdíl od uvedené pouze titulární funkce byl kancléř krále českého skutečným vedoucím králov- ské kanceláře, ale v době Karlově byl i více. Protože agenda německé říše i věci české byly vyřizovány v jedné kanceláři, byl vlastně Jan ze Středy po dlouhá léta rozhodujícím činitelem v konkrétním provádění Karlovy politiky evropské i domácí. 38
Strana 39
Již u současníků byl nejznámnější osobou Karlova dvora v Evropě a obzvláště vynikal styky s básníky, literáty a dalšími kulturními činiteli své doby (o tom ještě bude dále pověděno). Po dlouholetém působení v čele císařovy kanceláře se však dostal do jakéhosi sporu s Karlem (blíže neznámého) a byl svého místa zbaven. Stalo se to až ke konci Karlovy vlády r. 1373. I když tedy jeho činnost byla posléze nuceně přerušena, zůstává vždy život Jana ze Středy příkladem dlouholeté činnosti císařová úředníka „nového typu“, zvláště srovnáme-li s tím velmi rychlé změny jiných činitelů v Karlově kanceláři a časté střídání kancelářských činitelů ve středověku vůbec. Mezi nižšími činiteli kanceláře Karlovy se setkáváme se změnami velmi častými. Doba druhé poloviny 14. století tvoří jakýsi přechod od „kanceláře“ typicky středověké, která se to- muto pojmu, chápanému moderně, nepodobala téměř v ničem — k novodobé (státní) kanceláři, jejíž základní organisace se od současné už příliš neliší. Z dřívějších poměrů zůstává typická převaha duchovních osob, v kanceláři činných. Ovšem je třeba uvážit, že církevní obročí bylo pro středověký stát jedinou možností, jak činnost kancelářského činitele honorovat. S tímto nepříliš pevným zá- kladem organisace kanceláře souvisely právě zmíněné časté výměny a změny kancelářských činitelů. Nelze však pochybo- vat o tom, že se kancelář Karlova ve vlastní kancelářské práci už silně odlišuje od staršího stavu. Dosvědčuje to okolnost, že naprostá většina Karlových listin je kancelářského původu, za- tím co listiny tzv. příjemecké, totiž ty, které si příjemce sám napsal nebo dal napsat svým písařem a žádal pak kancelář jen o připojení pečeti - se vyskytují spíše jen výjimečně. Organisaci skutečné kanceláře také dosvědčuje vedení pomocných kance- lářských knih, register, do nichž byla zapisována většina vy- daných listin. Zdá se, že byla vedena taková registra dvoje, jednak pro listiny rázu a obsahu finančního, tzv. registra ko- morní, jednak vlastní registra kancelářská, kam vcházely listiny ostatní. V kanceláři byli činni protonotáři, notáři — písaři, pečet- níci, registrátoří. O některých z nich se dozvídáme z různých poznámek na listinách. Tak např. byl po určitou dobu registrá- torem v kanceláři i Jan Milíč z Kroměříže a prostřednictvím 39
Již u současníků byl nejznámnější osobou Karlova dvora v Evropě a obzvláště vynikal styky s básníky, literáty a dalšími kulturními činiteli své doby (o tom ještě bude dále pověděno). Po dlouholetém působení v čele císařovy kanceláře se však dostal do jakéhosi sporu s Karlem (blíže neznámého) a byl svého místa zbaven. Stalo se to až ke konci Karlovy vlády r. 1373. I když tedy jeho činnost byla posléze nuceně přerušena, zůstává vždy život Jana ze Středy příkladem dlouholeté činnosti císařová úředníka „nového typu“, zvláště srovnáme-li s tím velmi rychlé změny jiných činitelů v Karlově kanceláři a časté střídání kancelářských činitelů ve středověku vůbec. Mezi nižšími činiteli kanceláře Karlovy se setkáváme se změnami velmi častými. Doba druhé poloviny 14. století tvoří jakýsi přechod od „kanceláře“ typicky středověké, která se to- muto pojmu, chápanému moderně, nepodobala téměř v ničem — k novodobé (státní) kanceláři, jejíž základní organisace se od současné už příliš neliší. Z dřívějších poměrů zůstává typická převaha duchovních osob, v kanceláři činných. Ovšem je třeba uvážit, že církevní obročí bylo pro středověký stát jedinou možností, jak činnost kancelářského činitele honorovat. S tímto nepříliš pevným zá- kladem organisace kanceláře souvisely právě zmíněné časté výměny a změny kancelářských činitelů. Nelze však pochybo- vat o tom, že se kancelář Karlova ve vlastní kancelářské práci už silně odlišuje od staršího stavu. Dosvědčuje to okolnost, že naprostá většina Karlových listin je kancelářského původu, za- tím co listiny tzv. příjemecké, totiž ty, které si příjemce sám napsal nebo dal napsat svým písařem a žádal pak kancelář jen o připojení pečeti - se vyskytují spíše jen výjimečně. Organisaci skutečné kanceláře také dosvědčuje vedení pomocných kance- lářských knih, register, do nichž byla zapisována většina vy- daných listin. Zdá se, že byla vedena taková registra dvoje, jednak pro listiny rázu a obsahu finančního, tzv. registra ko- morní, jednak vlastní registra kancelářská, kam vcházely listiny ostatní. V kanceláři byli činni protonotáři, notáři — písaři, pečet- níci, registrátoří. O některých z nich se dozvídáme z různých poznámek na listinách. Tak např. byl po určitou dobu registrá- torem v kanceláři i Jan Milíč z Kroměříže a prostřednictvím 39
Strana 40
některých poznámek registračních se dochovaly i jeho vlastno- ruční podpisy. — Celý složitý organismus kanceláře byl pevně v rukách císařových a tvořil určitý centrální bod správy obou jeho států. Na chod tohoto orgánu neměli čeští baroni žádný významný vliv, tam mezi vedoucími i podřízenými se jeví jasná převaha církevních činitelů z Karlova okolí. I v kanceláři je možné doložit činnost četných duchovních z oblastí německé říše, kteří byli odborníky pro záležitosti říšské, ač formální od- dělení kanceláře pro agendu českou a říšskou asi neexistovalo. Uvedenými třemi hlavními činiteli není ovšem okruh Karlo- vých důvěrníků z řad církevních hierarchů zdaleka vyčerpán. Jejich vypočítávání na tomto místě by také nemělo žádný zvláštní význam. Šlo tu spíše o upozornění na nejdůležitější představitele domácí církevní organisace, které umožňuje po- chopit mnohé věci z celkové Karlovy politiky, na níž církevní složka jeho „rady“ měla nesporně značný vliv. Ale tato církevní složka nebyla jediná. Mezi úředními pří- slušníky dvora se pravidelně setkáváme i s řadou šlechticů, do- mácích i cizích. Důležité je zjištění, jakou činnost tito světští „úředníci“ vykonávali, jaké funkce zastávali a hlavně - jaký byl základ jejich funkcí a úřadů. A tu je možné hned úvodem k těmto problémům konstatovat, že jejich rozbor ukazuje vždy znovu panovníkovy snahy o vytvoření jakéhosi vlastního „správ- ního“ dvorského aparátu, podřízeného jen jemu a vykonávají- cího jen jeho příkazy a pokyny - a pokud možná odděleného od obecných „zemských“ institucí českých feudálů, které se prů- během doby postupně vytvořily a jejichž význam za vlády Jana Lucemburského silně stoupal. Věnuji pozornost nejdříve oblasti financí. Srovná-li se stav královských financí z doby příchodu Karla jako správce králov- ství r. 1333 s koupěmi četných území ke sklonku jeho vlády, vyvstává nutně otázka, jakým způsobem císař v této ožehavé oblasti postupoval, že mohl na rozšiřování državy svého rodu nakládat tak obrovské sumy, jak to skutečně činil. Při tom není možné zapomínat, že tyto nákladné akce zdaleka ještě nevyčer- pávaly seznam výdajů. Již v okamžiku svého zvolení za němec- kého krále se musil zavázat svým volitelům ke splácení velkých náhrad za poskytnutí jejich hlasů, částečná restituce královských 40
některých poznámek registračních se dochovaly i jeho vlastno- ruční podpisy. — Celý složitý organismus kanceláře byl pevně v rukách císařových a tvořil určitý centrální bod správy obou jeho států. Na chod tohoto orgánu neměli čeští baroni žádný významný vliv, tam mezi vedoucími i podřízenými se jeví jasná převaha církevních činitelů z Karlova okolí. I v kanceláři je možné doložit činnost četných duchovních z oblastí německé říše, kteří byli odborníky pro záležitosti říšské, ač formální od- dělení kanceláře pro agendu českou a říšskou asi neexistovalo. Uvedenými třemi hlavními činiteli není ovšem okruh Karlo- vých důvěrníků z řad církevních hierarchů zdaleka vyčerpán. Jejich vypočítávání na tomto místě by také nemělo žádný zvláštní význam. Šlo tu spíše o upozornění na nejdůležitější představitele domácí církevní organisace, které umožňuje po- chopit mnohé věci z celkové Karlovy politiky, na níž církevní složka jeho „rady“ měla nesporně značný vliv. Ale tato církevní složka nebyla jediná. Mezi úředními pří- slušníky dvora se pravidelně setkáváme i s řadou šlechticů, do- mácích i cizích. Důležité je zjištění, jakou činnost tito světští „úředníci“ vykonávali, jaké funkce zastávali a hlavně - jaký byl základ jejich funkcí a úřadů. A tu je možné hned úvodem k těmto problémům konstatovat, že jejich rozbor ukazuje vždy znovu panovníkovy snahy o vytvoření jakéhosi vlastního „správ- ního“ dvorského aparátu, podřízeného jen jemu a vykonávají- cího jen jeho příkazy a pokyny - a pokud možná odděleného od obecných „zemských“ institucí českých feudálů, které se prů- během doby postupně vytvořily a jejichž význam za vlády Jana Lucemburského silně stoupal. Věnuji pozornost nejdříve oblasti financí. Srovná-li se stav královských financí z doby příchodu Karla jako správce králov- ství r. 1333 s koupěmi četných území ke sklonku jeho vlády, vyvstává nutně otázka, jakým způsobem císař v této ožehavé oblasti postupoval, že mohl na rozšiřování državy svého rodu nakládat tak obrovské sumy, jak to skutečně činil. Při tom není možné zapomínat, že tyto nákladné akce zdaleka ještě nevyčer- pávaly seznam výdajů. Již v okamžiku svého zvolení za němec- kého krále se musil zavázat svým volitelům ke splácení velkých náhrad za poskytnutí jejich hlasů, částečná restituce královských 40
Strana 41
zboží v Čechách a na Moravě vyžadovala rovněž značných částek, a to ani zvláště neuvažuji stálé a velké výdaje na udržo- vání dvora, které musil nést panovník sám a které nemohly být hrazeny žádnou nepřímou cestou. Výdaje na výpravy vojenské nehrály přitom žádnou rozhodující úlohu. Vojenské čety na obou římských jízdách byly převážně vydržovány z říšských daní a poplatků, které musily odvádět italská města, a v pří- padě nezbytnosti se prostě postupovalo podle zásady, že vojsko se samo v poli uživí - ovšem k malé radosti postižených, na jejichž účet se to dálo. Ale i když není možné klást na tuto po- ložku, obvykle ve výdajích největší, v případě Karlově rozhodu- jící důraz, zbývalo přece jen výdajů tolik, že způsob opatřování nutných příjmů nás musí zajímat přede vším ostatním. Bylo tu několik možností. Na prvém místě byla obecná berně zemská, která byla vy- bírána ode všech „králových poddaných“, tj. v praxi od pod- danského obyvatelstva na zbožích církevních i světských feudálů a také od královských měst. Vybírání této obecné berně bylo však od nastoupení Jana Lucemburského omezeno jen na určité případy, přesně stanovené (např. při králově korunovaci), a nadto bylo zapotřebí k vypsání berně zvláštního svolení před- stavitelů zemské (feudální) „obce“ českých baronů. Z doby Karlovy je však vybírání této obecné berně dosvědčeno i při příležitostech, které původně nebyly pro placení berně vůbec předvídány, např. při Karlově koupi Branibor. Kdy byla přesně obecná berně v době Karlovy vlády vybírána, není zcela bez- pečně známo a také početní odhady by byly zbytečné, protože číselný výpočet nedovoluje stav zachovaných pramenů. Je však velmi pravděpodobné, že si obecná zemská berně (fakticky pozemková daň z poddanské půdy) i v době Karlově podržela ráz berně mimořádné, občasné (vyplývá to i z výše citované kritiky Štítného). Vlastní základna králových financí však nebyla ani tak v obecné zemské berni, jako spíše v tzv. berni zvláštní, kterou vybíral král jen v oblasti svého přímého panství, tj. na bezpro- středních královských zbožích, na církevních statcích a v králov- ských městech. Při určování této zvláštní královské berně nebyl nikým omezován. Kdysi to bývala spíše mimořádná „pomoc“, 41
zboží v Čechách a na Moravě vyžadovala rovněž značných částek, a to ani zvláště neuvažuji stálé a velké výdaje na udržo- vání dvora, které musil nést panovník sám a které nemohly být hrazeny žádnou nepřímou cestou. Výdaje na výpravy vojenské nehrály přitom žádnou rozhodující úlohu. Vojenské čety na obou římských jízdách byly převážně vydržovány z říšských daní a poplatků, které musily odvádět italská města, a v pří- padě nezbytnosti se prostě postupovalo podle zásady, že vojsko se samo v poli uživí - ovšem k malé radosti postižených, na jejichž účet se to dálo. Ale i když není možné klást na tuto po- ložku, obvykle ve výdajích největší, v případě Karlově rozhodu- jící důraz, zbývalo přece jen výdajů tolik, že způsob opatřování nutných příjmů nás musí zajímat přede vším ostatním. Bylo tu několik možností. Na prvém místě byla obecná berně zemská, která byla vy- bírána ode všech „králových poddaných“, tj. v praxi od pod- danského obyvatelstva na zbožích církevních i světských feudálů a také od královských měst. Vybírání této obecné berně bylo však od nastoupení Jana Lucemburského omezeno jen na určité případy, přesně stanovené (např. při králově korunovaci), a nadto bylo zapotřebí k vypsání berně zvláštního svolení před- stavitelů zemské (feudální) „obce“ českých baronů. Z doby Karlovy je však vybírání této obecné berně dosvědčeno i při příležitostech, které původně nebyly pro placení berně vůbec předvídány, např. při Karlově koupi Branibor. Kdy byla přesně obecná berně v době Karlovy vlády vybírána, není zcela bez- pečně známo a také početní odhady by byly zbytečné, protože číselný výpočet nedovoluje stav zachovaných pramenů. Je však velmi pravděpodobné, že si obecná zemská berně (fakticky pozemková daň z poddanské půdy) i v době Karlově podržela ráz berně mimořádné, občasné (vyplývá to i z výše citované kritiky Štítného). Vlastní základna králových financí však nebyla ani tak v obecné zemské berni, jako spíše v tzv. berni zvláštní, kterou vybíral král jen v oblasti svého přímého panství, tj. na bezpro- středních královských zbožích, na církevních statcích a v králov- ských městech. Při určování této zvláštní královské berně nebyl nikým omezován. Kdysi to bývala spíše mimořádná „pomoc“, 41
Strana 42
ale právě během vlády Karlovy se proměnila na pravidelnou roční daň, jak je to v pramenech o jejím vybírání bezpečně do- loženo. Odváděné částky pro tyto berně byly velmi vysoké, pro- tože určení záleželo jen na panovníkovi. Karel si také pro její agendu vytvořil některé speciální orgány a neváhal využít to- hoto zdroje příjmů co nejčastěji. Poněvadž tuto cestu sledoval důsledně a trvale a spojoval ji současně s restituční akcí krá- lovských statků, hradů (s „královstvím“) a měst, dosáhl v tom mnohem větších úspěchů, než jaké mohl kdysi vykázat jeho otec. K podobným kouskům, jako byla Janovo pronajímání správy země za půjčenou sumu peněz, se Karel — pokud je zná- mo — nemusel nikdy uchylovat. Je ovšem třeba zdůraznit, že pravidelné vybírání královské zvláštní daně znamenalo v praxi asi větší zatížení poddaných než dříve. Je to jeden z momentů, kdy „spořádaná a harmonická“ vláda Karlova rozhodně ne- znamenala zlepšení, nýbrž pravý opak. Způsob vybírání obou berní i stanovená výše dosti kolísala. Zásadně měli obecnou berni shromažďovat šlechtičtí berníci přímo od poddaných, ale někdy vrchnosti platily jen určitý paušál a berni vybíraly od svých poddaných samy. Záleželo jim totiž na platební schopnosti poddaných, která se placením obecné berně pochopitelně pro ně samé snižovala. Sazba činila obvykle půl hřivny z lánu, ale toto číslo nic přesného nepodává, protože velikosti lánů na různých místech bývaly různé. Ně- které vrchnosti se také domohly i při placení obecné berně zvláštního výhodného postavení. Tak např. Rožmberkové, kteří měli odvádět za všechny rožmberské statky odbytné ve výši 300 kop grošů, a ještě jim k tomu bylo zajištěno výběrčí právo zemské obecné berně na většině jihočeského území (tuto vý- hodu si zajistil Jošt z Rožmberka r. 1349 za poskytnutí pomoci při posledních Karlových zápasech o všeobecné uznání v říši). Z placení obecné berně bývaly některé vrchnosti, města i kláš- tery na určitou dobu osvobozovány, obyčejně v odměnu za po- skytnutí mimořádné půjčky králi v dobách největší finanční tísně. Obdobné paušální poplatky na úhradu zvláštní berně krá- lovské nacházíme také u panství klášterních a u královských měst, kde bývala placena z výnosu městských dávek. Zatížení 42
ale právě během vlády Karlovy se proměnila na pravidelnou roční daň, jak je to v pramenech o jejím vybírání bezpečně do- loženo. Odváděné částky pro tyto berně byly velmi vysoké, pro- tože určení záleželo jen na panovníkovi. Karel si také pro její agendu vytvořil některé speciální orgány a neváhal využít to- hoto zdroje příjmů co nejčastěji. Poněvadž tuto cestu sledoval důsledně a trvale a spojoval ji současně s restituční akcí krá- lovských statků, hradů (s „královstvím“) a měst, dosáhl v tom mnohem větších úspěchů, než jaké mohl kdysi vykázat jeho otec. K podobným kouskům, jako byla Janovo pronajímání správy země za půjčenou sumu peněz, se Karel — pokud je zná- mo — nemusel nikdy uchylovat. Je ovšem třeba zdůraznit, že pravidelné vybírání královské zvláštní daně znamenalo v praxi asi větší zatížení poddaných než dříve. Je to jeden z momentů, kdy „spořádaná a harmonická“ vláda Karlova rozhodně ne- znamenala zlepšení, nýbrž pravý opak. Způsob vybírání obou berní i stanovená výše dosti kolísala. Zásadně měli obecnou berni shromažďovat šlechtičtí berníci přímo od poddaných, ale někdy vrchnosti platily jen určitý paušál a berni vybíraly od svých poddaných samy. Záleželo jim totiž na platební schopnosti poddaných, která se placením obecné berně pochopitelně pro ně samé snižovala. Sazba činila obvykle půl hřivny z lánu, ale toto číslo nic přesného nepodává, protože velikosti lánů na různých místech bývaly různé. Ně- které vrchnosti se také domohly i při placení obecné berně zvláštního výhodného postavení. Tak např. Rožmberkové, kteří měli odvádět za všechny rožmberské statky odbytné ve výši 300 kop grošů, a ještě jim k tomu bylo zajištěno výběrčí právo zemské obecné berně na většině jihočeského území (tuto vý- hodu si zajistil Jošt z Rožmberka r. 1349 za poskytnutí pomoci při posledních Karlových zápasech o všeobecné uznání v říši). Z placení obecné berně bývaly některé vrchnosti, města i kláš- tery na určitou dobu osvobozovány, obyčejně v odměnu za po- skytnutí mimořádné půjčky králi v dobách největší finanční tísně. Obdobné paušální poplatky na úhradu zvláštní berně krá- lovské nacházíme také u panství klášterních a u královských měst, kde bývala placena z výnosu městských dávek. Zatížení 42
Strana 43
měst bylo podle mladšího záznamu z počátku 15. století rovněž velmi vysoké a je více než pravděpodobné, že tomu bylo tak již za vlády Karlovy. Finanční správu obstarávali pravidelně podkomoří a těžištěm jejich činnosti byla právě královská města. Podkomoří byli jakýmisi „soukromými“ úředníky krále (nejsou uváděni mezi úředníky zemskými, tj. představiteli feu- dálních institucí - zemské „obce“ feudálů), ale nebyli jedinými činiteli, kteří se správou královských financí obírali. Právě v době Karlově se vedle podkomořích uvádějí ještě tzv. mistři komory královské, jejichž obor působnosti není zcela přesně znám, ale povšechně jejich činnost naznačuje již jejich titul. I oni byli vlastními úředníky dvorskými a nepochybně náleželi k členům dvorského správního aparátu, který si Karel vytvořil. Vedle obou berní tvořila podstatnou složku příjmů kutno- horská urbura (králi náležející důchod z vytěženého stříbra a z ražení mince). Urbura bývala jakousi poslední záchranou královského úvěru a se zajištěním půjček věřitelů na důchodech z urbury v Kutné Hoře se setkáváme napořád v dlužních a ji- ných finančních listinách. Výtěžky kutnohorského dolování byly tehdy pravděpodobně velmi značné, protože splácení králov- ských dluhů z urbury bylo zcela nepochybně nejrozšířenějším způsobem krytí půjček vůbec. Někdy si však Karel pomáhal ve finanční tísni také jinými způsoby, které dnešnímu čtenáři připadají - při nejmenším — opravdu prapodivné. Šlo např. o zálohy na židovské pogromy. Židovské obyvatelstvo v českém státě i na území říšském bylo podle církevního středověkého názoru považováno za lidi méně- cenné, než byla společnost křesťanů, což se v praxi projevovalo tím, že židům nebyla zaručena vůbec žádná práva a že jejich existence byla závislá na milosti nebo nemilosti panovníka, poněvadž byli považováni za majetek královské (císařské) ko- mory. Při častých hladových nebo morových pohromách středo- věkých bývali židé obviňováni jako původci zla (např. „traviči studní“) a pozornost zdeptaného a hladovějícího lidu obrácena ke ghetům, sídlům „nepřátel křesťanstva“. Nebo stačilo nějaké jiné obvinění, z vraždy křesťanského dítěte, z násilí na pokřtě- ném židovi apod., aby došlo k vpádu do gheta, k vybíjení a loupení židovského majetku a k ubíjení židů. Zdálo by se, 43
měst bylo podle mladšího záznamu z počátku 15. století rovněž velmi vysoké a je více než pravděpodobné, že tomu bylo tak již za vlády Karlovy. Finanční správu obstarávali pravidelně podkomoří a těžištěm jejich činnosti byla právě královská města. Podkomoří byli jakýmisi „soukromými“ úředníky krále (nejsou uváděni mezi úředníky zemskými, tj. představiteli feu- dálních institucí - zemské „obce“ feudálů), ale nebyli jedinými činiteli, kteří se správou královských financí obírali. Právě v době Karlově se vedle podkomořích uvádějí ještě tzv. mistři komory královské, jejichž obor působnosti není zcela přesně znám, ale povšechně jejich činnost naznačuje již jejich titul. I oni byli vlastními úředníky dvorskými a nepochybně náleželi k členům dvorského správního aparátu, který si Karel vytvořil. Vedle obou berní tvořila podstatnou složku příjmů kutno- horská urbura (králi náležející důchod z vytěženého stříbra a z ražení mince). Urbura bývala jakousi poslední záchranou královského úvěru a se zajištěním půjček věřitelů na důchodech z urbury v Kutné Hoře se setkáváme napořád v dlužních a ji- ných finančních listinách. Výtěžky kutnohorského dolování byly tehdy pravděpodobně velmi značné, protože splácení králov- ských dluhů z urbury bylo zcela nepochybně nejrozšířenějším způsobem krytí půjček vůbec. Někdy si však Karel pomáhal ve finanční tísni také jinými způsoby, které dnešnímu čtenáři připadají - při nejmenším — opravdu prapodivné. Šlo např. o zálohy na židovské pogromy. Židovské obyvatelstvo v českém státě i na území říšském bylo podle církevního středověkého názoru považováno za lidi méně- cenné, než byla společnost křesťanů, což se v praxi projevovalo tím, že židům nebyla zaručena vůbec žádná práva a že jejich existence byla závislá na milosti nebo nemilosti panovníka, poněvadž byli považováni za majetek královské (císařské) ko- mory. Při častých hladových nebo morových pohromách středo- věkých bývali židé obviňováni jako původci zla (např. „traviči studní“) a pozornost zdeptaného a hladovějícího lidu obrácena ke ghetům, sídlům „nepřátel křesťanstva“. Nebo stačilo nějaké jiné obvinění, z vraždy křesťanského dítěte, z násilí na pokřtě- ném židovi apod., aby došlo k vpádu do gheta, k vybíjení a loupení židovského majetku a k ubíjení židů. Zdálo by se, 43
Strana 44
že panovník bude chránit „svůj“ majetek, ale ve skutečnosti tomu bylo naopak. Ve finanční tísni vydával někdy Karel městským radám, které mu vypomohly půjčkou, listiny, v nichž byla půjčená částka zajištěna na židovském obyvatelstvu (ma- jetku panovníka!) s klausulí, že umoření půjčky může být pro- vedeno při nejblíže příštím židovském pogromu, kdy se město může zmocnit peněz a majetku vyloupených židů nebo i převzít domy po těch, kteří budou při pogromu ubiti! Ale podobně postupoval i při krytí půjček jiných věřitelů nebo při nutných platbách, tak např. při odškodnění syna císaře Ludvíka, Lud- víka Braniborského, jemuž r. 1349 přiznal právo, aby si při příštím židovském pogromu v Norimberku vybral pro sebe nejlepší domy pobitých židů. Není divu, že po vydání této dlužní listiny opravdu pogrom po třech měsících „propukl“, ale pochopitelně ne pouhou náhodou. Při tom byli židé samozřejmě povinni platit králi židovskou daň, kdykoliv byla vybírána. Tato daň byla jen jistou zvláštní odrůdou speciální královské berně a vybírána od židů jako od příslušenství královské komory. Zdrojů příjmů bylo ještě více (úroční platy z měst, soudní pokuty, cla, odúmrti apod.), ale tu byly nastíněny jen rozhodu- jící. Ve středověkém státním finančnictví (ale i v městech i na panstvích) panoval stálý chaos, pro dnešního člověka těžko pochopitelný zmatek, který byl především způsobován tím, že středověk neznal hospodaření podle připraveného rozpočtu. V zmatku, který tím byl vždy znovu a znovu způsoben, roz- hodovala pak velmi často okamžitá naléhavá potřeba peněz a ochotní věřitelé získávali při takových příležitostech pro sebe veliké výhody. Tak dospěl právě Karlův otec k oněm koncům, kdy už neměl v zemi jediného hradu. Karel však v té věci po- stupoval zcela jinak. I když byl nucen tu a tam zastavovat pánům - věřitelům rozmanité důchody a i části „království“, nikdy nepřipustil, aby správa králových financí přešla do rukou jediného mocného panského věřitele (jak tomu v době jeho otce často bývalo), a raději správu svých financí svěřoval lidem z úzkého okruhu svých důvěrníků, kteří pravidelně nebyli pří- slušníky mocných šlechtických rodů, nýbrž spíše lidé jinak ne- příliš známí a nevynikající. Skutečnost, že se také ve svých 44
že panovník bude chránit „svůj“ majetek, ale ve skutečnosti tomu bylo naopak. Ve finanční tísni vydával někdy Karel městským radám, které mu vypomohly půjčkou, listiny, v nichž byla půjčená částka zajištěna na židovském obyvatelstvu (ma- jetku panovníka!) s klausulí, že umoření půjčky může být pro- vedeno při nejblíže příštím židovském pogromu, kdy se město může zmocnit peněz a majetku vyloupených židů nebo i převzít domy po těch, kteří budou při pogromu ubiti! Ale podobně postupoval i při krytí půjček jiných věřitelů nebo při nutných platbách, tak např. při odškodnění syna císaře Ludvíka, Lud- víka Braniborského, jemuž r. 1349 přiznal právo, aby si při příštím židovském pogromu v Norimberku vybral pro sebe nejlepší domy pobitých židů. Není divu, že po vydání této dlužní listiny opravdu pogrom po třech měsících „propukl“, ale pochopitelně ne pouhou náhodou. Při tom byli židé samozřejmě povinni platit králi židovskou daň, kdykoliv byla vybírána. Tato daň byla jen jistou zvláštní odrůdou speciální královské berně a vybírána od židů jako od příslušenství královské komory. Zdrojů příjmů bylo ještě více (úroční platy z měst, soudní pokuty, cla, odúmrti apod.), ale tu byly nastíněny jen rozhodu- jící. Ve středověkém státním finančnictví (ale i v městech i na panstvích) panoval stálý chaos, pro dnešního člověka těžko pochopitelný zmatek, který byl především způsobován tím, že středověk neznal hospodaření podle připraveného rozpočtu. V zmatku, který tím byl vždy znovu a znovu způsoben, roz- hodovala pak velmi často okamžitá naléhavá potřeba peněz a ochotní věřitelé získávali při takových příležitostech pro sebe veliké výhody. Tak dospěl právě Karlův otec k oněm koncům, kdy už neměl v zemi jediného hradu. Karel však v té věci po- stupoval zcela jinak. I když byl nucen tu a tam zastavovat pánům - věřitelům rozmanité důchody a i části „království“, nikdy nepřipustil, aby správa králových financí přešla do rukou jediného mocného panského věřitele (jak tomu v době jeho otce často bývalo), a raději správu svých financí svěřoval lidem z úzkého okruhu svých důvěrníků, kteří pravidelně nebyli pří- slušníky mocných šlechtických rodů, nýbrž spíše lidé jinak ne- příliš známí a nevynikající. Skutečnost, že se také ve svých 44
Strana 45
funkcích udržovali poměrně dlouho (ovšem ve srovnání s teh- dejšími poměry jinde), znovu ukazuje existenci dvorního apa- rátu, který se Karel pokoušel vytvořit, aby nebyl odkázán na spolupráci svých baronů. V oblasti financí to bývali světští feudálové, s činiteli církevními se tu téměř nesetkáváme. Roz- hodující však je, že tu byla tažena určitá oddělující čára, za kterou neměli představitelé panstva možnost vlastních zásahů. Se snahou o vytvoření vlastní nezávislé „správní“ organisace je možné se setkat na Karlově dvoře i u jiných funkcí, tak hned ve vlastních úřadech dvorských. Tyto dvorské úřady byly již v době Karlově jistým přežitkem ze starších dob, ale jejich nositelé mohli za určitých okolností dosti významně zasahovat do panovníkovy politiky. Šlo hlavně o dědičné dvorské úřady nejvyššího maršálka, číšníka a stolníka. Tyto funkce mívaly kdysi svůj skutečný význam a jejich nositelé nesporně patřili k nejužšímu okruhu panovníka. Ale to se už dávno před Karlovou vládou změnilo, z uvedených „úřadů“ se staly hodnosti formální, vykonávané jen příležitost- ně, např. při korunovační hostině. S tím souvisela i dědičnost úřadů v předních panských rodech. Než byla tu vždy možnost, že by skutečný výkon těchto funkcí, kdyby jejich dědiční drži- telé o to stáli, mohl hrát velkou úlohu ve dvorském prostředí (dědičnými držiteli uvedených funkcí byli rody pánů z Lipé, Valdeka a Vartenberka). Král si však vytvořil na svém dvoře zástupce těchto dědičných úředníků, zase z okruhu svých dů- věrníků, které mohl do odpovídajících funkcí dosazovat sám, a nebyl tu odkázán na mechanicky nastupujícího držitele pří- slušné funkce. Byl-li však současný držitel dědičného dvorského úřadu náhodou zároveň Karlovým důvěrníkem, užil ho i v ji- ných funkcích (např. Zbyněk Zajíc z Hazmburku byl dědičným stolníkem, ale současně i vrchním mistrem komory královské, v které funkci byl v praxi asi jedině činný, zatím co o jeho působení jako stolníka není mnoho známo). — Snaha po vytvoření vlastního správního organismu nemůže být ovšem chápána tak, jako by Karlovi šlo o nějaký zásadní boj s nižšími českými feudály. Ale byl to spíše požadavek praxe, zdůvodněný zkušenostmi z doby vlády Janovy, poža- davek vlastní, přímé vlády nad přímými královými državami. 45
funkcích udržovali poměrně dlouho (ovšem ve srovnání s teh- dejšími poměry jinde), znovu ukazuje existenci dvorního apa- rátu, který se Karel pokoušel vytvořit, aby nebyl odkázán na spolupráci svých baronů. V oblasti financí to bývali světští feudálové, s činiteli církevními se tu téměř nesetkáváme. Roz- hodující však je, že tu byla tažena určitá oddělující čára, za kterou neměli představitelé panstva možnost vlastních zásahů. Se snahou o vytvoření vlastní nezávislé „správní“ organisace je možné se setkat na Karlově dvoře i u jiných funkcí, tak hned ve vlastních úřadech dvorských. Tyto dvorské úřady byly již v době Karlově jistým přežitkem ze starších dob, ale jejich nositelé mohli za určitých okolností dosti významně zasahovat do panovníkovy politiky. Šlo hlavně o dědičné dvorské úřady nejvyššího maršálka, číšníka a stolníka. Tyto funkce mívaly kdysi svůj skutečný význam a jejich nositelé nesporně patřili k nejužšímu okruhu panovníka. Ale to se už dávno před Karlovou vládou změnilo, z uvedených „úřadů“ se staly hodnosti formální, vykonávané jen příležitost- ně, např. při korunovační hostině. S tím souvisela i dědičnost úřadů v předních panských rodech. Než byla tu vždy možnost, že by skutečný výkon těchto funkcí, kdyby jejich dědiční drži- telé o to stáli, mohl hrát velkou úlohu ve dvorském prostředí (dědičnými držiteli uvedených funkcí byli rody pánů z Lipé, Valdeka a Vartenberka). Král si však vytvořil na svém dvoře zástupce těchto dědičných úředníků, zase z okruhu svých dů- věrníků, které mohl do odpovídajících funkcí dosazovat sám, a nebyl tu odkázán na mechanicky nastupujícího držitele pří- slušné funkce. Byl-li však současný držitel dědičného dvorského úřadu náhodou zároveň Karlovým důvěrníkem, užil ho i v ji- ných funkcích (např. Zbyněk Zajíc z Hazmburku byl dědičným stolníkem, ale současně i vrchním mistrem komory královské, v které funkci byl v praxi asi jedině činný, zatím co o jeho působení jako stolníka není mnoho známo). — Snaha po vytvoření vlastního správního organismu nemůže být ovšem chápána tak, jako by Karlovi šlo o nějaký zásadní boj s nižšími českými feudály. Ale byl to spíše požadavek praxe, zdůvodněný zkušenostmi z doby vlády Janovy, poža- davek vlastní, přímé vlády nad přímými královými državami. 45
Strana 46
Určitě nešlo o nějaké zásadní střetnutí „královské moci“ s niž- šími feudály, ale jistě o to, aby král a císař stál nad představi- teli domácí šlechty. Jinými slovy, Karel se pokusil - při úplném zachování základních feudálních poměrů - o to, aby podřídil domácí feudály tendencím a potřebám své politiky, především rodové, v níž České království jako hlavní základna mělo centrální postavení. Tento pokus se v základě nepodařil, hlavní dokument, v němž se úsilí Karlovo o vysloveně monarchistický ráz vlády soustředilo, Majestas Carolina, byla feudály zamít- nuta - a tu chytrý a opatrný Karel ustoupil. Ale soustředil se na upevnění a zesílení vlastního přímého panství a zároveň si vytvořil nástroje pro provádění vlastní politiky. Představitelé panstva, kteří byli nezřídka od konce 13. století samostatní i v zahraniční politice, v době Karlově z tohoto jeviště ustoupili do vzdáleného pozadí. Ale zato jim zůstala v neomezené míře zachována jejich „práva a svobody, jak měli od starodávna“ — především plná a ničím neomezená moc nad poddanským oby- vatelstvem. Výsledkem Karlova úsilí o změnu stavu z doby otcovy vlády byl tedy jistý kompromis, který znamenal ústup představitelů panstva v otázkách „státní“ politiky, ale na druhé straně i zásadní uznání nedotknutelnosti jejich vlády na vlast- ních dominiích. Neboť nepochybně další důvod zamítnutí ná- vrhu královského zákoníku spočíval v tom, že se v něm tato nedotknutelnost jistým způsobem, i když celkem nepatrným, měla omezit a podřídit zásadám platným pro celou zemi. — Ale tu je už nutné ukázat alespoň v nástinu stav české společnosti v letech Karlovy vlády. V některých státoprávních listinách i jiných dokumentech doby Karlovy se provádí jakási oficiální soudobá klasifikace společenských vrstev a skupin. Výpočet nebývá vždy stejný, což konečně není ani možné u středověkých pramenů očekávat, ale přece jen zase není zásadně odlišný, takže může celkem spolehlivě dosvědčit, jak byla rozdělována společnost podle nejoficiálnějšího tehdejšího názoru. V dokumentech se hovoří o prelátech, knížatech, pánech, manech, rytířích a vší obci Čes- kého království, jindy jsou tyto termíny nahrazovány podob- nými výrazy, mluví se o panoších, vladykách, baronech, „veš- 46
Určitě nešlo o nějaké zásadní střetnutí „královské moci“ s niž- šími feudály, ale jistě o to, aby král a císař stál nad představi- teli domácí šlechty. Jinými slovy, Karel se pokusil - při úplném zachování základních feudálních poměrů - o to, aby podřídil domácí feudály tendencím a potřebám své politiky, především rodové, v níž České království jako hlavní základna mělo centrální postavení. Tento pokus se v základě nepodařil, hlavní dokument, v němž se úsilí Karlovo o vysloveně monarchistický ráz vlády soustředilo, Majestas Carolina, byla feudály zamít- nuta - a tu chytrý a opatrný Karel ustoupil. Ale soustředil se na upevnění a zesílení vlastního přímého panství a zároveň si vytvořil nástroje pro provádění vlastní politiky. Představitelé panstva, kteří byli nezřídka od konce 13. století samostatní i v zahraniční politice, v době Karlově z tohoto jeviště ustoupili do vzdáleného pozadí. Ale zato jim zůstala v neomezené míře zachována jejich „práva a svobody, jak měli od starodávna“ — především plná a ničím neomezená moc nad poddanským oby- vatelstvem. Výsledkem Karlova úsilí o změnu stavu z doby otcovy vlády byl tedy jistý kompromis, který znamenal ústup představitelů panstva v otázkách „státní“ politiky, ale na druhé straně i zásadní uznání nedotknutelnosti jejich vlády na vlast- ních dominiích. Neboť nepochybně další důvod zamítnutí ná- vrhu královského zákoníku spočíval v tom, že se v něm tato nedotknutelnost jistým způsobem, i když celkem nepatrným, měla omezit a podřídit zásadám platným pro celou zemi. — Ale tu je už nutné ukázat alespoň v nástinu stav české společnosti v letech Karlovy vlády. V některých státoprávních listinách i jiných dokumentech doby Karlovy se provádí jakási oficiální soudobá klasifikace společenských vrstev a skupin. Výpočet nebývá vždy stejný, což konečně není ani možné u středověkých pramenů očekávat, ale přece jen zase není zásadně odlišný, takže může celkem spolehlivě dosvědčit, jak byla rozdělována společnost podle nejoficiálnějšího tehdejšího názoru. V dokumentech se hovoří o prelátech, knížatech, pánech, manech, rytířích a vší obci Čes- kého království, jindy jsou tyto termíny nahrazovány podob- nými výrazy, mluví se o panoších, vladykách, baronech, „veš- 46
Strana 47
kerá obec“ království je nahrazena „věrnými obyvateli“ apod. Na špičce třídy feudálů stála knížata. Tato skupinka se čes- kých feudálů přímo ani netýkala. Tvořila ji dříve už uvedená knížata slezská, která uznávala svou lenní závislost na českém králi a ve stupnici hodností byla na prvním místě proto, poně- vadž byli vlastně předtím suverény a i po uznání lenního poměru si ve svých knížectvích udrželi v podstatě samostatnou vládu. Z užšího okruhu Čech a Moravy patřil k této skupině jenom vévoda opavský, rovněž vasal českého krále. Byli k ní — alespoň prakticky - také počítáni nejdůležitější představitelé církevní hierarchie, arcibiskup pražský a biskupové litomyšlský, olomoucký a vratislavský. Pozemková država pražského i olo- mouckého hierarchy byla z největších komplexů v zemi vůbec, takže zařazení do nejvyšší kategorie plně odpovídalo jejich hos- podářskému i mocenskému postavení (u Litomyšle skutečný stav této nejvyšší skupině neodpovídal). Markrabí moravský jako člen dynastie stál ještě nad touto první klasifikační skupinou. Z českých feudálů světských do nejvyšší skupiny vlastně ne- patřil nikdo. Byli zahrnováni do široké vrstvy pánů, baronů, rytířů, vladyk apod., v níž je možné nejprve odlišit dvě hlavní skupiny, vyšší a nižší. Je samozřejmé, že do vyšší skupiny — panské, byli počítáni především majitelé velkých pozemkových celků, rozvinutých už dominií, jejichž moc i politická váha vy- plývala právě z velké hospodářské základny. Pánům rozsáhlých pozemkových držav, příslušníkům různých tehdejších linií Vít- kovců, dále Šternberkům, Vartenberkům, Valdekům, pánům z Lipé apod. se ovšem nijak nemohl rovnat malý zeman nebo vladyka, jemuž patřilo nejvýše několik malých vesnic. Podle tohoto skutečného stavu věcí byla také v uvedených doku- mentech běžně rozlišována vrstva vyšších a nižších světských feudálů. Rozlišení bylo určeno přímo podle postavení přísluš- ných osob vzhledem ke kvantu vlastnictví půdy, základního vý- robního prostředku feudalismu. Poněkud jinak však vypadá tato situace, jestliže se přihlédne k právnímu postavení členů této tehdejší druhé společenské kategorie. Především je třeba upozornit, že v době předhusitské nikdy nedošlo k úplnému právnímu odlišení vyšší a nižší šlechty. Je sice možné zaznamenat určité náběhy, které k němu již tehdy 47
kerá obec“ království je nahrazena „věrnými obyvateli“ apod. Na špičce třídy feudálů stála knížata. Tato skupinka se čes- kých feudálů přímo ani netýkala. Tvořila ji dříve už uvedená knížata slezská, která uznávala svou lenní závislost na českém králi a ve stupnici hodností byla na prvním místě proto, poně- vadž byli vlastně předtím suverény a i po uznání lenního poměru si ve svých knížectvích udrželi v podstatě samostatnou vládu. Z užšího okruhu Čech a Moravy patřil k této skupině jenom vévoda opavský, rovněž vasal českého krále. Byli k ní — alespoň prakticky - také počítáni nejdůležitější představitelé církevní hierarchie, arcibiskup pražský a biskupové litomyšlský, olomoucký a vratislavský. Pozemková država pražského i olo- mouckého hierarchy byla z největších komplexů v zemi vůbec, takže zařazení do nejvyšší kategorie plně odpovídalo jejich hos- podářskému i mocenskému postavení (u Litomyšle skutečný stav této nejvyšší skupině neodpovídal). Markrabí moravský jako člen dynastie stál ještě nad touto první klasifikační skupinou. Z českých feudálů světských do nejvyšší skupiny vlastně ne- patřil nikdo. Byli zahrnováni do široké vrstvy pánů, baronů, rytířů, vladyk apod., v níž je možné nejprve odlišit dvě hlavní skupiny, vyšší a nižší. Je samozřejmé, že do vyšší skupiny — panské, byli počítáni především majitelé velkých pozemkových celků, rozvinutých už dominií, jejichž moc i politická váha vy- plývala právě z velké hospodářské základny. Pánům rozsáhlých pozemkových držav, příslušníkům různých tehdejších linií Vít- kovců, dále Šternberkům, Vartenberkům, Valdekům, pánům z Lipé apod. se ovšem nijak nemohl rovnat malý zeman nebo vladyka, jemuž patřilo nejvýše několik malých vesnic. Podle tohoto skutečného stavu věcí byla také v uvedených doku- mentech běžně rozlišována vrstva vyšších a nižších světských feudálů. Rozlišení bylo určeno přímo podle postavení přísluš- ných osob vzhledem ke kvantu vlastnictví půdy, základního vý- robního prostředku feudalismu. Poněkud jinak však vypadá tato situace, jestliže se přihlédne k právnímu postavení členů této tehdejší druhé společenské kategorie. Především je třeba upozornit, že v době předhusitské nikdy nedošlo k úplnému právnímu odlišení vyšší a nižší šlechty. Je sice možné zaznamenat určité náběhy, které k němu již tehdy 47
Strana 48
vedly; tak např. podle ustanovení Majestas Carolina hodnosti nejvyššího komorníka zemského a nejvyššího sudího mohli za- stávat jen členové rodů panských a také krajští popravci se měli dělit na „hlavní“ — pro větší obvody - rovněž z rodů pan- ských, jimž v oblastech menších odpovídali „menší konšelé“, kteří mohli být i z řad vladyků a rytířů. Ovšem Majestas byla pouze dílem teorie, a to odmítnutým, takže její ustanovení ani v tomto směru nemohou být považována za absolutně platná. Podle památek právních, vzniklých více nebo méně na základě praxe, nelišilo se na hlavním fóru feudálního práva - na zem- ském soudu, nijak právní postavení vladyky od mocného pána. Tu za rozhodující kriterium platilo, že jeden i druhý byl zeman, na zemi usedlý, měl svůj statek nebo dvůr v plném svobodném vlastnictví, vlastnil statek svobodný nebo - jak se říkávalo — zpupný. Dolní hranice takto vymezené skupiny majitelů svobod- ných statků byla dosti neurčitá. Vlastníci drobných svobodných statečků byli buď prostí svobodníci, kteří nebývali vůbec po- čítáni mezi šlechtu (= urozené), nebo tvořili nejnižší skupinu drobných vladyků. Jejich skutečné postavení se asi mnoho ne- lišilo od postavení bohatých poddaných, např. větších sedláků. „Rovnost“ před fórem feudálního práva mezi těmito drobnými zemany a mocnými korouhevními pány byla ovšem jen po- myslná a ve skutečnosti neplatila vůbec. V době Karlově byla přežitkem z časů, kdy mezi zemany (v širokém smyslu) ne- existovaly ještě tak výrazné vlastnické a mocenské rozdíly, kdy ještě nebylo těch velkých komplexních celků panských dominií, jak se u nás od druhé poloviny 13. století začaly vytvářet. Rozumí se také samo sebou, že i u zemských a krajských soudů bylo rozhodování v rukou představitelů vyšší šlechty — panstva, která však nikdy v době předhusitské netvořila tzv. stav panský (jak se v literatuře někdy nepřesně nazývá), nebyla totiž právně oddělena od šlechty ostatní (nižší) ve zvláštní skupinu, do které by byl vladykům a rytířům právními prostředky znemož- něn nebo alespoň znesnadněn přístup. Proto před zemskými soudy není možné téměř zachytit nějaké rozdíly mezi vyšší a nižší šlechtou a právě tak i v zápisech desk zemských, ačkoliv ve skutečnosti takové rozdíly existovaly a listiny Karlovy s nimi také počítaly. 48
vedly; tak např. podle ustanovení Majestas Carolina hodnosti nejvyššího komorníka zemského a nejvyššího sudího mohli za- stávat jen členové rodů panských a také krajští popravci se měli dělit na „hlavní“ — pro větší obvody - rovněž z rodů pan- ských, jimž v oblastech menších odpovídali „menší konšelé“, kteří mohli být i z řad vladyků a rytířů. Ovšem Majestas byla pouze dílem teorie, a to odmítnutým, takže její ustanovení ani v tomto směru nemohou být považována za absolutně platná. Podle památek právních, vzniklých více nebo méně na základě praxe, nelišilo se na hlavním fóru feudálního práva - na zem- ském soudu, nijak právní postavení vladyky od mocného pána. Tu za rozhodující kriterium platilo, že jeden i druhý byl zeman, na zemi usedlý, měl svůj statek nebo dvůr v plném svobodném vlastnictví, vlastnil statek svobodný nebo - jak se říkávalo — zpupný. Dolní hranice takto vymezené skupiny majitelů svobod- ných statků byla dosti neurčitá. Vlastníci drobných svobodných statečků byli buď prostí svobodníci, kteří nebývali vůbec po- čítáni mezi šlechtu (= urozené), nebo tvořili nejnižší skupinu drobných vladyků. Jejich skutečné postavení se asi mnoho ne- lišilo od postavení bohatých poddaných, např. větších sedláků. „Rovnost“ před fórem feudálního práva mezi těmito drobnými zemany a mocnými korouhevními pány byla ovšem jen po- myslná a ve skutečnosti neplatila vůbec. V době Karlově byla přežitkem z časů, kdy mezi zemany (v širokém smyslu) ne- existovaly ještě tak výrazné vlastnické a mocenské rozdíly, kdy ještě nebylo těch velkých komplexních celků panských dominií, jak se u nás od druhé poloviny 13. století začaly vytvářet. Rozumí se také samo sebou, že i u zemských a krajských soudů bylo rozhodování v rukou představitelů vyšší šlechty — panstva, která však nikdy v době předhusitské netvořila tzv. stav panský (jak se v literatuře někdy nepřesně nazývá), nebyla totiž právně oddělena od šlechty ostatní (nižší) ve zvláštní skupinu, do které by byl vladykům a rytířům právními prostředky znemož- něn nebo alespoň znesnadněn přístup. Proto před zemskými soudy není možné téměř zachytit nějaké rozdíly mezi vyšší a nižší šlechtou a právě tak i v zápisech desk zemských, ačkoliv ve skutečnosti takové rozdíly existovaly a listiny Karlovy s nimi také počítaly. 48
Strana 49
Než v postavení vyšší i nižší šlechty právě uvedené se shodo- vala základní věc: vlastnictví svobodného statku. Ale vedle ní existovali ještě šlechtici, kteří byli toliko držiteli statků lenních, jejichž vrchním vlastníkem byl český král, kteří tedy byli krá- lovskými vasaly. I v této skupině byly četné odstíny, od lenních držitelů skutečných panství přes purkrabí vlastních královských hradů až k drobným manům, kteří bývali zavázani především k vojenské pomoci králi v případě potřeby (manové karlštejn- ští); osadili však také některá královská kolonisační území, např. část Trutnovska a Loketska, v nichž byl tak vytvořen svérazný poměr velké části obyvatel kraje k panovníkovi. I ve skupině královských vasalů byly tedy dosti veliké rozdíly v po- stavení podle velikosti drženého zboží. Právním fórem pro sku- pinu králových lenníků byl soud dvorský, tedy králův, jehož vytvořením se Karel zajistil proti tomu, aby se snad i právní záležitosti královských statků a zboží nedostaly na fórum soudu zemského, kde byl vliv králův mnohem menší a kde byl jen „první mezi rovnými“. Tak jako se u soudu zemského vytvořily zemské desky, vznikly o něco později u soudu dvor- ského tzv. desky dvorské pro písemné záznamy hlavně odúmrtí, jejichž projednávání tvořilo hlavní náplň agendy soudu, poně- vadž sem patřily i odúmrti na statcích svobodných. Ale držiteli statků lenních není ještě tato skupina šlechtic- kých vasalů vyčerpána. Byli i takoví, kteří vstupovali do pří- mých služeb králových (např. na dvoře, nebo vojenských), byli vypláceni penězi - u vojenských „odborníků“ tehdejších to bylo úplně běžné. Existovali ovšem i leníci mocných pánů, obyčejně z řad malých zemanů a rytířů, kteří vstupovali (nebo bývali i nuceni vstoupit) do služeb panských a stávali se tam např. purkrabími na jednotlivých hradech, stejně jako u hradů královských. Nejnižší vrstvu mezi leníky tvořili tzv. nápravníci, hojní zvláště na statcích církevních, kteří dostávali kus půdy za to, že sloužili své vrchnosti v čas potřeby vojensky a ochra- ňovali její majetek. Nápravníci bývali většinou zase malí vlady- kové nebo i svobodníci, kteří někdy ke svému drobnému ma- jetku přijímali ještě - za uvedenou povinnost - kus půdy do lenního držení. Nápravníci tvořili u kategorie leníků skupinu, jejichž přechod směrem dolů k obyvatelstvu poddanskému je 4 Čtení o Karlu IV. 49
Než v postavení vyšší i nižší šlechty právě uvedené se shodo- vala základní věc: vlastnictví svobodného statku. Ale vedle ní existovali ještě šlechtici, kteří byli toliko držiteli statků lenních, jejichž vrchním vlastníkem byl český král, kteří tedy byli krá- lovskými vasaly. I v této skupině byly četné odstíny, od lenních držitelů skutečných panství přes purkrabí vlastních královských hradů až k drobným manům, kteří bývali zavázani především k vojenské pomoci králi v případě potřeby (manové karlštejn- ští); osadili však také některá královská kolonisační území, např. část Trutnovska a Loketska, v nichž byl tak vytvořen svérazný poměr velké části obyvatel kraje k panovníkovi. I ve skupině královských vasalů byly tedy dosti veliké rozdíly v po- stavení podle velikosti drženého zboží. Právním fórem pro sku- pinu králových lenníků byl soud dvorský, tedy králův, jehož vytvořením se Karel zajistil proti tomu, aby se snad i právní záležitosti královských statků a zboží nedostaly na fórum soudu zemského, kde byl vliv králův mnohem menší a kde byl jen „první mezi rovnými“. Tak jako se u soudu zemského vytvořily zemské desky, vznikly o něco později u soudu dvor- ského tzv. desky dvorské pro písemné záznamy hlavně odúmrtí, jejichž projednávání tvořilo hlavní náplň agendy soudu, poně- vadž sem patřily i odúmrti na statcích svobodných. Ale držiteli statků lenních není ještě tato skupina šlechtic- kých vasalů vyčerpána. Byli i takoví, kteří vstupovali do pří- mých služeb králových (např. na dvoře, nebo vojenských), byli vypláceni penězi - u vojenských „odborníků“ tehdejších to bylo úplně běžné. Existovali ovšem i leníci mocných pánů, obyčejně z řad malých zemanů a rytířů, kteří vstupovali (nebo bývali i nuceni vstoupit) do služeb panských a stávali se tam např. purkrabími na jednotlivých hradech, stejně jako u hradů královských. Nejnižší vrstvu mezi leníky tvořili tzv. nápravníci, hojní zvláště na statcích církevních, kteří dostávali kus půdy za to, že sloužili své vrchnosti v čas potřeby vojensky a ochra- ňovali její majetek. Nápravníci bývali většinou zase malí vlady- kové nebo i svobodníci, kteří někdy ke svému drobnému ma- jetku přijímali ještě - za uvedenou povinnost - kus půdy do lenního držení. Nápravníci tvořili u kategorie leníků skupinu, jejichž přechod směrem dolů k obyvatelstvu poddanskému je 4 Čtení o Karlu IV. 49
Strana 50
velmi neurčitý, a není tedy divu, že někdy bývali držiteli ná- pravy i poddaní. Skupina šlechty byla tedy směrem dolů vymezena poměrně neurčitě, zato u vrstvy panské se jeví běžně i formální znaky šlechtické vyhraněnosti. Potomci pánů jsou lidé „urození“, po- výšení nad ostatní již svým původem, a u nejmocnějších pánů je možné pozorovat i náběhy k vytváření malých „dynastií“, kde se postupovalo stejně jako u dynastie panovnické (dědičné držení úřadů!). Výrok tak řečeného Dalimila z počátku 14. sto- letí, že „ten je šlechticem, jehož otec měl stříbra přemnoho“, který výstižně ukazuje na skutečné kořeny „urozenosti“, platí plně i pro dobu Karlovu. Právní oddělení šlechty od ostatního obyvatelstva a její plné vyhranění bylo plně provedeno právě u vrstvy nejmocnějších feudálů, kteří měli úplně privilegované postavení, odtud směrem dolů této vyhraněnosti stále ubývá. Upozornil jsem už při výčtu pramenů, že kronikářské sepsání Františkovo a Beneše Krabice mělo podati speciální výklad dějin Karlovy vlády. A i když autoři nebyli právě nejschop- nější, přece jen z jejich spisů vynikl jakýsi idylický obraz teh- dejšího dění, kde v popředí stojí ušlechtilé snahy moudrého panovníka o harmonické uspořádání státu a spravedlnost pro všechny. Tento obraz přešel pak z jejich kronik i do starší lite- ratury a jen ponenáhlu se začalo ukazovat, že líčení dvorských chvalořečníků je do značné míry klamné a někdy úplně od- poruje skutečnosti. Onen obraz pohody okamžitě zmizí, jakmile se přihlédne i k pramenům dalším, hlavně k listinám a někte- rým speciálním pramenům církevním. Je přirozené, že naprosto klamné bylo líčení, které nechtělo nic vědět o rozporech mezi jednotlivými třídami, ale rozpory byly třeba i mezi různými skupinami feudálů světských samotných. Někdy šlo o „záští“, vzniklá ze sporů rodových, která znamenala drobnou válku mezi různými panskými klikami, při které se válčilo především na účet poddaných, jak jsem se toho už výše dotkl. Ale šlo i o rozpory sociální, vycházející přímo z celkového postavení jednotlivých skupin. Velká dominia vzrůstala a pohlcovala sousední malá zboží vladycká a rytířská. Leckdy se to dálo přímým násilím. Hojné příklady takového postupu je možné najít v době o málo pozdější, ke konci 14. století, kdy se vy- 50
velmi neurčitý, a není tedy divu, že někdy bývali držiteli ná- pravy i poddaní. Skupina šlechty byla tedy směrem dolů vymezena poměrně neurčitě, zato u vrstvy panské se jeví běžně i formální znaky šlechtické vyhraněnosti. Potomci pánů jsou lidé „urození“, po- výšení nad ostatní již svým původem, a u nejmocnějších pánů je možné pozorovat i náběhy k vytváření malých „dynastií“, kde se postupovalo stejně jako u dynastie panovnické (dědičné držení úřadů!). Výrok tak řečeného Dalimila z počátku 14. sto- letí, že „ten je šlechticem, jehož otec měl stříbra přemnoho“, který výstižně ukazuje na skutečné kořeny „urozenosti“, platí plně i pro dobu Karlovu. Právní oddělení šlechty od ostatního obyvatelstva a její plné vyhranění bylo plně provedeno právě u vrstvy nejmocnějších feudálů, kteří měli úplně privilegované postavení, odtud směrem dolů této vyhraněnosti stále ubývá. Upozornil jsem už při výčtu pramenů, že kronikářské sepsání Františkovo a Beneše Krabice mělo podati speciální výklad dějin Karlovy vlády. A i když autoři nebyli právě nejschop- nější, přece jen z jejich spisů vynikl jakýsi idylický obraz teh- dejšího dění, kde v popředí stojí ušlechtilé snahy moudrého panovníka o harmonické uspořádání státu a spravedlnost pro všechny. Tento obraz přešel pak z jejich kronik i do starší lite- ratury a jen ponenáhlu se začalo ukazovat, že líčení dvorských chvalořečníků je do značné míry klamné a někdy úplně od- poruje skutečnosti. Onen obraz pohody okamžitě zmizí, jakmile se přihlédne i k pramenům dalším, hlavně k listinám a někte- rým speciálním pramenům církevním. Je přirozené, že naprosto klamné bylo líčení, které nechtělo nic vědět o rozporech mezi jednotlivými třídami, ale rozpory byly třeba i mezi různými skupinami feudálů světských samotných. Někdy šlo o „záští“, vzniklá ze sporů rodových, která znamenala drobnou válku mezi různými panskými klikami, při které se válčilo především na účet poddaných, jak jsem se toho už výše dotkl. Ale šlo i o rozpory sociální, vycházející přímo z celkového postavení jednotlivých skupin. Velká dominia vzrůstala a pohlcovala sousední malá zboží vladycká a rytířská. Leckdy se to dálo přímým násilím. Hojné příklady takového postupu je možné najít v době o málo pozdější, ke konci 14. století, kdy se vy- 50
Strana 51
skytují ve velikém počtu; není ovšem pochyb o tom, že k nim docházelo už v době vlády Karlovy, i když snad ne tak často. Nebyla žádná náhoda, že se právě příslušníci drobné šlechty tak výrazně objevili na straně husitské při výbuchu hnutí (stačí upozornit na příklad Žižkova mládí a jeho boje s Rožmberky). Ale stejný obraz klidu a harmonie byl vytvořen i při líčení situace měst, kde byl úplně nesprávný. Nová marxistická histo- riografie, která se poměry ve městech zabývala, dospěla k úplně jiným výsledkům, nepochybně správným. Doba Karlova nezná už — kromě výjimky Nového Města pražského - velkých za- kladatelských podniků městských, hlavní síť královských měst byla tu už před Karlovým nastoupením hotova. Ale více pozor- nosti bylo věnováno městům a městečkům poddanským, z nichž si zase mocné vrchnosti vytvářely hospodářská, správní i kul- turní centra svých dominií. — Názor o harmonii městských poměrů se zakládal především na tvrzení, že v městech (královských) žila dvojí vrstva oby- vatelstva, kupci (někdy ztotožnění s patriciátem) a řemeslníci, kteří všichni měli dostatečný zdroj obživy, takže tu nemohly ani být větší sociální rozdíly, natož pak spory. Ale taková tvrzení ignorují především středověké prameny pro městské poměry. Podle právního stavu tehdejšího byl za plnoprávného měšťana považován pouze majitel městského domu, čímž byli všichni ostatní obyvatelé bez této kvalifikace naprosto vylou- čeni z vlivu na správu města. Ale ani vlastnictví domu samo o sobě ještě neopravňovalo k určitým veřejným funkcím. K za- ujetí takového veřejného úřadu - členství v městské radě — bylo zapotřebí, aby jeho držitel měl majetek určité výše, a to obvykle dosti značné. Proto se v městských radách střídají většinou příslušníci úzké vrstvy nejbohatších rodin ve městě, tzv. patriciátu. Ještě na počátku Karlovy vlády skládal se patriciát v našich městech převážně z potomků kolonisátorských podnikatelů, přišlých ze zahraničí a obchodem, úvěrovými ope- racemi i podíly na podnikání důlním zbohatlých, kteří zároveň představují nečeskou část obyvatelstva, která ve městě prak- ticky vládne. V městech malých, s nepatrným počtem obyva- telů, se ovšem „patriciát“ omezoval na několik málo rodin nebo se s ním ani nesetkáme, ale ve městech velkých vytvářel 51
skytují ve velikém počtu; není ovšem pochyb o tom, že k nim docházelo už v době vlády Karlovy, i když snad ne tak často. Nebyla žádná náhoda, že se právě příslušníci drobné šlechty tak výrazně objevili na straně husitské při výbuchu hnutí (stačí upozornit na příklad Žižkova mládí a jeho boje s Rožmberky). Ale stejný obraz klidu a harmonie byl vytvořen i při líčení situace měst, kde byl úplně nesprávný. Nová marxistická histo- riografie, která se poměry ve městech zabývala, dospěla k úplně jiným výsledkům, nepochybně správným. Doba Karlova nezná už — kromě výjimky Nového Města pražského - velkých za- kladatelských podniků městských, hlavní síť královských měst byla tu už před Karlovým nastoupením hotova. Ale více pozor- nosti bylo věnováno městům a městečkům poddanským, z nichž si zase mocné vrchnosti vytvářely hospodářská, správní i kul- turní centra svých dominií. — Názor o harmonii městských poměrů se zakládal především na tvrzení, že v městech (královských) žila dvojí vrstva oby- vatelstva, kupci (někdy ztotožnění s patriciátem) a řemeslníci, kteří všichni měli dostatečný zdroj obživy, takže tu nemohly ani být větší sociální rozdíly, natož pak spory. Ale taková tvrzení ignorují především středověké prameny pro městské poměry. Podle právního stavu tehdejšího byl za plnoprávného měšťana považován pouze majitel městského domu, čímž byli všichni ostatní obyvatelé bez této kvalifikace naprosto vylou- čeni z vlivu na správu města. Ale ani vlastnictví domu samo o sobě ještě neopravňovalo k určitým veřejným funkcím. K za- ujetí takového veřejného úřadu - členství v městské radě — bylo zapotřebí, aby jeho držitel měl majetek určité výše, a to obvykle dosti značné. Proto se v městských radách střídají většinou příslušníci úzké vrstvy nejbohatších rodin ve městě, tzv. patriciátu. Ještě na počátku Karlovy vlády skládal se patriciát v našich městech převážně z potomků kolonisátorských podnikatelů, přišlých ze zahraničí a obchodem, úvěrovými ope- racemi i podíly na podnikání důlním zbohatlých, kteří zároveň představují nečeskou část obyvatelstva, která ve městě prak- ticky vládne. V městech malých, s nepatrným počtem obyva- telů, se ovšem „patriciát“ omezoval na několik málo rodin nebo se s ním ani nesetkáme, ale ve městech velkých vytvářel 51
Strana 52
početnou vrstvu, spjatou navzájem i vztahy rodinnými, která bezpečně ovládala všechny veřejné záležitosti města. Řemeslníci, kteří tvořili další skupinu městského obyvatel- stva a kteří z velké části nebyli plnoprávnými měšťany, se při- rozeně musili dostávat do sporů s patriciátem už pro jeho vysoce privilegované postavení v městských radách. Ale nešlo jen o to, i v běžném životě tehdejšího města se jasně projevovalo privilegované postavení bohatých. Právo městské mělo jakousi dvojí kolej trestní soustavy, tresty peněžní a tresty fysické (mrskání, utínání údů apod.). Majetný se mohl z každého spá- chaného zločinu vyplatit, chudý podléhal fysickým trestům, které byly ukládány při neschopnosti platit pokuty peněžní. Dokonce i pro pouhou možnost svědčit u městského soudu v Praze bylo vyžadováno, aby svědek měl alespoň 10-20 kop grošů majetku. Lze jistě pochopit, že podobná ustanovení městského práva a nálezy rady mohly jen stěží být základem nějaké sociální a právní harmonie v městě. Rozumí se, že i mezi samotnými řemeslníky nebyla ani majetková ani sociální rov- nost, i mezi nimi byli boháči a chudáci, ale tu jde o postižení jejich poměru jako celku k patriciátu. Řemeslníci si začali záhy vytvářet vlastní organisace - cechy. Cechovní organisace se vyskytují již před obdobím Karlovy vlády. O jejich původu bývaly vedeny v literatuře formální spory. O skutečném účelu cechů nemůže však být žádné po- chyby: cech měl sdružovat všechny samostatné mistry určitého řemesla v městě a dát jim jistá pravidla, která by monopoliso- vala výrobu pro členy cechu, zároveň ji také omezila jen na určitý povolený rozsah a tím vlastně „stabilisovala“ ceny vý- robků. Proto cechovní řády povolují jen velmi omezenou mož- nost výroby „na sklad“ a snaží se omezit i počet tovaryšů. Ovšem byla jedna základní podmínka pro to, aby ustanovení cechu mělo vůbec nějaký význam: Byl to tzv. cechovní přímus, povinné členství každého jednotlivého řemeslníka v cechu jeho řemesla. V této věci narážela ve větších městech cechovní organisace na zásadní odpor městských rad, jejichž patricijští členové, obvykle kupci, prosazovali spíše jakousi „volnou sou- těž“, ale vedle toho označovali sdružení řemeslníků za nedovo- lené spolky, za konspirace a pokusy o odboj (proti radě), prostě 52
početnou vrstvu, spjatou navzájem i vztahy rodinnými, která bezpečně ovládala všechny veřejné záležitosti města. Řemeslníci, kteří tvořili další skupinu městského obyvatel- stva a kteří z velké části nebyli plnoprávnými měšťany, se při- rozeně musili dostávat do sporů s patriciátem už pro jeho vysoce privilegované postavení v městských radách. Ale nešlo jen o to, i v běžném životě tehdejšího města se jasně projevovalo privilegované postavení bohatých. Právo městské mělo jakousi dvojí kolej trestní soustavy, tresty peněžní a tresty fysické (mrskání, utínání údů apod.). Majetný se mohl z každého spá- chaného zločinu vyplatit, chudý podléhal fysickým trestům, které byly ukládány při neschopnosti platit pokuty peněžní. Dokonce i pro pouhou možnost svědčit u městského soudu v Praze bylo vyžadováno, aby svědek měl alespoň 10-20 kop grošů majetku. Lze jistě pochopit, že podobná ustanovení městského práva a nálezy rady mohly jen stěží být základem nějaké sociální a právní harmonie v městě. Rozumí se, že i mezi samotnými řemeslníky nebyla ani majetková ani sociální rov- nost, i mezi nimi byli boháči a chudáci, ale tu jde o postižení jejich poměru jako celku k patriciátu. Řemeslníci si začali záhy vytvářet vlastní organisace - cechy. Cechovní organisace se vyskytují již před obdobím Karlovy vlády. O jejich původu bývaly vedeny v literatuře formální spory. O skutečném účelu cechů nemůže však být žádné po- chyby: cech měl sdružovat všechny samostatné mistry určitého řemesla v městě a dát jim jistá pravidla, která by monopoliso- vala výrobu pro členy cechu, zároveň ji také omezila jen na určitý povolený rozsah a tím vlastně „stabilisovala“ ceny vý- robků. Proto cechovní řády povolují jen velmi omezenou mož- nost výroby „na sklad“ a snaží se omezit i počet tovaryšů. Ovšem byla jedna základní podmínka pro to, aby ustanovení cechu mělo vůbec nějaký význam: Byl to tzv. cechovní přímus, povinné členství každého jednotlivého řemeslníka v cechu jeho řemesla. V této věci narážela ve větších městech cechovní organisace na zásadní odpor městských rad, jejichž patricijští členové, obvykle kupci, prosazovali spíše jakousi „volnou sou- těž“, ale vedle toho označovali sdružení řemeslníků za nedovo- lené spolky, za konspirace a pokusy o odboj (proti radě), prostě 52
Strana 53
z toho důvodu, že se v městech utvářely jiné organisace, než byla rada. Je nutno připomenout znovu, že členství v radě bylo v době Karlově vyhrazeno výhradně nejbohatší vrstvě a že rad- nice a radní zřízení, které si města postupně vybudovala vedle původně rozhodujícího činitele - královského rychtáře —, bylo v podstatě úspěch snah této nejvyšší vrstvy a vlastně její orga- nisací. Proto rady tvrdě stíhaly každou kritiku a tím spíše pokusy o odpor. Trest byl nejvyšší — smrt nebo prohlášení za psance (např. v Praze r. 1366 a 1377). Přesto se nepodařilo ce- chovní organisace potlačit. Vždy znovu je vyvolávala v život hospodářská situace a konec konců pochopitelná snaha řemesl- níků o vyloučení „volné“ konkurence. Karlova politika vůči patriciátu a řemeslníkům nebyla zdán- livě důsledná. V počátečních letech své vlády dokonce „na- držoval“ řemeslníkům. Zrušil doživotní členství v radě ve Vra- tislavi, kde byla možnost členství omezena na několik patricij- ských rodin, a i na Starém Městě pražském dosadil r. 1350 radu převážně ze řemeslníků. Snad tyto zjevy souvisely se známým černým morem, který v polovině 14. století způsobil dočasný nedostatek pracovních sil, jisté však je, že se po této episodě Karlova politika definitivně postavila na stranu patriciátu a proti cechům. Od r. 1352 je možné zaznamenat zákazy cechů v českých městech (Hradec Králové, Most atd.), které jsou doprovázeny důraznými nařízeními, že se řemeslníci mají pod- řídit obecné radě města, a stejně tak postupuje proti cechům na Moravě i jeho bratr Jan Jindřich, markrabí moravský. Správy měst se zase vrátily do rukou patriciátu. Cechy měly být ome- zeny na dobrovolná sdružení, ustavená jen k účelům charitativ- ním a náboženským (účast na pohřbech zemřelých příslušníků, podpora pozůstalých), ale jak je z celého dalšího vývoje jasně patrné, nepodařilo se věci vrátit do starých kolejí a cechy zů- staly zachovány pro svůj původní účel (přímus, monopolisace výroby), i když se leckdy musily spokojit skromnějším vnějším označením. Je těžko rozhodnout, zda ke Karlově proticechovní politice vedly nějaké vyhraněné názory hospodářské (např. v privilegiu z r. 1365 povoluje štítařům neomezenou výrobu) zaměřené proti cechovnímu omezování výroby - nebo zda se i v této věci projevovala známá tendence Karlovy politiky, 53
z toho důvodu, že se v městech utvářely jiné organisace, než byla rada. Je nutno připomenout znovu, že členství v radě bylo v době Karlově vyhrazeno výhradně nejbohatší vrstvě a že rad- nice a radní zřízení, které si města postupně vybudovala vedle původně rozhodujícího činitele - královského rychtáře —, bylo v podstatě úspěch snah této nejvyšší vrstvy a vlastně její orga- nisací. Proto rady tvrdě stíhaly každou kritiku a tím spíše pokusy o odpor. Trest byl nejvyšší — smrt nebo prohlášení za psance (např. v Praze r. 1366 a 1377). Přesto se nepodařilo ce- chovní organisace potlačit. Vždy znovu je vyvolávala v život hospodářská situace a konec konců pochopitelná snaha řemesl- níků o vyloučení „volné“ konkurence. Karlova politika vůči patriciátu a řemeslníkům nebyla zdán- livě důsledná. V počátečních letech své vlády dokonce „na- držoval“ řemeslníkům. Zrušil doživotní členství v radě ve Vra- tislavi, kde byla možnost členství omezena na několik patricij- ských rodin, a i na Starém Městě pražském dosadil r. 1350 radu převážně ze řemeslníků. Snad tyto zjevy souvisely se známým černým morem, který v polovině 14. století způsobil dočasný nedostatek pracovních sil, jisté však je, že se po této episodě Karlova politika definitivně postavila na stranu patriciátu a proti cechům. Od r. 1352 je možné zaznamenat zákazy cechů v českých městech (Hradec Králové, Most atd.), které jsou doprovázeny důraznými nařízeními, že se řemeslníci mají pod- řídit obecné radě města, a stejně tak postupuje proti cechům na Moravě i jeho bratr Jan Jindřich, markrabí moravský. Správy měst se zase vrátily do rukou patriciátu. Cechy měly být ome- zeny na dobrovolná sdružení, ustavená jen k účelům charitativ- ním a náboženským (účast na pohřbech zemřelých příslušníků, podpora pozůstalých), ale jak je z celého dalšího vývoje jasně patrné, nepodařilo se věci vrátit do starých kolejí a cechy zů- staly zachovány pro svůj původní účel (přímus, monopolisace výroby), i když se leckdy musily spokojit skromnějším vnějším označením. Je těžko rozhodnout, zda ke Karlově proticechovní politice vedly nějaké vyhraněné názory hospodářské (např. v privilegiu z r. 1365 povoluje štítařům neomezenou výrobu) zaměřené proti cechovnímu omezování výroby - nebo zda se i v této věci projevovala známá tendence Karlovy politiky, 53
Strana 54
která chtěla všude upevnit „řád Bohem daný“ a nezměnitelný. V politice vůči městům to znamenalo ovšem podporu patriciátu proti ostatním vrstvám. Zdá se však, že vedle právě uvedené obecné tendence Karlovy politiky tu působily opravdu i úvahy hospodářské, poněvadž je vždy nápadná Karlova snaha o roz- voj obchodu a i stanovisko k otázce stěhování venkovských poddaných do měst. Snažil se zřejmě tyto odchody do měst usnadnit, i když tím zasahoval do uznávané pravomoci vrch- ností nad poddanými (příslušné ustanovení v Majestas Caro- lina; ale i Zlatá bula pro říši z r. 1356 povolovala úplně volné stěhování do měst.). Jsou-li všechny tyto zjevy příznakem jaké- hosi hospodářského „liberalismu“ Karlovy politiky, není zatím možné rozhodnouti. Patriciát a řemeslníci netvořili ovšem všechno obyvatelstvo měst. Nejspíše ještě je možné přijmout „řemeslnický charakter u malých měst, ačkoliv ani tam pochopitelně uvedené dvě sku- piny všechno obyvatelstvo nevyčerpávaly. Všude však vedle nich vystupuje i skupina další, městská chudina, která početně tvořila ve velkých městech většinu obyvatelstva. Složení chu- diny bylo dosti pestré; patřili k ní námezdní pracovníci, např. nádeníci, velká část řemeslnických tovaryšů (neboť cechovní předpisy namnoze znemožňovaly vysokou dávkou za přijetí do cechu, aby se nemajetný tovaryš vůbec někdy mohl stát samostatným mistrem), i samostatní zchudlí mistři, kteří byli prakticky nuceni pracovat za mzdu pro jiné. Dále je nesporně nutné počítat k chudině i chudé řemeslníky a „handlíře“, kteří zvláště v malých městech jen zdánlivě dosvědčovali „řemesl- nický“ charakter města, kteří však ve skutečnosti byli úplně nebo téměř nemajetní. Vedle těchto osob, činných ve výrobě, tvořili další část chudiny i sluhové a služebníci bohatších měšťanů a konečně osoby, stojící na nejnižším stupni společenského žebříčku středověku, nevěstky, žebráci, tuláci, ale také lidé ne- mocní, mrzáci apod., o které se společnost tehdy nedovedla a nechtěla postarat a kteří byli prakticky odkázáni na žebrotu. Chudina nebyla třídou, protože postavení jejích příslušníků vzhledem k výrobě nebylo stejné. Také sociální vymezení této skupiny není přesné. Podle rozboru knih a rejstříků městských dávek, které platilo téměř všechno obyvatelstvo města, bylo 54
která chtěla všude upevnit „řád Bohem daný“ a nezměnitelný. V politice vůči městům to znamenalo ovšem podporu patriciátu proti ostatním vrstvám. Zdá se však, že vedle právě uvedené obecné tendence Karlovy politiky tu působily opravdu i úvahy hospodářské, poněvadž je vždy nápadná Karlova snaha o roz- voj obchodu a i stanovisko k otázce stěhování venkovských poddaných do měst. Snažil se zřejmě tyto odchody do měst usnadnit, i když tím zasahoval do uznávané pravomoci vrch- ností nad poddanými (příslušné ustanovení v Majestas Caro- lina; ale i Zlatá bula pro říši z r. 1356 povolovala úplně volné stěhování do měst.). Jsou-li všechny tyto zjevy příznakem jaké- hosi hospodářského „liberalismu“ Karlovy politiky, není zatím možné rozhodnouti. Patriciát a řemeslníci netvořili ovšem všechno obyvatelstvo měst. Nejspíše ještě je možné přijmout „řemeslnický charakter u malých měst, ačkoliv ani tam pochopitelně uvedené dvě sku- piny všechno obyvatelstvo nevyčerpávaly. Všude však vedle nich vystupuje i skupina další, městská chudina, která početně tvořila ve velkých městech většinu obyvatelstva. Složení chu- diny bylo dosti pestré; patřili k ní námezdní pracovníci, např. nádeníci, velká část řemeslnických tovaryšů (neboť cechovní předpisy namnoze znemožňovaly vysokou dávkou za přijetí do cechu, aby se nemajetný tovaryš vůbec někdy mohl stát samostatným mistrem), i samostatní zchudlí mistři, kteří byli prakticky nuceni pracovat za mzdu pro jiné. Dále je nesporně nutné počítat k chudině i chudé řemeslníky a „handlíře“, kteří zvláště v malých městech jen zdánlivě dosvědčovali „řemesl- nický“ charakter města, kteří však ve skutečnosti byli úplně nebo téměř nemajetní. Vedle těchto osob, činných ve výrobě, tvořili další část chudiny i sluhové a služebníci bohatších měšťanů a konečně osoby, stojící na nejnižším stupni společenského žebříčku středověku, nevěstky, žebráci, tuláci, ale také lidé ne- mocní, mrzáci apod., o které se společnost tehdy nedovedla a nechtěla postarat a kteří byli prakticky odkázáni na žebrotu. Chudina nebyla třídou, protože postavení jejích příslušníků vzhledem k výrobě nebylo stejné. Také sociální vymezení této skupiny není přesné. Podle rozboru knih a rejstříků městských dávek, které platilo téměř všechno obyvatelstvo města, bylo 54
Strana 55
zjištěno, že nejchudší obyvatelstvo tvořilo v malých městech asi třetinu a v městech velkých přes polovinu. A to ještě nej- chudší nebyli vůbec v seznamech vedeni, protože nemohli žád- nou dávku platit. Příslušníci chudiny byli samozřejmě diskrimi- nováni i hospodářsky, sociálně i právně a z větší části odsouzeni k nepředstavitelné bídě. Z vlastní doby Karlovy vlády nejsou ještě zprávy o přímých odbojných vystoupeních chudiny. Roku 1378 je v Brně doložena petice chudiny, která žádala o odstra- nění nejtíživějších zel, ale tu nešlo o odboj, nýbrž ještě jen o poníženou žádost městské radě. Nicméně je jisté, že přede- vším chudina velkých měst byla stálou základnou pro možnou bouři proti bohatým a mocným. Z tohoto vycházel později např. v Praze radikální směr husitského hnutí. — Právě uvedený stručný nástin se tedy značně odlišuje od idylického obrazu pohody, který vytvářely o Karlově době dvorské kroniky, ale zato odpovídá tehdejší skutečnosti. Je samozřejmé, že v městech této sociální struktury nebylo žád- ného idylického klidu a že jednotlivé skupiny se navzájem stále střetaly v menších i větších zápasech. Ale tyto zápasy nebyly jediné. V královských městech odedávna probíhal boj o před- nostní postavení ve správě města mezi rychtářem (a jeho sou- dem), který byl původní „hlavou“ města a jediným zástupcem jeho pána — krále, a mezi městskou radou, která byla orgánem městské samosprávy. Viditelným vnějším znakem tu byly rychty (sídlo rychtáře a soudu) a radnice (sídlo rady). Právě těsně před Karlovým nastoupením se domohl pražský patriciát práva na vlastní radnici (Staroměstskou, r. 1338) a obdobný proces probíhal i v jiných městech. A panovník musil často dávat městům rozličné privilegie a ústupky pro jejich samosprávu, zvláště když to bývalo protihodnotou za peněžní půjčky, po- skytnuté v okamžicích finanční tísně. — Sociální rozpory bývaly doprovázeny i rozpory národnost- ními. Upozornil jsem už, že patriciát, držíci v rukou městskou správu, byl většinou německý (a jistě i část řemeslníků). Český živel byl představován hlavně vrstvami hospodářsky i sociálně nižšími, částí řemeslníků a chudinou. Protože do měst přicházeli lidé z okolí, stoupal ponenáhlu podíl českého živlu v počtu městského obyvatelstva, ale tento početní vzrůst se neobrážel 55
zjištěno, že nejchudší obyvatelstvo tvořilo v malých městech asi třetinu a v městech velkých přes polovinu. A to ještě nej- chudší nebyli vůbec v seznamech vedeni, protože nemohli žád- nou dávku platit. Příslušníci chudiny byli samozřejmě diskrimi- nováni i hospodářsky, sociálně i právně a z větší části odsouzeni k nepředstavitelné bídě. Z vlastní doby Karlovy vlády nejsou ještě zprávy o přímých odbojných vystoupeních chudiny. Roku 1378 je v Brně doložena petice chudiny, která žádala o odstra- nění nejtíživějších zel, ale tu nešlo o odboj, nýbrž ještě jen o poníženou žádost městské radě. Nicméně je jisté, že přede- vším chudina velkých měst byla stálou základnou pro možnou bouři proti bohatým a mocným. Z tohoto vycházel později např. v Praze radikální směr husitského hnutí. — Právě uvedený stručný nástin se tedy značně odlišuje od idylického obrazu pohody, který vytvářely o Karlově době dvorské kroniky, ale zato odpovídá tehdejší skutečnosti. Je samozřejmé, že v městech této sociální struktury nebylo žád- ného idylického klidu a že jednotlivé skupiny se navzájem stále střetaly v menších i větších zápasech. Ale tyto zápasy nebyly jediné. V královských městech odedávna probíhal boj o před- nostní postavení ve správě města mezi rychtářem (a jeho sou- dem), který byl původní „hlavou“ města a jediným zástupcem jeho pána — krále, a mezi městskou radou, která byla orgánem městské samosprávy. Viditelným vnějším znakem tu byly rychty (sídlo rychtáře a soudu) a radnice (sídlo rady). Právě těsně před Karlovým nastoupením se domohl pražský patriciát práva na vlastní radnici (Staroměstskou, r. 1338) a obdobný proces probíhal i v jiných městech. A panovník musil často dávat městům rozličné privilegie a ústupky pro jejich samosprávu, zvláště když to bývalo protihodnotou za peněžní půjčky, po- skytnuté v okamžicích finanční tísně. — Sociální rozpory bývaly doprovázeny i rozpory národnost- ními. Upozornil jsem už, že patriciát, držíci v rukou městskou správu, byl většinou německý (a jistě i část řemeslníků). Český živel byl představován hlavně vrstvami hospodářsky i sociálně nižšími, částí řemeslníků a chudinou. Protože do měst přicházeli lidé z okolí, stoupal ponenáhlu podíl českého živlu v počtu městského obyvatelstva, ale tento početní vzrůst se neobrážel 55
Strana 56
v příslušném podílu na správě města. To je pochopitelné, uvě- domíme-li si, jak tuhými závorami byl přístup k vládě ve městě uzavřen. Do značné míry splýval tedy sociální boj chudých a nejchudších i se zápasem národnostním, v němž byl v době Karlově český živel ještě v nevýhodě i v menšině (kromě snad výjimek, např. rovnocenné postavení Čechů a Němců v měst- ské radě berounské, které sám Karel nařídil). Vývojová ten- dence byla však jasná; počešťování měst bylo nepřetržité a ko- nečný výsledek zřejmý. Pomaleji probíhal tento proces na Moravě, kde byla situace komplikována tím, že některá morav- ská města byla obklopena kompaktními celky kolonisovaného německého venkovského obyvatelstva, např. na severní Moravě. Onu českou základní vývojovou tendenci dosvědčují známé rozdíly sociální i národnostní mezi oběma městy pražskými, Starým a Novým. Založení Nového Města pražského r. 1348 je posledním vel- kým městským založením z předhusitského období, zato však nesporně největším ze všech. Již sama rozloha nového založení byla tak veliká, že nemohla být úplně zastavěna domy až do konce feudální epochy! Pro mohutný areál byly plánovány i mohutné prostory tří hlavních náměstí (dnešní Karlovo, Vác- lavské a Gorkého) a široké spojovací ulice, tak rozdílné od úzkých a křivolakých uliček v nejbližším okolí Velkého tržiště Starého Města. V prostoru budoucího města byly položeny i některé tehdy už existující osady (např. poříčská, svatoštěpán- ská a další), které se prozrazují i v nynějším půdorysu; právě tak je možné zvláště rozeznat i pravidelnou sice soustavu uliční, ale přece jen ulic poměrně úzkých v nejbližším okolí bývalé Novoměstské radnice, kde bylo centrum nového založení. Tam se asi začalo se skutečnou výstavbou nejdříve, zatím co části ostatní splynuly až později. Nově založené město bylo obehná- no pásem hradeb od Vyšehradu až ke starému vltavskému brodu proti Bubnům, čímž dostalo snad největší rozsah ve stře- dověku v Evropě vůbec. Původním plánem Karlovým zcela jasně bylo, aby město nově založené i Staré Město již existující časem úplně splynuly a vytvořily jednu „obec“ stavebně, hospodářsky i správně (svědčí o tom i jeho pozdější pokusy o sloučení městských rad), 56
v příslušném podílu na správě města. To je pochopitelné, uvě- domíme-li si, jak tuhými závorami byl přístup k vládě ve městě uzavřen. Do značné míry splýval tedy sociální boj chudých a nejchudších i se zápasem národnostním, v němž byl v době Karlově český živel ještě v nevýhodě i v menšině (kromě snad výjimek, např. rovnocenné postavení Čechů a Němců v měst- ské radě berounské, které sám Karel nařídil). Vývojová ten- dence byla však jasná; počešťování měst bylo nepřetržité a ko- nečný výsledek zřejmý. Pomaleji probíhal tento proces na Moravě, kde byla situace komplikována tím, že některá morav- ská města byla obklopena kompaktními celky kolonisovaného německého venkovského obyvatelstva, např. na severní Moravě. Onu českou základní vývojovou tendenci dosvědčují známé rozdíly sociální i národnostní mezi oběma městy pražskými, Starým a Novým. Založení Nového Města pražského r. 1348 je posledním vel- kým městským založením z předhusitského období, zato však nesporně největším ze všech. Již sama rozloha nového založení byla tak veliká, že nemohla být úplně zastavěna domy až do konce feudální epochy! Pro mohutný areál byly plánovány i mohutné prostory tří hlavních náměstí (dnešní Karlovo, Vác- lavské a Gorkého) a široké spojovací ulice, tak rozdílné od úzkých a křivolakých uliček v nejbližším okolí Velkého tržiště Starého Města. V prostoru budoucího města byly položeny i některé tehdy už existující osady (např. poříčská, svatoštěpán- ská a další), které se prozrazují i v nynějším půdorysu; právě tak je možné zvláště rozeznat i pravidelnou sice soustavu uliční, ale přece jen ulic poměrně úzkých v nejbližším okolí bývalé Novoměstské radnice, kde bylo centrum nového založení. Tam se asi začalo se skutečnou výstavbou nejdříve, zatím co části ostatní splynuly až později. Nově založené město bylo obehná- no pásem hradeb od Vyšehradu až ke starému vltavskému brodu proti Bubnům, čímž dostalo snad největší rozsah ve stře- dověku v Evropě vůbec. Původním plánem Karlovým zcela jasně bylo, aby město nově založené i Staré Město již existující časem úplně splynuly a vytvořily jednu „obec“ stavebně, hospodářsky i správně (svědčí o tom i jeho pozdější pokusy o sloučení městských rad), 56
Strana 57
ale tento plán nebyl nikdy realisován pro odpor Staroměst- ských, kteří se cítili těžce poškozeni už samotnou zeměpisnou polohou nového města, která dosavadnímu hlavnímu městu země zabraňovala v jakémkoliv dalším územním rozvoji. Proto byla Staroměstským poskytnuta výsada, že některé brány nově založeného města mají být osazeny jejich strážemi, aby měli zaručen volný východ do kraje. Na území nového města byly pak postupně umísťovány velkolepé stavby chrámové i klášter- ní, jimiž mělo být vyzdobeno. V Novém Městě měl od počátku převahu český živel a také rozdíly sociální tam nebyly tak příkré jako na Starém Městě. Souviselo to pravděpodobně už se samotnými počátky města, protože se do nového sídliště podle králova nařízení měli ze Sta- rého Města vystěhovat příslušníci „obtížných“ řemesel, jejichž provoz působí hluk. Je jasné, že se nestěhovali bohatí řemesl- níci, ale ti, které jako „obtížné“ bylo možné k odchodu nutit, tj. chudší a neplnoprávní. Rozdíl mezi sociální strukturou obou měst pražských se později také jasně projevil v epoše husitské. Než ani šlechta ani obyvatelstvo měst netvořilo většinu oby- vatelstva českého státu. Naprostou početní převahu mělo pod- danské obyvatelstvo venkovské (města doby Karlovy byla ve srovnání s dneškem velmi malá, např. Brno mělo jen asi 8000 obyvatel, všechna města pražská dohromady asi 35000). Jaká byla situace této většiny? Na feudálních panstvích — velkých i malých — byla jasná a určitá hranice třídního posta- vení: Na jedné straně stál feudální pán (ovšem i rytíř apod.), na druhé straně poddaný. Poddaní byli všichni, kdo bydlili na vesnici, rychtář, bohatý i chudý sedlák, mlynář, podruh, vlast- nící kus půdy, i takový, který se živil jen námezdní prací. Mezi poddané nepatří - kromě výjimek - nápravníci a nejnižší sku- piny šlechty, o nichž jsem se již zmínil. Ale po stránce sociál- ního postavení jsou mezi poddanými značné rozdíly. Nejpočet- nější skupinu tvořili samostatně hospodařící sedláci, kteří od- váděli své vrchnosti úrok (z osedlé půdy), peněžní formu feu- dální renty, která se v Českém království rozšířila od poloviny 13. století zároveň s rozvojem měst a emfyteusí. Ovšem ani tato nejpočetnější skupina venkovských poddaných nebyla sociálně 57
ale tento plán nebyl nikdy realisován pro odpor Staroměst- ských, kteří se cítili těžce poškozeni už samotnou zeměpisnou polohou nového města, která dosavadnímu hlavnímu městu země zabraňovala v jakémkoliv dalším územním rozvoji. Proto byla Staroměstským poskytnuta výsada, že některé brány nově založeného města mají být osazeny jejich strážemi, aby měli zaručen volný východ do kraje. Na území nového města byly pak postupně umísťovány velkolepé stavby chrámové i klášter- ní, jimiž mělo být vyzdobeno. V Novém Městě měl od počátku převahu český živel a také rozdíly sociální tam nebyly tak příkré jako na Starém Městě. Souviselo to pravděpodobně už se samotnými počátky města, protože se do nového sídliště podle králova nařízení měli ze Sta- rého Města vystěhovat příslušníci „obtížných“ řemesel, jejichž provoz působí hluk. Je jasné, že se nestěhovali bohatí řemesl- níci, ale ti, které jako „obtížné“ bylo možné k odchodu nutit, tj. chudší a neplnoprávní. Rozdíl mezi sociální strukturou obou měst pražských se později také jasně projevil v epoše husitské. Než ani šlechta ani obyvatelstvo měst netvořilo většinu oby- vatelstva českého státu. Naprostou početní převahu mělo pod- danské obyvatelstvo venkovské (města doby Karlovy byla ve srovnání s dneškem velmi malá, např. Brno mělo jen asi 8000 obyvatel, všechna města pražská dohromady asi 35000). Jaká byla situace této většiny? Na feudálních panstvích — velkých i malých — byla jasná a určitá hranice třídního posta- vení: Na jedné straně stál feudální pán (ovšem i rytíř apod.), na druhé straně poddaný. Poddaní byli všichni, kdo bydlili na vesnici, rychtář, bohatý i chudý sedlák, mlynář, podruh, vlast- nící kus půdy, i takový, který se živil jen námezdní prací. Mezi poddané nepatří - kromě výjimek - nápravníci a nejnižší sku- piny šlechty, o nichž jsem se již zmínil. Ale po stránce sociál- ního postavení jsou mezi poddanými značné rozdíly. Nejpočet- nější skupinu tvořili samostatně hospodařící sedláci, kteří od- váděli své vrchnosti úrok (z osedlé půdy), peněžní formu feu- dální renty, která se v Českém království rozšířila od poloviny 13. století zároveň s rozvojem měst a emfyteusí. Ovšem ani tato nejpočetnější skupina venkovských poddaných nebyla sociálně 57
Strana 58
jednotná. Byl velký rozdíl mezi držitelem lánu a čtvrtláníkem (záleželo tu ovšem i na krajině a kvalitě půdy); ale ti oba do- hromady byli zase chudáky proti držitelům několika lánů, např. rychtářům (kteří mívali lány „svobodné“, nezatížené úrokem), ale i prostým bohatým sedlákům. Rychtáři na vesnicích mívali obdobné privilegované postavení jako kdysi rychtáři v městech: zastupovali pána vesnice a měli především v moci nižší soud- nictví, z něhož dostávali i podíl na peněžitých pokutách -, vy- bírali úroční dávky a měli ještě další výhody. Proto také bohatli a někteří se dostávali i do řad feudálů (koupí tvrze apod.). Zvláštní výsadní postavení rychtářů výmluvně naznačuje i sku- tečnost, že proti některým, kteří příliš obtěžovali svými nároky ostatní poddané, musil zakročit sám Karel IV. U uvedené nejčetnější vrstvy samostatně hospodařících pod- daných nebyl však úrok jedinou dávkou, kterou byli povinni odvádět. Úrokem nebyly vyčerpány jejich povinnosti ani k vlastní vrchnosti, protože velmi často přistupovala ještě dávka naturální, eventuálně i robotní povinnost, která ovšem kolem poloviny 14. století zdaleka nedosahovala známé ohromné výše století pozdějších, hlavně doby pobělohorské. Býval pronášen názor, že neměnitelná výše ročních dávek nemohla vésti k zhor- šování postavení poddaných. Ale zapomínalo se, že právě v době 14. století se značně rozšířilo vybírání rozmanitých „po- mocí“, tj. dalších dávek a berní vrchnosti, které zvyšovaly „ne- měnný“ úrok (na časté vybírání „pomocí“ upozorňuje kriticky i Štítný). Kromě toho musil poddaný platit i obecnou berni zemskou - a vrchnosti ji vybíraly někdy ve větší výši, než byla předepsána a odváděna, a vedle toho tu byly stále připraveny měšce církevní, do nichž přicházely desátky a poplatky za ná- boženské úkony a také dary a věnování, které zbožní věřící dávali církvi pro spásu svých duší. Doba Karlovy vlády zna- mená nadto určitý přelom ve vývoji situace poddanského oby- vatelstva. Hospodářské, sociální i právní postavení poddaných se zavedením peněžní formy renty kdysi nepochybně zlepšilo. Ale doba Karlova přinesla rozšíření peněžních dávek, čímž nastal obrat v dosavadním vývoji k lepší situaci hospodářské, a s tím byl spojen i obrat v právním postavení. V polovině 14. století měli poddaní i právo - teoretické ovšem - žalovat 58
jednotná. Byl velký rozdíl mezi držitelem lánu a čtvrtláníkem (záleželo tu ovšem i na krajině a kvalitě půdy); ale ti oba do- hromady byli zase chudáky proti držitelům několika lánů, např. rychtářům (kteří mívali lány „svobodné“, nezatížené úrokem), ale i prostým bohatým sedlákům. Rychtáři na vesnicích mívali obdobné privilegované postavení jako kdysi rychtáři v městech: zastupovali pána vesnice a měli především v moci nižší soud- nictví, z něhož dostávali i podíl na peněžitých pokutách -, vy- bírali úroční dávky a měli ještě další výhody. Proto také bohatli a někteří se dostávali i do řad feudálů (koupí tvrze apod.). Zvláštní výsadní postavení rychtářů výmluvně naznačuje i sku- tečnost, že proti některým, kteří příliš obtěžovali svými nároky ostatní poddané, musil zakročit sám Karel IV. U uvedené nejčetnější vrstvy samostatně hospodařících pod- daných nebyl však úrok jedinou dávkou, kterou byli povinni odvádět. Úrokem nebyly vyčerpány jejich povinnosti ani k vlastní vrchnosti, protože velmi často přistupovala ještě dávka naturální, eventuálně i robotní povinnost, která ovšem kolem poloviny 14. století zdaleka nedosahovala známé ohromné výše století pozdějších, hlavně doby pobělohorské. Býval pronášen názor, že neměnitelná výše ročních dávek nemohla vésti k zhor- šování postavení poddaných. Ale zapomínalo se, že právě v době 14. století se značně rozšířilo vybírání rozmanitých „po- mocí“, tj. dalších dávek a berní vrchnosti, které zvyšovaly „ne- měnný“ úrok (na časté vybírání „pomocí“ upozorňuje kriticky i Štítný). Kromě toho musil poddaný platit i obecnou berni zemskou - a vrchnosti ji vybíraly někdy ve větší výši, než byla předepsána a odváděna, a vedle toho tu byly stále připraveny měšce církevní, do nichž přicházely desátky a poplatky za ná- boženské úkony a také dary a věnování, které zbožní věřící dávali církvi pro spásu svých duší. Doba Karlovy vlády zna- mená nadto určitý přelom ve vývoji situace poddanského oby- vatelstva. Hospodářské, sociální i právní postavení poddaných se zavedením peněžní formy renty kdysi nepochybně zlepšilo. Ale doba Karlova přinesla rozšíření peněžních dávek, čímž nastal obrat v dosavadním vývoji k lepší situaci hospodářské, a s tím byl spojen i obrat v právním postavení. V polovině 14. století měli poddaní i právo - teoretické ovšem - žalovat 58
Strana 59
své vrchnosti, ale to bylo na přelomu století i formálně zaká- záno. Emfyteuse kdysi dala poddaným i omezenou možnost dědičnosti gruntů, ale vzrušené polemiky o poddanské odúmrti, které propukly brzy po Karlově smrti, ukazují jasně, jak toho bylo ve skutečnosti málo dbáno. Na malých zbožích vladyckých a rytířských, kde peněžní forma feudální renty nedošla většího uplatnění, užívala vrchnost roboty poddaných i naturálních dávek převážně dále - a na těchto drobných statcích zeman- ských bylo postavení poddaných ještě horší než na dominiích mocných feudálů. Postavení podruhů bylo na venkově nepředstavitelně ubohé. Jen část jich se mohla živit příležitostnými námezdními pra- cemi, ostatní odcházeli (= prchali) do měst, kde rozmnožovali řady chudiny. Cesta zpět byla nemožná, protože bylo téměř nemožné, aby podruh nebo pacholek získali půdu. A tak zůstá- vajíce ve městech, rozmnožovali řady chudiny a tím jen při- spívali k dalšímu zhoršení jejího postavení. K tomuto konstato- vání vede i skutečnost, že nádenické mzdy v Praze (např. ze zachovaných účtů při stavbě chrámu sv. Víta) vykazují mno- hem horší relativní i absolutní stav než mzdy stejné kategorie pracovníků v jiných městech střední Evropy; „nabídka“ těchto pracovníků byla v městech pražských zřejmě veliká. Při tom byla nesporně v Praze doby Karlovy veliká činnost stavební, tedy poměrně veliká potřeba pomocných pracovních sil. Když po smrti Karlově nastala částečná stagnace, musily se poměry nádeníků (a chudiny vůbec) ještě dále zhoršit ... Právě tak jako v městech, ani na venkově nebyla doba Kar- lova časem klidu a třídní harmonie. Již před jeho samostatnou vládou došlo v Čechách (r. 1339) k přímému odboji poddaných proti vrchnosti v jihovýchodních Čechách. Byl to odboj „kacířů“ a jeho potlačení bylo řízeno dokonce přímo papežskou kurií. S jinými, nižšími formami třídního boje poddaných je možné se běžně setkat: je to útěk poddaných od dosavadní vrchnosti, žhářství a zbojnictví na majetku feudálního pána a ovšem i ža- loby a stížnosti poddanského obyvatelstva na feudály. Je tedy jasné, že i mezi feudály a venkovským poddanským obyvatel- stvem existoval v době Karlově stálý třídní boj, tu v primitiv- nější, jinde ve vyšší formě, v žádném případě však nelze mluvit 59
své vrchnosti, ale to bylo na přelomu století i formálně zaká- záno. Emfyteuse kdysi dala poddaným i omezenou možnost dědičnosti gruntů, ale vzrušené polemiky o poddanské odúmrti, které propukly brzy po Karlově smrti, ukazují jasně, jak toho bylo ve skutečnosti málo dbáno. Na malých zbožích vladyckých a rytířských, kde peněžní forma feudální renty nedošla většího uplatnění, užívala vrchnost roboty poddaných i naturálních dávek převážně dále - a na těchto drobných statcích zeman- ských bylo postavení poddaných ještě horší než na dominiích mocných feudálů. Postavení podruhů bylo na venkově nepředstavitelně ubohé. Jen část jich se mohla živit příležitostnými námezdními pra- cemi, ostatní odcházeli (= prchali) do měst, kde rozmnožovali řady chudiny. Cesta zpět byla nemožná, protože bylo téměř nemožné, aby podruh nebo pacholek získali půdu. A tak zůstá- vajíce ve městech, rozmnožovali řady chudiny a tím jen při- spívali k dalšímu zhoršení jejího postavení. K tomuto konstato- vání vede i skutečnost, že nádenické mzdy v Praze (např. ze zachovaných účtů při stavbě chrámu sv. Víta) vykazují mno- hem horší relativní i absolutní stav než mzdy stejné kategorie pracovníků v jiných městech střední Evropy; „nabídka“ těchto pracovníků byla v městech pražských zřejmě veliká. Při tom byla nesporně v Praze doby Karlovy veliká činnost stavební, tedy poměrně veliká potřeba pomocných pracovních sil. Když po smrti Karlově nastala částečná stagnace, musily se poměry nádeníků (a chudiny vůbec) ještě dále zhoršit ... Právě tak jako v městech, ani na venkově nebyla doba Kar- lova časem klidu a třídní harmonie. Již před jeho samostatnou vládou došlo v Čechách (r. 1339) k přímému odboji poddaných proti vrchnosti v jihovýchodních Čechách. Byl to odboj „kacířů“ a jeho potlačení bylo řízeno dokonce přímo papežskou kurií. S jinými, nižšími formami třídního boje poddaných je možné se běžně setkat: je to útěk poddaných od dosavadní vrchnosti, žhářství a zbojnictví na majetku feudálního pána a ovšem i ža- loby a stížnosti poddanského obyvatelstva na feudály. Je tedy jasné, že i mezi feudály a venkovským poddanským obyvatel- stvem existoval v době Karlově stálý třídní boj, tu v primitiv- nější, jinde ve vyšší formě, v žádném případě však nelze mluvit 59
Strana 60
pro tuto dobu o nějakém třídním míru, tím méně pak o zlep- šování situace poddaných na venkově. — Pokud jde o právní postavení poddaných, stačí upozornit na některá ustanovení Majestas Carolina. V návrhu zákoníku se omezovala libovůle feudálů při jurisdikci alespoň v nejhorších výstřelcích, i když jinak plně přiznává soudní pravomoc vrch- nosti nad poddanými. Tak si vyhrazoval král trest smrti a zá- roveň zakazoval užívání obvyklých fysických trestů, jako bylo vypichování očí a uřezávání nosu, utínání rukou nebo nohou. Zřejmě i tyto zásahy do „jejich“ věcí byly feudálům nepřija- telné a nepochybně i z toho dalšího důvodu návrh zákoníka zamítli. A že v praxi od své odporné justice neupustili, do- svědčují další stížnosti z období vlády Václava IV., že feudá- lové trestají sebemenší provinění na svém majetku smrtí (Smil Flaška i mistr Jan Hus). O zcela méněcenném právním posta- vení poddanského obyvatelstva svědčí konečně i samotný nej- častější název, kterým jsou právě ve 14. století označováni — chudí lidé (lat. pauperes). Tohoto výrazu se neužívalo ani tak pro označení chudoby majetkové, častěji spíše vystihoval právě poměry právní: poddaní byli „chudí“ na právo, neměli žádné nebo jen málo práva. Není tedy divu, že v pozdějším husitství byli právě nejsil- něji zastoupeni (vedle chudiny městské) i venkovští poddaní, hlavně ovšem zase jejich chudší část. Již v době Karlově bylo mezi venkovským poddanským lidem známo lidové kacířství, hlavně valdenské, ale i neurčité a přesně nevymezené kacířství jiné, s jedinou tendencí - proti církvi. I když toto kacířství — pronásledované urputně inkvisicí — bylo příliš roztříštěné, aby dovedlo sjednotit lid v boji jako později učení Husovo, ukazo- valo již svým zaměřením na hlavní sloup soudobé společnosti, na církev a její poměry. Těm proto věnuji stručně pozornost k závěru nástinu české společnosti Karlovy doby. Církev v našich zemích dosáhla ve svém vývoji kolem polo- viny 14. století vrcholu. Pražské arcibiskupství s podřízenými diecésemi olomouckou a litomyšlskou, s organisací děkanátní a přesným vymezením farností jí dalo organisační páteř, syno- dy, arcibiskupská statuta i jiná nařízení jí vedly jednotně ve 60
pro tuto dobu o nějakém třídním míru, tím méně pak o zlep- šování situace poddaných na venkově. — Pokud jde o právní postavení poddaných, stačí upozornit na některá ustanovení Majestas Carolina. V návrhu zákoníku se omezovala libovůle feudálů při jurisdikci alespoň v nejhorších výstřelcích, i když jinak plně přiznává soudní pravomoc vrch- nosti nad poddanými. Tak si vyhrazoval král trest smrti a zá- roveň zakazoval užívání obvyklých fysických trestů, jako bylo vypichování očí a uřezávání nosu, utínání rukou nebo nohou. Zřejmě i tyto zásahy do „jejich“ věcí byly feudálům nepřija- telné a nepochybně i z toho dalšího důvodu návrh zákoníka zamítli. A že v praxi od své odporné justice neupustili, do- svědčují další stížnosti z období vlády Václava IV., že feudá- lové trestají sebemenší provinění na svém majetku smrtí (Smil Flaška i mistr Jan Hus). O zcela méněcenném právním posta- vení poddanského obyvatelstva svědčí konečně i samotný nej- častější název, kterým jsou právě ve 14. století označováni — chudí lidé (lat. pauperes). Tohoto výrazu se neužívalo ani tak pro označení chudoby majetkové, častěji spíše vystihoval právě poměry právní: poddaní byli „chudí“ na právo, neměli žádné nebo jen málo práva. Není tedy divu, že v pozdějším husitství byli právě nejsil- něji zastoupeni (vedle chudiny městské) i venkovští poddaní, hlavně ovšem zase jejich chudší část. Již v době Karlově bylo mezi venkovským poddanským lidem známo lidové kacířství, hlavně valdenské, ale i neurčité a přesně nevymezené kacířství jiné, s jedinou tendencí - proti církvi. I když toto kacířství — pronásledované urputně inkvisicí — bylo příliš roztříštěné, aby dovedlo sjednotit lid v boji jako později učení Husovo, ukazo- valo již svým zaměřením na hlavní sloup soudobé společnosti, na církev a její poměry. Těm proto věnuji stručně pozornost k závěru nástinu české společnosti Karlovy doby. Církev v našich zemích dosáhla ve svém vývoji kolem polo- viny 14. století vrcholu. Pražské arcibiskupství s podřízenými diecésemi olomouckou a litomyšlskou, s organisací děkanátní a přesným vymezením farností jí dalo organisační páteř, syno- dy, arcibiskupská statuta i jiná nařízení jí vedly jednotně ve 60
Strana 61
všech věcech náboženské politiky, liturgie i organisace. Hlavní, co doba Karlova pro církev u nás přináší, je dvojího druhu: kněží, mniši a nižší klerikové byli zásadně právně odděleni od ostatního obyvatelstva a podrobeni pouze vlastni jurisdikci na právu kanonickém, druhý zjev je ohromné, stále stoupající bo- hatství církve a úžasná vnější nádhera a lesk jejího vystupování. Obě věci měly zásadní význam. O úplné právní oddělení od ostatního obyvatelstva usilovala česká církev od počátku 13. století. Již tenkráte dosáhla teore- ticky vítězství, ale praxe bývala od teorie dosti odlišná. Teprve doba Karlova přinesla skutečně úplné vynětí duchovenstva z jakékoliv pravomoci světské a jeho výhradní odpovědnost soudům kanonického práva. Ve skutečnosti dosáhla církev ještě více: stačilo, aby při jakémkoliv právním jednání byl jednou stranou klerik - a případné spory náležely již před soud du- chovní. Tím ovšem vynikalo jasné výsadní postavení kněží ve společnosti. Byli jaksi „nad zákonem“, protože duchovní soudy si vůči provinilcům počínaly více než umírněně. Např. rychtář a rada Starého Města pražského zatkli r. 1361 kněze, který byl řemeslným zlodějem, a odevzdali ho k potres- tání arcibiskupskému oficiálovi. Ale ten ho ihned propustil a tu onen kněz se postavil v čelo tlupy loupežníků a zařídil si v teh- dejší Praze jakýsi „gangsterský“ podnik. Konšelům došla trpěli- vost, a když se rychtář kněžského zločince zmocnil podruhé, dali ho utopiti ve Vltavě. Ale to neměli dělat, proto byli ihned zbaveni úřadů (Karlem IV.) a nadto ještě dáni do klatby arcibiskupem. Musili se obrátit až ke kurii a jen za velké po- kuty peněžní i naturální jim byl jejich „zločin“ prominut. U to- hoto příkladu je charakteristické, že církevní orgány se vůbec nestaraly o podstatu věci (tj. zločiny onoho kněze), ale zakročily s veškerou přísností proti těm, kteří porušili zásadu výhradní příslušnosti duchovních soudů pro klérus. Panovník pak tento postup plně podporoval. Je ovšem jasné, že takový postoj cír- kevních orgánů nutně musil přispívat ke vzniku a rozšíření kritického postoje vůči církvi vůbec. Ale o tom bude dále po- věděno více. - Po stránce formální vyvíjel zvláště Arnošt z Pardubic hor- livou činnost pro „konsolidaci“ a případnou nápravu církevních 61
všech věcech náboženské politiky, liturgie i organisace. Hlavní, co doba Karlova pro církev u nás přináší, je dvojího druhu: kněží, mniši a nižší klerikové byli zásadně právně odděleni od ostatního obyvatelstva a podrobeni pouze vlastni jurisdikci na právu kanonickém, druhý zjev je ohromné, stále stoupající bo- hatství církve a úžasná vnější nádhera a lesk jejího vystupování. Obě věci měly zásadní význam. O úplné právní oddělení od ostatního obyvatelstva usilovala česká církev od počátku 13. století. Již tenkráte dosáhla teore- ticky vítězství, ale praxe bývala od teorie dosti odlišná. Teprve doba Karlova přinesla skutečně úplné vynětí duchovenstva z jakékoliv pravomoci světské a jeho výhradní odpovědnost soudům kanonického práva. Ve skutečnosti dosáhla církev ještě více: stačilo, aby při jakémkoliv právním jednání byl jednou stranou klerik - a případné spory náležely již před soud du- chovní. Tím ovšem vynikalo jasné výsadní postavení kněží ve společnosti. Byli jaksi „nad zákonem“, protože duchovní soudy si vůči provinilcům počínaly více než umírněně. Např. rychtář a rada Starého Města pražského zatkli r. 1361 kněze, který byl řemeslným zlodějem, a odevzdali ho k potres- tání arcibiskupskému oficiálovi. Ale ten ho ihned propustil a tu onen kněz se postavil v čelo tlupy loupežníků a zařídil si v teh- dejší Praze jakýsi „gangsterský“ podnik. Konšelům došla trpěli- vost, a když se rychtář kněžského zločince zmocnil podruhé, dali ho utopiti ve Vltavě. Ale to neměli dělat, proto byli ihned zbaveni úřadů (Karlem IV.) a nadto ještě dáni do klatby arcibiskupem. Musili se obrátit až ke kurii a jen za velké po- kuty peněžní i naturální jim byl jejich „zločin“ prominut. U to- hoto příkladu je charakteristické, že církevní orgány se vůbec nestaraly o podstatu věci (tj. zločiny onoho kněze), ale zakročily s veškerou přísností proti těm, kteří porušili zásadu výhradní příslušnosti duchovních soudů pro klérus. Panovník pak tento postup plně podporoval. Je ovšem jasné, že takový postoj cír- kevních orgánů nutně musil přispívat ke vzniku a rozšíření kritického postoje vůči církvi vůbec. Ale o tom bude dále po- věděno více. - Po stránce formální vyvíjel zvláště Arnošt z Pardubic hor- livou činnost pro „konsolidaci“ a případnou nápravu církevních 61
Strana 62
poměrů. Jeho statuta pamatovala opravdu na všechno a hrozila neposlušným kněžím přísnými tresty. Ale skutečnost, jak pra- meny církevního původu dosvědčují, byla jiná. Ze statutů a sy- nodních usnesení bylo horlivě prováděno v praxi to, co sloužilo privilegovanému postavení kléru; co mělo opravdu sloužit ná- pravě církevních poměrů, uskutečňováno nebylo. Povýšením pražského biskupství na církevní metropoli do- stala se česká církev do přímého styku s kurií. To mělo velmi neblahé následky. Zatím co před r. 1344 bylo přímé zasahování kurie do věcí české církve vždy jen výjimečné, stoupá po uvede- ném roce počet přímých zásahů kurie úžasnou mírou. O jaké zásahy tu šlo? Avignonské papežství se nikdy nevzdalo staršího ideálu papežství vůbec, tj. dosažení úplné světovlády. Všechny myšlen- ky tohoto směru ožily zvláště ve chvílích velkého zápasu kurie s Ludvíkem Bavorem a výsledek dlouhého boje, který byl pro kurii příznivý (srov. okolnosti Karlovy volby za krále římského r. 1346), je musil ještě více vyhrotit. Avignonské papežství si podřídilo celou církevní organisaci vybudováním jediného cen- tralistického systému církevní správy, v němž měl být papež dokonce jakýmsi přímým představeným každého duchovního úřadu. To ovšem zároveň znamenalo, že také vlastně jediný papež může tyto církevní úřady udělovat. Předpokládalo to omezení dříve uznávaného práva jednotlivých církevních insti- tucí na volbu jejich představených (kapituly volily biskupy, klášterní konventy opaty) a vyhrazení práva jmenovati takové hodnostáře přímo papeži (v praxi ovšem kuriálním úředníkům). Každé papežské ustanovení k některému církevnímu úřadu „z milosti apoštolské“ mělo potom přednost před případnou volbou. Tak např. kurie zrušila volbu pražské kapituly, která po smrti biskupa Jana z Dražic zvolila biskupem Arnošta z Pardubic, a jmenovala ho pražským biskupem sama ze své moci (při povýšení na arcibiskupství už k volbě nedošlo a Ar- nošt jím byl přímo jmenován). Příklad Arnoštova biskupského jmenování by se mohl jevit jako veleopatrná formalita, ale podstata věci je jiná: každý nově nastupující církevní hodnostář byl povinen odváděti určité poplatky kurii. Tyto poplatky byly při přímém jmenování vyšší, a proto tedy neuznání volby kapi- 62
poměrů. Jeho statuta pamatovala opravdu na všechno a hrozila neposlušným kněžím přísnými tresty. Ale skutečnost, jak pra- meny církevního původu dosvědčují, byla jiná. Ze statutů a sy- nodních usnesení bylo horlivě prováděno v praxi to, co sloužilo privilegovanému postavení kléru; co mělo opravdu sloužit ná- pravě církevních poměrů, uskutečňováno nebylo. Povýšením pražského biskupství na církevní metropoli do- stala se česká církev do přímého styku s kurií. To mělo velmi neblahé následky. Zatím co před r. 1344 bylo přímé zasahování kurie do věcí české církve vždy jen výjimečné, stoupá po uvede- ném roce počet přímých zásahů kurie úžasnou mírou. O jaké zásahy tu šlo? Avignonské papežství se nikdy nevzdalo staršího ideálu papežství vůbec, tj. dosažení úplné světovlády. Všechny myšlen- ky tohoto směru ožily zvláště ve chvílích velkého zápasu kurie s Ludvíkem Bavorem a výsledek dlouhého boje, který byl pro kurii příznivý (srov. okolnosti Karlovy volby za krále římského r. 1346), je musil ještě více vyhrotit. Avignonské papežství si podřídilo celou církevní organisaci vybudováním jediného cen- tralistického systému církevní správy, v němž měl být papež dokonce jakýmsi přímým představeným každého duchovního úřadu. To ovšem zároveň znamenalo, že také vlastně jediný papež může tyto církevní úřady udělovat. Předpokládalo to omezení dříve uznávaného práva jednotlivých církevních insti- tucí na volbu jejich představených (kapituly volily biskupy, klášterní konventy opaty) a vyhrazení práva jmenovati takové hodnostáře přímo papeži (v praxi ovšem kuriálním úředníkům). Každé papežské ustanovení k některému církevnímu úřadu „z milosti apoštolské“ mělo potom přednost před případnou volbou. Tak např. kurie zrušila volbu pražské kapituly, která po smrti biskupa Jana z Dražic zvolila biskupem Arnošta z Pardubic, a jmenovala ho pražským biskupem sama ze své moci (při povýšení na arcibiskupství už k volbě nedošlo a Ar- nošt jím byl přímo jmenován). Příklad Arnoštova biskupského jmenování by se mohl jevit jako veleopatrná formalita, ale podstata věci je jiná: každý nově nastupující církevní hodnostář byl povinen odváděti určité poplatky kurii. Tyto poplatky byly při přímém jmenování vyšší, a proto tedy neuznání volby kapi- 62
Strana 63
tulou a jmenování téhož kandidáta kurií. Přímé jmenování kurií se původně omezovalo na vysoké hodnosti, ale časem se proměnilo v úplnou záplavu papežských udílení téměř všech církevních beneficií vyšších i nižších, samozřejmě za peníze. Tento systém znemožňoval vůbec řádnou církevní správu, pro- tože sám arcibiskup nemohl ustanovovat ani arcijáhny pro pražskou arcidiecési. Arcijáhni byli právě činitelé, kteří měli dbát o udržování kázně kněží. Se zásadním podřízením církev- ní správy avignonskému finančnímu centru souviselo však mnohem více negativních zjevů dalších, a to důležitějších, že byly všeobecně známy. Především to bylo mnohoobročnictví, spojování několika úřadů církevních v rukou jedné osoby (rozumí se, že šlo o dů- chody, které k úřadům náležely!). Protože kurie udílela svá jmenování vesměs za peníze, bylo možné, aby si odvážnější podnikavec opatřil jmenování pro více míst (např. kanovnictví v několika kapitulách), kde se ovšem ani neukázal, ale zato tím horlivěji se staral o vyplácení důchodů k nim náležejících. Ale to ještě bylo poměrně nevinné proti praktikám mnohem povážlivějším. Protože u kurie bylo možno za peníze dostat všechno, bývali jmenováni k některým obročím „hodnostáři“ nezletilí, kteří ovšem nemohli své povinnosti vykonávati nikde. Stará zásada církevní požadovala, aby kněžské svěcení bylo udíleno jen k jistému titulu, tj. jen těm, kteří mají už obsazeno některé beneficium. Mohlo se stát, že byl např. jmenován fará- řem úplný laik, který neměl vůbec žádné (ani nižší) svěcení. Zavázal se tedy, že svěcení do roka přijme, ale velmi často k tomu nedocházelo. Takový podnikatel (jiného výrazu nelze užít) držel pak faru (= důchody z fary) třeba po dlouhá léta, až se mu naskytlo lepší zajištění. Oženil se např. s bohatou vdovou, jako to učinil r. 1374 správce kaple sv. Jiří u Kouřimi, který ji spravoval od r. 1367. Oficiální požadavky pro udělení kněžského svěcení byly velmi nepatrné. Uchazeč musil být manželského původu (ne- byl-li, dostal za příslušný poplatek dispens), měl mít určité stáří (to ovšem se nedodržovalo, jinak opět mohl dostat dis- pens) - žádalo se, aby uměl číst, psát, stylisovat a trochu latin- sky, ačkoliv poslední požadavek byl omezen tou možností, jest- 63
tulou a jmenování téhož kandidáta kurií. Přímé jmenování kurií se původně omezovalo na vysoké hodnosti, ale časem se proměnilo v úplnou záplavu papežských udílení téměř všech církevních beneficií vyšších i nižších, samozřejmě za peníze. Tento systém znemožňoval vůbec řádnou církevní správu, pro- tože sám arcibiskup nemohl ustanovovat ani arcijáhny pro pražskou arcidiecési. Arcijáhni byli právě činitelé, kteří měli dbát o udržování kázně kněží. Se zásadním podřízením církev- ní správy avignonskému finančnímu centru souviselo však mnohem více negativních zjevů dalších, a to důležitějších, že byly všeobecně známy. Především to bylo mnohoobročnictví, spojování několika úřadů církevních v rukou jedné osoby (rozumí se, že šlo o dů- chody, které k úřadům náležely!). Protože kurie udílela svá jmenování vesměs za peníze, bylo možné, aby si odvážnější podnikavec opatřil jmenování pro více míst (např. kanovnictví v několika kapitulách), kde se ovšem ani neukázal, ale zato tím horlivěji se staral o vyplácení důchodů k nim náležejících. Ale to ještě bylo poměrně nevinné proti praktikám mnohem povážlivějším. Protože u kurie bylo možno za peníze dostat všechno, bývali jmenováni k některým obročím „hodnostáři“ nezletilí, kteří ovšem nemohli své povinnosti vykonávati nikde. Stará zásada církevní požadovala, aby kněžské svěcení bylo udíleno jen k jistému titulu, tj. jen těm, kteří mají už obsazeno některé beneficium. Mohlo se stát, že byl např. jmenován fará- řem úplný laik, který neměl vůbec žádné (ani nižší) svěcení. Zavázal se tedy, že svěcení do roka přijme, ale velmi často k tomu nedocházelo. Takový podnikatel (jiného výrazu nelze užít) držel pak faru (= důchody z fary) třeba po dlouhá léta, až se mu naskytlo lepší zajištění. Oženil se např. s bohatou vdovou, jako to učinil r. 1374 správce kaple sv. Jiří u Kouřimi, který ji spravoval od r. 1367. Oficiální požadavky pro udělení kněžského svěcení byly velmi nepatrné. Uchazeč musil být manželského původu (ne- byl-li, dostal za příslušný poplatek dispens), měl mít určité stáří (to ovšem se nedodržovalo, jinak opět mohl dostat dis- pens) - žádalo se, aby uměl číst, psát, stylisovat a trochu latin- sky, ačkoliv poslední požadavek byl omezen tou možností, jest- 63
Strana 64
liže uchazeč slíbí, že se dodatečně naučí, nebylo to jeho svěcení na závadu. Své farníky měli faráři naučit alespoň tři základní modlitby (vyznání víry, desatero přikázání a otčenáš), ale sta- tuta a usnesení synod i jednotlivě doložené příklady dosvěd- čují, že ani tohoto skromného výsledku nebývalo často dosa- ženo. Je to opět pochopitelné, uváží-li se, že někteří kněží pro- vozovali i živnost řeznickou nebo byli šenkýři. Tu vzniká nutně otázka, proč někdy kněží volili taková zaměstnání, jestliže byli - jak by se zdálo - opatření dobrými důchody. Dobrého za- opatření se však nedostávalo všem kněžím, nýbrž jen některým, byli také velmi chudí kněží, ba dokonce takoví, kteří bývali odkázáni na žebrotu. Docházelo k tomu zase „zásluhou“ nastí- něného kuriálního systému. Držitelé velké většiny církevních hodností měli povinností zachovávat residenci, být totiž v místě svého beneficia osobně přítomni a vykonávat tam svůj úřad. Především se ovšem tato povinnost měla vztahovat na faráře. Ale i tu bylo možné opatřit si dispens od této povinnosti za podmínky, že pro vý- kon farní péče bude opatřen zástupce („střídník“). Zástupci byl buď kostel a fara pronajaty, čímž si původní farář zajistil svůj bezpracný důchod z fary, nebo poslal na faru svého vikáře, jemuž platil jen určitou „mzdu“ a původní důchody pobíral sám. Zvláště je možné se s tímto postupem setkat u obročí kanovnických, někdy se ovšem mnohoobročník nestaral ani o zástupce a omezil svůj zájem na dodávání požitků z obročí. Mimo to se s obročími v pravém slova smyslu obchodovalo — zvláště počet vzájemných směn je obrovský a nepřehledný. Vždycky při tom šlo o zájem hmotný, vyměňovaly se ve skuteč- nosti důchody, nikoliv úřady. Jakékoliv snahy o nápravu tohoto systému, pokud byly pro- váděny v jeho rámci, byly naprosto neúčinné a marné. Všechny zmíněné nešvary (a řadu dalších) zakazovala arcidiecésní sta- tuta i synody, zakazovala je dokonce i sama papežská kurie — v teorii, zatím co v praxi prodávala úřady, hodnosti a někdy i nepatrná obročí dále, otevřený měšec byl nenasytný. Systém byl ještě posilován tím, že i moc světská s ním plně počítala a po- stupovala podle jeho „zásad". Karel IV. se obracel velmi často na kurii se žádostmi o jmenování svých milců a rádců k urči- 64
liže uchazeč slíbí, že se dodatečně naučí, nebylo to jeho svěcení na závadu. Své farníky měli faráři naučit alespoň tři základní modlitby (vyznání víry, desatero přikázání a otčenáš), ale sta- tuta a usnesení synod i jednotlivě doložené příklady dosvěd- čují, že ani tohoto skromného výsledku nebývalo často dosa- ženo. Je to opět pochopitelné, uváží-li se, že někteří kněží pro- vozovali i živnost řeznickou nebo byli šenkýři. Tu vzniká nutně otázka, proč někdy kněží volili taková zaměstnání, jestliže byli - jak by se zdálo - opatření dobrými důchody. Dobrého za- opatření se však nedostávalo všem kněžím, nýbrž jen některým, byli také velmi chudí kněží, ba dokonce takoví, kteří bývali odkázáni na žebrotu. Docházelo k tomu zase „zásluhou“ nastí- něného kuriálního systému. Držitelé velké většiny církevních hodností měli povinností zachovávat residenci, být totiž v místě svého beneficia osobně přítomni a vykonávat tam svůj úřad. Především se ovšem tato povinnost měla vztahovat na faráře. Ale i tu bylo možné opatřit si dispens od této povinnosti za podmínky, že pro vý- kon farní péče bude opatřen zástupce („střídník“). Zástupci byl buď kostel a fara pronajaty, čímž si původní farář zajistil svůj bezpracný důchod z fary, nebo poslal na faru svého vikáře, jemuž platil jen určitou „mzdu“ a původní důchody pobíral sám. Zvláště je možné se s tímto postupem setkat u obročí kanovnických, někdy se ovšem mnohoobročník nestaral ani o zástupce a omezil svůj zájem na dodávání požitků z obročí. Mimo to se s obročími v pravém slova smyslu obchodovalo — zvláště počet vzájemných směn je obrovský a nepřehledný. Vždycky při tom šlo o zájem hmotný, vyměňovaly se ve skuteč- nosti důchody, nikoliv úřady. Jakékoliv snahy o nápravu tohoto systému, pokud byly pro- váděny v jeho rámci, byly naprosto neúčinné a marné. Všechny zmíněné nešvary (a řadu dalších) zakazovala arcidiecésní sta- tuta i synody, zakazovala je dokonce i sama papežská kurie — v teorii, zatím co v praxi prodávala úřady, hodnosti a někdy i nepatrná obročí dále, otevřený měšec byl nenasytný. Systém byl ještě posilován tím, že i moc světská s ním plně počítala a po- stupovala podle jeho „zásad". Karel IV. se obracel velmi často na kurii se žádostmi o jmenování svých milců a rádců k urči- 64
Strana 65
tým beneficiím, u nichž ovšem nikdy nemohli splnit své povin- nosti podle církevních předpisů, protože tato udílení obročí byla vlastně pro ně odměnou, úplatou za jejich služby na dvoře, při němž i po jmenování zůstávali a počínali si ve své „péči o duše“ tak, jak bylo právě naznačeno. Hnací silou tu byla vždy snaha o získání nejvýhodnějšího postavení. Poukazovalo se někdy k tomu, že právě tyto praktiky moci světské zavinily vylíčený stav církve, ale skutečnost je opačná: vinen byl avignonský ob- chodnický systém, který to umožňoval. Výsadní postavení kléru ve společnosti lákalo. Lákala i vnější pompa církve a její obrovské bohatství. Česká církev jako celek byla nesporně největším feudálem Karlovy doby. Na počátku 15. století se počítalo, že skoro třetina všech důchodů v zemi náleží kléru. Tento odhad se od situace v letech Karlovy vlády asi nebude příliš odlišovat, uváží-li se, že právě tato doba zna- menala i vyvrcholení vzestupu církevního majetku. Věřící člo- věk, doprovázený církví od kolébky až do hrobu a chvějící se strachem před hrůzami pekla, dával církvi nejen povinné dávky a poplatky, ale dával - pro spásu své duše - i mnoho nadto. Daroval části svého majetku, zakládal nadání pro službu boží, fundace pro vydržování kněží, kteří by se za něho modlili atd. atd. (velmi tíživé pro dědice dárce bylo hlavně darování renty z nemovitosti, „věčný úrok“, který nebylo možné vyplatit ani tehdy, kdyby nastupující dědic platit chtěl a měl na to peníze). Vedle toho vznikla v době Karlově řada nových klášterů (jen augustiniánských v letech 1350-1375 bylo založeno čtrnáct), byly stavěny nové kostely, kaple i oltáře a počet příslušníků kléru se rozmnožoval tak, že to budilo pozornost už u současníků. Ke vstupu do řad kléru lákalo právní výsadní postavení i na- děje na hmotné (pokud možná dobré) zajištění. Zdá se, že na- stala určitá „nadprodukce“ příslušníků kléru, která byla velmi snadno možná, uváží-li se ony minimální podmínky pro přijetí kněžského svěcení a tedy ještě snažší vstup mezi klérus svěcení nižšího, nemluvíc už o laických držitelích církevních obročí, kteří si je koupili. Vedle nesmírně bohatých mnohoobročníků existovala i vrstva chudých kněží, kteří nemohli obstát v sou- těži s bohatými a vlivnými uchazeči o beneficia, protože v ob- chodním systému kurie měli vždy přednost ti, kteří mohli za- 5 Čtení o Karlu IV. 65
tým beneficiím, u nichž ovšem nikdy nemohli splnit své povin- nosti podle církevních předpisů, protože tato udílení obročí byla vlastně pro ně odměnou, úplatou za jejich služby na dvoře, při němž i po jmenování zůstávali a počínali si ve své „péči o duše“ tak, jak bylo právě naznačeno. Hnací silou tu byla vždy snaha o získání nejvýhodnějšího postavení. Poukazovalo se někdy k tomu, že právě tyto praktiky moci světské zavinily vylíčený stav církve, ale skutečnost je opačná: vinen byl avignonský ob- chodnický systém, který to umožňoval. Výsadní postavení kléru ve společnosti lákalo. Lákala i vnější pompa církve a její obrovské bohatství. Česká církev jako celek byla nesporně největším feudálem Karlovy doby. Na počátku 15. století se počítalo, že skoro třetina všech důchodů v zemi náleží kléru. Tento odhad se od situace v letech Karlovy vlády asi nebude příliš odlišovat, uváží-li se, že právě tato doba zna- menala i vyvrcholení vzestupu církevního majetku. Věřící člo- věk, doprovázený církví od kolébky až do hrobu a chvějící se strachem před hrůzami pekla, dával církvi nejen povinné dávky a poplatky, ale dával - pro spásu své duše - i mnoho nadto. Daroval části svého majetku, zakládal nadání pro službu boží, fundace pro vydržování kněží, kteří by se za něho modlili atd. atd. (velmi tíživé pro dědice dárce bylo hlavně darování renty z nemovitosti, „věčný úrok“, který nebylo možné vyplatit ani tehdy, kdyby nastupující dědic platit chtěl a měl na to peníze). Vedle toho vznikla v době Karlově řada nových klášterů (jen augustiniánských v letech 1350-1375 bylo založeno čtrnáct), byly stavěny nové kostely, kaple i oltáře a počet příslušníků kléru se rozmnožoval tak, že to budilo pozornost už u současníků. Ke vstupu do řad kléru lákalo právní výsadní postavení i na- děje na hmotné (pokud možná dobré) zajištění. Zdá se, že na- stala určitá „nadprodukce“ příslušníků kléru, která byla velmi snadno možná, uváží-li se ony minimální podmínky pro přijetí kněžského svěcení a tedy ještě snažší vstup mezi klérus svěcení nižšího, nemluvíc už o laických držitelích církevních obročí, kteří si je koupili. Vedle nesmírně bohatých mnohoobročníků existovala i vrstva chudých kněží, kteří nemohli obstát v sou- těži s bohatými a vlivnými uchazeči o beneficia, protože v ob- chodním systému kurie měli vždy přednost ti, kteří mohli za- 5 Čtení o Karlu IV. 65
Strana 66
platit předem, a to byli synové šlechticů a bohatých měšťanů, a ne synové poddaných - kteří se nadto ve všech kuriálních praktikách ani dobře nevyznali (stačí upozornit na známé pří- hody Husova mládí). Naznačený systém kuriální v nerozlučné spojitosti s rostou- cím bohatstvím církve nutně musil vést k mravnímu úpadku kněží i řeholníků. Považuji za zbytečné zvláště upozorňovat na všechny bezpečně zjištěné mravní poklesky a nedostatky du- chovních, protože uvedený systém k nim nutně vedl - a mimo to jde o věci notoricky známé, které nemá smyslu znovu opako- vat. Mnohem důležitější je, že kuriální systém vyžadoval od kléru vyšší peněžní dávky a více peněz, než tomu bývalo dříve (a platit se musilo ve zlaté měně, což pro České království s jeho stříbrnou grošovou měnou bylo velmi nevýhodné), tyto vyšší poplatky ovšem hleděli jejich plátci dostat od věřících, a nakonec to byli především poddaní (a ovšem i obyvatelstvo městské), z kterých bylo třeba nějakým způsobem peníze vy- dřít. Musili tedy platit za jakýkoliv náboženský úkon, musili platit desátky, vedle toho docházelo i k prodávání odpustků, peněžitým pokutám za pokání při zpovědi atd. Poddaný, který platil své vrchnosti úrok (a někdy i mimořádné „pomoci“), králi zemskou obecnou berni (na královských zbožích i berni spe- ciální), musil platit neustále a po celý život i církvi (po jeho smrti se eventuálně postarala vrchnost ještě o „právo“ odúmrti a uložila další platy jeho potomkům). Tato situace ovšem mu- sila vést nutně ke vzniku kritiky. A protože církev obhajovala nejen sebe, nýbrž i celý feudální společenský systém, obrátila se nenávist vysávaných především proti církvi. Je třeba hned předem upozornit, že kritika církve a náboženských poměrů, o které se dále zmíním, byla ve skutečnosti kritikou celého spo- lečenského systému, protože tehdejší člověk se jinak (bez ná- boženské formy) prostě vyjadřovat nemohl. Kritika zanícených kazatelů tehdejšího stavu společnosti se nejdříve omezila ještě jen na výzvy k jeho napravení tím, že se mají polepšit mocní, bohatí a hříšníci. Tyto výzvy jsou tedy namířeny k představitelům tehdejší společnosti, nejsou to výzvy k aktivnímu odporu vykořisťovaných. Konrád Waldhauser, první ze známých „předchůdců“ Husových, přišel do Prahy 66
platit předem, a to byli synové šlechticů a bohatých měšťanů, a ne synové poddaných - kteří se nadto ve všech kuriálních praktikách ani dobře nevyznali (stačí upozornit na známé pří- hody Husova mládí). Naznačený systém kuriální v nerozlučné spojitosti s rostou- cím bohatstvím církve nutně musil vést k mravnímu úpadku kněží i řeholníků. Považuji za zbytečné zvláště upozorňovat na všechny bezpečně zjištěné mravní poklesky a nedostatky du- chovních, protože uvedený systém k nim nutně vedl - a mimo to jde o věci notoricky známé, které nemá smyslu znovu opako- vat. Mnohem důležitější je, že kuriální systém vyžadoval od kléru vyšší peněžní dávky a více peněz, než tomu bývalo dříve (a platit se musilo ve zlaté měně, což pro České království s jeho stříbrnou grošovou měnou bylo velmi nevýhodné), tyto vyšší poplatky ovšem hleděli jejich plátci dostat od věřících, a nakonec to byli především poddaní (a ovšem i obyvatelstvo městské), z kterých bylo třeba nějakým způsobem peníze vy- dřít. Musili tedy platit za jakýkoliv náboženský úkon, musili platit desátky, vedle toho docházelo i k prodávání odpustků, peněžitým pokutám za pokání při zpovědi atd. Poddaný, který platil své vrchnosti úrok (a někdy i mimořádné „pomoci“), králi zemskou obecnou berni (na královských zbožích i berni spe- ciální), musil platit neustále a po celý život i církvi (po jeho smrti se eventuálně postarala vrchnost ještě o „právo“ odúmrti a uložila další platy jeho potomkům). Tato situace ovšem mu- sila vést nutně ke vzniku kritiky. A protože církev obhajovala nejen sebe, nýbrž i celý feudální společenský systém, obrátila se nenávist vysávaných především proti církvi. Je třeba hned předem upozornit, že kritika církve a náboženských poměrů, o které se dále zmíním, byla ve skutečnosti kritikou celého spo- lečenského systému, protože tehdejší člověk se jinak (bez ná- boženské formy) prostě vyjadřovat nemohl. Kritika zanícených kazatelů tehdejšího stavu společnosti se nejdříve omezila ještě jen na výzvy k jeho napravení tím, že se mají polepšit mocní, bohatí a hříšníci. Tyto výzvy jsou tedy namířeny k představitelům tehdejší společnosti, nejsou to výzvy k aktivnímu odporu vykořisťovaných. Konrád Waldhauser, první ze známých „předchůdců“ Husových, přišel do Prahy 66
Strana 67
t. 1363 na vyzvání samého Karla (předtím byl dvorním kazate- lem rakouských vévodů) a s jeho podporou i podporou měst- ských představitelů se ujal svého úkolu. Waldhauser stál vě- roučně na stanovisku církevním a jeho kázání přijímají církev (tedy i společnost) tak, jak jest. Co kritisoval, to byly věci „hříšně“ prováděné, např. přijímání jeptišek do klášterů za peníze nebo podvodné podniky s vystavováním ostatků sva- tých. Ale přesto, že postupoval zcela pravověrně, neušel přece podezření z kacířství. Ukazovalo se, že pouhé horlivé plnění oficiálních církevních předpisů může mít za následek konflikt s církví. Dále než Waldhauser, který sám podléhal běžným prakti- kám církevního systému doby, šel Jan Milíč z Kroměříže, v le- tech 1358—1362 člen královské kanceláře, kde jako odměnu za své služby dostal kanovnické místo v pražské kapitule, stal se i arcijáhnem, ale r. 1363 se zřekl všech hodností a stal se prostým kazatelem (Milíč začínal tedy s nápravou sám u sebe — na rozdíl od Waldhausera). Kritika Milíčova — obecně vzato — jde mnohem dále, než Waldhauser. Milíč se nejdříve obrátil proti moci světské a r. 1366 označil císaře Karla, který byl pří- tomen jeho kázání, jako Antikrista. Poukazovalo se k tomu, že Milíč zkoumáním Apokalypsy došel k přesvědčení, že Antikrist se má objeviti mezi lety 1365-1367, ale v tom jistě není základ věci. Ten je mnohem spíše možné spatřovat v logickém vy- vrcholení Milíčových úvah: Je-li zřízení světské špatné a od- poruje „zákonu Božímu“, pak Antikristem musí být nejvyšší představitel tohoto zřízení, a tím byl císař. K negování přede- vším moci světské se Milíč dostal pravděpodobně proto, že ještě nedospěl k tomu, aby se mu moc duchovní jevila stejně zkažená a zavrženíhodná. Rozumí se samo sebou, že autor po- dobných výroků nemohl zůstat na svobodě: Milíč byl uvězněn, potom sice propuštěn, ale podezření z kacířství se už nezbavil až do své smrti a zemřel v Avignoně (r. 1374) v průběhu pro- cesu, který byl proti němu pro tento „zločin“ veden u kurie. Konečně je třeba upozornit stručně na postavení dalšího kri- tika tehdejší společnosti, Tomáše ze Štítného. Jeho literární činnost náleží do doby Karlovy vlády ovšem jen zčásti, ale Štítný celé panování Karlovo prožil a pro své působení dostal 67
t. 1363 na vyzvání samého Karla (předtím byl dvorním kazate- lem rakouských vévodů) a s jeho podporou i podporou měst- ských představitelů se ujal svého úkolu. Waldhauser stál vě- roučně na stanovisku církevním a jeho kázání přijímají církev (tedy i společnost) tak, jak jest. Co kritisoval, to byly věci „hříšně“ prováděné, např. přijímání jeptišek do klášterů za peníze nebo podvodné podniky s vystavováním ostatků sva- tých. Ale přesto, že postupoval zcela pravověrně, neušel přece podezření z kacířství. Ukazovalo se, že pouhé horlivé plnění oficiálních církevních předpisů může mít za následek konflikt s církví. Dále než Waldhauser, který sám podléhal běžným prakti- kám církevního systému doby, šel Jan Milíč z Kroměříže, v le- tech 1358—1362 člen královské kanceláře, kde jako odměnu za své služby dostal kanovnické místo v pražské kapitule, stal se i arcijáhnem, ale r. 1363 se zřekl všech hodností a stal se prostým kazatelem (Milíč začínal tedy s nápravou sám u sebe — na rozdíl od Waldhausera). Kritika Milíčova — obecně vzato — jde mnohem dále, než Waldhauser. Milíč se nejdříve obrátil proti moci světské a r. 1366 označil císaře Karla, který byl pří- tomen jeho kázání, jako Antikrista. Poukazovalo se k tomu, že Milíč zkoumáním Apokalypsy došel k přesvědčení, že Antikrist se má objeviti mezi lety 1365-1367, ale v tom jistě není základ věci. Ten je mnohem spíše možné spatřovat v logickém vy- vrcholení Milíčových úvah: Je-li zřízení světské špatné a od- poruje „zákonu Božímu“, pak Antikristem musí být nejvyšší představitel tohoto zřízení, a tím byl císař. K negování přede- vším moci světské se Milíč dostal pravděpodobně proto, že ještě nedospěl k tomu, aby se mu moc duchovní jevila stejně zkažená a zavrženíhodná. Rozumí se samo sebou, že autor po- dobných výroků nemohl zůstat na svobodě: Milíč byl uvězněn, potom sice propuštěn, ale podezření z kacířství se už nezbavil až do své smrti a zemřel v Avignoně (r. 1374) v průběhu pro- cesu, který byl proti němu pro tento „zločin“ veden u kurie. Konečně je třeba upozornit stručně na postavení dalšího kri- tika tehdejší společnosti, Tomáše ze Štítného. Jeho literární činnost náleží do doby Karlovy vlády ovšem jen zčásti, ale Štítný celé panování Karlovo prožil a pro své působení dostal 67
Strana 68
podněty od Milíče. Především je významné, že Štítný uvažuje o náboženských otázkách, ač byl laik (jeho úvahy se ovšem týkají obecných věcí křesťanských — tedy zase povšechného stavu), a že píše česky. Při tom mu čeština jeho spisů byla jen nástrojem pro snadnější podání obsahu. Ale jakkoliv zajímavým zjevem Štítný byl, myšlenkově ani Milíče nedosáhl. Sám byl drobný feudál, a proto se nikdy nedostal k důslednému závěru své kritiky. Omezoval se jen na výzvy pánům, aby se polepšili a nepřepínali příliš zatížení poddaných. Zároveň ovšem vyzývá i poddané a čeleď, aby byla věrná a dbala zájmů svého pána. Výzvu k aktivnímu odporu proti uspořádání společnosti nelze u Štítného najít - bylo naprosto vyloučeno, aby se s něčím po- dobným obrátil k lidu. Myslím, že je zřejmé, jak z činnosti zmíněných „předchůdců“ Husových nemohlo ještě vzniknout žádné lidové radikální hnutí odporu. Ale takové počátky je možné hledat v neuvědomělém lidovém kacířství, které nelze nijak přesně věroučně definovat, ale které jistě existovalo a vlastně existovat muselo, protože je přirozeně vyvolával v život propastný rozdíl mezi církevní teorií a praxí. U všech lidových kacířství je možné pozorovat jakousi nevyhraněnou tendenci k návratu „zavedené“ církve zpět do ideálního stavu původního křesťanství, což by prak- ticky znamenalo nejen odstranění „světského“ panování kněží, nýbrž i odstranění celého feudálního systému. Ale tu byl jakýsi kruh, lidové kacířství nemohlo na tomto základě dospět k vy- tvoření nějaké nové ideologické soustavy, která by je vedla vpřed. Mocným popudem k dalšímu rozvíjení kritiky, kazatelské činnosti a i lidových kacířských hnutí bylo velké církevní schis- ma, k němuž došlo ještě v posledních chvílích Karlovy vlády Karel usiloval po dlouhou dobu o to, aby se papežové vrátili ze „zajetí“ avignonského zpět do Říma a tak se dostali z okru- hu vlivu francouzských králů. Podařilo se mu toho dosáhnout a papež Rehoř XI. se r. 1377 zase trvale usídlil v Římě. Ale hned po jeho smrti došlo k rozdvojení v kardinálském sboru a část kardinálů (Francouzi) zvolila proti římskému Urba- novi VI. svého papeže Klimenta VII. Je známo, že v dějinách papežství docházelo k takovým případům častěji už dříve. Ob- 68
podněty od Milíče. Především je významné, že Štítný uvažuje o náboženských otázkách, ač byl laik (jeho úvahy se ovšem týkají obecných věcí křesťanských — tedy zase povšechného stavu), a že píše česky. Při tom mu čeština jeho spisů byla jen nástrojem pro snadnější podání obsahu. Ale jakkoliv zajímavým zjevem Štítný byl, myšlenkově ani Milíče nedosáhl. Sám byl drobný feudál, a proto se nikdy nedostal k důslednému závěru své kritiky. Omezoval se jen na výzvy pánům, aby se polepšili a nepřepínali příliš zatížení poddaných. Zároveň ovšem vyzývá i poddané a čeleď, aby byla věrná a dbala zájmů svého pána. Výzvu k aktivnímu odporu proti uspořádání společnosti nelze u Štítného najít - bylo naprosto vyloučeno, aby se s něčím po- dobným obrátil k lidu. Myslím, že je zřejmé, jak z činnosti zmíněných „předchůdců“ Husových nemohlo ještě vzniknout žádné lidové radikální hnutí odporu. Ale takové počátky je možné hledat v neuvědomělém lidovém kacířství, které nelze nijak přesně věroučně definovat, ale které jistě existovalo a vlastně existovat muselo, protože je přirozeně vyvolával v život propastný rozdíl mezi církevní teorií a praxí. U všech lidových kacířství je možné pozorovat jakousi nevyhraněnou tendenci k návratu „zavedené“ církve zpět do ideálního stavu původního křesťanství, což by prak- ticky znamenalo nejen odstranění „světského“ panování kněží, nýbrž i odstranění celého feudálního systému. Ale tu byl jakýsi kruh, lidové kacířství nemohlo na tomto základě dospět k vy- tvoření nějaké nové ideologické soustavy, která by je vedla vpřed. Mocným popudem k dalšímu rozvíjení kritiky, kazatelské činnosti a i lidových kacířských hnutí bylo velké církevní schis- ma, k němuž došlo ještě v posledních chvílích Karlovy vlády Karel usiloval po dlouhou dobu o to, aby se papežové vrátili ze „zajetí“ avignonského zpět do Říma a tak se dostali z okru- hu vlivu francouzských králů. Podařilo se mu toho dosáhnout a papež Rehoř XI. se r. 1377 zase trvale usídlil v Římě. Ale hned po jeho smrti došlo k rozdvojení v kardinálském sboru a část kardinálů (Francouzi) zvolila proti římskému Urba- novi VI. svého papeže Klimenta VII. Je známo, že v dějinách papežství docházelo k takovým případům častěji už dříve. Ob- 68
Strana 69
vykle se s nimi setkáváme v akutních fázích boje mezi císař- stvím a papežstvím, kdy císařové si opatřovali „své“ papeže např. jen proto, aby mohli být korunováni (to se stalo ještě za zápasu kurie s Ludvíkem Bavorem). Ale schisma z r. 1378 má odlišný ráz. Vzniklo formálně (i když ne fakticky) bez vnějších zásahů jiné moci přímo v nejvyšší špičce církevní hierarchie a jeho následky musily být nedozírné, uváží-li se onen centra- listický systém avignonský, v němž papež měl být suverénním pánem celé církve. Nyní byli suveréni dva, oba se navzájem prohlašovali za kacíře a exkomunikovali své odpůrce. Právě proto, že organisace církve byla v té době založena už na papež- ském universalismu, musil se zhroutit právě ten, ke slovu při- cházejí myšlenky na vyřešení situace svoláním koncilu, kritika církevních zlořádů se uvolnila, protože ji provozoval i oficiálně jeden papež proti druhému. Systém, který avignonským papež- stvím dostoupil svého vrcholu a jehož důsledky byly zasaženy i země české, se rozlomil. Než další vývoj schismatu už nenáleží do doby Karlovy. Tu šlo jen o zdůraznění, jaké následky mu- silo vzniklé schisma přinést. - Uvažuje-li se celkový stav české společnosti z let Karlovy vlády, zdá se, že tu došlo v mnoha směrech k jakémusi do- vršení dřívějšího dlouhého vývoje, ať ve vlastním postavení panovníka, jeho vztahu ke šlechtě, ať v poměrech šlechty sa- motné (vytvoření a upevnění skupiny panstva — nejmocnějších feudálů), ale stejně tak tomu bylo i u měst a poddaných. Krá- lovská města - a především města pražská - dosáhla určitého dovršení hlavně svého hospodářského postavení, ale po Kar- lově smrti už stagnují - a stejně tak se uzavírá i vývoj posta- vení poddaných, který začal emfyteusí ve 13. století. Hlavní ideolog feudalismu - církev, dospěla k dosažení svých cílů a také uzavřela určitou etapu svého vývoje (rozumí se církev česká). Zároveň se však objevují už náznaky přelomu, které ohlašují budoucí nutné změny, ale zatím nemají dosti síly, aby daný stav viditelně a zásadně změnily. Karlova vláda končí tedy v „klidu“, vypuknutí bouře bylo ještě daleko. 69
vykle se s nimi setkáváme v akutních fázích boje mezi císař- stvím a papežstvím, kdy císařové si opatřovali „své“ papeže např. jen proto, aby mohli být korunováni (to se stalo ještě za zápasu kurie s Ludvíkem Bavorem). Ale schisma z r. 1378 má odlišný ráz. Vzniklo formálně (i když ne fakticky) bez vnějších zásahů jiné moci přímo v nejvyšší špičce církevní hierarchie a jeho následky musily být nedozírné, uváží-li se onen centra- listický systém avignonský, v němž papež měl být suverénním pánem celé církve. Nyní byli suveréni dva, oba se navzájem prohlašovali za kacíře a exkomunikovali své odpůrce. Právě proto, že organisace církve byla v té době založena už na papež- ském universalismu, musil se zhroutit právě ten, ke slovu při- cházejí myšlenky na vyřešení situace svoláním koncilu, kritika církevních zlořádů se uvolnila, protože ji provozoval i oficiálně jeden papež proti druhému. Systém, který avignonským papež- stvím dostoupil svého vrcholu a jehož důsledky byly zasaženy i země české, se rozlomil. Než další vývoj schismatu už nenáleží do doby Karlovy. Tu šlo jen o zdůraznění, jaké následky mu- silo vzniklé schisma přinést. - Uvažuje-li se celkový stav české společnosti z let Karlovy vlády, zdá se, že tu došlo v mnoha směrech k jakémusi do- vršení dřívějšího dlouhého vývoje, ať ve vlastním postavení panovníka, jeho vztahu ke šlechtě, ať v poměrech šlechty sa- motné (vytvoření a upevnění skupiny panstva — nejmocnějších feudálů), ale stejně tak tomu bylo i u měst a poddaných. Krá- lovská města - a především města pražská - dosáhla určitého dovršení hlavně svého hospodářského postavení, ale po Kar- lově smrti už stagnují - a stejně tak se uzavírá i vývoj posta- vení poddaných, který začal emfyteusí ve 13. století. Hlavní ideolog feudalismu - církev, dospěla k dosažení svých cílů a také uzavřela určitou etapu svého vývoje (rozumí se církev česká). Zároveň se však objevují už náznaky přelomu, které ohlašují budoucí nutné změny, ale zatím nemají dosti síly, aby daný stav viditelně a zásadně změnily. Karlova vláda končí tedy v „klidu“, vypuknutí bouře bylo ještě daleko. 69
Strana 70
Kulturní činnost doby Karlovy Rozsáhlá a bohatá kulturní činnost v době Karlovy vlády je poměrně dobře známa, a proto postačí dotknouti se tu jen nejdůležitějších věcí. Pokud vycházely podněty k takové čin- nosti od samotného Karla, byla v nich vždy znovu myšlenka i na kulturní a umělecké vybavení jeho dědičného království v té míře, aby to odpovídalo vysoké důstojnosti panovníka, který byl nositelem dvojí koruny. Na podněty při činnosti kronikářské bylo už upozorněno v oddílu o historických pramenech doby Karlovy. Z kulturní oblasti jinak náleží na prvé místo založení vysokého učení — university. I toto založení vyplynulo jistě ze snahy, aby v hlav- ním sídle Karlově také sídlila instituce, která představovala vrchol současného stavu učenosti a vědeckého myšlení. „Motiv residenční“, tj. úsilí o vybudování Prahy jako hlavního sídla římského krále (a tedy i centra říše), který právě tak vedl Karla i k založení Nového Města a k všestranné snaze o roz- voj Prahy, se jistě ozval i při založení university. Karel si byl vědom i faktu, že za Alpami nebylo žádného vysokého učení, ale toto všechno ještě neopravňuje k závěru, že by universita pražská byla založena Karlem z moci římského krále nebo do- konce přímo pro německou oblast říše, v níž do té doby žádná vysoká škola nebyla. Karel nemohl založit universitu jinak než jako český panovník, protože také jen jako český král mohl universitu zajistit hmotně a chránit mocensky. Že tomu tak bylo, dokazuje mimo jiné i skutečnost, že zásadní papežské zřízení vysokého učení v Praze z ledna r. 1347, které bylo nutné, protože jen papež mohl tehdy novému ústavu propůjčit právo udělování obecných vědeckých hodností, nestačilo nikterak k tomu, aby vyvolalo universitu skutečně v život. Dály se sice pokusy o to již před 7. dubnem 1348, kdy byla vydávána zaklá- dací listina Karlova, je však nepochybné, že teprve opatřeními Karlovy listiny bylo vysoké učení fakticky konstituováno. Je pozoruhodné, že v zakládací listině není ani slova o tom, že universita byla už vlastně zřízena papežem. Nepochybně se to stalo úmyslně, protože Karlova listina byla výsledkem jednání českého sněmu. O významu založení university není třeba 70
Kulturní činnost doby Karlovy Rozsáhlá a bohatá kulturní činnost v době Karlovy vlády je poměrně dobře známa, a proto postačí dotknouti se tu jen nejdůležitějších věcí. Pokud vycházely podněty k takové čin- nosti od samotného Karla, byla v nich vždy znovu myšlenka i na kulturní a umělecké vybavení jeho dědičného království v té míře, aby to odpovídalo vysoké důstojnosti panovníka, který byl nositelem dvojí koruny. Na podněty při činnosti kronikářské bylo už upozorněno v oddílu o historických pramenech doby Karlovy. Z kulturní oblasti jinak náleží na prvé místo založení vysokého učení — university. I toto založení vyplynulo jistě ze snahy, aby v hlav- ním sídle Karlově také sídlila instituce, která představovala vrchol současného stavu učenosti a vědeckého myšlení. „Motiv residenční“, tj. úsilí o vybudování Prahy jako hlavního sídla římského krále (a tedy i centra říše), který právě tak vedl Karla i k založení Nového Města a k všestranné snaze o roz- voj Prahy, se jistě ozval i při založení university. Karel si byl vědom i faktu, že za Alpami nebylo žádného vysokého učení, ale toto všechno ještě neopravňuje k závěru, že by universita pražská byla založena Karlem z moci římského krále nebo do- konce přímo pro německou oblast říše, v níž do té doby žádná vysoká škola nebyla. Karel nemohl založit universitu jinak než jako český panovník, protože také jen jako český král mohl universitu zajistit hmotně a chránit mocensky. Že tomu tak bylo, dokazuje mimo jiné i skutečnost, že zásadní papežské zřízení vysokého učení v Praze z ledna r. 1347, které bylo nutné, protože jen papež mohl tehdy novému ústavu propůjčit právo udělování obecných vědeckých hodností, nestačilo nikterak k tomu, aby vyvolalo universitu skutečně v život. Dály se sice pokusy o to již před 7. dubnem 1348, kdy byla vydávána zaklá- dací listina Karlova, je však nepochybné, že teprve opatřeními Karlovy listiny bylo vysoké učení fakticky konstituováno. Je pozoruhodné, že v zakládací listině není ani slova o tom, že universita byla už vlastně zřízena papežem. Nepochybně se to stalo úmyslně, protože Karlova listina byla výsledkem jednání českého sněmu. O významu založení university není třeba 70
Strana 71
mnoha slov. Praha se stala kulturním centrem celé střední Evropy, protože nikde v sousedství českého státu universita nebyla, a i když z počátku převahu na novém ústavu měli při- rozeně cizí učitelé, stala se universita záhy i kulturním centrem a vědeckým střediskem českého národa. Vyvrcholením tohoto vývoje bylo pozdější oproštění university od nadvlády cizinců (Dekret kutnohorský), prolomení zásady mezinárodního cha- rakteru středověkých universit a vytvoření národního vysokého učení. Doba Karlova k tomuto vývoji položila ovšem jen první základy. Bylo-li založení university zaměřeno více na oblast vědy, vyvolaly některé Karlovy podněty v život i bohatou činnost uměleckou. Rozvinula se především intensivně činnost stavitel- ská, vznikaly desítky staveb církevních i světských. Jen v Praze byla současně budována řada kostelů, v čele s široce založenou stavbou velechrámu sv. Víta. Obzvláště bohatá byla stavební činnost na Novém Městě, kde je možné zjistit i zajímavý fakt, že se tam při stavbách chrámů nepostupovalo podle nějaké jed- notné „gotické“ linie, nýbrž že se projevovala velká typová rozmanitost (např. Emauzy a chrám na Karlově). Ale neméně intensivní byla i stavební činnost na venkově, kde byly budo- vány kostely a kaple šlechtické. Ze staveb účelu světského stálo na prvním místě budování Karlštejna, osobního „soukromého“ sídla císařova, ale vedle toho stavěl Karel i řadu dalších krá- lovských hradů, jimž dával s oblibou své vlastní jméno (Karl- štejn sám, Karlshaus - u Hluboké n. Vlt., Karlskrone - dnešní Radyně u Plzně, Karlšperk - u Kašperských Hor). Všechny tyto stavby byly zřejmě representanty i soudobého umění forti- fikačního, jak to bezpečně dokazují ty z nich, které se zachovaly dodnes. Činnost stavitelská přirozeně podporovala i příbuzné obory umělecké, a tak je možné zaznamenat i rozkvět malířství a sochařství. Na dvoře Karlově a v královské kanceláři jsou patrny i první ohlasy humanismu. Učinky a vliv tohoto směru bývaly u Karla i u jeho dvořanů pravděpodobně přeceňovány, protože vlastní tvůrčí činnost humanistického rázu je možné na Karlově dvoře zachytit jen stěží. Tak např. u Jana ze Středy šlo jistě jen o ohlas formální, neboť úsilí o nový způsob latinského slohu 71
mnoha slov. Praha se stala kulturním centrem celé střední Evropy, protože nikde v sousedství českého státu universita nebyla, a i když z počátku převahu na novém ústavu měli při- rozeně cizí učitelé, stala se universita záhy i kulturním centrem a vědeckým střediskem českého národa. Vyvrcholením tohoto vývoje bylo pozdější oproštění university od nadvlády cizinců (Dekret kutnohorský), prolomení zásady mezinárodního cha- rakteru středověkých universit a vytvoření národního vysokého učení. Doba Karlova k tomuto vývoji položila ovšem jen první základy. Bylo-li založení university zaměřeno více na oblast vědy, vyvolaly některé Karlovy podněty v život i bohatou činnost uměleckou. Rozvinula se především intensivně činnost stavitel- ská, vznikaly desítky staveb církevních i světských. Jen v Praze byla současně budována řada kostelů, v čele s široce založenou stavbou velechrámu sv. Víta. Obzvláště bohatá byla stavební činnost na Novém Městě, kde je možné zjistit i zajímavý fakt, že se tam při stavbách chrámů nepostupovalo podle nějaké jed- notné „gotické“ linie, nýbrž že se projevovala velká typová rozmanitost (např. Emauzy a chrám na Karlově). Ale neméně intensivní byla i stavební činnost na venkově, kde byly budo- vány kostely a kaple šlechtické. Ze staveb účelu světského stálo na prvním místě budování Karlštejna, osobního „soukromého“ sídla císařova, ale vedle toho stavěl Karel i řadu dalších krá- lovských hradů, jimž dával s oblibou své vlastní jméno (Karl- štejn sám, Karlshaus - u Hluboké n. Vlt., Karlskrone - dnešní Radyně u Plzně, Karlšperk - u Kašperských Hor). Všechny tyto stavby byly zřejmě representanty i soudobého umění forti- fikačního, jak to bezpečně dokazují ty z nich, které se zachovaly dodnes. Činnost stavitelská přirozeně podporovala i příbuzné obory umělecké, a tak je možné zaznamenat i rozkvět malířství a sochařství. Na dvoře Karlově a v královské kanceláři jsou patrny i první ohlasy humanismu. Učinky a vliv tohoto směru bývaly u Karla i u jeho dvořanů pravděpodobně přeceňovány, protože vlastní tvůrčí činnost humanistického rázu je možné na Karlově dvoře zachytit jen stěží. Tak např. u Jana ze Středy šlo jistě jen o ohlas formální, neboť úsilí o nový způsob latinského slohu 71
Strana 72
v listinách a listech bylo opravdu jen zcela vnějším ohlasem podstaty humanismu, kterou byl konec konců opět odpor proti církevnímu autoritářství a obrácení pozornosti k životu člověka na této zemi. Touto podstatou zůstalo Karlovo okolí nedotčeno, protože Karlova politika, která byl plně opřena o kurii, něco podobného vůbec nedovolovala. A je také těžké řaditi k huma- nistům duchovní rádce Karlovy, jak se to často spíše bezmyš- lenkovitě stávalo, protože ti stáli plně a do všech podrobností na půdě tehdejšího církevního systému a starali se především o vyhlazování kacířů (není náhodný zjev, že Majestas začíná oddílem o kacířích a jejich stíhání) a zdokonalení inkvisice, což obojí rozhodně nelze počítat k podstatě humanismu. Dojem o humanistickém ovzduší na dvoře Karlově byl založen i na doložených stycích Karla samého i jeho rádců např. s Petrar- kou a na tom, jak Petrarka v některých svých listech je při- rovnával přímo k antickým Athéňanům. Ale nemělo by se za- pomínat, že existují také jiné Petrarkovy listy, v nichž se vy- jadřoval o ponížení císařství za Karla a zatracoval jeho pokorné podléhání papeži. Nehledíc k tomu, vyjadřoval se Petrarka už o lucemburské vládě v severní Itálii na počátku třicátých let jako o usurpaci cizích loupežníků. Petrarkovy názory na Karla (i jeho období) se prostě měnily podle vývoje politické situace a podle obratů Karlovy politiky. Když se Petrarka domníval, že Karel obnoví slávu starých římských císařů a sjednotí Itálii, lichotil mu až nezřízeně, ale když poznal císařovu střízlivou politiku, která pro podobné velkolepé - ale nereálné plány neměla nejmenšího pochopení, změnil tón a naději vystřídalo rozhořčené zklamání. Soudit ze styků s Petrarkou a z formálně vyspělých slohových cvičení Jana ze Středy na humanistické ovzduší Karlova dvora je ovšem velmi pochybné, protože kořeny humanismu, jak už řečeno, byly tomuto prostředí úplně vzdáleny. U Karla samého je pak možné pozorovat vlastnosti, které humanistickým snahám naprosto odporují. Tak např. plně pod vlivem formálnosti tehdejší církve a jejích hluchých vnějších ceremoniálů stojí Karlova „vášeň“ pro sběratelství ostatků sva- tých. Karel při svých cestách shromažďoval tyto relikvie oprav- du ve velkém a posílal většinou do Prahy, která se stala ja- 72
v listinách a listech bylo opravdu jen zcela vnějším ohlasem podstaty humanismu, kterou byl konec konců opět odpor proti církevnímu autoritářství a obrácení pozornosti k životu člověka na této zemi. Touto podstatou zůstalo Karlovo okolí nedotčeno, protože Karlova politika, která byl plně opřena o kurii, něco podobného vůbec nedovolovala. A je také těžké řaditi k huma- nistům duchovní rádce Karlovy, jak se to často spíše bezmyš- lenkovitě stávalo, protože ti stáli plně a do všech podrobností na půdě tehdejšího církevního systému a starali se především o vyhlazování kacířů (není náhodný zjev, že Majestas začíná oddílem o kacířích a jejich stíhání) a zdokonalení inkvisice, což obojí rozhodně nelze počítat k podstatě humanismu. Dojem o humanistickém ovzduší na dvoře Karlově byl založen i na doložených stycích Karla samého i jeho rádců např. s Petrar- kou a na tom, jak Petrarka v některých svých listech je při- rovnával přímo k antickým Athéňanům. Ale nemělo by se za- pomínat, že existují také jiné Petrarkovy listy, v nichž se vy- jadřoval o ponížení císařství za Karla a zatracoval jeho pokorné podléhání papeži. Nehledíc k tomu, vyjadřoval se Petrarka už o lucemburské vládě v severní Itálii na počátku třicátých let jako o usurpaci cizích loupežníků. Petrarkovy názory na Karla (i jeho období) se prostě měnily podle vývoje politické situace a podle obratů Karlovy politiky. Když se Petrarka domníval, že Karel obnoví slávu starých římských císařů a sjednotí Itálii, lichotil mu až nezřízeně, ale když poznal císařovu střízlivou politiku, která pro podobné velkolepé - ale nereálné plány neměla nejmenšího pochopení, změnil tón a naději vystřídalo rozhořčené zklamání. Soudit ze styků s Petrarkou a z formálně vyspělých slohových cvičení Jana ze Středy na humanistické ovzduší Karlova dvora je ovšem velmi pochybné, protože kořeny humanismu, jak už řečeno, byly tomuto prostředí úplně vzdáleny. U Karla samého je pak možné pozorovat vlastnosti, které humanistickým snahám naprosto odporují. Tak např. plně pod vlivem formálnosti tehdejší církve a jejích hluchých vnějších ceremoniálů stojí Karlova „vášeň“ pro sběratelství ostatků sva- tých. Karel při svých cestách shromažďoval tyto relikvie oprav- du ve velkém a posílal většinou do Prahy, která se stala ja- 72
Strana 73
kýmsi velkým ostatkovým museem. Ale to mělo za následek další vzrůst vnější pompy církevních obřadů, pouti k ostatkům zvláště význačným a ovšem i četné podvody, nehledíc ani k tomu, že falešné byly přirozeně i ty relikvie, které Karel sám dal do Prahy dopraviti. Dotkl jsem se již výše i toho, jak se Karel snažil dodati jakýsi posvátný nádech i klenotům říšským a postavil je na roveň s jinými relikviemi. Ve skutečnosti to všechno umožňovalo další praktiky církve pro vysávání věřících a není divu, že jedním z hlavních cílů, proti nimž zamířila kri- tika církve, byly právě podvody s vystavováním domnělých relikvií. — Na některých příkladech z oblasti kulturní politiky bylo shledáváno i uvědomělé navazování Karlovo na slovanskou liturgii z počátků křesťanství u nás. Zvláště založení kláštera Emauzského tu sloužívá za důkaz a bývá v tom hledáno do- konce i „slovanské cítění“ Karlovo. V takové formulaci jde určitě o omyl. Upozornil jsem už výše na státně-politické hle- disko některých podnětů Karlových v činnosti kronikářské. I při zavedení slovanské bohoslužby šlo především o státně- politické zdůraznění cyrilometodějské úcty, při čemž ovšem nikdy Karel nepomýšlel na nějaké obnovení slovanské liturgie ve větším rozsahu. Příklad Emauz je zcela ojedinělý a daleko- sáhlé domněnky, které se kolem tohoto slovanského kláštera někdy spřádají, jsou právě jen pouhé nedoložené hypotézy. Politický vývoj od 1346 do 1378 V době svého zvolení za krále římského nebyl Karel v žádné výhodné situaci. Mocenská převaha v Německu byla v té době ještě zcela jasně na straně císaře Ludvíka. Často nadhozená otázka, zda tehdy Karel vystupoval jen v úloze „popského“ krále, protože učinil předtím papežské kurii veliké ústupky v otázce vzájemného poměru papežství a císařství, nemůže být položena absolutně. Není nejmenší pochyby, že se kurie za každou cenu chtěla Ludvíka Bavora zbavit. Šlo ovšem o to, jakého vhodného protikandidáta proti Ludvíkovi postavit. A tu jediným, kdo měl určité vyhlídky, byl právě Karel, protože 73
kýmsi velkým ostatkovým museem. Ale to mělo za následek další vzrůst vnější pompy církevních obřadů, pouti k ostatkům zvláště význačným a ovšem i četné podvody, nehledíc ani k tomu, že falešné byly přirozeně i ty relikvie, které Karel sám dal do Prahy dopraviti. Dotkl jsem se již výše i toho, jak se Karel snažil dodati jakýsi posvátný nádech i klenotům říšským a postavil je na roveň s jinými relikviemi. Ve skutečnosti to všechno umožňovalo další praktiky církve pro vysávání věřících a není divu, že jedním z hlavních cílů, proti nimž zamířila kri- tika církve, byly právě podvody s vystavováním domnělých relikvií. — Na některých příkladech z oblasti kulturní politiky bylo shledáváno i uvědomělé navazování Karlovo na slovanskou liturgii z počátků křesťanství u nás. Zvláště založení kláštera Emauzského tu sloužívá za důkaz a bývá v tom hledáno do- konce i „slovanské cítění“ Karlovo. V takové formulaci jde určitě o omyl. Upozornil jsem už výše na státně-politické hle- disko některých podnětů Karlových v činnosti kronikářské. I při zavedení slovanské bohoslužby šlo především o státně- politické zdůraznění cyrilometodějské úcty, při čemž ovšem nikdy Karel nepomýšlel na nějaké obnovení slovanské liturgie ve větším rozsahu. Příklad Emauz je zcela ojedinělý a daleko- sáhlé domněnky, které se kolem tohoto slovanského kláštera někdy spřádají, jsou právě jen pouhé nedoložené hypotézy. Politický vývoj od 1346 do 1378 V době svého zvolení za krále římského nebyl Karel v žádné výhodné situaci. Mocenská převaha v Německu byla v té době ještě zcela jasně na straně císaře Ludvíka. Často nadhozená otázka, zda tehdy Karel vystupoval jen v úloze „popského“ krále, protože učinil předtím papežské kurii veliké ústupky v otázce vzájemného poměru papežství a císařství, nemůže být položena absolutně. Není nejmenší pochyby, že se kurie za každou cenu chtěla Ludvíka Bavora zbavit. Šlo ovšem o to, jakého vhodného protikandidáta proti Ludvíkovi postavit. A tu jediným, kdo měl určité vyhlídky, byl právě Karel, protože 73
Strana 74
byl v daném okamžiku zároveň jediným činitelem, který měl k disposici určitou mocenskou základnu (dědic zemí České koruny!), která se mohla postavit proti Ludvíkovi s jistou na- dějí na úspěch. Nemůže být nejmenší pochyby o tom, že zvolení Karlovo bylo dílem papežské politiky (a v tom je konstatování o popském králi správné), ale zároveň je jasné, že další Karlův postup ukazuje, jak závazky, které kurii učinil, nebral na příliš těžkou váhu, jak se jich hleděl za pozdější situace zbavit a že se mu to do značné míry podařilo, ačkoliv to učinil spíše cestou jen negativní (státoprávní konstituce Karlovy pro říši z pozdější doby prostě starší závazky ke kurii ignorovaly!), místo otevře- ného prohlášení, které by vedlo k zásadnímu konfliktu. Nepříznivé Karlovo postavení velmi brzy změnila náhlá smrt jeho soupeře. Ludvík zemřel již zanedlouho po Karlově zvolení (dne II. října 1347), a tím se Karlova situace silně zlep- šila. „Protipapežská“ strana v říši se sice pokusila o další od- por pokusem o zvolení anglického krále Eduarda III. a potom zvolením Günthera ze Schwarzburgu, ale když tento v průběhu zápasu s Karlem zemřel (dne 12. června 1349), ustaly další pokusy o zjevný odpor proti Karlovi a ten byl od té doby jedi- ným obecně uznaným římským (německým) panovníkem. Podniknutí římské jízdy pro nabytí císařské koruny mělo být uskutečněno v plném souladu s papežskou kurií, nikoliv proti ní, a tu se musil Karel zavázati k dalším ústupkům, např. že omezí svou přítomnost v Římě na nejkratší nutnou dobu (jen jeden den potřebný pro provedení korunovace), což vyvolalo ostrou kritiku hlavně u některých humanistů italských, kteří snili o obnovení moci antických císařů (srovnej výše vzpomenu- tou kritiku samého Petrarky!). Římská jízda se uskutečnila až po několika letech, při čemž jistou úlohu hrála i těžká Karlova nemoc v r. 1350, která trvala dosti dlouho. Karel se při první jízdě římské omezil na dosažení císařské koruny (dne 5. dubna 1355) a na využití starších důchodů římských císařů v Itálii, ne- pokoušel se však o skutečné obnovení „práv říše“ na italském území. Panství císařů bylo v Itálii od poloviny 13. století již jen prázdným formálním titulem a realisování jeho náplně by bývalo vedlo k dlouhodobým bojům s výsledkem více než po- chybným. Karel užil při své jízdě titulu starých císařských práv 74
byl v daném okamžiku zároveň jediným činitelem, který měl k disposici určitou mocenskou základnu (dědic zemí České koruny!), která se mohla postavit proti Ludvíkovi s jistou na- dějí na úspěch. Nemůže být nejmenší pochyby o tom, že zvolení Karlovo bylo dílem papežské politiky (a v tom je konstatování o popském králi správné), ale zároveň je jasné, že další Karlův postup ukazuje, jak závazky, které kurii učinil, nebral na příliš těžkou váhu, jak se jich hleděl za pozdější situace zbavit a že se mu to do značné míry podařilo, ačkoliv to učinil spíše cestou jen negativní (státoprávní konstituce Karlovy pro říši z pozdější doby prostě starší závazky ke kurii ignorovaly!), místo otevře- ného prohlášení, které by vedlo k zásadnímu konfliktu. Nepříznivé Karlovo postavení velmi brzy změnila náhlá smrt jeho soupeře. Ludvík zemřel již zanedlouho po Karlově zvolení (dne II. října 1347), a tím se Karlova situace silně zlep- šila. „Protipapežská“ strana v říši se sice pokusila o další od- por pokusem o zvolení anglického krále Eduarda III. a potom zvolením Günthera ze Schwarzburgu, ale když tento v průběhu zápasu s Karlem zemřel (dne 12. června 1349), ustaly další pokusy o zjevný odpor proti Karlovi a ten byl od té doby jedi- ným obecně uznaným římským (německým) panovníkem. Podniknutí římské jízdy pro nabytí císařské koruny mělo být uskutečněno v plném souladu s papežskou kurií, nikoliv proti ní, a tu se musil Karel zavázati k dalším ústupkům, např. že omezí svou přítomnost v Římě na nejkratší nutnou dobu (jen jeden den potřebný pro provedení korunovace), což vyvolalo ostrou kritiku hlavně u některých humanistů italských, kteří snili o obnovení moci antických císařů (srovnej výše vzpomenu- tou kritiku samého Petrarky!). Římská jízda se uskutečnila až po několika letech, při čemž jistou úlohu hrála i těžká Karlova nemoc v r. 1350, která trvala dosti dlouho. Karel se při první jízdě římské omezil na dosažení císařské koruny (dne 5. dubna 1355) a na využití starších důchodů římských císařů v Itálii, ne- pokoušel se však o skutečné obnovení „práv říše“ na italském území. Panství císařů bylo v Itálii od poloviny 13. století již jen prázdným formálním titulem a realisování jeho náplně by bývalo vedlo k dlouhodobým bojům s výsledkem více než po- chybným. Karel užil při své jízdě titulu starých císařských práv 74
Strana 75
v Itálii především k vydržování svých vojenských čet, ale o víc se prakticky nepokusil. Po návratu z Itálie se pokusil obdobně jako v českých zemích o jakési regulování poměrů v Německu vydáním Zlaté buly, která měla být „základním zákonem říš- ským“, ustanovujícím především způsob volby německého krále, aby se zabránilo obvyklým sporům při volbách, petrifiko- vala právní postavení kurfiřtů a dávala dlouhou řadu dalších ustanovení, jimiž se měly řídit veřejné politické i právní po- měry v Německu. Je třeba připomenout, že Zlatá bula Karlova, která byla vyhlášena na začátku r. 1356, v podstatných bodech nikdy v říši dodržována nebyla, ale nicméně po stránce formální byla považována za základní říšský zákon až do konce exis- tence „svaté říše římské národa německého“. Faktické dodržo- vání Zlaté buly bylo ostatně téměř nemožné, protože právě ona postavila říšská knížata do postavení suverénů, což již samo sebou činilo otázku dodržování Zlaté buly více než ilu- sorní. Rozumí se, že i ve Zlaté bule bylo zvláště výhodně upra- veno postavení českého státu, protože tu šlo o „dědičné“ země lucemburské dynastie a mocenskou základnu samotného císaře. I druhá římská jízda Karlova r. 1368 byla zamýšlena i pod- niknuta v těsné dohodě s kurií. Císař stál vždy o to, aby se papežové vrátili z „babylonského zajetí“ v Avignonu do Říma, protože tím měl být zeslaben stále silný vliv francouzských králů u kurie. Teprve vedle toho stál boj s jednotlivými „usur- pátory“ císařských práv na území Itálie, především s milán- skými vladaři z rodu Visconti. Papež se dostal do Itálie mno- hem dříve než Karel, který mu při svém příchodu do Říma prokázal maršálskou službu, čímž veřejně uznával nadřazenost moci duchovní nad světskou. I při druhé římské jízdě užíval Karel peněžních subsidií italských měst a komun, ale o plné obnovení starých císařských práv na italském území se už nepokusil. Stejně jako před první jízdou nechal padnout přepjaté naděje zbytků císařské strany v Itálii. Tím vším nemůže být řečeno, že by Karel v Itálii stál nějak přímo „ve službách“ kurie papežské, ale jisto je, že ani na okamžik nepomýšlel na to, aby se s ní pustil do nějakého zápasu. V jeho politice vnitřní mu spojenectví s kurií sloužilo pro prospěch jeho politiky a Karel byl jistě příliš dobrým 75
v Itálii především k vydržování svých vojenských čet, ale o víc se prakticky nepokusil. Po návratu z Itálie se pokusil obdobně jako v českých zemích o jakési regulování poměrů v Německu vydáním Zlaté buly, která měla být „základním zákonem říš- ským“, ustanovujícím především způsob volby německého krále, aby se zabránilo obvyklým sporům při volbách, petrifiko- vala právní postavení kurfiřtů a dávala dlouhou řadu dalších ustanovení, jimiž se měly řídit veřejné politické i právní po- měry v Německu. Je třeba připomenout, že Zlatá bula Karlova, která byla vyhlášena na začátku r. 1356, v podstatných bodech nikdy v říši dodržována nebyla, ale nicméně po stránce formální byla považována za základní říšský zákon až do konce exis- tence „svaté říše římské národa německého“. Faktické dodržo- vání Zlaté buly bylo ostatně téměř nemožné, protože právě ona postavila říšská knížata do postavení suverénů, což již samo sebou činilo otázku dodržování Zlaté buly více než ilu- sorní. Rozumí se, že i ve Zlaté bule bylo zvláště výhodně upra- veno postavení českého státu, protože tu šlo o „dědičné“ země lucemburské dynastie a mocenskou základnu samotného císaře. I druhá římská jízda Karlova r. 1368 byla zamýšlena i pod- niknuta v těsné dohodě s kurií. Císař stál vždy o to, aby se papežové vrátili z „babylonského zajetí“ v Avignonu do Říma, protože tím měl být zeslaben stále silný vliv francouzských králů u kurie. Teprve vedle toho stál boj s jednotlivými „usur- pátory“ císařských práv na území Itálie, především s milán- skými vladaři z rodu Visconti. Papež se dostal do Itálie mno- hem dříve než Karel, který mu při svém příchodu do Říma prokázal maršálskou službu, čímž veřejně uznával nadřazenost moci duchovní nad světskou. I při druhé římské jízdě užíval Karel peněžních subsidií italských měst a komun, ale o plné obnovení starých císařských práv na italském území se už nepokusil. Stejně jako před první jízdou nechal padnout přepjaté naděje zbytků císařské strany v Itálii. Tím vším nemůže být řečeno, že by Karel v Itálii stál nějak přímo „ve službách“ kurie papežské, ale jisto je, že ani na okamžik nepomýšlel na to, aby se s ní pustil do nějakého zápasu. V jeho politice vnitřní mu spojenectví s kurií sloužilo pro prospěch jeho politiky a Karel byl jistě příliš dobrým 75
Strana 76
počtářem, než aby za velmi pochybné úspěchy italské (měl v tom od dob svého útlého mládí bohaté zkušenosti z lucem- burské signorie v Lombardii!) obětoval jistou posici v zemích Koruny české, která byla do značné míry založena na plné dohodě „trůnu a oltáře“. Že ani jeho osobní účast při návratu papeže do Říma nemohla zabránit potomnímu vypuknutí schis- matu, bylo již ukázáno výše. — Na vlastním území Německa představovala císařská moc po polovině 14. století rovněž již jen téměř prázdný titul. To, co Karel ve své Zlaté bule z r. 1356 „ustanovil“, bylo vlastně jen pouhé uznání dávno vytvořeného stavu, který nemohl být změněn ani sebesilnější a vypočítavější politikou i schopného jednotlivce. Karel se tam proto chtěl omezit jen na kodifiko- vání hotového stavu věcí, nenaléhaje na neproveditelné ob- novení císařské „plné vlády“ a postupuje obdobně jako v českých zemích při kodifikování státoprávního stavu. Je pravda, že i po první císařské korunovaci i po všeobecném Karlově uznání v říši trvaly tam i nadále četné domácí války a soukromá „záští“, ale odstranění těchto poměrů bylo za da- ného stavu věcí nemožné, aniž by Karel nevsadil na jednu kartu celé své postavení - včetně vlády v zemích Koruny české. A to ovšem neučinil ... Karlova pružná a přizpůsobivá politika jak v jeho rodových zemích (postup při odvolání Majestas Carolina tu může býti příkladem) byla uskutečňována i v říši. Dosáhl toho, že nakonec jeho syn byl korunován ještě za jeho života za krále římského. Těsně před smrtí podnikl ještě zájezd do Francie - k odvrácení hrozícího schismatu — zdá se však, že neměl při svém vyjed- návání s Francií úspěchu. Rozdělil ještě Českou korunu mezi své syny - čímž se otevřela cesta k jejich pozdějším sporům a k rozpadnutí velkého českého státu - a zemřel brzy potom dne 29. listopadu 1378. 76
počtářem, než aby za velmi pochybné úspěchy italské (měl v tom od dob svého útlého mládí bohaté zkušenosti z lucem- burské signorie v Lombardii!) obětoval jistou posici v zemích Koruny české, která byla do značné míry založena na plné dohodě „trůnu a oltáře“. Že ani jeho osobní účast při návratu papeže do Říma nemohla zabránit potomnímu vypuknutí schis- matu, bylo již ukázáno výše. — Na vlastním území Německa představovala císařská moc po polovině 14. století rovněž již jen téměř prázdný titul. To, co Karel ve své Zlaté bule z r. 1356 „ustanovil“, bylo vlastně jen pouhé uznání dávno vytvořeného stavu, který nemohl být změněn ani sebesilnější a vypočítavější politikou i schopného jednotlivce. Karel se tam proto chtěl omezit jen na kodifiko- vání hotového stavu věcí, nenaléhaje na neproveditelné ob- novení císařské „plné vlády“ a postupuje obdobně jako v českých zemích při kodifikování státoprávního stavu. Je pravda, že i po první císařské korunovaci i po všeobecném Karlově uznání v říši trvaly tam i nadále četné domácí války a soukromá „záští“, ale odstranění těchto poměrů bylo za da- ného stavu věcí nemožné, aniž by Karel nevsadil na jednu kartu celé své postavení - včetně vlády v zemích Koruny české. A to ovšem neučinil ... Karlova pružná a přizpůsobivá politika jak v jeho rodových zemích (postup při odvolání Majestas Carolina tu může býti příkladem) byla uskutečňována i v říši. Dosáhl toho, že nakonec jeho syn byl korunován ještě za jeho života za krále římského. Těsně před smrtí podnikl ještě zájezd do Francie - k odvrácení hrozícího schismatu — zdá se však, že neměl při svém vyjed- návání s Francií úspěchu. Rozdělil ještě Českou korunu mezi své syny - čímž se otevřela cesta k jejich pozdějším sporům a k rozpadnutí velkého českého státu - a zemřel brzy potom dne 29. listopadu 1378. 76
Strana 77
PŘEHLED VYDANÝCH PRAMENŮ PRO DOBU KARLOVU K úvodu připojuji stručný přehled vydaných pramenů pro dobu Karlovy vlády (života). Přehled si nečiní nárok na na- prostou úplnost, zvláště pak se neobírá všemi jednotlivě otiště- nými prameny nepatrného rozsahu, které byly uveřejněny v nejrůznějších časopisech (nebo i knihách k doplnění vlast- ního textu), snaží se však zachytit soubory pramenů určitých typů a ovšem i jednotlivé prameny zvláštního významu (např. Ma- jestas Carolina nebo zachované části akt inkvisičních, mincovní řád). Účel přehledu je v tom, aby umožnil čtenáři informaci o boha- tém a různorodém množství historických pramenů doby Kar- lovy, vzniklých ve vlastním českém státě (o pramenech říš- ských nepojednávám), z nichž jakýkoliv výbor může přinésti jen poměrně nepatrný zlomek. — Kronika Zbraslavská byla vydána Josefem Emlerem v Pra- menech dějin českých, d. IV, str. 1-337; nový český překlad Františka Heřmanského: Kronika Zbraslavská, vyšel v ediční řadě Odkaz minulosti české v r. 1952 s historickým úvodem a zhodnocením kroniky jako historického díla od Zd. Fialy. Vydání překladu je opatřeno bohatým poznámkovým apará- tem. - Kronika Františkova byla vydána rovněž Emlerem v PDČ, d. IV, str. 347-456, kroníka Beneše Krabice z Weit- mile opět Emlerem, v témž dílu PDČ, str. 457-548. Celou čtvrtou knihu Krabicovy kroniky (kromě některých částí) přeložil E. Stein. Jeho překlad s titulem „Panování Karla IV.“ podepsal a s úvodem vydal F. M. Bartoš roku 1940. Emler vydal společně s J. Gebauerem také kroniku tzv. Pul- kavovu (PDČ V, str. 1-326, latinský text i staročeský překlad), spis Jana Marignoly (PDČ III, str. 485-604) a sepsání opata Neplacha (PDČ III, str. 443-484). - Vlastní životopis Karla IV. vyšel rovněž zásluhou Emlerovou v PDČ III, str. 323-395 (i se starým překladem českým a německým). Nejnovější český pře- klad Karlovy autobiografie pořídil Jakub Pavel: Vlastní životo- pis Karla IV., v Odkazu minulosti české, 2. vyd. z roku 1946. Před překladem je úvod V. Chaloupeckého (Karel IV. a Če- 77
PŘEHLED VYDANÝCH PRAMENŮ PRO DOBU KARLOVU K úvodu připojuji stručný přehled vydaných pramenů pro dobu Karlovy vlády (života). Přehled si nečiní nárok na na- prostou úplnost, zvláště pak se neobírá všemi jednotlivě otiště- nými prameny nepatrného rozsahu, které byly uveřejněny v nejrůznějších časopisech (nebo i knihách k doplnění vlast- ního textu), snaží se však zachytit soubory pramenů určitých typů a ovšem i jednotlivé prameny zvláštního významu (např. Ma- jestas Carolina nebo zachované části akt inkvisičních, mincovní řád). Účel přehledu je v tom, aby umožnil čtenáři informaci o boha- tém a různorodém množství historických pramenů doby Kar- lovy, vzniklých ve vlastním českém státě (o pramenech říš- ských nepojednávám), z nichž jakýkoliv výbor může přinésti jen poměrně nepatrný zlomek. — Kronika Zbraslavská byla vydána Josefem Emlerem v Pra- menech dějin českých, d. IV, str. 1-337; nový český překlad Františka Heřmanského: Kronika Zbraslavská, vyšel v ediční řadě Odkaz minulosti české v r. 1952 s historickým úvodem a zhodnocením kroniky jako historického díla od Zd. Fialy. Vydání překladu je opatřeno bohatým poznámkovým apará- tem. - Kronika Františkova byla vydána rovněž Emlerem v PDČ, d. IV, str. 347-456, kroníka Beneše Krabice z Weit- mile opět Emlerem, v témž dílu PDČ, str. 457-548. Celou čtvrtou knihu Krabicovy kroniky (kromě některých částí) přeložil E. Stein. Jeho překlad s titulem „Panování Karla IV.“ podepsal a s úvodem vydal F. M. Bartoš roku 1940. Emler vydal společně s J. Gebauerem také kroniku tzv. Pul- kavovu (PDČ V, str. 1-326, latinský text i staročeský překlad), spis Jana Marignoly (PDČ III, str. 485-604) a sepsání opata Neplacha (PDČ III, str. 443-484). - Vlastní životopis Karla IV. vyšel rovněž zásluhou Emlerovou v PDČ III, str. 323-395 (i se starým překladem českým a německým). Nejnovější český pře- klad Karlovy autobiografie pořídil Jakub Pavel: Vlastní životo- pis Karla IV., v Odkazu minulosti české, 2. vyd. z roku 1946. Před překladem je úvod V. Chaloupeckého (Karel IV. a Če- 77
Strana 78
chy), který je přeplněn nedokazatelnými domněnkami, zabíha- jícími leckdy do volné fantasie, a bezobsažným krasořečněním. K pramenům kronikářským je tu možno počítat i pohřební proslovy, které nad rakví císařovou pronesli pražský arcibiskup Jan Očko z Vlašimi a mistr Vojtěch Raňkův z Ježova, ačkoliv vlastní historické látky je v těchto řečích obsaženo jen málo. Obě byly vydány ve III. dílu PDČ, a to řeč Očkova Emlerem (str. 423-432) a řeč M. Vojtěcha Ferd. Tadrou (str. 433-441). V řeči Vojtěchově se objevuje i označení „pater patriae“ — otec vlasti. Je třeba důrazně upozornit, že si toto označení autor proslovu sám nevytvořil, nýbrž že je obsaženo v citátu starého původu, kterého se při takových příležitostech užívalo téměř obecně (obě pohřební řeči jsou složeny z citátů z liturgických knih, tvoří vlastně tzv. centony). K probírané skupině je možné zařadit i některá krátká se- psání jiná: Tak např. německé veršované letopisy o českých dějinách (velmi stručné), sahající až do r. 1342 a vydané Jos. Jirečkem v III. dílu PDČ (str. 231-237), nebo české skládání o bitvě u Kreščaku, které vydal rovněž Jireček v III. dílu PDČ, str. 238-240. Jednotlivé vlastní zprávy, jinde nepřicházející, má i tzv. kro- nika Beneše Minority, kompilace, vzniklá snad až ke konci 15. století z různých starších sepsání, která byla dosud vydána jen Gelasiem Dobnerem v jeho Monumenta historica Bohemiae v IV. dílu r. 1779, a to pod mylným označením kroniky Beneše Krabice z Weitmile; k omylu došlo proto, že Beneš Minorita má z kroniky Krabicovy některé výtahy. Ke skupině vyprávěcích pramenů je možné přiřadit i životo- pisy (vitae), které jsou pro 14. století obdobou starších spiso- vání legendárních. Autorem životopisu Arnošta z Pardubic byl jeho důvěrný rádce Vilém z Lestkova, děkan kapituly vyše- hradské, jehož spis byl vydán Emlerem v I. dílu PDČ (str. 387 až 400). O Milíčovi z Kroměříže jsou zachována dvě taková životopisná sepsání. Jedno od neznámého autora, pravdě- podobně Milíčova žáka, bylo vydáno Emlerem rovněž v I. dílu PDČ (str. 401-430). Druhé je zpráva Matěje z Janova, obsaže- ná v jeho velkém spise De regulis Veteris et Novi Testamenti, která byla vydána opět Emlerem v I. dílu PDČ (str. 431-436). 78
chy), který je přeplněn nedokazatelnými domněnkami, zabíha- jícími leckdy do volné fantasie, a bezobsažným krasořečněním. K pramenům kronikářským je tu možno počítat i pohřební proslovy, které nad rakví císařovou pronesli pražský arcibiskup Jan Očko z Vlašimi a mistr Vojtěch Raňkův z Ježova, ačkoliv vlastní historické látky je v těchto řečích obsaženo jen málo. Obě byly vydány ve III. dílu PDČ, a to řeč Očkova Emlerem (str. 423-432) a řeč M. Vojtěcha Ferd. Tadrou (str. 433-441). V řeči Vojtěchově se objevuje i označení „pater patriae“ — otec vlasti. Je třeba důrazně upozornit, že si toto označení autor proslovu sám nevytvořil, nýbrž že je obsaženo v citátu starého původu, kterého se při takových příležitostech užívalo téměř obecně (obě pohřební řeči jsou složeny z citátů z liturgických knih, tvoří vlastně tzv. centony). K probírané skupině je možné zařadit i některá krátká se- psání jiná: Tak např. německé veršované letopisy o českých dějinách (velmi stručné), sahající až do r. 1342 a vydané Jos. Jirečkem v III. dílu PDČ (str. 231-237), nebo české skládání o bitvě u Kreščaku, které vydal rovněž Jireček v III. dílu PDČ, str. 238-240. Jednotlivé vlastní zprávy, jinde nepřicházející, má i tzv. kro- nika Beneše Minority, kompilace, vzniklá snad až ke konci 15. století z různých starších sepsání, která byla dosud vydána jen Gelasiem Dobnerem v jeho Monumenta historica Bohemiae v IV. dílu r. 1779, a to pod mylným označením kroniky Beneše Krabice z Weitmile; k omylu došlo proto, že Beneš Minorita má z kroniky Krabicovy některé výtahy. Ke skupině vyprávěcích pramenů je možné přiřadit i životo- pisy (vitae), které jsou pro 14. století obdobou starších spiso- vání legendárních. Autorem životopisu Arnošta z Pardubic byl jeho důvěrný rádce Vilém z Lestkova, děkan kapituly vyše- hradské, jehož spis byl vydán Emlerem v I. dílu PDČ (str. 387 až 400). O Milíčovi z Kroměříže jsou zachována dvě taková životopisná sepsání. Jedno od neznámého autora, pravdě- podobně Milíčova žáka, bylo vydáno Emlerem rovněž v I. dílu PDČ (str. 401-430). Druhé je zpráva Matěje z Janova, obsaže- ná v jeho velkém spise De regulis Veteris et Novi Testamenti, která byla vydána opět Emlerem v I. dílu PDČ (str. 431-436). 78
Strana 79
Avšak dokonalejší text poskytuje úplná edice Janovova spisu, kterou uskutečnili Vl. Kybal a Ot. Odložilík: Matěje z Janova, mistra pařížského, Regulae Veteris et Novi Testamenti I.-V., Inšpruk—Praha 1908-1926, kde je zpráva otištěna ve III. dílu (vydaném v Inšpruku r. 1911) na str. 358-365. Třetí životopis je zachován o pražském arcibiskupu Janovi z Jenštejna. Doby Karlovy se dotýká jen nepatrně. Byl sepsán až na počátku 15. století některým Jenštejnovým důvěrníkem a vydán tiskem Josefem Dobrovským r. 1793. Emler, vydávaje znovu v I. dílu PDČ na str. 437-468 Jenštejnův životopis, nemohl nalézt ruko- pis, z něhož tiskl Dobrovský, a proto se spokojil vlastně jen přetiskem z edice Dobrovského. Malý výběr listin v plném znění připojil ke svému spisu o Karlu IV. (Geschichte Kaiser Karls des Vierten, Königs in Böhmen), vydaném ve dvou svazcích r. 1780 a 1781, již Franti- šek Martin Pelzel. K prvnímu svazku je připojen „Urkunden- buch“ s výběrem listin z let 1328-1354, ke svazku druhému ně- které listiny z let 1355-1378. Při nedostatečném postupu novějších edic má starý Pelzlův výběr ještě určitou cenu. Z edic diplomatářového typu je třeba dále jmenovat Codex diplomaticus Moraviae, který podává listiny pro dobu 1334 až 1390 ve svazcích VII.-XI. Díl VII., který zachycuje listiny z let 1334-1349, vyšel r. 1858 péčí P. Chlumeckého a Jos. Chytila, sv. VIII.—XI. vydal Vincenc Brandl (r. 1874, 1875, 1878 a 1885). Některé kusy má ještě doplňkový XV. svazek moravského kodexu, vydaný r. 1903 Bertoldem Bretholzem. — Václav Hrubý v diplomatáři Archivum coronae regni Bohemiae podal kritické vydání hlavních listin korunního archivu doby Karlovy, hlavně ve II. svazku z r. 1928, v němž jsou zachyceny listiny z let 1346-1355 (dále edice nepokročila). Královská i vrchnostenská privilegia pro města přináší v plném znění Codex iuris municipalis. V něm vydal Jaromír Čelakovský I. svazek Privilegia měst pražských (r. 1886) a sv. II. Privilegia královských měst venkovských (r. 1895, listiny od r. 1225 do r. 1419); svazek IV/I - Privilegia nekrálovských měst českých z let 1232-1452, vyšel teprve r. 1954 péčí Antonína Haase. Listinný materiál kanceláře papežské, který zvláště dobře 79
Avšak dokonalejší text poskytuje úplná edice Janovova spisu, kterou uskutečnili Vl. Kybal a Ot. Odložilík: Matěje z Janova, mistra pařížského, Regulae Veteris et Novi Testamenti I.-V., Inšpruk—Praha 1908-1926, kde je zpráva otištěna ve III. dílu (vydaném v Inšpruku r. 1911) na str. 358-365. Třetí životopis je zachován o pražském arcibiskupu Janovi z Jenštejna. Doby Karlovy se dotýká jen nepatrně. Byl sepsán až na počátku 15. století některým Jenštejnovým důvěrníkem a vydán tiskem Josefem Dobrovským r. 1793. Emler, vydávaje znovu v I. dílu PDČ na str. 437-468 Jenštejnův životopis, nemohl nalézt ruko- pis, z něhož tiskl Dobrovský, a proto se spokojil vlastně jen přetiskem z edice Dobrovského. Malý výběr listin v plném znění připojil ke svému spisu o Karlu IV. (Geschichte Kaiser Karls des Vierten, Königs in Böhmen), vydaném ve dvou svazcích r. 1780 a 1781, již Franti- šek Martin Pelzel. K prvnímu svazku je připojen „Urkunden- buch“ s výběrem listin z let 1328-1354, ke svazku druhému ně- které listiny z let 1355-1378. Při nedostatečném postupu novějších edic má starý Pelzlův výběr ještě určitou cenu. Z edic diplomatářového typu je třeba dále jmenovat Codex diplomaticus Moraviae, který podává listiny pro dobu 1334 až 1390 ve svazcích VII.-XI. Díl VII., který zachycuje listiny z let 1334-1349, vyšel r. 1858 péčí P. Chlumeckého a Jos. Chytila, sv. VIII.—XI. vydal Vincenc Brandl (r. 1874, 1875, 1878 a 1885). Některé kusy má ještě doplňkový XV. svazek moravského kodexu, vydaný r. 1903 Bertoldem Bretholzem. — Václav Hrubý v diplomatáři Archivum coronae regni Bohemiae podal kritické vydání hlavních listin korunního archivu doby Karlovy, hlavně ve II. svazku z r. 1928, v němž jsou zachyceny listiny z let 1346-1355 (dále edice nepokročila). Královská i vrchnostenská privilegia pro města přináší v plném znění Codex iuris municipalis. V něm vydal Jaromír Čelakovský I. svazek Privilegia měst pražských (r. 1886) a sv. II. Privilegia královských měst venkovských (r. 1895, listiny od r. 1225 do r. 1419); svazek IV/I - Privilegia nekrálovských měst českých z let 1232-1452, vyšel teprve r. 1954 péčí Antonína Haase. Listinný materiál kanceláře papežské, který zvláště dobře 79
Strana 80
osvětluje poměry církevní obecně i zvláštní postavení církve české v jejím vztahu ke kurii, je vydán spolehlivě a kriticky v edici Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas illustrantia. Materiál pro léta 1342-1352 podává sv. I., vydaný Ladislavem Klicmanem r. 1903, období 1352-1362 zpracoval J. B. Novák ve sv. II. (vydán r. 1907), značně se však opozdilo vydání svazku III. Vyšel teprve r. 1944 prací B. Jenšovského (rejstřík až r. 1954 vydala V. Jenšovská) a zachycuje léta 1362-1370. Dva svazky pro období 1370-1378 vydal rovněž až v r. 1949, resp. 1954 Karel Stloukal, zatím co období 1378—1404 bylo zpracováno a vydáno Kamilem Kroftou již v r. 1903 (léta 1378-1396), resp. 1905 (léta 1397-1404) v dílu V. Úžasná ediční činnost Josefa Emlera nebyla zdaleka vyčer- pána velkými podniky Pramenů dějin českých a Regest (o ny- nějším stavu ve vydávání Regest byla učiněna zmínka již výše v textu úvodu). Emler obrátil svou pozornost i k pramenům církevní provenience a vydal tiskem větší část tzv. knih kon- firmačních, vlastně register konfirmačních listin arcibiskupské kanceláře, Libri confirmationum ad beneficia ecclesiastica Pra- gensem per archidioecesim 1354—1436. Svazky I., II. a V. knih konfirmačních vydal Fr. Ant. Tingl (počínaje r. 1865), všechny ostatní pak Emler sám. Pro dobu Karlovu to byla druhá část první knihy, vydaná r. 1874 (pro léta 1363-1369) a kniha třetí a čtvrtá r. 1879 (pro léta 1373-1390). - Knihám konfirmačním se z větší části blíží i tzv. knihy erekční, Libri erectionum archidioecesis Pragensis saeculi XIV. et XV., do nichž byla zapisována darování učiněná církevním institucím, eventuálně i pozdější jednání jich se týkající (spo- ry). — Knihy erekční jsou tak kombinací kopiáře vlastních do- načních listin a protokolů o dalších jednáních. Knihy erekční začal vydávat nedokonalým způsobem C. Borový, který publi- koval v letech 1875-1889 prvních pět knih. Doby Karlovy se týká kniha první (r. 1358-1376) a druhá (1375-1388). Další svazek VI. byl vydán dokonaleji Antonínem Podlahou v r. 1927, ale ten se už netýká vlády Karla IV. (zachycuje dobu 1397-1405). Části listinné látky z doby Karlovy jsou vydány v listinářích (regestářích) jednotlivých měst a klášterů. Z nich je třeba upo- zornit alespoň na tyto: 80
osvětluje poměry církevní obecně i zvláštní postavení církve české v jejím vztahu ke kurii, je vydán spolehlivě a kriticky v edici Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas illustrantia. Materiál pro léta 1342-1352 podává sv. I., vydaný Ladislavem Klicmanem r. 1903, období 1352-1362 zpracoval J. B. Novák ve sv. II. (vydán r. 1907), značně se však opozdilo vydání svazku III. Vyšel teprve r. 1944 prací B. Jenšovského (rejstřík až r. 1954 vydala V. Jenšovská) a zachycuje léta 1362-1370. Dva svazky pro období 1370-1378 vydal rovněž až v r. 1949, resp. 1954 Karel Stloukal, zatím co období 1378—1404 bylo zpracováno a vydáno Kamilem Kroftou již v r. 1903 (léta 1378-1396), resp. 1905 (léta 1397-1404) v dílu V. Úžasná ediční činnost Josefa Emlera nebyla zdaleka vyčer- pána velkými podniky Pramenů dějin českých a Regest (o ny- nějším stavu ve vydávání Regest byla učiněna zmínka již výše v textu úvodu). Emler obrátil svou pozornost i k pramenům církevní provenience a vydal tiskem větší část tzv. knih kon- firmačních, vlastně register konfirmačních listin arcibiskupské kanceláře, Libri confirmationum ad beneficia ecclesiastica Pra- gensem per archidioecesim 1354—1436. Svazky I., II. a V. knih konfirmačních vydal Fr. Ant. Tingl (počínaje r. 1865), všechny ostatní pak Emler sám. Pro dobu Karlovu to byla druhá část první knihy, vydaná r. 1874 (pro léta 1363-1369) a kniha třetí a čtvrtá r. 1879 (pro léta 1373-1390). - Knihám konfirmačním se z větší části blíží i tzv. knihy erekční, Libri erectionum archidioecesis Pragensis saeculi XIV. et XV., do nichž byla zapisována darování učiněná církevním institucím, eventuálně i pozdější jednání jich se týkající (spo- ry). — Knihy erekční jsou tak kombinací kopiáře vlastních do- načních listin a protokolů o dalších jednáních. Knihy erekční začal vydávat nedokonalým způsobem C. Borový, který publi- koval v letech 1875-1889 prvních pět knih. Doby Karlovy se týká kniha první (r. 1358-1376) a druhá (1375-1388). Další svazek VI. byl vydán dokonaleji Antonínem Podlahou v r. 1927, ale ten se už netýká vlády Karla IV. (zachycuje dobu 1397-1405). Části listinné látky z doby Karlovy jsou vydány v listinářích (regestářích) jednotlivých měst a klášterů. Z nich je třeba upo- zornit alespoň na tyto: 80
Strana 81
a) města: L. Schlesinger: Stadtbuch von Brüx bis zum Jahre 1526. Praha 1876. (Jde o listinář, nikoliv o vydání městské knihy.) W. Hiecke-A. Horcicka: Urkundenbuch der Stadt Aussig bis zum Jahre 1526. Praha 1896. K. Köpl: Urkundenbuch der Stadt Budweis in Böhmen, I. Bd., I. Hälfte. Praha 1901 (listiny 1251-1391). L. Schlesinger: Urkundenbuch der Stadt Saaz bis zum Jahre 1526. Praha - Vídeň 1892. J. Strnad: Listář král. města Plzně a druhdy poddaných osad, I. Plzeň 1891. V. Schnirch-A. Picha: Urkundenbuch der Stadt Krummau in Böhmen, I. Bd. 1253—1419. Praha 1908. J. Kalousek: Listiny a zápisy Bělské o věcech městských a sedlských z let 1345-1708. - Rozpravy KČSN VII-3, Praha 1889. J. Teige: Zprávy o statcích a přech venkovských z archivu města Prahy. — Archiv český XXVI, XXVIII, Praha 1909-1912. Z městských knih uvádím alespoň tyto: F. Menčík: Soudní kniha města Jičína (1362-1407). Ji- čín 1898. J. Kapras: Kniha svědomí města Nového Bydžova z let 1311-1470. Nový Bydžov 1907. b) kláštery: M. Pangerl: Urkundenbuch des Cistercienserstiftes BMV zu Hohenfurt in Böhmen. Font. rer. austriac. II. Abt., Bd. 13, Vídeň 1865. M. Pangerl: Urkundenbuch des ehemaligen Cistercienser- stiftes Goldenkron in Böhmen. Font. rer. austriac. II. Abt., Bd. 37, Vídeň 1872. L. Helmling-A. Horcicka: Das vollständige Registrum Slavorum. Die Urkunden des königl. Stiftes Emaus in Prag I., Praha 1904 (velmi slabá edice). Ferd. Tadra: Listy kláštera Zbraslavského. Hist. arch. ČA 23. Praha 1904. 6 Čtení o Karlu IV. 81
a) města: L. Schlesinger: Stadtbuch von Brüx bis zum Jahre 1526. Praha 1876. (Jde o listinář, nikoliv o vydání městské knihy.) W. Hiecke-A. Horcicka: Urkundenbuch der Stadt Aussig bis zum Jahre 1526. Praha 1896. K. Köpl: Urkundenbuch der Stadt Budweis in Böhmen, I. Bd., I. Hälfte. Praha 1901 (listiny 1251-1391). L. Schlesinger: Urkundenbuch der Stadt Saaz bis zum Jahre 1526. Praha - Vídeň 1892. J. Strnad: Listář král. města Plzně a druhdy poddaných osad, I. Plzeň 1891. V. Schnirch-A. Picha: Urkundenbuch der Stadt Krummau in Böhmen, I. Bd. 1253—1419. Praha 1908. J. Kalousek: Listiny a zápisy Bělské o věcech městských a sedlských z let 1345-1708. - Rozpravy KČSN VII-3, Praha 1889. J. Teige: Zprávy o statcích a přech venkovských z archivu města Prahy. — Archiv český XXVI, XXVIII, Praha 1909-1912. Z městských knih uvádím alespoň tyto: F. Menčík: Soudní kniha města Jičína (1362-1407). Ji- čín 1898. J. Kapras: Kniha svědomí města Nového Bydžova z let 1311-1470. Nový Bydžov 1907. b) kláštery: M. Pangerl: Urkundenbuch des Cistercienserstiftes BMV zu Hohenfurt in Böhmen. Font. rer. austriac. II. Abt., Bd. 13, Vídeň 1865. M. Pangerl: Urkundenbuch des ehemaligen Cistercienser- stiftes Goldenkron in Böhmen. Font. rer. austriac. II. Abt., Bd. 37, Vídeň 1872. L. Helmling-A. Horcicka: Das vollständige Registrum Slavorum. Die Urkunden des königl. Stiftes Emaus in Prag I., Praha 1904 (velmi slabá edice). Ferd. Tadra: Listy kláštera Zbraslavského. Hist. arch. ČA 23. Praha 1904. 6 Čtení o Karlu IV. 81
Strana 82
L. M. Klimesch: Urkunden- und Regestenbuch des ehe- maligen Klarissinenklosters zu Krummau. Praha 1904 (listiny od r. 1361). K edicím listin a listů se velmi těsně připínají edice zacho- vaných register z Karlovy kanceláře. Stará edice Ad. F. Glafey: Anecdotorum S. R. J. historiam ac jus publicum illustrantium collectio, vydaná v Drážďanech již r. 1732, objímá dobu od ledna 1360 do dubna 1361 podle zachovaného drážďanského ru- kopisu. K této edici přibyly později dvě další, podané podle nově nalezených zlomků register. L. Gross vydal Ein Fragment eines Registers Karls IV. aus dem Jahre 1348 (Neues Archiv, sv. 43, 1920), v němž přicházejí listiny z března a dubna r. 1348, — a B. Mendl uveřejnil v VII. svazku Časopisu arch. školy Vý- marský zlomek register Karlových (str. 30-56), zachycující dobu od poloviny prosince 1358 do počátku ledna r. 1359. O celkovou edici doložených zbytků se pokusil August Sedláček v knize Zbytky register králův římských a českých z let 1361-1480 (Hist. archiv ČA č. 39, Praha 1914), a to formou svérázných regest, ale edice je velmi nedokonalá a naprosto nevyhovuje dnešním požadavkům. Nadto má pro dobu Karlovy vlády jen málo zá- znamů. Z jiných příležitostných publikací nebo pojednání, která mají vztah k listinám, je možné upozornit ještě na tyto: Jos. Teige: Listiny děkanství karlštejnského z let 1322-1625. Věstn. KČSN, Praha 1906 (i separ.). Ferd. Tadra: Listář veřejného notáře ve 14. století. — Věstn. KČSN č. VII, 1893. Jos. Emler: Mehrere Urkunden, die den sogenannten Hor- tus Angeli in der Neustadt Prag betreffen. Zprávy KČSN, r. 1875 (str. 136—148). K edicím skutečně vydaných listin a listů se velmi těsně při- družují vydání formulářových sbírek. Činost na tomto úseku vydavatelské činnosti zahájil sám František Palacký průkop- nickým dílem Ueber Formelbücher zunächst im Bezug auf böh- mische Geschichte, které bylo vydáno v Praze ve dvou svaz- cich r. 1842 a 1847. I když Palackého názor na formuláře a jejich sbírky není dnes už plně oprávněný, zůstává mu nesporná zá- sluha, že na tyto prameny poprvé obrátil pozornost historiků 82
L. M. Klimesch: Urkunden- und Regestenbuch des ehe- maligen Klarissinenklosters zu Krummau. Praha 1904 (listiny od r. 1361). K edicím listin a listů se velmi těsně připínají edice zacho- vaných register z Karlovy kanceláře. Stará edice Ad. F. Glafey: Anecdotorum S. R. J. historiam ac jus publicum illustrantium collectio, vydaná v Drážďanech již r. 1732, objímá dobu od ledna 1360 do dubna 1361 podle zachovaného drážďanského ru- kopisu. K této edici přibyly později dvě další, podané podle nově nalezených zlomků register. L. Gross vydal Ein Fragment eines Registers Karls IV. aus dem Jahre 1348 (Neues Archiv, sv. 43, 1920), v němž přicházejí listiny z března a dubna r. 1348, — a B. Mendl uveřejnil v VII. svazku Časopisu arch. školy Vý- marský zlomek register Karlových (str. 30-56), zachycující dobu od poloviny prosince 1358 do počátku ledna r. 1359. O celkovou edici doložených zbytků se pokusil August Sedláček v knize Zbytky register králův římských a českých z let 1361-1480 (Hist. archiv ČA č. 39, Praha 1914), a to formou svérázných regest, ale edice je velmi nedokonalá a naprosto nevyhovuje dnešním požadavkům. Nadto má pro dobu Karlovy vlády jen málo zá- znamů. Z jiných příležitostných publikací nebo pojednání, která mají vztah k listinám, je možné upozornit ještě na tyto: Jos. Teige: Listiny děkanství karlštejnského z let 1322-1625. Věstn. KČSN, Praha 1906 (i separ.). Ferd. Tadra: Listář veřejného notáře ve 14. století. — Věstn. KČSN č. VII, 1893. Jos. Emler: Mehrere Urkunden, die den sogenannten Hor- tus Angeli in der Neustadt Prag betreffen. Zprávy KČSN, r. 1875 (str. 136—148). K edicím skutečně vydaných listin a listů se velmi těsně při- družují vydání formulářových sbírek. Činost na tomto úseku vydavatelské činnosti zahájil sám František Palacký průkop- nickým dílem Ueber Formelbücher zunächst im Bezug auf böh- mische Geschichte, které bylo vydáno v Praze ve dvou svaz- cich r. 1842 a 1847. I když Palackého názor na formuláře a jejich sbírky není dnes už plně oprávněný, zůstává mu nesporná zá- sluha, že na tyto prameny poprvé obrátil pozornost historiků 82
Strana 83
a že správně rozpoznal jejich zásadní důležitost pro historio- grafii. Ve druhém dílu Palackého edice byly otištěny důležité Articuli declaratorii contra eundem Milliczium canonicum Pra- gensem haereticum (str. 185). — Jinak dominovala na tomto úseku vydávání pramenů činnost Ferdinanda Tadry. Ten vydal ve Vídni r. 1880 Cancellaria Arnesti. Formelbuch des ersten Prager Erzbischofs Arnest von Pardubitz (Arch. f. öst. Gesch. 61) a o dvě léta později Summa Gebhardi - Ein Formelbuch aus der Zeit des Königs Johann von Böhmen, která podává formuláře z let 1336-1345 (AOG 63). Z bohatého listinného a formulářového materiálu kancléře Jana ze Středy vydal Can- cellaria Johannis Noviforensis episcopi Olomucensis 1364-1380 (AOG 68, Vídeň 1886). Svou vydavatelskou činnost zakončil Tadra r. 1895 vydáním Summa cancellariae Caroli IV. (Hist. archiv ČA č. 6). Souhrnný obraz o činnosti kanceláří podal konečně Tadra ve spise: Kanceláře a písaři v zemích českých za králů z rodu lucemburského Jana, Karla IV. a Václava IV., Praha 1892. Je opravdu politováníhodné, že se u nás od té doby vydávání formulářů (a s nimi úzce spjatých soukromých listů) pro dobu 14. století nikdo nevěnoval, a další editoři našeho ma- teriálu, pokud se vůbec vyskytli, byli cizinci. Tak vydal r. 1900 H. Kaiser Collectarius perpetuarum formarum Johannis de Geylnhusen (v Inšpruku). Některé další listy, formuláře i díla literární byly nověji otiš- těny ve velkém díle K. Burdacha a spolupracovníků Vom Mit- telalter zur Reformation, které má řadu svazků. Skutečný vý- znam pro naše prostředí mají hlavně edice Josefa Klappera a Pavla Piura. Jde jednak o kritické vydání listů Petrarkových (k císaři i dalším osobnostem z jeho okolí): Petrarca's Brief- wechsel mit deutschen Zeitgenossen (Vom M. zur Ref. VII, vydal P. Piur 1933), především pak o edici spisů (literární tvorby) Jana ze Středy, která je podána J. Klapperem (Vom M. zur Ref. VI/1, 2, 3, 4 — 1930-1939) a o vydání kancléřových listů, uskutečněné Piurem v VIII. svazku téže řady (vyšlém r. 1937). Poměrně dosti bylo vydáno z pramenů církevní ústřední provenience. Vedle už uvedených edicí knih konfirmačních a erekčních patří sem edice úředních nařízení a aktového mate- riálu. Ze statut Arnošta z Pardubic vydal B. Dudík: Statuten 83
a že správně rozpoznal jejich zásadní důležitost pro historio- grafii. Ve druhém dílu Palackého edice byly otištěny důležité Articuli declaratorii contra eundem Milliczium canonicum Pra- gensem haereticum (str. 185). — Jinak dominovala na tomto úseku vydávání pramenů činnost Ferdinanda Tadry. Ten vydal ve Vídni r. 1880 Cancellaria Arnesti. Formelbuch des ersten Prager Erzbischofs Arnest von Pardubitz (Arch. f. öst. Gesch. 61) a o dvě léta později Summa Gebhardi - Ein Formelbuch aus der Zeit des Königs Johann von Böhmen, která podává formuláře z let 1336-1345 (AOG 63). Z bohatého listinného a formulářového materiálu kancléře Jana ze Středy vydal Can- cellaria Johannis Noviforensis episcopi Olomucensis 1364-1380 (AOG 68, Vídeň 1886). Svou vydavatelskou činnost zakončil Tadra r. 1895 vydáním Summa cancellariae Caroli IV. (Hist. archiv ČA č. 6). Souhrnný obraz o činnosti kanceláří podal konečně Tadra ve spise: Kanceláře a písaři v zemích českých za králů z rodu lucemburského Jana, Karla IV. a Václava IV., Praha 1892. Je opravdu politováníhodné, že se u nás od té doby vydávání formulářů (a s nimi úzce spjatých soukromých listů) pro dobu 14. století nikdo nevěnoval, a další editoři našeho ma- teriálu, pokud se vůbec vyskytli, byli cizinci. Tak vydal r. 1900 H. Kaiser Collectarius perpetuarum formarum Johannis de Geylnhusen (v Inšpruku). Některé další listy, formuláře i díla literární byly nověji otiš- těny ve velkém díle K. Burdacha a spolupracovníků Vom Mit- telalter zur Reformation, které má řadu svazků. Skutečný vý- znam pro naše prostředí mají hlavně edice Josefa Klappera a Pavla Piura. Jde jednak o kritické vydání listů Petrarkových (k císaři i dalším osobnostem z jeho okolí): Petrarca's Brief- wechsel mit deutschen Zeitgenossen (Vom M. zur Ref. VII, vydal P. Piur 1933), především pak o edici spisů (literární tvorby) Jana ze Středy, která je podána J. Klapperem (Vom M. zur Ref. VI/1, 2, 3, 4 — 1930-1939) a o vydání kancléřových listů, uskutečněné Piurem v VIII. svazku téže řady (vyšlém r. 1937). Poměrně dosti bylo vydáno z pramenů církevní ústřední provenience. Vedle už uvedených edicí knih konfirmačních a erekčních patří sem edice úředních nařízení a aktového mate- riálu. Ze statut Arnošta z Pardubic vydal B. Dudík: Statuten 83
Strana 84
des Metropoliten von Prag Arnost von Pardubitz für den Bischof und Capitel von Olmútz um das Jahr 1349 (AOG 41, 1869, str. 195-217) a rovněž i vlastní statuta pražského kostela (AOG 37, 1867, str. 413-455). Tato statuta byla později lépe vy- dána Antonínem Podlahou: Statuta metropolitanae ecclesiae Pragensis anno 1350 conscripta (Praha 1905). K tomu je třeba připojit ještě F. Menčíka: Několik statutů a nařízení arcibis- kupů pražských Arnošta a Jana I. z let 1355-1377 (Pojedn. KČSN VI — II, Praha 1882). Jednání a usnesení synod podává (nedokonale) dílo K. Höf- lera: Concilia Pragensia 1353-1413 - Prager Synodalbeschlüsse, vydané v Praze r. 1861-62 (v Abhandl. der königlichen Gesellsch. d. Wissenschaften); později Ferd. Tadra uveřejnil velmi důle- žitá Soudní akta konsistoře pražské I. - VII., Praha 1893-1901 (v Histor. arch. ČA č. I, 2, 8, II, 15, 18 a 21), která se ovšem přímé vlády Karlovy dotýkají jen v I. části (1373-1379). - Velmi zlomkovitě a nepatrně jsou zachována akta inkvisiční, ač by nás zajímala dnes nejvíce. Jeden takový zlomek vydal F. Men- čík: Výslech Valdenských r. 1340 (Věstn. KČSN 1891, str. 280 až 287), a k tomu nedávno přibyl nový zlomek, objevený a tištěný Ivanem Hlaváčkem: Inkvisice v Čechách ve 30. letech 14. stol. (CSCH, r. 5, 1957, str. 526-538). Další prameny církevní provenience jsou různé protokoly o visitacích a kontrolách kněžstva světského i řeholníků nebo různé soupisy a seznamy (hlavně finanční povahy), poskytující často důležitá poučení o poměrech hospodářských. Vydáno je jich však zatím jen nepatrně. Sem je možno zařadit edici Vác- lava Novotného: Inquisitio domorum hospitalis s. Johani Hiero- solimitani per Pragensem archidioecesim facta a. 1373 (Histo- rický arch. ČA č. 19, Praha 1900), nebo staré vydání V. V. Tom- ka: Registra decimarum papalium, čili: Registra desátků papež- ských z diecézi Pražské (Pojednání KČSN, Praha 1873). V oblasti feudálních právních zvyklostí mají zvláštní význam edice desk zemských. Na Moravě byly desky založeny r. 1348 a jsou dodnes zachovány. Vydání desk pro období Karlovo ob- starali r. 1856 P. Chlumecký - J. Chytil - K. Demuth - A. Wolfskron: Die Landtafel des Markgrafthums Mähren, Brünner und Olmützer Cuda 1348—1466. Jiný druh desk vydal 84
des Metropoliten von Prag Arnost von Pardubitz für den Bischof und Capitel von Olmútz um das Jahr 1349 (AOG 41, 1869, str. 195-217) a rovněž i vlastní statuta pražského kostela (AOG 37, 1867, str. 413-455). Tato statuta byla později lépe vy- dána Antonínem Podlahou: Statuta metropolitanae ecclesiae Pragensis anno 1350 conscripta (Praha 1905). K tomu je třeba připojit ještě F. Menčíka: Několik statutů a nařízení arcibis- kupů pražských Arnošta a Jana I. z let 1355-1377 (Pojedn. KČSN VI — II, Praha 1882). Jednání a usnesení synod podává (nedokonale) dílo K. Höf- lera: Concilia Pragensia 1353-1413 - Prager Synodalbeschlüsse, vydané v Praze r. 1861-62 (v Abhandl. der königlichen Gesellsch. d. Wissenschaften); později Ferd. Tadra uveřejnil velmi důle- žitá Soudní akta konsistoře pražské I. - VII., Praha 1893-1901 (v Histor. arch. ČA č. I, 2, 8, II, 15, 18 a 21), která se ovšem přímé vlády Karlovy dotýkají jen v I. části (1373-1379). - Velmi zlomkovitě a nepatrně jsou zachována akta inkvisiční, ač by nás zajímala dnes nejvíce. Jeden takový zlomek vydal F. Men- čík: Výslech Valdenských r. 1340 (Věstn. KČSN 1891, str. 280 až 287), a k tomu nedávno přibyl nový zlomek, objevený a tištěný Ivanem Hlaváčkem: Inkvisice v Čechách ve 30. letech 14. stol. (CSCH, r. 5, 1957, str. 526-538). Další prameny církevní provenience jsou různé protokoly o visitacích a kontrolách kněžstva světského i řeholníků nebo různé soupisy a seznamy (hlavně finanční povahy), poskytující často důležitá poučení o poměrech hospodářských. Vydáno je jich však zatím jen nepatrně. Sem je možno zařadit edici Vác- lava Novotného: Inquisitio domorum hospitalis s. Johani Hiero- solimitani per Pragensem archidioecesim facta a. 1373 (Histo- rický arch. ČA č. 19, Praha 1900), nebo staré vydání V. V. Tom- ka: Registra decimarum papalium, čili: Registra desátků papež- ských z diecézi Pražské (Pojednání KČSN, Praha 1873). V oblasti feudálních právních zvyklostí mají zvláštní význam edice desk zemských. Na Moravě byly desky založeny r. 1348 a jsou dodnes zachovány. Vydání desk pro období Karlovo ob- starali r. 1856 P. Chlumecký - J. Chytil - K. Demuth - A. Wolfskron: Die Landtafel des Markgrafthums Mähren, Brünner und Olmützer Cuda 1348—1466. Jiný druh desk vydal 84
Strana 85
později Vincenc Brandl: Libri citationum et sententiarum seu Knihy půhonné a nálezové, sv. I, pro léta 1374—1411, (Brno 1872). V Čechách měly desky horší osud, ačkoliv tu existovaly už od let sedmdesátých 13. století. Roku 1541 shořely a jen na základě různých zlomků, výpisů apod. mohl Josef Emler, s kterým se i v této ediční oblasti znovu setkáváme, připravit svou velkou edici: Pozůstatky desk zemských Království českého r. 1541 po- hořelých I.—II., Praha 1870 a 1872 (ale ve skutečnosti dotištěn sv. I. až r. 1871 a sv. II. dokonce až r. 1878). Vydání Pozůstatků přináší pro dobu Karlovu ovšem jen nahodilé zlomky. O řízení před fórem feudálních právních zvyklostí, před zem- ským soudem, informuje příručka nejvyššího sudího Ondřeje z Dubé, vydaná Fr. Čádou: Nejvyššího sudího Království čes- kého Ondřeje z Dubé Práva zemská česká (Hist. archiv č. 48, Praha 1930). Poněkud sem patří i tzv. Řád práva zemského - Ordo judicii terrae, vydaný Hermenegildem Jirečkem v Codex juris bohemici II, 2, z r. 1870. Řád práva zemského je k Maiestas Carolina ve vztahu dosud ne úplně objasněném. Ač literatury o věci nechybí, je dosavad- nímu bádání nejvíce na závadu skutečnost, že není k disposici žádné novější kritické vydání Maiestas, protože ani edice Fran- tiška Palackého z r. 1844 (Archiv český III.), ani další vydání Hermenegilda Jirečka v Codex juris bohemici II, 2, z r. 1870, nemohou dnes už stačit (v Jirečkově Codexu jsou jinak vydány porůznu i některé listiny doby Karlovy). K památkám právním patří svou povahou i Řád korunování krále českého, který byl vydán J. Cibulkou r. 1934 v knize Český řád korunovační a jeho původ (edice řádu je tu na str. 74-98), v níž je obsáhle pojednáno i o rozmanitých vzorech Karlova řádu. Starý český překlad řádu vydal Emler r. 1878 v edici Karlových spisů: Spisové císaře Karla IV. Z vydaných pramenů povahy hospodářské a finanční (v nej- širším smyslu!) na prvém místě jsou urbáře a účty. I při edicích těchto pramenů narazíme na jméno Josefa Emlera, který vydal Deset urbářů českých z doby před válkami husitskými (Praha 1881; pro dobu Karlovu to jsou urbáře klášterů roudnického, zbraslavského a chotěšovského). Urbář z r. 1378 a účty kláštera třeboňského z let 1367-1407 (Histor. arch. č. 52, Praha 1949) 85
později Vincenc Brandl: Libri citationum et sententiarum seu Knihy půhonné a nálezové, sv. I, pro léta 1374—1411, (Brno 1872). V Čechách měly desky horší osud, ačkoliv tu existovaly už od let sedmdesátých 13. století. Roku 1541 shořely a jen na základě různých zlomků, výpisů apod. mohl Josef Emler, s kterým se i v této ediční oblasti znovu setkáváme, připravit svou velkou edici: Pozůstatky desk zemských Království českého r. 1541 po- hořelých I.—II., Praha 1870 a 1872 (ale ve skutečnosti dotištěn sv. I. až r. 1871 a sv. II. dokonce až r. 1878). Vydání Pozůstatků přináší pro dobu Karlovu ovšem jen nahodilé zlomky. O řízení před fórem feudálních právních zvyklostí, před zem- ským soudem, informuje příručka nejvyššího sudího Ondřeje z Dubé, vydaná Fr. Čádou: Nejvyššího sudího Království čes- kého Ondřeje z Dubé Práva zemská česká (Hist. archiv č. 48, Praha 1930). Poněkud sem patří i tzv. Řád práva zemského - Ordo judicii terrae, vydaný Hermenegildem Jirečkem v Codex juris bohemici II, 2, z r. 1870. Řád práva zemského je k Maiestas Carolina ve vztahu dosud ne úplně objasněném. Ač literatury o věci nechybí, je dosavad- nímu bádání nejvíce na závadu skutečnost, že není k disposici žádné novější kritické vydání Maiestas, protože ani edice Fran- tiška Palackého z r. 1844 (Archiv český III.), ani další vydání Hermenegilda Jirečka v Codex juris bohemici II, 2, z r. 1870, nemohou dnes už stačit (v Jirečkově Codexu jsou jinak vydány porůznu i některé listiny doby Karlovy). K památkám právním patří svou povahou i Řád korunování krále českého, který byl vydán J. Cibulkou r. 1934 v knize Český řád korunovační a jeho původ (edice řádu je tu na str. 74-98), v níž je obsáhle pojednáno i o rozmanitých vzorech Karlova řádu. Starý český překlad řádu vydal Emler r. 1878 v edici Karlových spisů: Spisové císaře Karla IV. Z vydaných pramenů povahy hospodářské a finanční (v nej- širším smyslu!) na prvém místě jsou urbáře a účty. I při edicích těchto pramenů narazíme na jméno Josefa Emlera, který vydal Deset urbářů českých z doby před válkami husitskými (Praha 1881; pro dobu Karlovu to jsou urbáře klášterů roudnického, zbraslavského a chotěšovského). Urbář z r. 1378 a účty kláštera třeboňského z let 1367-1407 (Histor. arch. č. 52, Praha 1949) 85
Strana 86
vydal A. L. Krejčík, který také již dříve věnoval pozornost urbáři rožmberskému (v r. 1936 ve Sborníku čs. akademie ze- měď. XI.: Míry, váhy a peníze v rožmberském urbáři). Urbář rožmberský, který je naším nejstarším urbářem z panství svět- ského feudála, vydal Josef Truhlář r. 1880 (Urbář panství rožm- berského z roku 1379 — Pojedn. KČSN VI-10). Z jiných vydání pramenů podobného druhu postačí uvésti: Josef Emler: Ein Bernaregister des Pilsner Kreises vom Jahre 1379. Abhandl. KČSN, V.—8, Praha 1876. J. Neuwirth: Die Wochenrechnungen und der Betrieb des Prager Dombaues in den Jahren 1372-1378. Praha 1880. F. M. Bartoš: Zlomek účtů mistra kuchyně královské z do- by Karla IV. - Věstn. KČSN 1944, č. V., str. 13-18. Pro sociální a hospodářské poměry městské má základní vý- znam klasická edice B. Mendla: Knihy počtů města Brna z let 1343-1365 (Brno 1935), které přinášejí dokonalé kritické vydání brněnských knih a rejstříků městských dávek z uvedené doby. Záležitostí cechovních si dosud vydavatelská činnost téměř nevšímala. Některé cechovní řády doby Karlovy otiskl O. Pe- terka v dile Das Gewerberecht Böhmens im XIV. Jahrhundert (Vídeň-Lipsko 1909), ač je jich zachováno mnohem více. K této problematice patří i vydání zachované knihy pražského cechu malířského, které uskutečnili Ad. Patera a Ferd. Tadra: Das Buch der Prager Malerzeche (Praha 1878), ovšem nepříliš do- konalým způsobem. Konečně do této skupiny nesporně náleží i mincovní řád Karla IV., který nejnověji vydal K. Castellin v knize Česká drobná mince doby předhusitské a husitské (1300-1471) (Praha 1953) a jehož český překlad je podán v tomto výboru na str. 341. Zachytit literární produkci doby Karlovy vedlo by tu příliš daleko, a omezím se proto jen na jmenovité uvedení nejdůleži- tějších věcí, zatím co pro celkový přehled mohu odkázat na pří- slušnou literaturu, hlavně z oboru literární historie. Z díla Waldhauserova a Milíčova jsou vydána tato díla: Staročeské zpracování Postily studentů svaté university pražské Konráda Waldhausera vydal Fr. Šimek v Praze r. 1947 (Sbírka pramenů českého hnutí náboženského ve XIV. a XV. století). Milíčův Libellus de Antichristo je otištěn v uvedené už edici 86
vydal A. L. Krejčík, který také již dříve věnoval pozornost urbáři rožmberskému (v r. 1936 ve Sborníku čs. akademie ze- měď. XI.: Míry, váhy a peníze v rožmberském urbáři). Urbář rožmberský, který je naším nejstarším urbářem z panství svět- ského feudála, vydal Josef Truhlář r. 1880 (Urbář panství rožm- berského z roku 1379 — Pojedn. KČSN VI-10). Z jiných vydání pramenů podobného druhu postačí uvésti: Josef Emler: Ein Bernaregister des Pilsner Kreises vom Jahre 1379. Abhandl. KČSN, V.—8, Praha 1876. J. Neuwirth: Die Wochenrechnungen und der Betrieb des Prager Dombaues in den Jahren 1372-1378. Praha 1880. F. M. Bartoš: Zlomek účtů mistra kuchyně královské z do- by Karla IV. - Věstn. KČSN 1944, č. V., str. 13-18. Pro sociální a hospodářské poměry městské má základní vý- znam klasická edice B. Mendla: Knihy počtů města Brna z let 1343-1365 (Brno 1935), které přinášejí dokonalé kritické vydání brněnských knih a rejstříků městských dávek z uvedené doby. Záležitostí cechovních si dosud vydavatelská činnost téměř nevšímala. Některé cechovní řády doby Karlovy otiskl O. Pe- terka v dile Das Gewerberecht Böhmens im XIV. Jahrhundert (Vídeň-Lipsko 1909), ač je jich zachováno mnohem více. K této problematice patří i vydání zachované knihy pražského cechu malířského, které uskutečnili Ad. Patera a Ferd. Tadra: Das Buch der Prager Malerzeche (Praha 1878), ovšem nepříliš do- konalým způsobem. Konečně do této skupiny nesporně náleží i mincovní řád Karla IV., který nejnověji vydal K. Castellin v knize Česká drobná mince doby předhusitské a husitské (1300-1471) (Praha 1953) a jehož český překlad je podán v tomto výboru na str. 341. Zachytit literární produkci doby Karlovy vedlo by tu příliš daleko, a omezím se proto jen na jmenovité uvedení nejdůleži- tějších věcí, zatím co pro celkový přehled mohu odkázat na pří- slušnou literaturu, hlavně z oboru literární historie. Z díla Waldhauserova a Milíčova jsou vydána tato díla: Staročeské zpracování Postily studentů svaté university pražské Konráda Waldhausera vydal Fr. Šimek v Praze r. 1947 (Sbírka pramenů českého hnutí náboženského ve XIV. a XV. století). Milíčův Libellus de Antichristo je otištěn v uvedené už edici 86
Strana 87
Janovových Regulí, kterou připravil Vl. Kybal, ve sv. III., str. 376 n. Z významných soudobých sepsání s důležitým dosahem spo- lečenským uvádím protiněmecký (a zároveň proticechovní) spi- sek De Teutunicis bonum dictamen, pocházející snad z polovice padesátých let 14. století, který vydal W. Wostry pod názvem Ein deutschenfeindliches Pamphlet aus Böhmen aus dem 14. Jahrhundert (Mitt. des Ver. für die Gesch. der Deutschen in Böhmen, 53, 1915, str. 193—238). O celkové literární tvorbě podávají přehled Dějiny lite- ratury české Jaroslava Vlčka (I. díl, vydání r. 1931); speciálně tvorbě prozaické je věnována kniha Jana Vilikovského: Próza doby Karla IV. (1938). Kulturní snahy dobře uvádí i edice V. Flajšhanse: Klaret a jeho družina I.-II., 1926-1928. — O spi- sech Tomáše ze Štítného, z nichž skutečný význam pro dobu Karlovu mají Knížky šestery o obecných věcech křesťanských (vydal K. J. Erben, Praha 1852), informuje J. Gebauer: O životě a spisech Tomáše ze Štítného, Praha 1923. Posléze je třeba zvláště jmenovat ještě edice A. Bernta - K. Burdacha: Der Ackermann aus Böhmen (Vom M. zur Ref. III, I. Berlín 1917), K. Wotke: Moralitates Caroli Quarti impe- ratoris (Zeitschr. d. D. Ver. für Gesch. Mähr. u. Schles. I.-II.) a vydání spisů Karla IV. ve starém českém znění, které uspo- řádal Josef Emler: Spisové císaře Karla IV., Praha 1878. - Základním historickým spisem pro dobu Karlovu je stále ještě E. Werunskyho Geschichte Kaiser Karls IV. und seiner Zeit, která je však dovedena jen do r. 1368 (svazek I.—III., Inšpruk 1880-1892), tak že tu neztratilo dosud význam vypsání Palackého v jeho Dějinách národu českého v Čechách i v Mo- ravě (dílu II. částka II. od r. 1333 do 1403, nejlepší vydání z r. 1877). České dějiny v podání Jos. Šusty sahají pouze do r. 1355 a jsou vlastně především vypsáním osobních osudů Kar- lových (ČD II/3 a II/4: Karel IV. - Otec a syn (1333-1346), Karel IV. - Za císařskou korunou (1346-1355), vydáno 1946 a 1948. Pro dějiny hudby a zpěvu a pro poznání výtvarného umění doby Karlovy je třeba upozornit na práci Zd. Nejedlého Dějiny předhusitského zpěvu v Čechách, 1907, nové vydání z r. 1957, 87
Janovových Regulí, kterou připravil Vl. Kybal, ve sv. III., str. 376 n. Z významných soudobých sepsání s důležitým dosahem spo- lečenským uvádím protiněmecký (a zároveň proticechovní) spi- sek De Teutunicis bonum dictamen, pocházející snad z polovice padesátých let 14. století, který vydal W. Wostry pod názvem Ein deutschenfeindliches Pamphlet aus Böhmen aus dem 14. Jahrhundert (Mitt. des Ver. für die Gesch. der Deutschen in Böhmen, 53, 1915, str. 193—238). O celkové literární tvorbě podávají přehled Dějiny lite- ratury české Jaroslava Vlčka (I. díl, vydání r. 1931); speciálně tvorbě prozaické je věnována kniha Jana Vilikovského: Próza doby Karla IV. (1938). Kulturní snahy dobře uvádí i edice V. Flajšhanse: Klaret a jeho družina I.-II., 1926-1928. — O spi- sech Tomáše ze Štítného, z nichž skutečný význam pro dobu Karlovu mají Knížky šestery o obecných věcech křesťanských (vydal K. J. Erben, Praha 1852), informuje J. Gebauer: O životě a spisech Tomáše ze Štítného, Praha 1923. Posléze je třeba zvláště jmenovat ještě edice A. Bernta - K. Burdacha: Der Ackermann aus Böhmen (Vom M. zur Ref. III, I. Berlín 1917), K. Wotke: Moralitates Caroli Quarti impe- ratoris (Zeitschr. d. D. Ver. für Gesch. Mähr. u. Schles. I.-II.) a vydání spisů Karla IV. ve starém českém znění, které uspo- řádal Josef Emler: Spisové císaře Karla IV., Praha 1878. - Základním historickým spisem pro dobu Karlovu je stále ještě E. Werunskyho Geschichte Kaiser Karls IV. und seiner Zeit, která je však dovedena jen do r. 1368 (svazek I.—III., Inšpruk 1880-1892), tak že tu neztratilo dosud význam vypsání Palackého v jeho Dějinách národu českého v Čechách i v Mo- ravě (dílu II. částka II. od r. 1333 do 1403, nejlepší vydání z r. 1877). České dějiny v podání Jos. Šusty sahají pouze do r. 1355 a jsou vlastně především vypsáním osobních osudů Kar- lových (ČD II/3 a II/4: Karel IV. - Otec a syn (1333-1346), Karel IV. - Za císařskou korunou (1346-1355), vydáno 1946 a 1948. Pro dějiny hudby a zpěvu a pro poznání výtvarného umění doby Karlovy je třeba upozornit na práci Zd. Nejedlého Dějiny předhusitského zpěvu v Čechách, 1907, nové vydání z r. 1957, 87
Strana 88
a pro dějiny umění na kolektivní dílo V. Birnbauma, J. Cibulky, A. Matějčka, J. Pečírky, V. V. Štecha a Zd. Wirtha: Dějepis výtvarného umění v Čechách I. Středověk (1923-1931). Velký význam mají konečně nové práce Fr. Grause, jednak jeho Chudina městská v době předhusitské, Praha 1949, jednak II. díl Dějin venkovského lidu v Čechách v době předhusitské, Praha 1957, které poprvé zpracovávají i dějiny doby Karlovy z hlediska marxistické historiografie a přinášejí i popisy a roz- bory četných dosud nevydaných pramenů hospodářské a finanč- ní povahy, které tak zatím nahrazují jejich potřebné edice. Zdeněk Fiala 88
a pro dějiny umění na kolektivní dílo V. Birnbauma, J. Cibulky, A. Matějčka, J. Pečírky, V. V. Štecha a Zd. Wirtha: Dějepis výtvarného umění v Čechách I. Středověk (1923-1931). Velký význam mají konečně nové práce Fr. Grause, jednak jeho Chudina městská v době předhusitské, Praha 1949, jednak II. díl Dějin venkovského lidu v Čechách v době předhusitské, Praha 1957, které poprvé zpracovávají i dějiny doby Karlovy z hlediska marxistické historiografie a přinášejí i popisy a roz- bory četných dosud nevydaných pramenů hospodářské a finanč- ní povahy, které tak zatím nahrazují jejich potřebné edice. Zdeněk Fiala 88
Strana 89
ČTENÍ OKARLUIV. A JEHO DOBĚ Motto: „Neboť tak veliká byla spravedlnost v době jeho života na světě, že celý svět žil v pohodě a míru.“ Jan Očko z Vlašimě nad císařovou rakví 89
ČTENÍ OKARLUIV. A JEHO DOBĚ Motto: „Neboť tak veliká byla spravedlnost v době jeho života na světě, že celý svět žil v pohodě a míru.“ Jan Očko z Vlašimě nad císařovou rakví 89
Strana 90
Strana 91
I. KARLOVO MLÁDÍ (Od 14. 5. 1316—1333) I. Karlovo dětství a pobyt ve Francii Nyní chci vám psáti o svém marném a nemoudrém životě a o počátku své dráhy světské, aby vám to mohlo býti pří- kladem. Nezamlčím milost od Boha mně vlitou, ani lásku k učení, kterou měla vytrvalost mé hrudi, abyste tím více dou- fali v pomoc boží, že vám ve vašich pracích pomůže, čím více vám otcové a předchůdcové vaši o ní vypravují. Neboť je psá- no: »Otcové naši vypravovali nám« [Žalm 43, 2]. Proto si přeji, aby vám nebylo neznámo, že Jindřich VII., císař římský, zplodil otce mého, jménem Jana, z Markéty, dcery vévody brabantského. Ten si vzal za ženu Elišku, dceru Václava II., krále českého, a obdržel s ní České království, protože mužské pohlaví v královském rodě českém vymřelo. A vyhnal korutanského vévodu Jindřicha, který měl za ženu [Annu,] starší sestru jeho manželky svrchuřečené, jež zemřela později bez dětí; ten obdržel České království kvůli té sestře před mým otcem, jak o tom jasněji vyprávějí české kroniky. Zplodil pak týž Jan, český král, s královnou Eliškou svého prvorozeného syna jménem Václava, který se narodil léta Páně 1316, čtrnáctého května o páté [= první] hodině ráno v Praze. Potom druhého syna jménem Otakara,3 který zemřel v útlém věku. Konečně zplodil ještě třetího, jménem Jana.4 Měl pak řečený král dvě vdané sestry: jednu5 vdal za uher- ského krále Karla I., a ta umřela bez dětí. Druhou6 dal fran- couzskému králi Karlovi [IV.]. V době jeho vlády ve Francii, léta od narození Páně 1323, poslal mě můj otec k řečenému fran- couzskému králi, když jsem byl v sedmém roku svého chlapec- tví. I kázal mě řečený francouzský král od biskupa biřmovati a dal mi své jméno, totiž Karel, a dal mi za snoubenku dceru svého strýce Karla [z Valois], jménem Markétu, zvanou Blan- 91
I. KARLOVO MLÁDÍ (Od 14. 5. 1316—1333) I. Karlovo dětství a pobyt ve Francii Nyní chci vám psáti o svém marném a nemoudrém životě a o počátku své dráhy světské, aby vám to mohlo býti pří- kladem. Nezamlčím milost od Boha mně vlitou, ani lásku k učení, kterou měla vytrvalost mé hrudi, abyste tím více dou- fali v pomoc boží, že vám ve vašich pracích pomůže, čím více vám otcové a předchůdcové vaši o ní vypravují. Neboť je psá- no: »Otcové naši vypravovali nám« [Žalm 43, 2]. Proto si přeji, aby vám nebylo neznámo, že Jindřich VII., císař římský, zplodil otce mého, jménem Jana, z Markéty, dcery vévody brabantského. Ten si vzal za ženu Elišku, dceru Václava II., krále českého, a obdržel s ní České království, protože mužské pohlaví v královském rodě českém vymřelo. A vyhnal korutanského vévodu Jindřicha, který měl za ženu [Annu,] starší sestru jeho manželky svrchuřečené, jež zemřela později bez dětí; ten obdržel České království kvůli té sestře před mým otcem, jak o tom jasněji vyprávějí české kroniky. Zplodil pak týž Jan, český král, s královnou Eliškou svého prvorozeného syna jménem Václava, který se narodil léta Páně 1316, čtrnáctého května o páté [= první] hodině ráno v Praze. Potom druhého syna jménem Otakara,3 který zemřel v útlém věku. Konečně zplodil ještě třetího, jménem Jana.4 Měl pak řečený král dvě vdané sestry: jednu5 vdal za uher- ského krále Karla I., a ta umřela bez dětí. Druhou6 dal fran- couzskému králi Karlovi [IV.]. V době jeho vlády ve Francii, léta od narození Páně 1323, poslal mě můj otec k řečenému fran- couzskému králi, když jsem byl v sedmém roku svého chlapec- tví. I kázal mě řečený francouzský král od biskupa biřmovati a dal mi své jméno, totiž Karel, a dal mi za snoubenku dceru svého strýce Karla [z Valois], jménem Markétu, zvanou Blan- 91
Strana 92
ku. A toho roku zemřela jeho žena, sestra mého otce, bez dětí. Potom si týž král vzal jinou manželku Uohanu z Evreux, jako královnu Beatrix]. Řečený král měl mne velmi rád a nařídil mému kaplanovi, aby mě trochu vycvičil v písmě, ačkoli král sám neuměl psát. A tak jsem se od té doby naučil čísti hodinky svaté Marie, slavné Panny, a když jsem jim trochu rozuměl, čítal jsem je denně v dobách svého chlapectví velmi rád, protože mým opatrovníkům král nařídil, aby mě k tomu nabádali. Řečený král nebyl lakomý na peníze a měl dobrou radu a jeho dvůr se skvěl shromážděním starých knížat jak duchovních, tak svět- ských . . . V tom roce [1328] zemřel můj tchán Karel a zanechal prvo- rozeného syna jménem Filipa. A téhož roku umřel v den Očiš- ťování svaté Marie [2. února] francouzský král Karel, zanechav manželku těhotnou, jež porodila dceru. A protože se podle oby- čeje toho království dcery nestávají nástupci, byl povýšen za francouzského krále syn mého tchána Filip [VI.], protože byl nejbližším dědicem v mužské linii. Řečený Filip si vzal rádce svého předchůdce, ale naprosto se neřídil jejich radami a oddal se lakotě. Byl pak mezi jeho rádci muž velmi moudrý, Petr,7 opat fécampský, rodem z Limoges, člověk výmluvný a vzdělaný, veškerou ušlechtilostí mravů obdařený. Ten sloužil na Popeleční středu v prvním roce Filipovy vlády mši a tak procítěně kázal, že ho všichni zahrnovali chválou. Já pak jsem žil na dvoře řečeného krále Filipa, jehož sestru jsem měl za manželku, po smrti krále Karla, u něhož jsem byl pět let. I zalíbila se mi výřečnost neboli výmluvnost řečeného opata při tom kázání, že jsem měl při jeho slovech a při pohledu naň tak silné vy- tržení v zbožnosti, že jsem začal sám v sobě uvažovati a pravil jsem: „Co je to, že se ve mne vlévá tak veliká milost od tohoto člověka?“ Potom jsem se s ním seznámil a on mne zahrnoval láskou a otcovskou přízní a velmi často mě poučoval z Písma svatého. I žil jsem dva roky po smrti Karlově na dvoře krále Filipa. Po těch dvou letech poslal mě týž král s mou manželkou, svou sestrou, jménem Blankou, k mému otci Janovi, českém králi, 92
ku. A toho roku zemřela jeho žena, sestra mého otce, bez dětí. Potom si týž král vzal jinou manželku Uohanu z Evreux, jako královnu Beatrix]. Řečený král měl mne velmi rád a nařídil mému kaplanovi, aby mě trochu vycvičil v písmě, ačkoli král sám neuměl psát. A tak jsem se od té doby naučil čísti hodinky svaté Marie, slavné Panny, a když jsem jim trochu rozuměl, čítal jsem je denně v dobách svého chlapectví velmi rád, protože mým opatrovníkům král nařídil, aby mě k tomu nabádali. Řečený král nebyl lakomý na peníze a měl dobrou radu a jeho dvůr se skvěl shromážděním starých knížat jak duchovních, tak svět- ských . . . V tom roce [1328] zemřel můj tchán Karel a zanechal prvo- rozeného syna jménem Filipa. A téhož roku umřel v den Očiš- ťování svaté Marie [2. února] francouzský král Karel, zanechav manželku těhotnou, jež porodila dceru. A protože se podle oby- čeje toho království dcery nestávají nástupci, byl povýšen za francouzského krále syn mého tchána Filip [VI.], protože byl nejbližším dědicem v mužské linii. Řečený Filip si vzal rádce svého předchůdce, ale naprosto se neřídil jejich radami a oddal se lakotě. Byl pak mezi jeho rádci muž velmi moudrý, Petr,7 opat fécampský, rodem z Limoges, člověk výmluvný a vzdělaný, veškerou ušlechtilostí mravů obdařený. Ten sloužil na Popeleční středu v prvním roce Filipovy vlády mši a tak procítěně kázal, že ho všichni zahrnovali chválou. Já pak jsem žil na dvoře řečeného krále Filipa, jehož sestru jsem měl za manželku, po smrti krále Karla, u něhož jsem byl pět let. I zalíbila se mi výřečnost neboli výmluvnost řečeného opata při tom kázání, že jsem měl při jeho slovech a při pohledu naň tak silné vy- tržení v zbožnosti, že jsem začal sám v sobě uvažovati a pravil jsem: „Co je to, že se ve mne vlévá tak veliká milost od tohoto člověka?“ Potom jsem se s ním seznámil a on mne zahrnoval láskou a otcovskou přízní a velmi často mě poučoval z Písma svatého. I žil jsem dva roky po smrti Karlově na dvoře krále Filipa. Po těch dvou letech poslal mě týž král s mou manželkou, svou sestrou, jménem Blankou, k mému otci Janovi, českém králi, 92
Strana 93
do města Lucemburku; toto hrabství patřilo mému otci po jeho otci císaři Jindřichovi svaté paměti. Ten byl jako hrabě lucem- burský zvolen za římského císaře; o tom, jak a v které době panoval, podrobněji se čte v římských kronikách8 . . . 2. Mladý Karel v Lombardii a Toskánsku A tak vrátiv se z Francie, našel jsem svého otce v hrabství lucemburském; v těch dobách držel císařství Ludvík Bavor- ský,i který se psal Ludvík Čtvrtý a který byl zvolen po smrti mého děda Jindřicha VII. r. 1313 za římského krále nikoli svor- nou volbou proti rakouskému vévodovi Fridrichovi. Tohoto Ludvíka zvolili i při něm stáli až do jeho vítězství, při němž zajal toho rakouského vévodu Fridricha, svého protivníka, můj otec český král Jan, arcibiskup mohučský [Petr z Aspeltu] a trevírský [Balduin] a Valdemar, poslední markrabě brani- borský. S Fridrichem pak byli [volitelé]: arcibiskup kolínský Uindřich], vévoda saský [Jan] a falckrabě rýnský [Rudolf]. Ludvík později odejel do Říma a proti vůli papeže Jana XXII. přijal 17. ledna r. 1328] od benátského biskupa císařskou korunu i dar posvěcení. A potom dal zvoliti protipapeže, jménem Miku- láše, z řádu Menších bratří, který byl později vydán do rukou papežových a zemřel v kajícnosti. A hned se vrátil do Němec- ka, jak se úplněji vypravuje v římských kronikách. V té době pak, když jsem se vrátil z Francie do lucembur- ského hrabství a shledal jsem se tam se svým otcem [v dubnu 1330], obléhal rakouský vévoda [Ota] město Kolmar v Alsasku a Ludvík ho nemohl osvobodit. Můj otec k nim přijel a smířil řečeného vévodu s Ludvíkem. Potom jel do hrabství tyrolského ke korutanskému vévodovi [indřichovi], kterého kdysi vyhnal z Českého království. Jeho první manželka [Anna], sestra mé matky, zemřela [3. září 1330], později si vzal jinou ženu, sestru brunšvického vévody, a měl s ní jedinou dceru [Markétu]; tu dal za ženu mému bratru Janovi a po své smrti mu odkázal všechna svá knížectví. Konečně dorazil náš otec do města Tri- dentu. A toho času zemřela v Praze má matka v den svatého Václava Mučedníka [28. září]. 93
do města Lucemburku; toto hrabství patřilo mému otci po jeho otci císaři Jindřichovi svaté paměti. Ten byl jako hrabě lucem- burský zvolen za římského císaře; o tom, jak a v které době panoval, podrobněji se čte v římských kronikách8 . . . 2. Mladý Karel v Lombardii a Toskánsku A tak vrátiv se z Francie, našel jsem svého otce v hrabství lucemburském; v těch dobách držel císařství Ludvík Bavor- ský,i který se psal Ludvík Čtvrtý a který byl zvolen po smrti mého děda Jindřicha VII. r. 1313 za římského krále nikoli svor- nou volbou proti rakouskému vévodovi Fridrichovi. Tohoto Ludvíka zvolili i při něm stáli až do jeho vítězství, při němž zajal toho rakouského vévodu Fridricha, svého protivníka, můj otec český král Jan, arcibiskup mohučský [Petr z Aspeltu] a trevírský [Balduin] a Valdemar, poslední markrabě brani- borský. S Fridrichem pak byli [volitelé]: arcibiskup kolínský Uindřich], vévoda saský [Jan] a falckrabě rýnský [Rudolf]. Ludvík později odejel do Říma a proti vůli papeže Jana XXII. přijal 17. ledna r. 1328] od benátského biskupa císařskou korunu i dar posvěcení. A potom dal zvoliti protipapeže, jménem Miku- láše, z řádu Menších bratří, který byl později vydán do rukou papežových a zemřel v kajícnosti. A hned se vrátil do Němec- ka, jak se úplněji vypravuje v římských kronikách. V té době pak, když jsem se vrátil z Francie do lucembur- ského hrabství a shledal jsem se tam se svým otcem [v dubnu 1330], obléhal rakouský vévoda [Ota] město Kolmar v Alsasku a Ludvík ho nemohl osvobodit. Můj otec k nim přijel a smířil řečeného vévodu s Ludvíkem. Potom jel do hrabství tyrolského ke korutanskému vévodovi [indřichovi], kterého kdysi vyhnal z Českého království. Jeho první manželka [Anna], sestra mé matky, zemřela [3. září 1330], později si vzal jinou ženu, sestru brunšvického vévody, a měl s ní jedinou dceru [Markétu]; tu dal za ženu mému bratru Janovi a po své smrti mu odkázal všechna svá knížectví. Konečně dorazil náš otec do města Tri- dentu. A toho času zemřela v Praze má matka v den svatého Václava Mučedníka [28. září]. 93
Strana 94
Za pobytu mého otce v Tridentě2 byla mu odevzdána v Lom- bardii města: Brescia, Bergamo, Parma, Cremona, Pavia, Reggio a Modena; v Toskánsku pak Lucca se všemi okresy a hrabstvími, která k ní patří. Můj otec je převzal a usídlil se v Parmě. Později je převzal do své správy jako zástupce Azzo Visconti z Milána, který tehdy spravoval města Milán a No- varu, jež v té době převzal jako náměstek od mého otce. Toho času poslal pro mne můj otec do lucemburského hrab- ství. Já pak jsem se vydal na cestu přes město Mety, přes vé- vodství lotrinské, Burgundsko a Savojsko až do města Lausanne nad jezerem. Potom jsem přešel hory Briegské a přišel jsem do území novarského a odtud jsem přijel na Veliký pátek [24. břez- na 1331] do města Pavie, kterou držel můj otec. A na Boží hod velikonoční, totiž třetí den po mém příchodu, byla otrávena moje družina a já jsem tomu unikl chráněn mi- lostí boží, protože slavná mše, při níž jsem přijímal, byla slou- žena dlouho, a já jsem nechtěl jísti před mší. Když pak jsem šel k obědu, bylo mi řečeno, že má družina upadla náhle do nemoci, a zvláště ti, kdož jedli před obědem. Já pak sedě u stolu nechtěl jsem jísti a všichni jsme byli polekáni. A když jsem se tak rozhlížel, spatřil jsem člověka hezkého a čilého, kterého jsem neznal, jak se procházel před stolem a tvářil se němým. Pojal jsem proti němu podezření a dal jsem ho za- tknout. Třetího dne po mnohém mučení promluvil a přiznal se, že sám namíchal v kuchyni do jídel jedu na rozkaz a z návodu Azza Viscontiho, náměstka milánského. A na onu otravu ze- mřeli: Jan, pán z Bergu, hofmistr mého dvora, Jan z Honche- ringen, Šimon z Kailu, který přisluhoval při mém stole, a pře- mnoho jiných. Já pak jsem bydlil v té době v Pavii v klášteře svatého Augustina,3 kde leží jeho tělo; z toho kláštera vyhnal Ludvík Bavor opata a řeholní kanovníky onoho kláštera a já jsem je povolal zpět a znovu je do něho uvedl. A ten klášter dal po smrti těch bratří papež Jan [XXII.] augustiniánům, jejichž řád jej i podnes má, za vlády mého otce, jenž jim ho odevzdal v držení. Potom jsem jel [v dubnu] k svému otci do města Parmy; tenkrát mi šlo na šestnáctý rok. Můj otec pak svěřil správu 94
Za pobytu mého otce v Tridentě2 byla mu odevzdána v Lom- bardii města: Brescia, Bergamo, Parma, Cremona, Pavia, Reggio a Modena; v Toskánsku pak Lucca se všemi okresy a hrabstvími, která k ní patří. Můj otec je převzal a usídlil se v Parmě. Později je převzal do své správy jako zástupce Azzo Visconti z Milána, který tehdy spravoval města Milán a No- varu, jež v té době převzal jako náměstek od mého otce. Toho času poslal pro mne můj otec do lucemburského hrab- ství. Já pak jsem se vydal na cestu přes město Mety, přes vé- vodství lotrinské, Burgundsko a Savojsko až do města Lausanne nad jezerem. Potom jsem přešel hory Briegské a přišel jsem do území novarského a odtud jsem přijel na Veliký pátek [24. břez- na 1331] do města Pavie, kterou držel můj otec. A na Boží hod velikonoční, totiž třetí den po mém příchodu, byla otrávena moje družina a já jsem tomu unikl chráněn mi- lostí boží, protože slavná mše, při níž jsem přijímal, byla slou- žena dlouho, a já jsem nechtěl jísti před mší. Když pak jsem šel k obědu, bylo mi řečeno, že má družina upadla náhle do nemoci, a zvláště ti, kdož jedli před obědem. Já pak sedě u stolu nechtěl jsem jísti a všichni jsme byli polekáni. A když jsem se tak rozhlížel, spatřil jsem člověka hezkého a čilého, kterého jsem neznal, jak se procházel před stolem a tvářil se němým. Pojal jsem proti němu podezření a dal jsem ho za- tknout. Třetího dne po mnohém mučení promluvil a přiznal se, že sám namíchal v kuchyni do jídel jedu na rozkaz a z návodu Azza Viscontiho, náměstka milánského. A na onu otravu ze- mřeli: Jan, pán z Bergu, hofmistr mého dvora, Jan z Honche- ringen, Šimon z Kailu, který přisluhoval při mém stole, a pře- mnoho jiných. Já pak jsem bydlil v té době v Pavii v klášteře svatého Augustina,3 kde leží jeho tělo; z toho kláštera vyhnal Ludvík Bavor opata a řeholní kanovníky onoho kláštera a já jsem je povolal zpět a znovu je do něho uvedl. A ten klášter dal po smrti těch bratří papež Jan [XXII.] augustiniánům, jejichž řád jej i podnes má, za vlády mého otce, jenž jim ho odevzdal v držení. Potom jsem jel [v dubnu] k svému otci do města Parmy; tenkrát mi šlo na šestnáctý rok. Můj otec pak svěřil správu 94
Strana 95
toho všeho a ochranu mé osoby panu Ludvíkovi, hraběti sa- vojskému, který byl tchánem Azza Viscontiho, vladaře a ná- městka hraběte milánského. Odešed z Parmy, jel do Francie a provdal svou druhorozenou dceru, mou sestru Gutu za Jana, prvorozeného syna francouzského krále Filipa. Prvorozenou dceru Markétu měl Jindřich, vévoda bavorský. V tom čase, kdy jsem zůstal s řečeným panem Ludvíkem Savojským v Itálii, utvořili tajně proti mně a mému otci spolek: Robert, král apulský, Florenťané, náměstek hraběte a vladař milánský Azzo Visconti, vladař veronský [Mastino della Scala], který tenkrát držel města Padovu, Treviso, Vicenzu, Feltre a Belluno, vladař mantovský [Gonzaga], jenž nám předtím slíbil věrnost, a vladař ferrarský [Este]. A rozdělili si mezi sebou tajně města, která jsem držel: veronskému vladaři města Brescii a Parmu, mantovskému Reggio, ferrarskému Modenu, milánskému Pavii, Bergamo a Cremonu, Florenťanům Luccu. A tak náš všichni, majíce tajně v městech zrádná spojení, dříve než nám opověděli nepřátelství, náhle přepadli. My jsme se ten- krát od nich ničeho neobávali, protože s námi uzavřeli smlouvu a přísahali i potvrdili listy, že budou nám i otci pomáhat. A tak vtrhl veronský vladař do Brescie, milánský oblehl Bergamo a hned se ho zmocnil. Pavijští se proti nám vzbouřili a vládu nad nimi převzali páni Beccariové, na které jsme více spoléhali než na které jiné v onom městě. A tak všichni tito spojenci začali proti nám na všech stranách velmi silnou válku. A svrchuřečený pan Ludvík Savojský, náš poručník a ochrán- ce, byl by mohl dobře předvídati nějaká nebezpečenství, ale nezařídil ochranná opatření a nevím z jaké pohnutky ducha, snad z lásky k svému zeti výše řečenému Azzovi, náměstkovi hraběte, odešel z Parmy a nechal nás v tísni. Ale páni de' Rossi, měšťané parmští, páni da Fogliano a de' Manfredi v Reggiu, páni de' Pii v Modeně, de' Ponzoni a Seni v Cremoně a pan Šimon Filippi z Pistoje, kapitán v Lucce, ujali se věrně naší věci a poskytli všechnu radu i pomoc, jakou jen mohli. 95
toho všeho a ochranu mé osoby panu Ludvíkovi, hraběti sa- vojskému, který byl tchánem Azza Viscontiho, vladaře a ná- městka hraběte milánského. Odešed z Parmy, jel do Francie a provdal svou druhorozenou dceru, mou sestru Gutu za Jana, prvorozeného syna francouzského krále Filipa. Prvorozenou dceru Markétu měl Jindřich, vévoda bavorský. V tom čase, kdy jsem zůstal s řečeným panem Ludvíkem Savojským v Itálii, utvořili tajně proti mně a mému otci spolek: Robert, král apulský, Florenťané, náměstek hraběte a vladař milánský Azzo Visconti, vladař veronský [Mastino della Scala], který tenkrát držel města Padovu, Treviso, Vicenzu, Feltre a Belluno, vladař mantovský [Gonzaga], jenž nám předtím slíbil věrnost, a vladař ferrarský [Este]. A rozdělili si mezi sebou tajně města, která jsem držel: veronskému vladaři města Brescii a Parmu, mantovskému Reggio, ferrarskému Modenu, milánskému Pavii, Bergamo a Cremonu, Florenťanům Luccu. A tak náš všichni, majíce tajně v městech zrádná spojení, dříve než nám opověděli nepřátelství, náhle přepadli. My jsme se ten- krát od nich ničeho neobávali, protože s námi uzavřeli smlouvu a přísahali i potvrdili listy, že budou nám i otci pomáhat. A tak vtrhl veronský vladař do Brescie, milánský oblehl Bergamo a hned se ho zmocnil. Pavijští se proti nám vzbouřili a vládu nad nimi převzali páni Beccariové, na které jsme více spoléhali než na které jiné v onom městě. A tak všichni tito spojenci začali proti nám na všech stranách velmi silnou válku. A svrchuřečený pan Ludvík Savojský, náš poručník a ochrán- ce, byl by mohl dobře předvídati nějaká nebezpečenství, ale nezařídil ochranná opatření a nevím z jaké pohnutky ducha, snad z lásky k svému zeti výše řečenému Azzovi, náměstkovi hraběte, odešel z Parmy a nechal nás v tísni. Ale páni de' Rossi, měšťané parmští, páni da Fogliano a de' Manfredi v Reggiu, páni de' Pii v Modeně, de' Ponzoni a Seni v Cremoně a pan Šimon Filippi z Pistoje, kapitán v Lucce, ujali se věrně naší věci a poskytli všechnu radu i pomoc, jakou jen mohli. 95
Strana 96
3. Karlovo vítězství u San Felice - Zmařené spiknutí proti Karlovi - Francouzská pomoc králi Janovi Tehdy svrchu jmenovaní spiklenci shromáždili silné vojsko před naším městem Modenou a leželi tam šest neděl, totiž vladaři milánský, veronský, ferrarský a mantovský. Po šesti týdnech, když vyplenili okresy a hrabství měst Modeny a Reggia, odtáhli a položili svou moc a vojsko před hrad San Felice v okrese modenském. A když tam již vojsko dlouho leželo, ujednala s nimi hradní posádka, že jim vydá hrad, ne- pomůžeme-li jim do jednoho měsíce, totiž do dne svaté Kate- řiny [25. listopadu], neboť v ten den měl měsíc vypršet. Tehdy Parmští, Cremonští, Modenští a Reggijští, uslyševše to, shro- máždili svou moc, přitáhli k nám a pravili: „Pane, předejdě- mež svou záhubu dříve, než nás úplně zničí.“ Tehdy po poradě jsme vytáhli do pole a zřídili tábor a z města Parmy jsme dorazili ke hradu v den svaté Kateřiny, kdy měl být vydán do nepřátelských rukou. A okolo deváté [= třinácté] hodiny pustili jsme se s dvanácti sty jezdců s přil- bami2 a šesti tisíci pěšáků do boje proti nepřátelům, kterých bylo dobře také tolik nebo i více. A bitva trvala od deváté [= třinácté] hodiny až přes západ slunce. Na obou stranách byli zabiti skoro všichni váleční koně a něco jiných koní, a byli jsme takřka na hlavu poraženi a táké oř, na kterém jsme seděli, byl zabit. A když nás naši zdvihli, stáli jsme a pozorovali, že jsme takřka poraženi a už už jsme skoro v zoufalém postavení. A hle, v touž hodinu začali nepřátelé utíkat se svými korouhve- mi, a to nejdříve Mantovští, potom za nimi přemnozí. A tak jsme milostí boží dobyli vítězství nad svými nepřáteli, při čemž jsme osm set jezdců s přilbami na útěku zajali a pět tisíc pěšáků pobili. A tak byl tímto vítězstvím osvobozen hrad San Felice. V té bitvě jsme obdrželi s dvěma sty hrdinných mužů hodnost rytířskou. Příštího dne jsme se vrátili s velikou radostí do Modeny s kořistí a zajatci. A propustivše svůj lid, vrátili jsme se do Parmy, kde jsme tenkrát měli svůj dvůr. Potom jsme přešli do Luccy v Toskánsku a připravovali jsme válku proti Florent- ským; a vystavěli jsme krásný hrad s městečkem ohrazeným 96
3. Karlovo vítězství u San Felice - Zmařené spiknutí proti Karlovi - Francouzská pomoc králi Janovi Tehdy svrchu jmenovaní spiklenci shromáždili silné vojsko před naším městem Modenou a leželi tam šest neděl, totiž vladaři milánský, veronský, ferrarský a mantovský. Po šesti týdnech, když vyplenili okresy a hrabství měst Modeny a Reggia, odtáhli a položili svou moc a vojsko před hrad San Felice v okrese modenském. A když tam již vojsko dlouho leželo, ujednala s nimi hradní posádka, že jim vydá hrad, ne- pomůžeme-li jim do jednoho měsíce, totiž do dne svaté Kate- řiny [25. listopadu], neboť v ten den měl měsíc vypršet. Tehdy Parmští, Cremonští, Modenští a Reggijští, uslyševše to, shro- máždili svou moc, přitáhli k nám a pravili: „Pane, předejdě- mež svou záhubu dříve, než nás úplně zničí.“ Tehdy po poradě jsme vytáhli do pole a zřídili tábor a z města Parmy jsme dorazili ke hradu v den svaté Kateřiny, kdy měl být vydán do nepřátelských rukou. A okolo deváté [= třinácté] hodiny pustili jsme se s dvanácti sty jezdců s přil- bami2 a šesti tisíci pěšáků do boje proti nepřátelům, kterých bylo dobře také tolik nebo i více. A bitva trvala od deváté [= třinácté] hodiny až přes západ slunce. Na obou stranách byli zabiti skoro všichni váleční koně a něco jiných koní, a byli jsme takřka na hlavu poraženi a táké oř, na kterém jsme seděli, byl zabit. A když nás naši zdvihli, stáli jsme a pozorovali, že jsme takřka poraženi a už už jsme skoro v zoufalém postavení. A hle, v touž hodinu začali nepřátelé utíkat se svými korouhve- mi, a to nejdříve Mantovští, potom za nimi přemnozí. A tak jsme milostí boží dobyli vítězství nad svými nepřáteli, při čemž jsme osm set jezdců s přilbami na útěku zajali a pět tisíc pěšáků pobili. A tak byl tímto vítězstvím osvobozen hrad San Felice. V té bitvě jsme obdrželi s dvěma sty hrdinných mužů hodnost rytířskou. Příštího dne jsme se vrátili s velikou radostí do Modeny s kořistí a zajatci. A propustivše svůj lid, vrátili jsme se do Parmy, kde jsme tenkrát měli svůj dvůr. Potom jsme přešli do Luccy v Toskánsku a připravovali jsme válku proti Florent- ským; a vystavěli jsme krásný hrad s městečkem ohrazeným 96
Strana 97
hradbami na vrcholu hory, která je vzdálena od Luccy deset mil směrem k Valdinievole [= Údolí mlhyl, a dali jsme mu jménu Monte Carlo [Hora Karlova]. A potom jsme se vrátili do Parmy, svěřivše vladařství panu Šimonu Filippi z Pistoje, který již dříve naším jménem dobře vládl, dobyl na nepřátelích městečka Bargy v Carfagnaně a vykonal za svého vladaření mnoho jiných dobrých věcí. Po příjezdu do Parmy ohrožovali nás naši nepřátelé velmi silně na všech stranách. Ale pomohla nám tuhá zima, která nabyla tak veliké síly, že nikdo nemohl v poli vydržeti. V téže době byla zahájena jednání mezi Veronskými a na- šimi nepřáteli z jedné strany a Marsigliem de' Rossi, Ghiber- tem da Fogliano, Manfredem de' Pii, nejmocnějšími muži Parmy, Reggia a Modeny, kteří byli jako jejich vladaři. Ti se také potom sešli s nejpřednější radou veronských v jednom kostelíku reggijské diecése a smlouvali se proti mně, aby mě zradili a sami se spojili v jednotu. A dali sloužiti mši, chtějíce přísahat na tělo boží, že ta ujednání pevně zachovají. I stalo se, když kněz posvětil boží tělo, že nastala při té mši po pozdviho- vání převeliká tma a strhla se v kostele prudká vichřice, takže všichni byli polekáni. A když se opět vyjasnilo, nenašel kněz před sebou na oltáři tělo Kristovo. Tehdy stáli všichni v bolu a úžasu, a jak se tak dívali jeden na druhého, našli tělo Páně před nohama Marsiglia de' Rossi, který byl hlavou a vůdcem toho jednání. A tu všichni řekli jedním hlasem: „Co jsme se rozhodli učinit, nelíbí se Bohu.“ A tak toho nechali a vrátili se každý do svého domova. Tehdy kněz, který sloužil mši, šel do města Reggia a oznámil biskupovi, co se stalo. Biskup ho poslal ke kardinálovi ostij- skému, tehdy legátu lombardskému, který bydlil v Bologni. Legát pak s biskupem to oznámili mému náměstku v městě Reggiu, Jiljímu de Berlarer, Francouzovi, aby mě varoval, abych si dal pozor před těmi spiklenci svrchu jmenovanými. Ti však, kdož usilovali o takové spiknutí, z lítosti nad tím nadále věrně při mně stáli a pevně se mnou jako bratři vytrvali, nic v srdcích svých neskrývajíce. Jednoho dne Ghiberto da Fogliano, sedmý z nich, řekl: „Nikdy bych nemohl být vesel, kdyby se bylo tělo boží našlo před mýma nohama, jako bylo před nohama Marsiglia 7 Čtení o Karlu IV. 97
hradbami na vrcholu hory, která je vzdálena od Luccy deset mil směrem k Valdinievole [= Údolí mlhyl, a dali jsme mu jménu Monte Carlo [Hora Karlova]. A potom jsme se vrátili do Parmy, svěřivše vladařství panu Šimonu Filippi z Pistoje, který již dříve naším jménem dobře vládl, dobyl na nepřátelích městečka Bargy v Carfagnaně a vykonal za svého vladaření mnoho jiných dobrých věcí. Po příjezdu do Parmy ohrožovali nás naši nepřátelé velmi silně na všech stranách. Ale pomohla nám tuhá zima, která nabyla tak veliké síly, že nikdo nemohl v poli vydržeti. V téže době byla zahájena jednání mezi Veronskými a na- šimi nepřáteli z jedné strany a Marsigliem de' Rossi, Ghiber- tem da Fogliano, Manfredem de' Pii, nejmocnějšími muži Parmy, Reggia a Modeny, kteří byli jako jejich vladaři. Ti se také potom sešli s nejpřednější radou veronských v jednom kostelíku reggijské diecése a smlouvali se proti mně, aby mě zradili a sami se spojili v jednotu. A dali sloužiti mši, chtějíce přísahat na tělo boží, že ta ujednání pevně zachovají. I stalo se, když kněz posvětil boží tělo, že nastala při té mši po pozdviho- vání převeliká tma a strhla se v kostele prudká vichřice, takže všichni byli polekáni. A když se opět vyjasnilo, nenašel kněz před sebou na oltáři tělo Kristovo. Tehdy stáli všichni v bolu a úžasu, a jak se tak dívali jeden na druhého, našli tělo Páně před nohama Marsiglia de' Rossi, který byl hlavou a vůdcem toho jednání. A tu všichni řekli jedním hlasem: „Co jsme se rozhodli učinit, nelíbí se Bohu.“ A tak toho nechali a vrátili se každý do svého domova. Tehdy kněz, který sloužil mši, šel do města Reggia a oznámil biskupovi, co se stalo. Biskup ho poslal ke kardinálovi ostij- skému, tehdy legátu lombardskému, který bydlil v Bologni. Legát pak s biskupem to oznámili mému náměstku v městě Reggiu, Jiljímu de Berlarer, Francouzovi, aby mě varoval, abych si dal pozor před těmi spiklenci svrchu jmenovanými. Ti však, kdož usilovali o takové spiknutí, z lítosti nad tím nadále věrně při mně stáli a pevně se mnou jako bratři vytrvali, nic v srdcích svých neskrývajíce. Jednoho dne Ghiberto da Fogliano, sedmý z nich, řekl: „Nikdy bych nemohl být vesel, kdyby se bylo tělo boží našlo před mýma nohama, jako bylo před nohama Marsiglia 7 Čtení o Karlu IV. 97
Strana 98
de' Rossi, a dobře nás Bůh varoval, abychom toho nečinili; neboť spíše bychom chtěli zemříti, než to učiniti.“ Já však jsem to pominul mlčením, jako bych o tom nic nevěděl. V těch dobách můj otec, uslyšev o útiscích, které jsem trpěl od nepřátel, učinil ve Francii spolek s mnohými [pányl, mezi nimiž byli hlavní: biskup z Beauvais UJoannes de Marigny], hrabě dEu, podkomoří Království francouzského, hrabě ze Sancerre a velmi mnoho hrabat a baronů. I jeli z Francie do Savojska, potom přes Alpy až do markrabství montferratského a z markrabství jeli přes Lombardii až do Cremony a z Cre- mony až do Parmy. A bylo jezdců v přilbách, kteří nám přišli na pomoc, počtem asi šestnáct set. Potom náš otec, shromáždiv vojsko, táhl na pomoc hradu Pavii, který se dosud držel na naší straně proti městu. I utábořili jsme se a oblehli město Pavii; a bylo nás dobře na tři tisíce jezdců v odění. I rozbořili jsme předměstí a kláštery na předměstí a zásobili hrad, jemuž jsme přišli na pomoc, potravinami i lidmi a opravili jsme ho; ale města jsme z hradu dobýti nemohli, protože měšťané zřídili mezi městem a hradem příkopy a bašty, takže k nim nebylo přístupu, a sami měli tisíc milánských jezdců v odění ku pomoci. A když jsme tam leželi deset dní, odtáhli jsme odtamtud, a utábořivše se blízko Milána, silně jsme zpustošili hrabství i území milánské. A odtud jsme táhli k Bergamu, kde jsme měli úmluvu s někte- rými svými přáteli, kteří nám měli otevřít jednu městskou bránu. A bylo ujednáno tak, že za úsvitu má tam vstoupit ně- jaký oddíl našeho lidu a potom měl za nimi táhnouti veliký šik, vstoupiti za nimi a udržeti město, dokud by tam téhož dne nepřišel náš otec spolu s námi s celým vojskem. A tak se stalo, že naši přátelé v městě Bergamu, totiž páni de' Colleoni, otevřeli bránu a naši první vešli. Ale druhý šik nechtěl již následovati, nevím z jaké pohnutky, a tehdy ti první, kteří toho času stáli v městě, vyšli z něho, protože sami nemohli klásti odpor nepřátelům, a s nimi uniklo mnoho našich přátel; ostatní však, kteří zůstali, byli chyceni a pověšeni za hradbami - a bylo jich přes padesát. Když pak náš otec a já jsme přitáhli a viděli, co se stalo a co bylo zanedbáno, byli jsme s celým naším vojskem velmi zarmouceni. Po několika 98
de' Rossi, a dobře nás Bůh varoval, abychom toho nečinili; neboť spíše bychom chtěli zemříti, než to učiniti.“ Já však jsem to pominul mlčením, jako bych o tom nic nevěděl. V těch dobách můj otec, uslyšev o útiscích, které jsem trpěl od nepřátel, učinil ve Francii spolek s mnohými [pányl, mezi nimiž byli hlavní: biskup z Beauvais UJoannes de Marigny], hrabě dEu, podkomoří Království francouzského, hrabě ze Sancerre a velmi mnoho hrabat a baronů. I jeli z Francie do Savojska, potom přes Alpy až do markrabství montferratského a z markrabství jeli přes Lombardii až do Cremony a z Cre- mony až do Parmy. A bylo jezdců v přilbách, kteří nám přišli na pomoc, počtem asi šestnáct set. Potom náš otec, shromáždiv vojsko, táhl na pomoc hradu Pavii, který se dosud držel na naší straně proti městu. I utábořili jsme se a oblehli město Pavii; a bylo nás dobře na tři tisíce jezdců v odění. I rozbořili jsme předměstí a kláštery na předměstí a zásobili hrad, jemuž jsme přišli na pomoc, potravinami i lidmi a opravili jsme ho; ale města jsme z hradu dobýti nemohli, protože měšťané zřídili mezi městem a hradem příkopy a bašty, takže k nim nebylo přístupu, a sami měli tisíc milánských jezdců v odění ku pomoci. A když jsme tam leželi deset dní, odtáhli jsme odtamtud, a utábořivše se blízko Milána, silně jsme zpustošili hrabství i území milánské. A odtud jsme táhli k Bergamu, kde jsme měli úmluvu s někte- rými svými přáteli, kteří nám měli otevřít jednu městskou bránu. A bylo ujednáno tak, že za úsvitu má tam vstoupit ně- jaký oddíl našeho lidu a potom měl za nimi táhnouti veliký šik, vstoupiti za nimi a udržeti město, dokud by tam téhož dne nepřišel náš otec spolu s námi s celým vojskem. A tak se stalo, že naši přátelé v městě Bergamu, totiž páni de' Colleoni, otevřeli bránu a naši první vešli. Ale druhý šik nechtěl již následovati, nevím z jaké pohnutky, a tehdy ti první, kteří toho času stáli v městě, vyšli z něho, protože sami nemohli klásti odpor nepřátelům, a s nimi uniklo mnoho našich přátel; ostatní však, kteří zůstali, byli chyceni a pověšeni za hradbami - a bylo jich přes padesát. Když pak náš otec a já jsme přitáhli a viděli, co se stalo a co bylo zanedbáno, byli jsme s celým naším vojskem velmi zarmouceni. Po několika 98
Strana 99
dnech jsme přešli řeku Addu a vrátili se přes cremonské území do města Parmy [26. nebo 28. února]. 4. Spojení s papežským legátem a porážka jejich vojska u Ferrary — Karel obležen v Cremoně — Ztráta Pavie Potom jel náš otec do Bologně k ostijskému kardinálovi, jménem Bertrandovi [du Poget], tehdy zplnomocněnému legátu Apoštolské stolice v Lombardii, který v těch dobách spravoval město Bolognu i četná jiná města, totiž Piacenzu, Ravennu a celou Romagnu a Markrabství ankonské, a vyjednal s ním, že se s námi spolčil a stal se nepřítelem našich nepřátel. Neboť byl již dříve nepřítelem vladaře ferrarského pro spor, jejž s ním měla svatá církev i on sám; bylť spolčen s nepřáteli a hotov přispěti ku pomoci jim a oni jemu. I poskytl nám svrchuřečený kardinál pomoc na lidech i penězích a postavil vojsko i tábor na předměstích města Ferrary; jeho velitelem byl později hrabě z Armagnacu. Potom v témž létě po svatodušních svátcích shromáždil náš otec veliké vojsko a poslal nás napřed z Parmy do města Cre- mony přes Pád s pěti sty jezdců, které pak poslal před hrad Pizzighettone, jenž se vzbouřil proti nám a městu svého kraje cremonského a stál ve službách Pavijských a Milánských. I zů- stali jsme v Cremoně sotva s dvaceti jízdními oděnci. Tu náhle naši nepřátelé dostali posilu a jejich počet vzrůstal denně tak, že se ti, kdož byli před hradem, opevnili příkopy a čekali naši pomoc. V onom čase nenadále poslali Mantovští a Ferrarští své lodi po Pádu před Cremonu a potopili všechny lodi na Pádu v území cremonském, takže náš otec nemohl nám se svým lidem přijíti na pomoc, ani poslati nějakého posla, protože všechny lodi a mlýny nepřátelé potopili a zmocnili se jich. A my sami, jsouce v Cremoně s takovou hrstkou, byli jsme každodenně v nebezpečenství, že ztratíme i město i lidi pro rozlehlost města, protože bylo v těch dobách válkami takřka úplně zpustošeno. A když jsme se octli ve velkém zármutku, protože ani otec nám, ani my otci, ani nikdo z nás obou nemohl pomoci těm, kteří leželi před hradem, vznikl rozbroj mezi našimi nepřáteli, 99
dnech jsme přešli řeku Addu a vrátili se přes cremonské území do města Parmy [26. nebo 28. února]. 4. Spojení s papežským legátem a porážka jejich vojska u Ferrary — Karel obležen v Cremoně — Ztráta Pavie Potom jel náš otec do Bologně k ostijskému kardinálovi, jménem Bertrandovi [du Poget], tehdy zplnomocněnému legátu Apoštolské stolice v Lombardii, který v těch dobách spravoval město Bolognu i četná jiná města, totiž Piacenzu, Ravennu a celou Romagnu a Markrabství ankonské, a vyjednal s ním, že se s námi spolčil a stal se nepřítelem našich nepřátel. Neboť byl již dříve nepřítelem vladaře ferrarského pro spor, jejž s ním měla svatá církev i on sám; bylť spolčen s nepřáteli a hotov přispěti ku pomoci jim a oni jemu. I poskytl nám svrchuřečený kardinál pomoc na lidech i penězích a postavil vojsko i tábor na předměstích města Ferrary; jeho velitelem byl později hrabě z Armagnacu. Potom v témž létě po svatodušních svátcích shromáždil náš otec veliké vojsko a poslal nás napřed z Parmy do města Cre- mony přes Pád s pěti sty jezdců, které pak poslal před hrad Pizzighettone, jenž se vzbouřil proti nám a městu svého kraje cremonského a stál ve službách Pavijských a Milánských. I zů- stali jsme v Cremoně sotva s dvaceti jízdními oděnci. Tu náhle naši nepřátelé dostali posilu a jejich počet vzrůstal denně tak, že se ti, kdož byli před hradem, opevnili příkopy a čekali naši pomoc. V onom čase nenadále poslali Mantovští a Ferrarští své lodi po Pádu před Cremonu a potopili všechny lodi na Pádu v území cremonském, takže náš otec nemohl nám se svým lidem přijíti na pomoc, ani poslati nějakého posla, protože všechny lodi a mlýny nepřátelé potopili a zmocnili se jich. A my sami, jsouce v Cremoně s takovou hrstkou, byli jsme každodenně v nebezpečenství, že ztratíme i město i lidi pro rozlehlost města, protože bylo v těch dobách válkami takřka úplně zpustošeno. A když jsme se octli ve velkém zármutku, protože ani otec nám, ani my otci, ani nikdo z nás obou nemohl pomoci těm, kteří leželi před hradem, vznikl rozbroj mezi našimi nepřáteli, 99
Strana 100
kteří obléhali řečené město nad řekou Pádem, takže zbivše se mezi sebou, vrátili se jeden každý domů. Náš otec, dověděv se o tom, přijel z Parmy se svým vojskem po řece Pádu a rozkázal vyzdvihnouti potopené lodi ze dna řeky a tak se přeplavil s malou hrstkou do města Cremony. A následujícího dne spojili jsme vojska a vytáhli na pomoc těm, kdož byli před hradem Pizzighettone. A milostí boží byli jsme tak posíleni, že jsme byli silnější než všichni naši nepřátelé; bylo nás tři tisíce jízd- ných oděnců. A když jsme poznali, že před řečeným hradem nic nepoří- díme, chtěli jsme táhnouti na pomoc hradu pavijskému, o němž se stala již dříve zmínka. Ale naši nepřátelé, předvídajíce to, poslali své rádce a lstivě vyjednávali s naším otcem a uzavřeli s ním příměří pod tou podmínkou, že ustoupí z pole a že bude moci po dobu příměří zásobovat pavijský hrad potravinami, čemuž, jak nepřátelé ujišťovali, nebudou brániti, a krásnými a pochlebnými slovy mnoho mu slibovali. A tak jsme ustoupili z polí a rozpustili jsme svůj lid po městech a svých krajích. Potom nepřátelé naprosto nedodrželi příměří nebo úmluvy, a tak byl ztracen hrad pavijský, protože nedovolili jej zásobit potravinami, jak slíbili. A tak náš otec i jeho lidé octli se pro- jejich lichotná slova a klamné sliby v nedostatku peněz i po- travy. A protože nastávala zima, nemohli ani v poli ležeti. A tak se na nás osvědčilo přísloví: Co můžeš učiniti dnes, ne- odkládej na zítřek. V onom pak čase Ferrarští, Veronští, Mantovští a Milánští, dostavše posily, zajali velitele legátova, hraběte z Armagnacu, který ležel v předměstí ferrarském, mnohé z jeho vojska pobili, jiné utopili v Pádu a jeho vojsko natolik potřeli, že si legát nové již neopatřil, ani nemohl déle se držeti v poli proti ne- přátelům, až byl nakonec vyhnán ze země.1 Konečně náš otec vida, že se mu nedostává prostředků a že nemůže vydržet válku, rozhodl se odejít ze země a nechat ji domácím a starším měst, a to Parmu pánům Rossiům, Reggio Foglianům, Modenu Piům, Cremonu Ponzoniům; ti všichni dali kdysi ta města našemu otci do moci a on jim je chtěl zase vrátit. Luccu však chtěl prodati Florentským,2 ale na radu mou a svých rádců odevzdal ji pánům de' Rossi, kterým už svěřil Parmu. 100
kteří obléhali řečené město nad řekou Pádem, takže zbivše se mezi sebou, vrátili se jeden každý domů. Náš otec, dověděv se o tom, přijel z Parmy se svým vojskem po řece Pádu a rozkázal vyzdvihnouti potopené lodi ze dna řeky a tak se přeplavil s malou hrstkou do města Cremony. A následujícího dne spojili jsme vojska a vytáhli na pomoc těm, kdož byli před hradem Pizzighettone. A milostí boží byli jsme tak posíleni, že jsme byli silnější než všichni naši nepřátelé; bylo nás tři tisíce jízd- ných oděnců. A když jsme poznali, že před řečeným hradem nic nepoří- díme, chtěli jsme táhnouti na pomoc hradu pavijskému, o němž se stala již dříve zmínka. Ale naši nepřátelé, předvídajíce to, poslali své rádce a lstivě vyjednávali s naším otcem a uzavřeli s ním příměří pod tou podmínkou, že ustoupí z pole a že bude moci po dobu příměří zásobovat pavijský hrad potravinami, čemuž, jak nepřátelé ujišťovali, nebudou brániti, a krásnými a pochlebnými slovy mnoho mu slibovali. A tak jsme ustoupili z polí a rozpustili jsme svůj lid po městech a svých krajích. Potom nepřátelé naprosto nedodrželi příměří nebo úmluvy, a tak byl ztracen hrad pavijský, protože nedovolili jej zásobit potravinami, jak slíbili. A tak náš otec i jeho lidé octli se pro- jejich lichotná slova a klamné sliby v nedostatku peněz i po- travy. A protože nastávala zima, nemohli ani v poli ležeti. A tak se na nás osvědčilo přísloví: Co můžeš učiniti dnes, ne- odkládej na zítřek. V onom pak čase Ferrarští, Veronští, Mantovští a Milánští, dostavše posily, zajali velitele legátova, hraběte z Armagnacu, který ležel v předměstí ferrarském, mnohé z jeho vojska pobili, jiné utopili v Pádu a jeho vojsko natolik potřeli, že si legát nové již neopatřil, ani nemohl déle se držeti v poli proti ne- přátelům, až byl nakonec vyhnán ze země.1 Konečně náš otec vida, že se mu nedostává prostředků a že nemůže vydržet válku, rozhodl se odejít ze země a nechat ji domácím a starším měst, a to Parmu pánům Rossiům, Reggio Foglianům, Modenu Piům, Cremonu Ponzoniům; ti všichni dali kdysi ta města našemu otci do moci a on jim je chtěl zase vrátit. Luccu však chtěl prodati Florentským,2 ale na radu mou a svých rádců odevzdal ji pánům de' Rossi, kterým už svěřil Parmu. 100
Strana 101
5. Karlovo vidění v Tarenzu V oné době za našeho pobytu v Lucce ďábel, který usta- vičně hledá, koho by pohltil, a nabízí lidem slasti, v nichž se skrývá žluč, již dávno nás pokoušel, ale dík milosti boží nás nepřekonal. Když sám o sobě to nemohl, podnítil lidi špatné a zkažené, kteří se denně drželi při našem otci, aby nás svedli z pravé cesty do osidel špatnosti a smyslnosti, a tak byvše svedeni od lidí zkažených, zkazili jsme se spolu se zkaženými. Potom se dal náš otec nedlouho po nás na cestu k Parmě a společně jsme přijeli do vsi, jménem Tarenzo, v parmském kraji v neděli dne 15. srpna, na kterou připadlo Nanebevzetí svaté Panny Marie. V oné noci pak, když jsme upadli do spánku, zjevilo se nám jedno vidění: Anděl Páně se postavil vedle nás na levé straně lože a uhodil nás do boku se slovy: „Vstaň a pojď s námi!“ My pak jsme v duchu odpověděli: „Pane, nevím, ani kam ani jak bych s vámi šel.“ A on, uchopiv nás za vlasy na temenní části hlavy, vynesl nás s sebou do vzduchu až nad veliký šik ozbrojených jezdců, kteří stáli před jedním hradem připraveni k boji. A držel nás ve vzduchu nad šikem a pravil nám: „Pohleď a viz!“ A hle, druhý anděl se- stupující z nebe, který měl v ruce ohnivý meč, udeřil jednoho muže uprostřed šiku a uťal mu tím mečem pohlavní úd a ten jakoby smrtelně raněn umíral sedě na koni. Tu anděl, drže nás za vlasy, pravil: „Poznáváš toho, kterého anděl udeřil a k smrti zranil?“ Tehdy jsme řekli: „Pane, ne- znám, ani místo nepoznávám.“ Pravil: „Věz, že je to Dauphin" z Vienne, který byl po hřích smilství od Boha takto postižen; nyní tedy si dejte pozor a svému otci můžete říci, aby se vy- stříhal podobných hříchů, nebo vás stihnou ještě horší věci.“ My pak jsme cítili soustrast s oním Dauphinem z Vienne, jmé- nem Guidonem, jehož babička byla sestrou naší babičky a on sám byl synem sestry uherského krále Karla I. Zeptali jsme se anděla, zda se bude moci před smrtí vyzpovídat, a byl jsem tuze zarmoucen. Anděl pak odpověděl řka: „Bude se moci vyzpovídat a bude živ několik dní. Tehdy jsme viděli na levé straně šiku státi mnoho mužů, oděných do bílých plášťů, a to mužů velmi vznešených a úcty- 101
5. Karlovo vidění v Tarenzu V oné době za našeho pobytu v Lucce ďábel, který usta- vičně hledá, koho by pohltil, a nabízí lidem slasti, v nichž se skrývá žluč, již dávno nás pokoušel, ale dík milosti boží nás nepřekonal. Když sám o sobě to nemohl, podnítil lidi špatné a zkažené, kteří se denně drželi při našem otci, aby nás svedli z pravé cesty do osidel špatnosti a smyslnosti, a tak byvše svedeni od lidí zkažených, zkazili jsme se spolu se zkaženými. Potom se dal náš otec nedlouho po nás na cestu k Parmě a společně jsme přijeli do vsi, jménem Tarenzo, v parmském kraji v neděli dne 15. srpna, na kterou připadlo Nanebevzetí svaté Panny Marie. V oné noci pak, když jsme upadli do spánku, zjevilo se nám jedno vidění: Anděl Páně se postavil vedle nás na levé straně lože a uhodil nás do boku se slovy: „Vstaň a pojď s námi!“ My pak jsme v duchu odpověděli: „Pane, nevím, ani kam ani jak bych s vámi šel.“ A on, uchopiv nás za vlasy na temenní části hlavy, vynesl nás s sebou do vzduchu až nad veliký šik ozbrojených jezdců, kteří stáli před jedním hradem připraveni k boji. A držel nás ve vzduchu nad šikem a pravil nám: „Pohleď a viz!“ A hle, druhý anděl se- stupující z nebe, který měl v ruce ohnivý meč, udeřil jednoho muže uprostřed šiku a uťal mu tím mečem pohlavní úd a ten jakoby smrtelně raněn umíral sedě na koni. Tu anděl, drže nás za vlasy, pravil: „Poznáváš toho, kterého anděl udeřil a k smrti zranil?“ Tehdy jsme řekli: „Pane, ne- znám, ani místo nepoznávám.“ Pravil: „Věz, že je to Dauphin" z Vienne, který byl po hřích smilství od Boha takto postižen; nyní tedy si dejte pozor a svému otci můžete říci, aby se vy- stříhal podobných hříchů, nebo vás stihnou ještě horší věci.“ My pak jsme cítili soustrast s oním Dauphinem z Vienne, jmé- nem Guidonem, jehož babička byla sestrou naší babičky a on sám byl synem sestry uherského krále Karla I. Zeptali jsme se anděla, zda se bude moci před smrtí vyzpovídat, a byl jsem tuze zarmoucen. Anděl pak odpověděl řka: „Bude se moci vyzpovídat a bude živ několik dní. Tehdy jsme viděli na levé straně šiku státi mnoho mužů, oděných do bílých plášťů, a to mužů velmi vznešených a úcty- 101
Strana 102
hodných, kteří rozmlouvali vespolek, dívajíce se na šik a na to, co se stalo; dobře jsme je pozorovali. Ale neobdrželi jsme do- volení zeptat se, ani anděl sám od sebe nám nepověděl, kdo anebo jací byli oni mužové tak veliké vznešenosti. A náhle jsme byli zase postaveni na své místo, když už svítila jitřenka. Tu přišel Tomáš z Villeneuve, rytíř z kraje lutyšského, ko- morník našeho otce, a vzbudil nás slovy: „Pane, proč nevstá- váte, otec váš již připraven sedá na koně.“ Tehdy jsme vstali a byli jsme jako rozlámáni a tak znaveni jako po veliké ces- tovní námaze. I řekli jsme mu: „Kam máme jeti, když jsme v dnešní noci zkusili tolik, že nevíme, co máme dělat.“ Tehdy nám řekl: „Co, pane?“ I odpověděli jsme mu: „Dauphin ze- mřel; a náš otec chce sbírati vojsko a táhnouti na pomoc Dau- phinovi, který válčí s hrabětem savojským; naše pomoc mu neprospěje, protože zemřel.“ On však se nám vysmál a onoho dne, když jsme přijeli do Parmy, vyprávěl našemu otci všechno, co jsme mu řekli. Tehdy náš otec nás zavolal a zeptal se, zdali je to pravda a zda jsme měli takové vidění. Odpověděli jsme mu: „Naprosto, pane, a také s jistotou vězte, že Dauphin je mrtev.“ Otec však nám domlouval a pravil: „Nevěř snům!“ Ale svému otci a řečenému Tomáši jsme nepověděli úplně všechno, jak jsme to viděli, nýbrž pouze to, že Dauphin zemřel. Po několika pak dnech přišel posel přinášeje list, že Dauphin shromáždiv vojsko přišel před jeden hrad savojského hraběte, že byl střelen velikým šípem z jednoho samostřílu uprostřed všech svých rytířů, a po několika dnech vyzpovídav se zemřel. Tehdy náš otec, uslyšev ty zprávy, řekl: „Divíme se velmi tomu, že náš syn jeho smrt napřed předpověděl.“ A tuze se divili i on i Tomáš, ale nikdo potom s nimi o té věci nemluvil. 102
hodných, kteří rozmlouvali vespolek, dívajíce se na šik a na to, co se stalo; dobře jsme je pozorovali. Ale neobdrželi jsme do- volení zeptat se, ani anděl sám od sebe nám nepověděl, kdo anebo jací byli oni mužové tak veliké vznešenosti. A náhle jsme byli zase postaveni na své místo, když už svítila jitřenka. Tu přišel Tomáš z Villeneuve, rytíř z kraje lutyšského, ko- morník našeho otce, a vzbudil nás slovy: „Pane, proč nevstá- váte, otec váš již připraven sedá na koně.“ Tehdy jsme vstali a byli jsme jako rozlámáni a tak znaveni jako po veliké ces- tovní námaze. I řekli jsme mu: „Kam máme jeti, když jsme v dnešní noci zkusili tolik, že nevíme, co máme dělat.“ Tehdy nám řekl: „Co, pane?“ I odpověděli jsme mu: „Dauphin ze- mřel; a náš otec chce sbírati vojsko a táhnouti na pomoc Dau- phinovi, který válčí s hrabětem savojským; naše pomoc mu neprospěje, protože zemřel.“ On však se nám vysmál a onoho dne, když jsme přijeli do Parmy, vyprávěl našemu otci všechno, co jsme mu řekli. Tehdy náš otec nás zavolal a zeptal se, zdali je to pravda a zda jsme měli takové vidění. Odpověděli jsme mu: „Naprosto, pane, a také s jistotou vězte, že Dauphin je mrtev.“ Otec však nám domlouval a pravil: „Nevěř snům!“ Ale svému otci a řečenému Tomáši jsme nepověděli úplně všechno, jak jsme to viděli, nýbrž pouze to, že Dauphin zemřel. Po několika pak dnech přišel posel přinášeje list, že Dauphin shromáždiv vojsko přišel před jeden hrad savojského hraběte, že byl střelen velikým šípem z jednoho samostřílu uprostřed všech svých rytířů, a po několika dnech vyzpovídav se zemřel. Tehdy náš otec, uslyšev ty zprávy, řekl: „Divíme se velmi tomu, že náš syn jeho smrt napřed předpověděl.“ A tuze se divili i on i Tomáš, ale nikdo potom s nimi o té věci nemluvil. 102
Strana 103
II. KAREL MARKRABĚTEM MORAVSKÝM, POZDĚJI SPOLUVLADAŘEM V ČECHÁCH (1333—1346) 6. Karlův návrat do Čech - Neutěšený stav království Potom náš otec vida, že se mu nedostává prostředků a že není s to déle vydržeti válku proti svrchuřečeným pánům lom- bardským, pomýšlel na svůj návrat a chtěl nám svěřiti ta města i válku. Ale my jsme odmítli to, co bychom nemohli za- chovati se ctí. Tehdy nám dal dovolení k odjezdu a poslal nás napřed do Čech.1 A protože bylo uzavřeno příměří s našimi nepřáteli, projeli jsme územím mantovským do Verony a odtud do hrabství tyrolského, kdež jsme se hledali se svým bratrem, jménem Janem, kterého náš otec oženil s dcerou vévody koru- tanského a hraběte tyrolského. Ten vévoda, tchán našeho bratra, měl dříve za manželku sestru naší matky, jménem Annu, jak bylo výše psáno. Po její smrti si pak vzal za manželku sestru vévody brunšvického, s kterou měl řečenou dceru, jménem Markétu.2 A s ní odevzdal našemu bratru po své smrti vévod- ství korutanské a hrabství tyrolské; neboť neměl mužského po- tomka. A tak nastal mír mezi ním a naším otcem, poněvadž předtím byli nepřáteli, protože náš otec vyhnal téhož vévodu z Čech, jako bylo svrchu uvedeno. Pak jsme jeli přes Bavorsko a tam jsme našli svou starší sestru, jménem Markétu, která měla s bavorským vévodou Jindřichem jediného syna, jménem Jana. Potom jsme přijeli do Čech,3 z nichž jsme byli vzdáleni jedenáct let. Shledali jsme pak, že několik roků předtím zemřela naše matka, jménem Eliška. A ještě za jejího života byla její dcera, naše druhorozená sestra, jménem Guta, poslána do Fran- cie a provdána za Jana, prvorozeného syna francouzského krále Filipa [VI.], jehož sestru, jménem Blanku, jsme měli za man- želku. Třetí pak a poslední naše sestra, jménem Anna, byla v těch dobách ve Francii u řečené naší sestry. A tak, když jsme přijeli do Čech, nenašli jsme ani otce ani 103
II. KAREL MARKRABĚTEM MORAVSKÝM, POZDĚJI SPOLUVLADAŘEM V ČECHÁCH (1333—1346) 6. Karlův návrat do Čech - Neutěšený stav království Potom náš otec vida, že se mu nedostává prostředků a že není s to déle vydržeti válku proti svrchuřečeným pánům lom- bardským, pomýšlel na svůj návrat a chtěl nám svěřiti ta města i válku. Ale my jsme odmítli to, co bychom nemohli za- chovati se ctí. Tehdy nám dal dovolení k odjezdu a poslal nás napřed do Čech.1 A protože bylo uzavřeno příměří s našimi nepřáteli, projeli jsme územím mantovským do Verony a odtud do hrabství tyrolského, kdež jsme se hledali se svým bratrem, jménem Janem, kterého náš otec oženil s dcerou vévody koru- tanského a hraběte tyrolského. Ten vévoda, tchán našeho bratra, měl dříve za manželku sestru naší matky, jménem Annu, jak bylo výše psáno. Po její smrti si pak vzal za manželku sestru vévody brunšvického, s kterou měl řečenou dceru, jménem Markétu.2 A s ní odevzdal našemu bratru po své smrti vévod- ství korutanské a hrabství tyrolské; neboť neměl mužského po- tomka. A tak nastal mír mezi ním a naším otcem, poněvadž předtím byli nepřáteli, protože náš otec vyhnal téhož vévodu z Čech, jako bylo svrchu uvedeno. Pak jsme jeli přes Bavorsko a tam jsme našli svou starší sestru, jménem Markétu, která měla s bavorským vévodou Jindřichem jediného syna, jménem Jana. Potom jsme přijeli do Čech,3 z nichž jsme byli vzdáleni jedenáct let. Shledali jsme pak, že několik roků předtím zemřela naše matka, jménem Eliška. A ještě za jejího života byla její dcera, naše druhorozená sestra, jménem Guta, poslána do Fran- cie a provdána za Jana, prvorozeného syna francouzského krále Filipa [VI.], jehož sestru, jménem Blanku, jsme měli za man- želku. Třetí pak a poslední naše sestra, jménem Anna, byla v těch dobách ve Francii u řečené naší sestry. A tak, když jsme přijeli do Čech, nenašli jsme ani otce ani 103
Strana 104
matku ani bratra ani sestry ani žádného známého. Také českou řeč jsme úplně zapomněli, ale potom jsme se jí opět naučili, takže jsme mluvili a rozuměli jako každý jiný Čech. Z boží milosti pak jsme uměli mluviti, psáti a čísti nejen česky, ale francouzsky, italsky, německy a latinsky tak, že z těchto jazyků jedním jako druhým jsme byli schopni psáti, čísti, mluviti i jim rozuměti. Tehdy náš otec odejel do hrabství lucemburského pro jakousi válku,4 kterou vedl s vévodou brabantským on sám a jeho spojenci, totiž biskup lutyšský, markrabí jülišský, hrabě gelderský a ještě mnozí jiní, a svěřil nám svou moc v Čechách po dobu své nepřítomnosti. A království jsme našli tak zpuštěné,5 že jsme nenalezli ani jediný hrad svobodný, který by nebyl zastaven se všemi králov- skými statky, takže jsme neměli kde bydliti, leda v domech městských jako jiný měšťan. Hrad pak pražský byl tak zpusto- šen, pobořen a rozbit, že od dob krále Otakara byl celý zničen až k zemi.6 Tam jsme dali nově vystavěti s velkým nákladem veliký a krásný palác, jak se dnešního dne jeví divákům. Toho času jsme poslali pro svou ženu, která byla dosud v Lucemburku. Když přišla, měla po roce prvorozenou dceru, jménem Markétu. V těch pak časech dal nám náš otec Markrabství moravské a toho titulu jsme užívali. Když pak viděla obec čestných mužů“ v Čechách, že pocházíme ze starého rodu českých králů, z lásky k nám poskytla nám pomoc, abychom znovu nabyli hradů a statků královských. Tehdy jsme s velikým nákladem a úsilím znovu získali hrady: Hrádek [= Křivoklát], Týřov, Lichten- burk, Litice, Hradec [Králové], Písek, Nečtiny, Zbiroh, Tachov, Trutnov v Čechách; na Moravě pak Lukov, Telč, Veveří, hrad olomoucký, brněnský a znojemský a ještě více jiných statků zastavených a od království zcizených. A měli jsme mnoho rytířů hotových nám sloužit, i prospívalo království den ode dne; i milovala nás obec dobrých, zlí pak bojíce se nás varo- vali se zlého a spravedlnost sdostatek platila v království. Ne- boť páni se z větší části stali násilníky a nebáli se krále, jak se slušelo, protože si království mezi sebou rozdělili. A tak jsme drželi správu království, zlepšujíce je den ode dne, po dva roky. Toho času dali jsme svou mladší sestru, jménem Annu, za manželku rakouskému vévodovi Otovi [19. února 1333]. 104
matku ani bratra ani sestry ani žádného známého. Také českou řeč jsme úplně zapomněli, ale potom jsme se jí opět naučili, takže jsme mluvili a rozuměli jako každý jiný Čech. Z boží milosti pak jsme uměli mluviti, psáti a čísti nejen česky, ale francouzsky, italsky, německy a latinsky tak, že z těchto jazyků jedním jako druhým jsme byli schopni psáti, čísti, mluviti i jim rozuměti. Tehdy náš otec odejel do hrabství lucemburského pro jakousi válku,4 kterou vedl s vévodou brabantským on sám a jeho spojenci, totiž biskup lutyšský, markrabí jülišský, hrabě gelderský a ještě mnozí jiní, a svěřil nám svou moc v Čechách po dobu své nepřítomnosti. A království jsme našli tak zpuštěné,5 že jsme nenalezli ani jediný hrad svobodný, který by nebyl zastaven se všemi králov- skými statky, takže jsme neměli kde bydliti, leda v domech městských jako jiný měšťan. Hrad pak pražský byl tak zpusto- šen, pobořen a rozbit, že od dob krále Otakara byl celý zničen až k zemi.6 Tam jsme dali nově vystavěti s velkým nákladem veliký a krásný palác, jak se dnešního dne jeví divákům. Toho času jsme poslali pro svou ženu, která byla dosud v Lucemburku. Když přišla, měla po roce prvorozenou dceru, jménem Markétu. V těch pak časech dal nám náš otec Markrabství moravské a toho titulu jsme užívali. Když pak viděla obec čestných mužů“ v Čechách, že pocházíme ze starého rodu českých králů, z lásky k nám poskytla nám pomoc, abychom znovu nabyli hradů a statků královských. Tehdy jsme s velikým nákladem a úsilím znovu získali hrady: Hrádek [= Křivoklát], Týřov, Lichten- burk, Litice, Hradec [Králové], Písek, Nečtiny, Zbiroh, Tachov, Trutnov v Čechách; na Moravě pak Lukov, Telč, Veveří, hrad olomoucký, brněnský a znojemský a ještě více jiných statků zastavených a od království zcizených. A měli jsme mnoho rytířů hotových nám sloužit, i prospívalo království den ode dne; i milovala nás obec dobrých, zlí pak bojíce se nás varo- vali se zlého a spravedlnost sdostatek platila v království. Ne- boť páni se z větší části stali násilníky a nebáli se krále, jak se slušelo, protože si království mezi sebou rozdělili. A tak jsme drželi správu království, zlepšujíce je den ode dne, po dva roky. Toho času dali jsme svou mladší sestru, jménem Annu, za manželku rakouskému vévodovi Otovi [19. února 1333]. 104
Strana 105
V oněch dnech [2. dubna 1335] zemřel vévoda korutanský Uindřich], tchán našeho bratra. A když se měl náš bratr po jeho smrti uvázati v držení vévodství korutanského a hrabství tyrolského, tehdy uzavřel Ludvík, který se vydával za císaře, tajně spolek s rakouskými vévody Albrechtem a Otou, aby si tajně a lstivě rozdělili panství našeho bratra; Ludvík chtěl mít hrabství tyrolské, vévodové pak rakouští vévodství korutanské. Nevděčný Ludvík zapomněl na služby našeho otce, které mu prokázal, když se ucházel o císařství, jak bylo svrchu psáno. Rakouský pak vévoda, třebas měl naši sestru, sjednal ihned po smrti vévody korutanského tajnou dohodu s pánem [Kon- rádem] z Aufensteina, který byl jménem vévodovým správcem celých Korutan, ihned se svým bratrem obsadili Korutany, které jim pán z Aufensteina dobrovolně vydal a odevzdal v držení. A tak ztratil náš bratr vévodství korutanské. Avšak páni z hrabství tyrolského nechtěli se poddat Ludvíkovi, nýbrž zůstali v poslušenství našeho bratra. 7. Nepřízeň krále Jana k synovi — Podivné Karlovo vidění Když se to stalo, přijel náš otec do Čech a přivedl s sebou svou manželku, kterou si vzal za královnu, jménem Beatrici, dceru vévody bourbonského, s kterou potom zplodil jediného syna, jménem Václava. Tehdy zlí a lstiví rádcové, jak Češi, tak páni z hrabství lucemburského, nabyli vlivu proti nám u našeho otce, zastírajíce vlastní zištnost. Přistoupivše k našemu otci, radili mu řkouce: „Pane, mějte se na pozoru, váš syn má v království mnoho hradů i mnoho přívrženců z vaší strany; proto bude-li dlouho míti takovou převahu, vyžene vás, kdy bude chtít; neboť je i sám dědicem království i pochází z rodu českých králů a je velmi milován od Čechů, vy však jste cizi- nec.“ Říkali to, hledajíce vlastní prospěch a svou příležitost, aby jim svěřil svrchuřečené hrady a statky. On pak natolik souhlasil s jejich radami, že nám nedůvěřoval, a proto nám odňal všechny hradý a správu v Čechách a v Markrabství mo- ravském. A tak nám zůstal pouhý titul »markrabě moravský“, ale bez podstaty a správy.1 105
V oněch dnech [2. dubna 1335] zemřel vévoda korutanský Uindřich], tchán našeho bratra. A když se měl náš bratr po jeho smrti uvázati v držení vévodství korutanského a hrabství tyrolského, tehdy uzavřel Ludvík, který se vydával za císaře, tajně spolek s rakouskými vévody Albrechtem a Otou, aby si tajně a lstivě rozdělili panství našeho bratra; Ludvík chtěl mít hrabství tyrolské, vévodové pak rakouští vévodství korutanské. Nevděčný Ludvík zapomněl na služby našeho otce, které mu prokázal, když se ucházel o císařství, jak bylo svrchu psáno. Rakouský pak vévoda, třebas měl naši sestru, sjednal ihned po smrti vévody korutanského tajnou dohodu s pánem [Kon- rádem] z Aufensteina, který byl jménem vévodovým správcem celých Korutan, ihned se svým bratrem obsadili Korutany, které jim pán z Aufensteina dobrovolně vydal a odevzdal v držení. A tak ztratil náš bratr vévodství korutanské. Avšak páni z hrabství tyrolského nechtěli se poddat Ludvíkovi, nýbrž zůstali v poslušenství našeho bratra. 7. Nepřízeň krále Jana k synovi — Podivné Karlovo vidění Když se to stalo, přijel náš otec do Čech a přivedl s sebou svou manželku, kterou si vzal za královnu, jménem Beatrici, dceru vévody bourbonského, s kterou potom zplodil jediného syna, jménem Václava. Tehdy zlí a lstiví rádcové, jak Češi, tak páni z hrabství lucemburského, nabyli vlivu proti nám u našeho otce, zastírajíce vlastní zištnost. Přistoupivše k našemu otci, radili mu řkouce: „Pane, mějte se na pozoru, váš syn má v království mnoho hradů i mnoho přívrženců z vaší strany; proto bude-li dlouho míti takovou převahu, vyžene vás, kdy bude chtít; neboť je i sám dědicem království i pochází z rodu českých králů a je velmi milován od Čechů, vy však jste cizi- nec.“ Říkali to, hledajíce vlastní prospěch a svou příležitost, aby jim svěřil svrchuřečené hrady a statky. On pak natolik souhlasil s jejich radami, že nám nedůvěřoval, a proto nám odňal všechny hradý a správu v Čechách a v Markrabství mo- ravském. A tak nám zůstal pouhý titul »markrabě moravský“, ale bez podstaty a správy.1 105
Strana 106
Beneš Krabice [PDČ IV, 504] k této zprávě dodal: »Tak se tedy stalo, že Karel s manželkou a čeledí měli veliký nedostatek a vedli život prostší, než se slušelo na králova syna. A ačkoli byl dlouhou dobu ve veliké nouzi a chudobě, přece proti otci nic nekonal nebo nečinil po celý čas jeho života, ale všechno trpělivě snášel. Pak, dohnán touto nutnou potřebou, vymohl na klášterech na Moravě placení roční berně, po jejímž zaplacení měly být kláštery od jiných platů osvobozeny. Ale postupem času zaplatily podpory i přesto berni a tak jsou po- stiženy dvojí pokutou. Napsali jsme to proto, aby sám nebo jeho synové k lepšímu napravili tento nesprávný skutek.« V onom čase jeli jsme jednoho dne z Hrádku [=Křivoklátu] do Prahy, chtíce navštívit svého otce, který byl na Moravě. A tak jsme přijeli pozdě na Pražský hrad do starého purkrab- ského domu, kde jsme několik let bydlili, než byl vystavěn veliký palác. V noci jsme se uložili na lůžko a Bušek starší z Velhartic na druhé před námi. A byl v komoře veliký oheň, protože to bylo v zimě, a mnoho svic tam hořelo, takže bylo dostatek světla, a dveře i všechna okna byla zavřena. A když jsme začali spát, tehdy chodilo něco po komoře, takže jsme se oba probudili. I kázali jsme řečenému Buškovi, aby vstal a po- díval se, co by to bylo. On pak vstav, obešel komoru hledaje, ale nic neviděl a nemohl nic najíti. Tehdy rozdělal větší oheň a zapálil více svic a šel k číším, které stály naplněny vínem na lavicích; napil se a postavil číši blízko jedné hořící svíce. Napiv se uložil se opět na lůžko, a my, obléknuvše si svůj plášť, seděli jsme na loži a slyšeli jsme někoho chodit, ale viděti jsme nemohli nikoho. A tak dívajíce se s řečeným Buškem na číše a svíce, spatřili jsme, jak byla jedna číše vržena, a ta číše byla hozena někým přes lůžko Buš- kovo z jednoho kouta komory do druhého na stěnu; a odrazivši se od ní padla doprostřed komory. Když jsme to spatřili, po- lekali jsme se nadmíru a stále jsme slyšeli někoho chodit v ko- moře, ale nikoho jsme neviděli. Potom však, požehnavše se svatým křížem ve jménu Kristově, spali jsme až do rána. A ráno vstavše našli jsme uprostřed komory číši, jak byla vržena, a ukázali jsme to svým přátelům, když k nám ráno přišli. 106
Beneš Krabice [PDČ IV, 504] k této zprávě dodal: »Tak se tedy stalo, že Karel s manželkou a čeledí měli veliký nedostatek a vedli život prostší, než se slušelo na králova syna. A ačkoli byl dlouhou dobu ve veliké nouzi a chudobě, přece proti otci nic nekonal nebo nečinil po celý čas jeho života, ale všechno trpělivě snášel. Pak, dohnán touto nutnou potřebou, vymohl na klášterech na Moravě placení roční berně, po jejímž zaplacení měly být kláštery od jiných platů osvobozeny. Ale postupem času zaplatily podpory i přesto berni a tak jsou po- stiženy dvojí pokutou. Napsali jsme to proto, aby sám nebo jeho synové k lepšímu napravili tento nesprávný skutek.« V onom čase jeli jsme jednoho dne z Hrádku [=Křivoklátu] do Prahy, chtíce navštívit svého otce, který byl na Moravě. A tak jsme přijeli pozdě na Pražský hrad do starého purkrab- ského domu, kde jsme několik let bydlili, než byl vystavěn veliký palác. V noci jsme se uložili na lůžko a Bušek starší z Velhartic na druhé před námi. A byl v komoře veliký oheň, protože to bylo v zimě, a mnoho svic tam hořelo, takže bylo dostatek světla, a dveře i všechna okna byla zavřena. A když jsme začali spát, tehdy chodilo něco po komoře, takže jsme se oba probudili. I kázali jsme řečenému Buškovi, aby vstal a po- díval se, co by to bylo. On pak vstav, obešel komoru hledaje, ale nic neviděl a nemohl nic najíti. Tehdy rozdělal větší oheň a zapálil více svic a šel k číším, které stály naplněny vínem na lavicích; napil se a postavil číši blízko jedné hořící svíce. Napiv se uložil se opět na lůžko, a my, obléknuvše si svůj plášť, seděli jsme na loži a slyšeli jsme někoho chodit, ale viděti jsme nemohli nikoho. A tak dívajíce se s řečeným Buškem na číše a svíce, spatřili jsme, jak byla jedna číše vržena, a ta číše byla hozena někým přes lůžko Buš- kovo z jednoho kouta komory do druhého na stěnu; a odrazivši se od ní padla doprostřed komory. Když jsme to spatřili, po- lekali jsme se nadmíru a stále jsme slyšeli někoho chodit v ko- moře, ale nikoho jsme neviděli. Potom však, požehnavše se svatým křížem ve jménu Kristově, spali jsme až do rána. A ráno vstavše našli jsme uprostřed komory číši, jak byla vržena, a ukázali jsme to svým přátelům, když k nám ráno přišli. 106
Strana 107
8. Příjezd Karlovy manželky Blanky do Prahy Roku 1334 dne 12. června v neděli ve večerní době byla paní Blanka, manželka Karla, dědice Království českého, markra- běte moravského, když přicházela z Francie, slavně a velkolepě uvítána od duchovenstva i veškerého lidu pražského a její obydlí bylo na ten čas na Pražském hradě. Tato svrchuřečená paní Blanka, která byla před desíti lety jako sličná dívka od- dána se svrchu jmenovaným Karlem, zůstávala hned v Lucem- burku, hned ve Francii v domě mateřském až do těchto dob už svrchu dotčených. Je pak tato paní Blanka sestra francouz- ského krále Filipa [VI.]; ze dvou však matek se narodil ten král Filip a Blanka,1 ale oba byli zplozeni od jednoho otce, totiž Karla [z Valois], a ten Karel, jejich otec, totiž Filipův a Blančin, byl vlastním zákonitým bratrem Filipa [IV.], kdysi velkého krále. To je onen přemocný Filip, jehož tři synové, francouzští králové, zemřeli bez mužských dědiců. A proto spadlo na svrchu jmenovaného Filipa Království francouzské jako na nejbližšího příbuzného, vzešlého z královského rodu. Byla tedy sestra tohoto Filipa, krále francouzského, při- vedena do Čech, aby se svým manželem Karlem kralovala a panovala svým časem jako královna. Sličným zjevem a krá- sou svou se zajisté zalíbila v očích všech a doufám, že se ještě více zalíbí ctnostmi. Přinesla s sebou ženský šat podle obyčeje svého národa a přivezla nemalou výbavu podle stavu své dů- stojnosti, jak vyžaduje dům královský. Za velikou obtíž poklá- dáme, že sama mluví jen francouzským jazykem; manžel sám jí rozumí a má ji rád, protože s ní dlouho zůstával ve Francii. Raduje se pak manžel z manželky a pořádá v Praze po několik dní velikou slavnost v rozkoších a radovánkách. Bože, ó věčný králi, i Kriste s nejvyšší mocí, na tyto pohlédni teď a jednej otcovsky s nimi! Ochráncem jejich buď i vůdcem, strážcem a správcem, aby vedeni tebou, tak zároveň v hodnosti stáli, aby mír České zemi a prospěch přinésti mohli, neboť království teď je pokleslé příliš a v hanbě. 107
8. Příjezd Karlovy manželky Blanky do Prahy Roku 1334 dne 12. června v neděli ve večerní době byla paní Blanka, manželka Karla, dědice Království českého, markra- běte moravského, když přicházela z Francie, slavně a velkolepě uvítána od duchovenstva i veškerého lidu pražského a její obydlí bylo na ten čas na Pražském hradě. Tato svrchuřečená paní Blanka, která byla před desíti lety jako sličná dívka od- dána se svrchu jmenovaným Karlem, zůstávala hned v Lucem- burku, hned ve Francii v domě mateřském až do těchto dob už svrchu dotčených. Je pak tato paní Blanka sestra francouz- ského krále Filipa [VI.]; ze dvou však matek se narodil ten král Filip a Blanka,1 ale oba byli zplozeni od jednoho otce, totiž Karla [z Valois], a ten Karel, jejich otec, totiž Filipův a Blančin, byl vlastním zákonitým bratrem Filipa [IV.], kdysi velkého krále. To je onen přemocný Filip, jehož tři synové, francouzští králové, zemřeli bez mužských dědiců. A proto spadlo na svrchu jmenovaného Filipa Království francouzské jako na nejbližšího příbuzného, vzešlého z královského rodu. Byla tedy sestra tohoto Filipa, krále francouzského, při- vedena do Čech, aby se svým manželem Karlem kralovala a panovala svým časem jako královna. Sličným zjevem a krá- sou svou se zajisté zalíbila v očích všech a doufám, že se ještě více zalíbí ctnostmi. Přinesla s sebou ženský šat podle obyčeje svého národa a přivezla nemalou výbavu podle stavu své dů- stojnosti, jak vyžaduje dům královský. Za velikou obtíž poklá- dáme, že sama mluví jen francouzským jazykem; manžel sám jí rozumí a má ji rád, protože s ní dlouho zůstával ve Francii. Raduje se pak manžel z manželky a pořádá v Praze po několik dní velikou slavnost v rozkoších a radovánkách. Bože, ó věčný králi, i Kriste s nejvyšší mocí, na tyto pohlédni teď a jednej otcovsky s nimi! Ochráncem jejich buď i vůdcem, strážcem a správcem, aby vedeni tebou, tak zároveň v hodnosti stáli, aby mír České zemi a prospěch přinésti mohli, neboť království teď je pokleslé příliš a v hanbě. 107
Strana 108
Ale skoro celá družina, která s tou Blankou přišla z Francie a lucemburského hrabství do Čech, byla po jednom měsíci s nákladem dvou tisíc kop v den svaté Markéty [13. července) poslána zpět do svých zemí a od zemských šlechticů byla té paní přidána jiná družina z Čech.2 Aby se však mohla stýkat přívětivěji s lidmi, začíná se učit jazyku německému a více se v něm cvičívá než v jazyce českém; neboť se skoro ve všech městech království a před králem obecněji užívá v této době jazyka německého než českého. 9. Karel vytáhl proti svídnickému vévodovi Bolkovi — Dohoda mezi králem Janem a králem krakovským V onom čase poslal nás náš otec s krásným vojskem proti slezskému vévodovi, jménem Bolkovi,1 pánu minsterberskému. Neboť onen vévoda nebyl ani knížetem ani vasalem našeho otce a Království českého. Náš otec získal město Vratislav od pana Jindřicha VI.,2 vévody vratislavského, který neměl dědiců. A tento vévoda přijal darem území kladské na dobu svého života a chtěl raději řečené město a vévodství na věčné časy darovati našemu otci a připojiti k Českému království než je zanechati svému bratru Boleslavovi, protože žili s bratrem ve vzájemném nepřátelství. Když pak se náš otec uvázal v držení města Vratislavě, všichni vévodové slezští i vévoda opolský se podrobili na věčné časy panství jeho a koruny Krá- lovství českého, aby je chránili a bránili čeští králové, vyjma vévody slezského, pána svídnického a Bolka, pána minster- berského. Jeho území jsme poplenili, jak je psáno v kronice. I bylo popleněno tak silně, že vévoda byl přinucen smlouvou státi se vasalem našeho otce a koruny Království českého, tak jako i jiní vévodové. Když jsme to vykonali, vydali jsme se na cestu do Uher ke svému otci, kterého jsme nalezli na Vyšehradě3 nad Duna- jem u krále Karla I. [Roberta]. Ten měl dříve za ženu sestru našeho otce [Beatrix] a po její smrti si vzal sestru krakovského krále Kazimíra, s kterou měl tři syny: prvorozeného Ludvíka, druhého Ondřeje a třetího Štěpána. A tam sjednal král Karel 108
Ale skoro celá družina, která s tou Blankou přišla z Francie a lucemburského hrabství do Čech, byla po jednom měsíci s nákladem dvou tisíc kop v den svaté Markéty [13. července) poslána zpět do svých zemí a od zemských šlechticů byla té paní přidána jiná družina z Čech.2 Aby se však mohla stýkat přívětivěji s lidmi, začíná se učit jazyku německému a více se v něm cvičívá než v jazyce českém; neboť se skoro ve všech městech království a před králem obecněji užívá v této době jazyka německého než českého. 9. Karel vytáhl proti svídnickému vévodovi Bolkovi — Dohoda mezi králem Janem a králem krakovským V onom čase poslal nás náš otec s krásným vojskem proti slezskému vévodovi, jménem Bolkovi,1 pánu minsterberskému. Neboť onen vévoda nebyl ani knížetem ani vasalem našeho otce a Království českého. Náš otec získal město Vratislav od pana Jindřicha VI.,2 vévody vratislavského, který neměl dědiců. A tento vévoda přijal darem území kladské na dobu svého života a chtěl raději řečené město a vévodství na věčné časy darovati našemu otci a připojiti k Českému království než je zanechati svému bratru Boleslavovi, protože žili s bratrem ve vzájemném nepřátelství. Když pak se náš otec uvázal v držení města Vratislavě, všichni vévodové slezští i vévoda opolský se podrobili na věčné časy panství jeho a koruny Krá- lovství českého, aby je chránili a bránili čeští králové, vyjma vévody slezského, pána svídnického a Bolka, pána minster- berského. Jeho území jsme poplenili, jak je psáno v kronice. I bylo popleněno tak silně, že vévoda byl přinucen smlouvou státi se vasalem našeho otce a koruny Království českého, tak jako i jiní vévodové. Když jsme to vykonali, vydali jsme se na cestu do Uher ke svému otci, kterého jsme nalezli na Vyšehradě3 nad Duna- jem u krále Karla I. [Roberta]. Ten měl dříve za ženu sestru našeho otce [Beatrix] a po její smrti si vzal sestru krakovského krále Kazimíra, s kterou měl tři syny: prvorozeného Ludvíka, druhého Ondřeje a třetího Štěpána. A tam sjednal král Karel 108
Strana 109
mír4 mezi naším otcem a krakovským králem tak, že se náš otec vzdal svého práva, jež mu patřilo v Dolním Polsku, totiž v Hnězdenském, Kališském a jiných dolních krajích Polska. Král pak krakovský se vzdal za sebe a za své nástupce, krále Dolního Polska, na věčné časy v prospěch našeho otce a Krá- lovství českého všech svých nároků na všechna vévodství slez- ská a opolské i na město Vratislav. Neboť předtím byl mezi nimi spor, protože náš děd, český král Václav II., držel řečené Dolní Polsko s vévodstvími krakovským a sandoměřským z toho důvodu, že si vzal za manželku jedinou dceru Přemysla, krále Dolního Polska a vévody krakovského a sandoměřského. Ten Přemysl dal po své smrti našemu dědovi a koruně Českého království na věčné časy v držení jak své království, tak i svá vévodství. Ale svrchuřečený Kazimír byl strýcem té paní a pro- hlašoval, že má právo na království Dolního Polska, tvrdě, že žena nemůže býti dědičkou království. A tak trvala od dávných dob válka mezi králi českými a Kazimírem i kdysi jeho otcem Vladislavem [Lokietkem]. Tak byla ona válka ukončena smírem od svrchuřečeného uherského krále. Ten pak se za to spolčil s naším otcem a slíbil mu pomoc proti rakouskému vévodovi, který odňal našemu bratru vévodství korutanské, a proti svrchuřečenému Ludví- kovi. Byli pak v tomto spolku tito: náš otec, uherský král a ba- vorský vévoda Jindřich, který měl naši sestru za manželku. V téže době poslal nás5 náš otec do hrabství tyrolského, abychom je spravovali i bratra našeho s jeho ženou, protože oba byli ještě v dětském věku. A tak jsme tam jeli a uvázali se v ten úřad a byli jsme připuštěni k správě oné země od do- mácích šlechticů toho hrabství. 10. Karel v Tyrolsku proti Ludvíkovi a vévodům rakouským - Výprava na Litvu — Karlovo dobrodružství na cestě do Itálie Postupem času v pondělí velikonoční shromáždili jsme vojsko z hrabství tyrolského a vtrhli jsme [I. dubna] do údolí Puster- ského v diecési brixenské proti hraběti gorickému1 a dobyli jsme hradu St. Lambrechtsbergu [Lamprechtu]. A táhli jsme 109
mír4 mezi naším otcem a krakovským králem tak, že se náš otec vzdal svého práva, jež mu patřilo v Dolním Polsku, totiž v Hnězdenském, Kališském a jiných dolních krajích Polska. Král pak krakovský se vzdal za sebe a za své nástupce, krále Dolního Polska, na věčné časy v prospěch našeho otce a Krá- lovství českého všech svých nároků na všechna vévodství slez- ská a opolské i na město Vratislav. Neboť předtím byl mezi nimi spor, protože náš děd, český král Václav II., držel řečené Dolní Polsko s vévodstvími krakovským a sandoměřským z toho důvodu, že si vzal za manželku jedinou dceru Přemysla, krále Dolního Polska a vévody krakovského a sandoměřského. Ten Přemysl dal po své smrti našemu dědovi a koruně Českého království na věčné časy v držení jak své království, tak i svá vévodství. Ale svrchuřečený Kazimír byl strýcem té paní a pro- hlašoval, že má právo na království Dolního Polska, tvrdě, že žena nemůže býti dědičkou království. A tak trvala od dávných dob válka mezi králi českými a Kazimírem i kdysi jeho otcem Vladislavem [Lokietkem]. Tak byla ona válka ukončena smírem od svrchuřečeného uherského krále. Ten pak se za to spolčil s naším otcem a slíbil mu pomoc proti rakouskému vévodovi, který odňal našemu bratru vévodství korutanské, a proti svrchuřečenému Ludví- kovi. Byli pak v tomto spolku tito: náš otec, uherský král a ba- vorský vévoda Jindřich, který měl naši sestru za manželku. V téže době poslal nás5 náš otec do hrabství tyrolského, abychom je spravovali i bratra našeho s jeho ženou, protože oba byli ještě v dětském věku. A tak jsme tam jeli a uvázali se v ten úřad a byli jsme připuštěni k správě oné země od do- mácích šlechticů toho hrabství. 10. Karel v Tyrolsku proti Ludvíkovi a vévodům rakouským - Výprava na Litvu — Karlovo dobrodružství na cestě do Itálie Postupem času v pondělí velikonoční shromáždili jsme vojsko z hrabství tyrolského a vtrhli jsme [I. dubna] do údolí Puster- ského v diecési brixenské proti hraběti gorickému1 a dobyli jsme hradu St. Lambrechtsbergu [Lamprechtu]. A táhli jsme 109
Strana 110
dále proti řečenému hraběti a poplenili jsme jeho země až k průsmyku, zvanému Lienz. Byli jsme v poli s řečeným voj- skem tři neděle na onom plenění, protože byl pomocníkem ra- kouských vévodů, našich nepřátel. Nazítří po sv. Jiřím mučed- níku [25. dubna] zahnal náš otec rakouského vévodu Otu za Dunaj a zmocnil se mnoha hradů v Rakousku. Ludvík však, který se vydával za císaře, pomáhal vévodům rakouským, a proto i celé Německo i vladaři měst v Lombardii, zvláště Mastino della Scala, vladař nad Veronou, Vicenzou, Padovou, Trevisem, Brescií i městy Parmou a Luccou. Ti všichni útočili na nás a hrabství tyrolské s celou svou mocí, takže město Tri- dent a celé údolí Adiže bylo ve velikém nebezpečí od Lom- bardských. Údolí pak Innskému hrozila veliká nebezpečí, jak od Švábů, tak od Bavorů, takže celé hrabství tyrolské bylo velmi ohroženo takřka na všech stranách. V té době jsme učinili Mikuláše,2 rodem z Brna, svého kancléře, biskupem trident- ským, a Matěje, kaplana našeho bratra, biskupem brixenským, protože obě biskupství byla tenkrát uprázdněna. Téhož léta pak Ludvík, který se vydával za císaře, vedl veliké vojsko se všemi německými knížaty proti bavorskému vévodovi Jindřichovi, našemu švagrovi, který byl tehdy při nás. Vévoda rakouský přišel na pomoc Ludvíkovi přes Pasov; když pak náš otec přitáhl řečenému vévodovi na pomoc, utábo- řil se u jedné říčky blíže Landau. Tehdy přitáhl řečený Ludvík s rakouským vévodou a s jinými s velikým vojskem. A protože nemohli pro řeku přejíti, pustošili měsíc Bavory; ačkoli bylo vojsko vévody Jindřicha menší, přece se řečený Ludvík s ra- kouským vévodou vrátili s nepořízenou domů.3 V téže době jsme chtěli táhnouti svému otci a řečenému švagru na pomoc z hrabství tyrolského s velikým množstvím lidu, jak pěšího, tak jízdního, ale nemohli jsme přejíti přes Kufstein, kde byl syn Ludvíkův, kterého jsme tam se svým lidem obléhali tak dlouho, jak dlouho řečení panovníci leželi proti sobě v polích. Když pak se rozešli, vrátili jsme se do Tyrol. Potom okolo svátku sv. Michala [9. října 1336] byl sjed- nán smír mezi naším otcem a rakouským vévodou tak, že ra- kouský vévoda vrátil město Znojmo, které mu dal náš otec se svou dcerou jako věno, a dal našemu otci velkou částku peněz 110
dále proti řečenému hraběti a poplenili jsme jeho země až k průsmyku, zvanému Lienz. Byli jsme v poli s řečeným voj- skem tři neděle na onom plenění, protože byl pomocníkem ra- kouských vévodů, našich nepřátel. Nazítří po sv. Jiřím mučed- níku [25. dubna] zahnal náš otec rakouského vévodu Otu za Dunaj a zmocnil se mnoha hradů v Rakousku. Ludvík však, který se vydával za císaře, pomáhal vévodům rakouským, a proto i celé Německo i vladaři měst v Lombardii, zvláště Mastino della Scala, vladař nad Veronou, Vicenzou, Padovou, Trevisem, Brescií i městy Parmou a Luccou. Ti všichni útočili na nás a hrabství tyrolské s celou svou mocí, takže město Tri- dent a celé údolí Adiže bylo ve velikém nebezpečí od Lom- bardských. Údolí pak Innskému hrozila veliká nebezpečí, jak od Švábů, tak od Bavorů, takže celé hrabství tyrolské bylo velmi ohroženo takřka na všech stranách. V té době jsme učinili Mikuláše,2 rodem z Brna, svého kancléře, biskupem trident- ským, a Matěje, kaplana našeho bratra, biskupem brixenským, protože obě biskupství byla tenkrát uprázdněna. Téhož léta pak Ludvík, který se vydával za císaře, vedl veliké vojsko se všemi německými knížaty proti bavorskému vévodovi Jindřichovi, našemu švagrovi, který byl tehdy při nás. Vévoda rakouský přišel na pomoc Ludvíkovi přes Pasov; když pak náš otec přitáhl řečenému vévodovi na pomoc, utábo- řil se u jedné říčky blíže Landau. Tehdy přitáhl řečený Ludvík s rakouským vévodou a s jinými s velikým vojskem. A protože nemohli pro řeku přejíti, pustošili měsíc Bavory; ačkoli bylo vojsko vévody Jindřicha menší, přece se řečený Ludvík s ra- kouským vévodou vrátili s nepořízenou domů.3 V téže době jsme chtěli táhnouti svému otci a řečenému švagru na pomoc z hrabství tyrolského s velikým množstvím lidu, jak pěšího, tak jízdního, ale nemohli jsme přejíti přes Kufstein, kde byl syn Ludvíkův, kterého jsme tam se svým lidem obléhali tak dlouho, jak dlouho řečení panovníci leželi proti sobě v polích. Když pak se rozešli, vrátili jsme se do Tyrol. Potom okolo svátku sv. Michala [9. října 1336] byl sjed- nán smír mezi naším otcem a rakouským vévodou tak, že ra- kouský vévoda vrátil město Znojmo, které mu dal náš otec se svou dcerou jako věno, a dal našemu otci velkou částku peněz 110
Strana 111
a našemu bratrovi některé hrady při řece Drávě k hrabství tyrolskému; vévodství korutanské měl si podržeti pro sebe. Potom téže zimy jsme táhli se svým otcem do Prus proti Litvanům. A byli tam s námi hrabata: mladý Vilém [IV.] Holandský, pan Adolf [II.] z Bergu, mladý Dětřich z Loozu a ještě četná jiná hrabata a páni. Ale zima byla tak mírná, že nebylo ledu; proto jsme nemohli postupovati proti Litvanům a vrátili jsme se jeden každý domů. Když pak vypukla mezi Lombardskými veliká válka, kterou jsme vedli před odchodem z Tyrol, a to pro spolek, který uza- vřeli Benátští, Florentští, Milánští, Ferrarští, Mantovští, Bo- loňští a ještě mnoho jiných proti Mastinovi della Scala, vladaři veronskému a padovskému, který byl naším nepřítelem, jak je svrchu zřejmé, jeli jsme4 v téže době v měsíci dubnu přes Mo- ravu do Rakous, chtíce se dostati do Lombardie, ale rakouský vévoda nám nechtěl poskytnout průvod. Tehdy jsme vstoupili na lodi a dostali jsme se k uherskému králi, který nám dal z města Budína průvod přes Uhry, Charvátsko a Dalmácii až do města Senje5 na břehu mořském, odkud jsme vypluli na moře. Když se to dověděli benátští kapitáni, chtěli nás zajmout, ačkoli jsme byli jejich přáteli. Proto obklíčili naši loď svými loděmi, takže naše loď nemohla nijak uniknouti. A když jsme devátého dne dopluli k jejich městu Gradu, uposlechli jsme rady hraběte Bartoloměje z Krku a Senje, který byl s námi na lodi, a poručili jsme, aby jim naši pověděli: „Hle, páni, víme, že z vašich rukou nemůžeme nijak uniknouti, račte napřed po- slati do města a vyjednati, jak nás chcete v městě přijmouti.“ A zatím co s nimi mluvili krásnými slovy, spustili jsme se otvorem lodi do malé rybářské bárky s řečeným Bartolomějem a s panem z Lipé. A přikryti pytli a sítěmi propluli jsme jejich loděmi a dostali jsme se do přístavu mezi rákosím. A tak uniknuvše z jejich rukou, šli jsme pěšky až do Akvileje. Oni pak zajali naši loď s celou družinou, kterou drželi několik dní v zajetí, a potom ji propustili. A když jsme byli v Akvileji, dali jsme se poznati svému hostiteli, ten to hned oznámil městské radě, měšťané pak podali o tom zprávu až patriarchovi. Patri- archa hned přijel do města a přijal nás s velikou úctou v prů- vodu duchovenstva a lidu a za hlaholu zvonů nás dovedl do 111
a našemu bratrovi některé hrady při řece Drávě k hrabství tyrolskému; vévodství korutanské měl si podržeti pro sebe. Potom téže zimy jsme táhli se svým otcem do Prus proti Litvanům. A byli tam s námi hrabata: mladý Vilém [IV.] Holandský, pan Adolf [II.] z Bergu, mladý Dětřich z Loozu a ještě četná jiná hrabata a páni. Ale zima byla tak mírná, že nebylo ledu; proto jsme nemohli postupovati proti Litvanům a vrátili jsme se jeden každý domů. Když pak vypukla mezi Lombardskými veliká válka, kterou jsme vedli před odchodem z Tyrol, a to pro spolek, který uza- vřeli Benátští, Florentští, Milánští, Ferrarští, Mantovští, Bo- loňští a ještě mnoho jiných proti Mastinovi della Scala, vladaři veronskému a padovskému, který byl naším nepřítelem, jak je svrchu zřejmé, jeli jsme4 v téže době v měsíci dubnu přes Mo- ravu do Rakous, chtíce se dostati do Lombardie, ale rakouský vévoda nám nechtěl poskytnout průvod. Tehdy jsme vstoupili na lodi a dostali jsme se k uherskému králi, který nám dal z města Budína průvod přes Uhry, Charvátsko a Dalmácii až do města Senje5 na břehu mořském, odkud jsme vypluli na moře. Když se to dověděli benátští kapitáni, chtěli nás zajmout, ačkoli jsme byli jejich přáteli. Proto obklíčili naši loď svými loděmi, takže naše loď nemohla nijak uniknouti. A když jsme devátého dne dopluli k jejich městu Gradu, uposlechli jsme rady hraběte Bartoloměje z Krku a Senje, který byl s námi na lodi, a poručili jsme, aby jim naši pověděli: „Hle, páni, víme, že z vašich rukou nemůžeme nijak uniknouti, račte napřed po- slati do města a vyjednati, jak nás chcete v městě přijmouti.“ A zatím co s nimi mluvili krásnými slovy, spustili jsme se otvorem lodi do malé rybářské bárky s řečeným Bartolomějem a s panem z Lipé. A přikryti pytli a sítěmi propluli jsme jejich loděmi a dostali jsme se do přístavu mezi rákosím. A tak uniknuvše z jejich rukou, šli jsme pěšky až do Akvileje. Oni pak zajali naši loď s celou družinou, kterou drželi několik dní v zajetí, a potom ji propustili. A když jsme byli v Akvileji, dali jsme se poznati svému hostiteli, ten to hned oznámil městské radě, měšťané pak podali o tom zprávu až patriarchovi. Patri- archa hned přijel do města a přijal nás s velikou úctou v prů- vodu duchovenstva a lidu a za hlaholu zvonů nás dovedl do 111
Strana 112
svého paláce. A když se k nám naše družina vrátila ze zajetí, hostil nás s velikými poctami ve své zemi po čtyři neděle, spřá- telil se pevně s námi a dal nám průvod údolím Cadorským až do tyrolského hrabství, kde jsme tehdy vedli správu za svého bratra, který byl malým hochem. II. Karel se zmocnil Belluna a Feltre — Odchod z Itálie — Množství kobylek - Zatmění slunce V měsíci červnu oblehli Benátští, Florentští, Milánští, Man- tovští, Ferrarští a jiní jejich společníci město Padovu s převeli- kým vojskem, asi s desítí tisíci ozbrojených jezdců a s nesčet- ným množstvím pěších, a nějaká část jejich lidu oblehla také město Feltre s biskupem z Feltre, se Sicconem z Caldonazza, s hrabaty senenskými [z Cenedy], pány z Camina. A dlouho obléhali s pěti sty jezdců v přílbách a mnoha pěšími města Padovu a Feltre, která náležela pod panství Mastina della Scally, pána Verony i jiných měst již výše jmenovaných. Benát- čané se již zmocnili měst Conegliana, Serravalle a Bassana, jež patřila k panství Mastinovu, a i hrabě de Collalto, náměstek v Trevisu, a ještě mnozí jiní se vzbouřili proti řečenému Masti- novi a stáli při Benátčanech. Tehdy jeden měšťan, jménem Endrighetto da Bongajo, obá- vaje se, aby tak nebylo ztraceno město Feltre a tím i Belluno se nedostalo do rukou Benátčanů, které obzvláště nenáviděl, a vida město obležené ze všech stran i uváživ, že se Jakub da Avoscano poddal se svými hrady, Buchensteinem a jinými, a s některými horaly, kteří patřili pod panství Belluna, pod naši svrchovanost, následoval jeho rozhodnutí a přišel k nám, když jsme byli v Primieru, bez vědomí obou stran, jak Veron- ských, tak Benátských, tajně, aby se o tom nedověděli Benát- čané ani pán veronský, neboť jednal proti němu, a řekl: „Kdy- byste dokázali přemoci a zahnati nepřátele od města Feltre, chtěl bych vám otevříti jednu městskou bránu, protože bych spíše vám přál města než komukoli druhému.“ Já pak uslyšev jeho slova, stanovil jsem mu určitý den, kdy bych tajně přišel. A protože jsem musel opatrně shromažďovati lidi, pozval 112
svého paláce. A když se k nám naše družina vrátila ze zajetí, hostil nás s velikými poctami ve své zemi po čtyři neděle, spřá- telil se pevně s námi a dal nám průvod údolím Cadorským až do tyrolského hrabství, kde jsme tehdy vedli správu za svého bratra, který byl malým hochem. II. Karel se zmocnil Belluna a Feltre — Odchod z Itálie — Množství kobylek - Zatmění slunce V měsíci červnu oblehli Benátští, Florentští, Milánští, Man- tovští, Ferrarští a jiní jejich společníci město Padovu s převeli- kým vojskem, asi s desítí tisíci ozbrojených jezdců a s nesčet- ným množstvím pěších, a nějaká část jejich lidu oblehla také město Feltre s biskupem z Feltre, se Sicconem z Caldonazza, s hrabaty senenskými [z Cenedy], pány z Camina. A dlouho obléhali s pěti sty jezdců v přílbách a mnoha pěšími města Padovu a Feltre, která náležela pod panství Mastina della Scally, pána Verony i jiných měst již výše jmenovaných. Benát- čané se již zmocnili měst Conegliana, Serravalle a Bassana, jež patřila k panství Mastinovu, a i hrabě de Collalto, náměstek v Trevisu, a ještě mnozí jiní se vzbouřili proti řečenému Masti- novi a stáli při Benátčanech. Tehdy jeden měšťan, jménem Endrighetto da Bongajo, obá- vaje se, aby tak nebylo ztraceno město Feltre a tím i Belluno se nedostalo do rukou Benátčanů, které obzvláště nenáviděl, a vida město obležené ze všech stran i uváživ, že se Jakub da Avoscano poddal se svými hrady, Buchensteinem a jinými, a s některými horaly, kteří patřili pod panství Belluna, pod naši svrchovanost, následoval jeho rozhodnutí a přišel k nám, když jsme byli v Primieru, bez vědomí obou stran, jak Veron- ských, tak Benátských, tajně, aby se o tom nedověděli Benát- čané ani pán veronský, neboť jednal proti němu, a řekl: „Kdy- byste dokázali přemoci a zahnati nepřátele od města Feltre, chtěl bych vám otevříti jednu městskou bránu, protože bych spíše vám přál města než komukoli druhému.“ Já pak uslyšev jeho slova, stanovil jsem mu určitý den, kdy bych tajně přišel. A protože jsem musel opatrně shromažďovati lidi, pozval 112
Strana 113
jsem mnoho šlechticů k jednomu turnaji dvou šlechticů v území Neumarktu nad Adiží pod záminkou, abych je mohl chrániti při turnaji, kdyby jejich přátelé způsobili nějaký rozbroj; ne- chtěl jsem, aby se zvědělo, proč sbírámi vojsko, abych totiž mohl tajně přiraziti k městu Feltre. Vítěze pak, který v řečeném souboji druhého zabil, zvítězil a vyhrál, opásal jsem mečem rytířským. A když se to vše stalo, požádal jsem rytíře, kteří byli přítomni, aby vytáhli s námi, ale nikomu jsem nepověděl, na kterou stranu jsme chtěli jíti. Oni pak projevili ochotu a hned se s námi vydali na pochod a jeli se mnou koňmo údolím Fleimským po celou noc. Příštího dne však jsem jel pustými horami, které se táhnou ke Castrozze, kde obyčejně lidé na koních nejezdívají. A když jsem přijel k lesu, který leží mezi Castrozzou a Primierem, nemohl jsem pokračovati v cestě pro vyvrácené stromy, a tak moje vojsko ztrácelo naději. Tu jsem opěšalý s některými pěšáky hledal cestu po horských srázech a stezkách dávno zničených, až jsme se dostali za les; strážcové lesa již dávno odešli, protože slunce zapadlo, a oni neměli obav ani tušení, že by jim tam od někoho hrozilo nebezpečenství. A tak jsme proklestili našim cestu v horách. Když přitáhli za námi, dostali jsme se ke hradu Primiero, který byl také obležen od Benátčanů, a zahnavše nepřátele, zmocnili jsme se ho. Ti po příchodu ke svým spojencům, kteří leželi před městem Feltre, říkali, že na ně přitáhlo veliké voj- sko, o němž nevěděli, čí je. Oni, uslyševše to, ustoupili v noci z města. Dalšího pak dne jsme odtáhli z Primiera do Agorda a z Agorda spěšně k městu Bellunu. I poslali jsme napřed k Endrighettovi, s kterým jsme byli dohodnuti, oznámit mu, že jsme blízko města s vojskem. Ten hned předstoupil před radní a správce města a řekl jim, že mu přišli poslové se zprá- vou, že hrabata z Chiaromonte, spojenci Mastina della Scala, jejich pána, přišli s velikým vojskem zahnati nepřátele a jim na pomoc. Ti radostně otevřeli brány, pokládajíce nás za přá- tele. A vstoupil jsem do bran v den svatého Prokopa, čtvrtého dne měsíce července. A když všichni vjeli, dal jsem rozvinout prapory Království českého a hrabství tyrolského. Oni pak vidouce nepřátele, v úžasu nevěděli, co mají dělat, a nemohli 8 Čtení o Karlu IV. 113
jsem mnoho šlechticů k jednomu turnaji dvou šlechticů v území Neumarktu nad Adiží pod záminkou, abych je mohl chrániti při turnaji, kdyby jejich přátelé způsobili nějaký rozbroj; ne- chtěl jsem, aby se zvědělo, proč sbírámi vojsko, abych totiž mohl tajně přiraziti k městu Feltre. Vítěze pak, který v řečeném souboji druhého zabil, zvítězil a vyhrál, opásal jsem mečem rytířským. A když se to vše stalo, požádal jsem rytíře, kteří byli přítomni, aby vytáhli s námi, ale nikomu jsem nepověděl, na kterou stranu jsme chtěli jíti. Oni pak projevili ochotu a hned se s námi vydali na pochod a jeli se mnou koňmo údolím Fleimským po celou noc. Příštího dne však jsem jel pustými horami, které se táhnou ke Castrozze, kde obyčejně lidé na koních nejezdívají. A když jsem přijel k lesu, který leží mezi Castrozzou a Primierem, nemohl jsem pokračovati v cestě pro vyvrácené stromy, a tak moje vojsko ztrácelo naději. Tu jsem opěšalý s některými pěšáky hledal cestu po horských srázech a stezkách dávno zničených, až jsme se dostali za les; strážcové lesa již dávno odešli, protože slunce zapadlo, a oni neměli obav ani tušení, že by jim tam od někoho hrozilo nebezpečenství. A tak jsme proklestili našim cestu v horách. Když přitáhli za námi, dostali jsme se ke hradu Primiero, který byl také obležen od Benátčanů, a zahnavše nepřátele, zmocnili jsme se ho. Ti po příchodu ke svým spojencům, kteří leželi před městem Feltre, říkali, že na ně přitáhlo veliké voj- sko, o němž nevěděli, čí je. Oni, uslyševše to, ustoupili v noci z města. Dalšího pak dne jsme odtáhli z Primiera do Agorda a z Agorda spěšně k městu Bellunu. I poslali jsme napřed k Endrighettovi, s kterým jsme byli dohodnuti, oznámit mu, že jsme blízko města s vojskem. Ten hned předstoupil před radní a správce města a řekl jim, že mu přišli poslové se zprá- vou, že hrabata z Chiaromonte, spojenci Mastina della Scala, jejich pána, přišli s velikým vojskem zahnati nepřátele a jim na pomoc. Ti radostně otevřeli brány, pokládajíce nás za přá- tele. A vstoupil jsem do bran v den svatého Prokopa, čtvrtého dne měsíce července. A když všichni vjeli, dal jsem rozvinout prapory Království českého a hrabství tyrolského. Oni pak vidouce nepřátele, v úžasu nevěděli, co mají dělat, a nemohli 8 Čtení o Karlu IV. 113
Strana 114
klásti odpor naší moci. A tak jsme milostí boží obsadili město. Ale hrad se proti nám držel několik dní; když jsme však po- hrozili hradní posádce, vydala jej do našich rukou. Potom jsme se položili s vojskem před městem Feltre. A po- něvadž veronský vladař měl tenkrát co dělat s Benátčany a oni s ním, proto nemohli nám ani našemu vojsku nijak škodit, ale obě strany s námi vyjednávaly, chtějíce si nás získati na pomoc. A když jsme obléhali město Feltre šest neděl, dohodli jsme se s Benátčany. A zavázali se nám tak, že nám budou pomáhati s celou svou mocí v oné válce proti Mastinovi della Scala. I poslali nám na svůj náklad sedm set ozbrojených jezdců a mnoho pěších. My pak, propustivše svého bratra, jeli jsme s vojskem do Benátek, kde jsme byli uvítáni s velikou poctou a hoštěni s velikou úctou. Potvrdili jsme vzájemný spolek a po- tom po návratu jsme se zmocnili města Feltre vyhladověním. Také vikáři [náměstkové] v Padově, da Carrara, domluvili se s námi, obsadili město Padovu a zajali Alberta, staršího bratra Mastinova, kterého dali do zajetí Benátčanům. A zůstávajíce našimi služebníky, podrželi Padovu ve své moci. My pak, propustivše své služebníky, ustanovili jsme v městech i na hra- dech Feltre a Bellunu za kapitány: ve Feltre Volkmara z Burg- stallu, velmože z hrabství tyrolského, v městě Bellunu Endri- ghetta da Bongajo, velitelem pak ve válce proti Veronským Jana z Lipé; když za sedm dní velení zemřel, dosadil jsem na jeho místo Zbyňka Zajíce [ze Žebráka]. A tak vrátivše se2 do hrabství tyrolského, jeli jsme do Inn- ského údolí, odtud do Království českého a uzavřeli jsme spo- lek s rakouskými vévody, neboť jsme nebyli přáteli. Té zimy v masopustě jsme zasnoubili svou prvorozenou dceru Markétu Ludvíkovi, prvorozenému synu uherského krále Karla, a uza- vřeli jsme spolek proti všem. Potom nás náš švagr pozval na druhý den na hostinu. Při vý- chodu slunce vzbudil nás jeden rytíř ze spánku slovy: „Pane, vstávejte, nastává soudný den, protože celý svět je plný koby- lek.“3 Tehdy jsme vstali, vsedli na koně a rychle jsme cválali, chtějíce viděti, kde je jejich konec, až do Pulkavy; až tam sa- haly sedm mil na délku; do jaké šířky se táhly, nemohli jsme nijak uvidět. Jejich hlas byl podoben hřmotnému zvuku, jejich 114
klásti odpor naší moci. A tak jsme milostí boží obsadili město. Ale hrad se proti nám držel několik dní; když jsme však po- hrozili hradní posádce, vydala jej do našich rukou. Potom jsme se položili s vojskem před městem Feltre. A po- něvadž veronský vladař měl tenkrát co dělat s Benátčany a oni s ním, proto nemohli nám ani našemu vojsku nijak škodit, ale obě strany s námi vyjednávaly, chtějíce si nás získati na pomoc. A když jsme obléhali město Feltre šest neděl, dohodli jsme se s Benátčany. A zavázali se nám tak, že nám budou pomáhati s celou svou mocí v oné válce proti Mastinovi della Scala. I poslali nám na svůj náklad sedm set ozbrojených jezdců a mnoho pěších. My pak, propustivše svého bratra, jeli jsme s vojskem do Benátek, kde jsme byli uvítáni s velikou poctou a hoštěni s velikou úctou. Potvrdili jsme vzájemný spolek a po- tom po návratu jsme se zmocnili města Feltre vyhladověním. Také vikáři [náměstkové] v Padově, da Carrara, domluvili se s námi, obsadili město Padovu a zajali Alberta, staršího bratra Mastinova, kterého dali do zajetí Benátčanům. A zůstávajíce našimi služebníky, podrželi Padovu ve své moci. My pak, propustivše své služebníky, ustanovili jsme v městech i na hra- dech Feltre a Bellunu za kapitány: ve Feltre Volkmara z Burg- stallu, velmože z hrabství tyrolského, v městě Bellunu Endri- ghetta da Bongajo, velitelem pak ve válce proti Veronským Jana z Lipé; když za sedm dní velení zemřel, dosadil jsem na jeho místo Zbyňka Zajíce [ze Žebráka]. A tak vrátivše se2 do hrabství tyrolského, jeli jsme do Inn- ského údolí, odtud do Království českého a uzavřeli jsme spo- lek s rakouskými vévody, neboť jsme nebyli přáteli. Té zimy v masopustě jsme zasnoubili svou prvorozenou dceru Markétu Ludvíkovi, prvorozenému synu uherského krále Karla, a uza- vřeli jsme spolek proti všem. Potom nás náš švagr pozval na druhý den na hostinu. Při vý- chodu slunce vzbudil nás jeden rytíř ze spánku slovy: „Pane, vstávejte, nastává soudný den, protože celý svět je plný koby- lek.“3 Tehdy jsme vstali, vsedli na koně a rychle jsme cválali, chtějíce viděti, kde je jejich konec, až do Pulkavy; až tam sa- haly sedm mil na délku; do jaké šířky se táhly, nemohli jsme nijak uvidět. Jejich hlas byl podoben hřmotnému zvuku, jejich 114
Strana 115
křídla byla popsána jakoby černými písmeny a byly tak na- huštěny jako hustý sníh, takže nebylo pro ně možno vidět slunce. Vycházel z nich veliký zápach. A rozdělily se jedny do Bavor, druhé do Frank, jiné do Lombardie a jiné sem i tam po celé zemi. A byly tak plodné, že dvě za noc plodily dvacet mladých i více; byly maličké, ale rychle rostly a vyskytovaly se ještě třetí rok. V téže době zemřeli ve dvou měsících naše sestra i náš švagr, vévoda rakouský, které jsme od své návštěvy již nikdy ne- spatřili. Zatmění slunce Léta Páně 1339 nazítří v oktávu Petra a Pavla apoštolů dne 7. července bylo zatmění4 slunce kolem večerní hodiny. Protože pak se v obecných kronikách děje zmínka o zatmění slunce, je třeba i přihlédnout k příčině samého zatmění. Je způsobováno tím, že se měsíc položí mezi náš zrak a sluneční těleso, a toto se stává, kdykoli se oba zdroje světla spojí na jediné diametrál- ní čáře, vedené od středu našeho zraku středem zdrojů světla nebo podle jejich středu blízko u krajní meze dvanácti stupňů vzdálenosti od středu průsečíku. Zatmění měsíce však je způ- sobeno tím, že se zemské těleso položí na jedinou diametrální čáru, procházející středem Slunce, Země a Měsíce, a to se stává, kdykoli je měsíc v úplňku a ve dvanácti stupních, pokud jde o vzdálenost průsečíku se sluneční drahou nebo jeho nadhlav- ník, tehdy se totiž dostane do stínu země nebo její některé části a podle toho je zastiňován ve své velikosti. Zatmění Slunce a Měsíce se však v různých krajinách ukazuje buď více nebo méně. Tak léta Páně 1323 [správně 1321] na den Jana a Pavla [dne 26. června] bylo o třetí hodině v Čechách a sou- sedních zemích zatmění Slunce, v Římě však, kde jsem tehdy meškal, se neukazovala jediná známka řečeného zatmění. Dále, Slunce je čtvrté v pořadí planet, pod sebou má Měsíc, Merkuria a Venuši, nad ním je Mars, Jupiter a Saturn. Pokud jde o velikost a schopnost, je větší než všechny hvězdy a pla- nety. Říká se totiž o něm, že je osmkrát větší než celá Země, že dodává světlo všem hvězdám a že má po jejich boku hlavní 115
křídla byla popsána jakoby černými písmeny a byly tak na- huštěny jako hustý sníh, takže nebylo pro ně možno vidět slunce. Vycházel z nich veliký zápach. A rozdělily se jedny do Bavor, druhé do Frank, jiné do Lombardie a jiné sem i tam po celé zemi. A byly tak plodné, že dvě za noc plodily dvacet mladých i více; byly maličké, ale rychle rostly a vyskytovaly se ještě třetí rok. V téže době zemřeli ve dvou měsících naše sestra i náš švagr, vévoda rakouský, které jsme od své návštěvy již nikdy ne- spatřili. Zatmění slunce Léta Páně 1339 nazítří v oktávu Petra a Pavla apoštolů dne 7. července bylo zatmění4 slunce kolem večerní hodiny. Protože pak se v obecných kronikách děje zmínka o zatmění slunce, je třeba i přihlédnout k příčině samého zatmění. Je způsobováno tím, že se měsíc položí mezi náš zrak a sluneční těleso, a toto se stává, kdykoli se oba zdroje světla spojí na jediné diametrál- ní čáře, vedené od středu našeho zraku středem zdrojů světla nebo podle jejich středu blízko u krajní meze dvanácti stupňů vzdálenosti od středu průsečíku. Zatmění měsíce však je způ- sobeno tím, že se zemské těleso položí na jedinou diametrální čáru, procházející středem Slunce, Země a Měsíce, a to se stává, kdykoli je měsíc v úplňku a ve dvanácti stupních, pokud jde o vzdálenost průsečíku se sluneční drahou nebo jeho nadhlav- ník, tehdy se totiž dostane do stínu země nebo její některé části a podle toho je zastiňován ve své velikosti. Zatmění Slunce a Měsíce se však v různých krajinách ukazuje buď více nebo méně. Tak léta Páně 1323 [správně 1321] na den Jana a Pavla [dne 26. června] bylo o třetí hodině v Čechách a sou- sedních zemích zatmění Slunce, v Římě však, kde jsem tehdy meškal, se neukazovala jediná známka řečeného zatmění. Dále, Slunce je čtvrté v pořadí planet, pod sebou má Měsíc, Merkuria a Venuši, nad ním je Mars, Jupiter a Saturn. Pokud jde o velikost a schopnost, je větší než všechny hvězdy a pla- nety. Říká se totiž o něm, že je osmkrát větší než celá Země, že dodává světlo všem hvězdám a že má po jejich boku hlavní 115
Strana 116
moc při vzniku všeho živého. Dvojí přece je požadováno ke vzniku, jak formální teplo, tak materiální vlhko. Slunci je přisuzována moc nad teplem, Měsíci však moc nad vlhkem. A tak pro podivuhodnou krásu těchto nebeských těles a ne- výslovné bohatství účinku právem musí být v nich chválen a dobrořečen Bůh. Konečně žádné tělesné stvoření nenese na sobě stopu svaté Trojice tak výrazně jako Slunce, vždyť slu- neční těleso je tvůrcem paprsků, od obojího pak pochází teplo. Tak i Otec zplodil Syna a od obou pochází Duch svatý, který je pramenem duchovního tepla, jako je Slunce pramenem světla a tělesného tepla; svou schopností dodává všemu život a všem tělesným věcem obstarává vzhled a podobu. Slunce totiž je - jak praví kterýsi doktor - oko světa, radost dne, okrasa nebes, ozdoba hvězd, míra časů, schopnost a životní síla všeho rodícího se, vládce planet, otec drahokamů, ba všech kovů; samo totiž vysílá ze sebe uprostřed zvěrokruhu paprsky, které podle rozmanitého zamíření ozařují to, co je výše nebo níže. Působením paprsků samého Slunce vznikají bloudivé hvězdy, návratné nebo zase stálice; pokud jde o pohyb, zrych- lují se nebo zase zpomalují působením slunce. Vystoupí-li Slunce nad náš obzor, způsobuje delší dny, dává klíčit zárodkům v zemi, vydává plody či semena, a pronikajíc svou nehmatatelností samým nitrem, uděluje rozmanitým vě- cem život a ducha; tu sílí schopnosti tvorů a rozmnožují se schopnosti lidí a všeho živého; sestoupí-li však jižními drahami, způsobuje kratší dny, i shledává se, že všechno má menší život- nost. Podle jeho vzdalování nebo přibližování jsou těla a tvář- nost živočichů uspořádána, pokud jde o teplo a životnost. Měsíc však je ozdoba noci, otec noci, dárce vlhkosti, vládce moře, míra času, soupeř slunce, měnitel ovzduší; vypůjčuje si světlo od Slunce, a jsa od něho buď blíže nebo dále, řídí jakost, v čemž je nám dosvědčena boží schopnost. A tak, uvažujíce o velikosti a moci Stvořitele v přírodě i o působení těles, blaho- řečme svorně a chvalme jeho samého. 116
moc při vzniku všeho živého. Dvojí přece je požadováno ke vzniku, jak formální teplo, tak materiální vlhko. Slunci je přisuzována moc nad teplem, Měsíci však moc nad vlhkem. A tak pro podivuhodnou krásu těchto nebeských těles a ne- výslovné bohatství účinku právem musí být v nich chválen a dobrořečen Bůh. Konečně žádné tělesné stvoření nenese na sobě stopu svaté Trojice tak výrazně jako Slunce, vždyť slu- neční těleso je tvůrcem paprsků, od obojího pak pochází teplo. Tak i Otec zplodil Syna a od obou pochází Duch svatý, který je pramenem duchovního tepla, jako je Slunce pramenem světla a tělesného tepla; svou schopností dodává všemu život a všem tělesným věcem obstarává vzhled a podobu. Slunce totiž je - jak praví kterýsi doktor - oko světa, radost dne, okrasa nebes, ozdoba hvězd, míra časů, schopnost a životní síla všeho rodícího se, vládce planet, otec drahokamů, ba všech kovů; samo totiž vysílá ze sebe uprostřed zvěrokruhu paprsky, které podle rozmanitého zamíření ozařují to, co je výše nebo níže. Působením paprsků samého Slunce vznikají bloudivé hvězdy, návratné nebo zase stálice; pokud jde o pohyb, zrych- lují se nebo zase zpomalují působením slunce. Vystoupí-li Slunce nad náš obzor, způsobuje delší dny, dává klíčit zárodkům v zemi, vydává plody či semena, a pronikajíc svou nehmatatelností samým nitrem, uděluje rozmanitým vě- cem život a ducha; tu sílí schopnosti tvorů a rozmnožují se schopnosti lidí a všeho živého; sestoupí-li však jižními drahami, způsobuje kratší dny, i shledává se, že všechno má menší život- nost. Podle jeho vzdalování nebo přibližování jsou těla a tvář- nost živočichů uspořádána, pokud jde o teplo a životnost. Měsíc však je ozdoba noci, otec noci, dárce vlhkosti, vládce moře, míra času, soupeř slunce, měnitel ovzduší; vypůjčuje si světlo od Slunce, a jsa od něho buď blíže nebo dále, řídí jakost, v čemž je nám dosvědčena boží schopnost. A tak, uvažujíce o velikosti a moci Stvořitele v přírodě i o působení těles, blaho- řečme svorně a chvalme jeho samého. 116
Strana 117
12. Karel zničil hrad Potštejn, neuznal Janovu dohodu s Ludvíkem Bavorem, vypravil se s otcem do Vratislavě a odtud potom za ním do Francie - Návštěva v Avignoně Když jsem v témž létě [r. 1339] přijel k Vysokém Mýtu, roz- bořil jsem hrad Choceň a ještě více jiných hradů pána z Pot- štejna,1 protože jsem v té době vedl válku s tím pánem; a po- zději došlo k smíru. V témže čase byly nalezeny stříbrné doly ve Vřesníku. Téhož léta jsem se vypravil na cestu s mnohými českými pány, chtě se dostati do hrabství lucemburského k své- mu otci, který pro mne poslal; ale z Frankfurtu jsem se vrátil. Po tom návratu jsem zřídil sbor kanovníků2 u Všech svatých v královské kapli3 Pražského hradu a odebral jsem se k uher- skému králi, který byl těžce nemocen. A před mým návratem do Čech, ještě za mého pobytu v Uhrách, přijel můj otec k Ludvíkovi, který se vydával za cí- saře, aby s ním jednal o smíru. Avšak řečený Ludvík mi slíbil,“ že nebude s mým otcem vésti žádná jednání o nějakém smíru beze mne, a prohlašoval, že podle mé rady s mým otcem věc v dobrotě vyřídí. Přesto však Ludvík, zapomenuv na čestné slovo a své sliby, lstivě oklamal mého otce a přiměl ho k smíru, tvrdě, že se už dávno se mnou dohodl. A tak vzbudil velikou ne- důvěru mezi mnou a mým otcem a způsobil, že můj otec pro dohodu, která byla podle Ludvíkova výmyslu ujednána mezi mnou a ním, přijal od něho své země v léno jako od [pravého] císaře. Smířil se také s ním a v četných věcech vyhověl jeho vůli, co by byl naprosto neučinil, kdyby byl věděl, že já jsem se s ním ještě nesmířil. Když jsem se o tom dověděl, pospíšil jsem k svému otci do Miltenbergu v mohučské diecési a ozná- mil jsem mu, že všechno, co s ním ten Ludvík Bavor ujednal, je podvodné a lstivé. A proto jsem nechtěl s českými pány ani zpečetiti to, co bylo mezi nimi ujednáno, ani uznati za platnou tu dohodu a měl jsem všechno, co se tam stalo, za takové, jako by se bylo nestalo, a prohlásil jsem to za nic.5 Odtud jsem jel do Prešpurku [= Bratislavy], který leží na hranicích Uher a Rakous, a smířil jsem uherského krále s ra- kouským vévodou. Potom můj otec vytáhl na Moravu, chtěje 117
12. Karel zničil hrad Potštejn, neuznal Janovu dohodu s Ludvíkem Bavorem, vypravil se s otcem do Vratislavě a odtud potom za ním do Francie - Návštěva v Avignoně Když jsem v témž létě [r. 1339] přijel k Vysokém Mýtu, roz- bořil jsem hrad Choceň a ještě více jiných hradů pána z Pot- štejna,1 protože jsem v té době vedl válku s tím pánem; a po- zději došlo k smíru. V témže čase byly nalezeny stříbrné doly ve Vřesníku. Téhož léta jsem se vypravil na cestu s mnohými českými pány, chtě se dostati do hrabství lucemburského k své- mu otci, který pro mne poslal; ale z Frankfurtu jsem se vrátil. Po tom návratu jsem zřídil sbor kanovníků2 u Všech svatých v královské kapli3 Pražského hradu a odebral jsem se k uher- skému králi, který byl těžce nemocen. A před mým návratem do Čech, ještě za mého pobytu v Uhrách, přijel můj otec k Ludvíkovi, který se vydával za cí- saře, aby s ním jednal o smíru. Avšak řečený Ludvík mi slíbil,“ že nebude s mým otcem vésti žádná jednání o nějakém smíru beze mne, a prohlašoval, že podle mé rady s mým otcem věc v dobrotě vyřídí. Přesto však Ludvík, zapomenuv na čestné slovo a své sliby, lstivě oklamal mého otce a přiměl ho k smíru, tvrdě, že se už dávno se mnou dohodl. A tak vzbudil velikou ne- důvěru mezi mnou a mým otcem a způsobil, že můj otec pro dohodu, která byla podle Ludvíkova výmyslu ujednána mezi mnou a ním, přijal od něho své země v léno jako od [pravého] císaře. Smířil se také s ním a v četných věcech vyhověl jeho vůli, co by byl naprosto neučinil, kdyby byl věděl, že já jsem se s ním ještě nesmířil. Když jsem se o tom dověděl, pospíšil jsem k svému otci do Miltenbergu v mohučské diecési a ozná- mil jsem mu, že všechno, co s ním ten Ludvík Bavor ujednal, je podvodné a lstivé. A proto jsem nechtěl s českými pány ani zpečetiti to, co bylo mezi nimi ujednáno, ani uznati za platnou tu dohodu a měl jsem všechno, co se tam stalo, za takové, jako by se bylo nestalo, a prohlásil jsem to za nic.5 Odtud jsem jel do Prešpurku [= Bratislavy], který leží na hranicích Uher a Rakous, a smířil jsem uherského krále s ra- kouským vévodou. Potom můj otec vytáhl na Moravu, chtěje 117
Strana 118
ztrestati Mikuláše, vévodu opavského a ratibořského, kterého jsem stěží se svým otcem smířil. Přece však dal mému otci hrady“ a mnoho peněz. Odtud jsem táhl obléhat hrad Potštejn, protože jeho pán opět povstal proti mně a českému králi a z toho hradu bylo pácháno mnoho loupeží. A ačkoli byl nedobytný, přece jsem se ho v devíti týdnech zmocnil a věž s pánem, majitelem hradu, jsem strhl k zemi a také zdi a celý hrad jsem srovnal se zemí. Potom jsem se vypravil se svým otcem do Vratislavě. Neboť biskup tohoto města [Nanker7] nebyl poslušen mého otce, a proto mu můj otec pobouřen odňal hrad Milič. On však dal z té příčiny mého otce do klatby, ale můj otec ho vyhnal i s kněžstvem z města. A tento spor mezi mým otcem a řeče- ným duchovenstvem trval dobře dva roky. Odtud táhl můj otec do Budyšína a dále do Francie na po- moc francouzskému králi, protože se tehdy začínala válka mezi králi francouzským a anglickým, a zanechal mě místo sebe v království. Já pak jsem místo sebe ustanovil Petra z Rožm- berka a táhl jsem za ním přes Bavory, kdež jsem našel svého švagra Jindřicha, bavorského vévodu, již mrtvého. Ten za- nechal jako dědice jediného syna, kterého měl s mou sestrou Markétou, chlapce desetiletého. Poručnictví nad ním a zároveň správu země uchvátil8 Ludvík, který se vydával za císaře, na základě manželství a dohody, kterou onen Ludvík uzavřel s otcem řečeného chlapce. Neboť zapudil dceru bavorského vé- vody a falckraběte Rudolfa, syna svého bratra, která svrchu- řečenému chlapci byla zaslíbena a s ním oddána, a dal mu svou dceru, která ještě neuměla mluviti, řka, že chce za ni slo- žiti slib, dokud by sama nemohla za sebe mluviti; a ta z do- puštění božího zůstala němá. A odtud projev Bavorskem jsem přišel k svému otci do hrabství lucemburského. A odtud jsem podle svého přání vytáhl na pomoc francouz- skému králi,9 kterému tehdy anglický král [Eduard III.] oblehl město Cambrai, dříve než by on shromáždil své vojsko. A od- tud postupoval k městu St. Quentinu, potom k městu Ribe- montu a odtud až k městu Laonu. Potom se vrátil do hrabství hennegavského, kam za ním táhl francouzský král až k hrani- cím. Oba pak zřídili tábory na hranicích hennegavských. Ale 118
ztrestati Mikuláše, vévodu opavského a ratibořského, kterého jsem stěží se svým otcem smířil. Přece však dal mému otci hrady“ a mnoho peněz. Odtud jsem táhl obléhat hrad Potštejn, protože jeho pán opět povstal proti mně a českému králi a z toho hradu bylo pácháno mnoho loupeží. A ačkoli byl nedobytný, přece jsem se ho v devíti týdnech zmocnil a věž s pánem, majitelem hradu, jsem strhl k zemi a také zdi a celý hrad jsem srovnal se zemí. Potom jsem se vypravil se svým otcem do Vratislavě. Neboť biskup tohoto města [Nanker7] nebyl poslušen mého otce, a proto mu můj otec pobouřen odňal hrad Milič. On však dal z té příčiny mého otce do klatby, ale můj otec ho vyhnal i s kněžstvem z města. A tento spor mezi mým otcem a řeče- ným duchovenstvem trval dobře dva roky. Odtud táhl můj otec do Budyšína a dále do Francie na po- moc francouzskému králi, protože se tehdy začínala válka mezi králi francouzským a anglickým, a zanechal mě místo sebe v království. Já pak jsem místo sebe ustanovil Petra z Rožm- berka a táhl jsem za ním přes Bavory, kdež jsem našel svého švagra Jindřicha, bavorského vévodu, již mrtvého. Ten za- nechal jako dědice jediného syna, kterého měl s mou sestrou Markétou, chlapce desetiletého. Poručnictví nad ním a zároveň správu země uchvátil8 Ludvík, který se vydával za císaře, na základě manželství a dohody, kterou onen Ludvík uzavřel s otcem řečeného chlapce. Neboť zapudil dceru bavorského vé- vody a falckraběte Rudolfa, syna svého bratra, která svrchu- řečenému chlapci byla zaslíbena a s ním oddána, a dal mu svou dceru, která ještě neuměla mluviti, řka, že chce za ni slo- žiti slib, dokud by sama nemohla za sebe mluviti; a ta z do- puštění božího zůstala němá. A odtud projev Bavorskem jsem přišel k svému otci do hrabství lucemburského. A odtud jsem podle svého přání vytáhl na pomoc francouz- skému králi,9 kterému tehdy anglický král [Eduard III.] oblehl město Cambrai, dříve než by on shromáždil své vojsko. A od- tud postupoval k městu St. Quentinu, potom k městu Ribe- montu a odtud až k městu Laonu. Potom se vrátil do hrabství hennegavského, kam za ním táhl francouzský král až k hrani- cím. Oba pak zřídili tábory na hranicích hennegavských. Ale 118
Strana 119
anglický král ustoupil a odtáhl, ponechav pole francouzskému králi, který ho očekával celý den se šiky připravenými k boji, ačkoli anglický král měl ve svém vojsku mnoho knížat němec- kých, totiž vévodu brabantského, markraběte jülišského a hra- běte z Bergu, hraběte flanderského z dolního Německa; z hor- ního pak markraběte míšeňského, markraběte braniborského [Ludvíka], syna Bavorova, a ještě mnoho jiných se svolením Ludvíkovým; kterýžto Ludvík ustanovil toho anglického krále náměstkem císařovým pro Německo. V oněch dnech můj otec, když ztratil jedno oko10 a začalo mu slábnouti druhé, odjel tajně do Montpellieru k lékařům, zda by se mohl léčit; přece však v té době oslepl. Já jsem pak táhl ke králi španělskému pomoci mu proti granadskému králi Feragaciovi a poslal jsem již napřed svůj lid a válečné potřeby do Montaubanu. Ale můj otec mě tajně zdržel v Montpellieru a nedovolil mi táhnouti dále. A když se můj otec nemohl vyléčiti, odebral jsem se spolu s ním do Avignonu k papeži Benediktovi XII., abychom se s ním dohodli o penízi sv. Petra, který se odvádí v diecési vratislavské. Ale ani tehdy nedošlo k dohodě, nýbrž zůstalo to při neshodě, ale později přece byl urovnán spor, který byl mezi církví římskou a řečenou diecésí pro peníz již uvedený. A tam jsme se za svého pobytu vyznali papeži o viděni,11 které jsme měli o Dauphinovi z Vienne, když jsme byli v Itálii, jak je řečeno již výše. Ale na ten čas jsme uznali, že je z jistých dů- vodů lépe pomlčeti o tom, než to mému otci pověděti nebo vyjeviti. A když jsme tam byli u papeže, Petr, kdysi opat fécampský, pocházející z diecése limožské, povýšený na biskupa v Auxerre,12 pak na arcibiskupa v Sensu, potom převedený na arcibiskupství rouenské, v oné době kardinál kněz chrámu sva- tých mučedníků Nerea a Achillea, o němž jsem se dříve zmínil, že byl z rady krále Filipa a sloužil před ním mši na Popeleční středu, jak jsem dříve pověděl, přijal mne, tehdy markraběte moravského, do svého domu, když jsem vystupoval před pa- pežem Benediktem. I řekl mi jednou, když jsem byl u něho v jeho domě: „Ty budeš jednou římským králem.“ A já jsem mu odpověděl: „Ty budeš ještě dříve papežem.“ A to obojí se potom stalo, jak bude níže vypsáno. 119
anglický král ustoupil a odtáhl, ponechav pole francouzskému králi, který ho očekával celý den se šiky připravenými k boji, ačkoli anglický král měl ve svém vojsku mnoho knížat němec- kých, totiž vévodu brabantského, markraběte jülišského a hra- běte z Bergu, hraběte flanderského z dolního Německa; z hor- ního pak markraběte míšeňského, markraběte braniborského [Ludvíka], syna Bavorova, a ještě mnoho jiných se svolením Ludvíkovým; kterýžto Ludvík ustanovil toho anglického krále náměstkem císařovým pro Německo. V oněch dnech můj otec, když ztratil jedno oko10 a začalo mu slábnouti druhé, odjel tajně do Montpellieru k lékařům, zda by se mohl léčit; přece však v té době oslepl. Já jsem pak táhl ke králi španělskému pomoci mu proti granadskému králi Feragaciovi a poslal jsem již napřed svůj lid a válečné potřeby do Montaubanu. Ale můj otec mě tajně zdržel v Montpellieru a nedovolil mi táhnouti dále. A když se můj otec nemohl vyléčiti, odebral jsem se spolu s ním do Avignonu k papeži Benediktovi XII., abychom se s ním dohodli o penízi sv. Petra, který se odvádí v diecési vratislavské. Ale ani tehdy nedošlo k dohodě, nýbrž zůstalo to při neshodě, ale později přece byl urovnán spor, který byl mezi církví římskou a řečenou diecésí pro peníz již uvedený. A tam jsme se za svého pobytu vyznali papeži o viděni,11 které jsme měli o Dauphinovi z Vienne, když jsme byli v Itálii, jak je řečeno již výše. Ale na ten čas jsme uznali, že je z jistých dů- vodů lépe pomlčeti o tom, než to mému otci pověděti nebo vyjeviti. A když jsme tam byli u papeže, Petr, kdysi opat fécampský, pocházející z diecése limožské, povýšený na biskupa v Auxerre,12 pak na arcibiskupa v Sensu, potom převedený na arcibiskupství rouenské, v oné době kardinál kněz chrámu sva- tých mučedníků Nerea a Achillea, o němž jsem se dříve zmínil, že byl z rady krále Filipa a sloužil před ním mši na Popeleční středu, jak jsem dříve pověděl, přijal mne, tehdy markraběte moravského, do svého domu, když jsem vystupoval před pa- pežem Benediktem. I řekl mi jednou, když jsem byl u něho v jeho domě: „Ty budeš jednou římským králem.“ A já jsem mu odpověděl: „Ty budeš ještě dříve papežem.“ A to obojí se potom stalo, jak bude níže vypsáno. 119
Strana 120
13. Karel pomáhal bratru Janovi, kterého chtěla jeho manželka zapudit — Správcem Českého království Potom jsem se spolu se svým otcem vrátil do Francie. A od- tud mě poslal můj otec k mé sestře [Markétě], vdově po bavor- ském vévodovi Jindřichovi, kterou utiskoval Ludvík, vydávající se za císaře, abych jí poskytl pomoc i radu. A když jsem k ní přijel, shledal jsem, že se s ním již srovnala. Odtud jsem se vy- dal na cestu přes arcibiskupství salcburské Alpami, které se jmenují Taury. A když jsem jel celý den údolím Gerloským, vzpomněl jsem si na zázrak nebo vidění,i které jsem měl v den Nanebevzetí svaté Panny Marie v Tarenzu v diecési parmské. A od té doby jsem pojal úmysl zaříditi to, aby k její cti byly zpívány v Pražském kostele každodenně hodinky tak, aby o jejím životě, skutcích a zázracích bylo každý den čteno nové čtení. A to se potom stalo, jak bude níže vypsáno. A odtud jsem dojel k svému bratru do údolí Innsbruckého. Ten, zanechav tridentského biskupa [Mikuláše] hejtmanem v hrabství tyrolském, odejel se mnou do Čech, pak ke králi krakovskému, potom k uherskému králi Karlovi, s nímž i s jeho synem Ludvíkem, mým zetěm, se spojil smlouvami ve velmi pevný spolek. Za mého tamního pobytu přišli poslové se zprávou, že se jeho manželka2 spolu s pány jeho hrabství proti němu spikli, a proto se musil spěšně přes Bavory a Čechy vrátit do hrabství tyrolského. Já pak jsem po krátké době jel za ním do toho hrabství, do údolí Innského. A tam jsem se tajně dozvěděl, že jakýsi Albert, nemanželský syn otce bratrovy manželky [tj. Jind- řicha Korutanského], a jeden šlechtic, hofmistr řečené bratrovy manželky, jednali se souhlasem jejím i jiných pánů země o tom, aby zapudila mého bratra a vzala si Ludvíka, syna Bavora, který se vydával za císaře, a že všichni páni ho chtí poslouchat jako pána a ona že má být jeho manželkou. Chtěje se to bez- pečně dověděti, nastrojil jsem tajně s mladším Buškem tomu Albertovi léčku, zajal jsem ho a přivedl lesem až na hrad, zvaný Sonnenburg, blíže Innsbruku. A tam, byv dán na mučení, vyznal, že se všechno má tak, jak mi bylo vypravováno. Tehdy jsem se snažil zajmouti hofmistra [indřicha Raspo], který 120
13. Karel pomáhal bratru Janovi, kterého chtěla jeho manželka zapudit — Správcem Českého království Potom jsem se spolu se svým otcem vrátil do Francie. A od- tud mě poslal můj otec k mé sestře [Markétě], vdově po bavor- ském vévodovi Jindřichovi, kterou utiskoval Ludvík, vydávající se za císaře, abych jí poskytl pomoc i radu. A když jsem k ní přijel, shledal jsem, že se s ním již srovnala. Odtud jsem se vy- dal na cestu přes arcibiskupství salcburské Alpami, které se jmenují Taury. A když jsem jel celý den údolím Gerloským, vzpomněl jsem si na zázrak nebo vidění,i které jsem měl v den Nanebevzetí svaté Panny Marie v Tarenzu v diecési parmské. A od té doby jsem pojal úmysl zaříditi to, aby k její cti byly zpívány v Pražském kostele každodenně hodinky tak, aby o jejím životě, skutcích a zázracích bylo každý den čteno nové čtení. A to se potom stalo, jak bude níže vypsáno. A odtud jsem dojel k svému bratru do údolí Innsbruckého. Ten, zanechav tridentského biskupa [Mikuláše] hejtmanem v hrabství tyrolském, odejel se mnou do Čech, pak ke králi krakovskému, potom k uherskému králi Karlovi, s nímž i s jeho synem Ludvíkem, mým zetěm, se spojil smlouvami ve velmi pevný spolek. Za mého tamního pobytu přišli poslové se zprávou, že se jeho manželka2 spolu s pány jeho hrabství proti němu spikli, a proto se musil spěšně přes Bavory a Čechy vrátit do hrabství tyrolského. Já pak jsem po krátké době jel za ním do toho hrabství, do údolí Innského. A tam jsem se tajně dozvěděl, že jakýsi Albert, nemanželský syn otce bratrovy manželky [tj. Jind- řicha Korutanského], a jeden šlechtic, hofmistr řečené bratrovy manželky, jednali se souhlasem jejím i jiných pánů země o tom, aby zapudila mého bratra a vzala si Ludvíka, syna Bavora, který se vydával za císaře, a že všichni páni ho chtí poslouchat jako pána a ona že má být jeho manželkou. Chtěje se to bez- pečně dověděti, nastrojil jsem tajně s mladším Buškem tomu Albertovi léčku, zajal jsem ho a přivedl lesem až na hrad, zvaný Sonnenburg, blíže Innsbruku. A tam, byv dán na mučení, vyznal, že se všechno má tak, jak mi bylo vypravováno. Tehdy jsem se snažil zajmouti hofmistra [indřicha Raspo], který 120
Strana 121
však na ten čas unikl mým rukám, ale jeho hrad jsem zbořil až do základů. On pak sám byl od svých přátel vydán do mých rukou, ale pod podmínkou, že mu má být zachován život, ale jinak má podle mé vůle zůstati v mých rukou. To všechno jsem oznámil svému bratrovi a on mi poděkoval a poslechl mé rady; i postavili jsme stráže na hradě Tyrolu i nad jeho man- želkou.3 Potom jsem se odebral do Bavor ke své sestře, která mne potřebovala. A odtud jsem se vrátil přes salcburské arcibiskup- ství starou cestou a dorazil jsem do biskupství brixenského ke hradu Taufersu. Potom jsem jel údolím Cadorským k městu Bellunu a v noci jsem vnikl do předměstí velmi pevného hradu Mel5 v předvečer svátku sv. Václava Mučedníka, a tak obleh- nuv hrad, zmocnil jsem se ho. Ten hrad držel hrabě z Cenedy, pán z Camina, a měšťané benátští, kteří tehdy byli mými ne- přáteli; hrad však i po smíru zůstal v mé moci. Odtud jsem odejel do města Tridentu, a přišed do hrabství tyrolského, byl jsem tam až do dne před svátkem sv. Kateřiny [24. listopadu]; a toho dne před sv. Kateřinou jsem oblehl hrad Penede nad Gardským jezerem, kterýžto hrad obsadilo vojsko Luchina Milánského a pán z Arca. Ty jsem, shromáždiv tajně vojsko, ve spolku s biskupem tridentským odtamtud vyhnal a v den sv. Kateřiny byl hrad vydán do mých rukou a já jsem ho věno- val biskupství tridentskému. Potom se mi vzdal hrad Bellvi- cino v diecézi vicenzské, kteréžto město s celým hrabstvím držel Mastino della Scala. K tomu hradu musel jsem přiraziti tajně v noční době s velikým vojskem a obsaditi ho posádkou. A od- tud jsem se vrátil do Tridentu a z Tridentu jsem jel do města Belluna. Za mého tamního pobytu byl akvilejský patriarcha [Bert- rand] sevřen od rakouského vévody a gorického hraběte, kteří leželi polem blízko Cormonsu ve Furlansku; když jim patri- archa nemohl se svým lidem odolati, poslal mi list tohoto znění: „Vám, jasnému knížeti Karlovi z rodu krále českého, markra- běti moravskému, jakož i Vašemu rytířstvu oznamuji, že dům Paní všech paní a Panny všech pannen v Akvileji je od nepřátel těžce obléhán; jemu však jsou povinni služebníci paní a pannen obzvláště pomoci. A proto prosím Vás a Vaše knížata vůbec, 121
však na ten čas unikl mým rukám, ale jeho hrad jsem zbořil až do základů. On pak sám byl od svých přátel vydán do mých rukou, ale pod podmínkou, že mu má být zachován život, ale jinak má podle mé vůle zůstati v mých rukou. To všechno jsem oznámil svému bratrovi a on mi poděkoval a poslechl mé rady; i postavili jsme stráže na hradě Tyrolu i nad jeho man- želkou.3 Potom jsem se odebral do Bavor ke své sestře, která mne potřebovala. A odtud jsem se vrátil přes salcburské arcibiskup- ství starou cestou a dorazil jsem do biskupství brixenského ke hradu Taufersu. Potom jsem jel údolím Cadorským k městu Bellunu a v noci jsem vnikl do předměstí velmi pevného hradu Mel5 v předvečer svátku sv. Václava Mučedníka, a tak obleh- nuv hrad, zmocnil jsem se ho. Ten hrad držel hrabě z Cenedy, pán z Camina, a měšťané benátští, kteří tehdy byli mými ne- přáteli; hrad však i po smíru zůstal v mé moci. Odtud jsem odejel do města Tridentu, a přišed do hrabství tyrolského, byl jsem tam až do dne před svátkem sv. Kateřiny [24. listopadu]; a toho dne před sv. Kateřinou jsem oblehl hrad Penede nad Gardským jezerem, kterýžto hrad obsadilo vojsko Luchina Milánského a pán z Arca. Ty jsem, shromáždiv tajně vojsko, ve spolku s biskupem tridentským odtamtud vyhnal a v den sv. Kateřiny byl hrad vydán do mých rukou a já jsem ho věno- val biskupství tridentskému. Potom se mi vzdal hrad Bellvi- cino v diecézi vicenzské, kteréžto město s celým hrabstvím držel Mastino della Scala. K tomu hradu musel jsem přiraziti tajně v noční době s velikým vojskem a obsaditi ho posádkou. A od- tud jsem se vrátil do Tridentu a z Tridentu jsem jel do města Belluna. Za mého tamního pobytu byl akvilejský patriarcha [Bert- rand] sevřen od rakouského vévody a gorického hraběte, kteří leželi polem blízko Cormonsu ve Furlansku; když jim patri- archa nemohl se svým lidem odolati, poslal mi list tohoto znění: „Vám, jasnému knížeti Karlovi z rodu krále českého, markra- běti moravskému, jakož i Vašemu rytířstvu oznamuji, že dům Paní všech paní a Panny všech pannen v Akvileji je od nepřátel těžce obléhán; jemu však jsou povinni služebníci paní a pannen obzvláště pomoci. A proto prosím Vás a Vaše knížata vůbec, 121
Strana 122
abyste z lásky k Paní všech paní nedopustili, aby byly její dům i statky tak poškozeny. Po této zprávě přešli jsme spolu se svými rytíři, s dobrými dvěma sty jezdci a tisícem pěších převysoké hory, kde se oby- čejně nepřecházelo. Ale Pán připravil nám přechod přes Serra- valle i dostali jsme se s velikými potížemi do akvilejské diecése a dalšího dne k patriarchovi. Ten shromáždil svůj lid a utábo- řil se podle nás blízko jedné řeky proti svým nepřátelům; ti leželi na druhé straně řeky, která tekla mezi námi a jimi. Oni však, dozvěděvše se o našem příchodu, uprchli a jejich vojsko se rozuteklo. Tu jsme je pronásledovali a oblehli jsme část jich na hradě [Gorici]. Tam jsme leželi dlouho dobu a velmi často jsme utočili na řečený hrad; mnozí z našich byli tam raněni." Kronikář Beneš Krabice z Weitmile [PDČ IV, 599] o tom vypráví toto: „Odtud přešli se svými lidmi obléhat hrad Gorici a způsobili hraběti onoho kraje nenahraditelné škody; a tam při obléhání řečeného hradu, když nadešel svátek Narození Páně [= vánoc], zpíval svrchuřečený patriarcha akvilejský první mši onoho dne oděn ve veškeré zbroji válečné, odloživ pouze přilbu na oltář.“ Po krátkém čase vrátili se [v dubnu r. 1341] král Jan a Karel do Čech. A král Jan odevzdal správu celého království do rukou Karlových, ale s podmínkou, že má Karel vyplatiti králi Janovi pět tisíc hřiven z hotových peněz a že se král Jan nemá do dvou let vraceti k stálému pobytu do Čech, ani že nemá v řečené době žádati na království nějaké peníze. Tyto peníze, které mu Karel rychle sehnal, Jan vzal a odebral se do Francie. Po jeho odchodu Karel šťastně a velmi usilovně vedl správu království, a co bylo rozházeno a zcizeno, opět uspořádal a uvedl do náležitého stavu.7 14. O zřícení pražského mostu Léta Páně 1342 v den [I. února] před svátkem Očišťování svaté Panny Marie po předchozím teplém jižním větru, po 122
abyste z lásky k Paní všech paní nedopustili, aby byly její dům i statky tak poškozeny. Po této zprávě přešli jsme spolu se svými rytíři, s dobrými dvěma sty jezdci a tisícem pěších převysoké hory, kde se oby- čejně nepřecházelo. Ale Pán připravil nám přechod přes Serra- valle i dostali jsme se s velikými potížemi do akvilejské diecése a dalšího dne k patriarchovi. Ten shromáždil svůj lid a utábo- řil se podle nás blízko jedné řeky proti svým nepřátelům; ti leželi na druhé straně řeky, která tekla mezi námi a jimi. Oni však, dozvěděvše se o našem příchodu, uprchli a jejich vojsko se rozuteklo. Tu jsme je pronásledovali a oblehli jsme část jich na hradě [Gorici]. Tam jsme leželi dlouho dobu a velmi často jsme utočili na řečený hrad; mnozí z našich byli tam raněni." Kronikář Beneš Krabice z Weitmile [PDČ IV, 599] o tom vypráví toto: „Odtud přešli se svými lidmi obléhat hrad Gorici a způsobili hraběti onoho kraje nenahraditelné škody; a tam při obléhání řečeného hradu, když nadešel svátek Narození Páně [= vánoc], zpíval svrchuřečený patriarcha akvilejský první mši onoho dne oděn ve veškeré zbroji válečné, odloživ pouze přilbu na oltář.“ Po krátkém čase vrátili se [v dubnu r. 1341] král Jan a Karel do Čech. A král Jan odevzdal správu celého království do rukou Karlových, ale s podmínkou, že má Karel vyplatiti králi Janovi pět tisíc hřiven z hotových peněz a že se král Jan nemá do dvou let vraceti k stálému pobytu do Čech, ani že nemá v řečené době žádati na království nějaké peníze. Tyto peníze, které mu Karel rychle sehnal, Jan vzal a odebral se do Francie. Po jeho odchodu Karel šťastně a velmi usilovně vedl správu království, a co bylo rozházeno a zcizeno, opět uspořádal a uvedl do náležitého stavu.7 14. O zřícení pražského mostu Léta Páně 1342 v den [I. února] před svátkem Očišťování svaté Panny Marie po předchozím teplém jižním větru, po 122
Strana 123
němž přišlo deštivé počasí takřka jarní, po velmi kruté a tuhé zimě, za níž silnými mrazy zahynulo množství lidí v Čechách i v jiných zemích, nastala veliká povodeň přívalem vod ze sněhů a dešťů a obrovskou spoustou a tloušťkou ledu byl stržen pražský mostí na četných místech, takže z něho zůstala sotva čtvrtina, avšak ještě náporem vod a ledových ker otřesena a po- škozena. A byly strženy všechny mlýny a jezy a četné vesnice ležící na březích byly s lidmi i ostatními živočichy zničeny a za- topeny. Také na celém světě byly tenkrát převeliké povodně, takže i v jiných zemích byly zbořeny mosty kamenné nebo dřevěné. I moře se silně vzdulo a vystoupilo do výše, že úplně zatopilo všechny cisterny v Benátkách a jiných městech ležících u moře a způsobilo přemnoho škod. A v městě Pražském vody široko daleko rozlité převelice zničily ve sklepích rozličné ná- poje připravené pro potřebu lidskou a nadělaly přemnoho škod. Také měšťané pražští a podskalští ztratili přívalem vod mnoho ohromných hromad dříví nastavěných u rozličných stavení. A protože tato povodeň nastala nečekaně a náhle, bylo vidět plavat domy s lidmi a nemluvňata v kolébkách a matky pře- velice zarmoucené nebyly s to jim pomoci. Bylo také vidět, jak jsou unášena různá domácí zvířata a rozličná nářadí. A když se ona žalostná pohroma zmírnila, našlo se mnoho těl utopených lidí. A nejdříve lidé poznali, jak veliké a významné dobro ztratili. Neboť kdykoli se ztratí potřebná věc, tehdy nejprve se pozoruje její cena. Neboť spadla takřka koruna království, když se zřítil onen slavný most, a nastala veliká potíž a nebezpečí osob při převážení a zármutek chudáků nemajících na převoz. A nejsil- nější most2 od ctihodného otce pana Jana IV., pražského bis- kupa dvacátého sedmého, v Roudnici úspěšně, pevně a krásně postavený, zůstal neporušen ačkoli se tam steklo mnohem více vod a silněji naň narážely masy ledových ker, za což věřící vzdávali díky Bohu a spolu se nad tím radovali. Tenkrát byl na Menším Městě pražském množstvím písku, který se tam přívalem vod nahromadil, zahrazen průtok vody a více tam nemohly mlýny býti v činnosti. 123
němž přišlo deštivé počasí takřka jarní, po velmi kruté a tuhé zimě, za níž silnými mrazy zahynulo množství lidí v Čechách i v jiných zemích, nastala veliká povodeň přívalem vod ze sněhů a dešťů a obrovskou spoustou a tloušťkou ledu byl stržen pražský mostí na četných místech, takže z něho zůstala sotva čtvrtina, avšak ještě náporem vod a ledových ker otřesena a po- škozena. A byly strženy všechny mlýny a jezy a četné vesnice ležící na březích byly s lidmi i ostatními živočichy zničeny a za- topeny. Také na celém světě byly tenkrát převeliké povodně, takže i v jiných zemích byly zbořeny mosty kamenné nebo dřevěné. I moře se silně vzdulo a vystoupilo do výše, že úplně zatopilo všechny cisterny v Benátkách a jiných městech ležících u moře a způsobilo přemnoho škod. A v městě Pražském vody široko daleko rozlité převelice zničily ve sklepích rozličné ná- poje připravené pro potřebu lidskou a nadělaly přemnoho škod. Také měšťané pražští a podskalští ztratili přívalem vod mnoho ohromných hromad dříví nastavěných u rozličných stavení. A protože tato povodeň nastala nečekaně a náhle, bylo vidět plavat domy s lidmi a nemluvňata v kolébkách a matky pře- velice zarmoucené nebyly s to jim pomoci. Bylo také vidět, jak jsou unášena různá domácí zvířata a rozličná nářadí. A když se ona žalostná pohroma zmírnila, našlo se mnoho těl utopených lidí. A nejdříve lidé poznali, jak veliké a významné dobro ztratili. Neboť kdykoli se ztratí potřebná věc, tehdy nejprve se pozoruje její cena. Neboť spadla takřka koruna království, když se zřítil onen slavný most, a nastala veliká potíž a nebezpečí osob při převážení a zármutek chudáků nemajících na převoz. A nejsil- nější most2 od ctihodného otce pana Jana IV., pražského bis- kupa dvacátého sedmého, v Roudnici úspěšně, pevně a krásně postavený, zůstal neporušen ačkoli se tam steklo mnohem více vod a silněji naň narážely masy ledových ker, za což věřící vzdávali díky Bohu a spolu se nad tím radovali. Tenkrát byl na Menším Městě pražském množstvím písku, který se tam přívalem vod nahromadil, zahrazen průtok vody a více tam nemohly mlýny býti v činnosti. 123
Strana 124
Mohutné zříceniny, jež z velkého pražského mostu zbyly, jak podivná věc, teď náporem vltavských proudů přinesly veliké zlo a neštěstí celému kraji; nářek pronikl vším a nesmírná bolest je v nitru, zašly přečetné dvorce, jež vzkvétaly pečlivou prací, domy ve vodě pluly, v nich lidský se ozýval nářek, vinen byl ledový chlad, že nazí bědují zimou. 15. Povýšení kaple Všech svatých na Hradě pražském a zřízení kapituly při ní - Zvolení papeže Klimenta VI. Téhož roku 1343 pan markrabě moravský, když pozoroval převeliká a nesčetná dobrodiní a pocty, kterými ho slavný Bůh milostí své důstojnosti a laskavosti mnohonásobnými dary po- vznesl a obohatil, roznícen horlivostí upřímné zbožnosti a touže ke své spáse zaměniti věci pozemské za nebeské, časné za věčné, povýšil královskou kaplil na Pražském hradě, zasvěce- nou Všem svatým, se souhlasem velebného v Kristu otce pana Jana, pražského biskupa, a celé kapituly Pražského kostela na kostel kolegiátní a zřídil tam i ustanovil děkanát a proboštství a jedenáct kanovnických míst a deset služebníků s jejich roz- lišenými důchody a obročími, jež opatřil se souhlasem svého otce, českého krále, aby je měli jako vlastní majetek, svobodně jich užívali a vlastním právem na věky byli v jejich držení. A rozhodl také svrchuřečený pan markrabě moravský, aby byl děkan řečeného kolegiátního kostela volen kapitolou toho kostela a potvrzen pražským biskupem, který tehdy bude. Ale udělení proboštství a jeho obročí si vyhradil pro sebe. A to všechno jeho přeslavný otec a pán, pan papež Benedikt XII. potvrdil a svými listy s bulami velmi pevně utužil. Ostatně svrchuřečený pan markrabě s upřímnou zbožností věnoval a da- roval k poctě Boha a svaté Panny Marie i všech svatých mnoho ostatků svatých, zlatem a stříbrem i drahými kameny bohatě ozdobených, rozličné drahocenné ornáty, mnoho kalichů a mon- strancí a jiného zařízení kostelního a všechny potřeby, sloužící k prospěchu a ozdobě svrchuřečeného kolegiátního kostela. Roku 1343 odešel z tohoto světa papež Benedikt XII. v den 124
Mohutné zříceniny, jež z velkého pražského mostu zbyly, jak podivná věc, teď náporem vltavských proudů přinesly veliké zlo a neštěstí celému kraji; nářek pronikl vším a nesmírná bolest je v nitru, zašly přečetné dvorce, jež vzkvétaly pečlivou prací, domy ve vodě pluly, v nich lidský se ozýval nářek, vinen byl ledový chlad, že nazí bědují zimou. 15. Povýšení kaple Všech svatých na Hradě pražském a zřízení kapituly při ní - Zvolení papeže Klimenta VI. Téhož roku 1343 pan markrabě moravský, když pozoroval převeliká a nesčetná dobrodiní a pocty, kterými ho slavný Bůh milostí své důstojnosti a laskavosti mnohonásobnými dary po- vznesl a obohatil, roznícen horlivostí upřímné zbožnosti a touže ke své spáse zaměniti věci pozemské za nebeské, časné za věčné, povýšil královskou kaplil na Pražském hradě, zasvěce- nou Všem svatým, se souhlasem velebného v Kristu otce pana Jana, pražského biskupa, a celé kapituly Pražského kostela na kostel kolegiátní a zřídil tam i ustanovil děkanát a proboštství a jedenáct kanovnických míst a deset služebníků s jejich roz- lišenými důchody a obročími, jež opatřil se souhlasem svého otce, českého krále, aby je měli jako vlastní majetek, svobodně jich užívali a vlastním právem na věky byli v jejich držení. A rozhodl také svrchuřečený pan markrabě moravský, aby byl děkan řečeného kolegiátního kostela volen kapitolou toho kostela a potvrzen pražským biskupem, který tehdy bude. Ale udělení proboštství a jeho obročí si vyhradil pro sebe. A to všechno jeho přeslavný otec a pán, pan papež Benedikt XII. potvrdil a svými listy s bulami velmi pevně utužil. Ostatně svrchuřečený pan markrabě s upřímnou zbožností věnoval a da- roval k poctě Boha a svaté Panny Marie i všech svatých mnoho ostatků svatých, zlatem a stříbrem i drahými kameny bohatě ozdobených, rozličné drahocenné ornáty, mnoho kalichů a mon- strancí a jiného zařízení kostelního a všechny potřeby, sloužící k prospěchu a ozdobě svrchuřečeného kolegiátního kostela. Roku 1343 odešel z tohoto světa papež Benedikt XII. v den 124
Strana 125
sv. Marka [25. dubna] a byl pochován v Avignoně. A desátého dne po jeho smrti zvolili kardinálové za papeže ctihodného otce, pana Petra,2 kardinála rouenského, kterému bylo dáno jméno papež Kliment VI. Byl převelikým přítelem českého krále a jeho syna a laskavě vyslyšel každého knížete z jejich země. Neboť tento papež vřele miloval českého krále a členy jeho rodiny a projevoval jim obzvláštní přízeň, neboť pan král a jeho syn Karel byli s ním dobře známi a chovali k němu přá- telství, dokud byl opatem a arcibiskupem, a proto i jim pro- kazoval podivuhodnou lásku. 16. O Janovi IV. z Dražic, posledním pražském biskupovi Roku 1343 v předvečer Zjevení Páně [5. ledna] o třetí [= sedmé] hodině vydal se na cestu veškerého těla a odešel z tohoto světa k Pánu pražský biskup dvacátý sedmý, ctihodný muž, pan Jan IV. [skoro v devadesátém roce svého věku]. A o něm platí onen výrok evangelia: »Služebník věrný a opatr- ný, kteréhož ustanovil pán jeho nad čeledí svou« [Mat. 24, 45]. Ctihodný otec, pan Jan IV1., syn pana Rehoře z Dražic, byl za vlády nejjasnějšího panovníka pana Václava II., českého a polského krále šestého, léta Páně tisícího třístého prvého zvolen za pražského biskupa. Při jeho zvolení král se šlechtici králov- ství, duchovenstvo i lid s radostí a plesáním vzdávali hojné díky králi nebeskému. A pan král daroval zvolenému panu biskupovi zlatý prsten s velmi drahocenným kamenem smarag- dem v ceně osmi set hřiven a jím byl při vysvěcení od svého světitele ozdoben. A pan Oldřich, probošt pražský, pravil králi: „Protože jen pražský biskup smí svobodně loviti v královských lesích, dovoliž mi, vaše výsost, abych se na slavnost pana zvo- lence postaral o zvěřinu.“ A král mu odpověděl: „Osobně pro něho chceme loviti,“ a vykonal to. Neboť den před vysvěcením poslal panu zvolenci tři vozy naložené rozličnou zvěřinou a ob- staral mnoho jiných potřebných věcí pro budoucí slavnost. A byl vysvěcen s převelikou nádherou a slávou v neděli, o které se zpívá »Lid sionský«la v kostele Pražském a byli při tom přítomni s nesmírnou radostí král a jiná knížata a velmoži 125
sv. Marka [25. dubna] a byl pochován v Avignoně. A desátého dne po jeho smrti zvolili kardinálové za papeže ctihodného otce, pana Petra,2 kardinála rouenského, kterému bylo dáno jméno papež Kliment VI. Byl převelikým přítelem českého krále a jeho syna a laskavě vyslyšel každého knížete z jejich země. Neboť tento papež vřele miloval českého krále a členy jeho rodiny a projevoval jim obzvláštní přízeň, neboť pan král a jeho syn Karel byli s ním dobře známi a chovali k němu přá- telství, dokud byl opatem a arcibiskupem, a proto i jim pro- kazoval podivuhodnou lásku. 16. O Janovi IV. z Dražic, posledním pražském biskupovi Roku 1343 v předvečer Zjevení Páně [5. ledna] o třetí [= sedmé] hodině vydal se na cestu veškerého těla a odešel z tohoto světa k Pánu pražský biskup dvacátý sedmý, ctihodný muž, pan Jan IV. [skoro v devadesátém roce svého věku]. A o něm platí onen výrok evangelia: »Služebník věrný a opatr- ný, kteréhož ustanovil pán jeho nad čeledí svou« [Mat. 24, 45]. Ctihodný otec, pan Jan IV1., syn pana Rehoře z Dražic, byl za vlády nejjasnějšího panovníka pana Václava II., českého a polského krále šestého, léta Páně tisícího třístého prvého zvolen za pražského biskupa. Při jeho zvolení král se šlechtici králov- ství, duchovenstvo i lid s radostí a plesáním vzdávali hojné díky králi nebeskému. A pan král daroval zvolenému panu biskupovi zlatý prsten s velmi drahocenným kamenem smarag- dem v ceně osmi set hřiven a jím byl při vysvěcení od svého světitele ozdoben. A pan Oldřich, probošt pražský, pravil králi: „Protože jen pražský biskup smí svobodně loviti v královských lesích, dovoliž mi, vaše výsost, abych se na slavnost pana zvo- lence postaral o zvěřinu.“ A král mu odpověděl: „Osobně pro něho chceme loviti,“ a vykonal to. Neboť den před vysvěcením poslal panu zvolenci tři vozy naložené rozličnou zvěřinou a ob- staral mnoho jiných potřebných věcí pro budoucí slavnost. A byl vysvěcen s převelikou nádherou a slávou v neděli, o které se zpívá »Lid sionský«la v kostele Pražském a byli při tom přítomni s nesmírnou radostí král a jiná knížata a velmoži 125
Strana 126
království, duchovenstvo a veškeren lid. Král pak dal milostivě panu biskupovi své žezlo a jablko s křížem, ozdobené žlutým zlatem, a udělil mu tím regálie neboli knížectví. Potom dal král přinésti knihu evangelií a poručil tomu panu biskupovi, aby otevřel pravou rukou knihu; a naskytlo se evangelium, které se čte v neděli dvanáctou, a v něm bylo obsaženo: »Dobře všechny věci učinil, hluchým rozkázal slyšeti a němým mluviti« [Mat. 7, 371. Všichni pak, spatřivše to, vzdávali díky Bohu za tak znamenitého a skvělého knížete a biskupa a vroucně chvá- lili krále nebeského. A když byla skončena bohoslužba, jel král s panem bisku- pem, oděným do biskupského roucha a korunovaným mitrou, s velikým množstvím šlechticů do biskupského dvora, a vzav koně pana biskupa za uzdu, uvedl pana biskupa do brány, jas- ným hlasem pronášeje tato slova: »Hospodin nechť tě ostříhá, když vcházeti budeš i vycházeti, od tohoto času až na věky.« [Žalm 120, 8.] A po veselých a příjemných hovorech je vystrojena hostina, jsou prostřeny stoly a hojností nejskvělejších jídel ozdobeny a při onom chvalném shromáždění mnohých mužů a prelátů a vybraných duchovních, rozmanitou nádherou ozdobených, osvěžovaly se všechny smysly vnitřní i vnější. I chudáci, kteří přišli na hojně navštívený den slavnosti, obdrželi nejen du- chovní, ale i tělesné posilnění. A když pan biskup důstojně a slavně zastával svůj úřad, pozoroval a viděl mezi ostatními vadami větší a zavrženíhod- nější vadu, kterou jeho předchůdci nemohli vykořeniti, ani své poddané uvésti do stavu spásy a spravedlnosti, totiž že faráři a správcové kostelů byli jako námezdníci,2 ne jako pastýři, z čehož pocházelo veliké nebezpečenství duší; neboť tenkrát sloužili mše a přisluhovali církevními svátostmi z moci svých patronů, která v tomto případě neměla platnost. Jestliže pak některý z farářů nebyl poslušen svého patrona, ihned byl od kostela vypuzen a druhý opět na dobu jednoho roku od svátku svatého Jiří až do příštího svátku na jeho místo dosazen. Pán biskup však chtěl raději vydati svůj život nebezpečenstvím a smrti než trpěti takové bezbožné skutky. Proto se hned postavil proti králi a pánům království, ob- 126
království, duchovenstvo a veškeren lid. Král pak dal milostivě panu biskupovi své žezlo a jablko s křížem, ozdobené žlutým zlatem, a udělil mu tím regálie neboli knížectví. Potom dal král přinésti knihu evangelií a poručil tomu panu biskupovi, aby otevřel pravou rukou knihu; a naskytlo se evangelium, které se čte v neděli dvanáctou, a v něm bylo obsaženo: »Dobře všechny věci učinil, hluchým rozkázal slyšeti a němým mluviti« [Mat. 7, 371. Všichni pak, spatřivše to, vzdávali díky Bohu za tak znamenitého a skvělého knížete a biskupa a vroucně chvá- lili krále nebeského. A když byla skončena bohoslužba, jel král s panem bisku- pem, oděným do biskupského roucha a korunovaným mitrou, s velikým množstvím šlechticů do biskupského dvora, a vzav koně pana biskupa za uzdu, uvedl pana biskupa do brány, jas- ným hlasem pronášeje tato slova: »Hospodin nechť tě ostříhá, když vcházeti budeš i vycházeti, od tohoto času až na věky.« [Žalm 120, 8.] A po veselých a příjemných hovorech je vystrojena hostina, jsou prostřeny stoly a hojností nejskvělejších jídel ozdobeny a při onom chvalném shromáždění mnohých mužů a prelátů a vybraných duchovních, rozmanitou nádherou ozdobených, osvěžovaly se všechny smysly vnitřní i vnější. I chudáci, kteří přišli na hojně navštívený den slavnosti, obdrželi nejen du- chovní, ale i tělesné posilnění. A když pan biskup důstojně a slavně zastával svůj úřad, pozoroval a viděl mezi ostatními vadami větší a zavrženíhod- nější vadu, kterou jeho předchůdci nemohli vykořeniti, ani své poddané uvésti do stavu spásy a spravedlnosti, totiž že faráři a správcové kostelů byli jako námezdníci,2 ne jako pastýři, z čehož pocházelo veliké nebezpečenství duší; neboť tenkrát sloužili mše a přisluhovali církevními svátostmi z moci svých patronů, která v tomto případě neměla platnost. Jestliže pak některý z farářů nebyl poslušen svého patrona, ihned byl od kostela vypuzen a druhý opět na dobu jednoho roku od svátku svatého Jiří až do příštího svátku na jeho místo dosazen. Pán biskup však chtěl raději vydati svůj život nebezpečenstvím a smrti než trpěti takové bezbožné skutky. Proto se hned postavil proti králi a pánům království, ob- 126
Strana 127
viňoval je z jejich bludu a radil jim, aby nechali takových ne- dovolených skutků a osvobodili duše své i svých poddaných od věčného zatracení, a zvláště takové faráře jako námezdníky suspendoval z bohoslužby. Jeden pak z pánů, rozpálen náram- ným vztekem a hněvem, před mnohými pány a šlechtici pravil řečenému panu biskupovi: „Raději bychom volili znovu se vrátit k pohanství, než takové věci podle vaší vůle připustiti. Avšak přesto ctihodný pan biskup, posilněn silou pevnosti, od- vrhl bázeň a strach a z kořene vyhubil svrchuuvedený blud. Potom podle presentace [= podání] patronů řádně a právně potvrzoval faráře, tak jak se patří biskupskému úřadu a důstoj- nosti, takže nadále svědomitě vykonávali péči o duše sobě svě- řené mocí pana biskupa, vykonávajíce svobodně bohoslužbu a přisluhujíce lidu církevními svátostmi. Když tato opatření důvtipně a prospěšně vykonal, byl potom [r. 1312] od pana papeže Klimenta V. povolán na koncil vienn- ský. Maje se tam odebrati, znamenitě oděl své many a kaplany i celou svou družinu; a když tak provázen velikým zástupem manů a krásnou družinou přijel do svrchuřečeného města, byl přivítán ode všech prelátů a duchovenstva s převelikou úctou. I pan papež toho pana biskupa okázale uctíval svými dary, posílaje je z Vienne do Lyonu. A když tam úspěšně vyřídil všechny svoje záležitosti, vrátil se s velikou radostí do své diecése; a v ní brzy slavnostně konal synodu, dal velmi pro- spěšná ustanovení, a odvraceje své kněžstvo od špatných skut- ků, poručil mu usilovně se věnovati chvalitebným pracím. Také krále i všechny velmože a šlechtice království poučoval pro- spěšnými nabádáními, dávaje sám sebe jako za jasný vzor, i velmi horlivě konal skutky zbožnosti, nejen podporoval a chrá- nil vdovy a sirotky tak jako laskavý otec, ale také živil chudé, odíval nahé a v ustanovené dny každému chudému, který při- šel na jeho dvůr, dával denár. A chudí klerici v kostele Praž- ském i laici s radostí očekávali jeho příchod, neboť každému daroval denár skrze mistra Michala, svého almužníka. A tak velmi zbožně konal šest skutků milosrdenství, jak tělesných, tak duševních; proto dával Bohu, co je božího, a plnil, co patří králi. Neboť kdykoli pospíchal [král] na vý- pravu nebo do války, hned osobně s ním táhl s velkým voj- 127
viňoval je z jejich bludu a radil jim, aby nechali takových ne- dovolených skutků a osvobodili duše své i svých poddaných od věčného zatracení, a zvláště takové faráře jako námezdníky suspendoval z bohoslužby. Jeden pak z pánů, rozpálen náram- ným vztekem a hněvem, před mnohými pány a šlechtici pravil řečenému panu biskupovi: „Raději bychom volili znovu se vrátit k pohanství, než takové věci podle vaší vůle připustiti. Avšak přesto ctihodný pan biskup, posilněn silou pevnosti, od- vrhl bázeň a strach a z kořene vyhubil svrchuuvedený blud. Potom podle presentace [= podání] patronů řádně a právně potvrzoval faráře, tak jak se patří biskupskému úřadu a důstoj- nosti, takže nadále svědomitě vykonávali péči o duše sobě svě- řené mocí pana biskupa, vykonávajíce svobodně bohoslužbu a přisluhujíce lidu církevními svátostmi. Když tato opatření důvtipně a prospěšně vykonal, byl potom [r. 1312] od pana papeže Klimenta V. povolán na koncil vienn- ský. Maje se tam odebrati, znamenitě oděl své many a kaplany i celou svou družinu; a když tak provázen velikým zástupem manů a krásnou družinou přijel do svrchuřečeného města, byl přivítán ode všech prelátů a duchovenstva s převelikou úctou. I pan papež toho pana biskupa okázale uctíval svými dary, posílaje je z Vienne do Lyonu. A když tam úspěšně vyřídil všechny svoje záležitosti, vrátil se s velikou radostí do své diecése; a v ní brzy slavnostně konal synodu, dal velmi pro- spěšná ustanovení, a odvraceje své kněžstvo od špatných skut- ků, poručil mu usilovně se věnovati chvalitebným pracím. Také krále i všechny velmože a šlechtice království poučoval pro- spěšnými nabádáními, dávaje sám sebe jako za jasný vzor, i velmi horlivě konal skutky zbožnosti, nejen podporoval a chrá- nil vdovy a sirotky tak jako laskavý otec, ale také živil chudé, odíval nahé a v ustanovené dny každému chudému, který při- šel na jeho dvůr, dával denár. A chudí klerici v kostele Praž- ském i laici s radostí očekávali jeho příchod, neboť každému daroval denár skrze mistra Michala, svého almužníka. A tak velmi zbožně konal šest skutků milosrdenství, jak tělesných, tak duševních; proto dával Bohu, co je božího, a plnil, co patří králi. Neboť kdykoli pospíchal [král] na vý- pravu nebo do války, hned osobně s ním táhl s velkým voj- 127
Strana 128
skem nebo místo sebe posílal na vlastní náklad vybrané many znamenitě vystrojené. Vystavěl také četné kostely ve své diecési a zvláště v bis- kupství a obnovoval tvrze a rozličné budovy obytné a hospo- dářská stavení. Zvláště velmi krásně přestavěl svůj dvůr u pražského mostu, neboť dříve byla jeho brána i jiné komnaty uvnitř hrubým dílem vyvedeny z dřeva a trámů, on pak nad bránou vystavěl přepevnou věž z lámaného a opracovaného kamene a silně vybudoval sýpky až k mostní věži s četnými jinými budovami a pokryl je taškami. Kapli dal vymalovat pře- krásnými malbami a jsou v ní umístěny po pořádku obrazy všech pražských biskupů. Palác pak neboli jídelna je naplněna nápisy a malbami, je tam zaznamenáno mnoho veršů poučných a mravoučných, a je tam krásně vymalováno mnoho erbů kní- žat, pánů a šlechticů království. Zvláštní pak jeho komnata byla vyzdobena rozličnými obrazy a je tam namalován symbol proroků a apoštolů s jejich vlastními postavami a písmy v nej- lepší úměrnosti, jež si přinesl od římské kurie s uvedenými verši. [Ale ani muže takových vlastností nešetřila nenávist lidská.] Neboť touto neřestí naplněn původce špatnosti, nejhorší strůjce podvodu, Durynk Jindřich levoboček ze Šumburka4 [Schön- burka], který se vydával za probošta litoměřického, žalobou způsobil, že ctihodný otec pan Jan IV., pražský biskup dvacátý sedmý, byl povolán k římské kurii, v době nejsvětějšího v Kristu otce a pána, pana papeže Jana XXII., který tehdy sídlil v říšském městě Avignoně. A na tom dvoře řečený cti- hodný pan biskup vytrpěl mnoho protivenství, která ho jako oheň zlato, brus železo, cep obilí očistila a ve všech ctnostech utužila a z nichž ho slavný Bůh mocně vyprostil a od veškerých zlob ochránil. Přece však měl [tam] s řečeným levobočkem Jindřichem ze Šumburka jedenáct let soudní proces. A pan bis- kup byl shledán nevinným a spravedlivým a řečený levoboček protivník se všemi jeho soupeři a nepřáteli úplně prohráli. Proto panu biskupovi velmi mnoho kardinálů, arcibiskupů, bis- kupů a prelátů, horlivých milovníků víry, vzájemně blahopřálo. A tak dosáhnuv vítězství a obdržev od papeže dovolení k odchodu a požehnání s mnohými díky, odebral se beze vší 128
skem nebo místo sebe posílal na vlastní náklad vybrané many znamenitě vystrojené. Vystavěl také četné kostely ve své diecési a zvláště v bis- kupství a obnovoval tvrze a rozličné budovy obytné a hospo- dářská stavení. Zvláště velmi krásně přestavěl svůj dvůr u pražského mostu, neboť dříve byla jeho brána i jiné komnaty uvnitř hrubým dílem vyvedeny z dřeva a trámů, on pak nad bránou vystavěl přepevnou věž z lámaného a opracovaného kamene a silně vybudoval sýpky až k mostní věži s četnými jinými budovami a pokryl je taškami. Kapli dal vymalovat pře- krásnými malbami a jsou v ní umístěny po pořádku obrazy všech pražských biskupů. Palác pak neboli jídelna je naplněna nápisy a malbami, je tam zaznamenáno mnoho veršů poučných a mravoučných, a je tam krásně vymalováno mnoho erbů kní- žat, pánů a šlechticů království. Zvláštní pak jeho komnata byla vyzdobena rozličnými obrazy a je tam namalován symbol proroků a apoštolů s jejich vlastními postavami a písmy v nej- lepší úměrnosti, jež si přinesl od římské kurie s uvedenými verši. [Ale ani muže takových vlastností nešetřila nenávist lidská.] Neboť touto neřestí naplněn původce špatnosti, nejhorší strůjce podvodu, Durynk Jindřich levoboček ze Šumburka4 [Schön- burka], který se vydával za probošta litoměřického, žalobou způsobil, že ctihodný otec pan Jan IV., pražský biskup dvacátý sedmý, byl povolán k římské kurii, v době nejsvětějšího v Kristu otce a pána, pana papeže Jana XXII., který tehdy sídlil v říšském městě Avignoně. A na tom dvoře řečený cti- hodný pan biskup vytrpěl mnoho protivenství, která ho jako oheň zlato, brus železo, cep obilí očistila a ve všech ctnostech utužila a z nichž ho slavný Bůh mocně vyprostil a od veškerých zlob ochránil. Přece však měl [tam] s řečeným levobočkem Jindřichem ze Šumburka jedenáct let soudní proces. A pan bis- kup byl shledán nevinným a spravedlivým a řečený levoboček protivník se všemi jeho soupeři a nepřáteli úplně prohráli. Proto panu biskupovi velmi mnoho kardinálů, arcibiskupů, bis- kupů a prelátů, horlivých milovníků víry, vzájemně blahopřálo. A tak dosáhnuv vítězství a obdržev od papeže dovolení k odchodu a požehnání s mnohými díky, odebral se beze vší 128
Strana 129
překážky do své diecése léta Páně 1329, v roce pak svého vy- svěcení dvacátém osmém, a vstoupil do svého kostela a Praž- ského hradu v den svatých mučedníků Processa a Martiniana [2. července] s převelikou slávou, při čemž mu vyšli s nesmír- ným jásotem vstříc všichni preláti, vyňatí i nevyňatí, páni, šlechtici, měšťané a ostatní četné množství duchovenstva a lidu. A zvláště preláti a kanovníci s jeho kněžstvem, s ostatky sva- tých a korouhvemi vyšli mu naproti z jeho Pražského kostela v procesí. Potom, když s ním byli v řečeném kostele, všichni zazpívali s průvodem varhan: Tě Boha chválíme. Nadto po- dobně mu vyšli v ústrety všichni lidé kostelů a všichni řeholníci z města Pražského s ostatky svatých chválíce Boha. Petr Zbraslavský o tom napsal:5 „Ale protože je básnické přísloví: »Římský dvůr se neuchází o ovce, jimž vlna schází,« tentýž biskup, z něhož stáhli veškeré rouno jeho peněz, začal po opětném návratu hledat jinou vlnu, aby případně nezůstal jen o holém a čistém rozumu. Vím, že kurie římská stát při sobě dovolí tomu, pokud kdo má co dávat. Když shledá, že nemůže dát už, tehdy každému odchod a návrat do vlasti svolí. Domů si odnáší list, však v Římě zůstává poklad. Veliké milosti slov se ti dostane, chceš-li, buď mírných anebo trpkých; a věř, že cokoli napsati možno v pergamen, nabudeš plně, když měšce plné máš peněz. Za vhodné pokládám to, že znamení o tom ti dávám: trvá takové právo, kdo dává duchovní dary, na sůl a na rozloučenou že odměnu v penězích bere. A poněvadž statky biskupství byly za dlouhé nepřítomnosti ctihodného pana biskupa rozchváceny a od šlechticů království zabrány, získal je zpět s velikými náklady a námahami, opevnil tvrze a obnovil na rozličných místech mnoho obytných budov a hospodářských stavení. A nejen obohatil službu boží, vzdělá- vaje kněžstvo svatými naukami a ustanoveními, nýbrž i vystavěl 9 Čtení o Karlu IV. 129
překážky do své diecése léta Páně 1329, v roce pak svého vy- svěcení dvacátém osmém, a vstoupil do svého kostela a Praž- ského hradu v den svatých mučedníků Processa a Martiniana [2. července] s převelikou slávou, při čemž mu vyšli s nesmír- ným jásotem vstříc všichni preláti, vyňatí i nevyňatí, páni, šlechtici, měšťané a ostatní četné množství duchovenstva a lidu. A zvláště preláti a kanovníci s jeho kněžstvem, s ostatky sva- tých a korouhvemi vyšli mu naproti z jeho Pražského kostela v procesí. Potom, když s ním byli v řečeném kostele, všichni zazpívali s průvodem varhan: Tě Boha chválíme. Nadto po- dobně mu vyšli v ústrety všichni lidé kostelů a všichni řeholníci z města Pražského s ostatky svatých chválíce Boha. Petr Zbraslavský o tom napsal:5 „Ale protože je básnické přísloví: »Římský dvůr se neuchází o ovce, jimž vlna schází,« tentýž biskup, z něhož stáhli veškeré rouno jeho peněz, začal po opětném návratu hledat jinou vlnu, aby případně nezůstal jen o holém a čistém rozumu. Vím, že kurie římská stát při sobě dovolí tomu, pokud kdo má co dávat. Když shledá, že nemůže dát už, tehdy každému odchod a návrat do vlasti svolí. Domů si odnáší list, však v Římě zůstává poklad. Veliké milosti slov se ti dostane, chceš-li, buď mírných anebo trpkých; a věř, že cokoli napsati možno v pergamen, nabudeš plně, když měšce plné máš peněz. Za vhodné pokládám to, že znamení o tom ti dávám: trvá takové právo, kdo dává duchovní dary, na sůl a na rozloučenou že odměnu v penězích bere. A poněvadž statky biskupství byly za dlouhé nepřítomnosti ctihodného pana biskupa rozchváceny a od šlechticů království zabrány, získal je zpět s velikými náklady a námahami, opevnil tvrze a obnovil na rozličných místech mnoho obytných budov a hospodářských stavení. A nejen obohatil službu boží, vzdělá- vaje kněžstvo svatými naukami a ustanoveními, nýbrž i vystavěl 9 Čtení o Karlu IV. 129
Strana 130
ve svém biskupství a na jiných místech své diecése mnoho kostelů a velmi zbožně je s velikou slavnostností zasvětil Bohu a jeho svatým, kde jich dříve nebylo. A chvalně získal pro roz- množení statků církve nejen vesnice a městečka, nýbrž i mocné a slavné hrady, totiž Herštejn [Hirštejn] a Biskupskou horu,6 zvanou dříve Kyšperk [Geyersberch = Supí hora], se všemi majetky a příslušenstvími. Po návratu pana biskupa přihodila se, jak vypravuje Petr Zbraslavský,7 r. 1334 k pohoršení mnohých jedna věc, která dříve jako prorokovaná posluchače často děsila. Neboť v před- večer svatého Jakuba [24. června], což bylo tenkrát v neděli, jednomyslně svolali všichni faráři a správcové kostelů všechny své farníky, aby se sešli vjedno do kostela svaté Marie Na louži8 a svatého Mikuláše9 na Kurném trhu, a začali tam proti kazatelům [= dominikánům], minoritům a augustiniánům ve- řejně ukazovati lidu papežské listy, které dostalo kněžstvo při římské kurii, o čtvrtině podílu nařízené papežem Bonifá- cem VIII., a že ti bratří z řádu žebravých, ač byli o to často upomenuti od soudců ustanovených Apoštolskou stolicí, nechtí jim vyhovět, nýbrž spíše vzdorovitě a drze odporují. A proto začali oni kněží, kteří byli k tomu určeni, když byly zhášeny svíce a bylo zvoněno na zvony, vysokým hlasem z moci Apoštolské stolice vyobcovávati ty žebravé bratry a velmi přísně všem nařizovati, že se mají takových pod nálezem vy- obcování vystříhati. Naproti tomu se ti žebraví bratří, protože předvídali, že ta věc na ně přijde, opatřili ukrytými zbraněmi, přáteli a množstvím lidu a četní z nich, přišedše do kostelů, v nichž byli vyobcováváni, s prudkostí se sběhli a pronikavými hlasy v přítomnosti veškerého lidu volali a říkali: „Ó, vy bíd- níci, ne kněží, nýbrž svatokrádci, vrahové duší, klamači lidí, co děláte? Proč proti nám vyhlašujete své nálezy? Vy sami jste vyobcováváni jakožto cizoložníci, hráči, opilci, ve všechny zlo- činy zapleteni, my spravedliví, vy nespravedliví, my přinášíme světlo všem, vy ve tmách chodíte [podle Žalmu 81, 51, zavádě- jíce jako slepí vůdcové prosté lidi do jámy. A někteří z těch žebravých mnichů odvážně přibíhali stře- 130
ve svém biskupství a na jiných místech své diecése mnoho kostelů a velmi zbožně je s velikou slavnostností zasvětil Bohu a jeho svatým, kde jich dříve nebylo. A chvalně získal pro roz- množení statků církve nejen vesnice a městečka, nýbrž i mocné a slavné hrady, totiž Herštejn [Hirštejn] a Biskupskou horu,6 zvanou dříve Kyšperk [Geyersberch = Supí hora], se všemi majetky a příslušenstvími. Po návratu pana biskupa přihodila se, jak vypravuje Petr Zbraslavský,7 r. 1334 k pohoršení mnohých jedna věc, která dříve jako prorokovaná posluchače často děsila. Neboť v před- večer svatého Jakuba [24. června], což bylo tenkrát v neděli, jednomyslně svolali všichni faráři a správcové kostelů všechny své farníky, aby se sešli vjedno do kostela svaté Marie Na louži8 a svatého Mikuláše9 na Kurném trhu, a začali tam proti kazatelům [= dominikánům], minoritům a augustiniánům ve- řejně ukazovati lidu papežské listy, které dostalo kněžstvo při římské kurii, o čtvrtině podílu nařízené papežem Bonifá- cem VIII., a že ti bratří z řádu žebravých, ač byli o to často upomenuti od soudců ustanovených Apoštolskou stolicí, nechtí jim vyhovět, nýbrž spíše vzdorovitě a drze odporují. A proto začali oni kněží, kteří byli k tomu určeni, když byly zhášeny svíce a bylo zvoněno na zvony, vysokým hlasem z moci Apoštolské stolice vyobcovávati ty žebravé bratry a velmi přísně všem nařizovati, že se mají takových pod nálezem vy- obcování vystříhati. Naproti tomu se ti žebraví bratří, protože předvídali, že ta věc na ně přijde, opatřili ukrytými zbraněmi, přáteli a množstvím lidu a četní z nich, přišedše do kostelů, v nichž byli vyobcováváni, s prudkostí se sběhli a pronikavými hlasy v přítomnosti veškerého lidu volali a říkali: „Ó, vy bíd- níci, ne kněží, nýbrž svatokrádci, vrahové duší, klamači lidí, co děláte? Proč proti nám vyhlašujete své nálezy? Vy sami jste vyobcováváni jakožto cizoložníci, hráči, opilci, ve všechny zlo- činy zapleteni, my spravedliví, vy nespravedliví, my přinášíme světlo všem, vy ve tmách chodíte [podle Žalmu 81, 51, zavádě- jíce jako slepí vůdcové prosté lidi do jámy. A někteří z těch žebravých mnichů odvážně přibíhali stře- 130
Strana 131
dem lidu, aby chytili a zbili ty, kdož vyhlašovali nálezy, a od- ňali jim listy, které četli. Z takové nepřátelské hádky se řehol- níci a kněží navzájem srazili, i nastalo veliké pobouření v lidu, když jedni podporovali slovy i ranami řeholníky, druzí kněze. Někteří je bezbožně bili pěstí, druzí přinesli kameny, aby jimi na ně házeli, jiní tasili nože, někteří na ně běželi s meči a kyji jako na lotry [podle Mat. 26, 55]. Mohl jsi tu vidět některé bekyně a beghardy a měšťany, jak pomáhají bratřím, tam zas povzbuzují ženy některé kněze světské. Tu se odhalují z mnohých srdcí myšlenky, tu je sražen bratr, druhý probodnut, jiný poraněn, tam vlekou kněze, bijí ho a jiný je zbrocen krví. Bouří se mladík proti starci, povstává lid proti lidu a u všech vzniká tak veliké pohoršení, že se to zdá podle evangelia počátkem zla. Bylo vidět mnohé, jak zakrývali ton- suru na hlavě a vycházeli z kostela, aby se schovali před žárem takové zuřivosti a aby nebyli s prvním mučedníkem Štěpánem 10 [Skutk. 7, 58 n.] proti své vůli ukamenováni. Neviděli totiž »ne- besa otevřená« [tamže 56], neboť se rozhodli mnohem spíše sklopit oči své k zemi, aby chránili hlavy, než aby hleděli k ne- besům. Konečně se po době dlouhého zápasu ti i oni, totiž řeholníci a kněží i veškeren lid, zmateni v mysli, zaraženi podivením, vraceli každý na své místo; kde se sešli dva nebo tři, nemluvili o ničem jiném než o bitce duchovenstva, kterou viděli. Povstá- vají konečně v jednotlivých dnech nedělních bratří proti kně- žím, kněží proti bratřím, vynášejíce nálezy vyobcování. Někteří bratří se dovolávají jakéhosi odvolání, které předložili na po- čátku, ale kněží odmítají se jím říditi. Tři svrchujmenované řády se v té věci podporují a kněžím takto odporují a říkají: „Ono papežské ustanovení se netýká našich řádů v Čechách, protože v Českém království není totéž vykonávání pohřebních obřadů a tentýž užitek z nich, jaký se zachovává v krajinách lombardských.“ Trval tento vzájemný spor až do svátku svatého Mikuláše [6. prosince], ale tehdy byla tato pře rozhodčím soudem vznesena na Apoštolskou sto- lici. Zatím zakoušeli řečení bratří škodu a hanbu v jednotlivých městech, městečkách a vesnicích, neboť přemnozí s nimi ne- chtěli ani mluvit ani jim udělovat almužny. 131
dem lidu, aby chytili a zbili ty, kdož vyhlašovali nálezy, a od- ňali jim listy, které četli. Z takové nepřátelské hádky se řehol- níci a kněží navzájem srazili, i nastalo veliké pobouření v lidu, když jedni podporovali slovy i ranami řeholníky, druzí kněze. Někteří je bezbožně bili pěstí, druzí přinesli kameny, aby jimi na ně házeli, jiní tasili nože, někteří na ně běželi s meči a kyji jako na lotry [podle Mat. 26, 55]. Mohl jsi tu vidět některé bekyně a beghardy a měšťany, jak pomáhají bratřím, tam zas povzbuzují ženy některé kněze světské. Tu se odhalují z mnohých srdcí myšlenky, tu je sražen bratr, druhý probodnut, jiný poraněn, tam vlekou kněze, bijí ho a jiný je zbrocen krví. Bouří se mladík proti starci, povstává lid proti lidu a u všech vzniká tak veliké pohoršení, že se to zdá podle evangelia počátkem zla. Bylo vidět mnohé, jak zakrývali ton- suru na hlavě a vycházeli z kostela, aby se schovali před žárem takové zuřivosti a aby nebyli s prvním mučedníkem Štěpánem 10 [Skutk. 7, 58 n.] proti své vůli ukamenováni. Neviděli totiž »ne- besa otevřená« [tamže 56], neboť se rozhodli mnohem spíše sklopit oči své k zemi, aby chránili hlavy, než aby hleděli k ne- besům. Konečně se po době dlouhého zápasu ti i oni, totiž řeholníci a kněží i veškeren lid, zmateni v mysli, zaraženi podivením, vraceli každý na své místo; kde se sešli dva nebo tři, nemluvili o ničem jiném než o bitce duchovenstva, kterou viděli. Povstá- vají konečně v jednotlivých dnech nedělních bratří proti kně- žím, kněží proti bratřím, vynášejíce nálezy vyobcování. Někteří bratří se dovolávají jakéhosi odvolání, které předložili na po- čátku, ale kněží odmítají se jím říditi. Tři svrchujmenované řády se v té věci podporují a kněžím takto odporují a říkají: „Ono papežské ustanovení se netýká našich řádů v Čechách, protože v Českém království není totéž vykonávání pohřebních obřadů a tentýž užitek z nich, jaký se zachovává v krajinách lombardských.“ Trval tento vzájemný spor až do svátku svatého Mikuláše [6. prosince], ale tehdy byla tato pře rozhodčím soudem vznesena na Apoštolskou sto- lici. Zatím zakoušeli řečení bratří škodu a hanbu v jednotlivých městech, městečkách a vesnicích, neboť přemnozí s nimi ne- chtěli ani mluvit ani jim udělovat almužny. 131
Strana 132
Když pozoroval ctihodný otec a pán, pražský biskup pan Jan, že dobré skutky člověka oslavují, poskytujíce látku k věčné koruně a ozdobujíce člověka jako šat a navěky ho neopouště- jíce, přidal proto k skutkům prospěšným ještě skutky při- nášející spásu. Neboť v čtvrtém roce svého návratu od římské kurie a léta Páně 1332, v roce pak svého vysvěcení třicátém prvním, ve středu o svatodušních svátcích svolal k sobě do Roudnice ctihodného svého bratra Přibyslava, sardonského bis- kupa, a ctěné a zbožné muže, opata břevnovského a postoloprt- ského, a jiné preláty, šlechtice království a přemnoho měšťanů a v ten den založil tam v Roudnici s velikou slavnostností klášter neboli kolegiátní kostel k chvále a slávě všemohoucího Boha a svaté Panny Marie a potom jej postavil z opracovaných kvádrů, vystaviv zdi do výše a spojiv je pevnou a ozdobnou klenbou. Také ozdobil okna podivuhodnými a uměleckými re- liefy vypukle vyrytými a překrásnými skly. A ustanovil tam probošta a jiné pány a bratří řeholní kanov- níky řádu svatého Augustina11 a jim i řečenému klášteru v pří- tomnosti uvedených prelátů a pánů a ostatního četného množ- ství duchovenstva i lidu věnoval a daroval pan biskup své statky dědičné i jiné osobně koupené a získané se zřením k oso- bě, jak je obsaženo v privilegiích řečeného kláštera. A vyzdobil ho znamenitě kamennými sochami umělecky vytesanými, zla- tem a stříbrem ozdobenými a drahými barvami a rozmanitými utěšenými malbami bohatě zkrášlenými. A zevně okolo oken kázal vyrýti do kamene erby vlastní a kostela Pražského a jas- ným zlatem je pokrýti. A svrchuřečenému svému kostelu a tam- ním pánům daroval rozličné ornáty, různé drahocenné kalichy a knihy12 a přebohatě jim opatřil všechny potřeby. Také uvedený pan Jan, ctihodný biskup pražský, uvažoval, že se milosrdenstvím obzvláště líbí Bohu a »blahoslavení milo- srdní« [Mat. 5, 71 a že milosrdenství brání a odporuje hříchu, osvobozujíc od otroctví ďáblu a spojujíc s věčnou slávou. Proto vida, že se na řece Labi přihází mnoho nebezpečenství a lidem a zvláště chudým poddaným mnoho ztrát a škod, pohnut milosrdenstvím rozhodl se vystavět tam v Roudnici přes řeku most,13 a protože nemohl nalézti v Českém království ani v sousedních krajinách mistry v takovém díle zběhlé, poslal 132
Když pozoroval ctihodný otec a pán, pražský biskup pan Jan, že dobré skutky člověka oslavují, poskytujíce látku k věčné koruně a ozdobujíce člověka jako šat a navěky ho neopouště- jíce, přidal proto k skutkům prospěšným ještě skutky při- nášející spásu. Neboť v čtvrtém roce svého návratu od římské kurie a léta Páně 1332, v roce pak svého vysvěcení třicátém prvním, ve středu o svatodušních svátcích svolal k sobě do Roudnice ctihodného svého bratra Přibyslava, sardonského bis- kupa, a ctěné a zbožné muže, opata břevnovského a postoloprt- ského, a jiné preláty, šlechtice království a přemnoho měšťanů a v ten den založil tam v Roudnici s velikou slavnostností klášter neboli kolegiátní kostel k chvále a slávě všemohoucího Boha a svaté Panny Marie a potom jej postavil z opracovaných kvádrů, vystaviv zdi do výše a spojiv je pevnou a ozdobnou klenbou. Také ozdobil okna podivuhodnými a uměleckými re- liefy vypukle vyrytými a překrásnými skly. A ustanovil tam probošta a jiné pány a bratří řeholní kanov- níky řádu svatého Augustina11 a jim i řečenému klášteru v pří- tomnosti uvedených prelátů a pánů a ostatního četného množ- ství duchovenstva i lidu věnoval a daroval pan biskup své statky dědičné i jiné osobně koupené a získané se zřením k oso- bě, jak je obsaženo v privilegiích řečeného kláštera. A vyzdobil ho znamenitě kamennými sochami umělecky vytesanými, zla- tem a stříbrem ozdobenými a drahými barvami a rozmanitými utěšenými malbami bohatě zkrášlenými. A zevně okolo oken kázal vyrýti do kamene erby vlastní a kostela Pražského a jas- ným zlatem je pokrýti. A svrchuřečenému svému kostelu a tam- ním pánům daroval rozličné ornáty, různé drahocenné kalichy a knihy12 a přebohatě jim opatřil všechny potřeby. Také uvedený pan Jan, ctihodný biskup pražský, uvažoval, že se milosrdenstvím obzvláště líbí Bohu a »blahoslavení milo- srdní« [Mat. 5, 71 a že milosrdenství brání a odporuje hříchu, osvobozujíc od otroctví ďáblu a spojujíc s věčnou slávou. Proto vida, že se na řece Labi přihází mnoho nebezpečenství a lidem a zvláště chudým poddaným mnoho ztrát a škod, pohnut milosrdenstvím rozhodl se vystavět tam v Roudnici přes řeku most,13 a protože nemohl nalézti v Českém království ani v sousedních krajinách mistry v takovém díle zběhlé, poslal 132
Strana 133
proto k římskému dvoru pro mistra Viléma, výtečného odbor- níka v tomto umění. Když tam pan biskup ještě dlel, mluvil s ním o tomto předmětě a on mu slíbil, že se na jeho naléhání přestěhuje do Českého království. Proto, uviděv posly a list pana biskupa, přibral si tři druhy a hned se beze všeho odkladu k němu odebral. A léta Páně 1333, v roce pak vysvěcení téhož pana biskupa třicátém druhém, na svátek svatého Bartoloměje apoštola [24. srpna] položili s ostatky svatých s velikou zbož- ností a slavnostností uprostřed řeky Labe veliké kameny zá- kladní. A svrchuřečený mistr se svými společníky dokončili dva pilíře mostní a jeden oblouk a následujícího roku, byv se svými bohatě od pana biskupa odměněn a poctěn, vrátil se do své vlasti. Pan biskup pak jinými odborníky našeho národa, kteří byli od oněch cizinců dokonale poučeni, z pevných a opra- covaných kamenů ten most s převelikými náklady a výdaji znamenitě a chvalně dokončil. A léta Páně 1340, roku pak svého posvěcení třicátého devá- tého povolal svrchuřečené zbožné a ctěné muže a pány arci- jáhny pražského, kouřimského, hradeckého, bechyňského, jakož i z Horšovského Týna, svého pokladníka, a četné šlechtice krá- lovství a v den Nanebevzetí Panny Marie [15. srpna] slavnostně osobně vysvětil kostel svého založení v Roudnici k poctě nej- světější Trojice a k poctě nejsvětější Panny Marie; a ze všech stran království přišlo převeliké množství lidu na to slavnostní vysvěcení, na které vynaložil veliké náklady a výlohy. K tomu ho pohnula láska k Bohu a ke královně nebeské. A téhož roku ctihodný pan biskup, mající ctnost pevnosti a vytrvalosti, která mezi ostatními ctnostmi jediná zaslouží korunu a v níž spočívá veškerá spása duší a každé dobro se jí dokonává, proto slavnostně založil tři prebendy kanovníků v svém Pražském kostele ke slávě a cti svaté Trojice a tří sva- tých patronů a zbožně, štědře a bohatě je opatřil, že druzí kanovníci při každodenních přídělech a ostatní služebníci kostela nepocítili naprosto žádnou újmu. A na ně vynaložil patnáct set hřiven stříbra, přidav četné náklady a velmi štědré příspěvky, ale ze statků svého biskupství nic v tom případě nevynaložil. Prvou pak prebendu daroval panu Pavlovi z Klad- na, bratru svého pana kancléře, druhou panu Buškovi z Braš- 133
proto k římskému dvoru pro mistra Viléma, výtečného odbor- níka v tomto umění. Když tam pan biskup ještě dlel, mluvil s ním o tomto předmětě a on mu slíbil, že se na jeho naléhání přestěhuje do Českého království. Proto, uviděv posly a list pana biskupa, přibral si tři druhy a hned se beze všeho odkladu k němu odebral. A léta Páně 1333, v roce pak vysvěcení téhož pana biskupa třicátém druhém, na svátek svatého Bartoloměje apoštola [24. srpna] položili s ostatky svatých s velikou zbož- ností a slavnostností uprostřed řeky Labe veliké kameny zá- kladní. A svrchuřečený mistr se svými společníky dokončili dva pilíře mostní a jeden oblouk a následujícího roku, byv se svými bohatě od pana biskupa odměněn a poctěn, vrátil se do své vlasti. Pan biskup pak jinými odborníky našeho národa, kteří byli od oněch cizinců dokonale poučeni, z pevných a opra- covaných kamenů ten most s převelikými náklady a výdaji znamenitě a chvalně dokončil. A léta Páně 1340, roku pak svého posvěcení třicátého devá- tého povolal svrchuřečené zbožné a ctěné muže a pány arci- jáhny pražského, kouřimského, hradeckého, bechyňského, jakož i z Horšovského Týna, svého pokladníka, a četné šlechtice krá- lovství a v den Nanebevzetí Panny Marie [15. srpna] slavnostně osobně vysvětil kostel svého založení v Roudnici k poctě nej- světější Trojice a k poctě nejsvětější Panny Marie; a ze všech stran království přišlo převeliké množství lidu na to slavnostní vysvěcení, na které vynaložil veliké náklady a výlohy. K tomu ho pohnula láska k Bohu a ke královně nebeské. A téhož roku ctihodný pan biskup, mající ctnost pevnosti a vytrvalosti, která mezi ostatními ctnostmi jediná zaslouží korunu a v níž spočívá veškerá spása duší a každé dobro se jí dokonává, proto slavnostně založil tři prebendy kanovníků v svém Pražském kostele ke slávě a cti svaté Trojice a tří sva- tých patronů a zbožně, štědře a bohatě je opatřil, že druzí kanovníci při každodenních přídělech a ostatní služebníci kostela nepocítili naprosto žádnou újmu. A na ně vynaložil patnáct set hřiven stříbra, přidav četné náklady a velmi štědré příspěvky, ale ze statků svého biskupství nic v tom případě nevynaložil. Prvou pak prebendu daroval panu Pavlovi z Klad- na, bratru svého pana kancléře, druhou panu Buškovi z Braš- 133
Strana 134
kova a třetí svému pokladníkovi, panu Zdislavovi, arcijáhnu z Horšovského Týna. A protože naše spása spočívá v plnění dekalogu neboli desa- tera božích přikázání, jestliže pak někdo plní prvá dvě, splnil všechna ostatní, poněvadž na těch dvou závisí Zákon a proroci: i ctihodný pan biskup choval lásku k Bohu a ukázal to vysta- věním kláštera a mnohých jiných kostelů a četnými jinými sva- tými skutky, neboť důkazem lásky je vykonání činu. Choval také opravdu lásku k bližnímu, což je jasně zřejmé z tohoto: Když viděl, že mnozí chudáci v Roudnici chřadnou, klesají hladem a umírají na ulicích, dal pro ně vystavěti u svého no- vého mostu výstavný špitál a chvalně a dostatečně jej nadal a obohatil. Neboť koupil za sedm set hřiven i více vesnici Vetlou se vším příslušenstvím od pěti bratrů, synů Půtových; ti bratři věru způsobili jako sousedé mnoho škod a těžkosti lidem v jeho biskupství. Správu pak špitálu svěřil proboštovi svých řeholních kanovníků. — Když před smrtí v chorobě trpěl, rozhodl a určil odkazy všem svým služebníkům, počínaje od prvních, totiž prelátů, kaplanů a manů, kterým poručil dáti po sto hřivnách. A tak i střední a nižší služebníci dostali částku peněz podle zásluh osob a potřeby stavu určenou a přidělenou, a tak všichni měli potěchu i odměnu za své služby. A tak chvalně zanechal při smrti dobrou pověst, kterou měl v životě, a mnohým jiným pro spásu a záchranu své duše mnoho pro Boha vyplatil, chtěje si uložiti poklady v nebi. Dále ještě při plném zdraví dal zříditi a obstarati náhrobek sv. Vojtěcha v kostele Pražském ze zlata a stříbra, krásné a ná- kladné práce, rozličnými sochami a uměleckými rytinami po- divuhodně ozdobený. A takový se dříve nenašel v Českém krá- lovství. Mimo to se v řečeném kostele pečlivě postaral o místo svého věčného odpočinku, rozkázal vytvořiti sochu jako biskupa z bronzu uměleckým dílem provedenou a dokonale pozlacenou a umístiti ji na náhrobek a nařídil provedení ještě četných jiných věcí, které byly potřebné a ozdobovaly jeho hrob. Ostat- ně určil vyplácet o svém výročí každý rok třináct kop a dvanáct grošů pánům kanovníkům a služebníkům kostela Pražského v klášteře sv. Panny v Roudnici řeholních kanovníků a tři 134
kova a třetí svému pokladníkovi, panu Zdislavovi, arcijáhnu z Horšovského Týna. A protože naše spása spočívá v plnění dekalogu neboli desa- tera božích přikázání, jestliže pak někdo plní prvá dvě, splnil všechna ostatní, poněvadž na těch dvou závisí Zákon a proroci: i ctihodný pan biskup choval lásku k Bohu a ukázal to vysta- věním kláštera a mnohých jiných kostelů a četnými jinými sva- tými skutky, neboť důkazem lásky je vykonání činu. Choval také opravdu lásku k bližnímu, což je jasně zřejmé z tohoto: Když viděl, že mnozí chudáci v Roudnici chřadnou, klesají hladem a umírají na ulicích, dal pro ně vystavěti u svého no- vého mostu výstavný špitál a chvalně a dostatečně jej nadal a obohatil. Neboť koupil za sedm set hřiven i více vesnici Vetlou se vším příslušenstvím od pěti bratrů, synů Půtových; ti bratři věru způsobili jako sousedé mnoho škod a těžkosti lidem v jeho biskupství. Správu pak špitálu svěřil proboštovi svých řeholních kanovníků. — Když před smrtí v chorobě trpěl, rozhodl a určil odkazy všem svým služebníkům, počínaje od prvních, totiž prelátů, kaplanů a manů, kterým poručil dáti po sto hřivnách. A tak i střední a nižší služebníci dostali částku peněz podle zásluh osob a potřeby stavu určenou a přidělenou, a tak všichni měli potěchu i odměnu za své služby. A tak chvalně zanechal při smrti dobrou pověst, kterou měl v životě, a mnohým jiným pro spásu a záchranu své duše mnoho pro Boha vyplatil, chtěje si uložiti poklady v nebi. Dále ještě při plném zdraví dal zříditi a obstarati náhrobek sv. Vojtěcha v kostele Pražském ze zlata a stříbra, krásné a ná- kladné práce, rozličnými sochami a uměleckými rytinami po- divuhodně ozdobený. A takový se dříve nenašel v Českém krá- lovství. Mimo to se v řečeném kostele pečlivě postaral o místo svého věčného odpočinku, rozkázal vytvořiti sochu jako biskupa z bronzu uměleckým dílem provedenou a dokonale pozlacenou a umístiti ji na náhrobek a nařídil provedení ještě četných jiných věcí, které byly potřebné a ozdobovaly jeho hrob. Ostat- ně určil vyplácet o svém výročí každý rok třináct kop a dvanáct grošů pánům kanovníkům a služebníkům kostela Pražského v klášteře sv. Panny v Roudnici řeholních kanovníků a tři 134
Strana 135
hřivny ve vesnici Jesenici. Z tohoto a z toho, co bylo dříve po- věděno, je patrné, jak zbožný byl dobrodinec, utěšitel i otec duchovenstva, laskavý a obezřelý pastýř svého lidu a českého národa věrný horlivý milovník a neúnavný zastánce.14 17. Zřízení arcibiskupství v Praze Léta Páně 1344 papež Kliment VI. na žádost krále Jana a markraběte Karlal povýšil Pražský kostel, který dosud pod- léhal arcibiskupovi mohučskému, na metropolitní a podřídil mu biskupství litomyšlské a olomoucké a vydal o tom tuto bulu: »Kliment, služebník služebníků božích, na věčnou paměť věci. Z prozřetelnosti svrchované vznešenosti římský velekněz, postavený na stráži svrchované důstojnosti, svědomitě opatruje a hlídá, jak mu ukládá povinnost pastýřského úřadu, stádo Páně jeho péči svěřené a prospěch církví, mění stav církví a povyšuje jejich hodnosti, jak to vyžaduje potřeba těch církví a míst, jak to doporučují rozumné důvody, jak to žádá zvele- bení katolického lidu a jak to vyžaduje spása duší. Jistě bylo ze strany nejdražšího v Kristu našeho syna Jana, jasného krále českého, a jeho milovaného prvorozeného syna, urozeného pana Karla, markraběte moravského, uctivě vyloženo před námi a našimi bratřími, kardinály svaté církve římské, že pražská církev je vzdálená od města Mohuče asi deset a olomoucká asi dvacet dní cesty a taktéž i jejich města a die- cése, ležíci v Království českém, jež patřily k provincii mohuč- ské a podle metropolitního práva podléhaly arcibiskupovi mohučskému, který byl toho času, a spolu i mohučské církví; že se obyvatelé řečeného království [Českého], kteří mluví slovanským jazykem, naprosto rozdílným a nesrozumitelným pro obyvatele jiných biskupství řečené provincie, v řeči zcela odlišují od těchto, kteří jak známo, mluví jazykem ryze ně- meckým; že ti obyvatelé z uvedených měst a diecésí pražské a olo- moucké, když se chtěli obrátiti do Mohuče projednat záleži- 135
hřivny ve vesnici Jesenici. Z tohoto a z toho, co bylo dříve po- věděno, je patrné, jak zbožný byl dobrodinec, utěšitel i otec duchovenstva, laskavý a obezřelý pastýř svého lidu a českého národa věrný horlivý milovník a neúnavný zastánce.14 17. Zřízení arcibiskupství v Praze Léta Páně 1344 papež Kliment VI. na žádost krále Jana a markraběte Karlal povýšil Pražský kostel, který dosud pod- léhal arcibiskupovi mohučskému, na metropolitní a podřídil mu biskupství litomyšlské a olomoucké a vydal o tom tuto bulu: »Kliment, služebník služebníků božích, na věčnou paměť věci. Z prozřetelnosti svrchované vznešenosti římský velekněz, postavený na stráži svrchované důstojnosti, svědomitě opatruje a hlídá, jak mu ukládá povinnost pastýřského úřadu, stádo Páně jeho péči svěřené a prospěch církví, mění stav církví a povyšuje jejich hodnosti, jak to vyžaduje potřeba těch církví a míst, jak to doporučují rozumné důvody, jak to žádá zvele- bení katolického lidu a jak to vyžaduje spása duší. Jistě bylo ze strany nejdražšího v Kristu našeho syna Jana, jasného krále českého, a jeho milovaného prvorozeného syna, urozeného pana Karla, markraběte moravského, uctivě vyloženo před námi a našimi bratřími, kardinály svaté církve římské, že pražská církev je vzdálená od města Mohuče asi deset a olomoucká asi dvacet dní cesty a taktéž i jejich města a die- cése, ležíci v Království českém, jež patřily k provincii mohuč- ské a podle metropolitního práva podléhaly arcibiskupovi mohučskému, který byl toho času, a spolu i mohučské církví; že se obyvatelé řečeného království [Českého], kteří mluví slovanským jazykem, naprosto rozdílným a nesrozumitelným pro obyvatele jiných biskupství řečené provincie, v řeči zcela odlišují od těchto, kteří jak známo, mluví jazykem ryze ně- meckým; že ti obyvatelé z uvedených měst a diecésí pražské a olo- moucké, když se chtěli obrátiti do Mohuče projednat záleži- 135
Strana 136
tosti odvolací nebo jiné, jež patří podle metropolitního práva před soud arcibiskupské kurie mohučské, byli jednak pro lotry a lupiče, kteří je na cestách přepadali, pro nebezpečnost a ne- schůdnost těchto cest, pro lesy a pohoří ležící při výjezdu z ře- čeného království i návratu do něho, jednak také, že museli procházeti jednu nebo více provincií, vydáni uvedeným nebez- pečenstvím a neúnosným výdajům a námahám, že mimo to není pamětníka, že by byly řečené církve, města a diecése pražská a olomoucká od mohučského arcibiskupa visitovány, leč pouze jednou2, a Nejvyšší při tak velikém množství lidu řečené diecése pražskou a olomouckou, z nichž prvá se prostírá asi na pět a druhá asi na čtyři dny cesty, rovněž rozhojnil a zvelebil kostely a bohoslužebnými místy, že jediný pastýř nemohl, jak to vyžaduje pastýřský úřad, vykonávati dohled nad stavem jednotlivých kostelů a plniti i jiné úkoly dobrého pastýře a že bylo obtížno a nesnadno, aby se v kterékoli z tak rozsáhlých a rozlehlých diecésí mohlo tolik osob duchovních i světských odvolávati pouze k jednomu pastýři. Proto nám byla ze strany toho krále a jeho prvorozeného syna pokorně přednesena prosba, abychom ráčili apoštolskou mocí řečené církve pražskou a olomouckou vyjmouti z veškeré vlády a moci uvedeného arcibiskupa a církve mohučské a po- výšiti kostel Pražský na metropolitní a některé kostely v těch diecésích tak rozsáhlých na katedrální a je spolu s uvedenou církví olomouckou podříditi podle metropolitního práva řečené církvi pražské. My tedy, vyslechnuvše tyto prosby a chtíce v svrchuuvedených věcech zachovati náležitou vážnost i umír- něnost a býti o těchto důvodech nám předložených bezpečně zpraveni, pověřili jsme výrokem živého slova ctihodného bratra Bertranda, biskupa ostijského, a milé naše syny, kardinála — kněze Bernarda, titulu svatého Cyriaka v Termách, a kardi- nála - jáhna Raymunda od svaté Marie Nové, aby se velmi peč- livě informovali o svrchuuvedených záležitostech a jejich okol- nostech, kterým v takových případech třeba věnovati pozornost, a aby nám spolehlivě podali zprávu, cokoli by o tom zjistili. A ze spolehlivé zprávy biskupa ostijského a svrchuuvedených kardinálů, kteří podle tohoto našeho pověření obdrželi poučení 136
tosti odvolací nebo jiné, jež patří podle metropolitního práva před soud arcibiskupské kurie mohučské, byli jednak pro lotry a lupiče, kteří je na cestách přepadali, pro nebezpečnost a ne- schůdnost těchto cest, pro lesy a pohoří ležící při výjezdu z ře- čeného království i návratu do něho, jednak také, že museli procházeti jednu nebo více provincií, vydáni uvedeným nebez- pečenstvím a neúnosným výdajům a námahám, že mimo to není pamětníka, že by byly řečené církve, města a diecése pražská a olomoucká od mohučského arcibiskupa visitovány, leč pouze jednou2, a Nejvyšší při tak velikém množství lidu řečené diecése pražskou a olomouckou, z nichž prvá se prostírá asi na pět a druhá asi na čtyři dny cesty, rovněž rozhojnil a zvelebil kostely a bohoslužebnými místy, že jediný pastýř nemohl, jak to vyžaduje pastýřský úřad, vykonávati dohled nad stavem jednotlivých kostelů a plniti i jiné úkoly dobrého pastýře a že bylo obtížno a nesnadno, aby se v kterékoli z tak rozsáhlých a rozlehlých diecésí mohlo tolik osob duchovních i světských odvolávati pouze k jednomu pastýři. Proto nám byla ze strany toho krále a jeho prvorozeného syna pokorně přednesena prosba, abychom ráčili apoštolskou mocí řečené církve pražskou a olomouckou vyjmouti z veškeré vlády a moci uvedeného arcibiskupa a církve mohučské a po- výšiti kostel Pražský na metropolitní a některé kostely v těch diecésích tak rozsáhlých na katedrální a je spolu s uvedenou církví olomouckou podříditi podle metropolitního práva řečené církvi pražské. My tedy, vyslechnuvše tyto prosby a chtíce v svrchuuvedených věcech zachovati náležitou vážnost i umír- něnost a býti o těchto důvodech nám předložených bezpečně zpraveni, pověřili jsme výrokem živého slova ctihodného bratra Bertranda, biskupa ostijského, a milé naše syny, kardinála — kněze Bernarda, titulu svatého Cyriaka v Termách, a kardi- nála - jáhna Raymunda od svaté Marie Nové, aby se velmi peč- livě informovali o svrchuuvedených záležitostech a jejich okol- nostech, kterým v takových případech třeba věnovati pozornost, a aby nám spolehlivě podali zprávu, cokoli by o tom zjistili. A ze spolehlivé zprávy biskupa ostijského a svrchuuvedených kardinálů, kteří podle tohoto našeho pověření obdrželi poučení 136
Strana 137
o řečených věcech, jsme se dověděli, že tyto důvody jsou prav- divé a takřka zřejmé a že splnění těch požadavků bude nejen prospěšné, nýbrž svrchovaně nutné a také vhodné. Proto ve spa- sitelné snaze povznésti bohoslužbu a duchovní prospěch duší, který z toho, jak doufáme, nepochybně vzejde, pečlivě jsme tyto věci napřed se svými bratry uvážili, a poněvadž to doporučují svrchuuvedené i některé jiné rozumné důvody, povyšujeme od nynějška pražskou svrchu řečenou církev, město a diecési na radu těch bratří a z plnosti moci apoštolské a z jisté naší vědo- mosti k chvále a slávě boží, k povznesení katolické víry, k zve- lebení jejího kultu a k prospěchu duší na církev metropolitní a ozdobujeme ji hodnostmi a odznaky metropolitního sídla. Zároveň ji od nynějška úplně vyjímáme a zcela osvobozujeme ode vší pravomoci, moci a poddanství dosavadního arcibiskupa a milovaných synů kapituly kostela mohučského, rozhodujeme, aby v budoucnosti trvale podléhal bezprostředně jediné církvi římské, a rovněž svrchuuvedenou mocí stanovíme, aby pražská církev byla trvale pokládána za metropolitní a aby také její biskup byl uznáván za arcibiskupa. A protože je důstojné, aby řečená církev pražská, kdysi dcera, nyní učiněná matkou, měla znaky obdržené důstojnosti metropolitní, sufragány a příslušnou provincii, aby k soudu pražského arcibiskupa, který kdy bude, byly podle ustanovení posvátných kánonů předkládány všechny záležitosti sufragán- ních biskupů a církevních osob i měst a diecésí této provincie, povyšujeme dvůr litomyšlský, patřící k pražské diecési, místo takto slavné a význačné, na město k chvále a cti jména božího, jakož i pro svrchuřečený vzrůst, prospěch a povýšení a vyzna- menáváme jej jménem města. A rovněž klášterní kostel tohoto nového města, řádu premonstrátského, povyšujeme také na katedrálu a určujeme, že bude trvale katedrálním kostelem tohoto nového města, a zamýšlíme mu dáti přiděliti určitou okolní část z řečených diecésí olomoucké a pražské a přesnými hranicemi ji odděliti. A stanovíme, že jak olomoucký a litomyšlský kostel a jejich města, tak olomoucká a svrchuuvedená diecése, která má býti přidělena kostelu litomyšlskému, budou od nynějška trvale sufragánními diecésemi kostela Pražského a náležeti provincii 137
o řečených věcech, jsme se dověděli, že tyto důvody jsou prav- divé a takřka zřejmé a že splnění těch požadavků bude nejen prospěšné, nýbrž svrchovaně nutné a také vhodné. Proto ve spa- sitelné snaze povznésti bohoslužbu a duchovní prospěch duší, který z toho, jak doufáme, nepochybně vzejde, pečlivě jsme tyto věci napřed se svými bratry uvážili, a poněvadž to doporučují svrchuuvedené i některé jiné rozumné důvody, povyšujeme od nynějška pražskou svrchu řečenou církev, město a diecési na radu těch bratří a z plnosti moci apoštolské a z jisté naší vědo- mosti k chvále a slávě boží, k povznesení katolické víry, k zve- lebení jejího kultu a k prospěchu duší na církev metropolitní a ozdobujeme ji hodnostmi a odznaky metropolitního sídla. Zároveň ji od nynějška úplně vyjímáme a zcela osvobozujeme ode vší pravomoci, moci a poddanství dosavadního arcibiskupa a milovaných synů kapituly kostela mohučského, rozhodujeme, aby v budoucnosti trvale podléhal bezprostředně jediné církvi římské, a rovněž svrchuuvedenou mocí stanovíme, aby pražská církev byla trvale pokládána za metropolitní a aby také její biskup byl uznáván za arcibiskupa. A protože je důstojné, aby řečená církev pražská, kdysi dcera, nyní učiněná matkou, měla znaky obdržené důstojnosti metropolitní, sufragány a příslušnou provincii, aby k soudu pražského arcibiskupa, který kdy bude, byly podle ustanovení posvátných kánonů předkládány všechny záležitosti sufragán- ních biskupů a církevních osob i měst a diecésí této provincie, povyšujeme dvůr litomyšlský, patřící k pražské diecési, místo takto slavné a význačné, na město k chvále a cti jména božího, jakož i pro svrchuřečený vzrůst, prospěch a povýšení a vyzna- menáváme jej jménem města. A rovněž klášterní kostel tohoto nového města, řádu premonstrátského, povyšujeme také na katedrálu a určujeme, že bude trvale katedrálním kostelem tohoto nového města, a zamýšlíme mu dáti přiděliti určitou okolní část z řečených diecésí olomoucké a pražské a přesnými hranicemi ji odděliti. A stanovíme, že jak olomoucký a litomyšlský kostel a jejich města, tak olomoucká a svrchuuvedená diecése, která má býti přidělena kostelu litomyšlskému, budou od nynějška trvale sufragánními diecésemi kostela Pražského a náležeti provincii 137
Strana 138
pražské, podřizujeme je metropolitnímu právu a určujeme, aby byly podřízeny arcibiskupu pražskému, který kdy bude, a uve- denému kostelu Pražskému. A mocí a z plnosti svrchuuvedené zcela vyjímáme kostel, město a diecési olomouckou z metropolitního práva svrchu- uvedeného arcibiskupa a kostela mohučského, jakož i svrchu- řečený litomyšlský kostel a město i diecési, která mu má býti, jak je svrchu řečeno, přidělena, z bývalé řádné pravomoci, pod- danství a panství biskupa pražského a milovaných synů kapi- tuly kostela Pražského a z jakékoli pravomoci představených a generální kapituly řečeného řádu. Chceme tedy, aby tato opatření moudrostí a obezřelou pro- zíravostí Apoštolské stolice tak učiněná a prospěšně a užitečně uspořádána měla platnost na věčné časy a nabyla síly nezměni- telné pevnosti, a proto mocí svrchuuvedenou nejpřísněji zakazu- jeme, aby se nikdo jakkoli vynikající a jakéhokoliv stupně svě- cení, jakéhokoli povolání nebo stavu, i kdyby se skvěl hodností arcibiskupskou nebo biskupskou nebo královskou nebo i vyšší, pod jakoukoli hledanou záminkou nebo jakýmkoli vymyšleným způsobem anebo z jakékoli příčiny nebo při jakékoli příležitosti neopovažoval rušiti tato apoštolská nařízení nebo jiná svrchu- uvedená opatření anebo je jakýmkoli způsobem mařiti. A proto svrchuvedenou mocí a po poradě, jak je uvedeno výše, vyhlašu- jeme proti těm, kdož by se z jistého vědomí opovážili pokusit o opak, pokud by se do osmi dnů po uveřejnění této listiny ne- napravili, rozsudek s účinkem klatby, proti jejich universitám, územím a místům s účinkem interdiktu a proti kapitulám, kon- ventům a kolegiím s účinkem suspense. A z tohoto rozsudku vy- obcování mohou ti, kdož by jím byli postiženi, obdržeti milost rozhřešení kromě nebezpečí smrti výhradně od římského bis- kupa, při čemž rozhodujeme, že je neplatné a marné, jestliže by se někdo z jakékoli moci v uvedených věcech pokusil o něco jiného. Vůbec tedy nikdo nesmí tuto listinu našich vynětí, osvo- bození, povýšení, podřízení, vůle, zákazu a ustanovení rušiti anebo z nerozvážné opovážlivosti jí odporovati. Jestliže by se však někdo opovážil o to pokusiti, nechť ví, že upadne v hněv všemohoucího Boha a jeho svatých apoštolů Petra a Pavla. 138
pražské, podřizujeme je metropolitnímu právu a určujeme, aby byly podřízeny arcibiskupu pražskému, který kdy bude, a uve- denému kostelu Pražskému. A mocí a z plnosti svrchuuvedené zcela vyjímáme kostel, město a diecési olomouckou z metropolitního práva svrchu- uvedeného arcibiskupa a kostela mohučského, jakož i svrchu- řečený litomyšlský kostel a město i diecési, která mu má býti, jak je svrchu řečeno, přidělena, z bývalé řádné pravomoci, pod- danství a panství biskupa pražského a milovaných synů kapi- tuly kostela Pražského a z jakékoli pravomoci představených a generální kapituly řečeného řádu. Chceme tedy, aby tato opatření moudrostí a obezřelou pro- zíravostí Apoštolské stolice tak učiněná a prospěšně a užitečně uspořádána měla platnost na věčné časy a nabyla síly nezměni- telné pevnosti, a proto mocí svrchuuvedenou nejpřísněji zakazu- jeme, aby se nikdo jakkoli vynikající a jakéhokoliv stupně svě- cení, jakéhokoli povolání nebo stavu, i kdyby se skvěl hodností arcibiskupskou nebo biskupskou nebo královskou nebo i vyšší, pod jakoukoli hledanou záminkou nebo jakýmkoli vymyšleným způsobem anebo z jakékoli příčiny nebo při jakékoli příležitosti neopovažoval rušiti tato apoštolská nařízení nebo jiná svrchu- uvedená opatření anebo je jakýmkoli způsobem mařiti. A proto svrchuvedenou mocí a po poradě, jak je uvedeno výše, vyhlašu- jeme proti těm, kdož by se z jistého vědomí opovážili pokusit o opak, pokud by se do osmi dnů po uveřejnění této listiny ne- napravili, rozsudek s účinkem klatby, proti jejich universitám, územím a místům s účinkem interdiktu a proti kapitulám, kon- ventům a kolegiím s účinkem suspense. A z tohoto rozsudku vy- obcování mohou ti, kdož by jím byli postiženi, obdržeti milost rozhřešení kromě nebezpečí smrti výhradně od římského bis- kupa, při čemž rozhodujeme, že je neplatné a marné, jestliže by se někdo z jakékoli moci v uvedených věcech pokusil o něco jiného. Vůbec tedy nikdo nesmí tuto listinu našich vynětí, osvo- bození, povýšení, podřízení, vůle, zákazu a ustanovení rušiti anebo z nerozvážné opovážlivosti jí odporovati. Jestliže by se však někdo opovážil o to pokusiti, nechť ví, že upadne v hněv všemohoucího Boha a jeho svatých apoštolů Petra a Pavla. 138
Strana 139
Dáno v Avignoně dne 30. dubna v druhém roce našeho pon- tifikátu.« A brzy potom na žádost českého krále Jana přenesl na praž- ského arcibiskupa právo korunovati českého krále bulou tohoto znění: »Kliment biskup, služebník služebníků božích, na věčnou paměť věci. Římský papež, od Boha, skrze něhož králové kralují a knížata panují a který jediný má v království lidí moc, ustanovený nad národy a královstvími, mění někdy stará zřízení v lepší podle toho, jak žádá vhodná doba, a pořádá, rozhoduje a nařizuje to, co podle jeho názoru prospívá dobru králů a knížat a blahu a pokoji poddaných. Jistě žádost, podaná nám ze strany nej- dražšího v Kristu našeho syna, jasného českého krále Jana, ob- sahuje, že kdysi čeští králové, nastupujíce ve svém Českém království, odedávna přijímávali z rukou arcibiskupa mohuč- ského slavnostní pomazání a korunování, ale v ničem jiném nebyli mu nijak poddáni, leč že byl jejich metropolitou. Když pak jsme my z jistých oprávněných, čestných a rozumných dů- vodů po předchozí obezřelé a zralé úvaze se svými bratry, kardinály římské církve, a podle jejich rady a plností apoštol- ské moci rozhodli Pražský kostel, jsoucí v řečeném Českém krá- lovství, tehdy mohučskému kostelu sufragánský a podle metro- politního práva podřízený, úplně z řečeného práva a podříze- nosti vyjmouti a Apoštolské stolici bezprostředně podříditi, po- výšiti na kostel metropolitní a jej důstojností a mocí metropo- litní vyznamenati, byla nám ze strany téhož krále předložena snažná a pokorná prosba, abychom apoštolskou laskavostí ráčili dovoliti, že by budoucí čeští králové, když budou mít nastoupiti v řečeném království, mohli přijmouti toto slavnostní pomazání a korunování z rukou pražského arcibiskupa, který tehdy bude, aby jim je ten arcibiskup mohl potom věčně po všechny budoucí časy udělovati. My tedy po předchozí a zralé úvaze o těchto věcech, z jis- tých důvodů nás k tomu rozumně vedoucích této prosbě velmi milostivě nakloněni, z moci svrchuřečené zněním této listiny povolujeme, aby pražský arcibiskup nynější i budoucí, mající milost téže Apoštolské stolice a svazek s ní, mohl řečené české 139
Dáno v Avignoně dne 30. dubna v druhém roce našeho pon- tifikátu.« A brzy potom na žádost českého krále Jana přenesl na praž- ského arcibiskupa právo korunovati českého krále bulou tohoto znění: »Kliment biskup, služebník služebníků božích, na věčnou paměť věci. Římský papež, od Boha, skrze něhož králové kralují a knížata panují a který jediný má v království lidí moc, ustanovený nad národy a královstvími, mění někdy stará zřízení v lepší podle toho, jak žádá vhodná doba, a pořádá, rozhoduje a nařizuje to, co podle jeho názoru prospívá dobru králů a knížat a blahu a pokoji poddaných. Jistě žádost, podaná nám ze strany nej- dražšího v Kristu našeho syna, jasného českého krále Jana, ob- sahuje, že kdysi čeští králové, nastupujíce ve svém Českém království, odedávna přijímávali z rukou arcibiskupa mohuč- ského slavnostní pomazání a korunování, ale v ničem jiném nebyli mu nijak poddáni, leč že byl jejich metropolitou. Když pak jsme my z jistých oprávněných, čestných a rozumných dů- vodů po předchozí obezřelé a zralé úvaze se svými bratry, kardinály římské církve, a podle jejich rady a plností apoštol- ské moci rozhodli Pražský kostel, jsoucí v řečeném Českém krá- lovství, tehdy mohučskému kostelu sufragánský a podle metro- politního práva podřízený, úplně z řečeného práva a podříze- nosti vyjmouti a Apoštolské stolici bezprostředně podříditi, po- výšiti na kostel metropolitní a jej důstojností a mocí metropo- litní vyznamenati, byla nám ze strany téhož krále předložena snažná a pokorná prosba, abychom apoštolskou laskavostí ráčili dovoliti, že by budoucí čeští králové, když budou mít nastoupiti v řečeném království, mohli přijmouti toto slavnostní pomazání a korunování z rukou pražského arcibiskupa, který tehdy bude, aby jim je ten arcibiskup mohl potom věčně po všechny budoucí časy udělovati. My tedy po předchozí a zralé úvaze o těchto věcech, z jis- tých důvodů nás k tomu rozumně vedoucích této prosbě velmi milostivě nakloněni, z moci svrchuřečené zněním této listiny povolujeme, aby pražský arcibiskup nynější i budoucí, mající milost téže Apoštolské stolice a svazek s ní, mohl řečené české 139
Strana 140
krále naplněné vírou a oddaností římské církvi, kteří budou mít, jak svrchu uvedeno, nastoupiti, s příslušnou slavnostností pomazati a korunovati a aby ti králové mohli trvale v budou- cích časech toto slavnostní pomazání a korunování z rukou toho arcibiskupa zbožně přijímati. Nechť tedy nesmí naprosto nikdo z lidí tuto listinu našeho povolení zrušiti nebo jí v smělé opo- vážlivosti odporovati. Jestliže by se však někdo odvážil o to pokusiti, nechť ví, že upadne v hněv všemohoucího Boha a jeho svatých apoštolů Petra a Pavla. Dáno v Avignoně 5. května [1344] v druhém roce našeho pontifikátu.« 18. První pražský arcibiskup Arnošt z Pardubic - Založení Svatovítského chrámu Léta Páně 1343, když odešel z tohoto světa pan Jan IV., bis- kup pražský dvacátý sedmý, byl jedenáctého dne přispěním milosti boží od kapituly zvolen za pražského biskupa ctihodný muž, pan Arnošt, děkan Pražského kostela. Jeho otec, rytíř Arnoští z Pardubic, který z pověření českého krále držel hrad a kraj Kladský, dal ho do města Kladska na vzdělání v svobodných uměních. Když tam ještě v mladistvém věku chodil se spolužáky do školy, obraz sv. Panny Marie, před nímž klečel, se od něho odvrátil. O tomto zázraku, pokud byl živ, pomlčel, ale v poslední hodince poručil, aby vlastnoruční jeho vypsání bylo k poučení věřících zjeveno na veřejnost.“ Když pak již dosáhl náležitého věku, chtěla ho milostivost boží povýšiti k církevním hodnostem, a tak ho nejprve ustano- vila pražským děkanem a potom jej po uprázdnění stolce po- vznesla k vrcholu důstojnosti biskupské. Byl pak Arnošt muž vysoké postavy, sličné tváře, obdařený mravy vesměs počest- nými. A on si ve svém postavení velmi čestně vedl, naplněn ctnost- mi, ozdoben přirozenými dary, osvícen věděním a obohacen rozličnými samovolnými dary; a jako převyšoval jiné hodností úřadu, tak vynikal čistotou života. Ačkoli jeho volba byla ka- nonická a naprosto z vnuknutí božího provedená, přece však 140
krále naplněné vírou a oddaností římské církvi, kteří budou mít, jak svrchu uvedeno, nastoupiti, s příslušnou slavnostností pomazati a korunovati a aby ti králové mohli trvale v budou- cích časech toto slavnostní pomazání a korunování z rukou toho arcibiskupa zbožně přijímati. Nechť tedy nesmí naprosto nikdo z lidí tuto listinu našeho povolení zrušiti nebo jí v smělé opo- vážlivosti odporovati. Jestliže by se však někdo odvážil o to pokusiti, nechť ví, že upadne v hněv všemohoucího Boha a jeho svatých apoštolů Petra a Pavla. Dáno v Avignoně 5. května [1344] v druhém roce našeho pontifikátu.« 18. První pražský arcibiskup Arnošt z Pardubic - Založení Svatovítského chrámu Léta Páně 1343, když odešel z tohoto světa pan Jan IV., bis- kup pražský dvacátý sedmý, byl jedenáctého dne přispěním milosti boží od kapituly zvolen za pražského biskupa ctihodný muž, pan Arnošt, děkan Pražského kostela. Jeho otec, rytíř Arnoští z Pardubic, který z pověření českého krále držel hrad a kraj Kladský, dal ho do města Kladska na vzdělání v svobodných uměních. Když tam ještě v mladistvém věku chodil se spolužáky do školy, obraz sv. Panny Marie, před nímž klečel, se od něho odvrátil. O tomto zázraku, pokud byl živ, pomlčel, ale v poslední hodince poručil, aby vlastnoruční jeho vypsání bylo k poučení věřících zjeveno na veřejnost.“ Když pak již dosáhl náležitého věku, chtěla ho milostivost boží povýšiti k církevním hodnostem, a tak ho nejprve ustano- vila pražským děkanem a potom jej po uprázdnění stolce po- vznesla k vrcholu důstojnosti biskupské. Byl pak Arnošt muž vysoké postavy, sličné tváře, obdařený mravy vesměs počest- nými. A on si ve svém postavení velmi čestně vedl, naplněn ctnost- mi, ozdoben přirozenými dary, osvícen věděním a obohacen rozličnými samovolnými dary; a jako převyšoval jiné hodností úřadu, tak vynikal čistotou života. Ačkoli jeho volba byla ka- nonická a naprosto z vnuknutí božího provedená, přece však 140
Strana 141
někteří členové kapituly, odpůrci spravedlnosti, příznivci zloby, nehledíce na prospěch církve ani na zasloužilost zvolené osoby, jako liščím štěkotem odporovali té volbě,3 a poněvadž závist je bolestí cizího štěstí, proto neustávají pomlouvati to, co ne- mohou změniti, a čeho nemohli dosáhnouti, nepřestávají jedo- vatým zubem jako špinavý kozel trhati. A tak trápíce se závistí, hryzali se v žárlivém srdci a záhubně umrtvovali své duše. Potom český král se všemi zemskými pány i duchovenstvo a lid, spolu se radujíce nad chvalnou volbou, vzdají díky Bohu. Ale ctihodný zvolený pán, chtěje svou věc obhájiti a nad protivníky zvítěziti, odebral se s mnohými listy královskými, jakož i pánů, opatů a kapituly řečeného kostela k římské kurii, při čemž Bůh řídil s úspěchem jeho cestu, odstraniv protivenství všech. Bůh mu prokázal tak velikou milost, že byl od pana pa- peže a pánů kardinálů přijat s milou a srdečnou láskou; neboť opravdu při pohledu na jeho zevnějšek byl krásný, při pozoro- vání v nitru byl spravedlivý, v stavu mysli čistý a bezúhonný. Kvůli tomu pan papež s radostnou tváří vyslyšel jeho žádosti a poctil ho mnoha milostmi, potom snažně rozkázal panu kar- dinálu portuenskému, aby ho pečlivě potvrdil a se vší úctou na pražského biskupa velmi zbožně vysvětil. A všichni páni kardinálové ho přijali s velikou uctivostí a upřímnou láskou k polibku míru, prokazujíce mu přemilou a zaslouženou úctu, a celá římská kurie chvalně mu spolu blahopřála ... A Bůh, když viděl, že chová čistou vděčnost, ze své ne- smírné laskavosti dovršil milost milostí. Neboť jasný kníže, pan Karel, markrabě moravský, si přál, aby byl kostel Pražský vyňat a jeho hodnost rozmnožena, a obdržel od pana papeže, že se stal sídlem metropolitním a bezprostředně podléhal řím- ské kurii. Předtím totiž byl podřízen arcibiskupovi mohučské- mu. Proto když bylo od svrchuřečené kurie posláno pallium, byl ctihodný otec a pán, pan Arnošt od četných biskupů soused- ních zemí v kostele Pražském s velikou slavnostností v nejbližší neděli před adventem [21. listopadu 1344] vysvěcen na praž- ského arcibiskupa. Potom první arcibiskup v Království českém, přijav pallium [z rukou vratislavského biskupa] vyšel z chrámu a v přítomnosti českého krále a moravského markraběte, jeho bratra, Jana, nedávno vyhnaného z Tyrol, jakož i mnohých 141
někteří členové kapituly, odpůrci spravedlnosti, příznivci zloby, nehledíce na prospěch církve ani na zasloužilost zvolené osoby, jako liščím štěkotem odporovali té volbě,3 a poněvadž závist je bolestí cizího štěstí, proto neustávají pomlouvati to, co ne- mohou změniti, a čeho nemohli dosáhnouti, nepřestávají jedo- vatým zubem jako špinavý kozel trhati. A tak trápíce se závistí, hryzali se v žárlivém srdci a záhubně umrtvovali své duše. Potom český král se všemi zemskými pány i duchovenstvo a lid, spolu se radujíce nad chvalnou volbou, vzdají díky Bohu. Ale ctihodný zvolený pán, chtěje svou věc obhájiti a nad protivníky zvítěziti, odebral se s mnohými listy královskými, jakož i pánů, opatů a kapituly řečeného kostela k římské kurii, při čemž Bůh řídil s úspěchem jeho cestu, odstraniv protivenství všech. Bůh mu prokázal tak velikou milost, že byl od pana pa- peže a pánů kardinálů přijat s milou a srdečnou láskou; neboť opravdu při pohledu na jeho zevnějšek byl krásný, při pozoro- vání v nitru byl spravedlivý, v stavu mysli čistý a bezúhonný. Kvůli tomu pan papež s radostnou tváří vyslyšel jeho žádosti a poctil ho mnoha milostmi, potom snažně rozkázal panu kar- dinálu portuenskému, aby ho pečlivě potvrdil a se vší úctou na pražského biskupa velmi zbožně vysvětil. A všichni páni kardinálové ho přijali s velikou uctivostí a upřímnou láskou k polibku míru, prokazujíce mu přemilou a zaslouženou úctu, a celá římská kurie chvalně mu spolu blahopřála ... A Bůh, když viděl, že chová čistou vděčnost, ze své ne- smírné laskavosti dovršil milost milostí. Neboť jasný kníže, pan Karel, markrabě moravský, si přál, aby byl kostel Pražský vyňat a jeho hodnost rozmnožena, a obdržel od pana papeže, že se stal sídlem metropolitním a bezprostředně podléhal řím- ské kurii. Předtím totiž byl podřízen arcibiskupovi mohučské- mu. Proto když bylo od svrchuřečené kurie posláno pallium, byl ctihodný otec a pán, pan Arnošt od četných biskupů soused- ních zemí v kostele Pražském s velikou slavnostností v nejbližší neděli před adventem [21. listopadu 1344] vysvěcen na praž- ského arcibiskupa. Potom první arcibiskup v Království českém, přijav pallium [z rukou vratislavského biskupa] vyšel z chrámu a v přítomnosti českého krále a moravského markraběte, jeho bratra, Jana, nedávno vyhnaného z Tyrol, jakož i mnohých 141
Strana 142
knížat a jiných biskupů, založil nový kostel Pražský4 a chvalně ho stavěl uměleckou prací a s mistrovskými sochařskými pra- cemi nikdy v tomto království nevídanými. V téže době byl Jan Lpremonstrátský opat z Louky,] od pana arcibiskupa vysvěcen na biskupa litomyšlského a byl mu spolu s biskupem kostela olomouckého jako sufragán podřízen. Pro to byla na Hradě pražském v královském paláci velmi bohatě vystrojena pro pány biskupy a všechny preláty a kanovníky a veškeré duchovenstvo četných kostelů, jakož i pro všechny cizí hosty slavná a bohatá hostina; po ní pan pražský arcibiskup s upřímnou myslí a radostnou tváří věnoval hojné dary a dárky svrchuřečeným pánům biskupům a mnohým jiným cizím hos- tům, kteří se, vzdavše mu díky, vrátili domů. O muži tak vynikajícím napsal jeho životopisec, Vilém z Lestkova,5 děkan vyšehradský, mimo jiné toto: Od té doby, co se ujal úřadu, jako byl rozvážný v mlčení, tak pomáhal i slovem, že nechtěl ani vyjevovati to, co se mělo zamlčeti, ani zamlčovati to, co se mělo vyjeviti. Neboť věděl, že jako neopatrná řeč svádí k omylu, tak i nerozvážné mlčení uvádí do omylu ty, kteří by mohli být poučeni. Vždyť každodenní jeho družina nikdy neslyšela, že by z jeho úst vyšlo slovo křivé nebo lstivé, kterým by chtěl někomu způ- sobiti křivdu anebo sobě učiněnou oplatiti. A kdykoli zpozoro- val, že někoho ze své družiny sebelehčím slovem urazil, hned toho litoval a prosil ho pokornými slovy za odpuštění. Naproti tomu, když mu někdo řekl něco, co bylo nespravedlivé anebo se mu nelíbilo, hned položil prst na ústa a jako žák pravé po- kory účinně krotil ducha náklonného k odvetě. Zajisté pro to, aby se v jeho duši mohl postaviti stánek ctnosti, snažil se muž Bohu milý položiti v srdci svém základ pravé pokory. Ačkoli se na učeních v Bologni a Padově zdržoval nepřetržitě čtrnáct let6 a dosáhl hodnosti licenciáta, přece jeho srdce, jak se zpra- vidla stává, získanými vědomostmi nezpyšnělo, že by vůči ni- komu, kdož prosil a dovolával se jeho pomoci, z vrozené lásky k bližnímu neprojevil dobrotu a vlídnost. Měl chvalitebný obyčej a zvyk, že kdykoli se v jeho přítom- nosti konaly bohoslužby, sám s preláty, kaplany a kleriky z misálu, který před ním drželi, předčítal mešní obřad a potom 142
knížat a jiných biskupů, založil nový kostel Pražský4 a chvalně ho stavěl uměleckou prací a s mistrovskými sochařskými pra- cemi nikdy v tomto království nevídanými. V téže době byl Jan Lpremonstrátský opat z Louky,] od pana arcibiskupa vysvěcen na biskupa litomyšlského a byl mu spolu s biskupem kostela olomouckého jako sufragán podřízen. Pro to byla na Hradě pražském v královském paláci velmi bohatě vystrojena pro pány biskupy a všechny preláty a kanovníky a veškeré duchovenstvo četných kostelů, jakož i pro všechny cizí hosty slavná a bohatá hostina; po ní pan pražský arcibiskup s upřímnou myslí a radostnou tváří věnoval hojné dary a dárky svrchuřečeným pánům biskupům a mnohým jiným cizím hos- tům, kteří se, vzdavše mu díky, vrátili domů. O muži tak vynikajícím napsal jeho životopisec, Vilém z Lestkova,5 děkan vyšehradský, mimo jiné toto: Od té doby, co se ujal úřadu, jako byl rozvážný v mlčení, tak pomáhal i slovem, že nechtěl ani vyjevovati to, co se mělo zamlčeti, ani zamlčovati to, co se mělo vyjeviti. Neboť věděl, že jako neopatrná řeč svádí k omylu, tak i nerozvážné mlčení uvádí do omylu ty, kteří by mohli být poučeni. Vždyť každodenní jeho družina nikdy neslyšela, že by z jeho úst vyšlo slovo křivé nebo lstivé, kterým by chtěl někomu způ- sobiti křivdu anebo sobě učiněnou oplatiti. A kdykoli zpozoro- val, že někoho ze své družiny sebelehčím slovem urazil, hned toho litoval a prosil ho pokornými slovy za odpuštění. Naproti tomu, když mu někdo řekl něco, co bylo nespravedlivé anebo se mu nelíbilo, hned položil prst na ústa a jako žák pravé po- kory účinně krotil ducha náklonného k odvetě. Zajisté pro to, aby se v jeho duši mohl postaviti stánek ctnosti, snažil se muž Bohu milý položiti v srdci svém základ pravé pokory. Ačkoli se na učeních v Bologni a Padově zdržoval nepřetržitě čtrnáct let6 a dosáhl hodnosti licenciáta, přece jeho srdce, jak se zpra- vidla stává, získanými vědomostmi nezpyšnělo, že by vůči ni- komu, kdož prosil a dovolával se jeho pomoci, z vrozené lásky k bližnímu neprojevil dobrotu a vlídnost. Měl chvalitebný obyčej a zvyk, že kdykoli se v jeho přítom- nosti konaly bohoslužby, sám s preláty, kaplany a kleriky z misálu, který před ním drželi, předčítal mešní obřad a potom 142
Strana 143
odříkal hodinky k blahoslavené Panně předepsaným obvyklým hlasem; a neopovažoval se nikdo, pokud se sloužila mše, pro věc sebedůležitější k němu přistoupiti nebo s ním o záležitostech třebas vážných veřejně nebo potají jednati. Přece však po skon- čení mše chodíval do obecní soudní síně a uděloval slyšení jak bohatým, tak chudým, a uváživ okolnosti případu, bez prodlení jim, jak se patřilo, velmi laskavě vyhověl. Cokoli pak nemohl pro svou nepřítomnost nebo pro povahu záležitosti vyříditi sám, poručil prelátům, kteří byli u něho, aby to s všemožnou rychlostí dokončili... Když přijal pallium poslané mu od Apoštolské stolice, v němž záleží jméno a plná moc arcibiskupské hodnosti, sebral znova předepsaná práva a kánony [církevní ustanovení] i ro- zumné zvyklosti, které se považují za zákon. A uváživ, že v různých dobách vznikají různé názory, zastavil ustanovení [statuta] církve mohučské, která buď proto, že se jich nenále- žitě užívalo, nebo že se nehodila, přinášela nepatrný prospěch anebo vůbec žádný, a vydal nová a prospěšná ustanovení [sta- tuta] na provincionální synodě k tomu účelu konané; i vložil do těch ustanovení mnoho věcí užitečných a svrchovaně po- třebných kněžím, kteří spravovali farní kostely, a zvláště těm, kterým někdy brání chudoba, nikoli vůle, aby se věnovali studiím. Bylo mu také od Boha vloženo do nitra štědré milosrdenství k chudým, které s ním od mladosti rostouc, naplnilo jeho srdce takovou dobrotivostí, že se o něm právem mohlo říci, že se zá- roveň s ním narodilo. Zajisté nejsa hluchý k slovům evangelia, byl ochoten dáti každému prosebníkovi a zvláště tomu, o kom slyšel, že se velmi vřele dovolává lásky boží. Věděl totiž, že bo- hatá almužna propůjčuje těm, kdož ji rádi dávají, nehynoucí dědictví a hodnost nebeského dvora. Ale byla mu také dobře známa podivuhodná síla milosrdenství, jež čistí všelikou rez hříchů, umrtvuje pokušení svádějících neřestí a září nebeské milosti osvěcuje zatemnělé mysli lidské. Protože tedy toužil skutkem ji obsáhnouti, vydržoval mnoho chudých kleriků na universitách v Bologni a Padově, opatřoval jim knihy i všechny životní potřeby a také jim při ucházení o církevní obročí dával přednost před vlastními příbuznými. Jda cestou uděloval almuž- 143
odříkal hodinky k blahoslavené Panně předepsaným obvyklým hlasem; a neopovažoval se nikdo, pokud se sloužila mše, pro věc sebedůležitější k němu přistoupiti nebo s ním o záležitostech třebas vážných veřejně nebo potají jednati. Přece však po skon- čení mše chodíval do obecní soudní síně a uděloval slyšení jak bohatým, tak chudým, a uváživ okolnosti případu, bez prodlení jim, jak se patřilo, velmi laskavě vyhověl. Cokoli pak nemohl pro svou nepřítomnost nebo pro povahu záležitosti vyříditi sám, poručil prelátům, kteří byli u něho, aby to s všemožnou rychlostí dokončili... Když přijal pallium poslané mu od Apoštolské stolice, v němž záleží jméno a plná moc arcibiskupské hodnosti, sebral znova předepsaná práva a kánony [církevní ustanovení] i ro- zumné zvyklosti, které se považují za zákon. A uváživ, že v různých dobách vznikají různé názory, zastavil ustanovení [statuta] církve mohučské, která buď proto, že se jich nenále- žitě užívalo, nebo že se nehodila, přinášela nepatrný prospěch anebo vůbec žádný, a vydal nová a prospěšná ustanovení [sta- tuta] na provincionální synodě k tomu účelu konané; i vložil do těch ustanovení mnoho věcí užitečných a svrchovaně po- třebných kněžím, kteří spravovali farní kostely, a zvláště těm, kterým někdy brání chudoba, nikoli vůle, aby se věnovali studiím. Bylo mu také od Boha vloženo do nitra štědré milosrdenství k chudým, které s ním od mladosti rostouc, naplnilo jeho srdce takovou dobrotivostí, že se o něm právem mohlo říci, že se zá- roveň s ním narodilo. Zajisté nejsa hluchý k slovům evangelia, byl ochoten dáti každému prosebníkovi a zvláště tomu, o kom slyšel, že se velmi vřele dovolává lásky boží. Věděl totiž, že bo- hatá almužna propůjčuje těm, kdož ji rádi dávají, nehynoucí dědictví a hodnost nebeského dvora. Ale byla mu také dobře známa podivuhodná síla milosrdenství, jež čistí všelikou rez hříchů, umrtvuje pokušení svádějících neřestí a září nebeské milosti osvěcuje zatemnělé mysli lidské. Protože tedy toužil skutkem ji obsáhnouti, vydržoval mnoho chudých kleriků na universitách v Bologni a Padově, opatřoval jim knihy i všechny životní potřeby a také jim při ucházení o církevní obročí dával přednost před vlastními příbuznými. Jda cestou uděloval almuž- 143
Strana 144
nu chudým, které potkával. Také každého dne živil dvanáct chudáků a dával jim po dvou malých penízích tehdejší běžné mince. A přesto ještě každého roku rozděloval chudým sedm- desát stůček [=balíků] šedého sukna, aby bylo vidět, že podle přikázání zákona božího odíval nahého a jeho tělem naprosto neopovrhoval. Je jisto, že také věrně a pečlivě kráčel ve stopách slavného biskupa svatého Mikuláše.8 Neboť jako onen zlatem zabránil smilstvu panen, nouzi otcově a ohavné hanbě obou, tak tento věrný a moudrý služebník zcela potají skrze dva kněze k tomu zvláště určené poskytoval chudobným pannám náležité věno a tak jim umožnil uzavříti svazek manželský, aby tísnivou nouzí nebyly nuceny k hanbě panenské cti státi se veřejnými nevěst- kami. Podobně podporoval příslušnou peněžitou částkou ty, kdož byli rodem šlechtici a nepřízní osudu zchudli a kteří, jak je zřejmě patrné, nemohli kopati a pravděpodobně se styděli žebrati, aby snad je nenapadlo krásti nebo loupiti cizí majetek. A těm také nebo jiným k tomu způsobilým ukládal, že mají navštěvovat špitály nemocných a na jeho náklad prospěšně po- máhati v nedostatku těm, kdož tam žili. A roku 1362, když zuřila v Českém království veliká drahota do té míry, že pro nedostatek potravin strašný hlad hubil mnoho lidí, rozdal mnoho almužen v chlebu i v obilí, jimiž byli obyvatelé měst a městeček zachráněni od nebezpečenství hrozící smrti. Také dával k poučení i vlastnímu i jiných mnoho knih psáti a z cizích krajů přinášeti a je také podle naléhavé potřeby da- rem věnoval klášterům a jiným zbožným místům. Nechť si toho všimnou nedbalí správcové kleriků a kněží, zvláště ti, kteří jsouce určeni k nápravě poklesků svých podřízených, stojí nad ostatními a nerozvážným mlčením dávají podří- zeným volnost hřešiti. Nechť slyší, pravím, a moudře po- chopí, jak velikou péči věnoval tento biskup nápravě kněžstva sobě svěřeného a s jak usilovnou námahou o tom pracoval. Vždyť on mezi nesčetnými rozličnými myšlenkami, jimiž jeho ducha zavalila správa pastýřského úřadu, především rozhodl vykonávati úřad nápravce a inkvisitora [= vyšetřovatele víryl, aby totiž jeden z nich jednak spasitelným napomínáním, jednak přesvědčováním a hrozbami, ba také uloženými tresty potlačo- 144
nu chudým, které potkával. Také každého dne živil dvanáct chudáků a dával jim po dvou malých penízích tehdejší běžné mince. A přesto ještě každého roku rozděloval chudým sedm- desát stůček [=balíků] šedého sukna, aby bylo vidět, že podle přikázání zákona božího odíval nahého a jeho tělem naprosto neopovrhoval. Je jisto, že také věrně a pečlivě kráčel ve stopách slavného biskupa svatého Mikuláše.8 Neboť jako onen zlatem zabránil smilstvu panen, nouzi otcově a ohavné hanbě obou, tak tento věrný a moudrý služebník zcela potají skrze dva kněze k tomu zvláště určené poskytoval chudobným pannám náležité věno a tak jim umožnil uzavříti svazek manželský, aby tísnivou nouzí nebyly nuceny k hanbě panenské cti státi se veřejnými nevěst- kami. Podobně podporoval příslušnou peněžitou částkou ty, kdož byli rodem šlechtici a nepřízní osudu zchudli a kteří, jak je zřejmě patrné, nemohli kopati a pravděpodobně se styděli žebrati, aby snad je nenapadlo krásti nebo loupiti cizí majetek. A těm také nebo jiným k tomu způsobilým ukládal, že mají navštěvovat špitály nemocných a na jeho náklad prospěšně po- máhati v nedostatku těm, kdož tam žili. A roku 1362, když zuřila v Českém království veliká drahota do té míry, že pro nedostatek potravin strašný hlad hubil mnoho lidí, rozdal mnoho almužen v chlebu i v obilí, jimiž byli obyvatelé měst a městeček zachráněni od nebezpečenství hrozící smrti. Také dával k poučení i vlastnímu i jiných mnoho knih psáti a z cizích krajů přinášeti a je také podle naléhavé potřeby da- rem věnoval klášterům a jiným zbožným místům. Nechť si toho všimnou nedbalí správcové kleriků a kněží, zvláště ti, kteří jsouce určeni k nápravě poklesků svých podřízených, stojí nad ostatními a nerozvážným mlčením dávají podří- zeným volnost hřešiti. Nechť slyší, pravím, a moudře po- chopí, jak velikou péči věnoval tento biskup nápravě kněžstva sobě svěřeného a s jak usilovnou námahou o tom pracoval. Vždyť on mezi nesčetnými rozličnými myšlenkami, jimiž jeho ducha zavalila správa pastýřského úřadu, především rozhodl vykonávati úřad nápravce a inkvisitora [= vyšetřovatele víryl, aby totiž jeden z nich jednak spasitelným napomínáním, jednak přesvědčováním a hrozbami, ba také uloženými tresty potlačo- 144
Strana 145
val nevázanost kněžstva a jeho chyby, a druhý věcně a účinně vyvracel nevěru kacířů a jejich prokleté učení. Byl totiž svou pokorou druhem těch, kdož dobře činí, zápalem spravedlnosti byl povznesen proti neřestem těch, kdož se proviňovali. Nad dobré se v ničem nepovyšoval, a když se vyskytla vina špat- ných, hned uplatňoval moc svého biskupského úřadu. Za onoho času totiž kněžstvo, bohužel, pramálo se podrobo- valo Zákonu, a proto se při nedostatku přísnosti oddávalo roz- košem tělesným.10 Neboť jedni chodili do krčem a s pijáky hráli v kostky, jiní žili s konkubinami [= souložnicemi], nenosili tonsuru neboli pleš a tak se nemravnou hanebností poskvrňo- vali, ale jejich výstřednost za jeho správy úplně vymizela. Také zakázal konati cizí soudy,11 totiž žhavým železem a studenou vodou, jež Češi až do jeho doby vykonávali, a úplně je přes odpor šlechty potlačil. Podobně i potulné lidi, které lid nazývá mrskači12 a kteří pod koží ovčí umějí skrývati mysl liščí, nejen zkrotil v takové opovážlivosti, nýbrž i je dal vyhnati za hranice své diecése. Aby pak tento evangelický dělník četnějšími způsoby usilo- val o zisk a celý čas života vyplnil zásluhami, nechtěl být pá- nem, nýbrž služebníkem, nechtěl poroučeti, nýbrž poslouchati; a proto se chtěl vzdáti hodnosti arcibiskupské a vstoupiti do řehole v klášteře řeholních kanovníků v Kladsku, jejž sám znova vystavěl a dostatečnými důchody, knihami a drahými ornáty i rozličnými obrazy vybavil, aby tím svobodněji mohl pohrdati oslavováním pomíjející slávy, potlačovati pýchu na- duté vypínavosti a vyvraceti lež lstivé přetvářky. Neboť se naučil rozdělovati čas k zásluhám mu udělený tak moudře, že jeden díl věnoval namáhavému zisku bližních, druhý zasvětil tichým úkonům rozjímání. A tak se stalo, že vydav se na cestu, jako by chtěl jíti do Říma, přišel pouze v průvodu jediného služebníka do toho kláštera a v cele, kterou pro sebe zřídil, vykonával všemohoucímu Bohu a jeho rodičce Marii povinnou službu a tajně a skrytě chodil z rána sám do kostelů... Ačkoli měl tehdy připravená křídla, aby mohl zalétnouti do samoty, přece byla od Boha svázána pouty přikázání, že bez jejich dovolení nemohl volně létati. A proto jednak osobně, jednak po zákonitých a způsobilých poslech pokorně prosil 10 Čtení o Karlu IV. 145
val nevázanost kněžstva a jeho chyby, a druhý věcně a účinně vyvracel nevěru kacířů a jejich prokleté učení. Byl totiž svou pokorou druhem těch, kdož dobře činí, zápalem spravedlnosti byl povznesen proti neřestem těch, kdož se proviňovali. Nad dobré se v ničem nepovyšoval, a když se vyskytla vina špat- ných, hned uplatňoval moc svého biskupského úřadu. Za onoho času totiž kněžstvo, bohužel, pramálo se podrobo- valo Zákonu, a proto se při nedostatku přísnosti oddávalo roz- košem tělesným.10 Neboť jedni chodili do krčem a s pijáky hráli v kostky, jiní žili s konkubinami [= souložnicemi], nenosili tonsuru neboli pleš a tak se nemravnou hanebností poskvrňo- vali, ale jejich výstřednost za jeho správy úplně vymizela. Také zakázal konati cizí soudy,11 totiž žhavým železem a studenou vodou, jež Češi až do jeho doby vykonávali, a úplně je přes odpor šlechty potlačil. Podobně i potulné lidi, které lid nazývá mrskači12 a kteří pod koží ovčí umějí skrývati mysl liščí, nejen zkrotil v takové opovážlivosti, nýbrž i je dal vyhnati za hranice své diecése. Aby pak tento evangelický dělník četnějšími způsoby usilo- val o zisk a celý čas života vyplnil zásluhami, nechtěl být pá- nem, nýbrž služebníkem, nechtěl poroučeti, nýbrž poslouchati; a proto se chtěl vzdáti hodnosti arcibiskupské a vstoupiti do řehole v klášteře řeholních kanovníků v Kladsku, jejž sám znova vystavěl a dostatečnými důchody, knihami a drahými ornáty i rozličnými obrazy vybavil, aby tím svobodněji mohl pohrdati oslavováním pomíjející slávy, potlačovati pýchu na- duté vypínavosti a vyvraceti lež lstivé přetvářky. Neboť se naučil rozdělovati čas k zásluhám mu udělený tak moudře, že jeden díl věnoval namáhavému zisku bližních, druhý zasvětil tichým úkonům rozjímání. A tak se stalo, že vydav se na cestu, jako by chtěl jíti do Říma, přišel pouze v průvodu jediného služebníka do toho kláštera a v cele, kterou pro sebe zřídil, vykonával všemohoucímu Bohu a jeho rodičce Marii povinnou službu a tajně a skrytě chodil z rána sám do kostelů... Ačkoli měl tehdy připravená křídla, aby mohl zalétnouti do samoty, přece byla od Boha svázána pouty přikázání, že bez jejich dovolení nemohl volně létati. A proto jednak osobně, jednak po zákonitých a způsobilých poslech pokorně prosil 10 Čtení o Karlu IV. 145
Strana 146
nížepsané papeže, totiž Klimenta VI., Inocence VI. a nynějšího Urbana V., aby se směl vzdáti [své hodnosti]. Ale ti vidouce, že chce sestoupiti z biskupského stolce, a neuznávajíce důvodu k tomu, nijak ho nechtěli zprostiti jeho závazku. Neboť pozoro- vali, že se v něm, i když tělo stárlo, neztrácela svěží síla zbož- nosti a víry, nýbrž, když jeho tělesný stav klesal, horoucnost jeho ducha stoupala, a proto měl v práci pastýřské správy se- trvati a svému Stvořiteli dále s pečlivou Martou [Luk. 10, 40] sloužiti. Avšak na znamení uvedené své touhy dával se na obra- zech Boha a sv. Panny Marie, jež dával pořizovati na skle a jiných barevných malbách, malovati, jak klečí na zemi, s arci- biskupskými pak odznaky ležícími u jeho nohou, jako by je odvrhl a z lásky k Bohu se jich vzdal. On také nově založil a bohatě nadal kláštery jmenovaného řádu [řeholních kanovníků] v Sadské, v Jaroměři a v Rokyca- nech, vystavěl a náležitě potřebnými příslušenstvími opatřil špitály v Českém Brodě, v Příbrami a v Libáni. Znovu vystavěl všechny hrady svého arcibiskupství, které se dlouhým stářím sesuly, a v Příbrami vystavěl jeden nový. Opevnil hradbami městečka svého kostela, totiž Český Brod, Horšovský Týn a Roudnici a s velikým nákladem nově zřídil mnoho rybníků, zvláště ve vesnici Kyjích, v Rokycanech, Horšovském Týně, Příbrami, Rečici, Zerčicích a Chýnově. Pro arcibiskupský stůl získal půl panství v Rožmitále a dal přemnoho příjmů na živo- bytí osob duchovních. Dal také svázati a opraviti všechny knihy Pražské sakristie, přílišným stářím sešlé, a za velké peníze napsati knihy chorální, totiž graduály a antifonáře v mnoha svazcích, krásnější, než kdy bývalo v chrámě vidět, a jiné věnoval pro studium Písma svatého. Chrám sám ozdobil přemnohými drahocennými ornáty. Daroval také svému chrámu v hodině smrti na jeho stavbu z vlastního zděděného jmění tisíc hřiven a dal vystavěti svým nákladem od základů až do dokončení jednu kapli nejbližší té, která je v čele nového chóru, a vyzdobiti ji skleněnými okny. Rovněž dal sto hřiven na výživu oltářníků Pražského kostela, aby spolu se zástupci [vikáři] kanovníků dostávali výživu, a za ně byly koupeny stále důchody v těchto vesnicích atd. Při témž kostele Pražském ustanovil za své peníze učitele 146
nížepsané papeže, totiž Klimenta VI., Inocence VI. a nynějšího Urbana V., aby se směl vzdáti [své hodnosti]. Ale ti vidouce, že chce sestoupiti z biskupského stolce, a neuznávajíce důvodu k tomu, nijak ho nechtěli zprostiti jeho závazku. Neboť pozoro- vali, že se v něm, i když tělo stárlo, neztrácela svěží síla zbož- nosti a víry, nýbrž, když jeho tělesný stav klesal, horoucnost jeho ducha stoupala, a proto měl v práci pastýřské správy se- trvati a svému Stvořiteli dále s pečlivou Martou [Luk. 10, 40] sloužiti. Avšak na znamení uvedené své touhy dával se na obra- zech Boha a sv. Panny Marie, jež dával pořizovati na skle a jiných barevných malbách, malovati, jak klečí na zemi, s arci- biskupskými pak odznaky ležícími u jeho nohou, jako by je odvrhl a z lásky k Bohu se jich vzdal. On také nově založil a bohatě nadal kláštery jmenovaného řádu [řeholních kanovníků] v Sadské, v Jaroměři a v Rokyca- nech, vystavěl a náležitě potřebnými příslušenstvími opatřil špitály v Českém Brodě, v Příbrami a v Libáni. Znovu vystavěl všechny hrady svého arcibiskupství, které se dlouhým stářím sesuly, a v Příbrami vystavěl jeden nový. Opevnil hradbami městečka svého kostela, totiž Český Brod, Horšovský Týn a Roudnici a s velikým nákladem nově zřídil mnoho rybníků, zvláště ve vesnici Kyjích, v Rokycanech, Horšovském Týně, Příbrami, Rečici, Zerčicích a Chýnově. Pro arcibiskupský stůl získal půl panství v Rožmitále a dal přemnoho příjmů na živo- bytí osob duchovních. Dal také svázati a opraviti všechny knihy Pražské sakristie, přílišným stářím sešlé, a za velké peníze napsati knihy chorální, totiž graduály a antifonáře v mnoha svazcích, krásnější, než kdy bývalo v chrámě vidět, a jiné věnoval pro studium Písma svatého. Chrám sám ozdobil přemnohými drahocennými ornáty. Daroval také svému chrámu v hodině smrti na jeho stavbu z vlastního zděděného jmění tisíc hřiven a dal vystavěti svým nákladem od základů až do dokončení jednu kapli nejbližší té, která je v čele nového chóru, a vyzdobiti ji skleněnými okny. Rovněž dal sto hřiven na výživu oltářníků Pražského kostela, aby spolu se zástupci [vikáři] kanovníků dostávali výživu, a za ně byly koupeny stále důchody v těchto vesnicích atd. Při témž kostele Pražském ustanovil za své peníze učitele 146
Strana 147
svaté theologie a zakoupil pro něho jisté důchody ve vesnici Zlatníku u Prahy, aby se kanovníci a jiní duchovní Pražského kostela více snažili posilovati nesmrtelnou duši potravou slova než pozemským chlebem nasycovali žaludek smrtelného těla. Nač více slov? Vždyť opatřil chudým duchovním [klerikům] dvanáct kop důchodů ve vesnici ..., aby dvakrát do roka do- stávali oděv a volněji a horlivě se věnovali ve dnech v noci v chóru službě boží ... Rozšířila se pověst o tak vynikajícím muži na dvoře papež- ském a mezi kardinály i tvrdili všichni, že v Německu není nikdo jemu podoben v zachovávání zákona Nejvyššího [boží- ho]. Jak velikou přízeň mu prokazoval římský papež a jeho kardinálové, o tom mluví zkušenost. Neboť když byl poslán v císařských poselstvích do Říma, byl tam přijat s obzvláštní poctou a vyřídil záležitosti sobě svěřené spolehlivě a správně. Často ho chtěl římský papež povýšiti a dosaditi na větší hod- nost. Ale ten, který z lásky k Bohu chtěl opustiti církev sobě svěřenou, nikterak nedychtil dosáhnouti skrze něho vyšších hodností. A po smrti papeže Inocence toho jména šestého [12. 9. 1362] byl pro své mravy a ctnosti od jistých kardinálů navržen za nejvyššího biskupa a byl by býval nepochybně ode všech zvolen, kdyby nebyla jeho povýšení vadila cizí národ- nost ... O jeho smrti bude pověděno níže.13 19. Některé listiny vydané Arnoštem z Pardubic a) Vypsání obecné sbírky na stavbu chrámu sv. Víta a pražského mostu1 Arnošt atd. ... Všem opatům, proboštům, převorům, arci- jáhnům, děkanům a milým v Kristu synům, farářům, jejich ná- městkům [střídníkům] a ostatním správcům kostelů a kaplí jak řeholním, tak světským, vyňatým i nevyňatým, jakož i všem Kristovým věřícím i každému zvlášť v naší pražské diecési žijí- cím, pozdravení s otcovským požehnáním i za dobročinné služ- by věčný život v Pánu. 147
svaté theologie a zakoupil pro něho jisté důchody ve vesnici Zlatníku u Prahy, aby se kanovníci a jiní duchovní Pražského kostela více snažili posilovati nesmrtelnou duši potravou slova než pozemským chlebem nasycovali žaludek smrtelného těla. Nač více slov? Vždyť opatřil chudým duchovním [klerikům] dvanáct kop důchodů ve vesnici ..., aby dvakrát do roka do- stávali oděv a volněji a horlivě se věnovali ve dnech v noci v chóru službě boží ... Rozšířila se pověst o tak vynikajícím muži na dvoře papež- ském a mezi kardinály i tvrdili všichni, že v Německu není nikdo jemu podoben v zachovávání zákona Nejvyššího [boží- ho]. Jak velikou přízeň mu prokazoval římský papež a jeho kardinálové, o tom mluví zkušenost. Neboť když byl poslán v císařských poselstvích do Říma, byl tam přijat s obzvláštní poctou a vyřídil záležitosti sobě svěřené spolehlivě a správně. Často ho chtěl římský papež povýšiti a dosaditi na větší hod- nost. Ale ten, který z lásky k Bohu chtěl opustiti církev sobě svěřenou, nikterak nedychtil dosáhnouti skrze něho vyšších hodností. A po smrti papeže Inocence toho jména šestého [12. 9. 1362] byl pro své mravy a ctnosti od jistých kardinálů navržen za nejvyššího biskupa a byl by býval nepochybně ode všech zvolen, kdyby nebyla jeho povýšení vadila cizí národ- nost ... O jeho smrti bude pověděno níže.13 19. Některé listiny vydané Arnoštem z Pardubic a) Vypsání obecné sbírky na stavbu chrámu sv. Víta a pražského mostu1 Arnošt atd. ... Všem opatům, proboštům, převorům, arci- jáhnům, děkanům a milým v Kristu synům, farářům, jejich ná- městkům [střídníkům] a ostatním správcům kostelů a kaplí jak řeholním, tak světským, vyňatým i nevyňatým, jakož i všem Kristovým věřícím i každému zvlášť v naší pražské diecési žijí- cím, pozdravení s otcovským požehnáním i za dobročinné služ- by věčný život v Pánu. 147
Strana 148
Bůh, který nevýslovnou výsostí své moudrosti soudem spra- vedlivého úsudku stejně řídí, spravuje, pořádá a rozhoduje věci nebeské i pozemské, vyvolil si za nevěstu svatou matku církev, z jejíhož slavného rodu synů vzešel darem boží milosti svatý muž Václav z královského pokolení podle těla z našeho českého národa; jeho život ozdobila dobrotivost všemohoucího Boha ušlechtilostí všech mravů, svatostí skutků, slávou zázraků a tak nám i všem Kristovým věrným podivuhodně ukázala, že ji má- me jako vzor s veškerým úsilím, poctami, chválami a zbožností velebiti a ctíti. Proto chtíce ke cti svaté a nerozdílné Trojice a Rodičky boží Panny Marie a všech svatých spolu s jasným panovníkem šťastné paměti panem Janem, někdejším českým králem, a jeho prvorozeným synem, nejjasnějším naším pánem, panem Karlem, císařem římským, vždy rozmnožitelem říše a českým králem, náš svatý kostel Pražský, pod tlakem zřejmé nutnosti, velkolepým a nákladným dílem rozšířiti a znovu vy- stavěti s pomocí milosti Ducha svatého, nedávno jsme ho za- ložili a toto založení jsme zvláště označili jménem slavných mučedníků, našich patronů Víta, Václava a Vojtěcha, jejichž přesvatá těla v tom kostele odpočívají. A je ještě něco v nynější době, co ne bez bolesti svého srdce vaší lásce oznamujeme. Hle, onen dávný kamenný most pražský přes řeku tam tekoucí, jejž velkolepá úprava s převelikými a nákladnými vydáními blahé paměti knížat zakladatelů vysta- věla, nedávno se přívalem ledu a zátop až do základů zřítil a úplně byl rozbořen. A kolik a jak velikých škod vzešlo z roz- boření toho mostu lidskému pokolení a stále ještě více jich, jak je jistotně vidět, vzchází, je jasněji zřejmé z vlastního názoru, než by se mohlo vylíčiti písemně. Neboť pro zřícení toho mostu truchlí vdovy, naříkají sirotci, pláčou děti osiřelé, kvílejí ne- mluvňata, hořekují chudáci, ruší se práce cizinců, trpí tím kupci, mají nedostatek měšťané a obyvatelé spolu trpí a spolu se souží a všichni stejně se rmoutí, jsouce zbaveni opory toho mostu, když se nemohou někdy pro nedostatek, někdy pro nepohodu, někdy pro rozličná a různá nebezpečenství přepraviti pro své vhodné a nutné potřeby. Omezuje se služba boží, znemožňuje se povinná úcta k nejsvětější Boží rodičce Panně Marii a nej- slavnějším světcům Vítovi, Václavovi, Vojtěchovi a k jiným 148
Bůh, který nevýslovnou výsostí své moudrosti soudem spra- vedlivého úsudku stejně řídí, spravuje, pořádá a rozhoduje věci nebeské i pozemské, vyvolil si za nevěstu svatou matku církev, z jejíhož slavného rodu synů vzešel darem boží milosti svatý muž Václav z královského pokolení podle těla z našeho českého národa; jeho život ozdobila dobrotivost všemohoucího Boha ušlechtilostí všech mravů, svatostí skutků, slávou zázraků a tak nám i všem Kristovým věrným podivuhodně ukázala, že ji má- me jako vzor s veškerým úsilím, poctami, chválami a zbožností velebiti a ctíti. Proto chtíce ke cti svaté a nerozdílné Trojice a Rodičky boží Panny Marie a všech svatých spolu s jasným panovníkem šťastné paměti panem Janem, někdejším českým králem, a jeho prvorozeným synem, nejjasnějším naším pánem, panem Karlem, císařem římským, vždy rozmnožitelem říše a českým králem, náš svatý kostel Pražský, pod tlakem zřejmé nutnosti, velkolepým a nákladným dílem rozšířiti a znovu vy- stavěti s pomocí milosti Ducha svatého, nedávno jsme ho za- ložili a toto založení jsme zvláště označili jménem slavných mučedníků, našich patronů Víta, Václava a Vojtěcha, jejichž přesvatá těla v tom kostele odpočívají. A je ještě něco v nynější době, co ne bez bolesti svého srdce vaší lásce oznamujeme. Hle, onen dávný kamenný most pražský přes řeku tam tekoucí, jejž velkolepá úprava s převelikými a nákladnými vydáními blahé paměti knížat zakladatelů vysta- věla, nedávno se přívalem ledu a zátop až do základů zřítil a úplně byl rozbořen. A kolik a jak velikých škod vzešlo z roz- boření toho mostu lidskému pokolení a stále ještě více jich, jak je jistotně vidět, vzchází, je jasněji zřejmé z vlastního názoru, než by se mohlo vylíčiti písemně. Neboť pro zřícení toho mostu truchlí vdovy, naříkají sirotci, pláčou děti osiřelé, kvílejí ne- mluvňata, hořekují chudáci, ruší se práce cizinců, trpí tím kupci, mají nedostatek měšťané a obyvatelé spolu trpí a spolu se souží a všichni stejně se rmoutí, jsouce zbaveni opory toho mostu, když se nemohou někdy pro nedostatek, někdy pro nepohodu, někdy pro rozličná a různá nebezpečenství přepraviti pro své vhodné a nutné potřeby. Omezuje se služba boží, znemožňuje se povinná úcta k nejsvětější Boží rodičce Panně Marii a nej- slavnějším světcům Vítovi, Václavovi, Vojtěchovi a k jiným 148
Strana 149
našim svatým a blahoslaveným patronům, a co je nejžalost- nější, mnozí se, bohužel, utopili a četní se octli v těžkých ne- bezpečenstvích. A jak stavba a výstavba uvedeného našeho Pražského koste- la, z něhož se, jak známo, jako z bohatého pramene a velmi plodné matky řinou na všechny syny a dcery naší diecése uctí- vající Krista proudy všech svátostí, tak i řečeného pražského mostu, který zejména obyvatelům našeho království, všem cizím příchozím a chudákům je velmi potřebný, užitečný a vhodný, nemůže se bez podpor věřících dokonati. Proto my, chtějíce Kristovy věřící vyzbrojiti dary duchovními a náhradou za vý- stavbu kostela i mostu dáti dobročinnou podporu, abychom si podle náhrady a příkladu našeho Vykupitele a Spasitele, jehož milosrdenstvím jsme byli ze své bídy vysvobozeni, konajíce skutky milosrdenství a zbožnosti, zasloužili místo malých ra- dostí velké, místo časných trvalé, místo pomíjejících věčné, na naléhavé přání řečeného zcela nepřemožitelného panovníka a pána našeho, pana Karla, římského císaře, vždy rozmnožitele říše a českého krále, i některých pánů, duchovních a měšťanů jsme připustili a svolili, aby se milostivě konala sbírka v naší pražské diecési trvající po dobu jednoho roku od svátku sva- tých apoštolů Filipa a Jakuba [I. května] do nejblíže příštího. Proto vaše veškerenstvo velmi plně prosíme, vyzýváme a velmi zbožně vybízíme, zapřísahajíce vás v Pánu pro srdečné milosrdenství Boha našeho, a na odpuštění vašich hříchů uklá- dáme všem i každému zvláště z moci, kterou vykonáváme, a silou svaté poslušnosti a pod trestem suspense a exkomunikace pevně nařizujeme, abyste se zřetelem na toho, který nás svou drahocennou krví vykoupil z pouta hříchů, záležitost řečeného našeho Pražského kostela, matky všech kostelů, jakož i záleži- tost uvedeného pražského mostu tak úctyhodnou, tak zbožnou a tak svatou přijali s dobrotivou láskou a hleděli ji ve svých kostelích a na vhodných místech po obdržení tohoto listu velmi horlivě slovo od slova, jak vás prokurátorové neb prokurátor této svaté záležitosti na svolaných schůzích plněji poučí, nále- žitě však a bez jakýchkoli lží a veškerého odporu, věrně a účin- ně šířiti, lid boží vám svěřený v nedělích a svátcích v době, kterou vám řečení prokurátorové nebo jejich poslové určí, na 149
našim svatým a blahoslaveným patronům, a co je nejžalost- nější, mnozí se, bohužel, utopili a četní se octli v těžkých ne- bezpečenstvích. A jak stavba a výstavba uvedeného našeho Pražského koste- la, z něhož se, jak známo, jako z bohatého pramene a velmi plodné matky řinou na všechny syny a dcery naší diecése uctí- vající Krista proudy všech svátostí, tak i řečeného pražského mostu, který zejména obyvatelům našeho království, všem cizím příchozím a chudákům je velmi potřebný, užitečný a vhodný, nemůže se bez podpor věřících dokonati. Proto my, chtějíce Kristovy věřící vyzbrojiti dary duchovními a náhradou za vý- stavbu kostela i mostu dáti dobročinnou podporu, abychom si podle náhrady a příkladu našeho Vykupitele a Spasitele, jehož milosrdenstvím jsme byli ze své bídy vysvobozeni, konajíce skutky milosrdenství a zbožnosti, zasloužili místo malých ra- dostí velké, místo časných trvalé, místo pomíjejících věčné, na naléhavé přání řečeného zcela nepřemožitelného panovníka a pána našeho, pana Karla, římského císaře, vždy rozmnožitele říše a českého krále, i některých pánů, duchovních a měšťanů jsme připustili a svolili, aby se milostivě konala sbírka v naší pražské diecési trvající po dobu jednoho roku od svátku sva- tých apoštolů Filipa a Jakuba [I. května] do nejblíže příštího. Proto vaše veškerenstvo velmi plně prosíme, vyzýváme a velmi zbožně vybízíme, zapřísahajíce vás v Pánu pro srdečné milosrdenství Boha našeho, a na odpuštění vašich hříchů uklá- dáme všem i každému zvláště z moci, kterou vykonáváme, a silou svaté poslušnosti a pod trestem suspense a exkomunikace pevně nařizujeme, abyste se zřetelem na toho, který nás svou drahocennou krví vykoupil z pouta hříchů, záležitost řečeného našeho Pražského kostela, matky všech kostelů, jakož i záleži- tost uvedeného pražského mostu tak úctyhodnou, tak zbožnou a tak svatou přijali s dobrotivou láskou a hleděli ji ve svých kostelích a na vhodných místech po obdržení tohoto listu velmi horlivě slovo od slova, jak vás prokurátorové neb prokurátor této svaté záležitosti na svolaných schůzích plněji poučí, nále- žitě však a bez jakýchkoli lží a veškerého odporu, věrně a účin- ně šířiti, lid boží vám svěřený v nedělích a svátcích v době, kterou vám řečení prokurátorové nebo jejich poslové určí, na 149
Strana 150
kázáních, při zpovědech, při poslouchání a pořizování závětí od obdržení tohoto listu do dne odvedení almužen napřed vám stanoveného - nevkládajíce mezi to žádné jiné sbírky ani ta- bule svých kostelů, ale spíše je odstraníce — tak horlivě i věrně podporovali, abyste nějakou svou nedbalostí těžce neupadli do hněvu Boha všemohoucího a naší nemilosti a trestu exkomu- nikace. Dále chceme a nařizujeme pod svrchu uvedenými tresty, abyste listy odpustkové a jiné listy řečené svaté záležitosti přátelsky přijímali a snažili se je každou neděli a svátek vašemu lidu s veškerou pečlivostí obecným jazykem ve všem věrně vyložiti, a chceme, abyste každý z vás hned v první den šíření této svaté záležitosti ustanovili ve svých kostelích a farách ze svých farníků jednoho nebo dva muže věrohodné jako vý- běrčí almužen, kteří by sbírali obilí a jiné dobročinné podpory a odváděli je vám přede dnem odvádění, jak je určíte vy, uve- dený prokurátor nebo prokurátorové, nic si pro sebe neponechá- vajíce kromě toho, co vám prokurátorové nebo prokurátor las- kavě udělí. Nadto vám nařizujeme, abyste beze všeho zakročo- vání při příchodu toho prokurátora svolali vjedno všechny své podřízené, mající léta moudrosti, na den, místo a hodinu, kte- rou vám určí řečený prokurátor nebo prokurátorové nebo jejich poslové, aby zbožně vyslechli nový úkol a skutkem jej vyplnili. A onen den budiž všemi svěcen slavnostně a svátečně jako ne- děle, také i tak, že jestliže to místo z moci naší nebo našich nižších je postiženo interdiktem, mohou se při příchodu těch prokurátorů slavnostně sloužiti služby boží s vyloučením exko- munikovaných, a čehokoli se vaši podřízení dopustili ne- svěcením slavných dní nebo jinou lehkomyslností, to jim v Pánu odpouštíme. V den pak odvádění, vám od doručitelů tohoto listu napřed stanovený, odveďte celé almužny, jak účastníky tohoto úkolu, tak vámi získané pod svrchuřečenými tresty do dne, místa a hodiny a odevzdejte jim je. Vy pak, děkanové, sepište jména nepřítomných farářů, kteří se nezúčastní svolaných schůzí nebo odvádění, také pošlete po poslech nepřítomným farářům listy tohoto svatého úkolu, při čemž je nám zcela vyhrazen trest, kterým takové za jejich nedbalost potrestáme. Prokurátory 150
kázáních, při zpovědech, při poslouchání a pořizování závětí od obdržení tohoto listu do dne odvedení almužen napřed vám stanoveného - nevkládajíce mezi to žádné jiné sbírky ani ta- bule svých kostelů, ale spíše je odstraníce — tak horlivě i věrně podporovali, abyste nějakou svou nedbalostí těžce neupadli do hněvu Boha všemohoucího a naší nemilosti a trestu exkomu- nikace. Dále chceme a nařizujeme pod svrchu uvedenými tresty, abyste listy odpustkové a jiné listy řečené svaté záležitosti přátelsky přijímali a snažili se je každou neděli a svátek vašemu lidu s veškerou pečlivostí obecným jazykem ve všem věrně vyložiti, a chceme, abyste každý z vás hned v první den šíření této svaté záležitosti ustanovili ve svých kostelích a farách ze svých farníků jednoho nebo dva muže věrohodné jako vý- běrčí almužen, kteří by sbírali obilí a jiné dobročinné podpory a odváděli je vám přede dnem odvádění, jak je určíte vy, uve- dený prokurátor nebo prokurátorové, nic si pro sebe neponechá- vajíce kromě toho, co vám prokurátorové nebo prokurátor las- kavě udělí. Nadto vám nařizujeme, abyste beze všeho zakročo- vání při příchodu toho prokurátora svolali vjedno všechny své podřízené, mající léta moudrosti, na den, místo a hodinu, kte- rou vám určí řečený prokurátor nebo prokurátorové nebo jejich poslové, aby zbožně vyslechli nový úkol a skutkem jej vyplnili. A onen den budiž všemi svěcen slavnostně a svátečně jako ne- děle, také i tak, že jestliže to místo z moci naší nebo našich nižších je postiženo interdiktem, mohou se při příchodu těch prokurátorů slavnostně sloužiti služby boží s vyloučením exko- munikovaných, a čehokoli se vaši podřízení dopustili ne- svěcením slavných dní nebo jinou lehkomyslností, to jim v Pánu odpouštíme. V den pak odvádění, vám od doručitelů tohoto listu napřed stanovený, odveďte celé almužny, jak účastníky tohoto úkolu, tak vámi získané pod svrchuřečenými tresty do dne, místa a hodiny a odevzdejte jim je. Vy pak, děkanové, sepište jména nepřítomných farářů, kteří se nezúčastní svolaných schůzí nebo odvádění, také pošlete po poslech nepřítomným farářům listy tohoto svatého úkolu, při čemž je nám zcela vyhrazen trest, kterým takové za jejich nedbalost potrestáme. Prokurátory 150
Strana 151
nebo prokurátora svrchuřečeného svatého kostela Praž- ského a pražského mostu a jejich posly, až k vám přijdou, ve svých kostelech a bytech ochotně přijměte a laskavě je bez jakékoli odměny pohostěte, v ničem jim nečiníce potíže. Jestliže se však, čehož Bůh nedej, najdou někteří, kdož se opo- váží častořečený úkol buď prokurátorovi nebo prokurátorům nebo jejich poslům slovem nebo skutkem mařiti nebo rušiti, dá- váme řečeným prokurátorům nebo prokurátorovi nebo jejich poslům moc, aby - ale po předchozím napomenutí - řádně exkomunikovali laiky, duchovní pak suspendovali od boho- služeb až do přiměřeného zadostiučinění a předvolali je před nás, a vězte, že cokoliv vynaložíte pro jejich vděk a poctu, bu- deme to považovati, jako byste nám učinili. Chceme také, aby od prvního dne šíření tohoto svatého úkolu úplně přestaly ta- bule kostelů a vašich farníků, kteří se nazývají otčímy kostela, a rušíme je, neboť řečený svatý úkol chováme v nitru lásky. Kdokoli pak z vás nijak se nepostará, aby postavil tabuli o čas- tořečeném úkolu, takové tak potrestáme, aby mohl být výstra- hou druhým. Neboť my, důvěřujíce v milosrdenství Boha všemohoucího a nejsvětější Panny Marie, jeho rodičky, a jeho nejsvětějších apoštolů Petra a Pavla, jakož i zásluhám a přímluvám svatých mučedníků Víta, Václava a Vojtěcha, našich patronů, všem, kdož se budou opravdu káti a vyzpovídají se, kdekoli a koli- krátkoli podají své pomocné ruce svrchuřečenému svatému kos- telu, tolikrát čtyřicet dní z moci, kterou vykonáváme, milosrdně odpouštíme časné hříchy odpustitelné, a k našim odpustkům připojujeme odpustky tohoto Pražského kostela od sedmi nej- světějších římských otců a zvláště teď a nově od nejsvětějšího otce C., nového papeže a legátů Apoštolské stolice jemu udě- lené, nadto podobně připojujeme k svým svrchuřečeným od- pustkům pravé a slavné odpustky pánů arcibiskupů témuž Pražskému kostelu udělené, dále v Pánu odpouštíme zrušení slibů, zapomenutí hříchů, neúmyslné zanedbání pokání, urážky otců a matek bez násilného vložení rukou, přísahy, jež se sklá- dají z lehkomyslnosti. Ostatně za křivdy a loupeže, kde praví vlastníci nejsou známi, a za jiné věci špatně nabyté jakýmkoli způsobem, neví-li 151
nebo prokurátora svrchuřečeného svatého kostela Praž- ského a pražského mostu a jejich posly, až k vám přijdou, ve svých kostelech a bytech ochotně přijměte a laskavě je bez jakékoli odměny pohostěte, v ničem jim nečiníce potíže. Jestliže se však, čehož Bůh nedej, najdou někteří, kdož se opo- váží častořečený úkol buď prokurátorovi nebo prokurátorům nebo jejich poslům slovem nebo skutkem mařiti nebo rušiti, dá- váme řečeným prokurátorům nebo prokurátorovi nebo jejich poslům moc, aby - ale po předchozím napomenutí - řádně exkomunikovali laiky, duchovní pak suspendovali od boho- služeb až do přiměřeného zadostiučinění a předvolali je před nás, a vězte, že cokoliv vynaložíte pro jejich vděk a poctu, bu- deme to považovati, jako byste nám učinili. Chceme také, aby od prvního dne šíření tohoto svatého úkolu úplně přestaly ta- bule kostelů a vašich farníků, kteří se nazývají otčímy kostela, a rušíme je, neboť řečený svatý úkol chováme v nitru lásky. Kdokoli pak z vás nijak se nepostará, aby postavil tabuli o čas- tořečeném úkolu, takové tak potrestáme, aby mohl být výstra- hou druhým. Neboť my, důvěřujíce v milosrdenství Boha všemohoucího a nejsvětější Panny Marie, jeho rodičky, a jeho nejsvětějších apoštolů Petra a Pavla, jakož i zásluhám a přímluvám svatých mučedníků Víta, Václava a Vojtěcha, našich patronů, všem, kdož se budou opravdu káti a vyzpovídají se, kdekoli a koli- krátkoli podají své pomocné ruce svrchuřečenému svatému kos- telu, tolikrát čtyřicet dní z moci, kterou vykonáváme, milosrdně odpouštíme časné hříchy odpustitelné, a k našim odpustkům připojujeme odpustky tohoto Pražského kostela od sedmi nej- světějších římských otců a zvláště teď a nově od nejsvětějšího otce C., nového papeže a legátů Apoštolské stolice jemu udě- lené, nadto podobně připojujeme k svým svrchuřečeným od- pustkům pravé a slavné odpustky pánů arcibiskupů témuž Pražskému kostelu udělené, dále v Pánu odpouštíme zrušení slibů, zapomenutí hříchů, neúmyslné zanedbání pokání, urážky otců a matek bez násilného vložení rukou, přísahy, jež se sklá- dají z lehkomyslnosti. Ostatně za křivdy a loupeže, kde praví vlastníci nejsou známi, a za jiné věci špatně nabyté jakýmkoli způsobem, neví-li 151
Strana 152
se, komu se mají vrátiti, budou-li na radu řečených prokurátorů dány do řečeného Pražského kostela, nechť jejich pachatelé z naší moci dostanou rozhřešení. A jim na dovršení větší milosti se povoluje, aby byli účastni všech výhod, jež se v Pražském kostele udělují a v budoucnosti budou udělovati, a pokud po- trvá řečený úkol, který nám leží zcela na srdci, ať každá jiná sbírka, nechť je jakákoli, v Pražském městě a diecési úplně ustane. Jestliže však najdete některé jiné jakékoli sběratele s jakými- koli listy, které považujeme za falšovatele a podvodníky, dá- váme svrchuřečeným prokurátorům nebo prokurátorovi a jejich poslům z naší moci možnost, aby je chytili a k našemu výslechu přivedli. Nadto mohou svrchuřečení prokurátorové svobodně dávati dispens od prostých slibů a od poutí za moře, vyjímajíc poutě k svatým apoštolům Petrovi a Pavlovi2 a Jakubovi.3Ostat- ně dáváme těm prokurátorům nebo prokurátorovi a jejich po- slům, kteří [všichni] mají moc klíčů, že mohou v případech nám podle práva vyhrazených zpovídati a ukládati spasitelné pokání, ale pod podmínkou, jestliže svrchuřečení budou chtíti věnovati na radu svých farářů a řečených prokurátorů nebo prokurátora Pražskému kostelu tolik, kolik vydají při příchodu, pobytu a návratu, aby byli úplně osvobozeni, kteroužto možnost chceme míti u těch, které by omlouvala chudoba nebo jiná rozumná potřeba. Potom konečně povolujeme všem farářům tento úkol věrně vyřizujícím, aby v případech nám vyhrazených jeden druhému se zpovídali, a pokud trvá řečený úkol, vzájemně si dávali roz- hřešení. A na svědectví té věci atd. b) Pověření inkvisicí kacířské nepravosti Arnošt atd.1 ... Zbožným mužům, bratřím Lvovi, převorovi domu sv. Klimenta bratří kazatelů2 v Praze, a Svatoborovi, lektorovi v Jihlavě bratří řečeného řádu, pozdravení v Pánu a náležitou horlivost v svěřených úkolech. Velmi bedlivě usilu- jeme o to, čím bychom mohli získati duše Kristových ctitelů Bohu všemohoucímu a z kořene vytrhati trní, jež dusí pravou 152
se, komu se mají vrátiti, budou-li na radu řečených prokurátorů dány do řečeného Pražského kostela, nechť jejich pachatelé z naší moci dostanou rozhřešení. A jim na dovršení větší milosti se povoluje, aby byli účastni všech výhod, jež se v Pražském kostele udělují a v budoucnosti budou udělovati, a pokud po- trvá řečený úkol, který nám leží zcela na srdci, ať každá jiná sbírka, nechť je jakákoli, v Pražském městě a diecési úplně ustane. Jestliže však najdete některé jiné jakékoli sběratele s jakými- koli listy, které považujeme za falšovatele a podvodníky, dá- váme svrchuřečeným prokurátorům nebo prokurátorovi a jejich poslům z naší moci možnost, aby je chytili a k našemu výslechu přivedli. Nadto mohou svrchuřečení prokurátorové svobodně dávati dispens od prostých slibů a od poutí za moře, vyjímajíc poutě k svatým apoštolům Petrovi a Pavlovi2 a Jakubovi.3Ostat- ně dáváme těm prokurátorům nebo prokurátorovi a jejich po- slům, kteří [všichni] mají moc klíčů, že mohou v případech nám podle práva vyhrazených zpovídati a ukládati spasitelné pokání, ale pod podmínkou, jestliže svrchuřečení budou chtíti věnovati na radu svých farářů a řečených prokurátorů nebo prokurátora Pražskému kostelu tolik, kolik vydají při příchodu, pobytu a návratu, aby byli úplně osvobozeni, kteroužto možnost chceme míti u těch, které by omlouvala chudoba nebo jiná rozumná potřeba. Potom konečně povolujeme všem farářům tento úkol věrně vyřizujícím, aby v případech nám vyhrazených jeden druhému se zpovídali, a pokud trvá řečený úkol, vzájemně si dávali roz- hřešení. A na svědectví té věci atd. b) Pověření inkvisicí kacířské nepravosti Arnošt atd.1 ... Zbožným mužům, bratřím Lvovi, převorovi domu sv. Klimenta bratří kazatelů2 v Praze, a Svatoborovi, lektorovi v Jihlavě bratří řečeného řádu, pozdravení v Pánu a náležitou horlivost v svěřených úkolech. Velmi bedlivě usilu- jeme o to, čím bychom mohli získati duše Kristových ctitelů Bohu všemohoucímu a z kořene vytrhati trní, jež dusí pravou 152
Strana 153
víru. To pak vykonáváme účinněji tehdy, sdílíme-li také s jiný- mi břemeno, které nás tlačí. Není naší věcí, vykládati, jak rázně, svědomitě a pečlivě blahé paměti kdysi bratr Havel [Gallus],3 bratr vašeho řádu, inkvisitor kacířské nepravosti v našich městech a diecési, který nedávno skončil poslední den, vykonával a plnil sobě svěřený a uložený úřad inkvisice této nepravosti, protože jeho pečlivost a svědomitost je velmi zjevná a zřejmá. Ale poněvadž, jak jsme svrchu uvedli, byl právě v setbě zproštěn pout tělesných,4 majíce horlivost pro pravou víru a chtíce kacířskou nepravost s pomocí boží z naší diecése všemi způsoby vykořeniti, rozhodli jsme se z jistých příčin sdíleti úřad svaté inkvisice s jinými, abychom vložíce břemeno, jež nás tlačí, také na plece jiných, účinněji a snadněji je snesli. Proto jsme obrátili svůj zřetel na vás, které mnohonásobně doporučují a ozdobují čestnost mravů, zralost vědění a horli- vost v pravé víře, v naději, že vaší službou a pomocí boží zís- káme Bohu všemohoucímu duše touto nákazou poskvrněné, a tímto listem vás činíme, ustanovujeme a potvrzujeme inkvi- sitory kacířské nepravosti v našich městech a diecési a dáváme i propůjčujeme vám moc nade všemi osobami obojího pohlaví, jak církevními, tak světskými, vyňatými i nevyňatými, žijícími v našich městech a diecési, nechť jsou jakéhokoli vysokého po- stavení, povolání nebo stavu, vinou nebo hanou kacířské ne- pravosti poskvrněné nebo do ní zapletené, jakož i nad těmi, kdož jim věří, přejí, je přijímají a chrání, a to moc jiného nebo jiné vyšetřovati, předvolávati, zatýkati, jímati do okovů a dá- vati do železných pout, na čas i trvale vězniti, trest vězení zmir- ňovati, a vyžádá-li si toho povaha skutku, také úplně ten trest odpouštěti, přísahy a všechny jiné důkazy právní i skutkové přijímati, svědky předvolávati, vyslýchati, jejich výpovědi za- pisovati, na radu všechny muže vzdělané jak řeholní, tak svět- ské, vyňaté i nevyňaté, povolávati, a kdož by nepřišli, církev- ním soudem trestati, dobrovolné kajícníky na milost přijímati, nález osvobozující nebo odsuzující vynášeti a vyhlašovati, proti těm, kdož by mařili vaši službu, a proti všem odpůrcům a od- bojníkům církevním soudem i jinak právní cestou postupovati, všechny věci i každou zvláště, které se v úřadě této inkvisice a kolem něho přihodí, vyskytnou a s ním spojené vyplynou, 153
víru. To pak vykonáváme účinněji tehdy, sdílíme-li také s jiný- mi břemeno, které nás tlačí. Není naší věcí, vykládati, jak rázně, svědomitě a pečlivě blahé paměti kdysi bratr Havel [Gallus],3 bratr vašeho řádu, inkvisitor kacířské nepravosti v našich městech a diecési, který nedávno skončil poslední den, vykonával a plnil sobě svěřený a uložený úřad inkvisice této nepravosti, protože jeho pečlivost a svědomitost je velmi zjevná a zřejmá. Ale poněvadž, jak jsme svrchu uvedli, byl právě v setbě zproštěn pout tělesných,4 majíce horlivost pro pravou víru a chtíce kacířskou nepravost s pomocí boží z naší diecése všemi způsoby vykořeniti, rozhodli jsme se z jistých příčin sdíleti úřad svaté inkvisice s jinými, abychom vložíce břemeno, jež nás tlačí, také na plece jiných, účinněji a snadněji je snesli. Proto jsme obrátili svůj zřetel na vás, které mnohonásobně doporučují a ozdobují čestnost mravů, zralost vědění a horli- vost v pravé víře, v naději, že vaší službou a pomocí boží zís- káme Bohu všemohoucímu duše touto nákazou poskvrněné, a tímto listem vás činíme, ustanovujeme a potvrzujeme inkvi- sitory kacířské nepravosti v našich městech a diecési a dáváme i propůjčujeme vám moc nade všemi osobami obojího pohlaví, jak církevními, tak světskými, vyňatými i nevyňatými, žijícími v našich městech a diecési, nechť jsou jakéhokoli vysokého po- stavení, povolání nebo stavu, vinou nebo hanou kacířské ne- pravosti poskvrněné nebo do ní zapletené, jakož i nad těmi, kdož jim věří, přejí, je přijímají a chrání, a to moc jiného nebo jiné vyšetřovati, předvolávati, zatýkati, jímati do okovů a dá- vati do železných pout, na čas i trvale vězniti, trest vězení zmir- ňovati, a vyžádá-li si toho povaha skutku, také úplně ten trest odpouštěti, přísahy a všechny jiné důkazy právní i skutkové přijímati, svědky předvolávati, vyslýchati, jejich výpovědi za- pisovati, na radu všechny muže vzdělané jak řeholní, tak svět- ské, vyňaté i nevyňaté, povolávati, a kdož by nepřišli, církev- ním soudem trestati, dobrovolné kajícníky na milost přijímati, nález osvobozující nebo odsuzující vynášeti a vyhlašovati, proti těm, kdož by mařili vaši službu, a proti všem odpůrcům a od- bojníkům církevním soudem i jinak právní cestou postupovati, všechny věci i každou zvláště, které se v úřadě této inkvisice a kolem něho přihodí, vyskytnou a s ním spojené vyplynou, 153
Strana 154
konati a prováděti, i když jsou takové, že vyžadují zvláštního příkazu, neboť chceme, aby se tento list vztahoval nejen na úkoly budoucí, ale i na trvající, jež od uvedeného bratra Havla [Galla], kterému to smrt zabránila, nemohly býti a nebyly ukončeny. Neboť potvrdíme a schválíme, cokoli vy v uvedených úko- lech nebo v kterémkoli z nich řádně učiníte. Nezamýšlíme však tímto listem v ničem odvolati své pověření, dané osobě ctihod- ného muže pana Jana Paduánského o svrchuřečeném úřadě inkvisice, ba naopak si přejeme, aby v své síle pevně až do konce trvalo, a chceme, aby tento list platil tak dlouho, dokud se nerozhodneme jej odvolati. My pak z moci Boha všemohou- cího a spoléhajíce na zásluhy jeho svatých apoštolů, vám i všem jiným, vykonávajícím slovem i skutkem úřad inkvisice, kdož se budou opravdu káti a vyzpovídají se, milosrdně udělujeme čtyřicetidenní odpustky uloženého pokání. Dáno atd. ... c) Dvě nařízení proti nehodným kněžími I. Arnošt atd. ... Opatrnému muži faráři Petrovi v Benešově pozdravení v Pánu. Nedávno se dostalo k našemu sluchu, že někteří klerikové, zapomínajíce na vlastní spasení, chodí v noční době do města Benešova a tam v krčmách a na jiných místech páchají mnoho výtržností a provádějí různé nedovolené dareb- nosti k pohoršení přemnohých lidí. Proto tvé opatrnosti, v kte- rou máme v Pánu důvěru, tímto listem ukládáme a nařizujeme, abys takové nevázané a nezbedné kleriky, kteří nosí zbraň a provádějí tam hlavně v noční době výtržnosti, mohl z naší moci, kterou ti pro tento případ podle svého rozhodnutí na trvalo udělujeme; se svědectvím věrohodných osob zatknouti a k našemu dvoru k náležitému potrestání za jejich provinění předvésti. 154
konati a prováděti, i když jsou takové, že vyžadují zvláštního příkazu, neboť chceme, aby se tento list vztahoval nejen na úkoly budoucí, ale i na trvající, jež od uvedeného bratra Havla [Galla], kterému to smrt zabránila, nemohly býti a nebyly ukončeny. Neboť potvrdíme a schválíme, cokoli vy v uvedených úko- lech nebo v kterémkoli z nich řádně učiníte. Nezamýšlíme však tímto listem v ničem odvolati své pověření, dané osobě ctihod- ného muže pana Jana Paduánského o svrchuřečeném úřadě inkvisice, ba naopak si přejeme, aby v své síle pevně až do konce trvalo, a chceme, aby tento list platil tak dlouho, dokud se nerozhodneme jej odvolati. My pak z moci Boha všemohou- cího a spoléhajíce na zásluhy jeho svatých apoštolů, vám i všem jiným, vykonávajícím slovem i skutkem úřad inkvisice, kdož se budou opravdu káti a vyzpovídají se, milosrdně udělujeme čtyřicetidenní odpustky uloženého pokání. Dáno atd. ... c) Dvě nařízení proti nehodným kněžími I. Arnošt atd. ... Opatrnému muži faráři Petrovi v Benešově pozdravení v Pánu. Nedávno se dostalo k našemu sluchu, že někteří klerikové, zapomínajíce na vlastní spasení, chodí v noční době do města Benešova a tam v krčmách a na jiných místech páchají mnoho výtržností a provádějí různé nedovolené dareb- nosti k pohoršení přemnohých lidí. Proto tvé opatrnosti, v kte- rou máme v Pánu důvěru, tímto listem ukládáme a nařizujeme, abys takové nevázané a nezbedné kleriky, kteří nosí zbraň a provádějí tam hlavně v noční době výtržnosti, mohl z naší moci, kterou ti pro tento případ podle svého rozhodnutí na trvalo udělujeme; se svědectvím věrohodných osob zatknouti a k našemu dvoru k náležitému potrestání za jejich provinění předvésti. 154
Strana 155
2. Dostalo se k naší vědomosti, což s bolestí oznamujeme, že na statcích vašeho kláštera někteří klerikové a kněží kostelů ležících ve vašem sousedství, nedbajíce bázně boží a zapomí- najíce na svou čest a duchovní stav, chodí nikoli z potřeby, nýbrž z opilství do krčem a tam se neostýchají páchati ohavné neřestí tím, že vedou řeči šaškovské a necudné, nosí zbraně, totiž kuše, hrají v kostky, poskvrňují se hříchem nezdrženlivosti, někdy také páchají soulože a prznění panen, dopouštějí se krá- deží, berou od zlodějů věci kradené a chrání zloděje a prová- dějí přemnoho jiných špatností, které hanobí stav a vážnost kněžskou. A třebas jsme usilovali a ustavičně usilujeme i my, pokud nám je dopřáno z nebe, i skrze své komisaře o vyhubení a vykořenění takových neřestí, přece podle učení svatého Ře- hoře, který praví: »Řídíce se nebeskými přikázáními, dosahujeme větších účinků, jestliže sdělíme svá břemena spolu s bratřími«, ukládáme vaší důstojnosti, v kterou chováme plnou v Pánu důvěru, když se takové věci kolikrát na statcích vašeho kláštera nebo v sousedství páchají a nám nemohou být snadno utajeny, abyste všechny kleriky a kněze i každého zvláště, žijící v děka- nátech brodském a čáslavském, i když budou správci farních kostelů nebo jinak se uchýlí do těch děkanátů, kteří budou vinni řečenými neřestmi nebo některou z nich nebo některou ze špatností, které zneucťují důstojnost stavu kněžského, mohli řádně trestati z naší moci, kterou vám tímto listem udělujeme, aby trest takových opovážlivců byl jiným výstrahou. Kdybyste však snad nemohli některé z uvedených neřestí pro nějakou příčinu napraviti nebo potrestati, snažte se před- vésti viníky k našemu výslechu. A jestliže by někdo nechtěl vás v uvedených věcech nebo některé z nich poslechnouti, nebo by se opovážil vaši službu rušiti, tohoto sevřete církevním soudem, a nadto toho nebo ty, jehož nebo jejichž viny by to svou po- vahou vyžadovaly, hleďte vy nebo skrze přátele nebo svou čeleď zjímati a do našich vězení do vazby odevzdati, neboť platnost tohoto listu bude od jeho data po dobu jednoho roku. Dáno atd. 155
2. Dostalo se k naší vědomosti, což s bolestí oznamujeme, že na statcích vašeho kláštera někteří klerikové a kněží kostelů ležících ve vašem sousedství, nedbajíce bázně boží a zapomí- najíce na svou čest a duchovní stav, chodí nikoli z potřeby, nýbrž z opilství do krčem a tam se neostýchají páchati ohavné neřestí tím, že vedou řeči šaškovské a necudné, nosí zbraně, totiž kuše, hrají v kostky, poskvrňují se hříchem nezdrženlivosti, někdy také páchají soulože a prznění panen, dopouštějí se krá- deží, berou od zlodějů věci kradené a chrání zloděje a prová- dějí přemnoho jiných špatností, které hanobí stav a vážnost kněžskou. A třebas jsme usilovali a ustavičně usilujeme i my, pokud nám je dopřáno z nebe, i skrze své komisaře o vyhubení a vykořenění takových neřestí, přece podle učení svatého Ře- hoře, který praví: »Řídíce se nebeskými přikázáními, dosahujeme větších účinků, jestliže sdělíme svá břemena spolu s bratřími«, ukládáme vaší důstojnosti, v kterou chováme plnou v Pánu důvěru, když se takové věci kolikrát na statcích vašeho kláštera nebo v sousedství páchají a nám nemohou být snadno utajeny, abyste všechny kleriky a kněze i každého zvláště, žijící v děka- nátech brodském a čáslavském, i když budou správci farních kostelů nebo jinak se uchýlí do těch děkanátů, kteří budou vinni řečenými neřestmi nebo některou z nich nebo některou ze špatností, které zneucťují důstojnost stavu kněžského, mohli řádně trestati z naší moci, kterou vám tímto listem udělujeme, aby trest takových opovážlivců byl jiným výstrahou. Kdybyste však snad nemohli některé z uvedených neřestí pro nějakou příčinu napraviti nebo potrestati, snažte se před- vésti viníky k našemu výslechu. A jestliže by někdo nechtěl vás v uvedených věcech nebo některé z nich poslechnouti, nebo by se opovážil vaši službu rušiti, tohoto sevřete církevním soudem, a nadto toho nebo ty, jehož nebo jejichž viny by to svou po- vahou vyžadovaly, hleďte vy nebo skrze přátele nebo svou čeleď zjímati a do našich vězení do vazby odevzdati, neboť platnost tohoto listu bude od jeho data po dobu jednoho roku. Dáno atd. 155
Strana 156
20. Druhá výprava na Litvu — Karel unikl ze zajetí v Kališi — Potrestání Bolka Svídnického - Válka s polským králem Kazimírem Léta Páně 1344 v měsíci listopadu král Jan se vrátil do Čech a rozhodl se s Karlem, že společně vytáhnou do Prus bojovat proti Litvanům. Opatřivše tedy rychle potřeby na cestu, vy- pravili se do Vratislavě, kam se také sjeli za týmž účelem uher- ský král [Ludvík], holandský hrabě [Vilém] a četná jiná kní- žata, markrabata, vévodové a mnoho znamenitých mužů z různých stran světa. A tak za svého pobytu ve Vratislavi dali se mezi jinými zábavami, kterým se knížata oddávají, do té odporné a vášnivé hry v kostky. Při ní uherský král a holandský hrabě hráli spolu tak náruživě, že hrabě vyhrál na králi šest set zlatých. Když viděl, že král je nad tím ve své mysli roz- zloben a rozčilen, prohodil ve své prudkosti a pýše tato slova: „O, pane králi, je to divné, když jste panovníkem tak vzneše- ným, jehož země prý oplývá zlatem, že se musíte pro tak ne- patrnou částku peněz v duchu mrzeti a v mysli rozčilovati. Nuže, abyste vy i všichni druzí zřejmě viděli, že nelpím na peně- zích takto získaných a že jich nechci užíti pro sebe, ať jdou zase štědře ode mne.“ Po těch slovech rozhodil peníze ve hře vy- hrané mezi okolostojící lid. Z toho pojal ten král ještě větší podnět ke hněvu, ale zatajil jako moudrý člověk ten hněv mlčením a nedal ho na sobě znát. Pak po několika dnech všechna ta knížata a velmožové vy- trhli z Vratislavě do Prus. Tam leželi dlouhý čas, čekajíce, až bude led; ale zima byla tak vlahá a mírná, že nijak nemohli přejíti po ledě jako v jiných letech. A tak mnozí velmožové, zklamavše se ve svých přáních, nadarmo vynaložili i svou ná- mahu i náklad. Tak se pánové svrchujmenovaní vrátili a každý z nich za- mířil své kroky do své země. Avšak krakovský král [Kazimír] a [svídnickýl vévoda Bolko lstivě zosnovali zločinný záměr, jak by mohli zajmouti krále Jana a Karla při jejich návratu z Prus a po mnohých pohaněních obrati je do posledního haléře. Ti však nic netušili o takových úkladech. Král Jan se odebral se svými přes markrabství braniborské a lužické do hrabství lu- 156
20. Druhá výprava na Litvu — Karel unikl ze zajetí v Kališi — Potrestání Bolka Svídnického - Válka s polským králem Kazimírem Léta Páně 1344 v měsíci listopadu král Jan se vrátil do Čech a rozhodl se s Karlem, že společně vytáhnou do Prus bojovat proti Litvanům. Opatřivše tedy rychle potřeby na cestu, vy- pravili se do Vratislavě, kam se také sjeli za týmž účelem uher- ský král [Ludvík], holandský hrabě [Vilém] a četná jiná kní- žata, markrabata, vévodové a mnoho znamenitých mužů z různých stran světa. A tak za svého pobytu ve Vratislavi dali se mezi jinými zábavami, kterým se knížata oddávají, do té odporné a vášnivé hry v kostky. Při ní uherský král a holandský hrabě hráli spolu tak náruživě, že hrabě vyhrál na králi šest set zlatých. Když viděl, že král je nad tím ve své mysli roz- zloben a rozčilen, prohodil ve své prudkosti a pýše tato slova: „O, pane králi, je to divné, když jste panovníkem tak vzneše- ným, jehož země prý oplývá zlatem, že se musíte pro tak ne- patrnou částku peněz v duchu mrzeti a v mysli rozčilovati. Nuže, abyste vy i všichni druzí zřejmě viděli, že nelpím na peně- zích takto získaných a že jich nechci užíti pro sebe, ať jdou zase štědře ode mne.“ Po těch slovech rozhodil peníze ve hře vy- hrané mezi okolostojící lid. Z toho pojal ten král ještě větší podnět ke hněvu, ale zatajil jako moudrý člověk ten hněv mlčením a nedal ho na sobě znát. Pak po několika dnech všechna ta knížata a velmožové vy- trhli z Vratislavě do Prus. Tam leželi dlouhý čas, čekajíce, až bude led; ale zima byla tak vlahá a mírná, že nijak nemohli přejíti po ledě jako v jiných letech. A tak mnozí velmožové, zklamavše se ve svých přáních, nadarmo vynaložili i svou ná- mahu i náklad. Tak se pánové svrchujmenovaní vrátili a každý z nich za- mířil své kroky do své země. Avšak krakovský král [Kazimír] a [svídnickýl vévoda Bolko lstivě zosnovali zločinný záměr, jak by mohli zajmouti krále Jana a Karla při jejich návratu z Prus a po mnohých pohaněních obrati je do posledního haléře. Ti však nic netušili o takových úkladech. Král Jan se odebral se svými přes markrabství braniborské a lužické do hrabství lu- 156
Strana 157
cemburského,2 avšak Karel se nemohl vyhnouti tomu, aby se nemusel vrátiti zemí krakovského krále do Vratislavě. A tak přijel do města Kališe, kde mu byly na návod krakov- ského krále nastrojeny úklady, ne tak, aby byl zajat jako zjevný nepřítel, nýbrž měl býti tajně střežen, aby neunikl z města. Jakmile to Karel zpozoroval, tvářil se, jako by nevěděl o tom střežení, a pravil, že tam chce zůstati několik dní pro odpoči- nek. Proto poslal k vratislavskému hejtmanovi pěšího posla, který mu oznámil pořadem průběh celé věci. Ten ihned přitrhl s třemi sty oděnců asi na jednu míli blízko k městu Kališi a po- slal Karlovi před bránu města silného valacha. Na něj Karel velmi chytře čekal, jak byl zpraven od posla, kterého poslal do Vratislavě, a když byl kůň přiveden, sedl na něj a rychlým tryskem velmi brzo dorazil ke svým, kteří ho z Vratislavě přišli vysvobodit. Poněkud jinak líčí tuto událost Beneš Krabice z Weitmile [PDČ IV, 511]: Vratislavský hejtman přitáhl tajně se svým lidem k městu a po Karlově poslu mu vzkázal, že ho bude očekávat v blízkém lese. »Když se posel vrátil, přijal ho Karel s poděkováním, a protože nemohl jinak vyváznouti z rukou úkladníků, domlu- vil se s tím poslem takto: „My si vyjdeme pěšky až k městské bráně a promluvíme pár slov se strážci brány; potom přijdeš ty, a až projdeš bránou, zavoláme za tebou, jako bychom tě z ně- jaké příčiny volali zpět. Ty pak sestoupíš s koně a budeš stát, a my poběžíme velmi rychle, že nás nebudou moci strážcové bran stíhati, protože jsou ve zbroji. A tak s pomocí boží unik- neme a tebe i druhou naši čeleď zajmou.“ A stalo se tak, jak se zalíbilo Pánu: Když v stanovenou hodinu přišel Karel k městské bráně a hovořil se strážci, prošel posel a vyšel. Na zavolání knížete se zastavil, kníže přiběhl ke koni, nasedl naň a uprchl k místu, kde, jak věděl, čekal na něho hejtman a jeho lid.«3 Když pak krakovský král zpozoroval, že Karel takto unikl z jeho léčky, rozkázal zajmouti všechnu jeho čeleď, která po něm zůstala v Kališi, ale později jí dovolil svobodně odejíti, když se mu nepodařilo zadržeti Karla, jak si usmyslil. Potom řečený král Kazimír oblehl město Stínavu,4 patřící 157
cemburského,2 avšak Karel se nemohl vyhnouti tomu, aby se nemusel vrátiti zemí krakovského krále do Vratislavě. A tak přijel do města Kališe, kde mu byly na návod krakov- ského krále nastrojeny úklady, ne tak, aby byl zajat jako zjevný nepřítel, nýbrž měl býti tajně střežen, aby neunikl z města. Jakmile to Karel zpozoroval, tvářil se, jako by nevěděl o tom střežení, a pravil, že tam chce zůstati několik dní pro odpoči- nek. Proto poslal k vratislavskému hejtmanovi pěšího posla, který mu oznámil pořadem průběh celé věci. Ten ihned přitrhl s třemi sty oděnců asi na jednu míli blízko k městu Kališi a po- slal Karlovi před bránu města silného valacha. Na něj Karel velmi chytře čekal, jak byl zpraven od posla, kterého poslal do Vratislavě, a když byl kůň přiveden, sedl na něj a rychlým tryskem velmi brzo dorazil ke svým, kteří ho z Vratislavě přišli vysvobodit. Poněkud jinak líčí tuto událost Beneš Krabice z Weitmile [PDČ IV, 511]: Vratislavský hejtman přitáhl tajně se svým lidem k městu a po Karlově poslu mu vzkázal, že ho bude očekávat v blízkém lese. »Když se posel vrátil, přijal ho Karel s poděkováním, a protože nemohl jinak vyváznouti z rukou úkladníků, domlu- vil se s tím poslem takto: „My si vyjdeme pěšky až k městské bráně a promluvíme pár slov se strážci brány; potom přijdeš ty, a až projdeš bránou, zavoláme za tebou, jako bychom tě z ně- jaké příčiny volali zpět. Ty pak sestoupíš s koně a budeš stát, a my poběžíme velmi rychle, že nás nebudou moci strážcové bran stíhati, protože jsou ve zbroji. A tak s pomocí boží unik- neme a tebe i druhou naši čeleď zajmou.“ A stalo se tak, jak se zalíbilo Pánu: Když v stanovenou hodinu přišel Karel k městské bráně a hovořil se strážci, prošel posel a vyšel. Na zavolání knížete se zastavil, kníže přiběhl ke koni, nasedl naň a uprchl k místu, kde, jak věděl, čekal na něho hejtman a jeho lid.«3 Když pak krakovský král zpozoroval, že Karel takto unikl z jeho léčky, rozkázal zajmouti všechnu jeho čeleď, která po něm zůstala v Kališi, ale později jí dovolil svobodně odejíti, když se mu nepodařilo zadržeti Karla, jak si usmyslil. Potom řečený král Kazimír oblehl město Stínavu,4 patřící 157
Strana 158
k území vratislavskému, a dobyl ho. Tam [jeho vojsko] spá- chalo mnoho hanebností, zneucťujíc panny a znásilňujíc man- želky měšťanů. Když to bylo oznámeno českému králi Janovi, který se tenkrát zdržoval v kotlině rýnské, přijel ihned do Čech,5 a sebrav vojsko, oblehl město Svídnici, a zpustošiv jeho předměstí a popleniv z velké části jeho území, dobyl města Landshutu a zničil je. A protože ten svídnický vévoda lstivě a ničemně zosnoval ty úklady a návrhy, kterými měl být Karel v Kališi, jak bylo výše vyprávěno, zadržen, král Jan a Karel leželi deset týdnů v zemi řečeného vévody, a poplenivše ji ne- přátelsky na pomstu za spáchaný zločin, vrátili se do Čech. Zanedlouho po těchto událostech uzavřel Ludvík Bavor, který se nazýval císařem, s uherským králem [Ludvíkem], ra- kouským vévodou [Albrechtem], krakovským králem [Kazi- mírem], míšeňským markrabětem [Fridrichem]6 a svídnickým vévodou [Bolkem] spolek proti českému králi Janovi a morav- skému markraběti Karlovi. A ti všichni opověděli Janovi a Kar- lovi v jednom týdnu svými listy nepřátelství, chtíce je napad- nouti a stíhati jako své úhlavní nepřátele. Král Jan, postrašen těmi novinami, poslal k Ludvíkovi své slavnostní posly, totiž pana Mikuláše [Efficaxe] z Lucemburku, svého důvěrného rádce, a pana Jindřicha [Thesauri, Schatze] z Neuenburgu [No- rimberka], svého protonotáře, aby se s ním sešel do jisté doby k jednání o mír anebo o uzavření příměří. Ten prostě odpově- děl, že s ním nechce mít žádná jednání o příměří ani vyhle- dávat s ním nějaké porady o smíru. Král pak Jan, uslyšev to, pravil: „I spánembohem, čím více budeme mít nepřátel, tím více kořisti a plenu dostaneme; a já přísahám při Pánu Ježíši Kristu, že kdo z nich mne první napadne, toho rozdrtím tak, že se všichni zaleknou. Zanedlouho potom krakovský král Kazimír napadl město Žary [Žďár], patřící opavskému vévodovi Mikulášovi, a ne- přátelsky je oblehl. Ten hned poslal ke králi Janovi do Prahy? a velmi snažně prosil, aby mu poslal něco ozbrojených mužů, aby s jejich pomocí mohl osvoboditi své město, obléhané od krále Kazimíra. Král Jan uslyšev to pln radosti mu odpověděl, že mu nepošle žádný lid, nýbrž že mu ve čtyřech dnech osobně přijde na pomoc s převelikým množstvím ozbrojenců. A král 158
k území vratislavskému, a dobyl ho. Tam [jeho vojsko] spá- chalo mnoho hanebností, zneucťujíc panny a znásilňujíc man- želky měšťanů. Když to bylo oznámeno českému králi Janovi, který se tenkrát zdržoval v kotlině rýnské, přijel ihned do Čech,5 a sebrav vojsko, oblehl město Svídnici, a zpustošiv jeho předměstí a popleniv z velké části jeho území, dobyl města Landshutu a zničil je. A protože ten svídnický vévoda lstivě a ničemně zosnoval ty úklady a návrhy, kterými měl být Karel v Kališi, jak bylo výše vyprávěno, zadržen, král Jan a Karel leželi deset týdnů v zemi řečeného vévody, a poplenivše ji ne- přátelsky na pomstu za spáchaný zločin, vrátili se do Čech. Zanedlouho po těchto událostech uzavřel Ludvík Bavor, který se nazýval císařem, s uherským králem [Ludvíkem], ra- kouským vévodou [Albrechtem], krakovským králem [Kazi- mírem], míšeňským markrabětem [Fridrichem]6 a svídnickým vévodou [Bolkem] spolek proti českému králi Janovi a morav- skému markraběti Karlovi. A ti všichni opověděli Janovi a Kar- lovi v jednom týdnu svými listy nepřátelství, chtíce je napad- nouti a stíhati jako své úhlavní nepřátele. Král Jan, postrašen těmi novinami, poslal k Ludvíkovi své slavnostní posly, totiž pana Mikuláše [Efficaxe] z Lucemburku, svého důvěrného rádce, a pana Jindřicha [Thesauri, Schatze] z Neuenburgu [No- rimberka], svého protonotáře, aby se s ním sešel do jisté doby k jednání o mír anebo o uzavření příměří. Ten prostě odpově- děl, že s ním nechce mít žádná jednání o příměří ani vyhle- dávat s ním nějaké porady o smíru. Král pak Jan, uslyšev to, pravil: „I spánembohem, čím více budeme mít nepřátel, tím více kořisti a plenu dostaneme; a já přísahám při Pánu Ježíši Kristu, že kdo z nich mne první napadne, toho rozdrtím tak, že se všichni zaleknou. Zanedlouho potom krakovský král Kazimír napadl město Žary [Žďár], patřící opavskému vévodovi Mikulášovi, a ne- přátelsky je oblehl. Ten hned poslal ke králi Janovi do Prahy? a velmi snažně prosil, aby mu poslal něco ozbrojených mužů, aby s jejich pomocí mohl osvoboditi své město, obléhané od krále Kazimíra. Král Jan uslyšev to pln radosti mu odpověděl, že mu nepošle žádný lid, nýbrž že mu ve čtyřech dnech osobně přijde na pomoc s převelikým množstvím ozbrojenců. A král 158
Strana 159
Jan, svolav všechny pány Českého království na sněm, přede všemi pravil: „Nuže, urození a stateční a věrní milí páni, je naší povinností hájiti mečem a zbraněmi naše království a otčinu proti nepřátelům, kteří na nás i na vás bezprávně útočí. A protože krakovský král Kazimír nám na potupu nepřátelsky napadl mana našeho Českého království a koruny, knížete Mikuláše, opavského vévodu, pokládáme to za těžkou urážku naší výsostnosti i nesmíme lehce snášeti, aby trpěli těžkou po- hanu ti, kdož se pro mír a pokoj poddali našemu panství. Aby nám tedy nebyla přičítána váhavá liknavost a vytýkána ospa- lost nečinného klidu, chceme a vzkazujeme z vás každému a všem zvláště, abyste ihned vzali na sebe odění a připraveni do boje bez prodlení za námi táhli odrazit nemoudrou drzost toho, jenž se opovážil napadnouti knížete a našeho mana, který požívaje naší ochrany měl by se právem těšiti klidu a míru.“ Páni pak na slova králova odpověděli: „Pane králi, je naším právem a od dávných dob se neporušitelně zachovává, že ne- jsme povinni táhnouti ve zbroji za hranice království, ale máme jen uvnitř hranic království podle svých sil hájiti a chrániti toto království proti těm, kdož se pokoušejí je nepřátelsky napad- nouti.“ A král jim řekl: „Opavské vévodství jako jiná vévod- ství polská uznává svou příslušnost k českému králi a koruně království, a proto já připraven do boje vydávám se již na cestu a pozorně se všude ovšem budu dívat, kdo z vás v neroz- vážlivé smělosti a opovážlivé nerozvážnosti si bude troufat zůstati vzadu za mnou.“ A tak král Jan vytrhl ještě téže noci s pěti sty jezdců v přil- bách z Kutné Hory, kde měl tuto řeč k šlechticům království, a kvapně pospíchal dnem i nocí k vévodovi Mikuláši Opav- skému. A hned za ním táhli páni a všichni šlechtici království, a dříve než přijel k řečenému vévodovi, měl na dva tisíce jezd- ců, kromě střelců a jiných vojáků dobře vyzbrojených. Ty pan Čeněk z Lipé s třemi sty ozbrojenců, který jel ještě rychleji, předhonil a svedl prudký boj s Uhry a jinými, kteří na rozkaz krále [Kazimíra] obléhali město, a když se dali na útěk, pro- následoval je až do města Krakova. A na tom útěku bylo za- bito tři sta Uhrů a zajato šedesát šlechticů. Ostatní však vojsko stíhal pan Čeněk tak bojechtivě, že on i velká část jeho lidu 159
Jan, svolav všechny pány Českého království na sněm, přede všemi pravil: „Nuže, urození a stateční a věrní milí páni, je naší povinností hájiti mečem a zbraněmi naše království a otčinu proti nepřátelům, kteří na nás i na vás bezprávně útočí. A protože krakovský král Kazimír nám na potupu nepřátelsky napadl mana našeho Českého království a koruny, knížete Mikuláše, opavského vévodu, pokládáme to za těžkou urážku naší výsostnosti i nesmíme lehce snášeti, aby trpěli těžkou po- hanu ti, kdož se pro mír a pokoj poddali našemu panství. Aby nám tedy nebyla přičítána váhavá liknavost a vytýkána ospa- lost nečinného klidu, chceme a vzkazujeme z vás každému a všem zvláště, abyste ihned vzali na sebe odění a připraveni do boje bez prodlení za námi táhli odrazit nemoudrou drzost toho, jenž se opovážil napadnouti knížete a našeho mana, který požívaje naší ochrany měl by se právem těšiti klidu a míru.“ Páni pak na slova králova odpověděli: „Pane králi, je naším právem a od dávných dob se neporušitelně zachovává, že ne- jsme povinni táhnouti ve zbroji za hranice království, ale máme jen uvnitř hranic království podle svých sil hájiti a chrániti toto království proti těm, kdož se pokoušejí je nepřátelsky napad- nouti.“ A král jim řekl: „Opavské vévodství jako jiná vévod- ství polská uznává svou příslušnost k českému králi a koruně království, a proto já připraven do boje vydávám se již na cestu a pozorně se všude ovšem budu dívat, kdo z vás v neroz- vážlivé smělosti a opovážlivé nerozvážnosti si bude troufat zůstati vzadu za mnou.“ A tak král Jan vytrhl ještě téže noci s pěti sty jezdců v přil- bách z Kutné Hory, kde měl tuto řeč k šlechticům království, a kvapně pospíchal dnem i nocí k vévodovi Mikuláši Opav- skému. A hned za ním táhli páni a všichni šlechtici království, a dříve než přijel k řečenému vévodovi, měl na dva tisíce jezd- ců, kromě střelců a jiných vojáků dobře vyzbrojených. Ty pan Čeněk z Lipé s třemi sty ozbrojenců, který jel ještě rychleji, předhonil a svedl prudký boj s Uhry a jinými, kteří na rozkaz krále [Kazimíra] obléhali město, a když se dali na útěk, pro- následoval je až do města Krakova. A na tom útěku bylo za- bito tři sta Uhrů a zajato šedesát šlechticů. Ostatní však vojsko stíhal pan Čeněk tak bojechtivě, že on i velká část jeho lidu 159
Strana 160
vrazila v zuřivosti až do města; když byla spuštěna mříž brány, byli v městě zadrženi.8 Ale král Jan nesl to velmi trpce ve svém duchu, že sám ne- byl při té řeži, protože by byl dobyl města beze všeho odporu. Ihned však téhož dne oblehl s velikým vojskem Krakov a leže tam z velké části poplenil celou zemi a zpustošil předměstí. Tehdy krakovský král Kazimír vzkázal9 králi Janovi, aby se k vyvarování nebezpečenství mnoha lidí zavřel on sám pouze s ním v jizbě, a kdo by tam nad druhým zvítězil, aby s ním naložil podle své vůle. A protože král Jan byl tehdy úplně slepý, vzkázal mu, aby se dal oslepiti, že se potom chce se stejnou zbraní velmi rád pustit s ním v souboj. Hned potom byla na žádost Kazimírovu uzavřena úmluva o příměří10 na tři neděle. Za jeho trvání byly urovnány všechny příčiny nepřátelství tak, že moravskému markraběti Karlovi má býti v pokoji beze všech závazků prominut dluh deseti tisíc hřiven, které mu Kazimír půjčil. A tak, když byla odstraněna příčina sporu, byl mezi nimi ujednán a utvrzen mír i pokoj. A v to potvrzení míru byla jednomyslně zahrnuta všechna kní- žata, která dříve králi Janovi a moravskému markraběti Kar- lovi opověděla nepřátelství. 21. Neúspěšné jednání krále Jana s Ludvíkem Bavorem o náhradě za Tyroly Potom poslal Ludvík Bavor své slavnostní poselstvo1 ke králi Janovi a Karlovi se snažnou prosbou, aby se s ním sešel k jisté- mu dni na poradu, že mu chce totiž dáti za všechna bezpráví a násilnosti, jimiž byl poškozen syn českého krále Jan od jeho syna Ludvíka odnětím ženy a hrabství tyrolského, úplné za- dostiučinění a poskytnouti přiměřenou náhradu. I byl ustanoven určitý den k jednání o těchto smlouvách v Trevíru2 před arci- biskupem trevírským [Balduinem], který byl strýcem krále Jana. K tomu dni se sjelo mnoho pánů a velmožů ze strany krále Jana, jak to vyžadoval ten neobyčejný případ a zavržení- hodná strašlivost spáchaného zločinu. Neboť nebylo od staletí slýcháno, že by byl mocný a urozený 160
vrazila v zuřivosti až do města; když byla spuštěna mříž brány, byli v městě zadrženi.8 Ale král Jan nesl to velmi trpce ve svém duchu, že sám ne- byl při té řeži, protože by byl dobyl města beze všeho odporu. Ihned však téhož dne oblehl s velikým vojskem Krakov a leže tam z velké části poplenil celou zemi a zpustošil předměstí. Tehdy krakovský král Kazimír vzkázal9 králi Janovi, aby se k vyvarování nebezpečenství mnoha lidí zavřel on sám pouze s ním v jizbě, a kdo by tam nad druhým zvítězil, aby s ním naložil podle své vůle. A protože král Jan byl tehdy úplně slepý, vzkázal mu, aby se dal oslepiti, že se potom chce se stejnou zbraní velmi rád pustit s ním v souboj. Hned potom byla na žádost Kazimírovu uzavřena úmluva o příměří10 na tři neděle. Za jeho trvání byly urovnány všechny příčiny nepřátelství tak, že moravskému markraběti Karlovi má býti v pokoji beze všech závazků prominut dluh deseti tisíc hřiven, které mu Kazimír půjčil. A tak, když byla odstraněna příčina sporu, byl mezi nimi ujednán a utvrzen mír i pokoj. A v to potvrzení míru byla jednomyslně zahrnuta všechna kní- žata, která dříve králi Janovi a moravskému markraběti Kar- lovi opověděla nepřátelství. 21. Neúspěšné jednání krále Jana s Ludvíkem Bavorem o náhradě za Tyroly Potom poslal Ludvík Bavor své slavnostní poselstvo1 ke králi Janovi a Karlovi se snažnou prosbou, aby se s ním sešel k jisté- mu dni na poradu, že mu chce totiž dáti za všechna bezpráví a násilnosti, jimiž byl poškozen syn českého krále Jan od jeho syna Ludvíka odnětím ženy a hrabství tyrolského, úplné za- dostiučinění a poskytnouti přiměřenou náhradu. I byl ustanoven určitý den k jednání o těchto smlouvách v Trevíru2 před arci- biskupem trevírským [Balduinem], který byl strýcem krále Jana. K tomu dni se sjelo mnoho pánů a velmožů ze strany krále Jana, jak to vyžadoval ten neobyčejný případ a zavržení- hodná strašlivost spáchaného zločinu. Neboť nebylo od staletí slýcháno, že by byl mocný a urozený 160
Strana 161
kníže a pán tak ničemně nepřátelskou nástrahou a zrádnou lstí zbaven tak vzácné země a vlastní manželky. A tak prozkou- mavše četné návrhy, usnesli se prohlásiti, že by nebylo nijak slušné ani čestné, aby se Jan, který byl vyhnán a vypuzen z hrabství tyrolského a jiných svých panství od svých lidí zlo- činným a podvodným návodem, znovu vrátil do tyrolského hrabství a jiných svých panství, ani aby zpět přijal manželku, kterou, když se poskvrnila tak ohavným cizoložstvím, by nemohl více, jak to vyžaduje stav manželský, tisknouti k sobě v slad- kých objetích ani bez pocitu hnusné ošklivosti milovati manžel- ským milováním. Konečně dospěli k tomu výsledku, že se Ludvík Bavorský uvolil dáti králi Janovi a jeho synovi, který byl, jak je svrchu uvedeno, vypuzen ze svých panství, zemi lužickou, totiž města Zhořelec a Budyšín, která se mají přivtěliti se všemi svými panstvími a se vším, co k nim přísluší, ke Království českému a po všechny budoucí časy při něm zůstati. Mimo to měl dáti dvacet tisíc hřiven čistého stříbra; místo nich nabídl markrabě [Ludvík] v zástavu města Berlín, Braniboř a Stendal se všemi i jednotlivými důchody, užitky a poplatky k těm městům pří- slušejícími, aby je král Jan nebo jeho syn Jan tak dlouho držel, v moci měl a užitky z nich bral, dokud by těch dvacet tisíc hřiven v hotových penězích úplně v městě Praze nebylo spla- ceno. Král Jan sice to vyrovnání přijal. Ale když bylo oznámeno jeho synům, Karlovi, markraběti moravskému, a Janovi, ne- chtěli k tomu dáti souhlas3 a říkali: „Jestliže náš otec uchvátí ty peníze, rozhází je mezi rýnskými přáteli4 a my vyjdeme okla- máni s prázdnou.“ A tak když se Ludvík dověděl, že synové krále Jana nechtí tu smlouvu přijmouti, ani svými listy po- tvrditi, poznal, že všechno, co bylo ujednáno a umluveno, zů- stalo marné a plané. Toho se Ludvík Bavor velice ulekl a byl více, než je možné vyslovit, ohromen i tušil, že je to znamení špatného výsledku, když synové krále Jana odmítají přijmouti a schváliti úmluvu vyjednanou a sestavenou od vážených knížat po zralých a opatrných úvahách a jejich otcem přijatou a když tak směle a s hrdou myslí proti ní mluví. 11 Čtení o Karlu IV. 161
kníže a pán tak ničemně nepřátelskou nástrahou a zrádnou lstí zbaven tak vzácné země a vlastní manželky. A tak prozkou- mavše četné návrhy, usnesli se prohlásiti, že by nebylo nijak slušné ani čestné, aby se Jan, který byl vyhnán a vypuzen z hrabství tyrolského a jiných svých panství od svých lidí zlo- činným a podvodným návodem, znovu vrátil do tyrolského hrabství a jiných svých panství, ani aby zpět přijal manželku, kterou, když se poskvrnila tak ohavným cizoložstvím, by nemohl více, jak to vyžaduje stav manželský, tisknouti k sobě v slad- kých objetích ani bez pocitu hnusné ošklivosti milovati manžel- ským milováním. Konečně dospěli k tomu výsledku, že se Ludvík Bavorský uvolil dáti králi Janovi a jeho synovi, který byl, jak je svrchu uvedeno, vypuzen ze svých panství, zemi lužickou, totiž města Zhořelec a Budyšín, která se mají přivtěliti se všemi svými panstvími a se vším, co k nim přísluší, ke Království českému a po všechny budoucí časy při něm zůstati. Mimo to měl dáti dvacet tisíc hřiven čistého stříbra; místo nich nabídl markrabě [Ludvík] v zástavu města Berlín, Braniboř a Stendal se všemi i jednotlivými důchody, užitky a poplatky k těm městům pří- slušejícími, aby je král Jan nebo jeho syn Jan tak dlouho držel, v moci měl a užitky z nich bral, dokud by těch dvacet tisíc hřiven v hotových penězích úplně v městě Praze nebylo spla- ceno. Král Jan sice to vyrovnání přijal. Ale když bylo oznámeno jeho synům, Karlovi, markraběti moravskému, a Janovi, ne- chtěli k tomu dáti souhlas3 a říkali: „Jestliže náš otec uchvátí ty peníze, rozhází je mezi rýnskými přáteli4 a my vyjdeme okla- máni s prázdnou.“ A tak když se Ludvík dověděl, že synové krále Jana nechtí tu smlouvu přijmouti, ani svými listy po- tvrditi, poznal, že všechno, co bylo ujednáno a umluveno, zů- stalo marné a plané. Toho se Ludvík Bavor velice ulekl a byl více, než je možné vyslovit, ohromen i tušil, že je to znamení špatného výsledku, když synové krále Jana odmítají přijmouti a schváliti úmluvu vyjednanou a sestavenou od vážených knížat po zralých a opatrných úvahách a jejich otcem přijatou a když tak směle a s hrdou myslí proti ní mluví. 11 Čtení o Karlu IV. 161
Strana 162
22. Karel vyhlášen a zvolen za římského krále Poněvadž mohučský arcibiskup Uindřich III.], který pochá- zel z hrabat z Virneburgu, do té míry pozdvihl svou šíji proti Apoštolské stolici, že Ludvíkovi Bavorovi ve všech jeho nepra- vostech zjevně poskytoval radu i pomoc a přízeň, a jako Lud- vík, tak i on pronásledoval římskou církev, a že byl pokládán ne za biskupa, nýbrž za veřejného nepřítele svaté církve, proto papež se souhlasem kardinálů sesadil mohučského [arci] biskupa z biskupství a zbavil ho veškeré hodnosti. Aby však záležitost volby nového římského krále měla úspěch a aby také mohuč- ský kostel nebyl příliš dlouho bez zákonitého pastýře, vybral pan papež z téhož kostela se souhlasem kardinálů pana Ger- lacha, syna hraběte nassavského, na naléhání českého krále a jeho prvorozeného syna, kteří za něho snažně prosili. Léta Páně 1346 pan papež Kliment viděl a uvažoval, že se Ludvík Bavor, uchvatitel císařství, nechce po tolika zločinech, jež spáchal proti římské církvi, obrátiti k pokání, nýbrž že si nijak neváží soudních nálezů Apoštolské stolice a nedbá jich, jako by byl hluchý, a dává jiným špatný příklad odboje proti cirkvi. A protože již dávno byl jistými papežskými rozsudky jako Saul zavržen a sesazen z císařstvíl a knížata a vasalové říše byli zproštěni věrnosti k němu, aby římská církev nebyla déle bez svého obránce a zastánce, nařídil papež volitelům svaté říše listinami bulou zpečetěnými, aby přistoupili k volbě budoucího římského krále, aby mohl potom býti povýšen na císařství. A ti volitelé2 jako poslušní synové sešli se na místě, jehož jméno je Rense, na rýnském ostrově, kde se obyčejně ten akt koná, a když vzývali milost Ducha svatého, totiž arcibis- kupové mohučský [Gerlach], kolínský [Walram] a trevírský [Balduin], jakož i český král Jan a saský vévoda Rudolf — ostatní dva volitelé byli ze vzdorovitosti nepřítomni, totiž mar- krabě braniborský [Ludvík] a falckrabě rýnský [Ruprecht] —, dali své hlasy nejjasnějšímu knížeti, panu Karlovi, prvoroze- nému synu českého krále, markraběti moravskému, a řádně jej ve svátek svaté Markéty [13. července]3 zvolili za římského krále, aby byl potom povýšen na císařství. Ačkoli pak ten kníže je ujišťoval svou nedostatečností a od 162
22. Karel vyhlášen a zvolen za římského krále Poněvadž mohučský arcibiskup Uindřich III.], který pochá- zel z hrabat z Virneburgu, do té míry pozdvihl svou šíji proti Apoštolské stolici, že Ludvíkovi Bavorovi ve všech jeho nepra- vostech zjevně poskytoval radu i pomoc a přízeň, a jako Lud- vík, tak i on pronásledoval římskou církev, a že byl pokládán ne za biskupa, nýbrž za veřejného nepřítele svaté církve, proto papež se souhlasem kardinálů sesadil mohučského [arci] biskupa z biskupství a zbavil ho veškeré hodnosti. Aby však záležitost volby nového římského krále měla úspěch a aby také mohuč- ský kostel nebyl příliš dlouho bez zákonitého pastýře, vybral pan papež z téhož kostela se souhlasem kardinálů pana Ger- lacha, syna hraběte nassavského, na naléhání českého krále a jeho prvorozeného syna, kteří za něho snažně prosili. Léta Páně 1346 pan papež Kliment viděl a uvažoval, že se Ludvík Bavor, uchvatitel císařství, nechce po tolika zločinech, jež spáchal proti římské církvi, obrátiti k pokání, nýbrž že si nijak neváží soudních nálezů Apoštolské stolice a nedbá jich, jako by byl hluchý, a dává jiným špatný příklad odboje proti cirkvi. A protože již dávno byl jistými papežskými rozsudky jako Saul zavržen a sesazen z císařstvíl a knížata a vasalové říše byli zproštěni věrnosti k němu, aby římská církev nebyla déle bez svého obránce a zastánce, nařídil papež volitelům svaté říše listinami bulou zpečetěnými, aby přistoupili k volbě budoucího římského krále, aby mohl potom býti povýšen na císařství. A ti volitelé2 jako poslušní synové sešli se na místě, jehož jméno je Rense, na rýnském ostrově, kde se obyčejně ten akt koná, a když vzývali milost Ducha svatého, totiž arcibis- kupové mohučský [Gerlach], kolínský [Walram] a trevírský [Balduin], jakož i český král Jan a saský vévoda Rudolf — ostatní dva volitelé byli ze vzdorovitosti nepřítomni, totiž mar- krabě braniborský [Ludvík] a falckrabě rýnský [Ruprecht] —, dali své hlasy nejjasnějšímu knížeti, panu Karlovi, prvoroze- nému synu českého krále, markraběti moravskému, a řádně jej ve svátek svaté Markéty [13. července]3 zvolili za římského krále, aby byl potom povýšen na císařství. Ačkoli pak ten kníže je ujišťoval svou nedostatečností a od 162
Strana 163
počátku se velmi zdráhal dáti souhlas ke svému zvolení, přece potom, překonán prosbami knížat volitelů i jiných, neodvažoval se odporovati řízení božímu, a zvláště v zájmu státu, který byl špatně spravován, dal souhlas k svému zvolení, ale s podmín- kou, bude-li se líbit Apoštolské stolici, co se s ním stalo; toužil totiž dosáhnouti tak významné vrcholné hodnosti ne postranní cestou anebo nadutou pýchou, jak učinil jeho předchůdce, nýbrž hlavním vchodem, totiž skrze náměstka Ježíše Krista. Brzo potom pošlou knížata volitelé své slavnostní vyslance, totiž ctihodného v Kristu otce, pana Arnošta, prvního arcibis- kupa svatého kostela Pražského, a vznešeného knížete pana Mikuláše, vévodu opavského a ratibořského,4 s dekretem o volbě k nejvyššímu biskupovi do města Avignona, kde tehdy sídlil papežský dvůr. Ti byli po svém příchodu od papeže a kar- dinálů s poctami přijati. A tak řečený již Arnošt, protože byl velmi výmluvný a vzdělaný, měl před papežem a svatým kole- giem [kardinálů] ve veřejném zasedání krásné a mistrovské kázání, jehož thematem bylo, co je psáno v knize Králů [3. Král. I, 20]: »Na tebe hledí oči Izraele, abys usoudil, kdo má seděti na trůně.« A tento výrok znamenitě obrátil na tu volbu a na nového zvolence. Ale protože arcibiskup v tomto thematě nepřipojil ono zájmeno »tvém«, pan papež Kliment VI., který sám byl mistrem svaté theologie, svolav na druhý den svaté kolegium, ve veřejném zasedání za přítomnosti všech pre- látů znovu si vzal totéž thema5 a připojil, co je obsaženo v bib- lickém textu, totiž: »Kdo by měl seděti na trůně tvém.« A uká- zal, jak Apoštolská stolice přenesla císařství z Řecka na Němce a že se proto právem mělo říci »na trůně tvém«, poněvadž krá- lové a císařové římští mají jak podle práva, tak podle obyčeje přísahati Apoštolské stolici úctu, poslušnost a věrnost. Když tedy dokončil toto kázání, pan papež vřele doporučil osobu pana Karla, zvoleného za krále římského, a prozkoumav, jak se slušelo, postup a dekret volební, se souhlasem svých bratří [kardinálů] z moci apoštolské schválil a potvrdil, že volba byla vykonána řádně a o vhodné osobě. Zároveň dal ve svých listech svrchujmenovaným arcibiskupům volitelům nařízení, že mají zvoleného pomazati a korunovati za krále římského. Když přijal tyto listiny, vrátil se vyslanec, pan Ar- 163
počátku se velmi zdráhal dáti souhlas ke svému zvolení, přece potom, překonán prosbami knížat volitelů i jiných, neodvažoval se odporovati řízení božímu, a zvláště v zájmu státu, který byl špatně spravován, dal souhlas k svému zvolení, ale s podmín- kou, bude-li se líbit Apoštolské stolici, co se s ním stalo; toužil totiž dosáhnouti tak významné vrcholné hodnosti ne postranní cestou anebo nadutou pýchou, jak učinil jeho předchůdce, nýbrž hlavním vchodem, totiž skrze náměstka Ježíše Krista. Brzo potom pošlou knížata volitelé své slavnostní vyslance, totiž ctihodného v Kristu otce, pana Arnošta, prvního arcibis- kupa svatého kostela Pražského, a vznešeného knížete pana Mikuláše, vévodu opavského a ratibořského,4 s dekretem o volbě k nejvyššímu biskupovi do města Avignona, kde tehdy sídlil papežský dvůr. Ti byli po svém příchodu od papeže a kar- dinálů s poctami přijati. A tak řečený již Arnošt, protože byl velmi výmluvný a vzdělaný, měl před papežem a svatým kole- giem [kardinálů] ve veřejném zasedání krásné a mistrovské kázání, jehož thematem bylo, co je psáno v knize Králů [3. Král. I, 20]: »Na tebe hledí oči Izraele, abys usoudil, kdo má seděti na trůně.« A tento výrok znamenitě obrátil na tu volbu a na nového zvolence. Ale protože arcibiskup v tomto thematě nepřipojil ono zájmeno »tvém«, pan papež Kliment VI., který sám byl mistrem svaté theologie, svolav na druhý den svaté kolegium, ve veřejném zasedání za přítomnosti všech pre- látů znovu si vzal totéž thema5 a připojil, co je obsaženo v bib- lickém textu, totiž: »Kdo by měl seděti na trůně tvém.« A uká- zal, jak Apoštolská stolice přenesla císařství z Řecka na Němce a že se proto právem mělo říci »na trůně tvém«, poněvadž krá- lové a císařové římští mají jak podle práva, tak podle obyčeje přísahati Apoštolské stolici úctu, poslušnost a věrnost. Když tedy dokončil toto kázání, pan papež vřele doporučil osobu pana Karla, zvoleného za krále římského, a prozkoumav, jak se slušelo, postup a dekret volební, se souhlasem svých bratří [kardinálů] z moci apoštolské schválil a potvrdil, že volba byla vykonána řádně a o vhodné osobě. Zároveň dal ve svých listech svrchujmenovaným arcibiskupům volitelům nařízení, že mají zvoleného pomazati a korunovati za krále římského. Když přijal tyto listiny, vrátil se vyslanec, pan Ar- 163
Strana 164
nošt, od pana papeže a kardinálů velmi poctěn, s radostí k pa- nu Karlovi. 23. Hrdinná smrt slepého krále - Karlova korunovace v Bonnu V té době [r. 1346] anglický král [Eduard III.] shromáždil převeliké vojsko a začal pleniti země francouzského krále a ne- přátelsky postavil tábor proti městu Paříži.1 Když mu fran- couzský král nemohl klásti odpor, poslal posly a listy českému králi Janovi a jeho synovi, zvolenému německému králi Kar- lovi, kteří tehdy byli v Lucembursku, a s důvěrou je žádal, aby mu hleděli přijíti na pomoc s veškerým lidem, který by mohli sebrati, protože to vyžaduje naléhavá tíseň a je nebezpečí v prodlení. Brzy shromáždil český král veliké vojsko bojovníků a vytáhnou se svým synem, zvoleným králem, na pomoc fran- couzskému králi. Když anglický král uslyšel o jejich příchodu, ustoupil2 a položil se na velmi pevném místě mezi vodami a lesy, takže mu nikdo nemohl naprosto škodit. Ale král Jan a jeho syn zvolenec nebyli spokojeni s tím, že nepřátelé utekli před jejich tváří, stíhali je přes odpor a námitky francouzského krále až k onomu velmi chráněnému místu a seřadili tam své šiky, aby svedli s Angličany bitvu. Ale francouzský maršálek a jeho lidé, vidouce, že se Angličané chystají k odporu, obrátili se a dali se na hanebný útěk. A když král Jan dostal zprávu, že Francouzi prchli, a byl vyzván, aby útěkem zachránil život svůj i svých bojovníků, od- pověděl: „Bůh chraň, aby český král utíkal, ale zaveďte mne tam, kde zuří největší ryk válečný. Bůh buď s námi, nic se ne- bojme, jen mého syna pečlivě chraňte!“ A když byl doveden na bojiště, tu král Jan, zasažen četnými šípy, podstoupil smrt a s ním mnozí čeští šlechtici,3 den před svatým Rufem, mučed- níkem, dvacátého šestého srpna4. Vidouce pak jiní šlechtici, že král Jan v boji padl a je mrtev, aby neztratili oba panovníky, vyvedli jeho syna, zvoleného krále pana Karla, který tam blízko udatně bojoval a byl již zraněn nepřátelskými střelami, přes jeho odpor a proti jeho vùli z toho boje a dovedli ho na bez- pečné místo. 164
nošt, od pana papeže a kardinálů velmi poctěn, s radostí k pa- nu Karlovi. 23. Hrdinná smrt slepého krále - Karlova korunovace v Bonnu V té době [r. 1346] anglický král [Eduard III.] shromáždil převeliké vojsko a začal pleniti země francouzského krále a ne- přátelsky postavil tábor proti městu Paříži.1 Když mu fran- couzský král nemohl klásti odpor, poslal posly a listy českému králi Janovi a jeho synovi, zvolenému německému králi Kar- lovi, kteří tehdy byli v Lucembursku, a s důvěrou je žádal, aby mu hleděli přijíti na pomoc s veškerým lidem, který by mohli sebrati, protože to vyžaduje naléhavá tíseň a je nebezpečí v prodlení. Brzy shromáždil český král veliké vojsko bojovníků a vytáhnou se svým synem, zvoleným králem, na pomoc fran- couzskému králi. Když anglický král uslyšel o jejich příchodu, ustoupil2 a položil se na velmi pevném místě mezi vodami a lesy, takže mu nikdo nemohl naprosto škodit. Ale král Jan a jeho syn zvolenec nebyli spokojeni s tím, že nepřátelé utekli před jejich tváří, stíhali je přes odpor a námitky francouzského krále až k onomu velmi chráněnému místu a seřadili tam své šiky, aby svedli s Angličany bitvu. Ale francouzský maršálek a jeho lidé, vidouce, že se Angličané chystají k odporu, obrátili se a dali se na hanebný útěk. A když král Jan dostal zprávu, že Francouzi prchli, a byl vyzván, aby útěkem zachránil život svůj i svých bojovníků, od- pověděl: „Bůh chraň, aby český král utíkal, ale zaveďte mne tam, kde zuří největší ryk válečný. Bůh buď s námi, nic se ne- bojme, jen mého syna pečlivě chraňte!“ A když byl doveden na bojiště, tu král Jan, zasažen četnými šípy, podstoupil smrt a s ním mnozí čeští šlechtici,3 den před svatým Rufem, mučed- níkem, dvacátého šestého srpna4. Vidouce pak jiní šlechtici, že král Jan v boji padl a je mrtev, aby neztratili oba panovníky, vyvedli jeho syna, zvoleného krále pana Karla, který tam blízko udatně bojoval a byl již zraněn nepřátelskými střelami, přes jeho odpor a proti jeho vùli z toho boje a dovedli ho na bez- pečné místo. 164
Strana 165
Jakmile se po bitvě anglický král dověděl, že král Jan padl, dal vyhledati jeho tělo, a když bylo nalezeno, dal mu s velikým nářkem vystrojiti slavnostní pohřeb, a když ho posílal pozůsta- lým, pravil: „Dnes padla koruna rytířstva, nikdy nebylo po- dobného tomuto českému králi.“ Rytíři pak, zdvihnuvše králov- ské tělo, donesli je do Lucemburka a pochovali je v klášteře svaté Marie řádu svatého Benedikta5. Ale přišel tam i jeho syn Karel, zvolený král, poraněn, a zotavoval se tam, očekávaje návrat svých poslů od Apoštolské stolice. Téhož roku, když se vrátil od římské kurie ctihodný otec pan Arnošt, arcibiskup pražský, a přinesl souhlas s uvedenou volbou a její schválení, sešli se podle nařízení Apoštolské sto- lice do Bonnu na Rýně ctihodní páni arcibiskupové trevírský a kolínský a pomazali nejjasnějšího knížete, řečeného pana Karla, na krále římského a s převelikou slavnostností ho koru- novali dne 26. listopadu, což bylo [v neděli nazítří po] sv. Ka- teřině, ačkoli Ludvík Bavor byl dosud živ a držel v své moci celou říši.6 165
Jakmile se po bitvě anglický král dověděl, že král Jan padl, dal vyhledati jeho tělo, a když bylo nalezeno, dal mu s velikým nářkem vystrojiti slavnostní pohřeb, a když ho posílal pozůsta- lým, pravil: „Dnes padla koruna rytířstva, nikdy nebylo po- dobného tomuto českému králi.“ Rytíři pak, zdvihnuvše králov- ské tělo, donesli je do Lucemburka a pochovali je v klášteře svaté Marie řádu svatého Benedikta5. Ale přišel tam i jeho syn Karel, zvolený král, poraněn, a zotavoval se tam, očekávaje návrat svých poslů od Apoštolské stolice. Téhož roku, když se vrátil od římské kurie ctihodný otec pan Arnošt, arcibiskup pražský, a přinesl souhlas s uvedenou volbou a její schválení, sešli se podle nařízení Apoštolské sto- lice do Bonnu na Rýně ctihodní páni arcibiskupové trevírský a kolínský a pomazali nejjasnějšího knížete, řečeného pana Karla, na krále římského a s převelikou slavnostností ho koru- novali dne 26. listopadu, což bylo [v neděli nazítří po] sv. Ka- teřině, ačkoli Ludvík Bavor byl dosud živ a držel v své moci celou říši.6 165
Strana 166
III. KRÁL KAREL PŘED KORUNOVÁNÍM ZA ŘÍMSKÉHO CÍSAŘE (1346-1355) 24. Karel korunován za českého krále Léta Páně 1347 v zimní době pan Karel, římský král, chtěje pomstíti křivdu, spáchanou na jeho bratru Janovi, jemuž Lud- vík odňal manželku a který byl nespravedlivě vypuzen z tyrol- ské země, přišel osobně s několika málo přáteli, přestrojeni za kupce, do Tyrol, a shromáždiv tam nenadále veliké množství lidu, zpustošil tu zemi ohněm a požáry, posekal a zničil jejich vinice a dobyl přemnoho hradů a zámků. Ale když jim způsobil přemnoho škod, nedůvěřuje sobě ustoupil odtamtud.1 Téhož roku pan Karel, římský král, po návratu z Tyrol do Prahy byl s převelikou radostí uvítán od knížat, šlechticů a pre- látů i kněžstva a lidu a byl od ctihodného pana Arnošta, první- ho pražského arcibiskupa, spolu se svou manželkou, paní Blan- kou, šťastně a slavnostně korunován,2 on za krále, ona za královnu nad Českým královstvím, v neděli [2. září] nejbližší před svátkem Narození sv. Panny Marie. A pro hostinu byl postaven dům v městě Pražském, na tržišti u svatého Havla, a ověšen čalouny a hedvábnými látkami a všem bylo skvěle přisluhováno. V ten den přišli páni Království českého, každý podle svého stavu, a vykonávali své úřady novému králi na ořích pokrytých čabrakami a posluhovali, jak je zvykem, u stolu. A tak po smutku, který měli pro smrt krále Jana, nastala v lidu veliká radost z této korunovace. Král pak daroval korunu, kterou sám byl korunován, sva- tému Václavu, aby byla v určitých dnech v Pražském kostele vkládána na jeho hlavu, a ustanovil, že všichni čeští králové, jeho nástupci, mají býti korunováni touto korunou a užíti jí jen v onen den své korunovace a v týž den ji uložiti na noc do sakristie Pražského kostela s tím následkem pod trestem vy- obcování z církve, který pan papež pro to vynesl.3 Také týž král 166
III. KRÁL KAREL PŘED KORUNOVÁNÍM ZA ŘÍMSKÉHO CÍSAŘE (1346-1355) 24. Karel korunován za českého krále Léta Páně 1347 v zimní době pan Karel, římský král, chtěje pomstíti křivdu, spáchanou na jeho bratru Janovi, jemuž Lud- vík odňal manželku a který byl nespravedlivě vypuzen z tyrol- ské země, přišel osobně s několika málo přáteli, přestrojeni za kupce, do Tyrol, a shromáždiv tam nenadále veliké množství lidu, zpustošil tu zemi ohněm a požáry, posekal a zničil jejich vinice a dobyl přemnoho hradů a zámků. Ale když jim způsobil přemnoho škod, nedůvěřuje sobě ustoupil odtamtud.1 Téhož roku pan Karel, římský král, po návratu z Tyrol do Prahy byl s převelikou radostí uvítán od knížat, šlechticů a pre- látů i kněžstva a lidu a byl od ctihodného pana Arnošta, první- ho pražského arcibiskupa, spolu se svou manželkou, paní Blan- kou, šťastně a slavnostně korunován,2 on za krále, ona za královnu nad Českým královstvím, v neděli [2. září] nejbližší před svátkem Narození sv. Panny Marie. A pro hostinu byl postaven dům v městě Pražském, na tržišti u svatého Havla, a ověšen čalouny a hedvábnými látkami a všem bylo skvěle přisluhováno. V ten den přišli páni Království českého, každý podle svého stavu, a vykonávali své úřady novému králi na ořích pokrytých čabrakami a posluhovali, jak je zvykem, u stolu. A tak po smutku, který měli pro smrt krále Jana, nastala v lidu veliká radost z této korunovace. Král pak daroval korunu, kterou sám byl korunován, sva- tému Václavu, aby byla v určitých dnech v Pražském kostele vkládána na jeho hlavu, a ustanovil, že všichni čeští králové, jeho nástupci, mají býti korunováni touto korunou a užíti jí jen v onen den své korunovace a v týž den ji uložiti na noc do sakristie Pražského kostela s tím následkem pod trestem vy- obcování z církve, který pan papež pro to vynesl.3 Také týž král 166
Strana 167
stanovil a potvrdil svými listinami, že každý z jeho nástupců, který bude mít být v budoucích dobách korunován touto koru- nou, má zaplatit pražské kapitule za propůjčení řečené koruny tři sta kop ve prospěch kostela a kapituly. Téhož roku, následující den po řečené již korunovaci, založil král Karel nový klášter před branou Svatohavelskou4 a umístil v něm bratry karmelitány a daroval jim stavení, která byla postavena pro královskou [korunovační] hostinu; oni si z nich vystavěli dřevěný kostel a pořídili jiná zařízení, kterých potře- bovali. 25. Karel vytáhl proti Ludvíkovi Bavorovi — Náhlý skon Ludvíka Bavora — Návštěva německých měst Téhož roku [13471, II. dne měsíce října, shromáždil pan Karel, římský a český král, veliké vojsko, chtěje napadnouti země Ludvíka Bavora. A když již dorazil se svým lidem do Tachova, hle, stalo se řízením nejvyššího Boha, který vlastní silou šlape po hrdlech pyšných odbojníků, že Ludvík Bavor, uchvatitel císařství, nepřítel Boha a svaté římské církve, ze- staralý ve svých špatnostech, když se vracel z lovu do svého města Mnichova, spadnuv náhle s koně, na němž seděl, zlomil vazi a ihned [dne II. října] skonal. V krátkém čase přijdou poslové ke králi Karlovi a oznámí mu dobrou a vítanou no- vinu; když král uslyšel tyto zprávy, vzdal se svými Bohu chvá- lu, že je ráčil ochrániti od prolévání krve. Potom král Karel přitáhl vesele k městu Řeznu,2 kde ho jakožto římského krále všichni, duchovenstvo i lid, přijali s ra- dostí a slávou; slíbí mu poslušnost, věrnost a úctu a všechno se mu daří podle přání. Odtud dále přijel s převelikým vojskem do Norimberka, kde byl [31. října] podobně skvěle přijat a vši- chni měšťané a řemeslníci mu složili hold věrnosti. Ale někteří z nich, zapomenuvše na přísahu, vydají to město po odchodu“ krále Karla do rukou Bavorova syna, totiž braniborského mar- kraběte Ludvíka, úhlavního nepřítele pana Karla. Proto se stala ve všech říšských městech věrolomnost Norimberských příslo- večnou, neboť podvedli i římského krále, ač mu přísahali věr- 167
stanovil a potvrdil svými listinami, že každý z jeho nástupců, který bude mít být v budoucích dobách korunován touto koru- nou, má zaplatit pražské kapitule za propůjčení řečené koruny tři sta kop ve prospěch kostela a kapituly. Téhož roku, následující den po řečené již korunovaci, založil král Karel nový klášter před branou Svatohavelskou4 a umístil v něm bratry karmelitány a daroval jim stavení, která byla postavena pro královskou [korunovační] hostinu; oni si z nich vystavěli dřevěný kostel a pořídili jiná zařízení, kterých potře- bovali. 25. Karel vytáhl proti Ludvíkovi Bavorovi — Náhlý skon Ludvíka Bavora — Návštěva německých měst Téhož roku [13471, II. dne měsíce října, shromáždil pan Karel, římský a český král, veliké vojsko, chtěje napadnouti země Ludvíka Bavora. A když již dorazil se svým lidem do Tachova, hle, stalo se řízením nejvyššího Boha, který vlastní silou šlape po hrdlech pyšných odbojníků, že Ludvík Bavor, uchvatitel císařství, nepřítel Boha a svaté římské církve, ze- staralý ve svých špatnostech, když se vracel z lovu do svého města Mnichova, spadnuv náhle s koně, na němž seděl, zlomil vazi a ihned [dne II. října] skonal. V krátkém čase přijdou poslové ke králi Karlovi a oznámí mu dobrou a vítanou no- vinu; když král uslyšel tyto zprávy, vzdal se svými Bohu chvá- lu, že je ráčil ochrániti od prolévání krve. Potom král Karel přitáhl vesele k městu Řeznu,2 kde ho jakožto římského krále všichni, duchovenstvo i lid, přijali s ra- dostí a slávou; slíbí mu poslušnost, věrnost a úctu a všechno se mu daří podle přání. Odtud dále přijel s převelikým vojskem do Norimberka, kde byl [31. října] podobně skvěle přijat a vši- chni měšťané a řemeslníci mu složili hold věrnosti. Ale někteří z nich, zapomenuvše na přísahu, vydají to město po odchodu“ krále Karla do rukou Bavorova syna, totiž braniborského mar- kraběte Ludvíka, úhlavního nepřítele pana Karla. Proto se stala ve všech říšských městech věrolomnost Norimberských příslo- večnou, neboť podvedli i římského krále, ač mu přísahali věr- 167
Strana 168
nost. Proto jiní měšťané toho města, kteří nebyli spoluvinníky a které upřímně mrzela špatná pověst, vyhnali jednoho dne všechny ony špatné své spoluobčany věrolomníky, z nichž bylo padesát jednoho dne od jakéhosi šlechtice najednou a spolu proto pověšeno. Také jiní, kteří byli v městě a jinde chyceni, byli za tak veliký zločin ztrýzněni různými tresty. A druzí měš- ťané, kteří zůstali v městě, obdrželi milost krále Karla a on se smířil s tím městem, které si zasloužilo, aby bylo zpustošeno a úplně vypleněno. A když se všechno řídilo podle vůle řeče- ného krále, poslal svůj lid zpět do Čech a sám objížděl říšská města, přijímaje od nich a říšských knížat slib věrnosti, a velmi horlivě se staral o mír v oněch zemích. Dne 4. prosince opustil Norimberk a navštívil v Alsas- ku Pforzheim, Hagenau, Štrasburk (15. prosince) a přes Kolmar přijel k Basileji, kde se měšťané zdráhali otevřít mu brány, dokud nebude zrušen nad městem interdikt. Dne 20. prosince se však vrátilo Karlovo poselstvo od pa- peže a přineslo tuhé podmínky, takže mu přední rádcové radili zatajit je; ale obratnosti králově se podařilo najít jakési východisko. Přemluvil zástupce města, že sice slo- žili za veškeré měšťanstvo žádanou přísahu, ale s výslov- nou výhradou, že nevěří v kacířství zesnulého Ludvíka Bavora a že uznají za římského krále vždy toho, kdo bude řádně od kurfiřtů zvolen, i kdyby nežádal papežova schválení. A tak slavil Karel v Basileji vánoce; na Boží hod četl v basilejském dómu v královské nádheře úryvek z evan- gelia »Vyšlo nařízení od císaře Augusta« [Luk. 2, 1], ale dovedl se také při taneční zábavě velmi okázale dvořit měšťanským paním. A již předtím, když projížděl Rothen- burgem (v jižním Německu), zápasil tam v turnaji pod cizím jménem a erbem. Zprávy o tomto vystupování římského krále se donesly do Avignonu a papež Kliment VI. to ve zvláštním dopise Karlovi vytkl; příslušná část listu zní takto: »Ostatně jsme se před příchodem [syna] Velka [tvého sekre- táře a důvěrníka,] dozvěděli ze zpráv mnohých lidí, že někteří velmoži němečtí, kteří čistou láskou horlivě milují tvoji čest, 168
nost. Proto jiní měšťané toho města, kteří nebyli spoluvinníky a které upřímně mrzela špatná pověst, vyhnali jednoho dne všechny ony špatné své spoluobčany věrolomníky, z nichž bylo padesát jednoho dne od jakéhosi šlechtice najednou a spolu proto pověšeno. Také jiní, kteří byli v městě a jinde chyceni, byli za tak veliký zločin ztrýzněni různými tresty. A druzí měš- ťané, kteří zůstali v městě, obdrželi milost krále Karla a on se smířil s tím městem, které si zasloužilo, aby bylo zpustošeno a úplně vypleněno. A když se všechno řídilo podle vůle řeče- ného krále, poslal svůj lid zpět do Čech a sám objížděl říšská města, přijímaje od nich a říšských knížat slib věrnosti, a velmi horlivě se staral o mír v oněch zemích. Dne 4. prosince opustil Norimberk a navštívil v Alsas- ku Pforzheim, Hagenau, Štrasburk (15. prosince) a přes Kolmar přijel k Basileji, kde se měšťané zdráhali otevřít mu brány, dokud nebude zrušen nad městem interdikt. Dne 20. prosince se však vrátilo Karlovo poselstvo od pa- peže a přineslo tuhé podmínky, takže mu přední rádcové radili zatajit je; ale obratnosti králově se podařilo najít jakési východisko. Přemluvil zástupce města, že sice slo- žili za veškeré měšťanstvo žádanou přísahu, ale s výslov- nou výhradou, že nevěří v kacířství zesnulého Ludvíka Bavora a že uznají za římského krále vždy toho, kdo bude řádně od kurfiřtů zvolen, i kdyby nežádal papežova schválení. A tak slavil Karel v Basileji vánoce; na Boží hod četl v basilejském dómu v královské nádheře úryvek z evan- gelia »Vyšlo nařízení od císaře Augusta« [Luk. 2, 1], ale dovedl se také při taneční zábavě velmi okázale dvořit měšťanským paním. A již předtím, když projížděl Rothen- burgem (v jižním Německu), zápasil tam v turnaji pod cizím jménem a erbem. Zprávy o tomto vystupování římského krále se donesly do Avignonu a papež Kliment VI. to ve zvláštním dopise Karlovi vytkl; příslušná část listu zní takto: »Ostatně jsme se před příchodem [syna] Velka [tvého sekre- táře a důvěrníka,] dozvěděli ze zpráv mnohých lidí, že někteří velmoži němečtí, kteří čistou láskou horlivě milují tvoji čest, 168
Strana 169
reptají a velmi těžce nesou, že Ty svými šaty, které prý nosíš příliš krátké a těsné, nezachováváš onu vážnost, kterou vyža- duje vrchol důstojnosti císařské, a že se proti slušnosti této dů- stojnosti zúčastníš klání a turnajů. Nad tím jsme se my, kteří z otcovské lásky toužíme po rozmnožení tvé cti, podivili a dů- razně Tvou Jasnost žádáme, abys v budoucnosti nosil oděv vol- ný a dlouhý, který prozrazuje zralost, jež se vyžaduje při tak ve- likém panovníkovi, abys nechal takových klání a turnajů a aby ses ve všech svých skutcích a vystupováních ukázal vážným a zralým, aby na Tobě nebylo pozorováno nic nepříslušného nebo pokárání hodného, nýbrž abys hodnost, jejíž odznaky a váhu nosíš, naplňoval mravy a zosobňoval ctnostnými skutky. Dáno v Avignoně 25. února, šestého roku [našeho pontifi- kátu].«4 26. Karel upokojuje Staroměstské, že jim založením Nového Města nevznikne újma Karel, z boží milosti římský císař, po všechny časy rozmno- žitel říše a český králí. Všem a každému na věčnou paměť. Ačkoliv naše královská důstojnost jest obtížena novými starostmi o správu a pokoj na- šich zemí a blaho lidí, vždycky svou náklonost nachyluje a obra- cí k tomu, aby naše země a lidé, kteří jsou nám poddáni, mohli v ochraně a blahu míru stále se vzmáhati a rozmnožovati své statky. Proto s příznivým rozmyslem a dobrou radou našich knížat, pánů a šlechticů, duchovních i světských, a zvláště pak s radou a vůlí purkmistra, rady a vší obce slavného a ctného našeho Velkého Města pražského, které jest stolice a hlava našeho Českého království, míníme s pomocí Boha všemohou- cího z jeho předměstí, rolí, dědin a polí, které tam před jejich městem leží, založiti a vysaditi Nové Město k naší a jejich větší cti, svobodě, blahu a radosti a k zamezení všech násil- ných půtek. Tu však máme a chceme se uvarovati všech škod a překážek, které by proto témuž našemu hlavnímu městu v budoucích časech mohly škoditi nebo býti na obtíž; neboť k tomu přičinili a ještě přičiní [= Staroměstští] svou značnou pomoc. 169
reptají a velmi těžce nesou, že Ty svými šaty, které prý nosíš příliš krátké a těsné, nezachováváš onu vážnost, kterou vyža- duje vrchol důstojnosti císařské, a že se proti slušnosti této dů- stojnosti zúčastníš klání a turnajů. Nad tím jsme se my, kteří z otcovské lásky toužíme po rozmnožení tvé cti, podivili a dů- razně Tvou Jasnost žádáme, abys v budoucnosti nosil oděv vol- ný a dlouhý, který prozrazuje zralost, jež se vyžaduje při tak ve- likém panovníkovi, abys nechal takových klání a turnajů a aby ses ve všech svých skutcích a vystupováních ukázal vážným a zralým, aby na Tobě nebylo pozorováno nic nepříslušného nebo pokárání hodného, nýbrž abys hodnost, jejíž odznaky a váhu nosíš, naplňoval mravy a zosobňoval ctnostnými skutky. Dáno v Avignoně 25. února, šestého roku [našeho pontifi- kátu].«4 26. Karel upokojuje Staroměstské, že jim založením Nového Města nevznikne újma Karel, z boží milosti římský císař, po všechny časy rozmno- žitel říše a český králí. Všem a každému na věčnou paměť. Ačkoliv naše královská důstojnost jest obtížena novými starostmi o správu a pokoj na- šich zemí a blaho lidí, vždycky svou náklonost nachyluje a obra- cí k tomu, aby naše země a lidé, kteří jsou nám poddáni, mohli v ochraně a blahu míru stále se vzmáhati a rozmnožovati své statky. Proto s příznivým rozmyslem a dobrou radou našich knížat, pánů a šlechticů, duchovních i světských, a zvláště pak s radou a vůlí purkmistra, rady a vší obce slavného a ctného našeho Velkého Města pražského, které jest stolice a hlava našeho Českého království, míníme s pomocí Boha všemohou- cího z jeho předměstí, rolí, dědin a polí, které tam před jejich městem leží, založiti a vysaditi Nové Město k naší a jejich větší cti, svobodě, blahu a radosti a k zamezení všech násil- ných půtek. Tu však máme a chceme se uvarovati všech škod a překážek, které by proto témuž našemu hlavnímu městu v budoucích časech mohly škoditi nebo býti na obtíž; neboť k tomu přičinili a ještě přičiní [= Staroměstští] svou značnou pomoc. 169
Strana 170
A tak měšťanům a obyvatelům jmenovaného našeho hlavního města a jejich potomkům dáváme a mocí tohoto listu s pra- vým vědomím a z plnosti královské moci dali jsme svo- bodný, jistý a nerušený průchod a průjezd přes totéž Nové Město, které míníme založiti, a to kdykoliv a kudykoliv budou chtíti, k jízdě, vozbě a chůzi ve dne i v noci, jak často toho bude potřebí, a to nyní i potom beze všech překážek pro vše- chny budoucí časy. A zvláště chceme, aby ty dvě brány se vším jejich příslušen- stvím, jež vystavíme v té nové hradbě, kterou okolo téhož Nového Města míníme založiti, totiž jedna proti Vítkově hoře [Horská] a druhá doleji u vody před jejich předměstím, jež slove Poříčí [Poříčská], účinkem tohoto listu z královské moci byly dány a náležely jmenovanému našemu hlavnímu městu, aby jich užívalo, je vlastnilo a drželo, osadilo svými vlastními úředníky a vrátnými a zamykalo vlastními zámky, tak jako své vlastní brány v svém městě. Měšťané a obyvatelé téhož Nového Města ani jejich potomci nesmějí nikdy a žádným způsobem činiti nějaké překážky, předhůzky nebo podvody při takovém průjezdu ze jmenova- ného našeho hlavního města k týmž branám. Nemají také nositi nějakou nečistotu, hnůj, bláto, rum nebo nějaký jiný neřád do příkopů jmenovaného našeho hlavního města ani jej tam vhazo- vati. Stalo-li by se však, že by někdo z měšťanů a obyvatelů budoucího města sám nebo jeho čeleď proti tomu jednal a byl dopaden jejich služebníky, každý takový zaplatí bez odmluvy do komory naší a našich nástupců knížat nebo králů těžkou hřivnu a purkmistrovi a radě jmenovaného našeho hlavního města hřivnu malou. A v týchž příkopech a před příkopy až ke strouze, kterou teče dešťová voda — jde kolem jejich města od mlýnů až do Vltavy -, jejich rychtář a úředníci mají míti plnou moc zadržovati, jímati a překaziti a všechny své náleži- tosti vyřizovati stejným způsobem jako ve svém městě beze vší překážky. A jelikož máme před očima všechen budoucí čas, chceme také, aby měšťané a obyvatelé budoucího Nového Města uží- vali práva, které při soudě běží, [takového], jakého užívá jme- nované naše hlavní město; takže měšťané a obyvatelé téhož 170
A tak měšťanům a obyvatelům jmenovaného našeho hlavního města a jejich potomkům dáváme a mocí tohoto listu s pra- vým vědomím a z plnosti královské moci dali jsme svo- bodný, jistý a nerušený průchod a průjezd přes totéž Nové Město, které míníme založiti, a to kdykoliv a kudykoliv budou chtíti, k jízdě, vozbě a chůzi ve dne i v noci, jak často toho bude potřebí, a to nyní i potom beze všech překážek pro vše- chny budoucí časy. A zvláště chceme, aby ty dvě brány se vším jejich příslušen- stvím, jež vystavíme v té nové hradbě, kterou okolo téhož Nového Města míníme založiti, totiž jedna proti Vítkově hoře [Horská] a druhá doleji u vody před jejich předměstím, jež slove Poříčí [Poříčská], účinkem tohoto listu z královské moci byly dány a náležely jmenovanému našemu hlavnímu městu, aby jich užívalo, je vlastnilo a drželo, osadilo svými vlastními úředníky a vrátnými a zamykalo vlastními zámky, tak jako své vlastní brány v svém městě. Měšťané a obyvatelé téhož Nového Města ani jejich potomci nesmějí nikdy a žádným způsobem činiti nějaké překážky, předhůzky nebo podvody při takovém průjezdu ze jmenova- ného našeho hlavního města k týmž branám. Nemají také nositi nějakou nečistotu, hnůj, bláto, rum nebo nějaký jiný neřád do příkopů jmenovaného našeho hlavního města ani jej tam vhazo- vati. Stalo-li by se však, že by někdo z měšťanů a obyvatelů budoucího města sám nebo jeho čeleď proti tomu jednal a byl dopaden jejich služebníky, každý takový zaplatí bez odmluvy do komory naší a našich nástupců knížat nebo králů těžkou hřivnu a purkmistrovi a radě jmenovaného našeho hlavního města hřivnu malou. A v týchž příkopech a před příkopy až ke strouze, kterou teče dešťová voda — jde kolem jejich města od mlýnů až do Vltavy -, jejich rychtář a úředníci mají míti plnou moc zadržovati, jímati a překaziti a všechny své náleži- tosti vyřizovati stejným způsobem jako ve svém městě beze vší překážky. A jelikož máme před očima všechen budoucí čas, chceme také, aby měšťané a obyvatelé budoucího Nového Města uží- vali práva, které při soudě běží, [takového], jakého užívá jme- nované naše hlavní město; takže měšťané a obyvatelé téhož 170
Strana 171
Nového Města a jejich potomci stejným způsobem jako z jiných mnohých našich měst v našem Českém království se mají od svého práva — kdykoliv by toho bylo zapotřebí - dostaviti k ná- lezu a odvolati se jako k vyššímu právu před purkmistra a radu jmenovaného našeho hlavního města Pražského a na jejich tak uděleném rozsudku a právu úplně zůstati a vydržeti. Nemají a nesmějí se v žádném případě odvolávati dále od nich a jejich práva na někoho jiného než na nás a naše nástupce, koruno- vané české krále. Stejně také jako jmenovaní měšťané uvedeného našeho hlav- ního města nemají své listinné doklady a potvrzení na práva, svobody a milosti před žádným jiným ukazovati a předkládati než před námi a našimi nástupci, králi nebo knížaty k tomuto království podle práva a poctivě korunovanými a zvolenými. Také jako v dříve jmenovaném našem hlavním městě Pražském se drží dva výroční trhy v roce, jeden na den sv. Víta a druhý na den sv. Václava, chceme, aby výroční trh na den sv. Václava dříve jmenované naše hlavní město drželo k svému užitku a prospěchu a aby výroční trh na den sv. Víta - jak byl držen se svými zvláštnostmi - byl přeložen do Nového Města, které míníme vysaditi, a nechceme] jinak. Toho mají tak dlouho užívati, až jim bude položen nebo vysazen jiný výroční trh od nás nebo našich nástupců, českých králů a knížat. A když jim bude vysazen jiný výroční trh, mají se tohoto opět spustiti. Stalo-li by se také, že by se často jmenovaným měšťanům našeho hlavního města Pražského nezdálo ty z řemeslníků, kteří kladivem kovají a klepou nebo [mají] jiné nepokojné řemeslo, pro tlučení a nepokoj v jejich městě trpěti nebo pro těsnost je držeti, [chceme], aby se tito usadili v témže Novém Městě, které míníme vysaditi, v takovém svém řemesle praco- vali a je bez překážky provozovali. A my tedy míníme vysaditi totéž Nové Město k naší důstoj- nosti a cti a také jmenovanému našemu hlavnímu městu k jeho většímu užitku, prospěchu, svobodě a potěšení a k žádným škodám, zatížení nebo nevůli; neboť my všechny ty věci s po- mocí boží a zvláště s jejich radou, vůlí a pomocí míníme zapo- číti a vykonati. A stalo-li by se, že by jmenovanému našemu hlavnímu městu 171
Nového Města a jejich potomci stejným způsobem jako z jiných mnohých našich měst v našem Českém království se mají od svého práva — kdykoliv by toho bylo zapotřebí - dostaviti k ná- lezu a odvolati se jako k vyššímu právu před purkmistra a radu jmenovaného našeho hlavního města Pražského a na jejich tak uděleném rozsudku a právu úplně zůstati a vydržeti. Nemají a nesmějí se v žádném případě odvolávati dále od nich a jejich práva na někoho jiného než na nás a naše nástupce, koruno- vané české krále. Stejně také jako jmenovaní měšťané uvedeného našeho hlav- ního města nemají své listinné doklady a potvrzení na práva, svobody a milosti před žádným jiným ukazovati a předkládati než před námi a našimi nástupci, králi nebo knížaty k tomuto království podle práva a poctivě korunovanými a zvolenými. Také jako v dříve jmenovaném našem hlavním městě Pražském se drží dva výroční trhy v roce, jeden na den sv. Víta a druhý na den sv. Václava, chceme, aby výroční trh na den sv. Václava dříve jmenované naše hlavní město drželo k svému užitku a prospěchu a aby výroční trh na den sv. Víta - jak byl držen se svými zvláštnostmi - byl přeložen do Nového Města, které míníme vysaditi, a nechceme] jinak. Toho mají tak dlouho užívati, až jim bude položen nebo vysazen jiný výroční trh od nás nebo našich nástupců, českých králů a knížat. A když jim bude vysazen jiný výroční trh, mají se tohoto opět spustiti. Stalo-li by se také, že by se často jmenovaným měšťanům našeho hlavního města Pražského nezdálo ty z řemeslníků, kteří kladivem kovají a klepou nebo [mají] jiné nepokojné řemeslo, pro tlučení a nepokoj v jejich městě trpěti nebo pro těsnost je držeti, [chceme], aby se tito usadili v témže Novém Městě, které míníme vysaditi, v takovém svém řemesle praco- vali a je bez překážky provozovali. A my tedy míníme vysaditi totéž Nové Město k naší důstoj- nosti a cti a také jmenovanému našemu hlavnímu městu k jeho většímu užitku, prospěchu, svobodě a potěšení a k žádným škodám, zatížení nebo nevůli; neboť my všechny ty věci s po- mocí boží a zvláště s jejich radou, vůlí a pomocí míníme zapo- číti a vykonati. A stalo-li by se, že by jmenovanému našemu hlavnímu městu 171
Strana 172
Pražskému pro to v tomto našem úmyslu a uložení nyní nebo potom v budoucích časech mohly vzejíti obtíže, škody nebo nějaké potíže, mýlky nebo nevůle a útisk, a to z kdykoliv vy- daných listů našich nebo našich nástupců, králů nebo knížat českých, vědomě nebo nevědomě, ať již na práva, svobody nebo milosti: takové všechny listy jak nyní, tak potom a jak potom, tak nyní tímto naším listem, vydaným pod majestátní pečetí, a z plnosti moci královské prohlašujeme za neúčinné a moci zbavené, rušíme je, zahlazujeme a všude v nic obracíme. Na svědectví a pravé vědomí tento list je zapečetěn naší královskou majestátní pečetí. Dáno na Hrádku [= Křivoklátě] po narození Krista Ježíše tisíc tři sta let a poté v čtyřicátém sedmém2 roce na dny veli- konoční I3. dubna]; našeho panování v roce druhém. K rozkazu pana krále Jan ze Středy 27. Založení Nového Města pražského Léta páně 1348 v den sv. Marka [25. dubna] pan Karel, římský a český král, položil základní kámen a založil Nové Město pražské a dal vystavěti dlouhou přepevnou hradbu s bránami a převysokými věžemi od hradu Vyšehradu až na Poříč. Ale i vrch Vyšehrad dal obehnati hradbou a přepevnými věžemi a celé to dílo dokončil ve dvou letech. K založení Nového Města pražského vydal pan Karel tuto zakládací listinu: »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Na věčnou paměť věci. Zajisté mezi jinými starostmi našich zaměstnání, jimiž se náš duch jako rozvlněné moře každodenně znavuje pro prospěšný stav státu, v úvahách zvláště se vynořuje a v horlivém pře- mýšlení opětovně uvažujeme, v důkladném rozjímání rozvažu- jíce, jak by se naše dědičné České království zelenalo veškerou krásou, kvetlo pokojem, majíc hojnost závistníků nebálo se ztráty, jak by obecné dobro a prospěch řečeného království nesl ovoce a jak by se sama vláda, z dobrého k lepšímu na- 172
Pražskému pro to v tomto našem úmyslu a uložení nyní nebo potom v budoucích časech mohly vzejíti obtíže, škody nebo nějaké potíže, mýlky nebo nevůle a útisk, a to z kdykoliv vy- daných listů našich nebo našich nástupců, králů nebo knížat českých, vědomě nebo nevědomě, ať již na práva, svobody nebo milosti: takové všechny listy jak nyní, tak potom a jak potom, tak nyní tímto naším listem, vydaným pod majestátní pečetí, a z plnosti moci královské prohlašujeme za neúčinné a moci zbavené, rušíme je, zahlazujeme a všude v nic obracíme. Na svědectví a pravé vědomí tento list je zapečetěn naší královskou majestátní pečetí. Dáno na Hrádku [= Křivoklátě] po narození Krista Ježíše tisíc tři sta let a poté v čtyřicátém sedmém2 roce na dny veli- konoční I3. dubna]; našeho panování v roce druhém. K rozkazu pana krále Jan ze Středy 27. Založení Nového Města pražského Léta páně 1348 v den sv. Marka [25. dubna] pan Karel, římský a český král, položil základní kámen a založil Nové Město pražské a dal vystavěti dlouhou přepevnou hradbu s bránami a převysokými věžemi od hradu Vyšehradu až na Poříč. Ale i vrch Vyšehrad dal obehnati hradbou a přepevnými věžemi a celé to dílo dokončil ve dvou letech. K založení Nového Města pražského vydal pan Karel tuto zakládací listinu: »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Na věčnou paměť věci. Zajisté mezi jinými starostmi našich zaměstnání, jimiž se náš duch jako rozvlněné moře každodenně znavuje pro prospěšný stav státu, v úvahách zvláště se vynořuje a v horlivém pře- mýšlení opětovně uvažujeme, v důkladném rozjímání rozvažu- jíce, jak by se naše dědičné České království zelenalo veškerou krásou, kvetlo pokojem, majíc hojnost závistníků nebálo se ztráty, jak by obecné dobro a prospěch řečeného království nesl ovoce a jak by se sama vláda, z dobrého k lepšímu na- 172
Strana 173
růstajíc, jako novým pěstěním věrných mohla rozšiřovati, aby jeho skvělost a rozmnožené štěstí, jehož výsledkem je obecný prospěch naší dobré pověsti, hlásajíce oslavu rozveselovaly a osvěžovaly naši mysl. Naprosto nejsou přídavky prací, nýbrž odpočinek ty věci, o nichž stále přemýšlíme k ozdobení a po- vznesení stavu tohoto království, protože mezi jinými věcmi, jež našim právům zanechal závazek nástupnictví po otci nebo potom šťastný osud připojil jako přírůstky, pokládáme toto království jako nějakou vybranou zahradu mezi poli za dražší nad ostatní. Abychom to tedy prospěšně obstarali, umínili jsme si neod- pustit si námahy a nešetřit nákladů a rozhodli jsme se roz- vahou prospěšné prozíravosti rozšířiti, zvětšiti a ohraničiti způ- sobem, který následuje, Pražské město, na naši naléhavou žá- dost před několika dny na metropolitní povýšené,1 ležící upro- střed tohoto království a na místě přeúrodném, navštěvované lidmi z rozličných krajin a končin světa, jehož domy a stavení jeho obyvatele a tisíce lidu v nich pobývajících a nával lidí do něho, který nikdo nemůže spočítati, a zvláště pro obecné [generální] učení,2 jež jsme si umínili v řečeném městě zříditi, nikterak nemohou náležitě pojmouti, aby toto město, jež půvabnost místa nad ostatní obdarovává plností věcí, učinilo množství a pohodlí bydlitelů a obyvatelů neobyčejně oblíbeným a aby svrchuřečené město, místo našeho narození a vychování, představující klenoty věrnosti a stálosti vůči naší výsosti, které jsme před převzetím břemene správy tohoto království milovali v letech dětství a vždy neúnavně toužíme po vůni jeho mastí, protože jeho povýšení leží neustále v srdci naší výsosti, dostalo, čerpajíc vody z pramenů Spasite- lových, podíl našeho štěstí. A plným právem, protože věrnost, poctivost a stálost tohoto města, dokázaná osobně, činy i du- chem, vždy nám s radostí pomáhá a ve všech velikých věcech, které naše moc si umínila zameziti, s chloubou slibuje svou zvláštní účast. Aby se tedy radovalo tak vznešené dílo a práce rukou na- šich, vyznamenané zvláštní milostí naší štědrosti, stanovíme, aby se to město, jež nařizujeme nazývati Novým Městem pražským, rozšířilo od obvodu a okruhu příkopů a hradeb, 173
růstajíc, jako novým pěstěním věrných mohla rozšiřovati, aby jeho skvělost a rozmnožené štěstí, jehož výsledkem je obecný prospěch naší dobré pověsti, hlásajíce oslavu rozveselovaly a osvěžovaly naši mysl. Naprosto nejsou přídavky prací, nýbrž odpočinek ty věci, o nichž stále přemýšlíme k ozdobení a po- vznesení stavu tohoto království, protože mezi jinými věcmi, jež našim právům zanechal závazek nástupnictví po otci nebo potom šťastný osud připojil jako přírůstky, pokládáme toto království jako nějakou vybranou zahradu mezi poli za dražší nad ostatní. Abychom to tedy prospěšně obstarali, umínili jsme si neod- pustit si námahy a nešetřit nákladů a rozhodli jsme se roz- vahou prospěšné prozíravosti rozšířiti, zvětšiti a ohraničiti způ- sobem, který následuje, Pražské město, na naši naléhavou žá- dost před několika dny na metropolitní povýšené,1 ležící upro- střed tohoto království a na místě přeúrodném, navštěvované lidmi z rozličných krajin a končin světa, jehož domy a stavení jeho obyvatele a tisíce lidu v nich pobývajících a nával lidí do něho, který nikdo nemůže spočítati, a zvláště pro obecné [generální] učení,2 jež jsme si umínili v řečeném městě zříditi, nikterak nemohou náležitě pojmouti, aby toto město, jež půvabnost místa nad ostatní obdarovává plností věcí, učinilo množství a pohodlí bydlitelů a obyvatelů neobyčejně oblíbeným a aby svrchuřečené město, místo našeho narození a vychování, představující klenoty věrnosti a stálosti vůči naší výsosti, které jsme před převzetím břemene správy tohoto království milovali v letech dětství a vždy neúnavně toužíme po vůni jeho mastí, protože jeho povýšení leží neustále v srdci naší výsosti, dostalo, čerpajíc vody z pramenů Spasite- lových, podíl našeho štěstí. A plným právem, protože věrnost, poctivost a stálost tohoto města, dokázaná osobně, činy i du- chem, vždy nám s radostí pomáhá a ve všech velikých věcech, které naše moc si umínila zameziti, s chloubou slibuje svou zvláštní účast. Aby se tedy radovalo tak vznešené dílo a práce rukou na- šich, vyznamenané zvláštní milostí naší štědrosti, stanovíme, aby se to město, jež nařizujeme nazývati Novým Městem pražským, rozšířilo od obvodu a okruhu příkopů a hradeb, 173
Strana 174
jimiž je s přízní Páně dáme obehnati, a vyhlašujeme nařízením naší výsosti, že k poloze a okresu přírůstku a zvětšení toho města a k dílu a užitku obce obyvatelů i všech i každého zvláště, nechť jsou kteréhokoliv stavu nebo povolání, kteří přijdou sídlit do toho města, zákonitě patří všechny země a pole, ležící mezi hradbami obou měst, totiž Nového a Starého, jak bude každému skrze naše pověřence přidělen jistý podíl, a chceme a nařizujeme, aby ty pozemky přešly v zákonité vlast- nictví těch, kdož je dostanou. Takže se z domů a stavení na všech pozemcích postavených spolu se Starým Městem sloučí město jednoho těla a jedno z více tak jako celek z částí, a pře- nese se na Nové Město potěšující svornost řečeného Starého Města a počátky radosti, kterou budou moci obyvatelé sjedno- cených měst Starého i Nového svobodněji čeliti násilným úto- kům soupeřů. Aby pak se to město dobrými obyvateli zvětšovalo od dob- rého vždy k lepšímu, stanovíme tímto privilegiem a povolu- jeme, aby se to Nové Město a jednotliví obyvatelé i celé jejich potomstvo v budoucnosti a na věčné časy těšilo a užívalo všech i jednotlivých výsad, poct, přízní, milostí, zákonů, městských práv i obecných obyčejů, užitků, zvyklostí a ustanovení, jichž požívá a jimiž září Staré Město. Dále určujeme a stanovíme, aby svrchuřečené Nové Město a jeho obyvatelé byli ve věcech práva trestního a soukromého souzeni před soudci a kmety, které jsme se rozhodli tam usta- noviti, a podle zákona, obyčeje a ustanovení téže obce, a aby byli od těch rychtářů a kmetů ve všem řízeni, napravováni a i trestáni. Dále jsme stanovili a rozhodli se ke cti a stálému vzrůstu řečeného města přenésti tam týdenní trh, který se koná v pon- dělí, a trh výroční a hlavní, který se koná na Starém Městě na svátek svatého Víta mučedníka, v řečených dnech a časech i se všemi způsoby a podmínkami. Dále stanovíme a prospěšně nařizujeme, aby za domy a sta- vení řečeného Nového Města od bydlitelů a obyvatelů stavěné, nechť budou jakkoli výstavné a nákladně zřízené, nikdo nebyl nucen nebo nemohl být donucován platiti nebo odevzdávati nám nebo našim nástupcům, českým králům, nebo nikomu jiné- 174
jimiž je s přízní Páně dáme obehnati, a vyhlašujeme nařízením naší výsosti, že k poloze a okresu přírůstku a zvětšení toho města a k dílu a užitku obce obyvatelů i všech i každého zvláště, nechť jsou kteréhokoliv stavu nebo povolání, kteří přijdou sídlit do toho města, zákonitě patří všechny země a pole, ležící mezi hradbami obou měst, totiž Nového a Starého, jak bude každému skrze naše pověřence přidělen jistý podíl, a chceme a nařizujeme, aby ty pozemky přešly v zákonité vlast- nictví těch, kdož je dostanou. Takže se z domů a stavení na všech pozemcích postavených spolu se Starým Městem sloučí město jednoho těla a jedno z více tak jako celek z částí, a pře- nese se na Nové Město potěšující svornost řečeného Starého Města a počátky radosti, kterou budou moci obyvatelé sjedno- cených měst Starého i Nového svobodněji čeliti násilným úto- kům soupeřů. Aby pak se to město dobrými obyvateli zvětšovalo od dob- rého vždy k lepšímu, stanovíme tímto privilegiem a povolu- jeme, aby se to Nové Město a jednotliví obyvatelé i celé jejich potomstvo v budoucnosti a na věčné časy těšilo a užívalo všech i jednotlivých výsad, poct, přízní, milostí, zákonů, městských práv i obecných obyčejů, užitků, zvyklostí a ustanovení, jichž požívá a jimiž září Staré Město. Dále určujeme a stanovíme, aby svrchuřečené Nové Město a jeho obyvatelé byli ve věcech práva trestního a soukromého souzeni před soudci a kmety, které jsme se rozhodli tam usta- noviti, a podle zákona, obyčeje a ustanovení téže obce, a aby byli od těch rychtářů a kmetů ve všem řízeni, napravováni a i trestáni. Dále jsme stanovili a rozhodli se ke cti a stálému vzrůstu řečeného města přenésti tam týdenní trh, který se koná v pon- dělí, a trh výroční a hlavní, který se koná na Starém Městě na svátek svatého Víta mučedníka, v řečených dnech a časech i se všemi způsoby a podmínkami. Dále stanovíme a prospěšně nařizujeme, aby za domy a sta- vení řečeného Nového Města od bydlitelů a obyvatelů stavěné, nechť budou jakkoli výstavné a nákladně zřízené, nikdo nebyl nucen nebo nemohl být donucován platiti nebo odevzdávati nám nebo našim nástupcům, českým králům, nebo nikomu jiné- 174
Strana 175
mu leč pouze částku, která bude od počátku za půdu a městiště uložena a odhadnuta. Dále nařizujeme, že nikdo nesmí na věky3 nebo na čas na svém domě nebo stavení někomu platy nebo úroky nebo splátky prodati, dáti nebo postoupiti anebo stavení zatížiti, leč pouze do polovice, do níž může [dům] býti vydán na plat nebo roční úroky, aby se pro těžké břemeno platů a úroků budovy vystavěné s převelikou námahou a nákladem nesesuly na zohyž- dění takového města a vůbec nebyly zanedbány. Dále chceme a nařizujeme, aby všichni i každý zvláště, kteří budou chtít v tom městě sídliti, do měsíce potom, co jim bylo přiděleno městiště a podíl půdy nebo dílec, začali budovati a stavěti tak důkladně, aby mohli do osmnácti měsíců od doby toho přidělení v řečených staveních bydliti a zdržovati se; o těch, kdož by nedbali, ustanovujeme, aby byli trestáni roz- hodčím trestem našeho soudu. Dále nařizujeme, aby se nikdo neopovažoval budovati nebo stavěti přes meze silnic a ulic vysoko nebo nízko, a jestliže by učinil jinak, nařizujeme, aby byly od rychtáře a kmetů [domyl překročující řečené meze silnic a míst uvedeného Nového Města pražského strženy a ti, kdož tak stavěli, aby byli soudem jejich rychtáře a kmetů roz- hodčím trestem potrestáni. Dále hledíce na slabost lidu židovského, přijímáme pod svou zvláštní ochranu všechny Židy i každého zvláště, obojího po- hlaví, syny i dcery, kdož přijdou sídliti do Nového Města, i všechny jejich majetky, co v přítomné době drží a mají a do budoucnosti budou moci pod spravedlivým způsobem získati, a ukládáme všem soudcům království i každému zvláště na- šeho města Pražského, nynějším i těm, kteří budou v dobách budoucích, aby ty Židy chránili a bránili ode všeho znepokojo- vání, obtěžování a bezpráví. A na svědectví všech těch věcí i každé zvláště kázali jsme tento list napsati a potvrzením pe- četě naší velebnosti stvrditi. Dáno v Praze léta Páně 1348, v indikci prvé, 8. března, krá- lovství našich roku druhého.« Zároveň udělil pan Karel všem obyvatelům, kteří se v No- vém Městě osadí, osvobození ode všech berní, daní a dávek 175
mu leč pouze částku, která bude od počátku za půdu a městiště uložena a odhadnuta. Dále nařizujeme, že nikdo nesmí na věky3 nebo na čas na svém domě nebo stavení někomu platy nebo úroky nebo splátky prodati, dáti nebo postoupiti anebo stavení zatížiti, leč pouze do polovice, do níž může [dům] býti vydán na plat nebo roční úroky, aby se pro těžké břemeno platů a úroků budovy vystavěné s převelikou námahou a nákladem nesesuly na zohyž- dění takového města a vůbec nebyly zanedbány. Dále chceme a nařizujeme, aby všichni i každý zvláště, kteří budou chtít v tom městě sídliti, do měsíce potom, co jim bylo přiděleno městiště a podíl půdy nebo dílec, začali budovati a stavěti tak důkladně, aby mohli do osmnácti měsíců od doby toho přidělení v řečených staveních bydliti a zdržovati se; o těch, kdož by nedbali, ustanovujeme, aby byli trestáni roz- hodčím trestem našeho soudu. Dále nařizujeme, aby se nikdo neopovažoval budovati nebo stavěti přes meze silnic a ulic vysoko nebo nízko, a jestliže by učinil jinak, nařizujeme, aby byly od rychtáře a kmetů [domyl překročující řečené meze silnic a míst uvedeného Nového Města pražského strženy a ti, kdož tak stavěli, aby byli soudem jejich rychtáře a kmetů roz- hodčím trestem potrestáni. Dále hledíce na slabost lidu židovského, přijímáme pod svou zvláštní ochranu všechny Židy i každého zvláště, obojího po- hlaví, syny i dcery, kdož přijdou sídliti do Nového Města, i všechny jejich majetky, co v přítomné době drží a mají a do budoucnosti budou moci pod spravedlivým způsobem získati, a ukládáme všem soudcům království i každému zvláště na- šeho města Pražského, nynějším i těm, kteří budou v dobách budoucích, aby ty Židy chránili a bránili ode všeho znepokojo- vání, obtěžování a bezpráví. A na svědectví všech těch věcí i každé zvláště kázali jsme tento list napsati a potvrzením pe- četě naší velebnosti stvrditi. Dáno v Praze léta Páně 1348, v indikci prvé, 8. března, krá- lovství našich roku druhého.« Zároveň udělil pan Karel všem obyvatelům, kteří se v No- vém Městě osadí, osvobození ode všech berní, daní a dávek 175
Strana 176
na dvanáct let a výslovně jmenoval řemeslníky, kteří se mají bě- hem roku přesídliti do Nového Města, listinou tohoto znění:4 »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Všem, kdož tento list budou čísti, královskou milost s plností všeho dobrého. K povznesení šťastného stavu přírůstku a zvět- šení našeho Pražského města, které jsme se rozhodli nazvati Novým Městem pražským a v určitých mezích rozšířiti, jak je velmi vážně obsaženo v našem listě o tom vydaném, a k jeho neustálému vzrůstu ze zvláštní milosti naší dobročinnosti až do dvanácti let vyjímáme, osvobozujeme a zprošťujeme všechny křesťany i každého zvláště, kteří si v řečeném městě vyvolí sídlo, ode všech i jednotlivých daní, sbírek, povinností a služeb“ a jiných břemen a trápení, nechť se nazývají jakýmkoli jmény a jakýmkoli jménem, z majetků, které se rozhodnou v řečeném Novém Městě postaviti, Židy pak a ty, kdož přijdou z kterých- koli krajin a končin světa do Nového Města sídliti a zvolí si tam domov, - vyjímajíc však pouze ty Židy, kteří se zdržují v Starém Městě pražském a kteří nemají podle naší vůle za- nedbati Staré Město pro Nové, - a tam se vynasnaží dostatečně a vhodně postaviti domy a stavení kamenná, také do dvanácti let, aby nebyli až do skončení řečené doby v těchto věcech od kohokoli nijak napadáni. Po skončení té doby svrchuřečení oby- vatelé a bydlitelé a Židé nechť, co se toho týče, dostanou vlast- nosti obyvatelů a bydlitelů i Židů Starého Města. Dále stanovíme, aby se do řečeného Nového Města do roka pod následky hněvu naší výsosti přestěhovali sladovníci, sušiči [chmele], pivovarníci, koláři a kovotepci kteréhokoli kovu, ja- kož i řemeslníci, nechť jsou jakéhokoli zaměstnání, vyjímajíc pouze ty, kdož jsou určeni k dílu a potřebě koní a kdož pracují zbroje. A na svědectví toho kázali jsme napsati tento list a potvrzením pečetí naší výsosti stvrditi. Dáno v Praze léta Páně 1348, v indikci první, dne 8. března, království našich roku druhého.« Při zakládání Nového Města byly křižovníkům s hvězdou na konci pražského mostu zabrány některé pozemky; za ně jim dal král Karel náhradu touto listinou:6 176
na dvanáct let a výslovně jmenoval řemeslníky, kteří se mají bě- hem roku přesídliti do Nového Města, listinou tohoto znění:4 »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Všem, kdož tento list budou čísti, královskou milost s plností všeho dobrého. K povznesení šťastného stavu přírůstku a zvět- šení našeho Pražského města, které jsme se rozhodli nazvati Novým Městem pražským a v určitých mezích rozšířiti, jak je velmi vážně obsaženo v našem listě o tom vydaném, a k jeho neustálému vzrůstu ze zvláštní milosti naší dobročinnosti až do dvanácti let vyjímáme, osvobozujeme a zprošťujeme všechny křesťany i každého zvláště, kteří si v řečeném městě vyvolí sídlo, ode všech i jednotlivých daní, sbírek, povinností a služeb“ a jiných břemen a trápení, nechť se nazývají jakýmkoli jmény a jakýmkoli jménem, z majetků, které se rozhodnou v řečeném Novém Městě postaviti, Židy pak a ty, kdož přijdou z kterých- koli krajin a končin světa do Nového Města sídliti a zvolí si tam domov, - vyjímajíc však pouze ty Židy, kteří se zdržují v Starém Městě pražském a kteří nemají podle naší vůle za- nedbati Staré Město pro Nové, - a tam se vynasnaží dostatečně a vhodně postaviti domy a stavení kamenná, také do dvanácti let, aby nebyli až do skončení řečené doby v těchto věcech od kohokoli nijak napadáni. Po skončení té doby svrchuřečení oby- vatelé a bydlitelé a Židé nechť, co se toho týče, dostanou vlast- nosti obyvatelů a bydlitelů i Židů Starého Města. Dále stanovíme, aby se do řečeného Nového Města do roka pod následky hněvu naší výsosti přestěhovali sladovníci, sušiči [chmele], pivovarníci, koláři a kovotepci kteréhokoli kovu, ja- kož i řemeslníci, nechť jsou jakéhokoli zaměstnání, vyjímajíc pouze ty, kdož jsou určeni k dílu a potřebě koní a kdož pracují zbroje. A na svědectví toho kázali jsme napsati tento list a potvrzením pečetí naší výsosti stvrditi. Dáno v Praze léta Páně 1348, v indikci první, dne 8. března, království našich roku druhého.« Při zakládání Nového Města byly křižovníkům s hvězdou na konci pražského mostu zabrány některé pozemky; za ně jim dal král Karel náhradu touto listinou:6 176
Strana 177
»Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme všem, že jsme před časem řeholním bratřím řádu křižovníků s hvězdou na konci pražského mostu, našim oddaným, při vyměřování okruhu a obvodu našeho Nového Města pražského, jež ze všech sil dychtíme dokonati a dokon- čiti, vzali některé jejich pozemky na dvě popluží nebo více a že jsme s nimi doposud neučinili nějaké vyrovnání, kterým by mohli anebo měli býti na výměnu tohoto zatížení spokojeni. Proto, aby se dostalo řečeným bratřím, konventu a veškerenstvu slabých a nemocných toho špitálu z pečlivosti naší výsosti velmi laskavě zadostiučinění, po náležité úvaze jsme učinili opatření, aby řečení bratří, konvent, špitál, dvory, polnosti, majetky, ves- nice, lidé a sedláci jejich byli velmi dobrotivě osvobozeni ode všeho břemene poplatků, daní, příspěvků, povinnosti poskyto- vati vozbu, prací a prostě všeho zatížení, aby do budoucna nebyli nám, dědicům nebo nástupcům našim, českým králům, zavázáni k žádným takovým břemenům nebo k ukládáním ja- kýchkoli zatížení, kterými případně budou ostatní řeholníci našeho Českého království zatíženi, nedostane-li se jim nejdříve za řečená popluží plné a dostatečné náhrady, aby si za ty pe- níze, v nichž jim to bude uděleno zárukou řečeného osvobození, opatřili chléb pro každodenní užitek a potřebu svou i nemoc- ných a churavých u nich. Avšak zvláště vyjímáme královskou berni, kterou také oni podle obvyklého způsobu budou povinni platiti, když bude mít býti podle obecného nařízení ode všech pánů, měst a ostatních řeholníků království zapravena. Chceme také a pod zachováním naší milosti pevně nařizu- jeme a ukládáme, aby se žádný z pánů, šlechticů, rytířů, pa- nošů anebo lidí kteréhokoli jiného postavení neopovažoval na statcích, dvorech nebo dvorcích řečeného špitálu a konventu býti hostem nebo přenocovati, a zvláště pak si vyhrazujeme svému rozhodnutí podle královské vůle uložení trestů těm, kdož by činili opak. Zakazujeme všem i každému zvláště, hejtmanům, komorní- kům, podkomořím, popravcům, úředníkům a jejich zástupcům, kteří toho času budou, věrným našim, aby svrchuřečeným brat- řím konventu a špitálu proti povolení tohoto našeho udělení 12 Čtení o Karlu IV. 177
»Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme všem, že jsme před časem řeholním bratřím řádu křižovníků s hvězdou na konci pražského mostu, našim oddaným, při vyměřování okruhu a obvodu našeho Nového Města pražského, jež ze všech sil dychtíme dokonati a dokon- čiti, vzali některé jejich pozemky na dvě popluží nebo více a že jsme s nimi doposud neučinili nějaké vyrovnání, kterým by mohli anebo měli býti na výměnu tohoto zatížení spokojeni. Proto, aby se dostalo řečeným bratřím, konventu a veškerenstvu slabých a nemocných toho špitálu z pečlivosti naší výsosti velmi laskavě zadostiučinění, po náležité úvaze jsme učinili opatření, aby řečení bratří, konvent, špitál, dvory, polnosti, majetky, ves- nice, lidé a sedláci jejich byli velmi dobrotivě osvobozeni ode všeho břemene poplatků, daní, příspěvků, povinnosti poskyto- vati vozbu, prací a prostě všeho zatížení, aby do budoucna nebyli nám, dědicům nebo nástupcům našim, českým králům, zavázáni k žádným takovým břemenům nebo k ukládáním ja- kýchkoli zatížení, kterými případně budou ostatní řeholníci našeho Českého království zatíženi, nedostane-li se jim nejdříve za řečená popluží plné a dostatečné náhrady, aby si za ty pe- níze, v nichž jim to bude uděleno zárukou řečeného osvobození, opatřili chléb pro každodenní užitek a potřebu svou i nemoc- ných a churavých u nich. Avšak zvláště vyjímáme královskou berni, kterou také oni podle obvyklého způsobu budou povinni platiti, když bude mít býti podle obecného nařízení ode všech pánů, měst a ostatních řeholníků království zapravena. Chceme také a pod zachováním naší milosti pevně nařizu- jeme a ukládáme, aby se žádný z pánů, šlechticů, rytířů, pa- nošů anebo lidí kteréhokoli jiného postavení neopovažoval na statcích, dvorech nebo dvorcích řečeného špitálu a konventu býti hostem nebo přenocovati, a zvláště pak si vyhrazujeme svému rozhodnutí podle královské vůle uložení trestů těm, kdož by činili opak. Zakazujeme všem i každému zvláště, hejtmanům, komorní- kům, podkomořím, popravcům, úředníkům a jejich zástupcům, kteří toho času budou, věrným našim, aby svrchuřečeným brat- řím konventu a špitálu proti povolení tohoto našeho udělení 12 Čtení o Karlu IV. 177
Strana 178
pod jakýmkoli výmyslem nebo hledanou záminkou nečinili po- tíže anebo nenechali žádným způsobem činiti jim potíže. Svědectvím této listiny pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého čtyřicátého devátého v indikci druhé, 22. prosince, v čtvrtém roce našich království.« Na zprávu Buška z Velhartic Jan ze Středy. 28. Založení kláštera Na Slovanech - Karlova přízeň klášteru Zlaté Koruně Téhož roku [1348] založil Karel na Novém Městě klášter řádu svatého Benedikta a ustanovil v něm slovanské bratry, aby sloužili mše podle slovanských písem a slovansky zpívali hodinky. K tomu založení vydal pan Arnošt, první arcibiskup pražský, tuto listinu:1 »Všem, kdož tento list budou čísti, Arnošt, z milosti boží a Apoštolské stolice arcibiskup svatého kostela Pražského, [přeje] spasení věčné v Pánu a víru v tento list. Budiž vám známo, že jsme dostali list nejsvětějšího v Kristu otce a pána, pana Klimenta, z boží prozřetelnosti papeže šestého, jehož ob- sah je tento: „Kliment, biskup, služebník služebníků božích, ctihodnému bratru, arcibiskupovi pražskému, pozdravení a apoštolské po- žehnání. Oznámil nám milovaný syn, urozený muž Karel, mar- krabě moravský, že v Slavonii a některých jiných krajích se slovanským jazykem jsou s dovolením a svolením Apoštolské stolice slouženy a také zpívány mše i jiné kanonické hodinky k chvále Kristově v tamním obecném jazyku a že mnohé kláš- tery a místa černých mnichů svatého Benedikta a jiných řádů, kteří v oněch krajinách tento obřad od dávného obyčeje až do dnešního dne zachovávají, pro spory a války v těch krajinách jsou rozbořeny a vniveč obráceny a mniši i bratří řečených kláš- terů a míst pro tu příčinu nemohou ani Bohu ani křesťanům býti ku prospěchu, a poněvadž ani nejsou s to bez obtíží své kláštery a místa udržeti, zůstávají bez stálého pobytu a tím bere služba boží a křesťanská víra v těch krajinách újmu. 178
pod jakýmkoli výmyslem nebo hledanou záminkou nečinili po- tíže anebo nenechali žádným způsobem činiti jim potíže. Svědectvím této listiny pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého čtyřicátého devátého v indikci druhé, 22. prosince, v čtvrtém roce našich království.« Na zprávu Buška z Velhartic Jan ze Středy. 28. Založení kláštera Na Slovanech - Karlova přízeň klášteru Zlaté Koruně Téhož roku [1348] založil Karel na Novém Městě klášter řádu svatého Benedikta a ustanovil v něm slovanské bratry, aby sloužili mše podle slovanských písem a slovansky zpívali hodinky. K tomu založení vydal pan Arnošt, první arcibiskup pražský, tuto listinu:1 »Všem, kdož tento list budou čísti, Arnošt, z milosti boží a Apoštolské stolice arcibiskup svatého kostela Pražského, [přeje] spasení věčné v Pánu a víru v tento list. Budiž vám známo, že jsme dostali list nejsvětějšího v Kristu otce a pána, pana Klimenta, z boží prozřetelnosti papeže šestého, jehož ob- sah je tento: „Kliment, biskup, služebník služebníků božích, ctihodnému bratru, arcibiskupovi pražskému, pozdravení a apoštolské po- žehnání. Oznámil nám milovaný syn, urozený muž Karel, mar- krabě moravský, že v Slavonii a některých jiných krajích se slovanským jazykem jsou s dovolením a svolením Apoštolské stolice slouženy a také zpívány mše i jiné kanonické hodinky k chvále Kristově v tamním obecném jazyku a že mnohé kláš- tery a místa černých mnichů svatého Benedikta a jiných řádů, kteří v oněch krajinách tento obřad od dávného obyčeje až do dnešního dne zachovávají, pro spory a války v těch krajinách jsou rozbořeny a vniveč obráceny a mniši i bratří řečených kláš- terů a míst pro tu příčinu nemohou ani Bohu ani křesťanům býti ku prospěchu, a poněvadž ani nejsou s to bez obtíží své kláštery a místa udržeti, zůstávají bez stálého pobytu a tím bere služba boží a křesťanská víra v těch krajinách újmu. 178
Strana 179
Protože pak, jako tato zpráva připojovala, v sousedství a okolních krajích Českého království, které mají tentýž lidový jazyk, jsou mnozí odštěpenci a nevěrci, kteří, když se jim la- tinsky hlásá, vykládá nebo káže Písmo svaté, ani nechtějí rozu- měti ani se náležitě na víru křesťanskou obrátiti, a protože řeče- ní mniši a bratří obecní kazatelé, kteří zachovávají uvedený ob- řad, jsou, jak je známo, v řečeném království a jeho sousedství svrchovaně potřební a užiteční pro chválu boží a rozmnožení křesťanské víry, týž markrabě nám předložil pokornou prosbu, abychom ráčili ze zvláštní milosti těm bratřím a řeholníkům uděliti povolení vybrati si v řečeném Českém království a v sousedství místa, v nichž a kolem nichž mohou zůstávati a slovo boží vykládati a kázati a mše sloužiti podle obřadů a zvyku těch krajů. My tedy, protože nemáme známost o svrchuuvedených vě- cech, tvé bratrské lásce, v kterou chováme plnou v Pánu dů- věru, ukládáme, abys z naší moci povolil těm mnichům nebo bratřím svatého Benedikta nebo jiného řádu touž stolicí schvá- leného plnou a svobodnou možnost, aby dostali pouze jedno místo v řečeném království nebo jeho sousedství, v němž by mohli zachovávati uvedený obřad, ale schválený stolicí, avšak s podmínkou, že bude ve všem zachováno právo farního kostela toho místa, které by, jak je výše uvedeno, řečení bratří nebo mniši dostali, a kteréhokoli druhého cizího. Dáno v Avignoně dne 9. května, v pátém roce našeho ponti- fikátu. Dále jsme také dostali list nejjasnějšího panovníka a pána našeho, nejdražšího pana Karla, z boží milosti římského krále, vždy rozmnožitele říše a českého krále, v tato slova: Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Ctihodnému Arnoštovi, arcibiskupu pražskému a rádci našemu milému, královskou přízeň s plností všeho dobrého. Rozhodli jsme se poslat ti list naší velebnosti tohoto znění: Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Na věčnou paměť věci. Vznešený král, který vykonal veliké divy, sám otvíraje ruku své vznešenosti a naplňuje všechno dobrotou, k tomu nás zvláště ustanovil v panovnické hodnosti a propůjčil nám korunu dvo- 179
Protože pak, jako tato zpráva připojovala, v sousedství a okolních krajích Českého království, které mají tentýž lidový jazyk, jsou mnozí odštěpenci a nevěrci, kteří, když se jim la- tinsky hlásá, vykládá nebo káže Písmo svaté, ani nechtějí rozu- měti ani se náležitě na víru křesťanskou obrátiti, a protože řeče- ní mniši a bratří obecní kazatelé, kteří zachovávají uvedený ob- řad, jsou, jak je známo, v řečeném království a jeho sousedství svrchovaně potřební a užiteční pro chválu boží a rozmnožení křesťanské víry, týž markrabě nám předložil pokornou prosbu, abychom ráčili ze zvláštní milosti těm bratřím a řeholníkům uděliti povolení vybrati si v řečeném Českém království a v sousedství místa, v nichž a kolem nichž mohou zůstávati a slovo boží vykládati a kázati a mše sloužiti podle obřadů a zvyku těch krajů. My tedy, protože nemáme známost o svrchuuvedených vě- cech, tvé bratrské lásce, v kterou chováme plnou v Pánu dů- věru, ukládáme, abys z naší moci povolil těm mnichům nebo bratřím svatého Benedikta nebo jiného řádu touž stolicí schvá- leného plnou a svobodnou možnost, aby dostali pouze jedno místo v řečeném království nebo jeho sousedství, v němž by mohli zachovávati uvedený obřad, ale schválený stolicí, avšak s podmínkou, že bude ve všem zachováno právo farního kostela toho místa, které by, jak je výše uvedeno, řečení bratří nebo mniši dostali, a kteréhokoli druhého cizího. Dáno v Avignoně dne 9. května, v pátém roce našeho ponti- fikátu. Dále jsme také dostali list nejjasnějšího panovníka a pána našeho, nejdražšího pana Karla, z boží milosti římského krále, vždy rozmnožitele říše a českého krále, v tato slova: Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Ctihodnému Arnoštovi, arcibiskupu pražskému a rádci našemu milému, královskou přízeň s plností všeho dobrého. Rozhodli jsme se poslat ti list naší velebnosti tohoto znění: Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Na věčnou paměť věci. Vznešený král, který vykonal veliké divy, sám otvíraje ruku své vznešenosti a naplňuje všechno dobrotou, k tomu nás zvláště ustanovil v panovnické hodnosti a propůjčil nám korunu dvo- 179
Strana 180
jího království, abychom, jestliže nás podněcuje nějaká vnější povinná starost, tím význačněji a důvtipněji obraceli pozornost své mysli k tomu, co se týká rozmnožení boží služby, čím výše nakloněná ruka jeho spravedlnosti povznesla naše jméno nad ostatní panovníky a upevnila trůn pomocí své milostivosti a leskem důstojnosti třebas za nepostačující zásluhy vyzname- nala dárce těchto darů se slavnými králi Tharsu a ostrova, které uvádí onen výborný2 z proroků, aby mu naše zbožnost oběto- vala dary, jako naše křehkost dostává věci drahocenné. Zvláště v našem Českém království, které, hledajíce úsilím zbožné mysli, výše ceníme nad ostatní državy vznešené své moci, nedávno zajisté nejsvětější otec náš, pan papež Kli- ment VI. rozhodl na naši naléhavou žádost pověřiti ctihodného Arnošta, prvního arcibiskupa pražského a našeho rádce nej- milejšího, že může sám v našem městě Pražském založiti klášter s konventem a klausurou řádu svatého Benedikta a apoštolskou mocí zříditi i ustanoviti tam opata a bratří, kteří mají v bu- doucnosti, sloužíce Pánu, sloužiti služby boží jen v jazyce slo- vanském ke cti a památce přeslavného vyznavače svatého Jeronýma,3 stridonského znamenitého doktora a výtečného překladatele Písma svatého z hebrejského jazyka do latinského a slovanského, z něhož zajisté slovanská řeč našeho Českého království původně vzala počátek a vzešla. A my jsme se rozhodli k založení a vybudování toho kláštera upraviti farní kostel svatých mučedníků Kosmy a Damiána, ležící v předměstí našeho města Pražského v Podskalí mezi Vyšehradem a Zderazem, nad nímž patronátní právo tehdy patřilo kostelu vyšehradskému, a dáti řečenému kostelu vyše- hradskému přiměřené odškodné a náhradu. A žádáme a důraz- ně vyzýváme řečeného arcibiskupa, aby uvedený farní kostel bedlivě podle pověření daného mu Apoštolskou stolicí vybu- doval a také povznesl v klášter s konventem a klausurou ke cti Boha a jeho matky, nejsvětější Panny Marie, a k slávě a cti sva- tých Jeronýma, Cyrila, Metoděje, Vojtěcha a Prokopa, patronů Českého království, mučedníků a vyznavačů. A aby tam řeče- nou mocí ustanovil opata a bratří, kteří by v řeholi a řeholním rouchu řádu svatého Benedikta, jemuž slavné obcování řečených světců v svých dobách udělilo lesk a čest, které dosud zvláštní 180
jího království, abychom, jestliže nás podněcuje nějaká vnější povinná starost, tím význačněji a důvtipněji obraceli pozornost své mysli k tomu, co se týká rozmnožení boží služby, čím výše nakloněná ruka jeho spravedlnosti povznesla naše jméno nad ostatní panovníky a upevnila trůn pomocí své milostivosti a leskem důstojnosti třebas za nepostačující zásluhy vyzname- nala dárce těchto darů se slavnými králi Tharsu a ostrova, které uvádí onen výborný2 z proroků, aby mu naše zbožnost oběto- vala dary, jako naše křehkost dostává věci drahocenné. Zvláště v našem Českém království, které, hledajíce úsilím zbožné mysli, výše ceníme nad ostatní državy vznešené své moci, nedávno zajisté nejsvětější otec náš, pan papež Kli- ment VI. rozhodl na naši naléhavou žádost pověřiti ctihodného Arnošta, prvního arcibiskupa pražského a našeho rádce nej- milejšího, že může sám v našem městě Pražském založiti klášter s konventem a klausurou řádu svatého Benedikta a apoštolskou mocí zříditi i ustanoviti tam opata a bratří, kteří mají v bu- doucnosti, sloužíce Pánu, sloužiti služby boží jen v jazyce slo- vanském ke cti a památce přeslavného vyznavače svatého Jeronýma,3 stridonského znamenitého doktora a výtečného překladatele Písma svatého z hebrejského jazyka do latinského a slovanského, z něhož zajisté slovanská řeč našeho Českého království původně vzala počátek a vzešla. A my jsme se rozhodli k založení a vybudování toho kláštera upraviti farní kostel svatých mučedníků Kosmy a Damiána, ležící v předměstí našeho města Pražského v Podskalí mezi Vyšehradem a Zderazem, nad nímž patronátní právo tehdy patřilo kostelu vyšehradskému, a dáti řečenému kostelu vyše- hradskému přiměřené odškodné a náhradu. A žádáme a důraz- ně vyzýváme řečeného arcibiskupa, aby uvedený farní kostel bedlivě podle pověření daného mu Apoštolskou stolicí vybu- doval a také povznesl v klášter s konventem a klausurou ke cti Boha a jeho matky, nejsvětější Panny Marie, a k slávě a cti sva- tých Jeronýma, Cyrila, Metoděje, Vojtěcha a Prokopa, patronů Českého království, mučedníků a vyznavačů. A aby tam řeče- nou mocí ustanovil opata a bratří, kteří by v řeholi a řeholním rouchu řádu svatého Benedikta, jemuž slavné obcování řečených světců v svých dobách udělilo lesk a čest, které dosud zvláštní 180
Strana 181
milostí boží udržuje, mohli sloužíce Pánu konati ve dne i v noci služby boží jen v slovanském jazyku v budoucích a věčných časech na památku a čest řečeného nejsvětějšího Jeronýma, aby on jako mezi svým a vlastním lidem věčně požíval slávy a aby jeho slavná velmi důstojná paměť byla zachována. Ale protože duchovní věci nemohou bez světských dlouho trvati, my toto vybudování a povznesení jako dílo rukou svých máme a budeme míti co nejvíce v lásce a oblibě, jsouce zaníceni horoucí a upřímnou zbožností k svrchuřečeným mučedníkům a vyznavačům. A proto s nejvyšším úsilím toužíme předejíti zbožnými a dobrými skutky a almužnami, jimiž by se smyly hříchy a dostalo by se posily proti všem nebezpečenstvím světa, poslední soud, při němž Syn člověka, až bude seděti na trůnu své velebnosti, oddělí dobré od špatných jako ovce od kozlů [Mat. 25, 32] a bude souditi dvanáct pokolení izraelských [Mat. 19, 28], aby Bůh setřel všechny slzy z očí našich a abychom ne- měli další žal a volání ani žádnou bolest trestu zatracení, šťast- nou výměnou pomíjejících věcí za věčné změněných, ze své krá- lovské moci a z jisté vědomosti štědře dáváme, darujeme, propůjčujeme, udělujeme, přivlastňujeme a čistě a prostě zněním tohoto listu přenášíme k nadání a založení svrchuřečeného kláš- tera a výživě, užitku a dílu řečeného opata a bratří tam nově ustanovených a jejich nástupců, jak je svrchu řečeno, na věky nížepsané důchody, dvůr, popluží a ostatní, co tento náš list obsahuje, spolu s uvedeným farním kostelem, aby se v něm opat a bratří nynější i jejich nástupci modlitbami a přímluvami u krále a pána nebeského přimlouvali za nás, jasnou nejdražší manželku Blanku, naše děti, naše předchůdce a nástupce, české krále, a šťastný stav toho království. Toto tedy jsou majetky darované a přidělené: Předně šest- náct hřiven pražských grošů jako roční a stálý důchod z mas- ných krámů Menšího Města pražského každého roku braný, dále ve vsi Jenči třicet tři hřivny, dále statek neboli dvůr ve vsi Valově s poplužím a čtyřmi hřivnami, dále řečený farní kostel spolu se čtyřmi hřivnami důchodů, jež patřily před tímto vy- budováním svrchu uvedenému kostelu. A ukládáme svým nástupcům a velmi důtklivě je skrze srdečné milosrdenství Ježíše Krista vyzýváme, aby naše daro- 181
milostí boží udržuje, mohli sloužíce Pánu konati ve dne i v noci služby boží jen v slovanském jazyku v budoucích a věčných časech na památku a čest řečeného nejsvětějšího Jeronýma, aby on jako mezi svým a vlastním lidem věčně požíval slávy a aby jeho slavná velmi důstojná paměť byla zachována. Ale protože duchovní věci nemohou bez světských dlouho trvati, my toto vybudování a povznesení jako dílo rukou svých máme a budeme míti co nejvíce v lásce a oblibě, jsouce zaníceni horoucí a upřímnou zbožností k svrchuřečeným mučedníkům a vyznavačům. A proto s nejvyšším úsilím toužíme předejíti zbožnými a dobrými skutky a almužnami, jimiž by se smyly hříchy a dostalo by se posily proti všem nebezpečenstvím světa, poslední soud, při němž Syn člověka, až bude seděti na trůnu své velebnosti, oddělí dobré od špatných jako ovce od kozlů [Mat. 25, 32] a bude souditi dvanáct pokolení izraelských [Mat. 19, 28], aby Bůh setřel všechny slzy z očí našich a abychom ne- měli další žal a volání ani žádnou bolest trestu zatracení, šťast- nou výměnou pomíjejících věcí za věčné změněných, ze své krá- lovské moci a z jisté vědomosti štědře dáváme, darujeme, propůjčujeme, udělujeme, přivlastňujeme a čistě a prostě zněním tohoto listu přenášíme k nadání a založení svrchuřečeného kláš- tera a výživě, užitku a dílu řečeného opata a bratří tam nově ustanovených a jejich nástupců, jak je svrchu řečeno, na věky nížepsané důchody, dvůr, popluží a ostatní, co tento náš list obsahuje, spolu s uvedeným farním kostelem, aby se v něm opat a bratří nynější i jejich nástupci modlitbami a přímluvami u krále a pána nebeského přimlouvali za nás, jasnou nejdražší manželku Blanku, naše děti, naše předchůdce a nástupce, české krále, a šťastný stav toho království. Toto tedy jsou majetky darované a přidělené: Předně šest- náct hřiven pražských grošů jako roční a stálý důchod z mas- ných krámů Menšího Města pražského každého roku braný, dále ve vsi Jenči třicet tři hřivny, dále statek neboli dvůr ve vsi Valově s poplužím a čtyřmi hřivnami, dále řečený farní kostel spolu se čtyřmi hřivnami důchodů, jež patřily před tímto vy- budováním svrchu uvedenému kostelu. A ukládáme svým nástupcům a velmi důtklivě je skrze srdečné milosrdenství Ježíše Krista vyzýváme, aby naše daro- 181
Strana 182
vání, nadání, založení a udělení uznali jako platné a hodné a stále se snažili a usilovali na odpuštění svých hříchů a dovo- láváním božího soudu je nezmenšovati, nýbrž rozmnožovati. Jestliže by se někdo v nerozvážné smělosti opovážil obsahu listu nebo něčemu z něho odporovati, čehož Bůh nedej, nechť upadne v zlořečení Boha Otce všemohoucího a svatého Jero- nýma, Cyrila, Metoděje, Vojtěcha a Prokopa a pocítí údery ran zapsaných v knize života. A na svědectví všech těch věcí i každé zvláště a na plnější jistotu kázali jsme vyhotoviti tento list a stvrditi jej přivěšením pečeti naší velebnosti. Dáno v Norimberku léta Páně 1347, indikce patnácté, 22. srp- na, království našich roku druhého. Se zřetelem k tomu oddanost tvou žádáme a důtklivě vy- zýváme, abys podle pověření daného ti od Apoštolské stolice a podle obsahu a znění tohoto listu co možná nejrychleji nále- žitě věnoval účinnou pomoc a námahu z ochotné poslušnosti a osvědčené bedlivosti, jež by tě právem doporučily v očích Apoštolské stolice a naší velebnosti, aby ses urychlením a do- konáním úkolu, jež nám nesmírně leží na srdci, co nejvíce za- líbil naší výsosti. A na svědectví všeho toho a plnější jistotu dali jsme vyhotoviti tento list a stvrditi přivěšením pečeti naší velebnosti. Dáno v Norimberku léta Páně 1347, indikce patnácte, 23. srp- na, království našich roku druhého.“ My chtějíce vyplniti apoštolský rozkaz s příslušnou úctou, jak jsme povinni, když jsme si však opatřili nejprve zprávu o věcech svrchu uvedených, z moci apoštolské nám v této věci dané a udělené propůjčili jsme a propůjčujeme tímto listem jmenovaným bratřím, o nichž se děje v apoštolském listě zmín- ka, plnou a svobodnou možnost dostati pouze jedno místo v Království českém nebo v jeho sousedství, v němž by mohli zachovávati řečený obřad od téže stolice, jak jsme se z téže zprávy dozvěděli, schválený, ale vždy se zachováním práva farního kostela toho místa, který by, jak je svrchu uvedeno, řečení mniši nebo bratří dostali nebo kteréhokoli jiného cizího, ovšem když se častořečení mniši nebo bratří silou tohoto do- volení, jim od nás ze svrchuřečené moci daného a uděleného, rozhodnou přijmouti nížepsané místo, totiž farní kostel svatých 182
vání, nadání, založení a udělení uznali jako platné a hodné a stále se snažili a usilovali na odpuštění svých hříchů a dovo- láváním božího soudu je nezmenšovati, nýbrž rozmnožovati. Jestliže by se někdo v nerozvážné smělosti opovážil obsahu listu nebo něčemu z něho odporovati, čehož Bůh nedej, nechť upadne v zlořečení Boha Otce všemohoucího a svatého Jero- nýma, Cyrila, Metoděje, Vojtěcha a Prokopa a pocítí údery ran zapsaných v knize života. A na svědectví všech těch věcí i každé zvláště a na plnější jistotu kázali jsme vyhotoviti tento list a stvrditi jej přivěšením pečeti naší velebnosti. Dáno v Norimberku léta Páně 1347, indikce patnácté, 22. srp- na, království našich roku druhého. Se zřetelem k tomu oddanost tvou žádáme a důtklivě vy- zýváme, abys podle pověření daného ti od Apoštolské stolice a podle obsahu a znění tohoto listu co možná nejrychleji nále- žitě věnoval účinnou pomoc a námahu z ochotné poslušnosti a osvědčené bedlivosti, jež by tě právem doporučily v očích Apoštolské stolice a naší velebnosti, aby ses urychlením a do- konáním úkolu, jež nám nesmírně leží na srdci, co nejvíce za- líbil naší výsosti. A na svědectví všeho toho a plnější jistotu dali jsme vyhotoviti tento list a stvrditi přivěšením pečeti naší velebnosti. Dáno v Norimberku léta Páně 1347, indikce patnácte, 23. srp- na, království našich roku druhého.“ My chtějíce vyplniti apoštolský rozkaz s příslušnou úctou, jak jsme povinni, když jsme si však opatřili nejprve zprávu o věcech svrchu uvedených, z moci apoštolské nám v této věci dané a udělené propůjčili jsme a propůjčujeme tímto listem jmenovaným bratřím, o nichž se děje v apoštolském listě zmín- ka, plnou a svobodnou možnost dostati pouze jedno místo v Království českém nebo v jeho sousedství, v němž by mohli zachovávati řečený obřad od téže stolice, jak jsme se z téže zprávy dozvěděli, schválený, ale vždy se zachováním práva farního kostela toho místa, který by, jak je svrchu uvedeno, řečení mniši nebo bratří dostali nebo kteréhokoli jiného cizího, ovšem když se častořečení mniši nebo bratří silou tohoto do- volení, jim od nás ze svrchuřečené moci daného a uděleného, rozhodnou přijmouti nížepsané místo, totiž farní kostel svatých 182
Strana 183
mučedníků Kosmy a Damiána na předměstí města Pražského ležící v Podskalí mezi Vyšehradem a Zderazem a osobně se tam uchýlí. Proto byla nám jak od nejjasnějšího panovníka a pána, pana Karla, z boží milosti římského krále, vždy rozmnožitele říše a českého krále, tak i od uvedených mnichů a bratří předložena naléhavá prosba, abychom jmenovaný farní kostel povýšili a vybudovali v klášter s klausurou a konventem. A plným prá- vem vyhovujeme jejich prosbě jakožto spravedlivé a rozumné i zbožné a záslužnému úmyslu jmenovaného panovníka a z naší biskupské moci se souhlasem naší pražské kapituly zněním tohoto listu povyšujeme a budujeme nebo jsme se rozhodli a rozhodujeme vybudovat svrchuřečený farní kostel svatých mučedníků Kosmy a Damiána v klášter s klausurou a konven- tem ke cti Boha všemohoucího a jeho matky nejsvětější Marie a k slávě jména a cti slavných Jeronýma, stridonského zna- menitého doktora, a Cyrila, Metoděje, Vojtěcha a Prokopa, dědiců řečeného Českého království, mučedníků a vyznavačů, avšak bez porušení a s převedením farního práva, jež spolu s lidem a jinými jeho náležitostmi patřícími kdysi k řečenému kostelu svatých Kosmy a Damiána, jsme se rozhodli přenésti ke kostelu svatého Mikuláše v blízkosti a sousedství řečeného kostela pod způsobem přivtělení a sjednocení s podmínkou, aby potom jmenovaný lid byl spravován farním právem od správců řečeného kostela svatého Mikuláše, kteří nyní jsou a v budou- cích časech budou, a v církevních svátostech opatřován. Rovněž jsme se rozhodli ustanoviti tam vhodné osoby. Totiž opata a bratří, kteří v řeholi a řeholním rouchu řečeného řádu svatého Benedikta, sloužíce Pánu, mají sloužiti všechny služby boží v noci i ve dne pouze jazykem slovanským v budoucích a věčných časech, ale vyhrazujeme si a svým nástupcům, arci- biskupům pražským, nad svrchuřečeným klášterem, opatem i bratřími a jejich nástupci na věky všemožnou svrchovanost duchovní při visitacích, vyšetřováních, pokáráních, trestech a osvobozeních i při všech ostatních věcech, které nám i z po- vinnosti svěřeného úřadu pastýřského patří podle zvyku nebo práva, jak známo, nad jinými kláštery a opaty a konventy řádu svatého Benedikta v naší pražské diecési. 183
mučedníků Kosmy a Damiána na předměstí města Pražského ležící v Podskalí mezi Vyšehradem a Zderazem a osobně se tam uchýlí. Proto byla nám jak od nejjasnějšího panovníka a pána, pana Karla, z boží milosti římského krále, vždy rozmnožitele říše a českého krále, tak i od uvedených mnichů a bratří předložena naléhavá prosba, abychom jmenovaný farní kostel povýšili a vybudovali v klášter s klausurou a konventem. A plným prá- vem vyhovujeme jejich prosbě jakožto spravedlivé a rozumné i zbožné a záslužnému úmyslu jmenovaného panovníka a z naší biskupské moci se souhlasem naší pražské kapituly zněním tohoto listu povyšujeme a budujeme nebo jsme se rozhodli a rozhodujeme vybudovat svrchuřečený farní kostel svatých mučedníků Kosmy a Damiána v klášter s klausurou a konven- tem ke cti Boha všemohoucího a jeho matky nejsvětější Marie a k slávě jména a cti slavných Jeronýma, stridonského zna- menitého doktora, a Cyrila, Metoděje, Vojtěcha a Prokopa, dědiců řečeného Českého království, mučedníků a vyznavačů, avšak bez porušení a s převedením farního práva, jež spolu s lidem a jinými jeho náležitostmi patřícími kdysi k řečenému kostelu svatých Kosmy a Damiána, jsme se rozhodli přenésti ke kostelu svatého Mikuláše v blízkosti a sousedství řečeného kostela pod způsobem přivtělení a sjednocení s podmínkou, aby potom jmenovaný lid byl spravován farním právem od správců řečeného kostela svatého Mikuláše, kteří nyní jsou a v budou- cích časech budou, a v církevních svátostech opatřován. Rovněž jsme se rozhodli ustanoviti tam vhodné osoby. Totiž opata a bratří, kteří v řeholi a řeholním rouchu řečeného řádu svatého Benedikta, sloužíce Pánu, mají sloužiti všechny služby boží v noci i ve dne pouze jazykem slovanským v budoucích a věčných časech, ale vyhrazujeme si a svým nástupcům, arci- biskupům pražským, nad svrchuřečeným klášterem, opatem i bratřími a jejich nástupci na věky všemožnou svrchovanost duchovní při visitacích, vyšetřováních, pokáráních, trestech a osvobozeních i při všech ostatních věcech, které nám i z po- vinnosti svěřeného úřadu pastýřského patří podle zvyku nebo práva, jak známo, nad jinými kláštery a opaty a konventy řádu svatého Benedikta v naší pražské diecési. 183
Strana 184
Uznáváme také a přiznáváme jen o majetcích a důchodech spolu s ostatními dary, o nichž se děje zmínka v listě svrchu- řečeného nejjasnějšího panovníka a pána, že byly od toho pa- novníka jmenovanému klášteru nyní nově, jak je svrchu uve- deno, vybudovanému dány a darovány, že z těchto darů a na- dání řečení mniši spolu s opatem i nyní i v budoucích dobách mohou a budou moci náležitě a přiměřeně býti živi. A na svě- dectví toho všeho a na potvrzení, jež má věčně platiti, dáváme vyhotoviti tento list a stvrditi přivěšením naší pečeti. Dáno v Praze léta Páně 1348, dne 13. prosince.« Přípisek: »I my, Jindřich, z přízně boží milosti probošt, Před- voj děkan a Zdeslav scholastik i celá kapitula svatého kostela Pražského tímto dáváme svůj souhlas k vybudování a povýšení řečeného kostela svatého Kosmy a Damiána v klášter s klau- surou, jakož i ustanovení opata a bratří řádu svatého Bene- dikta v něm i ke všem jiným opatřením od ctihodného v Kristu otce a pána, pana arcibiskupa Arnošta jak z moci apoštolské, tak biskupské učiněná, a z jisté vědomosti tento list schvalu- jeme, pečeť naší kapituly na svědectví našeho souhlasu k to- muto listu přivěsivše. Dáno léta, v místě a dne jako nahoře.« Své nadání svrchuuvedenému klášteru rozmnožil pan král Karel ještě touto listinou:4 »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Mezi jednotlivými skutky zbožnosti, jimiž se dochází k věč- nému trůnu království, onen, jak věříme, naší duši nejvíce pro- spěje, když se řeholním a zbožným místům, v nichž se ustavičně a zbožně slouží Nejvyššímu, štědře dává a věnuje něco, z čeho by získala rozmnožení výživy. Proto chceme, aby se dostalo zně- ním tohoto listu na známost všech lidí jak nynějších, tak bu- doucích, že si přejeme, aby se klášter svatého Jeronýma Slovanů řádu svatého Benedikta, nově námi založený na našem Novém Městě pražském, dobročinností naší štědrosti zveleboval ve svých důchodech a aby bratří řečeného řádu v něm Pánu slou- žící pod zachováním řeholního roucha měli lepší výživu a aby se tam pečlivě hojněji vzmáhala služba boží, a proto jmenova- nému klášteru z úcty zvláště k svatému Jeronýmovi a jiným 184
Uznáváme také a přiznáváme jen o majetcích a důchodech spolu s ostatními dary, o nichž se děje zmínka v listě svrchu- řečeného nejjasnějšího panovníka a pána, že byly od toho pa- novníka jmenovanému klášteru nyní nově, jak je svrchu uve- deno, vybudovanému dány a darovány, že z těchto darů a na- dání řečení mniši spolu s opatem i nyní i v budoucích dobách mohou a budou moci náležitě a přiměřeně býti živi. A na svě- dectví toho všeho a na potvrzení, jež má věčně platiti, dáváme vyhotoviti tento list a stvrditi přivěšením naší pečeti. Dáno v Praze léta Páně 1348, dne 13. prosince.« Přípisek: »I my, Jindřich, z přízně boží milosti probošt, Před- voj děkan a Zdeslav scholastik i celá kapitula svatého kostela Pražského tímto dáváme svůj souhlas k vybudování a povýšení řečeného kostela svatého Kosmy a Damiána v klášter s klau- surou, jakož i ustanovení opata a bratří řádu svatého Bene- dikta v něm i ke všem jiným opatřením od ctihodného v Kristu otce a pána, pana arcibiskupa Arnošta jak z moci apoštolské, tak biskupské učiněná, a z jisté vědomosti tento list schvalu- jeme, pečeť naší kapituly na svědectví našeho souhlasu k to- muto listu přivěsivše. Dáno léta, v místě a dne jako nahoře.« Své nadání svrchuuvedenému klášteru rozmnožil pan král Karel ještě touto listinou:4 »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Mezi jednotlivými skutky zbožnosti, jimiž se dochází k věč- nému trůnu království, onen, jak věříme, naší duši nejvíce pro- spěje, když se řeholním a zbožným místům, v nichž se ustavičně a zbožně slouží Nejvyššímu, štědře dává a věnuje něco, z čeho by získala rozmnožení výživy. Proto chceme, aby se dostalo zně- ním tohoto listu na známost všech lidí jak nynějších, tak bu- doucích, že si přejeme, aby se klášter svatého Jeronýma Slovanů řádu svatého Benedikta, nově námi založený na našem Novém Městě pražském, dobročinností naší štědrosti zveleboval ve svých důchodech a aby bratří řečeného řádu v něm Pánu slou- žící pod zachováním řeholního roucha měli lepší výživu a aby se tam pečlivě hojněji vzmáhala služba boží, a proto jmenova- nému klášteru z úcty zvláště k svatému Jeronýmovi a jiným 184
Strana 185
patronům, totiž Prokopovi, Vojtěchovi, Cyrilovi a Metodějovi, jejichž jménem je označen, řečenému klášteru, opatovi a kon- ventu, zbožným našim milým, z dobrotivosti královské dáváme, věnujeme a darujeme celý desátek vína, jenž nám právem patří z vinice, kterou prý kdysi nově vysadil Merklin Junošův, měš- ťan pražský, z přízně našich předchůdců, božských českých krá- lů, aby si jej oni nebo skrze svého posla trvale každý rok na královskou výzvu požadovali, vybírali a také vymáhali. Proto nařizujeme majitelům nebo majiteli té vinice, kteří svou dobou budou, aby řečeným opatovi a bratřím nebo kláš- teru tento desátek vína na místě5 a ze strany českých králů dávali, beze všech těžkostí plnili a platili. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti dáno v Praze léta Páně 1350, indikce třetí, 15. listopadu, v pátém roce našich království.« Pan král Karel projevoval přízeň i ostatním klášterům; tak hned rok potom vydal klášteru v Zlaté Koruně tuto listinu: „Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Na věčnou paměť věci. Ačkoli vrozená milostivost královské důstojnosti provází las- kavou přízní všechny věrné poddané, přece usiluje o užitky a prospěchy, jež zasluhují obzvláštní přednostní přízeň, oněch, kteří, určeni k vykonávání boží služby a zanechavše svádějících tužeb po věcech časných, stále oddaně slouží Nejvyššímu v prostotě ducha i těla. Vskutku pozorujeme přeskvělý cit zbož- nosti a mnohonásobné almužny i skutky lásky, jimiž zbožný opat a konvent kláštera Svaté Koruny cisterciáckého řádu v pražské diecési, oddaní naši milí, s prospěchem denními službami uctívají nejvyššího Spasitele. A proto, aby jejich pře- skvělá zbožnost v době naší šťastné vlády vzrůstala a každo- denními přírůstky ctností šťastně prospívali do budoucna, krá- lovskou mocí a z jisté naší vědomosti dáváme, propůjčujeme a darujeme svrchuřečeným opatovi, konventu a i jejich ná- stupcům a řečenému klášteru Svaté Koruny na věky naše clo v Hyršově7 se všemi právy, požitky, užitky, zisky a jeho ná- ležitostmi, tak jak nám a koruně řečeného Českého království, 185
patronům, totiž Prokopovi, Vojtěchovi, Cyrilovi a Metodějovi, jejichž jménem je označen, řečenému klášteru, opatovi a kon- ventu, zbožným našim milým, z dobrotivosti královské dáváme, věnujeme a darujeme celý desátek vína, jenž nám právem patří z vinice, kterou prý kdysi nově vysadil Merklin Junošův, měš- ťan pražský, z přízně našich předchůdců, božských českých krá- lů, aby si jej oni nebo skrze svého posla trvale každý rok na královskou výzvu požadovali, vybírali a také vymáhali. Proto nařizujeme majitelům nebo majiteli té vinice, kteří svou dobou budou, aby řečeným opatovi a bratřím nebo kláš- teru tento desátek vína na místě5 a ze strany českých králů dávali, beze všech těžkostí plnili a platili. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti dáno v Praze léta Páně 1350, indikce třetí, 15. listopadu, v pátém roce našich království.« Pan král Karel projevoval přízeň i ostatním klášterům; tak hned rok potom vydal klášteru v Zlaté Koruně tuto listinu: „Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Na věčnou paměť věci. Ačkoli vrozená milostivost královské důstojnosti provází las- kavou přízní všechny věrné poddané, přece usiluje o užitky a prospěchy, jež zasluhují obzvláštní přednostní přízeň, oněch, kteří, určeni k vykonávání boží služby a zanechavše svádějících tužeb po věcech časných, stále oddaně slouží Nejvyššímu v prostotě ducha i těla. Vskutku pozorujeme přeskvělý cit zbož- nosti a mnohonásobné almužny i skutky lásky, jimiž zbožný opat a konvent kláštera Svaté Koruny cisterciáckého řádu v pražské diecési, oddaní naši milí, s prospěchem denními službami uctívají nejvyššího Spasitele. A proto, aby jejich pře- skvělá zbožnost v době naší šťastné vlády vzrůstala a každo- denními přírůstky ctností šťastně prospívali do budoucna, krá- lovskou mocí a z jisté naší vědomosti dáváme, propůjčujeme a darujeme svrchuřečeným opatovi, konventu a i jejich ná- stupcům a řečenému klášteru Svaté Koruny na věky naše clo v Hyršově7 se všemi právy, požitky, užitky, zisky a jeho ná- ležitostmi, tak jak nám a koruně řečeného Českého království, 185
Strana 186
jak známo, dosud patřilo, a rozhodujeme a mocí královskou stanovíme, že řečené clo má se svými náležitostmi od nynějška do budoucna na věčné časy patřiti svrchuřečenému opatovi, konventu a klášteru Svaté Koruny. Zakazujeme tedy všem i každému zvláště hejtmanům, ko- morníkům, popravcům, rychtářům, oficiálům [úředníkům] a je- jich zástupcům řečeného Českého království, kteří v tom čase budou, našim věrným, aby řečenému opatovi, konventu a kláš- teru Svaté Koruny nečinili co se týče uvedeného cla, užitků a jeho náležitostí proti udělení této naší štědrosti překážky ani je nedovolili činiti pod trestem našeho hněvu; kdo se opováží jinak jednati, nechť ví, že do něho těžce upadne. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti dáno v Bonnu léta Páně tisícího čtyřicátého devátého, v indikci dru- hé, večer (?) II. července, království našich roku třetího. Skrze pana kancléře Jan ze Středy. 29. Karel zřídil v Praze vysoké učení a založil Karlovu kolej Téhož roku [1348] pan Karel, král římský a český, roznícen zápalem lásky boží a naplněn horoucí láskou k bližnímu, ve snaze rozmnožiti blaho státu a chvalitebně povznésti své České království, dosáhl od Apoštolské stolicel výsad pro vy- soké učení v městě Praze a sám jako panovník z moci českého krále povolil nad to mnoho výsad jeho studentům. Povolal2 také z různých cizích krajin mnohé mistry svaté theologie, dok- tory církevního práva a muže v jednotlivých naukách zběhlé a vzdělané, aby vzdělávali církev boží a bližní ve vědách a mravech. A protože chtěl, aby se pražské učení ve všem a vším řídilo a spravovalo podle způsobu a zvyklostí pařížského učení, na němž kdysi král sám v chlapeckých letech studoval, a aby svrchuřečení přednášející mistři měli zaručené každo- roční a trvalé platy, nejprve král sám, potom pan Arnošt, první arcibiskup svatého kostela Pražského, a kapitula téhož kostela, pak všichni preláti a koleje jiných kostelů, jakož i kláštery Českého království složili dodatečně velkou sumu peněz a kou- pili na určitých místech věčné důchody a platy ve prospěch to- 186
jak známo, dosud patřilo, a rozhodujeme a mocí královskou stanovíme, že řečené clo má se svými náležitostmi od nynějška do budoucna na věčné časy patřiti svrchuřečenému opatovi, konventu a klášteru Svaté Koruny. Zakazujeme tedy všem i každému zvláště hejtmanům, ko- morníkům, popravcům, rychtářům, oficiálům [úředníkům] a je- jich zástupcům řečeného Českého království, kteří v tom čase budou, našim věrným, aby řečenému opatovi, konventu a kláš- teru Svaté Koruny nečinili co se týče uvedeného cla, užitků a jeho náležitostí proti udělení této naší štědrosti překážky ani je nedovolili činiti pod trestem našeho hněvu; kdo se opováží jinak jednati, nechť ví, že do něho těžce upadne. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti dáno v Bonnu léta Páně tisícího čtyřicátého devátého, v indikci dru- hé, večer (?) II. července, království našich roku třetího. Skrze pana kancléře Jan ze Středy. 29. Karel zřídil v Praze vysoké učení a založil Karlovu kolej Téhož roku [1348] pan Karel, král římský a český, roznícen zápalem lásky boží a naplněn horoucí láskou k bližnímu, ve snaze rozmnožiti blaho státu a chvalitebně povznésti své České království, dosáhl od Apoštolské stolicel výsad pro vy- soké učení v městě Praze a sám jako panovník z moci českého krále povolil nad to mnoho výsad jeho studentům. Povolal2 také z různých cizích krajin mnohé mistry svaté theologie, dok- tory církevního práva a muže v jednotlivých naukách zběhlé a vzdělané, aby vzdělávali církev boží a bližní ve vědách a mravech. A protože chtěl, aby se pražské učení ve všem a vším řídilo a spravovalo podle způsobu a zvyklostí pařížského učení, na němž kdysi král sám v chlapeckých letech studoval, a aby svrchuřečení přednášející mistři měli zaručené každo- roční a trvalé platy, nejprve král sám, potom pan Arnošt, první arcibiskup svatého kostela Pražského, a kapitula téhož kostela, pak všichni preláti a koleje jiných kostelů, jakož i kláštery Českého království složili dodatečně velkou sumu peněz a kou- pili na určitých místech věčné důchody a platy ve prospěch to- 186
Strana 187
hoto díla, ty statky spojili s arcibiskupstvím pražským, ustano- vili pana arcibiskupa kancléřem pražského učení a rozhodli, aby jím byl on a jeho nástupci. A aby toto všechno zůstalo na věčné časy neporušeno, po- tvrdil pan Karel, římský a český král, podporovatel a zaklada- tel tohoto učení, svou Zlatou bulou všechny výsady a svobody studentům udělené. I vzniklo v městě Praze takové učení, že mu nebylo podobného v žádných končinách Německa, a při- cházeli sem studenti z jiných zemí, totiž z Anglie, z Francie, z Lombardie, z Uher, z Polska a jednotlivých okolních zemí, synové šlechticů a knížat a preláti kostelů z různých krajů. A město Praha získala tímto učením velikou proslulost a slávu v cizích zemích; pro množství žáků se v ní živobytí trochu zdražilo, protože se jich tam hrnulo převeliké množství.3 O zřízení vysokého učení pražského vydal pan král Karel tuto listinu, zpečetěnou zlatou bulou:4 »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Na věčnou paměť věci. Mezi tužbami našeho srdce a mezi potřebami, jež se stále vynořují v královském myšlení, působí nám v duchu obzvláštní pečlivou starost a hlavně obracíme pozornost své mysli k tomu, jak by naše České království, jež zahrnujeme přednostní láskou srdce nad ostatní důstojenství a statky, ať zděděné nebo šťastně získané, o jehož povznesení se všemožnou pečlivostí pečujeme a o jehož čest i blaho s veškerou snahou usilujeme, aby bylo toto království, jako se božím řízením raduje z přirozeného nadbytku životních potřeb, podle nařízení naší prozíravosti uměle za našich časů ozdobeno hojností moudrých mužů. To proto, aby nemusili naši věrní obyvatelé království, kteří bez přestání lačnějí po plodech věd, v cizině žebrati o almužnu, ale aby nacházeli v království stůl jim k hostině připravený, a aby ty, které vrozená schopnost nadání vyznamenává důvti- pem, učinila znalost věd vzdělanými, a aby nejen nebyli nuceni, spíše aby za zbytečné pokládali obcházeti k prozkoumání věd kraj světa, choditi k cizím národům, anebo žebrati v cizích krajinách, aby jejich dychtivost byla uspokojena, nýbrž aby si pokládali za slávu, že mohou jiné z ciziny zváti k líbeznosti vůně a k účasti na takovém vděku. 187
hoto díla, ty statky spojili s arcibiskupstvím pražským, ustano- vili pana arcibiskupa kancléřem pražského učení a rozhodli, aby jím byl on a jeho nástupci. A aby toto všechno zůstalo na věčné časy neporušeno, po- tvrdil pan Karel, římský a český král, podporovatel a zaklada- tel tohoto učení, svou Zlatou bulou všechny výsady a svobody studentům udělené. I vzniklo v městě Praze takové učení, že mu nebylo podobného v žádných končinách Německa, a při- cházeli sem studenti z jiných zemí, totiž z Anglie, z Francie, z Lombardie, z Uher, z Polska a jednotlivých okolních zemí, synové šlechticů a knížat a preláti kostelů z různých krajů. A město Praha získala tímto učením velikou proslulost a slávu v cizích zemích; pro množství žáků se v ní živobytí trochu zdražilo, protože se jich tam hrnulo převeliké množství.3 O zřízení vysokého učení pražského vydal pan král Karel tuto listinu, zpečetěnou zlatou bulou:4 »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Na věčnou paměť věci. Mezi tužbami našeho srdce a mezi potřebami, jež se stále vynořují v královském myšlení, působí nám v duchu obzvláštní pečlivou starost a hlavně obracíme pozornost své mysli k tomu, jak by naše České království, jež zahrnujeme přednostní láskou srdce nad ostatní důstojenství a statky, ať zděděné nebo šťastně získané, o jehož povznesení se všemožnou pečlivostí pečujeme a o jehož čest i blaho s veškerou snahou usilujeme, aby bylo toto království, jako se božím řízením raduje z přirozeného nadbytku životních potřeb, podle nařízení naší prozíravosti uměle za našich časů ozdobeno hojností moudrých mužů. To proto, aby nemusili naši věrní obyvatelé království, kteří bez přestání lačnějí po plodech věd, v cizině žebrati o almužnu, ale aby nacházeli v království stůl jim k hostině připravený, a aby ty, které vrozená schopnost nadání vyznamenává důvti- pem, učinila znalost věd vzdělanými, a aby nejen nebyli nuceni, spíše aby za zbytečné pokládali obcházeti k prozkoumání věd kraj světa, choditi k cizím národům, anebo žebrati v cizích krajinách, aby jejich dychtivost byla uspokojena, nýbrž aby si pokládali za slávu, že mohou jiné z ciziny zváti k líbeznosti vůně a k účasti na takovém vděku. 187
Strana 188
Protož aby tak prospěšné a chvalitebné početí ducha zrodilo důstojné plody, chceme, aby byla povýšenost tohoto království rozmnožena radostnými prvotinami novoty, a rozhodli jsme se po předchozí zralé úvaze v našem metropolitním a přepůvab- ném městě Pražském, jež činí bohatost zemské úrody i krása místa užitečně způsobilým pro tak veliký úkol, vybudovati, za- říditi a nově zříditi obecné učení. Na tom učení budou věru doktoři, mistři a žáci na všech fakultách a jim slibujeme zna- menité statky a těm z nich, které shledáme toho hodnými, udě- líme královské dary. Doktory, mistry a žáky při vstupu na kte- rékoli fakultě, všechny i každého zvlášť, nechť přijdou odkud- koli, chceme podržeti při příchodu, při pobytu a odchodu pod zvláštní ochranou a záštitou naší velebnosti, a jsme odhodláni dáti každému z nich pevnou záruku, že všem a každému, kdo by sem chtěl přijíti, štědře propůjčíme všechna privilegia, vý- sady a svobody, kterých z královské moci užívají a jimž se těší doktoři a žáci jak na učení pařížském, tak boloňském, a že se postaráme, aby ty svobody byly ode všech a každého zvláště neporušitelně zachovávány. Na svědectví a plnější jistotu toho všeho kázali jsme vyhotoviti tento list a nařídili jsme potvrditi jej zlatou bulou, pečetidlem naší velebnosti vytlačenou. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého čtyřicátého osmého, v prvé indikci, 7. dne měsíce dubna, v druhém roku našich království.« Chtěje pak získati nové mistry pro nově zřízené obecné učení, poslal pan Karel z Tridentu řádové generální kapitule bratří kazatelů, konané v Bologni, list tohoto znění:5 »Karel atd. Ctihodní nejdražší přátelé! Poněvadž obecné učení zřízené v našem slavném městě Pražském jest od Boha daná nová štěpnice, rádi a z duše bychom viděli její větve a milé odnože se rozpínati, aby to, co bylo započato v době šťastné naší vlády, bylo rozšířeno v šťastném středu a bylo uzavřeno prospěchem nejšťastnějšího konce. Proto vaši odda- nost naléhavě žádáme a vybízíme, žádajíce to jako zvláštní dar, abyste se zřetelem na onen cit oddanosti, kterým vaši řeholi provází císařská naše jasnost, pro čest své řehole na této své nynější generální kapitule ráčili určiti z lůna řečené řehole jisté 188
Protož aby tak prospěšné a chvalitebné početí ducha zrodilo důstojné plody, chceme, aby byla povýšenost tohoto království rozmnožena radostnými prvotinami novoty, a rozhodli jsme se po předchozí zralé úvaze v našem metropolitním a přepůvab- ném městě Pražském, jež činí bohatost zemské úrody i krása místa užitečně způsobilým pro tak veliký úkol, vybudovati, za- říditi a nově zříditi obecné učení. Na tom učení budou věru doktoři, mistři a žáci na všech fakultách a jim slibujeme zna- menité statky a těm z nich, které shledáme toho hodnými, udě- líme královské dary. Doktory, mistry a žáky při vstupu na kte- rékoli fakultě, všechny i každého zvlášť, nechť přijdou odkud- koli, chceme podržeti při příchodu, při pobytu a odchodu pod zvláštní ochranou a záštitou naší velebnosti, a jsme odhodláni dáti každému z nich pevnou záruku, že všem a každému, kdo by sem chtěl přijíti, štědře propůjčíme všechna privilegia, vý- sady a svobody, kterých z královské moci užívají a jimž se těší doktoři a žáci jak na učení pařížském, tak boloňském, a že se postaráme, aby ty svobody byly ode všech a každého zvláště neporušitelně zachovávány. Na svědectví a plnější jistotu toho všeho kázali jsme vyhotoviti tento list a nařídili jsme potvrditi jej zlatou bulou, pečetidlem naší velebnosti vytlačenou. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého čtyřicátého osmého, v prvé indikci, 7. dne měsíce dubna, v druhém roku našich království.« Chtěje pak získati nové mistry pro nově zřízené obecné učení, poslal pan Karel z Tridentu řádové generální kapitule bratří kazatelů, konané v Bologni, list tohoto znění:5 »Karel atd. Ctihodní nejdražší přátelé! Poněvadž obecné učení zřízené v našem slavném městě Pražském jest od Boha daná nová štěpnice, rádi a z duše bychom viděli její větve a milé odnože se rozpínati, aby to, co bylo započato v době šťastné naší vlády, bylo rozšířeno v šťastném středu a bylo uzavřeno prospěchem nejšťastnějšího konce. Proto vaši odda- nost naléhavě žádáme a vybízíme, žádajíce to jako zvláštní dar, abyste se zřetelem na onen cit oddanosti, kterým vaši řeholi provází císařská naše jasnost, pro čest své řehole na této své nynější generální kapitule ráčili určiti z lůna řečené řehole jisté 188
Strana 189
způsobilé osoby, které by v našem Pražském městě studovaly pro dosažení mistrovství svaté theologie, a zachovajíce svůj řád i dráhu také pro slávu našeho učení s pomocí boží jako mistři přednášeli, aby se naše universita těšila týmž úspěchům, jakými se honosí učení pařížské a oxfordské, zvláště když je to naše pražské učení milou ochranou apoštolské dobrotivosti do té míry obdařeno výsadou, že se tam může konati všechno, co je kterýmkoli učením propůjčeno. Neboť z toho povstane za šťastného stavu větší dobrotivostí láska naší jasnosti k vašemu řádu se zdárným zaměřením ke všem vašim úspěchům, poctám a výhodám.« Pan Karel pak vida, že to učení znamenitě a chvalně vzrůstá, daroval universitě židovské domy6 a zřídil v nich kolej mistrů, aby tam v jednotlivých dnech přednášeli a disputovali, zřídil tam pro ně knihovnu a věnoval jim hojně knih, potřebných pro studium; a tito mistři, jsouce dostatečně obdarováni, mají mimo plat, který dostávají od studentů, zaručeny roční důcho- dy. O založení řečené koleje vydal pan král Karel tuto listinu: »Ve jménu svaté a nerozdílné Trojice šťastně, amen. Karel Čtvrtý, přízní boží milosti římský císař, vždy rozmnoži- tel říše a český král. Na věčnou paměť věci. S důstojnou ušlechtilostí soudíme, že tehdy konáme z vrozené nám dobrotivosti a laskavosti milou povinnost královské blaho- vůle, když pečlivě dbáme toho, co hledí k šťastnému zvelebení křesťanské víry. Poněvadž zajisté základy nejsvětější víry kato- lické spočívají v moudrosti učených mužů, zvláště těch, kteří se oddávají velmi požehnaným studiím svaté theologie, my chceme ke cti Boha všemohoucího a k oslavě pravé víry usilo- vati o rozmnožení doktorů a mistrů svatého Písma, aby se tím silněji a tím sladčeji zakořenila v srdcích věřících láska k víře, čím více by bylo těch, kdož by učili pravdě svatého učení. A proto jsme s dobrým rozmyslem a k tomu s rozumnou ra- dou našich knížat a velmožů řádně rozhodli, aby v našem slav- ném městě Pražském, kde z milosti Apoštolské stolice a za souhlasu českého krále na naléhání knížat, pánů, šlechticů a obyvatelů království vzkvétá obecné učení, byla založena a zřízena kolej, a tu kolej také jsme tímto listem mocí českého 189
způsobilé osoby, které by v našem Pražském městě studovaly pro dosažení mistrovství svaté theologie, a zachovajíce svůj řád i dráhu také pro slávu našeho učení s pomocí boží jako mistři přednášeli, aby se naše universita těšila týmž úspěchům, jakými se honosí učení pařížské a oxfordské, zvláště když je to naše pražské učení milou ochranou apoštolské dobrotivosti do té míry obdařeno výsadou, že se tam může konati všechno, co je kterýmkoli učením propůjčeno. Neboť z toho povstane za šťastného stavu větší dobrotivostí láska naší jasnosti k vašemu řádu se zdárným zaměřením ke všem vašim úspěchům, poctám a výhodám.« Pan Karel pak vida, že to učení znamenitě a chvalně vzrůstá, daroval universitě židovské domy6 a zřídil v nich kolej mistrů, aby tam v jednotlivých dnech přednášeli a disputovali, zřídil tam pro ně knihovnu a věnoval jim hojně knih, potřebných pro studium; a tito mistři, jsouce dostatečně obdarováni, mají mimo plat, který dostávají od studentů, zaručeny roční důcho- dy. O založení řečené koleje vydal pan král Karel tuto listinu: »Ve jménu svaté a nerozdílné Trojice šťastně, amen. Karel Čtvrtý, přízní boží milosti římský císař, vždy rozmnoži- tel říše a český král. Na věčnou paměť věci. S důstojnou ušlechtilostí soudíme, že tehdy konáme z vrozené nám dobrotivosti a laskavosti milou povinnost královské blaho- vůle, když pečlivě dbáme toho, co hledí k šťastnému zvelebení křesťanské víry. Poněvadž zajisté základy nejsvětější víry kato- lické spočívají v moudrosti učených mužů, zvláště těch, kteří se oddávají velmi požehnaným studiím svaté theologie, my chceme ke cti Boha všemohoucího a k oslavě pravé víry usilo- vati o rozmnožení doktorů a mistrů svatého Písma, aby se tím silněji a tím sladčeji zakořenila v srdcích věřících láska k víře, čím více by bylo těch, kdož by učili pravdě svatého učení. A proto jsme s dobrým rozmyslem a k tomu s rozumnou ra- dou našich knížat a velmožů řádně rozhodli, aby v našem slav- ném městě Pražském, kde z milosti Apoštolské stolice a za souhlasu českého krále na naléhání knížat, pánů, šlechticů a obyvatelů království vzkvétá obecné učení, byla založena a zřízena kolej, a tu kolej také jsme tímto listem mocí českého 189
Strana 190
krále řádně založili a rozhodli se ji zaříditi a dáváme jí z ná- vodu božího při šťastném zahájení jméno podle svého jména, aby se na věčné časy nazývala kolejí Karlovou. Spolu téže koleji dáváme a udělujeme z moci českého krále za sebe, za své dědice i nástupce, české krále, a za korunu té- hož království na věčné časy za příhodné obydlí mistrů i stu- dentů řečené koleje ten dům ve Větším Městě pražském, který se jmenuje Lazarův, s dvorkem a se vším příslušenstvím, jak je od jiných sousedních domů oddělen, aby svrchuřečení mistři a studenti v něm sídlili za těch podmínek, které jsou doleji vy- jádřeny. K tomu téže koleji i osobám k ní náležejícím dáváme, udělujeme, přivlastňujeme a připojujeme na věky touž králov- skou mocí za sebe, za své dědice i nástupce, české krále, i za korunu téhož království doleji psané vesnice, totiž:8 Počernice, Drahelčice, Uněbuzy, Nenačovice, Holonohy s mlýny, lukami, křovinami a ve vsi Črtousích blíže Počernic pět kop grošů roč- ního platu se všemi právy, příslušenstvím, svobodami, užitky, důchody, výtěžky i s veškerými náležitostmi, ať by mohly být označeny kterýmikoli zvláštními výrazy, které z dovolení naší královské milostivosti a z našeho rozkazu pro uvedenou kolej, jak je známo, byly zakoupeny, obstarány, do desk zemských vloženy i zapsány, jako jsme také ty vesnice téže koleji z krá- lovské moci české a z jistého našeho vědomí za sebe, za své dědice a nástupce, české krále, a za korunu téhož království, jak se dříve praví, řádně darovali a udělili i na věčné časy udělujeme a darujeme. Neboť je také naším úmyslem a z moci českého krále pro- hlašujeme to věčně právoplatným nařízením, aby v řečené ko- leji bylo ustavičně dvanáct mužů ozdobených mravy i vědo- mostmi, kteří zjevně jsou mistři v svobodných uměních, a to tak, že dva z nich jsou takoví, že mohou v bohosloví čísti a čtou, jeden totiž v bibli a jiný v knihách Sentencí?, a že ostat- ních deset studuje ve svatém bohosloví k povýšení pravé víry a k slávě i ke cti všemohoucího Boha. A aby k takovým stu- diím svatého učení byl dán tím snadnější a výhodnější přístup, čímž by duch mládeže byl v jemnostech svobodných umění zjemňován, rozhodujeme přelaskavým důmyslem a ustanovu- jeme tímto královským českým nařízením v tomto listě, aby 190
krále řádně založili a rozhodli se ji zaříditi a dáváme jí z ná- vodu božího při šťastném zahájení jméno podle svého jména, aby se na věčné časy nazývala kolejí Karlovou. Spolu téže koleji dáváme a udělujeme z moci českého krále za sebe, za své dědice i nástupce, české krále, a za korunu té- hož království na věčné časy za příhodné obydlí mistrů i stu- dentů řečené koleje ten dům ve Větším Městě pražském, který se jmenuje Lazarův, s dvorkem a se vším příslušenstvím, jak je od jiných sousedních domů oddělen, aby svrchuřečení mistři a studenti v něm sídlili za těch podmínek, které jsou doleji vy- jádřeny. K tomu téže koleji i osobám k ní náležejícím dáváme, udělujeme, přivlastňujeme a připojujeme na věky touž králov- skou mocí za sebe, za své dědice i nástupce, české krále, i za korunu téhož království doleji psané vesnice, totiž:8 Počernice, Drahelčice, Uněbuzy, Nenačovice, Holonohy s mlýny, lukami, křovinami a ve vsi Črtousích blíže Počernic pět kop grošů roč- ního platu se všemi právy, příslušenstvím, svobodami, užitky, důchody, výtěžky i s veškerými náležitostmi, ať by mohly být označeny kterýmikoli zvláštními výrazy, které z dovolení naší královské milostivosti a z našeho rozkazu pro uvedenou kolej, jak je známo, byly zakoupeny, obstarány, do desk zemských vloženy i zapsány, jako jsme také ty vesnice téže koleji z krá- lovské moci české a z jistého našeho vědomí za sebe, za své dědice a nástupce, české krále, a za korunu téhož království, jak se dříve praví, řádně darovali a udělili i na věčné časy udělujeme a darujeme. Neboť je také naším úmyslem a z moci českého krále pro- hlašujeme to věčně právoplatným nařízením, aby v řečené ko- leji bylo ustavičně dvanáct mužů ozdobených mravy i vědo- mostmi, kteří zjevně jsou mistři v svobodných uměních, a to tak, že dva z nich jsou takoví, že mohou v bohosloví čísti a čtou, jeden totiž v bibli a jiný v knihách Sentencí?, a že ostat- ních deset studuje ve svatém bohosloví k povýšení pravé víry a k slávě i ke cti všemohoucího Boha. A aby k takovým stu- diím svatého učení byl dán tím snadnější a výhodnější přístup, čímž by duch mládeže byl v jemnostech svobodných umění zjemňován, rozhodujeme přelaskavým důmyslem a ustanovu- jeme tímto královským českým nařízením v tomto listě, aby 190
Strana 191
deset svrchuřečených mužů učilo a četlo ve svobodných umě- ních scholastickým způsobem podle zvyklosti obecných učení v časech příhodných. Ať tedy si vůbec nikdo z lidí nedovoluje tento list našeho opatření, nařízení, rozhodnutí, ustanovení, darování, udělení a prohlášení rušiti nebo mu kteroukoli nerozvážnou opovážli- vostí odporovati pod trestem tisíce hřiven nejryzejšího zlata, které chceme od toho, kdo by proti němu jednal, bez odpuštění tolikrát vymáhat, kolikrát by se protivící se skutek stal, a z nich polovici obrátiti k užitku královské české pokladnice, ostatní pak část ve prospěch křivdu trpících. Znamení (S) nejjasnějšího panovníka a pána, pana Karla IV., zcela nepřemožitelného císaře římského a přeslavného krále českého. Svědkové této věci jsou: Jasní Rudolf, vévoda saský, svaté říše nejvyšší maršálek, Ota, markrabě braniborský, svaté říše nejvyšší komorník, knížata volitelé. Ctihodní Markvart, patriarcha svatého kostela akvilejského, Jan, arcibiskup Praž- ského kostela, legát Apoštolské stolice, biskupové kostelů Jan olomouckého, kancléř našeho císařského dvora, Lampert špýr- ského, Petr lisabonského, nuncius Apoštolské stolice, Jan worm- ského a Petr churského. Jasná knížata Bolek Svídnický, Jan Opavský, Bolek Opolský, Václav Falkemberský a Václav Leh- nický. Význačná hrabata Jan, lankrabí leuchtenberský, Jindřich ze Schwarzburku, Jan z Anhaltu, Burghard Magdeburský, hof- mistr našeho císařského dvora, a Jan z Retzu. Urození Jošt z Rožmberka, Beneš z Vartemberka, Boreš z Rýzmberka, Ojíř z Landštejna, Jan z Vartemberka, Těma z Koldic, mistr naší komory, a jiní v největším počtu, naší i svaté říše a Českého království šlechtici a věrní obyvatelé. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší císařské velebnosti. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého šedesátého šestého, indikce čtvrté, dne 30. července, našeho kralování římského léta dvacátého prvého, českého dvacátého, císařského léta dva- náctého.« Skrze pána císaře kancléř [Na zadní straně:] Rm Johannes Saxo 191
deset svrchuřečených mužů učilo a četlo ve svobodných umě- ních scholastickým způsobem podle zvyklosti obecných učení v časech příhodných. Ať tedy si vůbec nikdo z lidí nedovoluje tento list našeho opatření, nařízení, rozhodnutí, ustanovení, darování, udělení a prohlášení rušiti nebo mu kteroukoli nerozvážnou opovážli- vostí odporovati pod trestem tisíce hřiven nejryzejšího zlata, které chceme od toho, kdo by proti němu jednal, bez odpuštění tolikrát vymáhat, kolikrát by se protivící se skutek stal, a z nich polovici obrátiti k užitku královské české pokladnice, ostatní pak část ve prospěch křivdu trpících. Znamení (S) nejjasnějšího panovníka a pána, pana Karla IV., zcela nepřemožitelného císaře římského a přeslavného krále českého. Svědkové této věci jsou: Jasní Rudolf, vévoda saský, svaté říše nejvyšší maršálek, Ota, markrabě braniborský, svaté říše nejvyšší komorník, knížata volitelé. Ctihodní Markvart, patriarcha svatého kostela akvilejského, Jan, arcibiskup Praž- ského kostela, legát Apoštolské stolice, biskupové kostelů Jan olomouckého, kancléř našeho císařského dvora, Lampert špýr- ského, Petr lisabonského, nuncius Apoštolské stolice, Jan worm- ského a Petr churského. Jasná knížata Bolek Svídnický, Jan Opavský, Bolek Opolský, Václav Falkemberský a Václav Leh- nický. Význačná hrabata Jan, lankrabí leuchtenberský, Jindřich ze Schwarzburku, Jan z Anhaltu, Burghard Magdeburský, hof- mistr našeho císařského dvora, a Jan z Retzu. Urození Jošt z Rožmberka, Beneš z Vartemberka, Boreš z Rýzmberka, Ojíř z Landštejna, Jan z Vartemberka, Těma z Koldic, mistr naší komory, a jiní v největším počtu, naší i svaté říše a Českého království šlechtici a věrní obyvatelé. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší císařské velebnosti. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého šedesátého šestého, indikce čtvrté, dne 30. července, našeho kralování římského léta dvacátého prvého, českého dvacátého, císařského léta dva- náctého.« Skrze pána císaře kancléř [Na zadní straně:] Rm Johannes Saxo 191
Strana 192
30. O zemětřesení a černé smrti Léta Páně 1348 v měsíci lednu [17.] bylo zatmění měsíce a o svátku Obrácení svatého Pavla apoštola [25. ledna] nastalo veliké zemětřesení, ale v Čechách slabší, protože se stavení ne- sesula; podobné zemětřesení nikdo nepamatuje, ani o něm není zpráv v kronikách. Tímto zemětřesením byly hlavně v Ravenně a přečetných jiných městech z velké části pobořeny budovy a zdi a mnozí lidé zasypáni zahynuli; a když přešlo k Běláku, na mnoha místech se zřítily četné kláštery a kostely s rozlič- nými budovami a vyhnaly lidi i dobytek. Také řečené město bylo do základů rozbořeno a čtyřiatřicet blízkých hradů se zřítilo; země na různých místech se rozvírala a dlouhou dobu trpěla silnými otřesy. A tehdy vznikly v Korutansku a Krajině i v sousedních zemích převeliké škody. Po něm následovala převeliká a strašná epidemie, mor, který trval skoro po celé léto a podzim, a o moru jemu podobném nikdy nebylo slýcháno ani zaznamenáno. Ten se rozšířil velmi daleko a široko po různých zemích a královstvích, neboť Janov a Pisa i četná slavná města vymřením zpustla; v Benátkách, ve Florencii, v Bologni zůstala sotva polovice obyvatelstva, v jiných krajích a městech třetina nebo i méně. A nejen v ze- mích křesťanských, ale i v zemích pohanských hubila uvedená epidemie lidí, strašně ty země pustošíc; a tak po vymření Sara- cénů a Turků uvázali se křižovníci s bílým křížem beze vší překážky v držení božího hrobu. A tenkrát spadl na město Ankonu podivuhodně silný oheň i spálil a vniveč obrátil lidi a všechno v něm kromě šedesáti lidí, kteří z něho utekli. A ten mor se dostal i do Rakous a začal se šířiti v Českém království, ale čerstvé a chladné povětří jej vypudilo; avšak spíše je potřebí vzdávati díky Bohu a jeho svatým. V témž čase někteří studenti, vracející se z Bologně do Čech, viděli, že v městech a na hradech zůstalo na živu málo lidí a v některých vymřeli všichni, také v mnohých domech z těch, kdož zůstali na živu a byli zachváceni chorobou, nemohl podati jeden druhému doušek vody ani v něčem posloužiti, a tak umí- rali ve velikých útrapách a úzkostech. I kněží, přisluhující svá- tostmi, a lékaři, podávající nemocným léky, se od nich nakazili 192
30. O zemětřesení a černé smrti Léta Páně 1348 v měsíci lednu [17.] bylo zatmění měsíce a o svátku Obrácení svatého Pavla apoštola [25. ledna] nastalo veliké zemětřesení, ale v Čechách slabší, protože se stavení ne- sesula; podobné zemětřesení nikdo nepamatuje, ani o něm není zpráv v kronikách. Tímto zemětřesením byly hlavně v Ravenně a přečetných jiných městech z velké části pobořeny budovy a zdi a mnozí lidé zasypáni zahynuli; a když přešlo k Běláku, na mnoha místech se zřítily četné kláštery a kostely s rozlič- nými budovami a vyhnaly lidi i dobytek. Také řečené město bylo do základů rozbořeno a čtyřiatřicet blízkých hradů se zřítilo; země na různých místech se rozvírala a dlouhou dobu trpěla silnými otřesy. A tehdy vznikly v Korutansku a Krajině i v sousedních zemích převeliké škody. Po něm následovala převeliká a strašná epidemie, mor, který trval skoro po celé léto a podzim, a o moru jemu podobném nikdy nebylo slýcháno ani zaznamenáno. Ten se rozšířil velmi daleko a široko po různých zemích a královstvích, neboť Janov a Pisa i četná slavná města vymřením zpustla; v Benátkách, ve Florencii, v Bologni zůstala sotva polovice obyvatelstva, v jiných krajích a městech třetina nebo i méně. A nejen v ze- mích křesťanských, ale i v zemích pohanských hubila uvedená epidemie lidí, strašně ty země pustošíc; a tak po vymření Sara- cénů a Turků uvázali se křižovníci s bílým křížem beze vší překážky v držení božího hrobu. A tenkrát spadl na město Ankonu podivuhodně silný oheň i spálil a vniveč obrátil lidi a všechno v něm kromě šedesáti lidí, kteří z něho utekli. A ten mor se dostal i do Rakous a začal se šířiti v Českém království, ale čerstvé a chladné povětří jej vypudilo; avšak spíše je potřebí vzdávati díky Bohu a jeho svatým. V témž čase někteří studenti, vracející se z Bologně do Čech, viděli, že v městech a na hradech zůstalo na živu málo lidí a v některých vymřeli všichni, také v mnohých domech z těch, kdož zůstali na živu a byli zachváceni chorobou, nemohl podati jeden druhému doušek vody ani v něčem posloužiti, a tak umí- rali ve velikých útrapách a úzkostech. I kněží, přisluhující svá- tostmi, a lékaři, podávající nemocným léky, se od nich nakazili 192
Strana 193
a umírali, a přemnoho lidí, když zemřeli kněží, odešlo z tohoto světa bez zpovědi a církevních svátostí. Byly pak kopány veliké příkopy, široké a hluboké, a v nich byla těla mrtvých pocho- vávána. Také na četných místech nakažený vzduch ještě více se nakazil — a ten více škodí než zkažené jídlo — hnilobou mrtvol, neboť nezůstal na živu, kdo by pohřbíval. Ale z uve- dených studentů se vrátil do Čech pouze jeden a jeho druhové na cestě zemřeli. 31. Potvrzení všech dřívějších práv a privilegií Starému Městu pražskému — Rozšíření Menšího Města pražského »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Všem na věky. Ačkoli naše výsost úzkostlivě pečuje o to, aby se starala o výhody měst našich království i jejich měšťanů a obyvatelů, přece v prozíravosti naší velebnosti pokládá za hodné a spra- vedlivé z hojnější jakési přednostní přízně a milosti obdaro- vávat naše dědičné město Pražské, poněvadž ono je sídlem a hlavou našeho Českého království a jako vláhu dávající pramen přeštědře rozvádí toky zákonitosti do jiných měst, bez něhož by také ostatní města Českého království byla jako trup bez hlavy a jehož zákonný sbor měšťanů je jako pravidlo mravů, vzor i zrcadlo počestnosti lidského života měšťanům jiných obcí Českého království. Přejeme si, aby se tak dalece dostalo zněním této listiny ve známost jak lidí nynějších, tak budoucích, že my pečlivě se starajíce o měšťany řečeného dědič- ného Většího Města pražského, z jejichž výsad a úspěchů má naše jasnost jako v zahradě očí našich největší potěšení, a dob- rotivě nakloněni jejich prosbám od nich naší výsosti pokorně předloženým a podaným, všechny listiny a všechna privilegia a imunity, milosti, svobody, zvyklosti a práva v těch listinách a privilegiích obsažené, řečeným měšťanům a městu od řím- ských nebo českých králů nebo vévodů božské paměti našich předchůdců propůjčené, dané a povolené, z královské dobroti- vosti za platné a hodné je uznávajíce potvrzujeme, schvalujeme, obnovujeme a jednotlivými klausulemi touto listinou z jistého 13 Čtení o Karlu IV. 193
a umírali, a přemnoho lidí, když zemřeli kněží, odešlo z tohoto světa bez zpovědi a církevních svátostí. Byly pak kopány veliké příkopy, široké a hluboké, a v nich byla těla mrtvých pocho- vávána. Také na četných místech nakažený vzduch ještě více se nakazil — a ten více škodí než zkažené jídlo — hnilobou mrtvol, neboť nezůstal na živu, kdo by pohřbíval. Ale z uve- dených studentů se vrátil do Čech pouze jeden a jeho druhové na cestě zemřeli. 31. Potvrzení všech dřívějších práv a privilegií Starému Městu pražskému — Rozšíření Menšího Města pražského »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Všem na věky. Ačkoli naše výsost úzkostlivě pečuje o to, aby se starala o výhody měst našich království i jejich měšťanů a obyvatelů, přece v prozíravosti naší velebnosti pokládá za hodné a spra- vedlivé z hojnější jakési přednostní přízně a milosti obdaro- vávat naše dědičné město Pražské, poněvadž ono je sídlem a hlavou našeho Českého království a jako vláhu dávající pramen přeštědře rozvádí toky zákonitosti do jiných měst, bez něhož by také ostatní města Českého království byla jako trup bez hlavy a jehož zákonný sbor měšťanů je jako pravidlo mravů, vzor i zrcadlo počestnosti lidského života měšťanům jiných obcí Českého království. Přejeme si, aby se tak dalece dostalo zněním této listiny ve známost jak lidí nynějších, tak budoucích, že my pečlivě se starajíce o měšťany řečeného dědič- ného Většího Města pražského, z jejichž výsad a úspěchů má naše jasnost jako v zahradě očí našich největší potěšení, a dob- rotivě nakloněni jejich prosbám od nich naší výsosti pokorně předloženým a podaným, všechny listiny a všechna privilegia a imunity, milosti, svobody, zvyklosti a práva v těch listinách a privilegiích obsažené, řečeným měšťanům a městu od řím- ských nebo českých králů nebo vévodů božské paměti našich předchůdců propůjčené, dané a povolené, z královské dobroti- vosti za platné a hodné je uznávajíce potvrzujeme, schvalujeme, obnovujeme a jednotlivými klausulemi touto listinou z jistého 13 Čtení o Karlu IV. 193
Strana 194
našeho vědomí stvrzujeme a chceme, aby ta privilegia a listiny všechny i každá zvláště a to, co je v nich obsaženo, měly touž platnost a účinnost, jako by byly slovo od slova vloženy do této naší listiny anebo jinak byly vyjádřeny, a slibujeme těm měšťanům, že nespácháme žádné bezpráví nebo násilí proti milostem, svobodám, obyčejům a právům obsaženým v listi- nách a privilegiích řečených našich předchůdců, římských nebo českých králů nebo vévodů, ani že je nikdy v žádném čase nenecháme nikoho je páchati. Nadto jestliže jsme v našich zemích a městech v Římském a Českém království šlechticům nebo měšťanům nebo jiným lidem, nechť jsou jakéhokoli stavu a znamenitého postavení, vědomě nebo nevědomě dali nebo v budoucnosti dáme listiny naší výsosti, které jakýmkoli způsobem směřují k nějaké újmě nebo potíži svrchuřečených měšťanů a města Pražského, všechny vespolek a každou z nich zvláště od nynějška, jako odtehdy zněním této listiny rušíme, maříme a ničíme a stanovíme, že jsou jalové, marné a nicotné a nemají žádnou platnost nebo význam. A k této listině jsme se rozhodli přivěsiti pečeť naší královské velebnosti. Dáno v Drážďanech léta Páně tisícího třístého čtyřicátého osmého, v indikci prvé, 27. dne měsíce prosince, království našich římského roku třetího a českého druhého.1« Když byla vystavěna nová zeď2 městská na Menším Městě pražském, král Karel IV. ustanovil, že se všichni obyvatelé kteréhokoli stavu, kteří bydlí uvnitř ochozu nové zdi a podléhají světskému právu, mají spravovati a souditi společným soudem městským a že řemeslníci a krčmáři mají společně s měšťany přispívati na městské potřeby a snášeti obecní břemena, a vydal o tom tuto listinu3: »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Milým nám rychtáři a přísežným a obci měšťanů Menšího Města pražského, věrným našim milým, milost a všechno dobré. Poznali jsme zásluhy vaší poctivosti a ryzost stálé věrnosti, 194
našeho vědomí stvrzujeme a chceme, aby ta privilegia a listiny všechny i každá zvláště a to, co je v nich obsaženo, měly touž platnost a účinnost, jako by byly slovo od slova vloženy do této naší listiny anebo jinak byly vyjádřeny, a slibujeme těm měšťanům, že nespácháme žádné bezpráví nebo násilí proti milostem, svobodám, obyčejům a právům obsaženým v listi- nách a privilegiích řečených našich předchůdců, římských nebo českých králů nebo vévodů, ani že je nikdy v žádném čase nenecháme nikoho je páchati. Nadto jestliže jsme v našich zemích a městech v Římském a Českém království šlechticům nebo měšťanům nebo jiným lidem, nechť jsou jakéhokoli stavu a znamenitého postavení, vědomě nebo nevědomě dali nebo v budoucnosti dáme listiny naší výsosti, které jakýmkoli způsobem směřují k nějaké újmě nebo potíži svrchuřečených měšťanů a města Pražského, všechny vespolek a každou z nich zvláště od nynějška, jako odtehdy zněním této listiny rušíme, maříme a ničíme a stanovíme, že jsou jalové, marné a nicotné a nemají žádnou platnost nebo význam. A k této listině jsme se rozhodli přivěsiti pečeť naší královské velebnosti. Dáno v Drážďanech léta Páně tisícího třístého čtyřicátého osmého, v indikci prvé, 27. dne měsíce prosince, království našich římského roku třetího a českého druhého.1« Když byla vystavěna nová zeď2 městská na Menším Městě pražském, král Karel IV. ustanovil, že se všichni obyvatelé kteréhokoli stavu, kteří bydlí uvnitř ochozu nové zdi a podléhají světskému právu, mají spravovati a souditi společným soudem městským a že řemeslníci a krčmáři mají společně s měšťany přispívati na městské potřeby a snášeti obecní břemena, a vydal o tom tuto listinu3: »Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Milým nám rychtáři a přísežným a obci měšťanů Menšího Města pražského, věrným našim milým, milost a všechno dobré. Poznali jsme zásluhy vaší poctivosti a ryzost stálé věrnosti, 194
Strana 195
jimiž jste se naší výsosti v oddané a neúnavné horlivosti za- líbili, a zvláště věříme, že přidáváme ke svým pokladům, cokoli štědře vynakládáme k užitku vašeho pokroku a prospěchu. A proto, aby v šťastné době naší vlády stav vašeho blahobytu vzrůstal, tak jako by vaše oddanost byla s vřelejší touhou hotova k službám naší velebnosti, když budete vidět, že jste potěšeni od nás hojnějším darem milostí z laskavosti královské dobrotivosti, stanovili jsme a královskou mocí jsme se rozhodli na věky zaříditi, že všichni i jednotliví lidé obojího pohlaví, stejně chudí jako bohatí, nechť jsou kteréhokoli řemesla, díla nebo postavení, pokud však patří před soud světského soudu, jejichž příbytky zahrnuje okruh nové zdi řečeného našeho města a kteří se zdržují v obvodu řečené zdi nyní anebo se v budoucnosti uchýlí do něho bydliti, mají věčně náležeti před jeden společný soud svrchuřečeného vašeho města; řemeslníci pak a pracovníci, jakož i hospodští a krčmáři, které, jak je vidět, okruh téže zdi obkličuje, jsou povinni všeliká břemena dávek, kdykoli to bude vhodné, spolu s vámi podle podílu na ně připadajícího bez jakéhokoli odporu na sebe bráti, odváděti a platiti, vyjímajíce pouze privilegované, u nichž chceme, aby jim a jejich privilegiím, milostem nebo svobodám nevznikla z toho žádná újma. Svědectvím této listiny pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Praze léta Páně třístého padesátého prvního, v in- dikci čtvrté, dne 12. ledna, království našich roku pátého.« 32. Karlova péče o zřizování vinic, zahrad a rybníků Po založení Nového Města pražského dal král Karel vy- sazovati zahrady a vinice okolo města Prahy a pro ty zahrady a vinice velmi přibylo obyvatelstva; v krátké době bylo vysta- věno mnoho stavení. Dal také přivézti z Rakous velmi ušlech- tilé druhy révy a vysázel je tam a pod hradem Karlštejnem, který tehdy začal stavěti. Na různých místech král také zřídil přemnoho rybníků, pro království velmi prospěšných. Když to viděli páni, šlechtici, řeholníci a prostí lidé, všude v Čechách vysazovali vinice, zahrady a zřizovali rybníky, vzdávajíce díky 195
jimiž jste se naší výsosti v oddané a neúnavné horlivosti za- líbili, a zvláště věříme, že přidáváme ke svým pokladům, cokoli štědře vynakládáme k užitku vašeho pokroku a prospěchu. A proto, aby v šťastné době naší vlády stav vašeho blahobytu vzrůstal, tak jako by vaše oddanost byla s vřelejší touhou hotova k službám naší velebnosti, když budete vidět, že jste potěšeni od nás hojnějším darem milostí z laskavosti královské dobrotivosti, stanovili jsme a královskou mocí jsme se rozhodli na věky zaříditi, že všichni i jednotliví lidé obojího pohlaví, stejně chudí jako bohatí, nechť jsou kteréhokoli řemesla, díla nebo postavení, pokud však patří před soud světského soudu, jejichž příbytky zahrnuje okruh nové zdi řečeného našeho města a kteří se zdržují v obvodu řečené zdi nyní anebo se v budoucnosti uchýlí do něho bydliti, mají věčně náležeti před jeden společný soud svrchuřečeného vašeho města; řemeslníci pak a pracovníci, jakož i hospodští a krčmáři, které, jak je vidět, okruh téže zdi obkličuje, jsou povinni všeliká břemena dávek, kdykoli to bude vhodné, spolu s vámi podle podílu na ně připadajícího bez jakéhokoli odporu na sebe bráti, odváděti a platiti, vyjímajíce pouze privilegované, u nichž chceme, aby jim a jejich privilegiím, milostem nebo svobodám nevznikla z toho žádná újma. Svědectvím této listiny pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Praze léta Páně třístého padesátého prvního, v in- dikci čtvrté, dne 12. ledna, království našich roku pátého.« 32. Karlova péče o zřizování vinic, zahrad a rybníků Po založení Nového Města pražského dal král Karel vy- sazovati zahrady a vinice okolo města Prahy a pro ty zahrady a vinice velmi přibylo obyvatelstva; v krátké době bylo vysta- věno mnoho stavení. Dal také přivézti z Rakous velmi ušlech- tilé druhy révy a vysázel je tam a pod hradem Karlštejnem, který tehdy začal stavěti. Na různých místech král také zřídil přemnoho rybníků, pro království velmi prospěšných. Když to viděli páni, šlechtici, řeholníci a prostí lidé, všude v Čechách vysazovali vinice, zahrady a zřizovali rybníky, vzdávajíce díky 195
Strana 196
Nejvyššímu, že jim dal takového panovníka, pod jehož vládou se jim všechno dařilo. O zřizování vinic v Praze a okolí a o viničných právech vy- dal pak pan král Karel později tuto listinu:1 »My Karel, z boží milosti římský císař, po všechny časy roz- množitel říše a český král. Sama naše císařská důstojnost z přirozené dobroty jest ná- chylná k tomu, aby všem našim a říše věrným poddaným vy- tvářela užitek a prospěch a zvláštními opatřeními je chránila před škodami. Zvláště však míníme rozmnožiti a rozšířiti uži- tek, prospěch a čest našeho Českého království a našich pod- daných v něm, a to pro stálou, úplnou, věrnou a dokonalou po- slušnost, kterou jsme u nich shledali nepřetržitě po všechny časy a kterou shledáváme úplnou až dodnes. A proto s rozvážnou myslí a radou našich přátel a pravým vědomím usmyslili jsme a k nejlepšímu ustanovujeme takové věci, jak dále jsou psány: Za prvé, aby v našem Českém království byly v nejblíže příš- tím postě vysazovány vinice na kopcích, které leží do tří mil kolem města Prahy, ať kdekoliv a v jakých končinách do tří mil ty kopce leží, a to takovým způsobem: Kdo má dědičný pozemek nebo kopec uvnitř [obvodu] těch tří mil, ten má do čtrnácti dnů od data tohoto listu započít s vysazováním. Jest- liže by sám vysazovati nechtěl nebo vysazovati nebyl schopen, pak mají tam vysazovati ti, kterým purkmistr je [= pozemkyl propůjčil; a kteří budou ty vinice vzdělávati, ti mají míti osvo- bození [od úroku] po dvanáct let po sobě jdoucích, počítáno ode dne, kdy začnou vysazovati. A ve třináctém roce počínajíc, mají tomu, jemuž patří dě- dičný pozemek nebo kopec, dáti ročně desátek a nám a našim nástupcům, králům českým, a koruně téhož našeho království z každé vinice půl džberu vína. A každá vinice má býti dlouhá šedesát prutů a osm prutů široká a každý prut má míti osm loket. Také mají být vinice, s jejichž vzděláváním se započne toto léto nebo i potom, trvale osvobozeny a volné od ungeltu a zemské berně i jiných všech obtížení. Chceme také, aby konšelé ve Velkém Městě pražském [= Starém Městě] mohli a směli každý rok a tak často, jak 196
Nejvyššímu, že jim dal takového panovníka, pod jehož vládou se jim všechno dařilo. O zřizování vinic v Praze a okolí a o viničných právech vy- dal pak pan král Karel později tuto listinu:1 »My Karel, z boží milosti římský císař, po všechny časy roz- množitel říše a český král. Sama naše císařská důstojnost z přirozené dobroty jest ná- chylná k tomu, aby všem našim a říše věrným poddaným vy- tvářela užitek a prospěch a zvláštními opatřeními je chránila před škodami. Zvláště však míníme rozmnožiti a rozšířiti uži- tek, prospěch a čest našeho Českého království a našich pod- daných v něm, a to pro stálou, úplnou, věrnou a dokonalou po- slušnost, kterou jsme u nich shledali nepřetržitě po všechny časy a kterou shledáváme úplnou až dodnes. A proto s rozvážnou myslí a radou našich přátel a pravým vědomím usmyslili jsme a k nejlepšímu ustanovujeme takové věci, jak dále jsou psány: Za prvé, aby v našem Českém království byly v nejblíže příš- tím postě vysazovány vinice na kopcích, které leží do tří mil kolem města Prahy, ať kdekoliv a v jakých končinách do tří mil ty kopce leží, a to takovým způsobem: Kdo má dědičný pozemek nebo kopec uvnitř [obvodu] těch tří mil, ten má do čtrnácti dnů od data tohoto listu započít s vysazováním. Jest- liže by sám vysazovati nechtěl nebo vysazovati nebyl schopen, pak mají tam vysazovati ti, kterým purkmistr je [= pozemkyl propůjčil; a kteří budou ty vinice vzdělávati, ti mají míti osvo- bození [od úroku] po dvanáct let po sobě jdoucích, počítáno ode dne, kdy začnou vysazovati. A ve třináctém roce počínajíc, mají tomu, jemuž patří dě- dičný pozemek nebo kopec, dáti ročně desátek a nám a našim nástupcům, králům českým, a koruně téhož našeho království z každé vinice půl džberu vína. A každá vinice má býti dlouhá šedesát prutů a osm prutů široká a každý prut má míti osm loket. Také mají být vinice, s jejichž vzděláváním se započne toto léto nebo i potom, trvale osvobozeny a volné od ungeltu a zemské berně i jiných všech obtížení. Chceme také, aby konšelé ve Velkém Městě pražském [= Starém Městě] mohli a směli každý rok a tak často, jak 196
Strana 197
by toho bylo zapotřebí, jmenovati a sesaditi perkmistra [hor viničných], a to na místě našem a našich nástupců, českých králů, a z naší moci. Také těm vinicím dáváme takovou svobodu, milost a právo, že nikdo tam nesmí činit malé ani velké škody, ani ve dne ani v noci. Stalo-li by se však, že by někdo, buď kdo buď, ať je urozený nebo neurozený, škodil jinému na jeho vinici nebo užitku vinič- ném a na révoví, hroznech, dříví nebo ovoci, a to chůzí nebo jízdou na koni, děláním cesty nebo jakýmkoliv jiným způsobem by to bylo: kdo by to ve dne činil a byl při tom dopaden, ten ať ztratí svou pravou ruku, nevyplatí-li ji dvaceti kopami, a jeho jiný majetek má připadnouti perkmistrovi. Kdo by však činil škodu v noci a byl by dopaden, ten propadl své hrdlo a jeho majetek má připadnouti perkmistrovi. Jestliže se však přihodí, že by byl zločinec, který činil škodu, jeden nebo i více při takovém poškozování zabit, tedy ten druhý, který ho nebo je usmrtil, nemá více ztratiti než pouze dva haléře, které má položiti na tělo [tohol, jejž zabil. Kdo by však, ať činil škodu ve dne nebo v noci, utekl, ten má býti obeslán; nepřišel-li by a nechtěl se právu zodpovídati, má býti achtován [= vložen do akt, prohlášen psancem] a v achtu postupováno podle práva Velkého Města pražského. Dostaví-li se však k právu, tak může sám2 třetí přísahati [svou nevinu]. Může-li býti přemožen dobrým svědectvím, tak propadl své hrdlo a jeho majetek má připadnouti perkmistrovi. Výjimkou jsou páni [= vyšší šlechta] našich zemí: jestliže by takové škody činili, jak je výše psáno, a při tom byli dopadeni nebo ušli, mají se nám zodpovídati nebo před námi nebo před tím, komu my to zvláště poručíme, býti obžalováni. A ve všem, jak stojí výše psáno, přislibujeme a chceme proti nim po právu činiti. Také chceme, aby veškeré právo, ať jde o vinice, ať o škody, zabití a všechny jiné věci, které se na vinicích mohou přihoditi, nikde jinde nebylo hledáno ani [jinam] postupováno, než před konšely našeho Velkého Města pražského; ti mají tyto věci souditi a nikdo jiný, jak jest výše psáno. 197
by toho bylo zapotřebí, jmenovati a sesaditi perkmistra [hor viničných], a to na místě našem a našich nástupců, českých králů, a z naší moci. Také těm vinicím dáváme takovou svobodu, milost a právo, že nikdo tam nesmí činit malé ani velké škody, ani ve dne ani v noci. Stalo-li by se však, že by někdo, buď kdo buď, ať je urozený nebo neurozený, škodil jinému na jeho vinici nebo užitku vinič- ném a na révoví, hroznech, dříví nebo ovoci, a to chůzí nebo jízdou na koni, děláním cesty nebo jakýmkoliv jiným způsobem by to bylo: kdo by to ve dne činil a byl při tom dopaden, ten ať ztratí svou pravou ruku, nevyplatí-li ji dvaceti kopami, a jeho jiný majetek má připadnouti perkmistrovi. Kdo by však činil škodu v noci a byl by dopaden, ten propadl své hrdlo a jeho majetek má připadnouti perkmistrovi. Jestliže se však přihodí, že by byl zločinec, který činil škodu, jeden nebo i více při takovém poškozování zabit, tedy ten druhý, který ho nebo je usmrtil, nemá více ztratiti než pouze dva haléře, které má položiti na tělo [tohol, jejž zabil. Kdo by však, ať činil škodu ve dne nebo v noci, utekl, ten má býti obeslán; nepřišel-li by a nechtěl se právu zodpovídati, má býti achtován [= vložen do akt, prohlášen psancem] a v achtu postupováno podle práva Velkého Města pražského. Dostaví-li se však k právu, tak může sám2 třetí přísahati [svou nevinu]. Může-li býti přemožen dobrým svědectvím, tak propadl své hrdlo a jeho majetek má připadnouti perkmistrovi. Výjimkou jsou páni [= vyšší šlechta] našich zemí: jestliže by takové škody činili, jak je výše psáno, a při tom byli dopadeni nebo ušli, mají se nám zodpovídati nebo před námi nebo před tím, komu my to zvláště poručíme, býti obžalováni. A ve všem, jak stojí výše psáno, přislibujeme a chceme proti nim po právu činiti. Také chceme, aby veškeré právo, ať jde o vinice, ať o škody, zabití a všechny jiné věci, které se na vinicích mohou přihoditi, nikde jinde nebylo hledáno ani [jinam] postupováno, než před konšely našeho Velkého Města pražského; ti mají tyto věci souditi a nikdo jiný, jak jest výše psáno. 197
Strana 198
Ku potvrzení tento list zapečetěn naší císařskou majestátní pečetí. Dáno v Praze, po narození Krista tisíc tři sta let a poté v padesátém osmém roce, příští pátek po neděli »Esto mihi«3 před půstem, našeho panování ve dvanáctém a císařství v tře- tím roce.« 33. Některé události ze soukromého života Karlova — Získání měst a hradů ve Falci a Bavorsku — Opevnění Staré Boleslavě — Založení klášterů v Tachově, sv. Karla a sv. Ambrože v Pra- ze - Spor s Rožmberky - Zlé spolky v jižní a západní Evropě Léta Páně 1348 dne 1. srpna, což bylo v den Venušin [= pá- tek] a ve svátek sv. Petra v okovech, zemřela česká královna paní Blanka, první manželka pana Karla, krále českého, a byla pochována s velikou nádherou a slavnostností v Pražském kos- tele, kterému přemnoho odkázala a zvláště královské kropenky. Léta Páně 1349 vstoupil pan Karel, král římský a český, v manželství s Annou, dcerou rýnského falckraběte,i v den Přenesení svatého Václava [4. března], což byl čtvrtek před [orig. nespr.: po . . .] nedělí Reminiscere [tj. suchou nebo pražnou], a sňatek byl slavnostně slaven na hradě Bacharachu nad Rýnem. A roku 1350 v neděli, kdy se zpívá: Omnis terra [= Všechna země] [17. ledna], porodila svrchuřečená paní královna prvorozeného syna; byl pokřtěn na Pražském hradě v katedrálním kostele a dostal jméno Václav. Této královně Anně dal její otec, rýnský falckrabě, věnem město a kraj Sulzbach a četné hrady. A pan Karel při té pří- ležitosti koupil tam četná hrazená města a městečka, která dal opevniti přepevnými hradbami, totiž Bernau, Nové Město [Neuenburk], Hersperk, Hersbruk a Lauffen; a získal a měl celou onu zemi a připojil ji a sjednotil s korunou Českého krá- lovství od Českého lesa až k hradbám města Norimberka a Bamberka. A vystavěl v té zemi Rottenberk a mnoho jiných přepevných hradů pro České království. A protože koupí těchto hradů, měst a Bavorské země velmi zatížil různými daněmi své rodné království, celé Čechy, a po- 198
Ku potvrzení tento list zapečetěn naší císařskou majestátní pečetí. Dáno v Praze, po narození Krista tisíc tři sta let a poté v padesátém osmém roce, příští pátek po neděli »Esto mihi«3 před půstem, našeho panování ve dvanáctém a císařství v tře- tím roce.« 33. Některé události ze soukromého života Karlova — Získání měst a hradů ve Falci a Bavorsku — Opevnění Staré Boleslavě — Založení klášterů v Tachově, sv. Karla a sv. Ambrože v Pra- ze - Spor s Rožmberky - Zlé spolky v jižní a západní Evropě Léta Páně 1348 dne 1. srpna, což bylo v den Venušin [= pá- tek] a ve svátek sv. Petra v okovech, zemřela česká královna paní Blanka, první manželka pana Karla, krále českého, a byla pochována s velikou nádherou a slavnostností v Pražském kos- tele, kterému přemnoho odkázala a zvláště královské kropenky. Léta Páně 1349 vstoupil pan Karel, král římský a český, v manželství s Annou, dcerou rýnského falckraběte,i v den Přenesení svatého Václava [4. března], což byl čtvrtek před [orig. nespr.: po . . .] nedělí Reminiscere [tj. suchou nebo pražnou], a sňatek byl slavnostně slaven na hradě Bacharachu nad Rýnem. A roku 1350 v neděli, kdy se zpívá: Omnis terra [= Všechna země] [17. ledna], porodila svrchuřečená paní královna prvorozeného syna; byl pokřtěn na Pražském hradě v katedrálním kostele a dostal jméno Václav. Této královně Anně dal její otec, rýnský falckrabě, věnem město a kraj Sulzbach a četné hrady. A pan Karel při té pří- ležitosti koupil tam četná hrazená města a městečka, která dal opevniti přepevnými hradbami, totiž Bernau, Nové Město [Neuenburk], Hersperk, Hersbruk a Lauffen; a získal a měl celou onu zemi a připojil ji a sjednotil s korunou Českého krá- lovství od Českého lesa až k hradbám města Norimberka a Bamberka. A vystavěl v té zemi Rottenberk a mnoho jiných přepevných hradů pro České království. A protože koupí těchto hradů, měst a Bavorské země velmi zatížil různými daněmi své rodné království, celé Čechy, a po- 198
Strana 199
něvadž po celou dobu svého života měl z říše a říšských měst, která jsou téměř všechna svobodná, málo nebo nic, proto ná- hradou obdržel pan Karel od volitelů svaté říše, kteří spolu s ním to stvrdili otevřenými listy, že má řečená Bavorská země s městy, hrady, tvrzemi a celým panstvím dědičným právem bezprostředně na věčné časy náležeti ke koruně a Království českému.2 Léta Páně 1351 pan Karel, římský a český král, opevnil velmi silnými hradbami Starou Boleslav nad Labem, a protože v tom místě byl slavný mučedník svatý Václav od svého bratra Bole- slava Ukrutného korunován mučednickou korunou, na památku toho mučednictví učinil nadání a ustanovil, aby byla u hrobky světcovy na věčné časy každý den zpívána mše. Toto ustano- vení a opatření řečeného pana krále potvrdil pan Arnošt, první arcibiskup pražský, svými veřejnými listy a propůjčil mu ze své moci platnost. Dále skoro v téže době založil pan Karel klášter bratří karmelitánů v Tachově v pražské diecési. Téhož roku [27. září 1351] zemřel pan Jan,3 biskup olomoucký, který byl dříve proboštem vyšehradským, a nastoupil po něm probošt od Všech svatých, pan Jan [Očko z Vlašimě], ctihodný muž, a byl v Pražském kostele od pana arcibiskupa slavnostně vysvěcen na biskupa. Téhož roku založil pan Karel, římský a český král, klášter ke cti jména svatého Karla4 na vrchu proti Vyšehradu a usta- novil tam infulovaného opata a řeholní kanovníky řádu sv. Augustina, o jejichž náležité zaopatření se jim znamenitě postaral, a spojil s ním a přivtělil mu dva kostely, pod hradem Bezdězem a v Lysé. Roku 1351 odešel z tohoto světa v den sv. Štěpána [26. pro- since; podle Beneše z Weitmile: v den Neviňátek = dne 28. prosince] syn pana krále Václav a byl pochován v Pražském kostele. Léta Páně 1352 pan Karel vytáhl s vojskem proti pánům svého království, totiž synům zesnulého Petra z Rožmberka5 a Janovi z Michalovic, a způsobil jim mnoho škod; ti vrátivše se k rozumu, poddali se jeho milosti a smířili se s ním. Téhož roku přišli z Toskánska a Lombardska slavnostní po- slové žádat, aby [Karel] přišel do oněch krajin, protože byli 199
něvadž po celou dobu svého života měl z říše a říšských měst, která jsou téměř všechna svobodná, málo nebo nic, proto ná- hradou obdržel pan Karel od volitelů svaté říše, kteří spolu s ním to stvrdili otevřenými listy, že má řečená Bavorská země s městy, hrady, tvrzemi a celým panstvím dědičným právem bezprostředně na věčné časy náležeti ke koruně a Království českému.2 Léta Páně 1351 pan Karel, římský a český král, opevnil velmi silnými hradbami Starou Boleslav nad Labem, a protože v tom místě byl slavný mučedník svatý Václav od svého bratra Bole- slava Ukrutného korunován mučednickou korunou, na památku toho mučednictví učinil nadání a ustanovil, aby byla u hrobky světcovy na věčné časy každý den zpívána mše. Toto ustano- vení a opatření řečeného pana krále potvrdil pan Arnošt, první arcibiskup pražský, svými veřejnými listy a propůjčil mu ze své moci platnost. Dále skoro v téže době založil pan Karel klášter bratří karmelitánů v Tachově v pražské diecési. Téhož roku [27. září 1351] zemřel pan Jan,3 biskup olomoucký, který byl dříve proboštem vyšehradským, a nastoupil po něm probošt od Všech svatých, pan Jan [Očko z Vlašimě], ctihodný muž, a byl v Pražském kostele od pana arcibiskupa slavnostně vysvěcen na biskupa. Téhož roku založil pan Karel, římský a český král, klášter ke cti jména svatého Karla4 na vrchu proti Vyšehradu a usta- novil tam infulovaného opata a řeholní kanovníky řádu sv. Augustina, o jejichž náležité zaopatření se jim znamenitě postaral, a spojil s ním a přivtělil mu dva kostely, pod hradem Bezdězem a v Lysé. Roku 1351 odešel z tohoto světa v den sv. Štěpána [26. pro- since; podle Beneše z Weitmile: v den Neviňátek = dne 28. prosince] syn pana krále Václav a byl pochován v Pražském kostele. Léta Páně 1352 pan Karel vytáhl s vojskem proti pánům svého království, totiž synům zesnulého Petra z Rožmberka5 a Janovi z Michalovic, a způsobil jim mnoho škod; ti vrátivše se k rozumu, poddali se jeho milosti a smířili se s ním. Téhož roku přišli z Toskánska a Lombardska slavnostní po- slové žádat, aby [Karel] přišel do oněch krajin, protože byli 199
Strana 200
nadmíru obtěžováni některými špatnými lidmi, kteří, shromáž- divše se z rozličných končin světa, utvořili spolek a mocí do- bývali klášterů a měst a plenili je. Ti poslové dostali kladnou odpověď a vrátili se s radostí domů. A věz, že v těch dobách byly v Království francouzském, lombardském a apulském a v sousedních zemích četné takové spolky a v tak velikém množství a síle, že je žádný král ani kníže nemohl přemoci a trvaly mnoho let, potloukajíce se sem i tam, a způsobovaly lidem nekonečné škody, takže se věřilo, že je to zvláštní rána a dopuštění boží pro hříchy lidu.6 Léta Páně 1353 zemřela v předvečer Očišťování Panny Marie [vlastně: 2. února] paní Anna, dcera rýnského falckraběte, man- želka pana Karla, a je pohřbena v Pražském kostele. Téhož roku slavil rakouský vévoda Rudolf sňatek s Kateři- nou, dcerou pana Karla. Ale ten zeť nikdy nebyl věrný svému tchánovi až do dne své smrti. Téhož roku pan Karel se odebral do Uher a vzal si tam za manželku pannu Annu,7 dceru zesnulého svídnického vévody Jindřicha [v orig. nespr. Bernarda], jediné dítě, dědičku onoho vévodství a zemí ve Slezsku; a bylo ujednáno, ustanoveno a pří- sahou stvrzeno, jestliže vévoda Bolek, bratr Jindřichův Iv orig. nespr. Bernardův] a strýc této královny, odejde z tohoto světa bez dědiců, že všechny jeho země a vévodství mají plným prá- vem připadnouti koruně Českého království. Téhož roku zemřel v den sv. Mikuláše [6. prosincel papež Kliment VI. a za papeže byl zvolen pan Štěpán, nejvyšší peni- tenciář, který dostal jméno papež Inocenc VI. Léta Páně 1354 založil pan Karel, římský a český král, klášter ke cti sv. Ambrože8 na Novém Městě pražském a ustanovil tam infulovaného opata a konvent mnichů řádu sv. Benedikta a postaral se jim o dostatečné statky a důchody. Také dosáhl od Apoštolské stolice, že opat a bratří toho kláštera mají do- držovati a konati obřad mše a jiných hodinek podle způsobu a zvyklosti kostela milánského podle rubriky a obřadu svatého Ambrože. 200
nadmíru obtěžováni některými špatnými lidmi, kteří, shromáž- divše se z rozličných končin světa, utvořili spolek a mocí do- bývali klášterů a měst a plenili je. Ti poslové dostali kladnou odpověď a vrátili se s radostí domů. A věz, že v těch dobách byly v Království francouzském, lombardském a apulském a v sousedních zemích četné takové spolky a v tak velikém množství a síle, že je žádný král ani kníže nemohl přemoci a trvaly mnoho let, potloukajíce se sem i tam, a způsobovaly lidem nekonečné škody, takže se věřilo, že je to zvláštní rána a dopuštění boží pro hříchy lidu.6 Léta Páně 1353 zemřela v předvečer Očišťování Panny Marie [vlastně: 2. února] paní Anna, dcera rýnského falckraběte, man- želka pana Karla, a je pohřbena v Pražském kostele. Téhož roku slavil rakouský vévoda Rudolf sňatek s Kateři- nou, dcerou pana Karla. Ale ten zeť nikdy nebyl věrný svému tchánovi až do dne své smrti. Téhož roku pan Karel se odebral do Uher a vzal si tam za manželku pannu Annu,7 dceru zesnulého svídnického vévody Jindřicha [v orig. nespr. Bernarda], jediné dítě, dědičku onoho vévodství a zemí ve Slezsku; a bylo ujednáno, ustanoveno a pří- sahou stvrzeno, jestliže vévoda Bolek, bratr Jindřichův Iv orig. nespr. Bernardův] a strýc této královny, odejde z tohoto světa bez dědiců, že všechny jeho země a vévodství mají plným prá- vem připadnouti koruně Českého království. Téhož roku zemřel v den sv. Mikuláše [6. prosincel papež Kliment VI. a za papeže byl zvolen pan Štěpán, nejvyšší peni- tenciář, který dostal jméno papež Inocenc VI. Léta Páně 1354 založil pan Karel, římský a český král, klášter ke cti sv. Ambrože8 na Novém Městě pražském a ustanovil tam infulovaného opata a konvent mnichů řádu sv. Benedikta a postaral se jim o dostatečné statky a důchody. Také dosáhl od Apoštolské stolice, že opat a bratří toho kláštera mají do- držovati a konati obřad mše a jiných hodinek podle způsobu a zvyklosti kostela milánského podle rubriky a obřadu svatého Ambrože. 200
Strana 201
34. Flagelanti v Čechách - Přenesení říšských svátostnin do Prahy — Jubilejní rok — Shromažďování ostatků Léta Páně 1349 přišli do Prahy mnozí kajícníci z různých zemí, staří i mladí, a obcházeli v houfech a v procesí v koste- lích a kostely. Opásáni napřed lněnou látkou, chodili nahoře obnaženi a silně se bičovali,1 až jim hojně tekla krev. Jejich pak biče byly uzlovité a byly v nich vraženy jako jehly nebo železné hroty. A při svém prvním příchodu podněcovali mnoho lidi k zbožnosti, bičujíce se a zpívajíce v obecném jazyku ja- kousi píseň — také se navzájem, laikové laikům, zpovídali z hříchů, ukládali si pokání a kázali lidu. A mnozí obyvatelé české země se divili jejich neobvyklému a těžkému pokání a prokazovali jim přemnoho skutků milosrdenství a mnozí z Čech, jak Češi, tak Němci, se k nim připojovali. A jejich sekta byla nemálo pokažena, majíc v sobě rozličné bludy; proto když tyto poznali pan arcibiskup a jiní preláti kostelů, nechtěli je déle trpěti a přinutili je opustiti Čechy. Léta Páně 1349 pan král, povolav syna Ludvíka Bavora, v přítomnosti knížat se s ním v Praze dohodl, aby mu byly do Čech přineseny říšské svátostniny. Potom poslal pan král slavnostní posly2 do Bavor do Mnichova, aby mu přinesli ostat- ky; a když byly přineseny, pan král na Květnou neděli [21. břez- na 1350] s panem arcibiskupem a jinými knížaty a šlechtici, ja- kož i veškerým duchovenstvem, provázen četným zástupem lidu, pěšky vyšel vstříc slavnostninám na Vyšehrad s velikou slávou a zbožností. A byly na Novém Městě po předchozím kázání ukazovány veškerému lidu a potom je doprovodil na Pražský hrad. Jsou pak říšské svátostniny tyto: veliká část dřeva svatého kříže, kopí, kterým byl na tom kříži proboden bok Páně, hřeb, kterým byl Pán na témž kříži přibit, říšská ko- runa svatého Karla a meč, který mu byl poslán z nebe po an- dělu proti pohanům, rámě svaté Anny a četné jiné věci, které mívají císaři. A král Karel, roznícen zvláštní zbožností, obdržel od Apoš- tolské stolice, že byl ustanoven v zemi české a německé pro 201
34. Flagelanti v Čechách - Přenesení říšských svátostnin do Prahy — Jubilejní rok — Shromažďování ostatků Léta Páně 1349 přišli do Prahy mnozí kajícníci z různých zemí, staří i mladí, a obcházeli v houfech a v procesí v koste- lích a kostely. Opásáni napřed lněnou látkou, chodili nahoře obnaženi a silně se bičovali,1 až jim hojně tekla krev. Jejich pak biče byly uzlovité a byly v nich vraženy jako jehly nebo železné hroty. A při svém prvním příchodu podněcovali mnoho lidi k zbožnosti, bičujíce se a zpívajíce v obecném jazyku ja- kousi píseň — také se navzájem, laikové laikům, zpovídali z hříchů, ukládali si pokání a kázali lidu. A mnozí obyvatelé české země se divili jejich neobvyklému a těžkému pokání a prokazovali jim přemnoho skutků milosrdenství a mnozí z Čech, jak Češi, tak Němci, se k nim připojovali. A jejich sekta byla nemálo pokažena, majíc v sobě rozličné bludy; proto když tyto poznali pan arcibiskup a jiní preláti kostelů, nechtěli je déle trpěti a přinutili je opustiti Čechy. Léta Páně 1349 pan král, povolav syna Ludvíka Bavora, v přítomnosti knížat se s ním v Praze dohodl, aby mu byly do Čech přineseny říšské svátostniny. Potom poslal pan král slavnostní posly2 do Bavor do Mnichova, aby mu přinesli ostat- ky; a když byly přineseny, pan král na Květnou neděli [21. břez- na 1350] s panem arcibiskupem a jinými knížaty a šlechtici, ja- kož i veškerým duchovenstvem, provázen četným zástupem lidu, pěšky vyšel vstříc slavnostninám na Vyšehrad s velikou slávou a zbožností. A byly na Novém Městě po předchozím kázání ukazovány veškerému lidu a potom je doprovodil na Pražský hrad. Jsou pak říšské svátostniny tyto: veliká část dřeva svatého kříže, kopí, kterým byl na tom kříži proboden bok Páně, hřeb, kterým byl Pán na témž kříži přibit, říšská ko- runa svatého Karla a meč, který mu byl poslán z nebe po an- dělu proti pohanům, rámě svaté Anny a četné jiné věci, které mívají císaři. A král Karel, roznícen zvláštní zbožností, obdržel od Apoš- tolské stolice, že byl ustanoven v zemi české a německé pro 201
Strana 202
uctívání oněch ostatků zvláštní den a aby byl slavnostně se zvláštním obřadem, jejž pan Karel s jinými theology složil, slaven po věčné časy každého roku v pátek po první neděli po velikonocích. A pan papež udělil na naléhání řečeného krále veliké odpustky všem, kdož přicházeli do Prahy na řečenou slavnost a na vystavování těch ostatků, jak je podrobněji obsa- ženo v jeho bulách. A opravdu v těch dobách, kdy byly za oné slavnosti ukazovány tyto říšské odznaky, scházelo se do Prahy ze všech končin světa tak veliké množství lidí, že by to nikdo neuvěřil, leda ten, kdo to viděl na vlastní oči. Pro ten převeliký sběh byl zaveden a na tu dobu položen druhý výroční trh na Novém Městě pražském. Léta Páně 1350. To byl rok milosti a jubilejní [milostivé léto]3 v městě Římě, a proto se tam po celý rok velmi sbíhali lidé ze všech končin světa, aby obdrželi milost a odpustky. A poněvadž byl ve všech zemích velmi těžký mor, pospíchali tam všichni, kdož se chtěli kát a uniknout smrti. Mnozí ze- mřeli na cestě tam a zpět i za tamního pobytu. Ale jsem nucen jedno napsati, protože tomu tak v pravdě je, že hostinští a řemeslníci nejen Češi, ale i z jiných zemí, po ná- vratu z této pouti způsobili zdražení potravin a potřeb a to se od té doby tak vžilo, že se všude všechny lidské potřeby draho kupují. V téže době pan král nejen rozmnožil bohoslužbu, ale i ostat- ky4 svatých v kostele Pražském. A tak mu daroval hlavu sva- tého Ignáce mučedníka a biskupa, který pocházel z příbuzenstva Spasitelova a napsal dopisy neboli listy svaté Panně Marii a ona mu milostivě odpověděla, a mnoho jiných rozličných ostatků apoštolů, mučedníků a vyznavačů, jež byly ozdobeny zlatem a stříbrem a vzácnými drahokamy, takže žádný jiný z králů tohoto království Pražský kostel tak znamenitě a nád- herně nepovýšil, neobohatil a nepoctil. Potom léta Páně 1353 pan Karel, římský a český král, zanícen citem obdivuhodné zbožnosti, získal v různých kostelích, kate- 202
uctívání oněch ostatků zvláštní den a aby byl slavnostně se zvláštním obřadem, jejž pan Karel s jinými theology složil, slaven po věčné časy každého roku v pátek po první neděli po velikonocích. A pan papež udělil na naléhání řečeného krále veliké odpustky všem, kdož přicházeli do Prahy na řečenou slavnost a na vystavování těch ostatků, jak je podrobněji obsa- ženo v jeho bulách. A opravdu v těch dobách, kdy byly za oné slavnosti ukazovány tyto říšské odznaky, scházelo se do Prahy ze všech končin světa tak veliké množství lidí, že by to nikdo neuvěřil, leda ten, kdo to viděl na vlastní oči. Pro ten převeliký sběh byl zaveden a na tu dobu položen druhý výroční trh na Novém Městě pražském. Léta Páně 1350. To byl rok milosti a jubilejní [milostivé léto]3 v městě Římě, a proto se tam po celý rok velmi sbíhali lidé ze všech končin světa, aby obdrželi milost a odpustky. A poněvadž byl ve všech zemích velmi těžký mor, pospíchali tam všichni, kdož se chtěli kát a uniknout smrti. Mnozí ze- mřeli na cestě tam a zpět i za tamního pobytu. Ale jsem nucen jedno napsati, protože tomu tak v pravdě je, že hostinští a řemeslníci nejen Češi, ale i z jiných zemí, po ná- vratu z této pouti způsobili zdražení potravin a potřeb a to se od té doby tak vžilo, že se všude všechny lidské potřeby draho kupují. V téže době pan král nejen rozmnožil bohoslužbu, ale i ostat- ky4 svatých v kostele Pražském. A tak mu daroval hlavu sva- tého Ignáce mučedníka a biskupa, který pocházel z příbuzenstva Spasitelova a napsal dopisy neboli listy svaté Panně Marii a ona mu milostivě odpověděla, a mnoho jiných rozličných ostatků apoštolů, mučedníků a vyznavačů, jež byly ozdobeny zlatem a stříbrem a vzácnými drahokamy, takže žádný jiný z králů tohoto království Pražský kostel tak znamenitě a nád- herně nepovýšil, neobohatil a nepoctil. Potom léta Páně 1353 pan Karel, římský a český král, zanícen citem obdivuhodné zbožnosti, získal v různých kostelích, kate- 202
Strana 203
drálách, kanoniích, klášterech a jiných posvátných místech v krajích francouzských a německých rozličné ostatky mnohých svatých, sedm těl světců a velmi mnoho hlav a paží světců, a ozdobil je zlatem, stříbrem a vzácnými drahokamy více, než možno vylíčit, a daroval je Pražskému kostelu. Ty ostatky pak byly přineseny do Pražského kostela v oktávu svatého Štěpána prvomučedníka [2. ledna 1354]. Proto ustanovil ctihodný otec pan Arnošt, pražský arcibiskup, se souhlasem duchovenstva a svého lidu, aby byl onen den svátkem v celé pražské diecési a byl slaven dvojí mší. Potom obdržel pan Karel od Apoštolské stolice zvláštní a veliké odpustky pro ty, kdož by toho dne navštívili Pražský kostel, a ten svátek dal potvrditi papežskou bulou. Počet a názvy ostatků a jiných klenotů, které pan Karel věnoval Pražskému kostelu, jsou zapsány jasně a jmenovitě v rejstříku neboli inventáři toho kostela.5 35. Cola die Rienzo v Praze — Karel udělil Markrabství moravské svému bratru Janovi Léta Páně 1349 přišel do Prahy k pánu králi Karlovi jeden muž z města Říma [Cola die Rienzo]1, velmi vzdělaný a zna- menitý řečník, který tvrdil, že je poslem poslaným od Boha pro stát, a předpovídal mnoho do budoucnosti. Byl pak tento muž před tím časem v Římě tribunem a mužem velmi mocným, který mocně svého času spravoval stát. A ten upadl do tak veliké opovážlivosti, že ve svých listech předvolával a poháněl na svůj dvůr Ludvíka, tehdy ještě žijícího, který měl v moci říši, a potom pana Karla, římského krále. Proto se psal ve svých listech: »Mikuláš, tribun, přísný a laskavý, vyvolený rytíř Ducha svatého Losvoboditel Říma, chránící Itálii a milující lid- stvoj.« Říkal také že je korunován několika korunami. Konečně když přednesl před panem králem a panem arcibis- kupem Arnoštem a ostatními preláty mnoho věcí bludných a sobě odporujících, bylo shledáno, že bloudí ve víře, a byl dán do vězení v Roudnici.2 A když v něm byl nějaký čas držen, hle, přišel list od spoletského biskupa Uana], legáta Apoštolské stolice, v němž byl tribun odsouzen jako kacíř, protože se, byv 203
drálách, kanoniích, klášterech a jiných posvátných místech v krajích francouzských a německých rozličné ostatky mnohých svatých, sedm těl světců a velmi mnoho hlav a paží světců, a ozdobil je zlatem, stříbrem a vzácnými drahokamy více, než možno vylíčit, a daroval je Pražskému kostelu. Ty ostatky pak byly přineseny do Pražského kostela v oktávu svatého Štěpána prvomučedníka [2. ledna 1354]. Proto ustanovil ctihodný otec pan Arnošt, pražský arcibiskup, se souhlasem duchovenstva a svého lidu, aby byl onen den svátkem v celé pražské diecési a byl slaven dvojí mší. Potom obdržel pan Karel od Apoštolské stolice zvláštní a veliké odpustky pro ty, kdož by toho dne navštívili Pražský kostel, a ten svátek dal potvrditi papežskou bulou. Počet a názvy ostatků a jiných klenotů, které pan Karel věnoval Pražskému kostelu, jsou zapsány jasně a jmenovitě v rejstříku neboli inventáři toho kostela.5 35. Cola die Rienzo v Praze — Karel udělil Markrabství moravské svému bratru Janovi Léta Páně 1349 přišel do Prahy k pánu králi Karlovi jeden muž z města Říma [Cola die Rienzo]1, velmi vzdělaný a zna- menitý řečník, který tvrdil, že je poslem poslaným od Boha pro stát, a předpovídal mnoho do budoucnosti. Byl pak tento muž před tím časem v Římě tribunem a mužem velmi mocným, který mocně svého času spravoval stát. A ten upadl do tak veliké opovážlivosti, že ve svých listech předvolával a poháněl na svůj dvůr Ludvíka, tehdy ještě žijícího, který měl v moci říši, a potom pana Karla, římského krále. Proto se psal ve svých listech: »Mikuláš, tribun, přísný a laskavý, vyvolený rytíř Ducha svatého Losvoboditel Říma, chránící Itálii a milující lid- stvoj.« Říkal také že je korunován několika korunami. Konečně když přednesl před panem králem a panem arcibis- kupem Arnoštem a ostatními preláty mnoho věcí bludných a sobě odporujících, bylo shledáno, že bloudí ve víře, a byl dán do vězení v Roudnici.2 A když v něm byl nějaký čas držen, hle, přišel list od spoletského biskupa Uana], legáta Apoštolské stolice, v němž byl tribun odsouzen jako kacíř, protože se, byv 203
Strana 204
předvolán ve věci víry, ze vzdorovitosti nedostavil. Uslyšev to pan Karel, poslal řečeného tribuna k Apoštolské stolici. A ten tribun byl poslán od papeže do Ríma a byl při jakémsi vzbouření od lidu zabit. Téhož roku pan Karel, římský a český král, udělil Moravské markrabství svému rodnému bratru Janovi,3 kdysi vyhnanému z Tyrol; a ten si vzal příštího roku s předchozí dispensí Apoš- tolské stolice Markétu, dceru opavského vévody Mikuláše, a zplodil s ní tři syny: Jošta, Jana, který dostal příjmení Sobě- slav, a Prokopa. Rovněž dvě dcery, Kateřinu, kterou provdal za vévodu z Falkenbergu, a Alžbětu, kterou později provdal za vévodu míšeňského. A tak byla smazaná hana na něm lpící a lhali ti, kdož tvrdili, že je neschopen ploditi děti, když ten- krát byl kníže chlapcem a zcela mlád a tedy byl bez příčiny připraven o ženu a zemi. A dostavila se i boží pomsta, která koná soud i spravedlnost, odplácejíc jednomu každému podle jeho skutků, neboť všichni, kdož přispěli radou i pomocí k to- mu nečestnému podvodu, Ludvík Bavor, jeho cizoložný syn Ludvík a všichni páni té země, zrádcové vlastního pána, ze- mřeli brzy potom špatnou smrtí a jejich synové jsou hanbou svým sousedům. 36. Některá privilegia pro královská města venkovská a) Chebu za věrnost králi a království Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Všem, kdož tento list budou čísti. Z jeho obsahu nechť se stane známo, že my, zváživše s vnitřní úvahou mysli čistotu a cit zcela neporušené věrnosti a oddanosti milých našich věr- ných ... měšťanů města Chebu, kterými se vůči královské vý- sosti a našemu Českému království až dosud stále skvěli, slíbili jsme těm měšťanům a dobrým svým slovem tímto listem slibu- jeme, že řečené město Cheb nikdy žádnému člověku nebo osobě, 204
předvolán ve věci víry, ze vzdorovitosti nedostavil. Uslyšev to pan Karel, poslal řečeného tribuna k Apoštolské stolici. A ten tribun byl poslán od papeže do Ríma a byl při jakémsi vzbouření od lidu zabit. Téhož roku pan Karel, římský a český král, udělil Moravské markrabství svému rodnému bratru Janovi,3 kdysi vyhnanému z Tyrol; a ten si vzal příštího roku s předchozí dispensí Apoš- tolské stolice Markétu, dceru opavského vévody Mikuláše, a zplodil s ní tři syny: Jošta, Jana, který dostal příjmení Sobě- slav, a Prokopa. Rovněž dvě dcery, Kateřinu, kterou provdal za vévodu z Falkenbergu, a Alžbětu, kterou později provdal za vévodu míšeňského. A tak byla smazaná hana na něm lpící a lhali ti, kdož tvrdili, že je neschopen ploditi děti, když ten- krát byl kníže chlapcem a zcela mlád a tedy byl bez příčiny připraven o ženu a zemi. A dostavila se i boží pomsta, která koná soud i spravedlnost, odplácejíc jednomu každému podle jeho skutků, neboť všichni, kdož přispěli radou i pomocí k to- mu nečestnému podvodu, Ludvík Bavor, jeho cizoložný syn Ludvík a všichni páni té země, zrádcové vlastního pána, ze- mřeli brzy potom špatnou smrtí a jejich synové jsou hanbou svým sousedům. 36. Některá privilegia pro královská města venkovská a) Chebu za věrnost králi a království Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Všem, kdož tento list budou čísti. Z jeho obsahu nechť se stane známo, že my, zváživše s vnitřní úvahou mysli čistotu a cit zcela neporušené věrnosti a oddanosti milých našich věr- ných ... měšťanů města Chebu, kterými se vůči královské vý- sosti a našemu Českému království až dosud stále skvěli, slíbili jsme těm měšťanům a dobrým svým slovem tímto listem slibu- jeme, že řečené město Cheb nikdy žádnému člověku nebo osobě, 204
Strana 205
nechť je jakéhokoliv stavu a povolání nebo vysokého postavení, do zástavy nezaložíme anebo pod jakoukoli záminkou neb způsobem zcizení od královské koruny nebo od koruny našeho Českého království neoddělíme a nedáme nějak odděliti. Svě- dectvím tohoto listu. Dáno v Praze prvého dne měsíce března léta Páně tisícího třístého čtyřicátého osmého, království našich roku druhého.1 [Na ohbu] Skrze plana] kancl[éře] Jindřich Thes[auri]2 b) Mělnickým se svěřuje správa krajských desek Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme všem, že poznavše mnohonásobnou horlivou poslušnost věrných našich přísežných a obce měšťanů v Mělníce, kterou se nám, jakož i slavné paměti jasnému Janovi, zesnu- lému králi českému, otci našemu nejdražšímu, upřímnou láskou a stálostí pevné věrnosti zalíbili a budou si moci stále získávati větší oblibu, jim i jejich všem nástupcům, jakož i městu Měl- níku svěřujeme způsob psaní, správu a záznamy desek kraj- ských do držení, do spravování a řízení, ty měšťany a město mocí tohoto listu uvádíme do správy, držení a užitku toho úřadu, aby řečené krajské desky spravovali, vším právem, užit- kem, důchodem a prospěchem drželi, jako je za časů slavné paměti jasné Elišky, zesnulé české královny, matky naší nej- dražší, v pokojném držení měli a jako jim ten úřad, jak známo, svrchuřečená naše matka vydala. Zakazujeme všem hejmanům, komorníkům, podkomořím, rychtářům, popravcům, úředníkům a jejich náměstkům, kteří toho času budou, věrným svým, aby řečeným měšťanům měl- nickým, jejich nástupcům a řečenému městu ve správě, způsobu a záznamu těch krajských desek nečinili překážky, ani nenechali nikoho překážky činiti pod trestem našeho hněvu; bude-li kdo jednati jinak, ať ví, že do něho těžce upadne. Tento list pod pečetí naší velebnosti. 205
nechť je jakéhokoliv stavu a povolání nebo vysokého postavení, do zástavy nezaložíme anebo pod jakoukoli záminkou neb způsobem zcizení od královské koruny nebo od koruny našeho Českého království neoddělíme a nedáme nějak odděliti. Svě- dectvím tohoto listu. Dáno v Praze prvého dne měsíce března léta Páně tisícího třístého čtyřicátého osmého, království našich roku druhého.1 [Na ohbu] Skrze plana] kancl[éře] Jindřich Thes[auri]2 b) Mělnickým se svěřuje správa krajských desek Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme všem, že poznavše mnohonásobnou horlivou poslušnost věrných našich přísežných a obce měšťanů v Mělníce, kterou se nám, jakož i slavné paměti jasnému Janovi, zesnu- lému králi českému, otci našemu nejdražšímu, upřímnou láskou a stálostí pevné věrnosti zalíbili a budou si moci stále získávati větší oblibu, jim i jejich všem nástupcům, jakož i městu Měl- níku svěřujeme způsob psaní, správu a záznamy desek kraj- ských do držení, do spravování a řízení, ty měšťany a město mocí tohoto listu uvádíme do správy, držení a užitku toho úřadu, aby řečené krajské desky spravovali, vším právem, užit- kem, důchodem a prospěchem drželi, jako je za časů slavné paměti jasné Elišky, zesnulé české královny, matky naší nej- dražší, v pokojném držení měli a jako jim ten úřad, jak známo, svrchuřečená naše matka vydala. Zakazujeme všem hejmanům, komorníkům, podkomořím, rychtářům, popravcům, úředníkům a jejich náměstkům, kteří toho času budou, věrným svým, aby řečeným měšťanům měl- nickým, jejich nástupcům a řečenému městu ve správě, způsobu a záznamu těch krajských desek nečinili překážky, ani nenechali nikoho překážky činiti pod trestem našeho hněvu; bude-li kdo jednati jinak, ať ví, že do něho těžce upadne. Tento list pod pečetí naší velebnosti. 205
Strana 206
Dáno v Žitavě léta Páně tisícího třístého čtyřicátého osmého, v prvé indikci, 18. srpna, království našich římského třetího, českého pak druhého.1 Na ohbu: Na zprávu vévody saského Jan, farář v Nové Středě c) Udělení rychtářství v Žatci Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Všem na věky. Ačkoli rádi rozšiřujeme dobročinnost naší štědrosti na všechny naší svrchovanosti poddané a věrné, přece nám radí milostivost vrozené dobroty, abychom zvláštní milosti a obzvláštní dobro- diní prokazovali těm, o nichž se podle zkušenosti o skutcích dovídáme, že jsou vůči naší vrcholné výsosti zanícení a oddaní vždy pohotovou a neohroženou stálostí věrnosti. Proto pro- zkoumavše dobrotivou myslí a zváživše milým přemýšlením v úkrytu našeho srdce věrné, velmi milé a vítané služby, jež věrní naši milí, Petr, syn zesnulého Matěje z Chebu, rychtář žatecký, a jeho manželka Anežka, ochotně a prospěšně se vší možnou mocí hleděli naší výsosti prokázati, jim, jejich dědicům a nástupcům, na odplatu za tyto služby rychtářství našeho města Žatce se čtyřmi masnými krámy, clem, poctou, panováním, svo- bodou a ostatními jeho právy, užitky a výhodami, mimořádnými příjmy, zisky a veškerými náležitostmi, nechť záleží v kterých- koli věcech a nazývají se jakýmkoli jménem, a výslovně se vším právem, kterým jejich předchůdcové a jmenovitě zesnulý Ulbrich to rychtářství, jak známo, dosud drželi, a zvláště moc a povo- lení soudit vraždy a též vykonávat soud nad Židy tamže, z královské naší dobročinnosti a ze zvláštní naší milosti štědře velikomyslně dáváme, propůjčujeme a darujeme, aby je řídili, měli, drželi, užívali sami a dědickým právem na věky svobodně, pokojně a klidně vlastnili. A zněním této listiny z královské moci zprošťujeme a osvobozujeme Petra, Anežku, jejich dědice a nástupce od všech daní, příspěvků, břemen, sužování a dávek kteréhokoli jiného druhu, budou-li případně od nich, tak jako 206
Dáno v Žitavě léta Páně tisícího třístého čtyřicátého osmého, v prvé indikci, 18. srpna, království našich římského třetího, českého pak druhého.1 Na ohbu: Na zprávu vévody saského Jan, farář v Nové Středě c) Udělení rychtářství v Žatci Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Všem na věky. Ačkoli rádi rozšiřujeme dobročinnost naší štědrosti na všechny naší svrchovanosti poddané a věrné, přece nám radí milostivost vrozené dobroty, abychom zvláštní milosti a obzvláštní dobro- diní prokazovali těm, o nichž se podle zkušenosti o skutcích dovídáme, že jsou vůči naší vrcholné výsosti zanícení a oddaní vždy pohotovou a neohroženou stálostí věrnosti. Proto pro- zkoumavše dobrotivou myslí a zváživše milým přemýšlením v úkrytu našeho srdce věrné, velmi milé a vítané služby, jež věrní naši milí, Petr, syn zesnulého Matěje z Chebu, rychtář žatecký, a jeho manželka Anežka, ochotně a prospěšně se vší možnou mocí hleděli naší výsosti prokázati, jim, jejich dědicům a nástupcům, na odplatu za tyto služby rychtářství našeho města Žatce se čtyřmi masnými krámy, clem, poctou, panováním, svo- bodou a ostatními jeho právy, užitky a výhodami, mimořádnými příjmy, zisky a veškerými náležitostmi, nechť záleží v kterých- koli věcech a nazývají se jakýmkoli jménem, a výslovně se vším právem, kterým jejich předchůdcové a jmenovitě zesnulý Ulbrich to rychtářství, jak známo, dosud drželi, a zvláště moc a povo- lení soudit vraždy a též vykonávat soud nad Židy tamže, z královské naší dobročinnosti a ze zvláštní naší milosti štědře velikomyslně dáváme, propůjčujeme a darujeme, aby je řídili, měli, drželi, užívali sami a dědickým právem na věky svobodně, pokojně a klidně vlastnili. A zněním této listiny z královské moci zprošťujeme a osvobozujeme Petra, Anežku, jejich dědice a nástupce od všech daní, příspěvků, břemen, sužování a dávek kteréhokoli jiného druhu, budou-li případně od nich, tak jako 206
Strana 207
od jiných rychtářů královských měst řečeného našeho Českého království, královským jménem nebo kterýmkoli jiným vymá- hány nebo požadovány, v druhu nebo způsobu v kterémkoli čase budoucím. Dáváme také a propůjčujeme tímto listem Petrovi, Anežce, jejich dědicům a nástupcům, plnou a všelikou moc řečená rych- tářství s jejich náležitostmi napřed uvedenými prodati, zasta- viti, vyměniti, pronajmouti, darovati, odkázati, na jiného neb na jiné přenésti a o nich a o kterékoli jejich části rozhodovati podle své libosti a podle toho, jak se jim bude zdáti nejpro- spěšnějším. A tak s upřímným duchem slibujeme a zavazujeme se, že toho nebo ty, jemuž nebo jimž se řečená rychtářství s jejich náležitostmi v celku nebo částečně v budoucnosti do- stanou, velmi šlechetně v nich zachováme a nebudeme jim na- prosto činiti překážky ani nedovolíme, aby jim je někdo činil. Nařizujeme pevně a přísně hejmanovi, kancléři, podkomořím a všem úředníkům i jejich náměstkům i jiným všem našim milým i každému zvláště, nynějším i budoucím, nechť jsou ja- kéhokoli stavu nebo povolání, aby se pod zachováním naší milosti neodvážili nebo neopovážili řečenému Petrovi, Anežce, jejich dědicům nebo nástupcům proti znění této naší milosti, která má podle naší vůle trvati na věčné časy, nijaké překážky a potíže činiti, nebo je rozrušovati, bez ohledu na naše listy vědomě nebo nevědomě dané, nebo jež budou dány, jejichž obsahem by mohl být účinek tohoto listu mařen nebo nějak zrušen, o nichž jsme rozhodli, aby neměli od nynějška jako od tehdy pevnou platnost. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého padesátého, jubi- lejního, indikce třetí, 4. března, království našich roku čtvrtého. d) Úlevy Lounům po požáru města Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme všem, že když pozorujeme mnohonásobnou zkázu a přílišné ztráty města Loun, které, jak známo, nešťast- nými osudy a nepřízní Štěstěny bylo postiženo četnými požáry, 207
od jiných rychtářů královských měst řečeného našeho Českého království, královským jménem nebo kterýmkoli jiným vymá- hány nebo požadovány, v druhu nebo způsobu v kterémkoli čase budoucím. Dáváme také a propůjčujeme tímto listem Petrovi, Anežce, jejich dědicům a nástupcům, plnou a všelikou moc řečená rych- tářství s jejich náležitostmi napřed uvedenými prodati, zasta- viti, vyměniti, pronajmouti, darovati, odkázati, na jiného neb na jiné přenésti a o nich a o kterékoli jejich části rozhodovati podle své libosti a podle toho, jak se jim bude zdáti nejpro- spěšnějším. A tak s upřímným duchem slibujeme a zavazujeme se, že toho nebo ty, jemuž nebo jimž se řečená rychtářství s jejich náležitostmi v celku nebo částečně v budoucnosti do- stanou, velmi šlechetně v nich zachováme a nebudeme jim na- prosto činiti překážky ani nedovolíme, aby jim je někdo činil. Nařizujeme pevně a přísně hejmanovi, kancléři, podkomořím a všem úředníkům i jejich náměstkům i jiným všem našim milým i každému zvláště, nynějším i budoucím, nechť jsou ja- kéhokoli stavu nebo povolání, aby se pod zachováním naší milosti neodvážili nebo neopovážili řečenému Petrovi, Anežce, jejich dědicům nebo nástupcům proti znění této naší milosti, která má podle naší vůle trvati na věčné časy, nijaké překážky a potíže činiti, nebo je rozrušovati, bez ohledu na naše listy vědomě nebo nevědomě dané, nebo jež budou dány, jejichž obsahem by mohl být účinek tohoto listu mařen nebo nějak zrušen, o nichž jsme rozhodli, aby neměli od nynějška jako od tehdy pevnou platnost. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého padesátého, jubi- lejního, indikce třetí, 4. března, království našich roku čtvrtého. d) Úlevy Lounům po požáru města Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme všem, že když pozorujeme mnohonásobnou zkázu a přílišné ztráty města Loun, které, jak známo, nešťast- nými osudy a nepřízní Štěstěny bylo postiženo četnými požáry, 207
Strana 208
a útlak mnohonásobných dluhů, jimiž je zhoubně obtíženo, hledíce laskavě očima soucitu, aby se v době šťastné naší vlády zotavilo z takové pohromy a ze zvláštní dobroty naší přízně našlo velmi milostivou úlevu, po náležité úvaze, mimo to podle rady našich velmožů a z naší vědomosti a zvláštní milosti dá- váme a udělujeme našim milým purkmistrovi, konšelům, pří- sežným a obci řečeného města Loun, našim věrným, plné a všeliké osvobození, aby od data tohoto listu nebyli povinni nepřetržitě po následujících pět let dávati, odváděti nebo platiti nám nebo naší královské komoře pod jakýmkoli titulem i z jaké- hokoli důvodu nebo příčiny vůbec žádné berně, platy, sbírky, daně, lozunky, pomoci, poplatky, dávky nebo jakákoli břemena jako dary nebo příspěvky, a zakazujeme všem i každému zvláště, hejtmanovi, komorníkovi, podkomořímu, rychtářům, po- pravcům, úředníkům a jejich náměstkům, kteří na ten čas bu- dou, věrným našim milým, aby se neopovažovali od řečených purkmistra, konšelů, přísežných a obce řečeného města Loun, od města nebo jeho náležitostí, po dobu trvání pětiletí nic vy- máhati nebo požadovati, ani je, město a náležitosti pod jakým- koli hledaným výmyslem nebo záminkou založením nebo něja- kými jinými břemeny zatěžovati pod trestem našeho hněvu; kdož by se opovážili jinak jednati, nechť poznají, že do něho těžce upadli. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Chebu léta Páně tisícího třístého padesátého, jubi- lejního, v indikci třetí, 4. května, království našich roku dru- hého.1 e) Chebským měšťanům odpuštění pogromu proti Židům! Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme všem, že třebas jinak lid města Chebu poštván obecným bludem a v šílenství nerozvážně a v zavrženíhodném smýšlení zahubil tamže v smělosti hloupé opovážlivosti Židy, služebníky naší komory, ne bez těžké škody naší královské ko- mory, a zničil jejich věci a majetek, přece, poněvadž starší města, kteří ihned, jak jsme se zřejmě dozvěděli, litovali spá- 208
a útlak mnohonásobných dluhů, jimiž je zhoubně obtíženo, hledíce laskavě očima soucitu, aby se v době šťastné naší vlády zotavilo z takové pohromy a ze zvláštní dobroty naší přízně našlo velmi milostivou úlevu, po náležité úvaze, mimo to podle rady našich velmožů a z naší vědomosti a zvláštní milosti dá- váme a udělujeme našim milým purkmistrovi, konšelům, pří- sežným a obci řečeného města Loun, našim věrným, plné a všeliké osvobození, aby od data tohoto listu nebyli povinni nepřetržitě po následujících pět let dávati, odváděti nebo platiti nám nebo naší královské komoře pod jakýmkoli titulem i z jaké- hokoli důvodu nebo příčiny vůbec žádné berně, platy, sbírky, daně, lozunky, pomoci, poplatky, dávky nebo jakákoli břemena jako dary nebo příspěvky, a zakazujeme všem i každému zvláště, hejtmanovi, komorníkovi, podkomořímu, rychtářům, po- pravcům, úředníkům a jejich náměstkům, kteří na ten čas bu- dou, věrným našim milým, aby se neopovažovali od řečených purkmistra, konšelů, přísežných a obce řečeného města Loun, od města nebo jeho náležitostí, po dobu trvání pětiletí nic vy- máhati nebo požadovati, ani je, město a náležitosti pod jakým- koli hledaným výmyslem nebo záminkou založením nebo něja- kými jinými břemeny zatěžovati pod trestem našeho hněvu; kdož by se opovážili jinak jednati, nechť poznají, že do něho těžce upadli. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Chebu léta Páně tisícího třístého padesátého, jubi- lejního, v indikci třetí, 4. května, království našich roku dru- hého.1 e) Chebským měšťanům odpuštění pogromu proti Židům! Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme všem, že třebas jinak lid města Chebu poštván obecným bludem a v šílenství nerozvážně a v zavrženíhodném smýšlení zahubil tamže v smělosti hloupé opovážlivosti Židy, služebníky naší komory, ne bez těžké škody naší královské ko- mory, a zničil jejich věci a majetek, přece, poněvadž starší města, kteří ihned, jak jsme se zřejmě dozvěděli, litovali spá- 208
Strana 209
chání tohoto zločinu, aby mohli opět získati milost naší veleb- nosti a tomu pobloudilému lidu najíti přístup k naší milosti- vosti, dali nám a svaté říši za tento tak spáchaný zločin plné zadostiučinění a zasloužili si dobrotivost naší výsosti: proto s dobrým rozmyslem, ne v omylu nebo neprozřetelně, nýbrž po předchozí rozumné poradě našich knížat, pánů a šlech- ticů odpouštíme ze zvláštní přízně naší velebnosti tímto listem řečeným měšťanům, obci, jejich dědicům a nástupcům na věky jménem naším, říše a našich nástupců, totiž římských císařů nebo králů nebo českých králů, veškeren i všechen ten zločin spáchaný usmrcením nebo zahubením Židů, ať se ho dopustili z jistého vědomí starších nebo z nevědomosti nebo kterýmkoli jiným způsobem, a nevyhrazujeme více sobě nebo našim nástup- cům, římským císařům nebo králům a českým králům, právní jednání, zakročení nebo uvěznění proti těm měšťanům, obci, jejich dědicům a nástupcům z příležitosti takových zločinů nebo provinění. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Norimberku léta Páně tisícího třístého padesátého, jubilej- ního, v indikci třetí, 18. května, království našich roku čtvrtého. [Na ohbu]: Skrze pana krále Jindřich Thes [auri] [Na ohbu vpravo:] R f) Hradci Králové o užívání spravedlivých vah a měr a proti zřizování cechů Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Milým nám rychtáři a přísežným města Hradce, našim věr- ným, milost a všechno dobré. Toužíme, jakož jsme vázáni po- vinností obecné péče z obvyklé lásky vladařské, která je v nás, starati se o váš prospěch a blaho, a proto mocí tohoto listu ukládáme vám a každému z vás i pevně a přísně chceme a vůbec nařizujeme a poroučíme, abyste se pečlivě starali o rozumná svá zřízení a ustanovení, aby tkalci neboli soukeníci anebo kteříkoli jiní [řemeslníci] ve vašem městě podle chvali- 14 Čtení o Karlu IV. 209
chání tohoto zločinu, aby mohli opět získati milost naší veleb- nosti a tomu pobloudilému lidu najíti přístup k naší milosti- vosti, dali nám a svaté říši za tento tak spáchaný zločin plné zadostiučinění a zasloužili si dobrotivost naší výsosti: proto s dobrým rozmyslem, ne v omylu nebo neprozřetelně, nýbrž po předchozí rozumné poradě našich knížat, pánů a šlech- ticů odpouštíme ze zvláštní přízně naší velebnosti tímto listem řečeným měšťanům, obci, jejich dědicům a nástupcům na věky jménem naším, říše a našich nástupců, totiž římských císařů nebo králů nebo českých králů, veškeren i všechen ten zločin spáchaný usmrcením nebo zahubením Židů, ať se ho dopustili z jistého vědomí starších nebo z nevědomosti nebo kterýmkoli jiným způsobem, a nevyhrazujeme více sobě nebo našim nástup- cům, římským císařům nebo králům a českým králům, právní jednání, zakročení nebo uvěznění proti těm měšťanům, obci, jejich dědicům a nástupcům z příležitosti takových zločinů nebo provinění. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší velebnosti. Dáno v Norimberku léta Páně tisícího třístého padesátého, jubilej- ního, v indikci třetí, 18. května, království našich roku čtvrtého. [Na ohbu]: Skrze pana krále Jindřich Thes [auri] [Na ohbu vpravo:] R f) Hradci Králové o užívání spravedlivých vah a měr a proti zřizování cechů Karel, z boží milosti římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Milým nám rychtáři a přísežným města Hradce, našim věr- ným, milost a všechno dobré. Toužíme, jakož jsme vázáni po- vinností obecné péče z obvyklé lásky vladařské, která je v nás, starati se o váš prospěch a blaho, a proto mocí tohoto listu ukládáme vám a každému z vás i pevně a přísně chceme a vůbec nařizujeme a poroučíme, abyste se pečlivě starali o rozumná svá zřízení a ustanovení, aby tkalci neboli soukeníci anebo kteříkoli jiní [řemeslníci] ve vašem městě podle chvali- 14 Čtení o Karlu IV. 209
Strana 210
tebného a schváleného obyčeje jiných měst Českého království užívali spravedlivých, jednostejných a pevných vah, kterými se především vážívají vlna a jiné věci. Mimo to ať mají sukna u vás zpracovaná spravedlivou, jistou a vymezenou délku, jak tomu bývalo odedávna. Také synům vašich občanů nebo vašeho města ať není nijak bráněno v práci řemesla soukenického, ale ať každý z takových, ačkoli jsou mladí, je bez jakékoli pře- kážky mistrů a kterýchkoli lidí svobodně připuštěn k provozo- vání a vykonávání toho řemesla, aby se tím přiměřeněji mohli živiti. Ať jsou zakázány monopoly i skrytá shromáždění řemeslníků i jakékoli jejich tajné schůzky a ustanovení mezi sebou. Nedo- volujeme, aby měli v těchto věcech proti svobodnému provo- zování jejich řemesla nějaký spolek,i nýbrž chceme, aby všechny řemesla vašeho města i každé zvláště i ti řemeslníci byli pod- dáni obecné a společné vaší radě a byli jí také poslušni, tak jako ostatní lidé města, a abyste stanovili pokuty, které se roz- hodnete vymáhati na každém, kdo by činil opak, tolikrát, koli- krát by se něčeho dopustil proti nařízením svrchu uvedeným nebo některému z nich. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého padesátého druhého, indikce páté, 6. dne měsíce července. 37. Petrarka vyzývá Karla, aby obnovil starou Říši římskou [Imperium Romanum] Pádu původcova se ve svém svědomí hrozí list, nejjasnější císaři, když uvažuje, odkud vyšel a kam přijde. Neboť vznikl v temnotách, jaký div, je-li zmaten leskem tvého přeslavného jména? Ale protože veškerý strach zahání láska, ať vyjde na světlo, i když pro nic jiného, tedy aspoň jako věrný posel naší lásky. Přečti si jej, prosím, ozdobo naše, přečti! A neobávej se ode mne lichotek, obecné metly králů, jež, jak se doslýchám, jsou ti protivné a trapné. To umění je daleko mé povahy. Spíše si připrav ucho pro nářky. Nebudeš týrán řečí lichotivou jako spíše plnou nářků. Neboť proč jsi na nás, a dovoleno-li to říci, na sebe sama 210
tebného a schváleného obyčeje jiných měst Českého království užívali spravedlivých, jednostejných a pevných vah, kterými se především vážívají vlna a jiné věci. Mimo to ať mají sukna u vás zpracovaná spravedlivou, jistou a vymezenou délku, jak tomu bývalo odedávna. Také synům vašich občanů nebo vašeho města ať není nijak bráněno v práci řemesla soukenického, ale ať každý z takových, ačkoli jsou mladí, je bez jakékoli pře- kážky mistrů a kterýchkoli lidí svobodně připuštěn k provozo- vání a vykonávání toho řemesla, aby se tím přiměřeněji mohli živiti. Ať jsou zakázány monopoly i skrytá shromáždění řemeslníků i jakékoli jejich tajné schůzky a ustanovení mezi sebou. Nedo- volujeme, aby měli v těchto věcech proti svobodnému provo- zování jejich řemesla nějaký spolek,i nýbrž chceme, aby všechny řemesla vašeho města i každé zvláště i ti řemeslníci byli pod- dáni obecné a společné vaší radě a byli jí také poslušni, tak jako ostatní lidé města, a abyste stanovili pokuty, které se roz- hodnete vymáhati na každém, kdo by činil opak, tolikrát, koli- krát by se něčeho dopustil proti nařízením svrchu uvedeným nebo některému z nich. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého padesátého druhého, indikce páté, 6. dne měsíce července. 37. Petrarka vyzývá Karla, aby obnovil starou Říši římskou [Imperium Romanum] Pádu původcova se ve svém svědomí hrozí list, nejjasnější císaři, když uvažuje, odkud vyšel a kam přijde. Neboť vznikl v temnotách, jaký div, je-li zmaten leskem tvého přeslavného jména? Ale protože veškerý strach zahání láska, ať vyjde na světlo, i když pro nic jiného, tedy aspoň jako věrný posel naší lásky. Přečti si jej, prosím, ozdobo naše, přečti! A neobávej se ode mne lichotek, obecné metly králů, jež, jak se doslýchám, jsou ti protivné a trapné. To umění je daleko mé povahy. Spíše si připrav ucho pro nářky. Nebudeš týrán řečí lichotivou jako spíše plnou nářků. Neboť proč jsi na nás, a dovoleno-li to říci, na sebe sama 210
Strana 211
zapomněl? Kam se poděla péče o tvou Itálii? My jsme doufali, že ty, seslán nám z nebe, budeš svrchovaně odhodlaným ochrán- cem naší svobody. Ty couváš, a kde je potřebí činu, maříš čas předlouhými poradami. Hleď, císaři, jak důvěřivě s tebou jed- nám, já člověk nepatrný a neznámý. Ty, prosím, nehněvej se na mou lásku k svobodě, nýbrž blahopřej své povaze a mravům, které mi dodávají této důvěry. Proč totiž, abych sledoval, co jsem začal, jako bych si byl jist tím, co bude, vynakládáš čas na porady? Nevíš, v jak krátké době se obrací hodnota největších věcí? Co bylo vyko- náno za mnoho století, často zničí jediný den. Věř mi, pozoru- ješ-li vlastní pověst, pozoruješ-li stav státu, uvidíš, že tvé věci právě tak jako naše nesnesou odkladů. Neboť nejistý a velmi prchavý je život! A ačkoli tvůj věk je velmi svěží,l přece ne- stojí, ustavičně letí a rychle prchá. Proto, aniž to pozoruješ, každý den tě žene k stáří. Zatím co se ohlížíš, zatím co váháš, pokradmu se dostaví nepředvídané šediny. Anebo snad váháš, abys nezačal před časem to, k vykonání čehož, jak chápeš, sotva stačí nejdelší doba lidského života? Neboť nemáš starost o věc všední anebo bezvýznamnou. Římská říše, dlouho zmítaná mnoha bouřemi, konečně složila v tvou sílu naději na záchranu, naději, často zklamanou a skoro již pohozenou, a po nesčetných pohromách jakž takž se zotavuje pod záštitou tvého jména. Ale pouhou nadějí se již déle ne- může živiti. Cítíš, jak veliké a jak posvátné břímě starostí jsi vzal na sebe; dones je až do konce, prosíme, a učiň to co nej- dříve. Nejdražší, ba věru neocenitelná věc je čas a vážnost učených lidí doporučuje dychtit2 pouze po něm. Nech tedy odkladů, a co je nejvýš prospěšné pro ty, kdož se odvážili něčeho velikého, každý den vysoko ceň! Ta myšlenka tě naučí šetřit časem, ta tě přinutí, abys přišel a mezi mraky našich proti- venství ukázal nám čekané světlo svého převznešeného čela. Kéž tě nezdržuje starost o věci zaalpské, kéž tě nezdržuje slad- kost rodné země! Kolikrát se podíváš na Německo, mysli na Itálii! Tam ses narodil, zde jsi byl vychován, tam máš králov- ství, zde máš i království i říši, - a řekl bych to s dovolením všech národů a zemí - když najdeš všude údy, zde najdeš samu hlavu monarchie. Není tu tedy místa pro nečinnost. Byť by se 211
zapomněl? Kam se poděla péče o tvou Itálii? My jsme doufali, že ty, seslán nám z nebe, budeš svrchovaně odhodlaným ochrán- cem naší svobody. Ty couváš, a kde je potřebí činu, maříš čas předlouhými poradami. Hleď, císaři, jak důvěřivě s tebou jed- nám, já člověk nepatrný a neznámý. Ty, prosím, nehněvej se na mou lásku k svobodě, nýbrž blahopřej své povaze a mravům, které mi dodávají této důvěry. Proč totiž, abych sledoval, co jsem začal, jako bych si byl jist tím, co bude, vynakládáš čas na porady? Nevíš, v jak krátké době se obrací hodnota největších věcí? Co bylo vyko- náno za mnoho století, často zničí jediný den. Věř mi, pozoru- ješ-li vlastní pověst, pozoruješ-li stav státu, uvidíš, že tvé věci právě tak jako naše nesnesou odkladů. Neboť nejistý a velmi prchavý je život! A ačkoli tvůj věk je velmi svěží,l přece ne- stojí, ustavičně letí a rychle prchá. Proto, aniž to pozoruješ, každý den tě žene k stáří. Zatím co se ohlížíš, zatím co váháš, pokradmu se dostaví nepředvídané šediny. Anebo snad váháš, abys nezačal před časem to, k vykonání čehož, jak chápeš, sotva stačí nejdelší doba lidského života? Neboť nemáš starost o věc všední anebo bezvýznamnou. Římská říše, dlouho zmítaná mnoha bouřemi, konečně složila v tvou sílu naději na záchranu, naději, často zklamanou a skoro již pohozenou, a po nesčetných pohromách jakž takž se zotavuje pod záštitou tvého jména. Ale pouhou nadějí se již déle ne- může živiti. Cítíš, jak veliké a jak posvátné břímě starostí jsi vzal na sebe; dones je až do konce, prosíme, a učiň to co nej- dříve. Nejdražší, ba věru neocenitelná věc je čas a vážnost učených lidí doporučuje dychtit2 pouze po něm. Nech tedy odkladů, a co je nejvýš prospěšné pro ty, kdož se odvážili něčeho velikého, každý den vysoko ceň! Ta myšlenka tě naučí šetřit časem, ta tě přinutí, abys přišel a mezi mraky našich proti- venství ukázal nám čekané světlo svého převznešeného čela. Kéž tě nezdržuje starost o věci zaalpské, kéž tě nezdržuje slad- kost rodné země! Kolikrát se podíváš na Německo, mysli na Itálii! Tam ses narodil, zde jsi byl vychován, tam máš králov- ství, zde máš i království i říši, - a řekl bych to s dovolením všech národů a zemí - když najdeš všude údy, zde najdeš samu hlavu monarchie. Není tu tedy místa pro nečinnost. Byť by se 211
Strana 212
všechno dařilo podle přání, dá to velikou námahu sebrati trosky tak velikých věcí. Myslím, že je podezřelá novost všech věcí. Ale nejsi lákán k novým věcem, ani ti není Itálie jinak známa než Německo. Neboť od svého dětství byl jsi nám přízní boží vzájemně slíben, když jsi provázel s podivuhodným nadáním na vznešené cestě slavného otce,3 poznal jsi pod ním i italská města i mravy lidí i polohy zemí i základy slavného rytířství. Ba dokonce ještě jako chlapec - což je nad lidskou sílu — dobyl jsi zde často přeskvělých vítězství.4 A pod tím, ačkoli byly veliké tvé činy, byly přece zahaleny tajemstvím5 chlapecké výpravy věci ještě větší: aby ses totiž jako muž nebál té vlasti, která ti jako chlapci poskytla tolik látky k tak skvělým vítězstvím, a abys to, čeho se máš nadíti jako císař, předvídal pod zorným úhlem mladistvého nováčka. Připoj to, že Itálie nikdy neočekávala s větší radostí příchod žádného cizího panovníka, protože ani nečeká odjinud lék na své rány, ani se nebojí tvého jha jakožto jha cizince. Tu zvlášt- nost, nevíš-li to, má u nás tvá velebnost. Proč bych se totiž bál vyslovit, co cítím a co, jak důvěřuji, bude tvým soudem schvá- leno? Jistě podivuhodnou přízní boží nyní po prvé po tolika staletích byl nám v tobě vrácen otcovský mrav a náš Augustus. Neboť ať si tě, jak se jim líbí, přivlastňují Němci, my tě po- kládáme za Itala. Pospěš tedy, co jsem už často řekl a musím ještě častěji říci, pospěš! Vím, že se ti líbí činy císařské, a plným právem: jsi císař. Avšak onen první tvůrce6 říše byl prý tak velice rychlý, že často předstihl posly o svém příchodu. Učiň totéž a snaž se skutky vyrovnati tomu, kterému ses vyrovnal tituly! Neznavuj déle touhou po sobě Itálii, jež má zásluhy, neomezuj náš zápal posly a očekáváním! Tebe jediného si prosíme, pohled na tvou hvězdnou tvář si žádáme. Jsi-li přítelem mužnosti, dbáš-li o slávu - a převelikou dychtivost po ní (abych já oslovil našeho Karla tak, jako oslovuje Julia Caesara Marcus Tullius7), ačkoli jsi moudrý, nepopřeš —, nevyhýbej se, prosím, námaze; neboť kdo se vyhýbá námaze, vyhýbá se slávě i mužnosti, k nimž se nikdy nedospěje leč po strmé a namáhavé stezce. Ty však, který, jak víme, velmi toužíš i po čestné námaze i pravé chvále, 212
všechno dařilo podle přání, dá to velikou námahu sebrati trosky tak velikých věcí. Myslím, že je podezřelá novost všech věcí. Ale nejsi lákán k novým věcem, ani ti není Itálie jinak známa než Německo. Neboť od svého dětství byl jsi nám přízní boží vzájemně slíben, když jsi provázel s podivuhodným nadáním na vznešené cestě slavného otce,3 poznal jsi pod ním i italská města i mravy lidí i polohy zemí i základy slavného rytířství. Ba dokonce ještě jako chlapec - což je nad lidskou sílu — dobyl jsi zde často přeskvělých vítězství.4 A pod tím, ačkoli byly veliké tvé činy, byly přece zahaleny tajemstvím5 chlapecké výpravy věci ještě větší: aby ses totiž jako muž nebál té vlasti, která ti jako chlapci poskytla tolik látky k tak skvělým vítězstvím, a abys to, čeho se máš nadíti jako císař, předvídal pod zorným úhlem mladistvého nováčka. Připoj to, že Itálie nikdy neočekávala s větší radostí příchod žádného cizího panovníka, protože ani nečeká odjinud lék na své rány, ani se nebojí tvého jha jakožto jha cizince. Tu zvlášt- nost, nevíš-li to, má u nás tvá velebnost. Proč bych se totiž bál vyslovit, co cítím a co, jak důvěřuji, bude tvým soudem schvá- leno? Jistě podivuhodnou přízní boží nyní po prvé po tolika staletích byl nám v tobě vrácen otcovský mrav a náš Augustus. Neboť ať si tě, jak se jim líbí, přivlastňují Němci, my tě po- kládáme za Itala. Pospěš tedy, co jsem už často řekl a musím ještě častěji říci, pospěš! Vím, že se ti líbí činy císařské, a plným právem: jsi císař. Avšak onen první tvůrce6 říše byl prý tak velice rychlý, že často předstihl posly o svém příchodu. Učiň totéž a snaž se skutky vyrovnati tomu, kterému ses vyrovnal tituly! Neznavuj déle touhou po sobě Itálii, jež má zásluhy, neomezuj náš zápal posly a očekáváním! Tebe jediného si prosíme, pohled na tvou hvězdnou tvář si žádáme. Jsi-li přítelem mužnosti, dbáš-li o slávu - a převelikou dychtivost po ní (abych já oslovil našeho Karla tak, jako oslovuje Julia Caesara Marcus Tullius7), ačkoli jsi moudrý, nepopřeš —, nevyhýbej se, prosím, námaze; neboť kdo se vyhýbá námaze, vyhýbá se slávě i mužnosti, k nimž se nikdy nedospěje leč po strmé a namáhavé stezce. Ty však, který, jak víme, velmi toužíš i po čestné námaze i pravé chvále, 212
Strana 213
povstaň, jednej a jako spravedlivý rozdělovatel velikých bře- men všechna ještě těžší vlož na věk přesilný a na statná ramena! Mladost je vhodná pro práci, pro nečinnost stáří. Skutečně pak ze všech nejlepších a nejsvětějších tvých sta- rostí není žádná vážnější, než abys uklidnil italský svět pokoj- ným mírem. To břímě vyžaduje sil tvého věku, věci ostatní jsou příliš nepatrné, než aby zasluhovaly, aby se jimi zabýval duch tak veliký a tak vzácný. To tedy učiň nejdříve, ostatní věci najdou svůj čas, ačkoli, až bude úplně uklidněna a uspo- řádána Itálie, nebude podle mého mínění zbývat již žádný úkol anebo jen nepatrný. Představ si nyní v duchu, že vidíš velebnou tvář města Říma.8 Pomysli si, že paní věkem zestárlá s rozcuchanými šedinami, v roztrhaném rouchu, žalostně bledá, ale ducha ne- zlomného a povzneseného, nezapomínající na bývalou vzneše- nost, takto s tebou mluví: „Já, císaři, — nepohrdej mým věkem — mnoho jsem kdysi dokázala, mnoho jsem vykonala. Já jsem složila zákony, já jsem rozdělila rok, já jsem naučila vojenské kázni. Já jsem strávila pět set let v Itálii, hned v ná- sledujících letech - a jsou toho svědkové nejhodnověrnější — jsem válečně a vítězně protáhla Asií, Afrikou, Evropou, zkrát- ka celým světem, hojným potem, hojnou krví a hojnou roz- vahou upevňujíc základy povstávající říše: já jsem spatřila prvého původce svobody Bruta,10 když mne poslouchal, jak po smrti synů společně umírá s pyšným nepřítelem na vzájemné rány. Já jsem žasla nad plovoucím ozbrojeným mužem11 a nad bezbrannou dívkou.12 Já jsem zažila vlastenecké vyhnanství Camillovo13 i namáhavou vojenskou službu Cursorovu 14 i ne- upravenou hlavu Curiovu15 i konsula zvoleného od pluhu16 i slavný i rolníka diktátora17 i královskou chudobu Fabriciovu 18 za živa pohřeb Publicolův19 i nezvyklé pochování Curtiovo20 i slavný žalář Atiliův21 i Decie22 padající v skvělém rouchu zasvěcení i obdivuhodný souboj Corvinův23 i vlídného k otci, tvrdého k synovi Torquata24 i prolitou společně krev Fabiů25 i ohromeného Porsennu26 i kouřící se ušlechtilou pravici Mu- ciovu.27 Já jsem přežila plameny Senonů28 i slony Pyrrhovy29 i moc Antiochovu30 i tvrdošíjnost Mithridatovu31 i zběsilost Syfakovu32 i těžkosti Ligurů i války samnitské34 i bouře 213
povstaň, jednej a jako spravedlivý rozdělovatel velikých bře- men všechna ještě těžší vlož na věk přesilný a na statná ramena! Mladost je vhodná pro práci, pro nečinnost stáří. Skutečně pak ze všech nejlepších a nejsvětějších tvých sta- rostí není žádná vážnější, než abys uklidnil italský svět pokoj- ným mírem. To břímě vyžaduje sil tvého věku, věci ostatní jsou příliš nepatrné, než aby zasluhovaly, aby se jimi zabýval duch tak veliký a tak vzácný. To tedy učiň nejdříve, ostatní věci najdou svůj čas, ačkoli, až bude úplně uklidněna a uspo- řádána Itálie, nebude podle mého mínění zbývat již žádný úkol anebo jen nepatrný. Představ si nyní v duchu, že vidíš velebnou tvář města Říma.8 Pomysli si, že paní věkem zestárlá s rozcuchanými šedinami, v roztrhaném rouchu, žalostně bledá, ale ducha ne- zlomného a povzneseného, nezapomínající na bývalou vzneše- nost, takto s tebou mluví: „Já, císaři, — nepohrdej mým věkem — mnoho jsem kdysi dokázala, mnoho jsem vykonala. Já jsem složila zákony, já jsem rozdělila rok, já jsem naučila vojenské kázni. Já jsem strávila pět set let v Itálii, hned v ná- sledujících letech - a jsou toho svědkové nejhodnověrnější — jsem válečně a vítězně protáhla Asií, Afrikou, Evropou, zkrát- ka celým světem, hojným potem, hojnou krví a hojnou roz- vahou upevňujíc základy povstávající říše: já jsem spatřila prvého původce svobody Bruta,10 když mne poslouchal, jak po smrti synů společně umírá s pyšným nepřítelem na vzájemné rány. Já jsem žasla nad plovoucím ozbrojeným mužem11 a nad bezbrannou dívkou.12 Já jsem zažila vlastenecké vyhnanství Camillovo13 i namáhavou vojenskou službu Cursorovu 14 i ne- upravenou hlavu Curiovu15 i konsula zvoleného od pluhu16 i slavný i rolníka diktátora17 i královskou chudobu Fabriciovu 18 za živa pohřeb Publicolův19 i nezvyklé pochování Curtiovo20 i slavný žalář Atiliův21 i Decie22 padající v skvělém rouchu zasvěcení i obdivuhodný souboj Corvinův23 i vlídného k otci, tvrdého k synovi Torquata24 i prolitou společně krev Fabiů25 i ohromeného Porsennu26 i kouřící se ušlechtilou pravici Mu- ciovu.27 Já jsem přežila plameny Senonů28 i slony Pyrrhovy29 i moc Antiochovu30 i tvrdošíjnost Mithridatovu31 i zběsilost Syfakovu32 i těžkosti Ligurů i války samnitské34 i bouře 213
Strana 214
Cimbrů35 i hrozby Makedonců36 i lsti punské.37 Já jsem zkro- pila krví nepřátel i svých synů Karrhy,38 Egypt, Persii, Arábii, Pontus i obojí Arménii i Galacii i Cappadocii a Thrácii i po- břeží maurské i písky aethiopské, já jsem zkropila krví pláně Libye i Hispánie, Lázně Sextiovy,39 Ticinus,40 Trebii,41 Trasi- 44 menské jezero,42 Kanny43 i perskou krví slavné Thermopyly, já jsem zkropila krví Dunaj i Rýn, Indus i Hydaspes, Rhodan i Iber, Eufrat, Tigris, Ganges, Nil, Hebrus, Tanais i Araxes, Taurus i Olymp, Kavkaz i Atlas, já jsem zkrvavila moře Jonské i Egejské, Skytské i Karpatské, záliv Helespontský i úžinu Eubojskou, moře Adriatické i Tyrrhenské, konečně na- šimi loďstvy pokořený Oceán, aby totiž po tak dlouhé řadě válek následoval věčný mír45 a rukama mnoha lidí byla upev- něna říše, které se ti má dostati. A nezklamala jsem se ve svém záměru: dosáhla jsem splnění přání a všechno jsem viděla pod svýma nohama. Potom ponenáhlu, nevím jakým způsobem, leč že činy smrtelníků mají být smrtelné, vplížila se do mých prací cizí lenost, a abych nezačínala žalostné dějiny, vidíš, kam až se věc dostala. Ty, který jsi mně téměř již zoufající seslán od Boha, proč váháš? co zamýšlíš? na co čekáš? Nikdy jsem ani já více tebe nepotřebovala, ani ty jsi nebyl schopnější poskytnouti pomoc, ani římský papež milostivější,46 ani očekávání národů větší, ani přízeň Boha i lidí ochotnější, ani slavnější věc, jež se má vy- konat. Odkládáš? Odklad je vždy nepřítelem velkým začátkům. Kéž povzbudí ducha tvého přeslavné příklady těch, kdož velmi rázně uchvátili příležitost jednou nabídnutou a nic nepřenášeli na stáří. Alexandr Macedonský47 v tvém věku protáhl Orien- tem a zaútočil na království Indů, aby uchvátil cizí země. Ty, který se domáháš svého, nevkročíš do Itálie tobě oddané? Rovněž v tomto tvém věku Scipio Africký48 se přeplavil do Afriky, ačkoli ho zdržovalo mínění starců, a zachytil oddanýma rukama říši již se viklající a zkázou hrozící a s neuvěřitelnou zmužilostí roztříštil kartáginské jho mně hrozící. Obzvláště velika to věc a novostí nebezpečí pamětihodná, napadnouti nepřátel- ské území, když naše hořelo, a Hannibala, tehdy vítěze nad Itálií, Galiemi a Hispánií, který v naduté mysli snil již o vládě nad celým světem, odtud vzdáliti silou, tam přemoci zbraní. 214
Cimbrů35 i hrozby Makedonců36 i lsti punské.37 Já jsem zkro- pila krví nepřátel i svých synů Karrhy,38 Egypt, Persii, Arábii, Pontus i obojí Arménii i Galacii i Cappadocii a Thrácii i po- břeží maurské i písky aethiopské, já jsem zkropila krví pláně Libye i Hispánie, Lázně Sextiovy,39 Ticinus,40 Trebii,41 Trasi- 44 menské jezero,42 Kanny43 i perskou krví slavné Thermopyly, já jsem zkropila krví Dunaj i Rýn, Indus i Hydaspes, Rhodan i Iber, Eufrat, Tigris, Ganges, Nil, Hebrus, Tanais i Araxes, Taurus i Olymp, Kavkaz i Atlas, já jsem zkrvavila moře Jonské i Egejské, Skytské i Karpatské, záliv Helespontský i úžinu Eubojskou, moře Adriatické i Tyrrhenské, konečně na- šimi loďstvy pokořený Oceán, aby totiž po tak dlouhé řadě válek následoval věčný mír45 a rukama mnoha lidí byla upev- něna říše, které se ti má dostati. A nezklamala jsem se ve svém záměru: dosáhla jsem splnění přání a všechno jsem viděla pod svýma nohama. Potom ponenáhlu, nevím jakým způsobem, leč že činy smrtelníků mají být smrtelné, vplížila se do mých prací cizí lenost, a abych nezačínala žalostné dějiny, vidíš, kam až se věc dostala. Ty, který jsi mně téměř již zoufající seslán od Boha, proč váháš? co zamýšlíš? na co čekáš? Nikdy jsem ani já více tebe nepotřebovala, ani ty jsi nebyl schopnější poskytnouti pomoc, ani římský papež milostivější,46 ani očekávání národů větší, ani přízeň Boha i lidí ochotnější, ani slavnější věc, jež se má vy- konat. Odkládáš? Odklad je vždy nepřítelem velkým začátkům. Kéž povzbudí ducha tvého přeslavné příklady těch, kdož velmi rázně uchvátili příležitost jednou nabídnutou a nic nepřenášeli na stáří. Alexandr Macedonský47 v tvém věku protáhl Orien- tem a zaútočil na království Indů, aby uchvátil cizí země. Ty, který se domáháš svého, nevkročíš do Itálie tobě oddané? Rovněž v tomto tvém věku Scipio Africký48 se přeplavil do Afriky, ačkoli ho zdržovalo mínění starců, a zachytil oddanýma rukama říši již se viklající a zkázou hrozící a s neuvěřitelnou zmužilostí roztříštil kartáginské jho mně hrozící. Obzvláště velika to věc a novostí nebezpečí pamětihodná, napadnouti nepřátel- ské území, když naše hořelo, a Hannibala, tehdy vítěze nad Itálií, Galiemi a Hispánií, který v naduté mysli snil již o vládě nad celým světem, odtud vzdáliti silou, tam přemoci zbraní. 214
Strana 215
Ty nemusíš přeplouvat žádná moře, ty nemusíš přemoci žád- ného Hannibala, snadná cesta, rovné a otevřené je všechno. Co někteří pokládají za uzavřené, hromem tvé přítomnosti se otevře. Ukazuje se ti ohromné pole nové slávy, jestliže ne- odmítáš. Vstup statečně, neohroženě! Bůh, průvodce spravedli- vých a pomocník knížat, pomůže, pomohou ozbrojené voje dobrých, požadující pod tvým vedením ztracenou svobodu. Mohl bych tě nyní rušiti opačnými příklady těch, kteří slavné počátky buď pro smrt nebo nějakou význačnou překážku nijak nepřivedli ke konci. Ale kde postačí domácí, nehledáme cizí. Jednoho nemáš daleko, nemusíš ho vyhledávat z letopisů, je- diný ti postačí za všechny, Jindřich,49 věčné paměti nejjasnější tvůj děd. Kdyby mu postačila doba života k vyplnění toho, co v svaté mysli pojal, byl by změnil osud světa a byl by zanechal i poražené nepřátele i mne vládnoucí i národy Itálie zcela svo- bodné a přešťastné. Onen nyní stálý obyvatel nebes se dívá a z výše pozoruje tvé kroky, počítá dni i hodiny a tebe se mnou s výčitkou oslovuje: „Nejmilejší vnuku, za jehož žití ani naděje dobrých nezašla, ani já jsem zcela nezemřel, ujmi se našeho Říma a jeho slz a proseb, jež si to velmi zaslouží, a sleduj úmysl obnovit říši, jejž zmařila moje smrt zhoubnější pro svět než pro mne, a řiď se neúčinnou horlivostí mého ducha se stejným zápalem, ale šťastněji, ale radostněji: Začni! Nemeškej! A jsa pamětliv nás věz, že jsi smrtelný. Jdi rychle a překroč radující se soutěsky alpské. Roma volá snoubence, Itálie svého zachránce a touží po doteku nohou tvých. Čekají na tebe utěšené vrchy a řeky, čekají na tě města i městečka, čekají na tě zástupy dobrých. A kdyby tě nic jiného nenutilo leč to, že se bude zdáti lidem špatným, že jsi nikdy dosti neodkládal, dobrým, že jsi nikdy dosti nepospíchal, je to dostatečný důvod, abys pospíšil přinésti těmto radost, oněm trest anebo, budou-li raději chtít zmoudřeti, odpuštění. Jsi totiž jediný, jemuž všemohoucí Bůh zachoval odloženou slávu mého přervaného předsevzetí.“ V Padově 24. února [1351].50 215
Ty nemusíš přeplouvat žádná moře, ty nemusíš přemoci žád- ného Hannibala, snadná cesta, rovné a otevřené je všechno. Co někteří pokládají za uzavřené, hromem tvé přítomnosti se otevře. Ukazuje se ti ohromné pole nové slávy, jestliže ne- odmítáš. Vstup statečně, neohroženě! Bůh, průvodce spravedli- vých a pomocník knížat, pomůže, pomohou ozbrojené voje dobrých, požadující pod tvým vedením ztracenou svobodu. Mohl bych tě nyní rušiti opačnými příklady těch, kteří slavné počátky buď pro smrt nebo nějakou význačnou překážku nijak nepřivedli ke konci. Ale kde postačí domácí, nehledáme cizí. Jednoho nemáš daleko, nemusíš ho vyhledávat z letopisů, je- diný ti postačí za všechny, Jindřich,49 věčné paměti nejjasnější tvůj děd. Kdyby mu postačila doba života k vyplnění toho, co v svaté mysli pojal, byl by změnil osud světa a byl by zanechal i poražené nepřátele i mne vládnoucí i národy Itálie zcela svo- bodné a přešťastné. Onen nyní stálý obyvatel nebes se dívá a z výše pozoruje tvé kroky, počítá dni i hodiny a tebe se mnou s výčitkou oslovuje: „Nejmilejší vnuku, za jehož žití ani naděje dobrých nezašla, ani já jsem zcela nezemřel, ujmi se našeho Říma a jeho slz a proseb, jež si to velmi zaslouží, a sleduj úmysl obnovit říši, jejž zmařila moje smrt zhoubnější pro svět než pro mne, a řiď se neúčinnou horlivostí mého ducha se stejným zápalem, ale šťastněji, ale radostněji: Začni! Nemeškej! A jsa pamětliv nás věz, že jsi smrtelný. Jdi rychle a překroč radující se soutěsky alpské. Roma volá snoubence, Itálie svého zachránce a touží po doteku nohou tvých. Čekají na tebe utěšené vrchy a řeky, čekají na tě města i městečka, čekají na tě zástupy dobrých. A kdyby tě nic jiného nenutilo leč to, že se bude zdáti lidem špatným, že jsi nikdy dosti neodkládal, dobrým, že jsi nikdy dosti nepospíchal, je to dostatečný důvod, abys pospíšil přinésti těmto radost, oněm trest anebo, budou-li raději chtít zmoudřeti, odpuštění. Jsi totiž jediný, jemuž všemohoucí Bůh zachoval odloženou slávu mého přervaného předsevzetí.“ V Padově 24. února [1351].50 215
Strana 216
38. Karlova odpověď Petrarkovi na výzvu k obnově Římské říše Radostně zazářil tvůj vavřínem ověnčený projev jak ob- zvláštní mužnosti, tak lásky, který líčil podívanou1 na zestárlou říši, churavějící velebné město, ztroskotávající Itálii, na věk, který již ztrácí život, abychom se již důkladně chopili úkolu povzbuditi ji. Jistě, příteli, kdyby tato tíha byla sama sebou těžší nad ostatní, svoboda, snoubenka říše, již rozvedená, po- roba vzatá Latiny za manželku, spravedlnost, zaprodaná do nevěstince lakoty, mír zapuzený z myslí všech a úpadek všech ctností lidí potopily tento stroj ke dnu. Ach, jak nesnadněji se obnovuje loď potopená než výstroje zbavená. Mimo to nedávno bohatý římský stát nyní se udržuje jako žebrák, ač svým bohat- stvím udržoval počátky císařů a králů. Staré časy totiž, které připomínáš, neznaly neblahých poměrů doby nynější. Neboť kdo byl tehdy mocnější nad Caesara? přednější nad Augusta? Co bylo vážnějšího nad usnesení se- nátu? co zralejšího než jeho provedení? Kdo byl obratnější nad italského nováčka? Kdo více miloval obecné blaho? Kéž by konečně mlčeli a nikoli napadali ti, kdož radili císařům. Nepřeme se, že jsi poznal, že velmi ochotné podpory Latinů a pomoci sousedních králů samy od sebe velmi často pomohly císařům a oni žádali císaře, aby s jejich krví vítězili, a Augusty, aby ustavičně zvětšovali říši. A přece Itálie, neznající nástup- nické právo,2 dlouho lačnějící po míru, zločinnější sama k sobě než k Augustům, nerozvážně vložila ruce na Augusty jako hla- dové nemluvně na živitelku. Nebo myslíš, že pod tíhou tak velikých věcí a při nedostatku ctností nekolísali v duchu zbožnění císaři? A ačkoli uznáváš, že spása Římské říše visící na tenké nitce byla obyčejně nejpev- něji obnovena od Augustů, i k tomu právě přispěly tytéž po- mocné síly ctností, jež nyní stojí v cestě. Tak by kolísal mezi beznadějnými silami, velmi slabými silami šlechetností, silnými silami špatností i pohled naší mysli, kdyby byla láska, nejmocnější z ctností, dobře znající nebezpe- čenství, vylučující strach, odstranila všechny překážky, jež jsme předvídali. Ona připomínkami starých i nových vítězství, ona 216
38. Karlova odpověď Petrarkovi na výzvu k obnově Římské říše Radostně zazářil tvůj vavřínem ověnčený projev jak ob- zvláštní mužnosti, tak lásky, který líčil podívanou1 na zestárlou říši, churavějící velebné město, ztroskotávající Itálii, na věk, který již ztrácí život, abychom se již důkladně chopili úkolu povzbuditi ji. Jistě, příteli, kdyby tato tíha byla sama sebou těžší nad ostatní, svoboda, snoubenka říše, již rozvedená, po- roba vzatá Latiny za manželku, spravedlnost, zaprodaná do nevěstince lakoty, mír zapuzený z myslí všech a úpadek všech ctností lidí potopily tento stroj ke dnu. Ach, jak nesnadněji se obnovuje loď potopená než výstroje zbavená. Mimo to nedávno bohatý římský stát nyní se udržuje jako žebrák, ač svým bohat- stvím udržoval počátky císařů a králů. Staré časy totiž, které připomínáš, neznaly neblahých poměrů doby nynější. Neboť kdo byl tehdy mocnější nad Caesara? přednější nad Augusta? Co bylo vážnějšího nad usnesení se- nátu? co zralejšího než jeho provedení? Kdo byl obratnější nad italského nováčka? Kdo více miloval obecné blaho? Kéž by konečně mlčeli a nikoli napadali ti, kdož radili císařům. Nepřeme se, že jsi poznal, že velmi ochotné podpory Latinů a pomoci sousedních králů samy od sebe velmi často pomohly císařům a oni žádali císaře, aby s jejich krví vítězili, a Augusty, aby ustavičně zvětšovali říši. A přece Itálie, neznající nástup- nické právo,2 dlouho lačnějící po míru, zločinnější sama k sobě než k Augustům, nerozvážně vložila ruce na Augusty jako hla- dové nemluvně na živitelku. Nebo myslíš, že pod tíhou tak velikých věcí a při nedostatku ctností nekolísali v duchu zbožnění císaři? A ačkoli uznáváš, že spása Římské říše visící na tenké nitce byla obyčejně nejpev- něji obnovena od Augustů, i k tomu právě přispěly tytéž po- mocné síly ctností, jež nyní stojí v cestě. Tak by kolísal mezi beznadějnými silami, velmi slabými silami šlechetností, silnými silami špatností i pohled naší mysli, kdyby byla láska, nejmocnější z ctností, dobře znající nebezpe- čenství, vylučující strach, odstranila všechny překážky, jež jsme předvídali. Ona připomínkami starých i nových vítězství, ona 216
Strana 217
císařskými trofejemi, ona korunami, žezly a chválami, jako na voze našeho srdce slavíc triumf, jako vládkyně se tam usídlila. Ona zkrátka naši naději vložila mezi pevné hvězdy nebe a její dílo nechceme svěřovati libovůli, protože je boží, a předstiho- vati je nezkroceným duchem. Četl jsi někdy, že se Augustus v tehdejších šťastnějších do- bách velmi dlouho radil o souhlase, že by převzal žezlo, ko- nečně vyhověv přání později odpověděl: „Nevíte, jak veliký netvor je panování!“3 Ani nám, ač souhlasíme, nebyla neznáma vážnost říše, nebyla nepromyšlena její velebnost, nebylo cizí její těžké postavení. Ale ponechali jsme to vyššímu rozhodnutí, pohrdli jsme malodušností, vzali jsme laskavě zřetel na velebné město a uvážili jsme pohoršení italská i všechna. Ale věc jsoucí v opovržení zaslouží si pečlivější porady jako těžká choroba léky. Většinou hojnost rad propůjčuje výkonům krátkost a podežíná se v činnosti to, co se v nečinnosti odkládá. Tak tedy, příteli, je potřebí zvážiti minulost s přítomností, aby čestnými činy oné byla jakkoli obnovena počestnost a ne- čestnými skutky této byla - co bude bez bouře velmi těžké — odstraněna nepravost. Neboť musí se zkusiti dříve všechno4 než železo, jak chtí i lékaři i poznali císaři. A tak v mysli protahu- jeme lidské rady ne rozdílné od božských a očekáváme pomoc hodnou císaře, abychom neupadli do ničeho, co by nebylo dů- stojné císaře. Proto milé tvé vyzvání přijímáme s nejvděčnější přízní a vy- značujeme tebe, který jsi manželem Helikonie,5 mezi chvály hodnými oddanými muži říše. [V Praze, na jaře r. 1351.]6 39. Petrarkovo blahopřání Karlovi k nastoupení římské jízdy A ohromná radost obyčejně přetíná řeč. Jak by však někde nepřetrhla dech? Neboť já, při tolika výzvách k tobě mnoho- mluvný, hle, jak jsem při blahopřání přestručný. Co totiž mám říci? Odkud začít? Zbavil jsi srdce mé mnohých úzkostí a naplnil je radostí, a co dí žalmista: »Naplníš mne veselím před tváří svou.« [Žalm 15, II.] Již pouhou pověstí o jménu tvém se to vyplnilo: co tedy učiní tvář císařova, co jeho vznešené čelo. Shovívavost 217
císařskými trofejemi, ona korunami, žezly a chválami, jako na voze našeho srdce slavíc triumf, jako vládkyně se tam usídlila. Ona zkrátka naši naději vložila mezi pevné hvězdy nebe a její dílo nechceme svěřovati libovůli, protože je boží, a předstiho- vati je nezkroceným duchem. Četl jsi někdy, že se Augustus v tehdejších šťastnějších do- bách velmi dlouho radil o souhlase, že by převzal žezlo, ko- nečně vyhověv přání později odpověděl: „Nevíte, jak veliký netvor je panování!“3 Ani nám, ač souhlasíme, nebyla neznáma vážnost říše, nebyla nepromyšlena její velebnost, nebylo cizí její těžké postavení. Ale ponechali jsme to vyššímu rozhodnutí, pohrdli jsme malodušností, vzali jsme laskavě zřetel na velebné město a uvážili jsme pohoršení italská i všechna. Ale věc jsoucí v opovržení zaslouží si pečlivější porady jako těžká choroba léky. Většinou hojnost rad propůjčuje výkonům krátkost a podežíná se v činnosti to, co se v nečinnosti odkládá. Tak tedy, příteli, je potřebí zvážiti minulost s přítomností, aby čestnými činy oné byla jakkoli obnovena počestnost a ne- čestnými skutky této byla - co bude bez bouře velmi těžké — odstraněna nepravost. Neboť musí se zkusiti dříve všechno4 než železo, jak chtí i lékaři i poznali císaři. A tak v mysli protahu- jeme lidské rady ne rozdílné od božských a očekáváme pomoc hodnou císaře, abychom neupadli do ničeho, co by nebylo dů- stojné císaře. Proto milé tvé vyzvání přijímáme s nejvděčnější přízní a vy- značujeme tebe, který jsi manželem Helikonie,5 mezi chvály hodnými oddanými muži říše. [V Praze, na jaře r. 1351.]6 39. Petrarkovo blahopřání Karlovi k nastoupení římské jízdy A ohromná radost obyčejně přetíná řeč. Jak by však někde nepřetrhla dech? Neboť já, při tolika výzvách k tobě mnoho- mluvný, hle, jak jsem při blahopřání přestručný. Co totiž mám říci? Odkud začít? Zbavil jsi srdce mé mnohých úzkostí a naplnil je radostí, a co dí žalmista: »Naplníš mne veselím před tváří svou.« [Žalm 15, II.] Již pouhou pověstí o jménu tvém se to vyplnilo: co tedy učiní tvář císařova, co jeho vznešené čelo. Shovívavost 217
Strana 218
jsem si přál mezi očekáváním a trpělivostí. Hle, začínám si přáti, abych obsáhl tak veliké štěstí a stačil na tak velikou radost. Pro mne již nejsi králem Čech, nýbrž světa, jsi již řím- ským císařem, jsi již skutečným césarem. Najdeš, nepochybuj o tom, připraveno všechno, co jsem ti sliboval: korunu, říši, nesmrtelnou slávu a otevřený přístup do nebe a úhrnem vše- chno, cokoli je dopřáno člověku si přáti nebo doufati. Již tě v duchu vítám při přechodu přes alpské hřebeny:1 a zajisté ne sám. Nekonečný zástup se mnou, ba sama všech nás obecná matka Itálie a hlava Itálie Řím ti vstříc vysokými hlasy volají onen Vergiliův výrok [Aeneis VI, 6871: »Konečně tedy jsi přišel, tvá vřelá náklonnost k otci zdolala drsnou cestu.« A věru pro Německo nepohrdej touto matkou, ani ji neod- strkuj, neboť v ní jsi i prožil začátek života, i miluješ-li svou čest, dokončíš jeho sklon. My jsme tě, císaři, jak jsem říkal od začátku, pokládali za Itala, ať máš původ kdekoli. A věru ne- záleží na tom, kde ses narodil, nýbrž k čemu. Buď živ a zdráv, císaři, a pospěš!2 40. Karlova první římská jízda a korunovace císařských manželů v Římě - Spiknutí v Pise Léta Páně 1354 pan Karel, římský a český král, přijel v měsíci říjnu1 do Itálie a zdržel se tam a v těch končinách nepřetržitě po devět měsíců. Léta Páně 1355 na svátek Tří králů [6. ledna] byl pan Karel, král římský a český, v městě Miláně2, v klášteře svatého Am- brože od pana milánského arcibiskupa s převelikou slávou ko- runován železnou korunou, kterou bývají obyčejně korunováni italští králové. A zůstal tam osm dní, jsa zahrnován velikými poctami. Odtud se obrátil k městu Pise,3 v kterém pobyl až do velikonočních svátků, očekávaje příchod zplnomocněného pa- pežského legáta se zprávou o své korunovaci v Římě. A když přecházel z Milána do Pisy a přijel k horám Alpám, založil a nadal v jednom městečku, zvaném Tarenzo,4 klášter a ustano- 218
jsem si přál mezi očekáváním a trpělivostí. Hle, začínám si přáti, abych obsáhl tak veliké štěstí a stačil na tak velikou radost. Pro mne již nejsi králem Čech, nýbrž světa, jsi již řím- ským císařem, jsi již skutečným césarem. Najdeš, nepochybuj o tom, připraveno všechno, co jsem ti sliboval: korunu, říši, nesmrtelnou slávu a otevřený přístup do nebe a úhrnem vše- chno, cokoli je dopřáno člověku si přáti nebo doufati. Již tě v duchu vítám při přechodu přes alpské hřebeny:1 a zajisté ne sám. Nekonečný zástup se mnou, ba sama všech nás obecná matka Itálie a hlava Itálie Řím ti vstříc vysokými hlasy volají onen Vergiliův výrok [Aeneis VI, 6871: »Konečně tedy jsi přišel, tvá vřelá náklonnost k otci zdolala drsnou cestu.« A věru pro Německo nepohrdej touto matkou, ani ji neod- strkuj, neboť v ní jsi i prožil začátek života, i miluješ-li svou čest, dokončíš jeho sklon. My jsme tě, císaři, jak jsem říkal od začátku, pokládali za Itala, ať máš původ kdekoli. A věru ne- záleží na tom, kde ses narodil, nýbrž k čemu. Buď živ a zdráv, císaři, a pospěš!2 40. Karlova první římská jízda a korunovace císařských manželů v Římě - Spiknutí v Pise Léta Páně 1354 pan Karel, římský a český král, přijel v měsíci říjnu1 do Itálie a zdržel se tam a v těch končinách nepřetržitě po devět měsíců. Léta Páně 1355 na svátek Tří králů [6. ledna] byl pan Karel, král římský a český, v městě Miláně2, v klášteře svatého Am- brože od pana milánského arcibiskupa s převelikou slávou ko- runován železnou korunou, kterou bývají obyčejně korunováni italští králové. A zůstal tam osm dní, jsa zahrnován velikými poctami. Odtud se obrátil k městu Pise,3 v kterém pobyl až do velikonočních svátků, očekávaje příchod zplnomocněného pa- pežského legáta se zprávou o své korunovaci v Římě. A když přecházel z Milána do Pisy a přijel k horám Alpám, založil a nadal v jednom městečku, zvaném Tarenzo,4 klášter a ustano- 218
Strana 219
vil v něm probošta a řeholní kanovníky řádu svatého Augustina a jeho kapituly v diecési kremonské. Téhož roku ve středu [1. dubna] před svátkem Božího hodu velikonočního pan Karel, zajisté maje na mysli onen výrok v evangeliu: »Každý, kdo se ponižuje, bude povýšen« [Mat. 23, 12], vstoupil do Říma pokorně a pěšky, přestrojen za poutníka,“ a ačkoli mu Římané přišli naproti s převelikou slavnostností, přece on, pohrdaje světskou slávou, vkročil do svatého města tajně a po tři dny obcházel skrytě s velikou zbožností všechny prahy svatých [= svatyně], a jeho vlastní lidé ho nepoznali. Teprve v sobotu [4. dubna] v předvečer Božího hodu veliko- nočního o hodině nešporní se ukázal přemilostivý panovník všem ve dvoře pana papeže poblíž chrámu svatého Petra a zje- vil všem sebe i svou přítomnost, při čemž určil a nařídil, jak má být nazítří uspořádána jeho slavnostní korunovace. Následujícího dne, což bylo na Boží hod velikonoční v měsíci dubnu I5. dubna], časně ráno vyjel pan Karel na pole mimo město a tam k němu přišli Římané a převeliké množství jeho lidí ze všech končin světa, všichni sedíce na silných koních, ve zbrani a v přílbách s chocholy na řetězech, připraveni jako k boji, a projeví svou pohotovost k službám. Potom vjede první panovník světa, provázen velikým množstvím lidí, do města o třetí hodině toho dne s mocí a nádherou, opásá četné, ba ne- sčetné bojovníky rytířskými pásy a jest na schodech před chrá- mem svatého Petra od pana Petra,6 ostijského kardinála, který byl poslán jako zplnomocněný legát od pana papeže, a ode všeho duchovenstva města Říma radostně a velmi slavnostně přivítán v procesí za znění žalmů, písní, varhan a s ostatky svatých, jest uveden do chrámu a po předchozím požehnání a obvyklých obřadech jest při slavné mši od téhož kardinála pomazán a korunován za císaře celého okrsku zemského, záro- veň se svou manželkou, paní Annou, svrchuřečenou dcerou někdejšího vévody svídnického. Nesmírná radost a nevýslovné potěšení naplnilo tehdy celý český národ, když viděli svého krále na vysokém trůnu a korunovaného císařskou mitrou. Vši- chni volali »Kyrie eleison« a zpívali »Tě Boha chválíme«. Když byly mše a korunovace skončeny, vsedl slavný panov- ník, pan Karel Čtvrtý, z přízně boží milosti římský císař, vždy 219
vil v něm probošta a řeholní kanovníky řádu svatého Augustina a jeho kapituly v diecési kremonské. Téhož roku ve středu [1. dubna] před svátkem Božího hodu velikonočního pan Karel, zajisté maje na mysli onen výrok v evangeliu: »Každý, kdo se ponižuje, bude povýšen« [Mat. 23, 12], vstoupil do Říma pokorně a pěšky, přestrojen za poutníka,“ a ačkoli mu Římané přišli naproti s převelikou slavnostností, přece on, pohrdaje světskou slávou, vkročil do svatého města tajně a po tři dny obcházel skrytě s velikou zbožností všechny prahy svatých [= svatyně], a jeho vlastní lidé ho nepoznali. Teprve v sobotu [4. dubna] v předvečer Božího hodu veliko- nočního o hodině nešporní se ukázal přemilostivý panovník všem ve dvoře pana papeže poblíž chrámu svatého Petra a zje- vil všem sebe i svou přítomnost, při čemž určil a nařídil, jak má být nazítří uspořádána jeho slavnostní korunovace. Následujícího dne, což bylo na Boží hod velikonoční v měsíci dubnu I5. dubna], časně ráno vyjel pan Karel na pole mimo město a tam k němu přišli Římané a převeliké množství jeho lidí ze všech končin světa, všichni sedíce na silných koních, ve zbrani a v přílbách s chocholy na řetězech, připraveni jako k boji, a projeví svou pohotovost k službám. Potom vjede první panovník světa, provázen velikým množstvím lidí, do města o třetí hodině toho dne s mocí a nádherou, opásá četné, ba ne- sčetné bojovníky rytířskými pásy a jest na schodech před chrá- mem svatého Petra od pana Petra,6 ostijského kardinála, který byl poslán jako zplnomocněný legát od pana papeže, a ode všeho duchovenstva města Říma radostně a velmi slavnostně přivítán v procesí za znění žalmů, písní, varhan a s ostatky svatých, jest uveden do chrámu a po předchozím požehnání a obvyklých obřadech jest při slavné mši od téhož kardinála pomazán a korunován za císaře celého okrsku zemského, záro- veň se svou manželkou, paní Annou, svrchuřečenou dcerou někdejšího vévody svídnického. Nesmírná radost a nevýslovné potěšení naplnilo tehdy celý český národ, když viděli svého krále na vysokém trůnu a korunovaného císařskou mitrou. Vši- chni volali »Kyrie eleison« a zpívali »Tě Boha chválíme«. Když byly mše a korunovace skončeny, vsedl slavný panov- ník, pan Karel Čtvrtý, z přízně boží milosti římský císař, vždy 219
Strana 220
rozmnožitel říše a český král, se svou chotí, paní císařovnou již řečenou, na ozdobené oře, a majíce před sebou i za sebou zástupy knížat a šlechticů, kteří všichni měli přílby na hlavách a meče v rukou, jsouce připraveni k boji, přejeli za ohromného jásotu a veselí bez překážky most přes Tiberu pod Andělským hradem a přijeli ké kostelu svatého Jana v Lateráně, kde zasedl nový císař v císařské vznešenosti k tabuli; a přišla říšská kní- žata, která ve svých úřadech na ořích pokrytých čabrakami při- sluhovala při stole. Po této přeslavnostní hostině vyjel pan císař, jak je zvykem, s celým svým vojskem z města a utábořil se sám osobně v kláš- teře svatého Vavřince a jeho lid mimo klášter blízko města. A vyřídiv tam císařské záležitosti, vytáhl druhého dne k městu Tivoli a odtud zamířil8 své kroky k městu Pise. Byli na té cestě a při té slávě s panem císařem jeho věrní z Čech, kteří měli praporce neboli korouhve; nejprve velební a cti- hodní otcové, pan Mikuláš, patriarcha akvilejský, levoboček někdejšího českého krále Jana a bratr pana císaře; dále pan Arnošt, první arcibiskup svatého kostela Pražského; dále pan Jan, biskup olomoucký, dále pan Jan [ze Středy], biskup lito- myšlský, kancléř císařského dvora; dále Čeněk z Lipé; dále Pešek z Janovic, Jindřich z Hradce, dále pan Markvart [ z Ran- decku], biskup augspurský, dále norimberský purkrabí [an Hohenzollernskýl, dále mnoho-vévodů, knížat a hrabat a jejich veliká vojska, jež nebylo možno spočítat, a těm všem se pan císař staral o žold na cestě tam i zpět. Za tohoto stavu věcí, když se novému císaři všechno dařilo podle jeho přání, způsobil nepřítel pokolení lidského [= ďá- bel], který mu záviděl šťastné úspěchy, skrze zlé lidi nemalý rozvrat. A tak přijdou někteří tyrani, plní ďábelské lsti a ve veškeré špatnosti zběhlí, František de Gambacurta,9 jeho bratři a přátelé, pisanští měšťané, vskutku spoludědici pekel, a na- mluvili panu císaři, aby poslal vojsko svého národa domů a přišel do města Pisy jen s malým oddílem lidu, protože vše- chno půjde podle jeho vůle. Pan císař pak, pohnut, ba spíše oklamán špatnou radou jejich a ještě jiných a chtěje ušetřiti výdajů, aby se tím více naplnily váčky jiných, učinil to a po- ručil, aby se všichni i každý zvláště vrátili bez odkladu a bez 220
rozmnožitel říše a český král, se svou chotí, paní císařovnou již řečenou, na ozdobené oře, a majíce před sebou i za sebou zástupy knížat a šlechticů, kteří všichni měli přílby na hlavách a meče v rukou, jsouce připraveni k boji, přejeli za ohromného jásotu a veselí bez překážky most přes Tiberu pod Andělským hradem a přijeli ké kostelu svatého Jana v Lateráně, kde zasedl nový císař v císařské vznešenosti k tabuli; a přišla říšská kní- žata, která ve svých úřadech na ořích pokrytých čabrakami při- sluhovala při stole. Po této přeslavnostní hostině vyjel pan císař, jak je zvykem, s celým svým vojskem z města a utábořil se sám osobně v kláš- teře svatého Vavřince a jeho lid mimo klášter blízko města. A vyřídiv tam císařské záležitosti, vytáhl druhého dne k městu Tivoli a odtud zamířil8 své kroky k městu Pise. Byli na té cestě a při té slávě s panem císařem jeho věrní z Čech, kteří měli praporce neboli korouhve; nejprve velební a cti- hodní otcové, pan Mikuláš, patriarcha akvilejský, levoboček někdejšího českého krále Jana a bratr pana císaře; dále pan Arnošt, první arcibiskup svatého kostela Pražského; dále pan Jan, biskup olomoucký, dále pan Jan [ze Středy], biskup lito- myšlský, kancléř císařského dvora; dále Čeněk z Lipé; dále Pešek z Janovic, Jindřich z Hradce, dále pan Markvart [ z Ran- decku], biskup augspurský, dále norimberský purkrabí [an Hohenzollernskýl, dále mnoho-vévodů, knížat a hrabat a jejich veliká vojska, jež nebylo možno spočítat, a těm všem se pan císař staral o žold na cestě tam i zpět. Za tohoto stavu věcí, když se novému císaři všechno dařilo podle jeho přání, způsobil nepřítel pokolení lidského [= ďá- bel], který mu záviděl šťastné úspěchy, skrze zlé lidi nemalý rozvrat. A tak přijdou někteří tyrani, plní ďábelské lsti a ve veškeré špatnosti zběhlí, František de Gambacurta,9 jeho bratři a přátelé, pisanští měšťané, vskutku spoludědici pekel, a na- mluvili panu císaři, aby poslal vojsko svého národa domů a přišel do města Pisy jen s malým oddílem lidu, protože vše- chno půjde podle jeho vůle. Pan císař pak, pohnut, ba spíše oklamán špatnou radou jejich a ještě jiných a chtěje ušetřiti výdajů, aby se tím více naplnily váčky jiných, učinil to a po- ručil, aby se všichni i každý zvláště vrátili bez odkladu a bez 220
Strana 221
odmluvy domů kromě těch, kteří patřili k jeho dvoru a dostá- vali žold; tak se stalo a každý šel svou cestou. I přijel císař do města Pisy s malou hrstkou, protože Pisan- ským věřil více, než bylo prospěšno. A jednoho dne, když císař v důvěře, že se těší úplné bezpečnosti, nocoval s paní císařov- nou v městské radnici, zapálili ničemní lidé toho místa, po- uživše vhodné příležitosti [v noci z 19. na 20. května], radnici a císař s císařovnou a čeledí skoro nazí stěží unikli do domu jednoho dobrého člověka a zachránili šťastně život. Po tomto skutku namluvili uvedení tyrani lidu, že císař proto zapálil radnici, aby v ní byly ohněm zničeny zbraně občanů a aby Pisanští neměli možnost klásti odpor svým nepřátelům Floren- ťanům, kterým prý, jak lživě tvrdili, slíbil dáti město Luccu10 a některé jiné hrady. A ti bezbožníci tak převrátili myšlení všeho lidu, že nenáviděl úhlavní nenávistí pana císaře. A vši- chni, stejně velcí i malí, se spikli, aby ho zabili. A když nadešla vhodná chvíle, kdy se císař a jeho lidé v poledne tu i tam pro- cházeli beze zbraně, nemajíce žádnou starost o to, co se může v budoucnosti přihoditi, tu náhle svrchuuvedený František se svými přáteli a celou obcí podnítili [20. května] bouři a křik a volali: „Ať žije lid, ať zhyne císař! V té chvíli byl pan císař v domě, kde bydlil pan Jan, biskup litomyšlský, a uslyšev poplach, shromáždil narychlo lid, který mohl sehnati, a ozbrojivše se chystají se k odporu; a přijdou jim na pomoc ti, kdož byli na druhé straně mostu, totiž pan biskup augsburský s žoldnéři a pan Jindřich z Hradce. A po mnohých srážkách, které svedli na mostech, v nichž byli četní zabiti, probili se k panu císaři a spolu s ním proniknou ozbroje- nou mocí na piazzu, to jest prostranství uprostřed města. A když viděli tyrani a lid statečnost císařovu a odvahu jeho lidu, rozprchli se a utekli do svých domů, v nichž se uzavřeli. Ale mnoho a nesčetně jich bylo v tom boji usmrceno. Ale oni zrádcové, František a šest jiných, kteří byli původci a vojen- skými vůdci té bouře, byli zajati a císař dobyl vítězství. Když byli potom uvedení zrádcové dáni na mučidla, vyznali se z veškeré zrady, a jak ji zosnovali a za jakým účelem ji pro- vedli. A pan císař dal jim uprostřed města setnout hlavy.11 A tak se stalo příslovečným v Toskáně a Lombardii, jak se 221
odmluvy domů kromě těch, kteří patřili k jeho dvoru a dostá- vali žold; tak se stalo a každý šel svou cestou. I přijel císař do města Pisy s malou hrstkou, protože Pisan- ským věřil více, než bylo prospěšno. A jednoho dne, když císař v důvěře, že se těší úplné bezpečnosti, nocoval s paní císařov- nou v městské radnici, zapálili ničemní lidé toho místa, po- uživše vhodné příležitosti [v noci z 19. na 20. května], radnici a císař s císařovnou a čeledí skoro nazí stěží unikli do domu jednoho dobrého člověka a zachránili šťastně život. Po tomto skutku namluvili uvedení tyrani lidu, že císař proto zapálil radnici, aby v ní byly ohněm zničeny zbraně občanů a aby Pisanští neměli možnost klásti odpor svým nepřátelům Floren- ťanům, kterým prý, jak lživě tvrdili, slíbil dáti město Luccu10 a některé jiné hrady. A ti bezbožníci tak převrátili myšlení všeho lidu, že nenáviděl úhlavní nenávistí pana císaře. A vši- chni, stejně velcí i malí, se spikli, aby ho zabili. A když nadešla vhodná chvíle, kdy se císař a jeho lidé v poledne tu i tam pro- cházeli beze zbraně, nemajíce žádnou starost o to, co se může v budoucnosti přihoditi, tu náhle svrchuuvedený František se svými přáteli a celou obcí podnítili [20. května] bouři a křik a volali: „Ať žije lid, ať zhyne císař! V té chvíli byl pan císař v domě, kde bydlil pan Jan, biskup litomyšlský, a uslyšev poplach, shromáždil narychlo lid, který mohl sehnati, a ozbrojivše se chystají se k odporu; a přijdou jim na pomoc ti, kdož byli na druhé straně mostu, totiž pan biskup augsburský s žoldnéři a pan Jindřich z Hradce. A po mnohých srážkách, které svedli na mostech, v nichž byli četní zabiti, probili se k panu císaři a spolu s ním proniknou ozbroje- nou mocí na piazzu, to jest prostranství uprostřed města. A když viděli tyrani a lid statečnost císařovu a odvahu jeho lidu, rozprchli se a utekli do svých domů, v nichž se uzavřeli. Ale mnoho a nesčetně jich bylo v tom boji usmrceno. Ale oni zrádcové, František a šest jiných, kteří byli původci a vojen- skými vůdci té bouře, byli zajati a císař dobyl vítězství. Když byli potom uvedení zrádcové dáni na mučidla, vyznali se z veškeré zrady, a jak ji zosnovali a za jakým účelem ji pro- vedli. A pan císař dal jim uprostřed města setnout hlavy.11 A tak se stalo příslovečným v Toskáně a Lombardii, jak se 221
Strana 222
měšťané pisští, kteří vždy byli ghibelliny a na straně císařské, stali guelfy a proradci čili zrádci svaté říše. Potom se pan císař odebral do města, které se nazývá Pietra Santa, a vyřídiv tam říšské záležitosti, vrátil se s vítězoslávou 12 do Němec a potom na sladkou půdu rodné země; a při vstupu do města Prahy byl přivítán13 s radostí a veškerou slávou od duchovenstva i lidu. Téhož roku císař za svého pobytu v Miláně poslal do města Pavie slavnostní posly, mezi nimiž byl pan Bohuš, litoměřický probošt, rodný bratr pana Arnošta, pražského arci- biskupa, a dosáhl toho, že mu bylo dáno tělo svatého Vítal4 mučedníka, patrona Českého království, které tam po mnoho let odpočívalo v klášteře svatého Augustina, a přinesl s sebou ono tělo svatého Víta i četná těla jiných světců a jiné ostatky do Pražského kostela a ozdobil je zlatem, stříbrem a drahými kameny. Téhož roku založil pan císař nový klášter svaté panny Kate- řiny 15 na Novém Městě pražském a usadil v něm jeptišky řádu sv. Augustina bratří poustevníků. 41. Petrarkový výtky Karlovi po jeho odjezdu z Itálie Když jsi nedávno vstupoval na italské území a hranice na- šeho světa, přivítal jsem tě v duchu i-listem a nedlouho potom, byv od tebe pozván, i osobně. Také při odchodu tě provázím v duchu i listem. Jen v tom je rozdíl, že tehdy byl list i duch veselý, nyní však všechno je smutné. Ty tedy, císaři, získal jsi bez námahy a bez krve to, co tvůj děd2 a nesčetní jiní hleděli získat s obětí tak hojné krve a s tak velikými námahami, totiž urovnanou a volnou Itálii, otevřený práh města Říma, snadno dosažitelné žezlo, nerozbouřenou a mírumilovnou říši, nekrvavé koruny,3 a přece buď jako ne- vděčník za tak veliké dary nebo nezpůsobilý oceňovatel věcí to opouštíš a - ó jak veliká je to práce změniti povahu! — znovu se vracíš do barbarských království? Neodvažuji se ti jasně po- věděti, co mysl a věci vyžadují, abych nezarmoutil slovem tebe, kdož mě a svět zarmucuješ svým činem. Ne že bych byl tomu, kdo zasluhuje invektivy a satiry, povinen chvalořečí, nebo že 222
měšťané pisští, kteří vždy byli ghibelliny a na straně císařské, stali guelfy a proradci čili zrádci svaté říše. Potom se pan císař odebral do města, které se nazývá Pietra Santa, a vyřídiv tam říšské záležitosti, vrátil se s vítězoslávou 12 do Němec a potom na sladkou půdu rodné země; a při vstupu do města Prahy byl přivítán13 s radostí a veškerou slávou od duchovenstva i lidu. Téhož roku císař za svého pobytu v Miláně poslal do města Pavie slavnostní posly, mezi nimiž byl pan Bohuš, litoměřický probošt, rodný bratr pana Arnošta, pražského arci- biskupa, a dosáhl toho, že mu bylo dáno tělo svatého Vítal4 mučedníka, patrona Českého království, které tam po mnoho let odpočívalo v klášteře svatého Augustina, a přinesl s sebou ono tělo svatého Víta i četná těla jiných světců a jiné ostatky do Pražského kostela a ozdobil je zlatem, stříbrem a drahými kameny. Téhož roku založil pan císař nový klášter svaté panny Kate- řiny 15 na Novém Městě pražském a usadil v něm jeptišky řádu sv. Augustina bratří poustevníků. 41. Petrarkový výtky Karlovi po jeho odjezdu z Itálie Když jsi nedávno vstupoval na italské území a hranice na- šeho světa, přivítal jsem tě v duchu i-listem a nedlouho potom, byv od tebe pozván, i osobně. Také při odchodu tě provázím v duchu i listem. Jen v tom je rozdíl, že tehdy byl list i duch veselý, nyní však všechno je smutné. Ty tedy, císaři, získal jsi bez námahy a bez krve to, co tvůj děd2 a nesčetní jiní hleděli získat s obětí tak hojné krve a s tak velikými námahami, totiž urovnanou a volnou Itálii, otevřený práh města Říma, snadno dosažitelné žezlo, nerozbouřenou a mírumilovnou říši, nekrvavé koruny,3 a přece buď jako ne- vděčník za tak veliké dary nebo nezpůsobilý oceňovatel věcí to opouštíš a - ó jak veliká je to práce změniti povahu! — znovu se vracíš do barbarských království? Neodvažuji se ti jasně po- věděti, co mysl a věci vyžadují, abych nezarmoutil slovem tebe, kdož mě a svět zarmucuješ svým činem. Ne že bych byl tomu, kdo zasluhuje invektivy a satiry, povinen chvalořečí, nebo že 222
Strana 223
bych se z jiné příčiny bál mluviti pravdu, nýbrž proto, že ni- koho nad tvým ukvapeným a útěku — abych přiznal pravdu — velmi podobným odchodem nepokládám za smutnějšího než tebe sama. A tím více a více mne ohromuje toto tvé rozhod- nutí. Nevím, zda komu kdy bude osud tak přízniv; jistě rozum i mužnost i všichni dobří i celá, možno-li říci, říše tomu od- porují, za to všichni špatní a odbojníci tleskají. Jdi však, když to máš tak vryto v mysli; ale přál bych si, aby sis i toto vryl do paměti a odnesl si s sebou dárek na pa- mátku od toho, který se loučí: Nikdy žádný z panovníků dob- rovolně neopustil naději tak velikou, tak kvetoucí, tak zralou a tak čestnou. A věru nepříslušel menší duch římskému panov- níku než macedonskému králi [= Alexandrovi], který sotva vyšel z otcovského území, rozkázal nazývati se ne pánem Mace- donie, nýbrž všech zemí, ačkoli jím nebyl. Ty, vládce římské říše, netoužíš po ničem leč po Čechách. Kdy by to byl, prosím, učinil tvůj děd nebo otec? Ten, ačkoli nebyl sám císařem, jen při vzpomínce na otcovskou říši hleděl získati právo nad tolika městy. Ale není dědičným majetkem mužnost. Ačkoli jsem věřil, že ti nechybí ani znalost vladařská ani válečnická: chybí ti zdroj všech činů - vůle. Ó kdyby tě nyní na samých hřebenech alpských potkali tvůj děd a otec! Co asi by řekli? Věřím, že je slyšíš i vzdálené: „Dosáhl jsi znamenitého úspěchu, veliký císaři, tím svým pří- chodem do Itálie, po tolik roků odkládaným, i urychleným od- chodem. Odnášíš si domů tuto železnou, onu zlatou korunu a spolu i prázdné jméno říše. Jsa císařem římským, budeš zván pouze králem Čech. Ó kéž by jich nikde nebylo,4 aby se aspoň tak zdvihla mužnost, přinucená k vyšším cílům, a domácí touha tě pobídla k zanedbané péči o dědictví po dědovi.5 Ale péro, vysílené již krátkým náběhem, nechť si odpočine a uším pravdou, jak tuším, znaveným dopřeje klidu. Můj Lelius« mi od tebe přinesl pozdrav, který byl pro mne dvojhrotou střelou a smrtelnou ranou, a zároveň císařovu podobu prastaré práce; ta kdyby buď sama mohla mluviti nebo kdyby ses ty mohl na ni podívati, jistě by tě byla odvrátila od této ne- slavné - abych neřekl nečestné - cesty. Buď sbohem, císaři, a uvaž, co opouštíš a k čemu směřuješ. 223
bych se z jiné příčiny bál mluviti pravdu, nýbrž proto, že ni- koho nad tvým ukvapeným a útěku — abych přiznal pravdu — velmi podobným odchodem nepokládám za smutnějšího než tebe sama. A tím více a více mne ohromuje toto tvé rozhod- nutí. Nevím, zda komu kdy bude osud tak přízniv; jistě rozum i mužnost i všichni dobří i celá, možno-li říci, říše tomu od- porují, za to všichni špatní a odbojníci tleskají. Jdi však, když to máš tak vryto v mysli; ale přál bych si, aby sis i toto vryl do paměti a odnesl si s sebou dárek na pa- mátku od toho, který se loučí: Nikdy žádný z panovníků dob- rovolně neopustil naději tak velikou, tak kvetoucí, tak zralou a tak čestnou. A věru nepříslušel menší duch římskému panov- níku než macedonskému králi [= Alexandrovi], který sotva vyšel z otcovského území, rozkázal nazývati se ne pánem Mace- donie, nýbrž všech zemí, ačkoli jím nebyl. Ty, vládce římské říše, netoužíš po ničem leč po Čechách. Kdy by to byl, prosím, učinil tvůj děd nebo otec? Ten, ačkoli nebyl sám císařem, jen při vzpomínce na otcovskou říši hleděl získati právo nad tolika městy. Ale není dědičným majetkem mužnost. Ačkoli jsem věřil, že ti nechybí ani znalost vladařská ani válečnická: chybí ti zdroj všech činů - vůle. Ó kdyby tě nyní na samých hřebenech alpských potkali tvůj děd a otec! Co asi by řekli? Věřím, že je slyšíš i vzdálené: „Dosáhl jsi znamenitého úspěchu, veliký císaři, tím svým pří- chodem do Itálie, po tolik roků odkládaným, i urychleným od- chodem. Odnášíš si domů tuto železnou, onu zlatou korunu a spolu i prázdné jméno říše. Jsa císařem římským, budeš zván pouze králem Čech. Ó kéž by jich nikde nebylo,4 aby se aspoň tak zdvihla mužnost, přinucená k vyšším cílům, a domácí touha tě pobídla k zanedbané péči o dědictví po dědovi.5 Ale péro, vysílené již krátkým náběhem, nechť si odpočine a uším pravdou, jak tuším, znaveným dopřeje klidu. Můj Lelius« mi od tebe přinesl pozdrav, který byl pro mne dvojhrotou střelou a smrtelnou ranou, a zároveň císařovu podobu prastaré práce; ta kdyby buď sama mohla mluviti nebo kdyby ses ty mohl na ni podívati, jistě by tě byla odvrátila od této ne- slavné - abych neřekl nečestné - cesty. Buď sbohem, císaři, a uvaž, co opouštíš a k čemu směřuješ. 223
Strana 224
IV. KAREL IV. PO SVÉM KORUNOVÁNÍ NA CÍSAŘE ŘÍMSKÉHO (1355-1378) 42. Nařízení proti lupičství v Čechách a o ochraně chudých poddaných - Jan Pancéř ze Žampachu - Mír v zemi Léta Páně 1356 pan Karel, římský císař a český král, když po- zoroval, že se v jeho Českém království páchá mnoho loupeží a že zločiny špatných lidí, jichž vzrostlo veliké množství, zůstá- vají bez trestu, chtěl takové špatnosti zameziti, a proto svolal [k 28. září] veliký sněm knížat, pánů, šlechticů, vladyků a měš- ťanů, kteří patřili k České koruně, a podle jejich obecné rady a s jejich souhlasem stanovil i zákonem potvrdil,i aby to bylo na věčné časy zachováno a - abychom užili slov obecného ja- zyka — nalezl právem: aby kdokoli z pánů, šlechticů, vladyků nebo měšťanů nebo kterákoliv osoba laická, ať je kteréhokoliv stavu nebo vynikajícího postavení, která by bylo pro zločin krádeže, lapkovství nebo loupeže obžalována, za psance pro- hlášena nebo odsouzena a nemohla by se z toho zločinu v lhůtě jí stanovené podle zemského práva ospravedlniti, anebo jest- liže by byly její přečiny obecně známé a zřejmé, aby potom ta osoba byla na věky bezectná a beze všeho práva a aby nebyla připouštěna k žádným právním nebo čestným úkonům, jak u soudů, tak mimo ně všude, bez ohledu na to, jestliže sám císař nebo jeho dědici nebo nástupci, čeští králové, takovému člověku, odsouzenému, za psance prohlášenému, obžalovanému nebo vypověděnému udělí odpuštění toho, co spáchal, nebo milost v jakékoli formě slovní nebo písemné, protože taková milost nebo vrácení cti bude považováno za soukromoprávní. Tak totiž, že onen člověk, kterému bylo takto dáno vrácení cti nebo náprava z milosti královské, neutrpí ze shovívavosti pa- novníkovy časnou smrt, kterou pro své špatnosti zasloužil, ale odškodní podle své možnosti majetkové ty, kterým způsobil 224
IV. KAREL IV. PO SVÉM KORUNOVÁNÍ NA CÍSAŘE ŘÍMSKÉHO (1355-1378) 42. Nařízení proti lupičství v Čechách a o ochraně chudých poddaných - Jan Pancéř ze Žampachu - Mír v zemi Léta Páně 1356 pan Karel, římský císař a český král, když po- zoroval, že se v jeho Českém království páchá mnoho loupeží a že zločiny špatných lidí, jichž vzrostlo veliké množství, zůstá- vají bez trestu, chtěl takové špatnosti zameziti, a proto svolal [k 28. září] veliký sněm knížat, pánů, šlechticů, vladyků a měš- ťanů, kteří patřili k České koruně, a podle jejich obecné rady a s jejich souhlasem stanovil i zákonem potvrdil,i aby to bylo na věčné časy zachováno a - abychom užili slov obecného ja- zyka — nalezl právem: aby kdokoli z pánů, šlechticů, vladyků nebo měšťanů nebo kterákoliv osoba laická, ať je kteréhokoliv stavu nebo vynikajícího postavení, která by bylo pro zločin krádeže, lapkovství nebo loupeže obžalována, za psance pro- hlášena nebo odsouzena a nemohla by se z toho zločinu v lhůtě jí stanovené podle zemského práva ospravedlniti, anebo jest- liže by byly její přečiny obecně známé a zřejmé, aby potom ta osoba byla na věky bezectná a beze všeho práva a aby nebyla připouštěna k žádným právním nebo čestným úkonům, jak u soudů, tak mimo ně všude, bez ohledu na to, jestliže sám císař nebo jeho dědici nebo nástupci, čeští králové, takovému člověku, odsouzenému, za psance prohlášenému, obžalovanému nebo vypověděnému udělí odpuštění toho, co spáchal, nebo milost v jakékoli formě slovní nebo písemné, protože taková milost nebo vrácení cti bude považováno za soukromoprávní. Tak totiž, že onen člověk, kterému bylo takto dáno vrácení cti nebo náprava z milosti královské, neutrpí ze shovívavosti pa- novníkovy časnou smrt, kterou pro své špatnosti zasloužil, ale odškodní podle své možnosti majetkové ty, kterým způsobil 224
Strana 225
škody. A i když všechno nahradí, přesto však ať zůstane beze- ctným a bez práva i úcty po celou dobu svého života. S tím se shodují svaté zákony a kánony, které praví, že soudce nemůže způsobiti, aby ten, kdo byl odsouzen pro krádež, nebyl stižen bezectností, a opět praví: „Třebas pokáním může- me zachrániti duše, přece nemůžeme smazati bezectnost. A když bylo toto ustanovení slavnostně vyhlášeno a vešlo ve známost, upustili mnozí od loupeží a takových zločinů a při- měli i jiné, aby od nich upustili. Bylo také na tom sněmu ustanoveno,2 aby chudým pod- daným, kterým se až doposud dostávalo na zemském soudě málo spravedlnosti nebo žádné, byla vykonávána náležitá spra- vedlnost proti bohatým a kterýmkoli pánům a přiměřený výkon spravedlnosti. A stalo se tak, že všichni mocní páni a šlechtici, kteří byli na naléhání chudých poddaných pohnáni před zemský soud, přicházeli všichni a podrobovali se skutečně soudnímu rozhodnutí. V téže době [r. 1356] pan císař Karel, milovník spravedlnosti a pokoje, protože velmi často osobně předsedal při soudech, po- bouřen voláním chudých poddaných, zostřil prudkost svého hněvu proti zlodějům a loupežníkům a zvláště proti těm, kdož takové lidi chránili a podporovali. A projížděje Českým králov- stvím, mnohokrát tvrzí takových lidí dobyl, spálil je a do zá- kladů rozbořil i osobně stíhal zločince a hubil je rozličnými tresty a nešetřil zlých.3 Ba i jednoho rytíře, Jana, řečeného Pan- céř, císař, který ho předtím sám opásal rytířským pásem, když ho zajal na hradě Žampachu, vlastníma rukama oběsil.4 A na- stal takový mír v Českém království a ve všech sousedních zemích, jaký nepamatoval žádný věk a o němž nikde v kroni- kách nebylo zapsáno. Neboť dříve se veřejně zdržovali na hra- dech zběhové a hned zajímali toho, hned onoho a posílali je na výkupné do Bavor, do Míšně, do Polska a do Rakous, a oni jim naopak. Chodilo také spolu v jedné tlupě padesát nebo sto ozbrojených zběhů a působilo škody nevinným. Od té doby se řízením Nejvyššího všechno uklidnilo a nastal dobrý a nejlepší mír v Čechách, pokud žil svrchuřečený pan císař. Avšak, třebas byl ten panovník sám o sobě dobrý, jak je svrchu řečeno, přece kdykoli jeho lid táhl na nějakou výpravu, 15 Čtení o Karlu IV. 225
škody. A i když všechno nahradí, přesto však ať zůstane beze- ctným a bez práva i úcty po celou dobu svého života. S tím se shodují svaté zákony a kánony, které praví, že soudce nemůže způsobiti, aby ten, kdo byl odsouzen pro krádež, nebyl stižen bezectností, a opět praví: „Třebas pokáním může- me zachrániti duše, přece nemůžeme smazati bezectnost. A když bylo toto ustanovení slavnostně vyhlášeno a vešlo ve známost, upustili mnozí od loupeží a takových zločinů a při- měli i jiné, aby od nich upustili. Bylo také na tom sněmu ustanoveno,2 aby chudým pod- daným, kterým se až doposud dostávalo na zemském soudě málo spravedlnosti nebo žádné, byla vykonávána náležitá spra- vedlnost proti bohatým a kterýmkoli pánům a přiměřený výkon spravedlnosti. A stalo se tak, že všichni mocní páni a šlechtici, kteří byli na naléhání chudých poddaných pohnáni před zemský soud, přicházeli všichni a podrobovali se skutečně soudnímu rozhodnutí. V téže době [r. 1356] pan císař Karel, milovník spravedlnosti a pokoje, protože velmi často osobně předsedal při soudech, po- bouřen voláním chudých poddaných, zostřil prudkost svého hněvu proti zlodějům a loupežníkům a zvláště proti těm, kdož takové lidi chránili a podporovali. A projížděje Českým králov- stvím, mnohokrát tvrzí takových lidí dobyl, spálil je a do zá- kladů rozbořil i osobně stíhal zločince a hubil je rozličnými tresty a nešetřil zlých.3 Ba i jednoho rytíře, Jana, řečeného Pan- céř, císař, který ho předtím sám opásal rytířským pásem, když ho zajal na hradě Žampachu, vlastníma rukama oběsil.4 A na- stal takový mír v Českém království a ve všech sousedních zemích, jaký nepamatoval žádný věk a o němž nikde v kroni- kách nebylo zapsáno. Neboť dříve se veřejně zdržovali na hra- dech zběhové a hned zajímali toho, hned onoho a posílali je na výkupné do Bavor, do Míšně, do Polska a do Rakous, a oni jim naopak. Chodilo také spolu v jedné tlupě padesát nebo sto ozbrojených zběhů a působilo škody nevinným. Od té doby se řízením Nejvyššího všechno uklidnilo a nastal dobrý a nejlepší mír v Čechách, pokud žil svrchuřečený pan císař. Avšak, třebas byl ten panovník sám o sobě dobrý, jak je svrchu řečeno, přece kdykoli jeho lid táhl na nějakou výpravu, 15 Čtení o Karlu IV. 225
Strana 226
když procházel Čechami tam a zpět, dopouštěl se mnohých loupeží na statcích kněžských a klášterních a olupovali chudáky o jejich majetek a dobytek. Někdy je také, aby dostali peníze, mučili, ženy nelidsky svlékali ze šatů, znásilňovali panny a pá- chali nesčetné špatnosti. Neboť panovník je nemohl pro nalé- havou potřebu zdržeti od takových výtržností, protože se zka- žení velmi těžko napravují. Potom se odebral do krajin němec- kých a rovněž se tam postaral o mír mezi knížaty a říšskými městy, i zaradovali se všichni mírumilovní a rozezněla se po celém světě o něm pověst, že je milovník spravedlnosti a kníže míru. A se zřetelem na něho zachovávala všechna knížata ve svých zemích mír. 43. Majestas Carolina Karel, nastoupiv na český trůn, hleděl dáti království pevný státní řád. A tak brzy po nastoupení a hlavně v le- tech 1351-1353 sestavil s pomocí rádcůl psaný zákoník, ještě před římskou jízdou ho shrnul v jeden svazek a připojil k němu příslušné pečeti. Z jeho návrhu jsou podány ně- které části. Předmluva I. Všeho světa Stvořitel a správce, nejvyšší tvůrce, jeden Bůh, ze všech stvoření nejušlechtilejšího vytvořil člověka k svému obrazu a vlastní podobě a učinil ho trochu nižším než anděly, ale postavil ho nad ostatní stvoření. Ačkoli ho stvořil poctivým a spravedlivým, onen, zle užívaje svobodného rozhodování vůle, kteroužto hodnost propůjčila zvláštní milost boží, zapletl se do nesčetných sporů. 2. Odtud následující potomstvo, poskvrněné nákazou otcov- ského hříchu, jako ratolest nelišící se od kmene, roznítilo mezi sebou hněvy a záští. Vlastnictví majetků, které mělo býti podle přirozeného práva společné, rozdělivši se duchem, učinilo roz- dílným. Proto když si každý hleděl jen svého [prospěchu], za- slepen lakotou, jali se páchati jeden krádeže, druhý veřejně 226
když procházel Čechami tam a zpět, dopouštěl se mnohých loupeží na statcích kněžských a klášterních a olupovali chudáky o jejich majetek a dobytek. Někdy je také, aby dostali peníze, mučili, ženy nelidsky svlékali ze šatů, znásilňovali panny a pá- chali nesčetné špatnosti. Neboť panovník je nemohl pro nalé- havou potřebu zdržeti od takových výtržností, protože se zka- žení velmi těžko napravují. Potom se odebral do krajin němec- kých a rovněž se tam postaral o mír mezi knížaty a říšskými městy, i zaradovali se všichni mírumilovní a rozezněla se po celém světě o něm pověst, že je milovník spravedlnosti a kníže míru. A se zřetelem na něho zachovávala všechna knížata ve svých zemích mír. 43. Majestas Carolina Karel, nastoupiv na český trůn, hleděl dáti království pevný státní řád. A tak brzy po nastoupení a hlavně v le- tech 1351-1353 sestavil s pomocí rádcůl psaný zákoník, ještě před římskou jízdou ho shrnul v jeden svazek a připojil k němu příslušné pečeti. Z jeho návrhu jsou podány ně- které části. Předmluva I. Všeho světa Stvořitel a správce, nejvyšší tvůrce, jeden Bůh, ze všech stvoření nejušlechtilejšího vytvořil člověka k svému obrazu a vlastní podobě a učinil ho trochu nižším než anděly, ale postavil ho nad ostatní stvoření. Ačkoli ho stvořil poctivým a spravedlivým, onen, zle užívaje svobodného rozhodování vůle, kteroužto hodnost propůjčila zvláštní milost boží, zapletl se do nesčetných sporů. 2. Odtud následující potomstvo, poskvrněné nákazou otcov- ského hříchu, jako ratolest nelišící se od kmene, roznítilo mezi sebou hněvy a záští. Vlastnictví majetků, které mělo býti podle přirozeného práva společné, rozdělivši se duchem, učinilo roz- dílným. Proto když si každý hleděl jen svého [prospěchu], za- slepen lakotou, jali se páchati jeden krádeže, druhý veřejně 226
Strana 227
loupeže, potom začaly bujeti války, rozbroje a ostatní zla lid- ské bídy. 3. Odtud pod tlakem nutné potřeby a z podnětu božské pro- zřetelnosti byli ustanoveni panovnící národů, aby zločinným bránili podle zvůle páchati zločiny a mírumilovným a pokoj- ným poskytovali zaručenou bezpečnost; aby ustavili zákony a práva a všechno rozhodovali podle řádu; aby posoudíce oso- by i pře, rozumně rozsuzovali budoucí spory mezi lidmi. 4. A tak když přízní boží na nás zákonitým právem nástup- nictví spadlo naše České království, začala se pečlivé mysli naší jasnosti zmocňovati mnohonásobná starost a pro rozličné nedostatky, které způsobuje vratký stav lidského pokolení, pří- liš se již rozmáhající v tomto království, horlivě a obezřele mysliti na všechny potřebné a vhodné prostředky, aby se ne- zdálo, že špatně užíváme královské moci od Boha udělené a z nečinné nedbalosti se zříkáme starosti o stát a o klidný mír poddaných, což je naší povinností. 5. A tak jsme tedy mezi ostatními věcmi, které byly příčinou převeliké škody řečeného království, poznali rozmanitá zcizení, různými názvy označená, zemí a četných hradů, jež byly v čis- tém panování králově a bezprostředně příslušely k výkonu královské spravedlnosti a k jeho stolu. Ta [zcizení] byla dávno vykonána četným vynikajícím osobám, totiž pánům a jistým šlechticům řečeného království, od některých našich předchůd- ců, jasných českých králů, bezprostředně následujících po nej- jasnějším panovníkovi slavné paměti ctihodném pánu našem dědovi Václavovi Druhém, jasném českém králi, skoro po dobu čtyřiceti let. A hlavně pro tato zcizení a dlouhou nepřítomnost předrahého otce našeho úctyhodné paměti pana Jana,4 jasného krále českého, který tenkrát jako rytíř bojoval v rozličných kon- činách světa, zvláště Francie, Itálie a také Německa, když se království zmítalo ve vichřicích a bouřích, tehdy nejprve začala všelijak slábnouti obávaná moc spravedlnosti. Z toho začalo bujeti zlořečené houští lotrů, zlodějů a zločinců všeho možného druhu a postupně se rozrůstati v pně a silné kmeny, že skoro věrným obyvatelům království a jiným cizin- cům, kteří chtěli navštíviti království, nebyla zajištěna žádná bezpečnost cest anebo jen vzácná. A čeho nejtíže želeti, ve 227
loupeže, potom začaly bujeti války, rozbroje a ostatní zla lid- ské bídy. 3. Odtud pod tlakem nutné potřeby a z podnětu božské pro- zřetelnosti byli ustanoveni panovnící národů, aby zločinným bránili podle zvůle páchati zločiny a mírumilovným a pokoj- ným poskytovali zaručenou bezpečnost; aby ustavili zákony a práva a všechno rozhodovali podle řádu; aby posoudíce oso- by i pře, rozumně rozsuzovali budoucí spory mezi lidmi. 4. A tak když přízní boží na nás zákonitým právem nástup- nictví spadlo naše České království, začala se pečlivé mysli naší jasnosti zmocňovati mnohonásobná starost a pro rozličné nedostatky, které způsobuje vratký stav lidského pokolení, pří- liš se již rozmáhající v tomto království, horlivě a obezřele mysliti na všechny potřebné a vhodné prostředky, aby se ne- zdálo, že špatně užíváme královské moci od Boha udělené a z nečinné nedbalosti se zříkáme starosti o stát a o klidný mír poddaných, což je naší povinností. 5. A tak jsme tedy mezi ostatními věcmi, které byly příčinou převeliké škody řečeného království, poznali rozmanitá zcizení, různými názvy označená, zemí a četných hradů, jež byly v čis- tém panování králově a bezprostředně příslušely k výkonu královské spravedlnosti a k jeho stolu. Ta [zcizení] byla dávno vykonána četným vynikajícím osobám, totiž pánům a jistým šlechticům řečeného království, od některých našich předchůd- ců, jasných českých králů, bezprostředně následujících po nej- jasnějším panovníkovi slavné paměti ctihodném pánu našem dědovi Václavovi Druhém, jasném českém králi, skoro po dobu čtyřiceti let. A hlavně pro tato zcizení a dlouhou nepřítomnost předrahého otce našeho úctyhodné paměti pana Jana,4 jasného krále českého, který tenkrát jako rytíř bojoval v rozličných kon- činách světa, zvláště Francie, Itálie a také Německa, když se království zmítalo ve vichřicích a bouřích, tehdy nejprve začala všelijak slábnouti obávaná moc spravedlnosti. Z toho začalo bujeti zlořečené houští lotrů, zlodějů a zločinců všeho možného druhu a postupně se rozrůstati v pně a silné kmeny, že skoro věrným obyvatelům království a jiným cizin- cům, kteří chtěli navštíviti království, nebyla zajištěna žádná bezpečnost cest anebo jen vzácná. A čeho nejtíže želeti, ve 227
Strana 228
vlastních příbytcích, kde by měla přestati veškerá ukrutnost a kde by měli všichni mít bezpečné útočiště, tam byl jejich mírumilovný a domácí živost krutě rozrušován od těchto zlo- činců. Ani královská pravice nemohla proti tak těžké zhoubě svo- bodně nésti prut spravedlnosti ani přispěti takovým ubohým osobám příslušnou pomocí, když hrady královy byly z jeho panování odloučeny. A protože ony měly jak výhodu místa, totiž pro opevnění a polohu, tak i v tom, že z nich byly placeny poplatky a požitky, byla by mohla královská moc mocným ra- menem a důmyslnou prozíravostí čeliti tak velikým škodám a přísně, jak se sluší, vykonávati spravedlnost. A také třeba zvláště uvážit, že purkrabí a strážcové těch hradů, kteří ani při dozoru ani při jiné moci kteréhokoli úřadu nebyli tam správci z moci královské, nýbrž z příkazu soukromých osob držících řečené hrady platností takových zcizení, neposkytovali královské velebnosti při vykonávání spravedlnosti v těch kra- jích žádnou pomoc, radu nebo přízeň. 6. Pro ty a velmi četné jiné tísně a nedostatky vzrůstala smělost k zločinnosti a dával se všude podnět k přestupkům a lotři a zloději, vidouce, že je spravedlnost v takovém úpadku a bezradnosti jednak pro násilí, jednak ze strachu, jednak pro spoluvědomí nebo z omylu, nákazou své neřesti po- rušovali všechny kraje a zmocnili se přemnohých stanovišť a útočišť na mnohých místech a v mnohých zemích. A konečně se pro řečená zcizení dostala moc a důstojnost královská do takové nouze, že když páni a šlechtici řečeného království s ozbrojenou mocí veřejně činili nájezdy a páchali vraždy, žhář- ství a přemnoho ohavných zločinů, vůbec nemohla vykonávati spravedlnost. Ba, co se bohužel nejtíže musí snášet, když byla čest královská znevážena, byla nucena královská moc ustavičně sledovati ty pány a šlechtice, které hleděla milostivě a opatrně upokojovati, a leckdy těm pánům, aby zachovávali mír, štědře dávati převeliké množství peněz, jež stěží mohla sehnati na vydržování svého skrovného stolu. 7. Tím vším se starostlivost naší královské lásky v bdělé mysli zaobírala, strávila přemnoho bezesných nocí, dobrovolně podstupovala každodenně námahy, aby pozdvihla stát jsoucí 228
vlastních příbytcích, kde by měla přestati veškerá ukrutnost a kde by měli všichni mít bezpečné útočiště, tam byl jejich mírumilovný a domácí živost krutě rozrušován od těchto zlo- činců. Ani královská pravice nemohla proti tak těžké zhoubě svo- bodně nésti prut spravedlnosti ani přispěti takovým ubohým osobám příslušnou pomocí, když hrady královy byly z jeho panování odloučeny. A protože ony měly jak výhodu místa, totiž pro opevnění a polohu, tak i v tom, že z nich byly placeny poplatky a požitky, byla by mohla královská moc mocným ra- menem a důmyslnou prozíravostí čeliti tak velikým škodám a přísně, jak se sluší, vykonávati spravedlnost. A také třeba zvláště uvážit, že purkrabí a strážcové těch hradů, kteří ani při dozoru ani při jiné moci kteréhokoli úřadu nebyli tam správci z moci královské, nýbrž z příkazu soukromých osob držících řečené hrady platností takových zcizení, neposkytovali královské velebnosti při vykonávání spravedlnosti v těch kra- jích žádnou pomoc, radu nebo přízeň. 6. Pro ty a velmi četné jiné tísně a nedostatky vzrůstala smělost k zločinnosti a dával se všude podnět k přestupkům a lotři a zloději, vidouce, že je spravedlnost v takovém úpadku a bezradnosti jednak pro násilí, jednak ze strachu, jednak pro spoluvědomí nebo z omylu, nákazou své neřesti po- rušovali všechny kraje a zmocnili se přemnohých stanovišť a útočišť na mnohých místech a v mnohých zemích. A konečně se pro řečená zcizení dostala moc a důstojnost královská do takové nouze, že když páni a šlechtici řečeného království s ozbrojenou mocí veřejně činili nájezdy a páchali vraždy, žhář- ství a přemnoho ohavných zločinů, vůbec nemohla vykonávati spravedlnost. Ba, co se bohužel nejtíže musí snášet, když byla čest královská znevážena, byla nucena královská moc ustavičně sledovati ty pány a šlechtice, které hleděla milostivě a opatrně upokojovati, a leckdy těm pánům, aby zachovávali mír, štědře dávati převeliké množství peněz, jež stěží mohla sehnati na vydržování svého skrovného stolu. 7. Tím vším se starostlivost naší královské lásky v bdělé mysli zaobírala, strávila přemnoho bezesných nocí, dobrovolně podstupovala každodenně námahy, aby pozdvihla stát jsoucí 228
Strana 229
v naprostém úpadku a toužícímu lidu, útrapami minulého zá- rmutku utlačenému, hleděla zjednati bezpečnost a mír: a tak s pomocí boží, když nechyběla ani pomoc našich oddaných, které jsme, neradi, nemohouce z vlastního vydávati tak veliké sumy peněz, musili mnohonásobně zatížiti berněmi a daněmi ne pro svůj vlastní užitek, nýbrž abychom zjednali zřejmý pro- spěch i trvalou bezpečnost a mír všeho lidu řečeného království, se naše starostlivost rozvážně postarala a dosáhla, že jsme již z větší části vykoupili země a řečené hrady i ostatní práva na- šeho panství a patřící podle chvalného dávného obyčeje ke krá- lovské spravedlnosti nebo stolu od jejich držitelů - napřed jim velmi často davše a úplně zaplativše královskou štědrostí nejen jako dluh, nýbrž z milosti nemalé částky peněz, za něž, jak ti držitelé tvrdili, byly jim ve sporech a z přemnoha rozličných příčin zastaveny - a ke svému královskému panování, spra- vedlnosti a stolu jsme je vtátili a natrvalo připojili,5 i aby potom naši věrní a poddaní a jejich budoucí potomstvo nebyli již více zatěžováni podobnými náklady a berněmi. 8. Ale protože těm, kdož chtí podniknouti dokonalé dílo, ne- stačí jen napravovati věci minulé a dobře pořádati přítomné, kdyby také nedbali prozíravým pohledem mysli postarati se o budoucí výsledky - neboť vůbec se jmenuje prozíravostí, jestliže se jedná o věcech budoucích -: postarali jsme se - ne- důvěřujíce svému nadání, nýbrž obrátivše pohled své mysli k slávě a nekonečnému milosrdenství onoho Nejvyššího a před- nesše snažné prosby jemu, který může silou své velikosti věci již ztracené uděliti a šťastně dokonati —, nejen aby byly sepsány ustanovení a nové zákony, které jsouce nám z nebe vyhlášeny, budou prospěšné, jak víme, věrným řečeného království pro za- chování spravedlnosti a zjednání trvalého pokoje. Ale dali jsme také přemnoho starých práv, která jsme našli jednak ve spisech, třebas nespořádaně a pomíchaně shrnutých, jednak potvrzená pouhým zvykem a obyčejem těch, kdož jich užívali, od jasných panovníků, našich předchůdců, úctyhodné paměti četných českých králů, daná nebo propůjčená, dříve je sami opravivše a doplnivše, v jasném pořádku a slohu shrnouti v jednu knihu, která má být nazvána šťastným jménem6 naší velebnosti, a označiti je podle příslušné látky patřičnými nad- 229
v naprostém úpadku a toužícímu lidu, útrapami minulého zá- rmutku utlačenému, hleděla zjednati bezpečnost a mír: a tak s pomocí boží, když nechyběla ani pomoc našich oddaných, které jsme, neradi, nemohouce z vlastního vydávati tak veliké sumy peněz, musili mnohonásobně zatížiti berněmi a daněmi ne pro svůj vlastní užitek, nýbrž abychom zjednali zřejmý pro- spěch i trvalou bezpečnost a mír všeho lidu řečeného království, se naše starostlivost rozvážně postarala a dosáhla, že jsme již z větší části vykoupili země a řečené hrady i ostatní práva na- šeho panství a patřící podle chvalného dávného obyčeje ke krá- lovské spravedlnosti nebo stolu od jejich držitelů - napřed jim velmi často davše a úplně zaplativše královskou štědrostí nejen jako dluh, nýbrž z milosti nemalé částky peněz, za něž, jak ti držitelé tvrdili, byly jim ve sporech a z přemnoha rozličných příčin zastaveny - a ke svému královskému panování, spra- vedlnosti a stolu jsme je vtátili a natrvalo připojili,5 i aby potom naši věrní a poddaní a jejich budoucí potomstvo nebyli již více zatěžováni podobnými náklady a berněmi. 8. Ale protože těm, kdož chtí podniknouti dokonalé dílo, ne- stačí jen napravovati věci minulé a dobře pořádati přítomné, kdyby také nedbali prozíravým pohledem mysli postarati se o budoucí výsledky - neboť vůbec se jmenuje prozíravostí, jestliže se jedná o věcech budoucích -: postarali jsme se - ne- důvěřujíce svému nadání, nýbrž obrátivše pohled své mysli k slávě a nekonečnému milosrdenství onoho Nejvyššího a před- nesše snažné prosby jemu, který může silou své velikosti věci již ztracené uděliti a šťastně dokonati —, nejen aby byly sepsány ustanovení a nové zákony, které jsouce nám z nebe vyhlášeny, budou prospěšné, jak víme, věrným řečeného království pro za- chování spravedlnosti a zjednání trvalého pokoje. Ale dali jsme také přemnoho starých práv, která jsme našli jednak ve spisech, třebas nespořádaně a pomíchaně shrnutých, jednak potvrzená pouhým zvykem a obyčejem těch, kdož jich užívali, od jasných panovníků, našich předchůdců, úctyhodné paměti četných českých králů, daná nebo propůjčená, dříve je sami opravivše a doplnivše, v jasném pořádku a slohu shrnouti v jednu knihu, která má být nazvána šťastným jménem6 naší velebnosti, a označiti je podle příslušné látky patřičnými nad- 229
Strana 230
pisy, aby jim mohli čtenáři snadněji rozuměti. Dále také aby těmito zákony byl všem soudcům a našim úředníkům větším i menším poskytnut základ, jak správně souditi podle toho, co najdou napsáno, a byla odňata všeliká možnost měniti roz- sudky v týchž nebo podobných sporech - což, jak jsme slyšeli, často se stávalo na urážku božské spravedlnosti a na žalostnou škodu našich věrných poddaných - a také aby byla spravedl- nost, jež je dosud v tak hrozném úpadku, od nás prostřednictvím božím pozdvižena, aby svobodně trvala, a potlačíc odboje a všeliké zločiny, hrdě triumfovala. 9. Přijměte tedy s radostí, věrní milí, tato ustanovení, pro vás tak velmi prospěšná a užitečná, a vzdávejte díky Bohu, že vám dal skrze nás, své služebníky v této věci, žíti podle psaného zá- kona, vám, kteří jste musili po dlouhé doby při nejistém soudu skláněti své šíje pod kruté jho mnohých utlačovatelů a často si odnášeti nálezy v sporech ne podle cesty rozumu, nýbrž podle libovůle soudícího. A protože jsme s pomocí boží toto všechno dokonali, věno- vavše mu s upřímnou zbožností prvotiny svého díla, uctivě jsme kázali k chvále a slávě jednorozeného pána našeho Ježíše Krista, přeslavné Trojice a celého nebeského dvora začíti od obecné křesťanské víry. Rubrika [Záhlaví] III. O kacířích Co se páchá proti božímu náboženství, děje se ke křivdě všech lidí. Neboť co mohou lidé považovati za těžší než slyšeti, jak je hojná milostivost boží moci, ve vlastním synu udělená lidskému pokolení, trhána zuby bídných utrhačů? Toť jsou kacíři, kteří se pokoušejí odloučiti ovce Páně od stráže Petrovy, kterému je svěřil pásti náš Pan Ježíš, dobrý pastýř, a jako vlci hltaví uvnitř tak daleko předstírají mírnost ovčí, až by mohli kterýmkoli způsobem vniknouti do ovčince Páně, jejž potom touží svými vlčími zuby zničiti. Toť jsou synové otce nepravosti a původce lsti, určení k oklamání prostých duší. Toť jsou ha- dové, které je vidět, jak se tajně vpližují, a kteří pod sladkostí medu vychrlují jed, a předstírajíce, že podávají pokrm života, bijí ocasem a mísí nápoj smrti jako nějaký nejprudší jed. 230
pisy, aby jim mohli čtenáři snadněji rozuměti. Dále také aby těmito zákony byl všem soudcům a našim úředníkům větším i menším poskytnut základ, jak správně souditi podle toho, co najdou napsáno, a byla odňata všeliká možnost měniti roz- sudky v týchž nebo podobných sporech - což, jak jsme slyšeli, často se stávalo na urážku božské spravedlnosti a na žalostnou škodu našich věrných poddaných - a také aby byla spravedl- nost, jež je dosud v tak hrozném úpadku, od nás prostřednictvím božím pozdvižena, aby svobodně trvala, a potlačíc odboje a všeliké zločiny, hrdě triumfovala. 9. Přijměte tedy s radostí, věrní milí, tato ustanovení, pro vás tak velmi prospěšná a užitečná, a vzdávejte díky Bohu, že vám dal skrze nás, své služebníky v této věci, žíti podle psaného zá- kona, vám, kteří jste musili po dlouhé doby při nejistém soudu skláněti své šíje pod kruté jho mnohých utlačovatelů a často si odnášeti nálezy v sporech ne podle cesty rozumu, nýbrž podle libovůle soudícího. A protože jsme s pomocí boží toto všechno dokonali, věno- vavše mu s upřímnou zbožností prvotiny svého díla, uctivě jsme kázali k chvále a slávě jednorozeného pána našeho Ježíše Krista, přeslavné Trojice a celého nebeského dvora začíti od obecné křesťanské víry. Rubrika [Záhlaví] III. O kacířích Co se páchá proti božímu náboženství, děje se ke křivdě všech lidí. Neboť co mohou lidé považovati za těžší než slyšeti, jak je hojná milostivost boží moci, ve vlastním synu udělená lidskému pokolení, trhána zuby bídných utrhačů? Toť jsou kacíři, kteří se pokoušejí odloučiti ovce Páně od stráže Petrovy, kterému je svěřil pásti náš Pan Ježíš, dobrý pastýř, a jako vlci hltaví uvnitř tak daleko předstírají mírnost ovčí, až by mohli kterýmkoli způsobem vniknouti do ovčince Páně, jejž potom touží svými vlčími zuby zničiti. Toť jsou synové otce nepravosti a původce lsti, určení k oklamání prostých duší. Toť jsou ha- dové, které je vidět, jak se tajně vpližují, a kteří pod sladkostí medu vychrlují jed, a předstírajíce, že podávají pokrm života, bijí ocasem a mísí nápoj smrti jako nějaký nejprudší jed. 230
Strana 231
Ti popírajíce jsoucnost svaté a nerozdílné Trojice, pod jed- nou spojitostí nepravosti urážejí spolu tři: totiž Boha, bližní a sebe samy. Boha, když neuznávají víru v Boha a jednoroze- ného Syna; bližní, když jim pod způsobem duchovního pokrmu podávají požitky kacířské nepravosti; krutě také zuří proti sobě samým, když po škodě duší nakonec, nešetříce života, beze studu zaplétají těla do vnadidel kruté smrti, které by mohli po- znáním pravé víry uniknouti. Proto proti takovým nepřátelům Boha i lidí, z nichž někteří, jak jsme doslechli, přišli z cizích národů a pokoušejí se naše království, křesťanským náboženstvím přeslavné, poskvrniti temnotou kacířské nepravosti, nemůžeme, tak jako ani ne- smíme, nějak udržeti svoje pohnutí mysli, abychom proti nim nevytasili meč povinné pomsty: Tímto nařízením, od Boha vyhlášeným, ustanovujeme, že zločin kacířství a odsouzené kterékoli sekty může býti, jak je považován v dekretech svatosvaté a apoštolské církve, ode všech stíhán jako veřejný zločin; ba má býti ode všech ještě k větší hrůze pokládán za zločin urážky naší velebnosti, který, jak je známo, je pokusem o křivdu proti velebnosti boží. Chceme, aby i beze všeho udání bylo pečlivě pátráno po pa- chatelích tohoto zločinu, a rozkazujeme, aby byli od našich úředníků jako jiní zločinci vyšetřováni a po vyšetření poká- ráni - i když by byli postiženi důkazem lehkého podezření — a od mužů církevních nebo prelátů, kterým to přísluší, zkoušeni. A jestliže by tito o nich zřejmě shledali, že se odchylují od katolické víry aspoň v článku víry, a jestliže by, jsouce od těchto podle pastýřského obyčeje napomenuti, nechtěli za- nechati temných úkladů ďábelských a uznati Boha světla, nýbrž by v počatém bludu se špatnou stálostí setrvávali: nařízením toho našeho ustanovení rozhodujeme, aby jako kacíři byli od- souzeni a vytrpěli smrt, po které dychtí, aby byli za živa před zraky lidu upáleni, jsouce odevzdáni soudu plamenů, kdož odepřeli uznávati světlo Ducha svatého a hledati nepomíjející slávu Otce věčného i věřiti v umučení jednorozeného Syna a ve vykoupení pokolení lidského1. 231
Ti popírajíce jsoucnost svaté a nerozdílné Trojice, pod jed- nou spojitostí nepravosti urážejí spolu tři: totiž Boha, bližní a sebe samy. Boha, když neuznávají víru v Boha a jednoroze- ného Syna; bližní, když jim pod způsobem duchovního pokrmu podávají požitky kacířské nepravosti; krutě také zuří proti sobě samým, když po škodě duší nakonec, nešetříce života, beze studu zaplétají těla do vnadidel kruté smrti, které by mohli po- znáním pravé víry uniknouti. Proto proti takovým nepřátelům Boha i lidí, z nichž někteří, jak jsme doslechli, přišli z cizích národů a pokoušejí se naše království, křesťanským náboženstvím přeslavné, poskvrniti temnotou kacířské nepravosti, nemůžeme, tak jako ani ne- smíme, nějak udržeti svoje pohnutí mysli, abychom proti nim nevytasili meč povinné pomsty: Tímto nařízením, od Boha vyhlášeným, ustanovujeme, že zločin kacířství a odsouzené kterékoli sekty může býti, jak je považován v dekretech svatosvaté a apoštolské církve, ode všech stíhán jako veřejný zločin; ba má býti ode všech ještě k větší hrůze pokládán za zločin urážky naší velebnosti, který, jak je známo, je pokusem o křivdu proti velebnosti boží. Chceme, aby i beze všeho udání bylo pečlivě pátráno po pa- chatelích tohoto zločinu, a rozkazujeme, aby byli od našich úředníků jako jiní zločinci vyšetřováni a po vyšetření poká- ráni - i když by byli postiženi důkazem lehkého podezření — a od mužů církevních nebo prelátů, kterým to přísluší, zkoušeni. A jestliže by tito o nich zřejmě shledali, že se odchylují od katolické víry aspoň v článku víry, a jestliže by, jsouce od těchto podle pastýřského obyčeje napomenuti, nechtěli za- nechati temných úkladů ďábelských a uznati Boha světla, nýbrž by v počatém bludu se špatnou stálostí setrvávali: nařízením toho našeho ustanovení rozhodujeme, aby jako kacíři byli od- souzeni a vytrpěli smrt, po které dychtí, aby byli za živa před zraky lidu upáleni, jsouce odevzdáni soudu plamenů, kdož odepřeli uznávati světlo Ducha svatého a hledati nepomíjející slávu Otce věčného i věřiti v umučení jednorozeného Syna a ve vykoupení pokolení lidského1. 231
Strana 232
VI. Země a města patřící ke královu panství a stolu nesmějí se zcizovati Jak veliká nebezpečenství a jak veliké škody a útrapy způso- bilo dávno zcizení hradů a jiných práv, příslušejících ke krá- lovské spravedlnosti a jeho stolu, v našem Českém království jak při královské důstojnosti, tak pro pokoj a mír našich věr- ných poddaných, o tom jsme dosti hojně pověděli výše a do- kázali to silnými důkazy. A ty všechny věci jsme již, spoléhajíce na Boha, šťastně uvedli do příslušného stavu. Ale poněvadž přečasto návrat choroby bývá těžší než nemoc první, a aby to, co jsme vykonali s tak velikými námahami pro společný prospěch všech, a nikoli bez břemen a nákladů pod- daných, nemohlo snadno přijíti nazmar a způsobiti ještě horší zkázu, nýbrž spíše aby trvalo na věky, což věčně, jak známo, bude prospěšné: Tímto věčným a nezrušitelným ustanovením, po předchozí zralé úvaze našeho důmyslu rozhodujeme se slavnostně ustano- viti, aby všichni jasní králové, naši dědici a nástupci, na něž v budoucích časech naše České království spadne z posloupné nebo pobočné linie zákonitého nástupnictví, anebo, kdyby jí nebylo - což milostivý Bůh odvrať —, připadne právem volby, mají v kterémkoli následujícím měsíci, počítaném ode dne ná- stupnictví nebo té volby, v knize svatých evangelií před ně položené na veřejné svědectví, po předchozím provolání nebo veřejném vyhlášení biřici, pouze na tom místě, které se rozhod- nou pro to zvoliti, dotýkajíce se oběma rukama svatosvatých evangelií, slavnostně složiti přísahu: že nikdy v žádném čase, sami nebo skrze jiného, mlčky nebo hlasitě, veřejně nebo potají, země nebo hrady nebo práva krá- lovského panství, spravedlnosti a stolu, které jsme nařídili po- drobně a přesně vložiti a vepsati do tohoto velmi prospěšného ustanovení - aby se nemohla předstírati nějaká nevědomost anebo nemohla vzniknouti žádná zahalená pochybnost -, i jiné kterékoli s nimi souvisící nebo připojené, v celku nebo v části, společně nebo rozděleně, nedarují, neprodají, do zástavy ne- založí; ani že je nikomu anebo snad jejich správu nebo stráž nesvěří nebo neodevzdají věčně nebo do nějaké stanovené 232
VI. Země a města patřící ke královu panství a stolu nesmějí se zcizovati Jak veliká nebezpečenství a jak veliké škody a útrapy způso- bilo dávno zcizení hradů a jiných práv, příslušejících ke krá- lovské spravedlnosti a jeho stolu, v našem Českém království jak při královské důstojnosti, tak pro pokoj a mír našich věr- ných poddaných, o tom jsme dosti hojně pověděli výše a do- kázali to silnými důkazy. A ty všechny věci jsme již, spoléhajíce na Boha, šťastně uvedli do příslušného stavu. Ale poněvadž přečasto návrat choroby bývá těžší než nemoc první, a aby to, co jsme vykonali s tak velikými námahami pro společný prospěch všech, a nikoli bez břemen a nákladů pod- daných, nemohlo snadno přijíti nazmar a způsobiti ještě horší zkázu, nýbrž spíše aby trvalo na věky, což věčně, jak známo, bude prospěšné: Tímto věčným a nezrušitelným ustanovením, po předchozí zralé úvaze našeho důmyslu rozhodujeme se slavnostně ustano- viti, aby všichni jasní králové, naši dědici a nástupci, na něž v budoucích časech naše České království spadne z posloupné nebo pobočné linie zákonitého nástupnictví, anebo, kdyby jí nebylo - což milostivý Bůh odvrať —, připadne právem volby, mají v kterémkoli následujícím měsíci, počítaném ode dne ná- stupnictví nebo té volby, v knize svatých evangelií před ně položené na veřejné svědectví, po předchozím provolání nebo veřejném vyhlášení biřici, pouze na tom místě, které se rozhod- nou pro to zvoliti, dotýkajíce se oběma rukama svatosvatých evangelií, slavnostně složiti přísahu: že nikdy v žádném čase, sami nebo skrze jiného, mlčky nebo hlasitě, veřejně nebo potají, země nebo hrady nebo práva krá- lovského panství, spravedlnosti a stolu, které jsme nařídili po- drobně a přesně vložiti a vepsati do tohoto velmi prospěšného ustanovení - aby se nemohla předstírati nějaká nevědomost anebo nemohla vzniknouti žádná zahalená pochybnost -, i jiné kterékoli s nimi souvisící nebo připojené, v celku nebo v části, společně nebo rozděleně, nedarují, neprodají, do zástavy ne- založí; ani že je nikomu anebo snad jejich správu nebo stráž nesvěří nebo neodevzdají věčně nebo do nějaké stanovené 232
Strana 233
doby, že je nerozdělí nebo neoddělí ani také nevymění; zkrátka, že je nikomu z lidí, ani otci nebo synovi, snad jako zaopatření nebo na jejich živobytí, nebo jiným kterýmkoli vy- myšleným způsobem, nepropůjčí v držení nebo vlastnictví, ani je nezapíší jako věna dcer nebo sester, nebo jako obvěnění na nich nebo na některém z nich jasné královny; ani těm, kteří budou chtíti nebo se chystati některým z uvedených způsobů je rozprodati nebo zciziti, nedají souhlas přímo nebo nepřímo, z jakéhokoli důvodu nebo příčiny: nýbrž že je dají střežiti a spravovati od vlastních úředníků, k tomu od nich zvláště určených, ke cti a slávě královské ko- runy, českého státu, k ochraně, síle a přízni soudu a spravedl- nosti a k bezpečnosti a pokoji celého veškerenstva řečeného království. A kdo se dopustí křivé přísahy důstojnosti králov- ské, tomu hrozí pokuta, při níž - ať ví - bude míti za pře- mocného soudce a mstitele samotného Boha, u něhož ani ne- zbývá místo pro nepravost, ani není přijímání osob, ani nevládne žádostivost darů [podle 2. Paral. 19, 71. Jestliže však se o někom shledá, že upadl do tak veliké smělosti zběsilosti, že se opovážil proti tak zbožným, tak vítaným rozhodnutím tohoto svatého ustanovení něco žádati nebo vymáhati: podle tohoto práva ať pozbude toho, co si vy- mohl, ať je pokálen skvrnami nečestné hanby a jako zjevný mrhač státu a Českého království nepřítel a zrádce ať ví, že tím skutkem upadl do trestu za zločin urážky majestátu. A k to- mu připojujeme, aby byl zbaven všech statků — které nejen nařizujeme zabavit, ale i chceme, aby byly postoupeny [komoře] a zabrány - a aby byl všude v hranicích království, nechť ho snad náhodou dopadnou kteříkoli lidé, bez vyžádání jakéhokoli soudce, beztrestně zbaven jak statků, tak potěšení života. Neboť je hoden, aby pozbyl soucitu všech lidí a byl zbaven všeho spo- lečenství, na kom je vidět, že samojediný se nestydatě staví proti blahu a pokoji všech a chce zatemňovati zrcadlo králov- ské slávy a poškozovati zároveň i na mizinu přiváděti veškerý lid řečeného království. Hrady a práva, které se nijak nesmějí zcizovati nebo vy- měňovati, jsou tyto: V Polsku čtyři města, totiž: Vratislav, Nové Město [Neu- 233
doby, že je nerozdělí nebo neoddělí ani také nevymění; zkrátka, že je nikomu z lidí, ani otci nebo synovi, snad jako zaopatření nebo na jejich živobytí, nebo jiným kterýmkoli vy- myšleným způsobem, nepropůjčí v držení nebo vlastnictví, ani je nezapíší jako věna dcer nebo sester, nebo jako obvěnění na nich nebo na některém z nich jasné královny; ani těm, kteří budou chtíti nebo se chystati některým z uvedených způsobů je rozprodati nebo zciziti, nedají souhlas přímo nebo nepřímo, z jakéhokoli důvodu nebo příčiny: nýbrž že je dají střežiti a spravovati od vlastních úředníků, k tomu od nich zvláště určených, ke cti a slávě královské ko- runy, českého státu, k ochraně, síle a přízni soudu a spravedl- nosti a k bezpečnosti a pokoji celého veškerenstva řečeného království. A kdo se dopustí křivé přísahy důstojnosti králov- ské, tomu hrozí pokuta, při níž - ať ví - bude míti za pře- mocného soudce a mstitele samotného Boha, u něhož ani ne- zbývá místo pro nepravost, ani není přijímání osob, ani nevládne žádostivost darů [podle 2. Paral. 19, 71. Jestliže však se o někom shledá, že upadl do tak veliké smělosti zběsilosti, že se opovážil proti tak zbožným, tak vítaným rozhodnutím tohoto svatého ustanovení něco žádati nebo vymáhati: podle tohoto práva ať pozbude toho, co si vy- mohl, ať je pokálen skvrnami nečestné hanby a jako zjevný mrhač státu a Českého království nepřítel a zrádce ať ví, že tím skutkem upadl do trestu za zločin urážky majestátu. A k to- mu připojujeme, aby byl zbaven všech statků — které nejen nařizujeme zabavit, ale i chceme, aby byly postoupeny [komoře] a zabrány - a aby byl všude v hranicích království, nechť ho snad náhodou dopadnou kteříkoli lidé, bez vyžádání jakéhokoli soudce, beztrestně zbaven jak statků, tak potěšení života. Neboť je hoden, aby pozbyl soucitu všech lidí a byl zbaven všeho spo- lečenství, na kom je vidět, že samojediný se nestydatě staví proti blahu a pokoji všech a chce zatemňovati zrcadlo králov- ské slávy a poškozovati zároveň i na mizinu přiváděti veškerý lid řečeného království. Hrady a práva, které se nijak nesmějí zcizovati nebo vy- měňovati, jsou tyto: V Polsku čtyři města, totiž: Vratislav, Nové Město [Neu- 233
Strana 234
markt = Středa], Hlohov, Frankenstein, a dva hrady, totiž Sobotka [Zobot] a Borov (Gorow]. V Budyšínském kraji jsou to nížepsaná města: Budyšín, Zhořelec, Libava, Lubáň a Kamenec. V Čechách jsou to nížepsaná města: Praha, Hradec [Krá- lové] s lesem u Albrechtic, Chrudim, Plzeň, Habelschwert [= Bystřice v Kladsku], Nymburk, Žitava, Litoměřice, Žatec, Perno, Most, Kadaň, Tachov, Domažlice, Písek, Budějovice, Čáslav, Kutná Hora, Kouřim, a nížepsané hrady: Kladsko, Frustemberk [= Fürstenberg = Svojanov] 1, Lichtenburk, Bez- děz, Kynikstein [Königstein, Králův zámek na Labi], Loket, Přimda, Breitenstein [Pretenštejn]2, Hrádek [= Křivoklát], Karlštejn a Zvíkov; a nížepsaná města, která jsou v zástavě, totiž Cheb, Floss a Parkštein; ta nemají sice býti zcizována, leč by je říše vykoupila.3 XII. Zcizování královských majetků na sněmu a sjezdu králů Aby ty věci, jež více hledí k společnému a obecnému pro- spěchu, byly uvedeny ve známost všech lidí a tak se snadněji a trvaleji vtiskly do paměti našich věrných, nařizujeme tímto rozhodnutím neporušitelně věčně zachovávati, aby každý rok na prvním sněmu nebo sjezdu podle dávného obyčeje konaném v znamenitém městě Pražském v první suché dnil před Naro- zením Pána našeho bezprostředně příští k dožádání spravedl- nosti před královskou velebností, knížaty, preláty, pány i ostat- ními šlechtici i obcemi našeho království, byla výšeuvedená naše ustanovení, tak prospěšně vydaná pod záhlavím o nezcizo- vání práv královského panství, slovo od slova v přítomnosti výšeřečených knížat, prelátů, pánů i ostatních šlechticů i obcí veřejně jasným hlasem čtena a vyložena v řeči české země od zemského písaře, který tehdy bude, anebo jeho vhodného zá- stupce, kterého on sám se rozhodne k tomu vyvoliti. Písaři bude hroziti trest, bude-li shledáno, že zameškal nebo zanedbal splniti věci výše uvedené, že bude zbaven zemského písařství a ztratí všeliké důstojenství zároveň i čest. 234
markt = Středa], Hlohov, Frankenstein, a dva hrady, totiž Sobotka [Zobot] a Borov (Gorow]. V Budyšínském kraji jsou to nížepsaná města: Budyšín, Zhořelec, Libava, Lubáň a Kamenec. V Čechách jsou to nížepsaná města: Praha, Hradec [Krá- lové] s lesem u Albrechtic, Chrudim, Plzeň, Habelschwert [= Bystřice v Kladsku], Nymburk, Žitava, Litoměřice, Žatec, Perno, Most, Kadaň, Tachov, Domažlice, Písek, Budějovice, Čáslav, Kutná Hora, Kouřim, a nížepsané hrady: Kladsko, Frustemberk [= Fürstenberg = Svojanov] 1, Lichtenburk, Bez- děz, Kynikstein [Königstein, Králův zámek na Labi], Loket, Přimda, Breitenstein [Pretenštejn]2, Hrádek [= Křivoklát], Karlštejn a Zvíkov; a nížepsaná města, která jsou v zástavě, totiž Cheb, Floss a Parkštein; ta nemají sice býti zcizována, leč by je říše vykoupila.3 XII. Zcizování královských majetků na sněmu a sjezdu králů Aby ty věci, jež více hledí k společnému a obecnému pro- spěchu, byly uvedeny ve známost všech lidí a tak se snadněji a trvaleji vtiskly do paměti našich věrných, nařizujeme tímto rozhodnutím neporušitelně věčně zachovávati, aby každý rok na prvním sněmu nebo sjezdu podle dávného obyčeje konaném v znamenitém městě Pražském v první suché dnil před Naro- zením Pána našeho bezprostředně příští k dožádání spravedl- nosti před královskou velebností, knížaty, preláty, pány i ostat- ními šlechtici i obcemi našeho království, byla výšeuvedená naše ustanovení, tak prospěšně vydaná pod záhlavím o nezcizo- vání práv královského panství, slovo od slova v přítomnosti výšeřečených knížat, prelátů, pánů i ostatních šlechticů i obcí veřejně jasným hlasem čtena a vyložena v řeči české země od zemského písaře, který tehdy bude, anebo jeho vhodného zá- stupce, kterého on sám se rozhodne k tomu vyvoliti. Písaři bude hroziti trest, bude-li shledáno, že zameškal nebo zanedbal splniti věci výše uvedené, že bude zbaven zemského písařství a ztratí všeliké důstojenství zároveň i čest. 234
Strana 235
XIX. O soudcích a správcích Soudcové a správcové míst poddaných se mají životem i ob- cováním s nimi srovnávati. Soudil by zajisté nepřiměřeně, kdo by se od oněch různil v četných věcech. A proto ustanovujeme, aby žádný úředník, nechť se skvěje jakoukoli důstojností, hod- ností nebo správou, mající být ustanoven k soudu, nebyl dosa- zován nebo ustanovován od nikoho v našem království nebo v jeho jednotlivých místech, který by neuměl rozuměti nebo mluviti jazykem neboli obecnou řečí českou, kterou nazýváme slovanskou.1 Leč by [král] ze zvláštní milosti královskou laska- vostí rozhodl propůjčiti ty úřady některým, které snad chvály- hodný souhrn dobrých mravů a ctností nebo znalost písma uči- nily toho zasluhujícími nebo hodnými. XXV. Kterým osobám mají být propůjčovány zemské úřady Nejvyšší a větší úřady, komornictví, soudcovství a zemské písařství, propůjčované od královské velebnosti jen svobodným rozhodnutím jeho vůle, nechť jsou udělovány osobám, u nichž je zjevná vážnost ctností i mravů, a nechť je u nich vyžadována čestnost mravů i života a láska k spravedlnosti; avšak s pod- mínkou, aby komorník a soudce byli nejvyšší páni nebo po- cházeli z rodu pánů. A chceme, aby se totéž rozumělo o ostat- ních úřednících v království všude ustanovovaných od nás nebo od jiných, kteříkoli mají královským rozhodnutím svobod- nou moc je ustanovovati, totiž aby byli za předsedy všech úřa- dů ustanovováni mužové mravy i životem známí a spořádaně žijící, milovníci pokoje a spravedlnosti, ne se zlou pověstí ani podezřelí, ale aby sídlili nebo bydlili a měli majetky v Českém království.1 XXVII. O zemských deskách Rozkazujeme, aby desky1 [=knihyl, které má vyhotovovati zemský písař, byly drženy a chovány zároveň spolu s tím písa- řem na našem hradě Pražském, kromě těch, které by byly 235
XIX. O soudcích a správcích Soudcové a správcové míst poddaných se mají životem i ob- cováním s nimi srovnávati. Soudil by zajisté nepřiměřeně, kdo by se od oněch různil v četných věcech. A proto ustanovujeme, aby žádný úředník, nechť se skvěje jakoukoli důstojností, hod- ností nebo správou, mající být ustanoven k soudu, nebyl dosa- zován nebo ustanovován od nikoho v našem království nebo v jeho jednotlivých místech, který by neuměl rozuměti nebo mluviti jazykem neboli obecnou řečí českou, kterou nazýváme slovanskou.1 Leč by [král] ze zvláštní milosti královskou laska- vostí rozhodl propůjčiti ty úřady některým, které snad chvály- hodný souhrn dobrých mravů a ctností nebo znalost písma uči- nily toho zasluhujícími nebo hodnými. XXV. Kterým osobám mají být propůjčovány zemské úřady Nejvyšší a větší úřady, komornictví, soudcovství a zemské písařství, propůjčované od královské velebnosti jen svobodným rozhodnutím jeho vůle, nechť jsou udělovány osobám, u nichž je zjevná vážnost ctností i mravů, a nechť je u nich vyžadována čestnost mravů i života a láska k spravedlnosti; avšak s pod- mínkou, aby komorník a soudce byli nejvyšší páni nebo po- cházeli z rodu pánů. A chceme, aby se totéž rozumělo o ostat- ních úřednících v království všude ustanovovaných od nás nebo od jiných, kteříkoli mají královským rozhodnutím svobod- nou moc je ustanovovati, totiž aby byli za předsedy všech úřa- dů ustanovováni mužové mravy i životem známí a spořádaně žijící, milovníci pokoje a spravedlnosti, ne se zlou pověstí ani podezřelí, ale aby sídlili nebo bydlili a měli majetky v Českém království.1 XXVII. O zemských deskách Rozkazujeme, aby desky1 [=knihyl, které má vyhotovovati zemský písař, byly drženy a chovány zároveň spolu s tím písa- řem na našem hradě Pražském, kromě těch, které by byly 235
Strana 236
sepsány o dědictvích a o ukončených sporech, a ty chceme — jak bylo zvykem odedávna —, aby byly dříve zapečetěny od nejvyššího komorníka, nejvyššího cudy neboli soudce a purkra- bího našeho Hradu pražského a řečeného zemského písaře a opatrovány v sakristii katedrálního kostela Pražského a nikdy nebyly otevírány, leč v přítomnosti nejvyššího komorníka a zemských pánů, jak je obyčejem. XXX. Zákaz hry v kostky Sláva panovníka vzrůstá, když se majetek poddaných ucho- vává a rozmnožuje a nenechává se rozhazovati nevázaností nespořádaných mravů. Neboť co je slavnostnějšího při panov- níkovi, než má-li poddané v mravech života spořádané a zá- možné na majetku a pokojné? Ale nestačí jen poznati ty věci, které by se měly konati, kdyby se moc vladařova nestarala účinnou pomocí je dáti provésti. Vskutku zamýšlíme úplně odstraniti zvyk málo milý, který spíše zasluhuje název zlozvyk, dlouho zachovávaný, jak jsme se dozvěděli, k mnohonásobné škodě našich věrných v našem Českém království, a proto tímto nařizujícím ustanovením za- kazujeme a zapovídáme, aby se žádná osoba, v kterémkoli kraji nebo místě našeho království, svedena jakoukoli příleži- tostí nebo příčinou, neodvažovala hráti kostkamil nebo v kostky nebo jiným prostředkem nebo nástrojem kteréhokoli druhu hry nebo - co někteří říkají nevhodně — se baviti tím způsobem nebo rázem, kterým se majetek nebo jmění a částky peněz hráčů cestou založení, sjednaného dluhu, někdy i přísahou po- tvrzeného, prohrávají v řečené hře, třeba to jmění a peníze nejsou hotově v rukou, jak se obecně stává - totiž v četných krajích světa —, nýbrž jsou přihlašovány na vlastním majetku, a ten majetek zastavují a na něm slibují sobě sebevětší pro- hrané peníze zcela zaplatiti. A proto musí přemnozí doma v rodině truchliti, a z čeho pokojný člověk přibírá sobě i svým dětem a ostatní rodině pří- spěvek na řádný a veselý život, tam je neprozíravý nucen pro takové nevázané mravy trpěti zármutek a rozličnou bídu, a po- tom, což je žalostné, dohnán nouzí, bídně sháněti a krásti cizí 236
sepsány o dědictvích a o ukončených sporech, a ty chceme — jak bylo zvykem odedávna —, aby byly dříve zapečetěny od nejvyššího komorníka, nejvyššího cudy neboli soudce a purkra- bího našeho Hradu pražského a řečeného zemského písaře a opatrovány v sakristii katedrálního kostela Pražského a nikdy nebyly otevírány, leč v přítomnosti nejvyššího komorníka a zemských pánů, jak je obyčejem. XXX. Zákaz hry v kostky Sláva panovníka vzrůstá, když se majetek poddaných ucho- vává a rozmnožuje a nenechává se rozhazovati nevázaností nespořádaných mravů. Neboť co je slavnostnějšího při panov- níkovi, než má-li poddané v mravech života spořádané a zá- možné na majetku a pokojné? Ale nestačí jen poznati ty věci, které by se měly konati, kdyby se moc vladařova nestarala účinnou pomocí je dáti provésti. Vskutku zamýšlíme úplně odstraniti zvyk málo milý, který spíše zasluhuje název zlozvyk, dlouho zachovávaný, jak jsme se dozvěděli, k mnohonásobné škodě našich věrných v našem Českém království, a proto tímto nařizujícím ustanovením za- kazujeme a zapovídáme, aby se žádná osoba, v kterémkoli kraji nebo místě našeho království, svedena jakoukoli příleži- tostí nebo příčinou, neodvažovala hráti kostkamil nebo v kostky nebo jiným prostředkem nebo nástrojem kteréhokoli druhu hry nebo - co někteří říkají nevhodně — se baviti tím způsobem nebo rázem, kterým se majetek nebo jmění a částky peněz hráčů cestou založení, sjednaného dluhu, někdy i přísahou po- tvrzeného, prohrávají v řečené hře, třeba to jmění a peníze nejsou hotově v rukou, jak se obecně stává - totiž v četných krajích světa —, nýbrž jsou přihlašovány na vlastním majetku, a ten majetek zastavují a na něm slibují sobě sebevětší pro- hrané peníze zcela zaplatiti. A proto musí přemnozí doma v rodině truchliti, a z čeho pokojný člověk přibírá sobě i svým dětem a ostatní rodině pří- spěvek na řádný a veselý život, tam je neprozíravý nucen pro takové nevázané mravy trpěti zármutek a rozličnou bídu, a po- tom, což je žalostné, dohnán nouzí, bídně sháněti a krásti cizí 236
Strana 237
a potupně skončiti život a zanechati potomkům skvrnu těžké hanby. Ustanovujeme, že závazky, úmluvy nebo sliby v takovémto nebo podobném případě i jakýmkoli způsobem potvrzené, ne- budou míti žádnou účinnost nebo závažnost, tak jako by byly učiněny proti dobrým mravům. A nebudiž dovoleno, aby ten, kdo podle svého tvrzení vyhrál v řečené hře, z důvodů úmluv nebo takových slibů upomínal, obesílal nebo napadal toho, kdo prohrál a slíbil ty věci jakýmkoli způsobem; ani aby ten, kdo prohrál, z důvodu upomenutí, obeslání nebo napadnutí, anebo také i bez nich, aby cokoli platil sám nebo skrze jiného anebo jinak dával náhradu za to, co slíbil. A tomu, kdo vyhrál, kdyby se opovážil jen žádati nebo upo- mínati, jak je svrchu uvedeno, hrozí trest, že musí v prospěch naší komory zaplatiti právě tolik peněz, o jakou sumu se od- vážil upomínati nebo napadati toho, kdo prohrál; a ten, kdo prohrál, kdyby se opovážil zaplatiti, jak je svrchu dotčeno, musí odvésti v prospěch naší komory tutéž sumu peněz anebo peněžitou hodnotu - po náležitém odhadnutí - věcí již zapla- cených. Neboť musíme potrestati přiměřeným trestem také toho, kdo odmítl milostivé léky královské lásky nabídnuté jeho chorobě a proto si nezasloužil je dostati.2 XXXVIII. Korunovace krále a královny S všemožnou pečlivostí nepřestáváme vyhledávati čest krá- lovství a pokojný stav našich věrných a nepokládáme za možné, že bychom podlehli námaze, když s pomocí boží řádně všechno pořádáme. Kdo rozumný neví, jak veliká mohou nastati nebez- pečenství, jak veliké mohou vzniknouti spory, když se uprázdní slavný trůn království? Právě jako když je odstraněn pastýř, stádo v nezvyklé svobodě se rozbíhá a bývá trháno chřtány úkladných vlků a opuštěný ovčinec se rozptýlí. Proto jsme se rozhodli tímto věčným ustanoveními zaříditi, že všichni budoucí jasní králové, kteří toho času nastoupí v Čes- kém království, mají v šesti následujících měsících, počítaje dopředu ode dne nastoupení, svolati knížata, pány, šlechtice a veškeré obce řečeného království a mají se zachováním veš- 237
a potupně skončiti život a zanechati potomkům skvrnu těžké hanby. Ustanovujeme, že závazky, úmluvy nebo sliby v takovémto nebo podobném případě i jakýmkoli způsobem potvrzené, ne- budou míti žádnou účinnost nebo závažnost, tak jako by byly učiněny proti dobrým mravům. A nebudiž dovoleno, aby ten, kdo podle svého tvrzení vyhrál v řečené hře, z důvodů úmluv nebo takových slibů upomínal, obesílal nebo napadal toho, kdo prohrál a slíbil ty věci jakýmkoli způsobem; ani aby ten, kdo prohrál, z důvodu upomenutí, obeslání nebo napadnutí, anebo také i bez nich, aby cokoli platil sám nebo skrze jiného anebo jinak dával náhradu za to, co slíbil. A tomu, kdo vyhrál, kdyby se opovážil jen žádati nebo upo- mínati, jak je svrchu uvedeno, hrozí trest, že musí v prospěch naší komory zaplatiti právě tolik peněz, o jakou sumu se od- vážil upomínati nebo napadati toho, kdo prohrál; a ten, kdo prohrál, kdyby se opovážil zaplatiti, jak je svrchu dotčeno, musí odvésti v prospěch naší komory tutéž sumu peněz anebo peněžitou hodnotu - po náležitém odhadnutí - věcí již zapla- cených. Neboť musíme potrestati přiměřeným trestem také toho, kdo odmítl milostivé léky královské lásky nabídnuté jeho chorobě a proto si nezasloužil je dostati.2 XXXVIII. Korunovace krále a královny S všemožnou pečlivostí nepřestáváme vyhledávati čest krá- lovství a pokojný stav našich věrných a nepokládáme za možné, že bychom podlehli námaze, když s pomocí boží řádně všechno pořádáme. Kdo rozumný neví, jak veliká mohou nastati nebez- pečenství, jak veliké mohou vzniknouti spory, když se uprázdní slavný trůn království? Právě jako když je odstraněn pastýř, stádo v nezvyklé svobodě se rozbíhá a bývá trháno chřtány úkladných vlků a opuštěný ovčinec se rozptýlí. Proto jsme se rozhodli tímto věčným ustanoveními zaříditi, že všichni budoucí jasní králové, kteří toho času nastoupí v Čes- kém království, mají v šesti následujících měsících, počítaje dopředu ode dne nastoupení, svolati knížata, pány, šlechtice a veškeré obce řečeného království a mají se zachováním veš- 237
Strana 238
keré náležité slavnostností, jak je dosud zvykem, s přízní štěstí přijmouti královskou korunu skrze posvátné ruce pražského arcibiskupa nebo jiného preláta kdyby snad byl stolec Praž- ského kostela uprázdněn, nebo kdyby se arcibiskup zpěčoval anebo byl jinak neschopen - a aby byli za krále korunováni. A v právě tak dlouhé době aby byla jasná manželka královna, kdykoli a kolikrátkoli král případně vstoupí v manželství, korunována ozdobou podobné koruny. Neboť se sluší, aby při- jali také rozmnožení cti a slávy ti, které vjedno spojila božská prozřetelnost. XXXIX. O soudu železem a vodou Chtějíce úplně vykořeniti ze středu stáda křesťanského lidu v našem Českém království přetěžký blud, nejsvětějšímu ná- boženství křesťanskému odporující i škodlivý stavu a pokoji našich oddaných věrných, ustanovujeme, že nikdo vůbec nesmí v hranicích království užíti zkoušky žhavým železem nebo studenou vodou nebo ji uváděti do užívání anebo jiného druhu podobných zkoušek z jakékoli příležitosti nebo příčiny, byl-li snad spáchán zločin znásilnění panny nebo cizoložství, tak jak se kdysi, jak jsme se dozvěděli, dálo, nebo jinak kterýmkoli hledaným způsobem. Kdo by jednal proti tomu anebo poskytl onomu radu nebo přízeň, tomu hrozí trest vedle ztráty cti zabavení všech statků do královské komory; a kde by mohl býti chycen osobně — kterýžto čin nejen každému dovolujeme, nýbrž i poroučíme -, ať vezme nejpotupnější konec svého života ohněm nebo vodou, podle toho, kterou jednou z těch [zkoušek] se provinil. Neboť kdo se opovážil zkoušeti všemohoucnost boží a posmívati se jeho tajnému soudu tím, že nutil do záhuby svého bližního proti- přirozenou cestou, je právem hoden, aby se neradoval z po- těšení tohoto přirozeného života.1 XLV. O obraně království Každé válečné obraňování má se vždy projednávati s klid- nou myslí, protože se špatně shledává tehdy, když se považuje 238
keré náležité slavnostností, jak je dosud zvykem, s přízní štěstí přijmouti královskou korunu skrze posvátné ruce pražského arcibiskupa nebo jiného preláta kdyby snad byl stolec Praž- ského kostela uprázdněn, nebo kdyby se arcibiskup zpěčoval anebo byl jinak neschopen - a aby byli za krále korunováni. A v právě tak dlouhé době aby byla jasná manželka královna, kdykoli a kolikrátkoli král případně vstoupí v manželství, korunována ozdobou podobné koruny. Neboť se sluší, aby při- jali také rozmnožení cti a slávy ti, které vjedno spojila božská prozřetelnost. XXXIX. O soudu železem a vodou Chtějíce úplně vykořeniti ze středu stáda křesťanského lidu v našem Českém království přetěžký blud, nejsvětějšímu ná- boženství křesťanskému odporující i škodlivý stavu a pokoji našich oddaných věrných, ustanovujeme, že nikdo vůbec nesmí v hranicích království užíti zkoušky žhavým železem nebo studenou vodou nebo ji uváděti do užívání anebo jiného druhu podobných zkoušek z jakékoli příležitosti nebo příčiny, byl-li snad spáchán zločin znásilnění panny nebo cizoložství, tak jak se kdysi, jak jsme se dozvěděli, dálo, nebo jinak kterýmkoli hledaným způsobem. Kdo by jednal proti tomu anebo poskytl onomu radu nebo přízeň, tomu hrozí trest vedle ztráty cti zabavení všech statků do královské komory; a kde by mohl býti chycen osobně — kterýžto čin nejen každému dovolujeme, nýbrž i poroučíme -, ať vezme nejpotupnější konec svého života ohněm nebo vodou, podle toho, kterou jednou z těch [zkoušek] se provinil. Neboť kdo se opovážil zkoušeti všemohoucnost boží a posmívati se jeho tajnému soudu tím, že nutil do záhuby svého bližního proti- přirozenou cestou, je právem hoden, aby se neradoval z po- těšení tohoto přirozeného života.1 XLV. O obraně království Každé válečné obraňování má se vždy projednávati s klid- nou myslí, protože se špatně shledává tehdy, když se považuje 238
Strana 239
za potřebné, kdy již hrozí nepřítel. Proto chceme předejíti bu- doucí události a napřed uchrániti bez úrazu ode všech násil- ných nepřátelských vpádů bezpečnost a mír našich věrných poddaných, které jsme jim za našich časů šťastně s pomocí boží zjednali a poskytli, a proto jsme se rozhodli tímto ustano- vením naříditi, tak jak bylo, jak jsme se již dozvěděli, zacho- váváno podle starých zřízení našeho Českého královstvíl: jestliže se někdy stane, že nepřátelé našeho království napad- nou jeho hranice nebo do nich vrazí, tehdy mají bez rozdílu všichni, jak knížata, tak páni i šlechtici nebo vladykové a také všichni měšťané a občané městeček, ano i veškeren lid králov- ství podle královského ustanovení a nařízení mocně státi s ozbrojenou rukou na těch hranicích čtyři týdny, na svůj ná- klad a stravu, aby mužně hájili vlastní otčinu. Kdyby však bylo prospěšné, aby se věnovali obraně země přes čtyři týdny, tehdy jen v té době, v které se budou přes ty čtyři týdny zaměstnávati řečenou obranou, budiž jim dovoleno, aby si vzali ze statků a práv králových tolik, kolik stačí na stravu jim a jejich ko- ním, a ne více. XLVI. Ve válečné době ať nevycházejí obyvatelé království ze země Každý má s jakousi obzvláštní láskou hleděti k obraně vlasti a vydávati svou osobu všem nebezpečenstvím, aby nenechal svou vlast hubiti cizincům. Proto tímto nařízením poroučíme, kdykoli bude míti český král nebo království válku, že nesmějí vůbec žádní obyvatelé království z jakéhokoli důvodu nebo příčiny vycházeti z hranic řečeného království, leč by se tak stalo z jisté vědomosti královy a z jeho zvláštní milosti nebo rozkazu. A kdyby se někdo opovážil vyjíti, nechť je pokutován zabavením všech statků. XLVII. Aby služebníci nežádali v době výpravy od svých pánů odpuštění [dovolení k odchodu] Nikomu vůbec nedáváme dovolení, nýbrž přímo zakazujeme služebníkovi kteréhokoli pána, aby žádal v době již vyhlášené 239
za potřebné, kdy již hrozí nepřítel. Proto chceme předejíti bu- doucí události a napřed uchrániti bez úrazu ode všech násil- ných nepřátelských vpádů bezpečnost a mír našich věrných poddaných, které jsme jim za našich časů šťastně s pomocí boží zjednali a poskytli, a proto jsme se rozhodli tímto ustano- vením naříditi, tak jak bylo, jak jsme se již dozvěděli, zacho- váváno podle starých zřízení našeho Českého královstvíl: jestliže se někdy stane, že nepřátelé našeho království napad- nou jeho hranice nebo do nich vrazí, tehdy mají bez rozdílu všichni, jak knížata, tak páni i šlechtici nebo vladykové a také všichni měšťané a občané městeček, ano i veškeren lid králov- ství podle královského ustanovení a nařízení mocně státi s ozbrojenou rukou na těch hranicích čtyři týdny, na svůj ná- klad a stravu, aby mužně hájili vlastní otčinu. Kdyby však bylo prospěšné, aby se věnovali obraně země přes čtyři týdny, tehdy jen v té době, v které se budou přes ty čtyři týdny zaměstnávati řečenou obranou, budiž jim dovoleno, aby si vzali ze statků a práv králových tolik, kolik stačí na stravu jim a jejich ko- ním, a ne více. XLVI. Ve válečné době ať nevycházejí obyvatelé království ze země Každý má s jakousi obzvláštní láskou hleděti k obraně vlasti a vydávati svou osobu všem nebezpečenstvím, aby nenechal svou vlast hubiti cizincům. Proto tímto nařízením poroučíme, kdykoli bude míti český král nebo království válku, že nesmějí vůbec žádní obyvatelé království z jakéhokoli důvodu nebo příčiny vycházeti z hranic řečeného království, leč by se tak stalo z jisté vědomosti královy a z jeho zvláštní milosti nebo rozkazu. A kdyby se někdo opovážil vyjíti, nechť je pokutován zabavením všech statků. XLVII. Aby služebníci nežádali v době výpravy od svých pánů odpuštění [dovolení k odchodu] Nikomu vůbec nedáváme dovolení, nýbrž přímo zakazujeme služebníkovi kteréhokoli pána, aby žádal v době již vyhlášené 239
Strana 240
výpravy od svého pána odpuštění [= dovolení k odchodu] z jakéhokoli důvodu nebo příčiny, pokud by ta výprava trvala, proti vůli svého pána. XLVIII. O Češích ve službách cizích pánů Protože se často stává - což pochází z povýšenosti —, že páni nebo šlechtici nebo vladykové našeho Českého království slouží za žold nebo ve zbroji jistým pánům nebo jejich přátelům v roz- ličných krajích světa, kteří se zdržují mimo království, tímto ustanovením stanovíme, že takové osoby nijak nesmějí samy nebo skrze jiného z toho důvodu nebo příčiny, že slouží podle slibu nebo podle úmluvy, škoditi zemi Království českého ve- řejně nebo tajně, mlčky nebo nahlas. A jestliže se shledá o komkoli a kteréhokoli stavu nebo postavení, že jednal svým časem proti tomu, ať jsou mu jakožto nepříteli a zrádci vlastní otčiny a království zabaveny všechny statky a on sám ať je potrestán ztrátou hlavy. L. O kácení lesů Krásný soubor našich lesů, vzbuzující obdiv u cizinců, chce- me netoliko nepromrhati, nýbrž i zamýšlíme je pečlivým střeže- ním napřed uchrániti vůbec od veškerého kácení, leč bychom některé zvláště dovolili; a chtějíce, aby zůstaly nedotknuté a věčné, rozkazujemel, aby žádný z našich hajných nebo lovčích anebo jiná žádná osoba nesměl je z jakéhokoli důvodu nebo příčiny káceti nebo vyvážeti nějaké dříví z našich lesů nebo je zcizovati nebo prodávati, leč pouze suché dříví nebo to, které padne silou větrů. Proto ať smějí naši hajní užívati pouze těchto dvou druhů dřeva a prodávati je v prospěch naší komory podle starého zvyku, leč by bylo zřejmě někomu něco jiného dovoleno krá- lovským otevřeným listem z jisté vědomosti královy a zvláštní jeho milosti. Kdo by jednal opačně, tomu hrozí trest utětí pravé ruky, s jejíž nejúčinnější pomocí se opovažuje zúmyslně se pro- viniti, a zabavení jmění do naší komory, které, jak je vidět, drží od nás nebo od našeho dvora za službu hlídání lesů. 240
výpravy od svého pána odpuštění [= dovolení k odchodu] z jakéhokoli důvodu nebo příčiny, pokud by ta výprava trvala, proti vůli svého pána. XLVIII. O Češích ve službách cizích pánů Protože se často stává - což pochází z povýšenosti —, že páni nebo šlechtici nebo vladykové našeho Českého království slouží za žold nebo ve zbroji jistým pánům nebo jejich přátelům v roz- ličných krajích světa, kteří se zdržují mimo království, tímto ustanovením stanovíme, že takové osoby nijak nesmějí samy nebo skrze jiného z toho důvodu nebo příčiny, že slouží podle slibu nebo podle úmluvy, škoditi zemi Království českého ve- řejně nebo tajně, mlčky nebo nahlas. A jestliže se shledá o komkoli a kteréhokoli stavu nebo postavení, že jednal svým časem proti tomu, ať jsou mu jakožto nepříteli a zrádci vlastní otčiny a království zabaveny všechny statky a on sám ať je potrestán ztrátou hlavy. L. O kácení lesů Krásný soubor našich lesů, vzbuzující obdiv u cizinců, chce- me netoliko nepromrhati, nýbrž i zamýšlíme je pečlivým střeže- ním napřed uchrániti vůbec od veškerého kácení, leč bychom některé zvláště dovolili; a chtějíce, aby zůstaly nedotknuté a věčné, rozkazujemel, aby žádný z našich hajných nebo lovčích anebo jiná žádná osoba nesměl je z jakéhokoli důvodu nebo příčiny káceti nebo vyvážeti nějaké dříví z našich lesů nebo je zcizovati nebo prodávati, leč pouze suché dříví nebo to, které padne silou větrů. Proto ať smějí naši hajní užívati pouze těchto dvou druhů dřeva a prodávati je v prospěch naší komory podle starého zvyku, leč by bylo zřejmě někomu něco jiného dovoleno krá- lovským otevřeným listem z jisté vědomosti královy a zvláštní jeho milosti. Kdo by jednal opačně, tomu hrozí trest utětí pravé ruky, s jejíž nejúčinnější pomocí se opovažuje zúmyslně se pro- viniti, a zabavení jmění do naší komory, které, jak je vidět, drží od nás nebo od našeho dvora za službu hlídání lesů. 240
Strana 241
LVIII. O odúmrti! Chceme, aby byla práva našeho dvora, která jsou hlavně pře- dlouhým užíváním starých časů osvědčená, pokud je náležitě možno, bez cizí křivdy vykonávána a chráněna; neboť panov- níkovi se sluší jak uchraňovati poddané v pokoji a zachovávati veškerou spravedlnost, tak neodmítati budoucí zisky vlastního práva, které jsouce správně uspořádány, královskou štědrostí se obracejí ve vlastní prospěch věrných poddaných. Ustanovu- jeme tedy, kdykoli některý obyvatel království, nechť je jakého- koli stavu nebo postavení, odejde z prchavého života tohoto světa a nezanechá žádné děti řádně jím zplozené, aby všechny jeho statky a dědictví, které řečenému zesnulému patřily, úplně spadly na naši královskou komoru neboli pokladnu. LIX. O zcizování dědictví Jestliže by někdo chtěl vlastní dědictví někomu za svého života dáti nebo jiným způsobem postoupiti nebo od sebe na jiného převésti, budiž povinen vyžádati si dovolení od královské veleb- nosti, a když si to dovolení vyžádá a dostane je, ať pošle posla, totiž pána, který má úřad kmetský, k nejvyšším úředníkům, kteří na zprávu řečeného pána, podanou jim ze strany téže ve- lebnosti, mají to dáti vložiti do zemských desk během jednoho roku tehdy nejblíže příštího, v čase totiž jednoho z obecných sněmů, jak je obyčejem, konaných o suchých dnech roku. Anebo jestliže by si to raději vyvolil, ať na jednom z řeče- ných sněmů, když budou zasedati na soudě nejvyšší úředníci, před nimi potvrdí a veřejně prohlásí takové darování nebo po- stoupení, které již zamýšlí učiniti, aniž si vyžádal nebo obdržel jiné královské povolení; a hned potom ať vloží do desk přede- psané darování nebo postoupení a z nařízení těch nejvyšších úředníků ať převede skutečné držení dědictví nebo statků takto postoupených na toho, komu se rozhodl je postoupiti. A když zachová ten obřad, třebas by potom taková osoba zemřela bez dětí, přece ať se rozumí, že královská komora neboli pokladna nemůže nic žádati nebo obdržeti z dědictví nebo statků od té osoby takto postoupených nebo darovaných. 16 Čtení o Karlu IV. 241
LVIII. O odúmrti! Chceme, aby byla práva našeho dvora, která jsou hlavně pře- dlouhým užíváním starých časů osvědčená, pokud je náležitě možno, bez cizí křivdy vykonávána a chráněna; neboť panov- níkovi se sluší jak uchraňovati poddané v pokoji a zachovávati veškerou spravedlnost, tak neodmítati budoucí zisky vlastního práva, které jsouce správně uspořádány, královskou štědrostí se obracejí ve vlastní prospěch věrných poddaných. Ustanovu- jeme tedy, kdykoli některý obyvatel království, nechť je jakého- koli stavu nebo postavení, odejde z prchavého života tohoto světa a nezanechá žádné děti řádně jím zplozené, aby všechny jeho statky a dědictví, které řečenému zesnulému patřily, úplně spadly na naši královskou komoru neboli pokladnu. LIX. O zcizování dědictví Jestliže by někdo chtěl vlastní dědictví někomu za svého života dáti nebo jiným způsobem postoupiti nebo od sebe na jiného převésti, budiž povinen vyžádati si dovolení od královské veleb- nosti, a když si to dovolení vyžádá a dostane je, ať pošle posla, totiž pána, který má úřad kmetský, k nejvyšším úředníkům, kteří na zprávu řečeného pána, podanou jim ze strany téže ve- lebnosti, mají to dáti vložiti do zemských desk během jednoho roku tehdy nejblíže příštího, v čase totiž jednoho z obecných sněmů, jak je obyčejem, konaných o suchých dnech roku. Anebo jestliže by si to raději vyvolil, ať na jednom z řeče- ných sněmů, když budou zasedati na soudě nejvyšší úředníci, před nimi potvrdí a veřejně prohlásí takové darování nebo po- stoupení, které již zamýšlí učiniti, aniž si vyžádal nebo obdržel jiné královské povolení; a hned potom ať vloží do desk přede- psané darování nebo postoupení a z nařízení těch nejvyšších úředníků ať převede skutečné držení dědictví nebo statků takto postoupených na toho, komu se rozhodl je postoupiti. A když zachová ten obřad, třebas by potom taková osoba zemřela bez dětí, přece ať se rozumí, že královská komora neboli pokladna nemůže nic žádati nebo obdržeti z dědictví nebo statků od té osoby takto postoupených nebo darovaných. 16 Čtení o Karlu IV. 241
Strana 242
O jiném pak kterémkoli dědictví, v hodině smrti, jak se někdy podle našeho doslechu stalo, nebo jiným nějakým způso- bem mimo předepsaný obřad darovaném nebo jakkoli postou- peném, kterýmkoli osobám, sborům nebo místům církevním nebo světským, veřejným nebo soukromým, nechť se rozumí, že ta postoupení a darování od nynějška jako odtehdy zcela rušíme a činíme neplatnými a že tím právem připadají naší pokladně.1 LXXVII. O výhostech poddaných a měšťanů Ačkoli naše královská moc je osvobozena od zákonů, přece je povinností milostivého panovníka starati se o vlastní zisky tak, aby křivdou nepůsobily škody poddaným, neboť tehdy se podle našeho mínění rozmnožuje počet našich měšťanů, když vidíme, že se nezmenšují práva našich věrných pánů a šlechticů; proto jsme se rozhodli tímto ustanovením naříditi, kdykoli by ně- který z městských lidí našich pánů v Českém království chtěl opustiti svého pána a přestěhovati se na naše královské území, aby si vyžádal od svého pána výhost [= dovolení k přestěho- vání]; učiní-li to na svátek svatého Martina, tehdy může odejíti svobodně, pakli však v jiném čase mezi rokem, tehdy ať mu je žádaný výhost udělen, jestliže dříve postaví svému pánovi vhod- né ručitele nebo dosadí místo sebe jiného vhodného, skrze něž by mohlo býti na svátek svatého Martina témuž pánovi úplně zadostiučiněno na povinných úrocích, na robotě nebo obdělání zemí. Leč by týž pán prohlásil v některém z uvedených případů, že takový jeho měšťan je mu vázán snad službou nebo správou majetků nebo jeho peněz nebo jinou povinností; v tom případě dovolujeme, aby mu nebyl udělen výhost, jen když pán hned neomešká před svými lidmi a také v přítomnosti poslů králov- ského dvora, kteří budou pro řečené měšťany žádati výhost, do- kázati své právo, které podle svého tvrzení má proti svému řečenému měšťanu, a jestliže se ten měšťan, když bude potřebí, náležitě neospravedlní v přítomnosti uvedených poslů a lidí, jak je zvykem. A bude-li měšťan shledán vinným, svolujeme, aby mu byl 242
O jiném pak kterémkoli dědictví, v hodině smrti, jak se někdy podle našeho doslechu stalo, nebo jiným nějakým způso- bem mimo předepsaný obřad darovaném nebo jakkoli postou- peném, kterýmkoli osobám, sborům nebo místům církevním nebo světským, veřejným nebo soukromým, nechť se rozumí, že ta postoupení a darování od nynějška jako odtehdy zcela rušíme a činíme neplatnými a že tím právem připadají naší pokladně.1 LXXVII. O výhostech poddaných a měšťanů Ačkoli naše královská moc je osvobozena od zákonů, přece je povinností milostivého panovníka starati se o vlastní zisky tak, aby křivdou nepůsobily škody poddaným, neboť tehdy se podle našeho mínění rozmnožuje počet našich měšťanů, když vidíme, že se nezmenšují práva našich věrných pánů a šlechticů; proto jsme se rozhodli tímto ustanovením naříditi, kdykoli by ně- který z městských lidí našich pánů v Českém království chtěl opustiti svého pána a přestěhovati se na naše královské území, aby si vyžádal od svého pána výhost [= dovolení k přestěho- vání]; učiní-li to na svátek svatého Martina, tehdy může odejíti svobodně, pakli však v jiném čase mezi rokem, tehdy ať mu je žádaný výhost udělen, jestliže dříve postaví svému pánovi vhod- né ručitele nebo dosadí místo sebe jiného vhodného, skrze něž by mohlo býti na svátek svatého Martina témuž pánovi úplně zadostiučiněno na povinných úrocích, na robotě nebo obdělání zemí. Leč by týž pán prohlásil v některém z uvedených případů, že takový jeho měšťan je mu vázán snad službou nebo správou majetků nebo jeho peněz nebo jinou povinností; v tom případě dovolujeme, aby mu nebyl udělen výhost, jen když pán hned neomešká před svými lidmi a také v přítomnosti poslů králov- ského dvora, kteří budou pro řečené měšťany žádati výhost, do- kázati své právo, které podle svého tvrzení má proti svému řečenému měšťanu, a jestliže se ten měšťan, když bude potřebí, náležitě neospravedlní v přítomnosti uvedených poslů a lidí, jak je zvykem. A bude-li měšťan shledán vinným, svolujeme, aby mu byl 242
Strana 243
výhost vůbec odepřen; bude-li však osvobozen, chceme a na- řizujeme, aby mu byl výhost úplně povolen, a dovolujeme mu královskou mocí, že se může svobodně přestěhovati na kterou- koli naši zemi, a rozkazujeme, aby mu řečený pán nečinil žád- nou potíž a škodu. Chceme, aby se všechny tyto věci zachovávaly a rozuměly o všelikých sedlácích nebo měšťanech všech našich pánů v řeče- ném království, kteří by se chtěli přestěhovati na země kterého- koli jiného pána. LXXXIV.—LXXXVII. O vrchnostenské pravomoci Jako chceme, aby vznešenost a důstojenství našich pánů, ozdoba a sláva naší královské koruny, věčně zůstaly nedotčené a pevné, tak jejich moc podle obyčejů odedávna potvrzených upravujeme jistými podmínkami a hranicemi; aby se nestalo, že by pro nejistotu své moci byli svévolní ti, kterým sluší žíti v přejasné ušlechtilosti všech mravů. Proto tímto jistým ustano- vením potvrzujeme, že je našim pánům Českého království zcela udělena všeliká moc - kromě spravedlnosti osobní, která, jak se rozumí, vždy je zachována královské důstojnosti — nad jejich lidmi a nad majetky těch lidí, jak bylo v dávných dobách podle našeho zjištění zachováváno, kromě případů níže uve- dených. [LXXXV] Není dovoleno žádnému pánovi nebo šlechticovi, aby svým lidem nebo cizím vylupoval oči. A bude-li někdo usvědčen z tak nelidského skutku nebo se k němu přizná, nechť ví, že právě tím upadl v hněv králův na svých statcích a všech věcech. [LXXXVI] Bude-li shledáno, že některý pán nebo šlechtic uřízl svému člověku nebo komukoli jinému nos s chřípěmi, nechť ví, že všechny jeho statky propadly královské milosti. [LXXXVII] Podobně se mají varovati svrchuřečení páni a šlechtici, aby se nikdo z nich, hrdě si počínaje nebo jinak málo ceně krev lidské přirozenosti, neodvažoval nebo neopovažoval sám nebo skrze jiného utnouti někomu ruku nebo nohu polo- ženou na špalek. Kdo by proti tomu jednal, nechť je potrestán podobným trestem. 243
výhost vůbec odepřen; bude-li však osvobozen, chceme a na- řizujeme, aby mu byl výhost úplně povolen, a dovolujeme mu královskou mocí, že se může svobodně přestěhovati na kterou- koli naši zemi, a rozkazujeme, aby mu řečený pán nečinil žád- nou potíž a škodu. Chceme, aby se všechny tyto věci zachovávaly a rozuměly o všelikých sedlácích nebo měšťanech všech našich pánů v řeče- ném království, kteří by se chtěli přestěhovati na země kterého- koli jiného pána. LXXXIV.—LXXXVII. O vrchnostenské pravomoci Jako chceme, aby vznešenost a důstojenství našich pánů, ozdoba a sláva naší královské koruny, věčně zůstaly nedotčené a pevné, tak jejich moc podle obyčejů odedávna potvrzených upravujeme jistými podmínkami a hranicemi; aby se nestalo, že by pro nejistotu své moci byli svévolní ti, kterým sluší žíti v přejasné ušlechtilosti všech mravů. Proto tímto jistým ustano- vením potvrzujeme, že je našim pánům Českého království zcela udělena všeliká moc - kromě spravedlnosti osobní, která, jak se rozumí, vždy je zachována královské důstojnosti — nad jejich lidmi a nad majetky těch lidí, jak bylo v dávných dobách podle našeho zjištění zachováváno, kromě případů níže uve- dených. [LXXXV] Není dovoleno žádnému pánovi nebo šlechticovi, aby svým lidem nebo cizím vylupoval oči. A bude-li někdo usvědčen z tak nelidského skutku nebo se k němu přizná, nechť ví, že právě tím upadl v hněv králův na svých statcích a všech věcech. [LXXXVI] Bude-li shledáno, že některý pán nebo šlechtic uřízl svému člověku nebo komukoli jinému nos s chřípěmi, nechť ví, že všechny jeho statky propadly královské milosti. [LXXXVII] Podobně se mají varovati svrchuřečení páni a šlechtici, aby se nikdo z nich, hrdě si počínaje nebo jinak málo ceně krev lidské přirozenosti, neodvažoval nebo neopovažoval sám nebo skrze jiného utnouti někomu ruku nebo nohu polo- ženou na špalek. Kdo by proti tomu jednal, nechť je potrestán podobným trestem. 243
Strana 244
XCIV. O zprznění a cizoložství Zádáme, aby naši poddaní žili čestně a v cudnosti. A ačkoli násilník uráží každé právo, přece se zdá, že je nejtíže přestupuje ten, kdo znásilňuje panenskou čistotu nebo cudnost počestné paní. Proto tímto svatým nařízením ustanovujeme, jestliže by byl někdo udán, že ve vášni chtíče násilně zprznil pannu nebo znásilnil jinou počestně žijící ženu, má se ihned taková panna nebo žena veřejně ukázati na místě spáchaného zločinu, jestliže tam bydlí lidé, jinak na místě, kde blíže bydlí lidé, má roztrhati šlojíř a vysokým hlasem žalovati a křičeti proti takovému ná- silníkovi před počestnými lidmi řečeného místa; potom má podati zvláštní žalobu královým úředníkům. A na její žalobu nechť dá náš hofrychtéř zatknouti toho, kdo byl udán; bude-li snad tento zapírati zločin, podle zvyku roz- hodne soud na královském dvoře nížepsaným způsobem, který byl, jak nacházíme, odedávna zachováván: vyžádá si totiž od té ženy přísahu, že byla tak zprzněna nebo znásilněna. Když ji složí, tehdy ten, který byl udán, bude-li se chtíti hájiti proti věcem za vinu mu kladeným, bude na svou obranu přísahati; a nechť má s sebou šest svědků dobrého jména a dobré pověsti. Jestliže při tom selže, bude uznán za vinného tím zločinem a potrestán na hrdle a jeho statky nebo dědictví bude zabaveno pro královskou korunu; jestliže dokáže svou nevinu, nechť je osvobozen a svobodně nechť odejde. XCIX. O konfiskaci statků pro přečiny Vyhlašujeme, že se má o statcích nebo dědictvích provinilců, které jsme pro rozličné zločiny v četných našich ustanoveních poručili zabaviti pro komoru, rozuměti způsobem nížepsaným: totiž, jestliže jsou takové statky svobodné nebo jinak pod naším panstvím nebo jsou-li [tam] drženy právem zákupným, o těch rozhodujeme, že patří k pokladně královské. Jsou-li však zá- kupné nebo úročné nebo jinak v městečkách nebo na zemích našich pánů nebo šlechticů založené, o těch rozumíme a chceme, aby byla přidána pánům, kterým patří purkrecht [právo zá- kupné] nebo úrok nebo na jejichž zemi nebo panství stojí. 244
XCIV. O zprznění a cizoložství Zádáme, aby naši poddaní žili čestně a v cudnosti. A ačkoli násilník uráží každé právo, přece se zdá, že je nejtíže přestupuje ten, kdo znásilňuje panenskou čistotu nebo cudnost počestné paní. Proto tímto svatým nařízením ustanovujeme, jestliže by byl někdo udán, že ve vášni chtíče násilně zprznil pannu nebo znásilnil jinou počestně žijící ženu, má se ihned taková panna nebo žena veřejně ukázati na místě spáchaného zločinu, jestliže tam bydlí lidé, jinak na místě, kde blíže bydlí lidé, má roztrhati šlojíř a vysokým hlasem žalovati a křičeti proti takovému ná- silníkovi před počestnými lidmi řečeného místa; potom má podati zvláštní žalobu královým úředníkům. A na její žalobu nechť dá náš hofrychtéř zatknouti toho, kdo byl udán; bude-li snad tento zapírati zločin, podle zvyku roz- hodne soud na královském dvoře nížepsaným způsobem, který byl, jak nacházíme, odedávna zachováván: vyžádá si totiž od té ženy přísahu, že byla tak zprzněna nebo znásilněna. Když ji složí, tehdy ten, který byl udán, bude-li se chtíti hájiti proti věcem za vinu mu kladeným, bude na svou obranu přísahati; a nechť má s sebou šest svědků dobrého jména a dobré pověsti. Jestliže při tom selže, bude uznán za vinného tím zločinem a potrestán na hrdle a jeho statky nebo dědictví bude zabaveno pro královskou korunu; jestliže dokáže svou nevinu, nechť je osvobozen a svobodně nechť odejde. XCIX. O konfiskaci statků pro přečiny Vyhlašujeme, že se má o statcích nebo dědictvích provinilců, které jsme pro rozličné zločiny v četných našich ustanoveních poručili zabaviti pro komoru, rozuměti způsobem nížepsaným: totiž, jestliže jsou takové statky svobodné nebo jinak pod naším panstvím nebo jsou-li [tam] drženy právem zákupným, o těch rozhodujeme, že patří k pokladně královské. Jsou-li však zá- kupné nebo úročné nebo jinak v městečkách nebo na zemích našich pánů nebo šlechticů založené, o těch rozumíme a chceme, aby byla přidána pánům, kterým patří purkrecht [právo zá- kupné] nebo úrok nebo na jejichž zemi nebo panství stojí. 244
Strana 245
CXIV. O statcích klášterních Všichni opati, probošti nebo převorové kterýchkoli klášterů, jichž je přízní boží v našem Českém království přemnoho, buď- též povinni statky a práva, jež dostali od našich předchůdců, jasných českých králů nebo vévodů, nebo i od kterýchkoli jiných osob řečeného království a které, jak je známo, jsou drženy pod panstvím královským, všem králům aspoň jednou za života každého krále dáti všestranně prohlédnouti, jak bylo podle sta- rého obyčeje podle našeho zjištění zachováváno, a ode všech obdržeti listy potvrzení nebo schválení. A jestliže to opominou učiniti, nechť vědí, že budou neklamně na čas bez řečených statků, jež budou udržovány královskou komorou, dokud ne- učiní svrchuřečené prohlédnutí a neobdrží listy potvrzení. Odvolání zákoníka Ale po císařově návratu z Říma se panstvo na obecném sněmu, konaném koncem září 1355, postavilo proti psanému zákoníku a přijalo jen usnesení uvedená výše o lupičích a ochraně chudých poddaných. A tak Karel sám odvolal, ač nerad, návrh svého záko- níka dne 6. října 1355 touto listinou: »Známo činíme zněním tohoto listu všem, ačkoli jsme se již dávno rozhodli podle rady, vůle, vědomosti a souhlasu našich i našeho Českého království knížat a pánů nalézti některá práva a také je stanoviti a ačkoli byla na radu a s výslovným souhlasem některých svrchuřečených knížat a pánů sepsána a v jednom svazku zapečetěna, jak vešlo ve všeobecnou zná- most: že přece svrchuřečený svazek, který totiž, jak je svrchu uvedeno, byl z toho sestaven, spolu s pečetěmi k tomu přivěše- nými byl nahodilým pádem ohněm zničen a vniveč obrácen, a že stejně jak my, tak svrchuřečení knížata a páni jsme ne- slíbili již řečená práva zachovávati, ani jsme o nich nesložili nějaké přísahy, a dosud záleželo na svobodném rozhodnutí našem a knížat a pánů, jestliže bychom chtěli ta práva sliby a přísahami v takových věcech vhodnými potvrditi, schváliti 245
CXIV. O statcích klášterních Všichni opati, probošti nebo převorové kterýchkoli klášterů, jichž je přízní boží v našem Českém království přemnoho, buď- též povinni statky a práva, jež dostali od našich předchůdců, jasných českých králů nebo vévodů, nebo i od kterýchkoli jiných osob řečeného království a které, jak je známo, jsou drženy pod panstvím královským, všem králům aspoň jednou za života každého krále dáti všestranně prohlédnouti, jak bylo podle sta- rého obyčeje podle našeho zjištění zachováváno, a ode všech obdržeti listy potvrzení nebo schválení. A jestliže to opominou učiniti, nechť vědí, že budou neklamně na čas bez řečených statků, jež budou udržovány královskou komorou, dokud ne- učiní svrchuřečené prohlédnutí a neobdrží listy potvrzení. Odvolání zákoníka Ale po císařově návratu z Říma se panstvo na obecném sněmu, konaném koncem září 1355, postavilo proti psanému zákoníku a přijalo jen usnesení uvedená výše o lupičích a ochraně chudých poddaných. A tak Karel sám odvolal, ač nerad, návrh svého záko- níka dne 6. října 1355 touto listinou: »Známo činíme zněním tohoto listu všem, ačkoli jsme se již dávno rozhodli podle rady, vůle, vědomosti a souhlasu našich i našeho Českého království knížat a pánů nalézti některá práva a také je stanoviti a ačkoli byla na radu a s výslovným souhlasem některých svrchuřečených knížat a pánů sepsána a v jednom svazku zapečetěna, jak vešlo ve všeobecnou zná- most: že přece svrchuřečený svazek, který totiž, jak je svrchu uvedeno, byl z toho sestaven, spolu s pečetěmi k tomu přivěše- nými byl nahodilým pádem ohněm zničen a vniveč obrácen, a že stejně jak my, tak svrchuřečení knížata a páni jsme ne- slíbili již řečená práva zachovávati, ani jsme o nich nesložili nějaké přísahy, a dosud záleželo na svobodném rozhodnutí našem a knížat a pánů, jestliže bychom chtěli ta práva sliby a přísahami v takových věcech vhodnými potvrditi, schváliti 245
Strana 246
a upevniti, což jsme až dodnes neučinili my nebo svrchuřečená knížata a páni, a řečená práva od doby, kdy jsme je složili, až do nynějška nikdy nebyla uveřejněna, oznámena nebo ohlášena, ani nebyla v zemích, městech nebo na trzích veřejně vyhlášena: a proto rozhodujeme a královskou mocí z jisté vědomosti pro- hlašujeme, že my i všechna svrchuřečená knížata a páni naši i království a České koruny, a nadto i naši a jejich dědici a ná- stupci, nejsme věčně k zachovávání řečených práv jakýmkoli způsobem vázáni nebo poutáni, nýbrž spíše že jsme zproštěni a svobodni od nich, jakož i ode všech nálezů, bodů a článků, které jsou v řečených právech obsaženy atd.« 44. Karel v Německu — Návštěva Met Léta Páně 1356 zdržoval se pan císař Karel skoro celý rok v krajinách Německa a staral se o mír a vyřizoval říšské záleži- tosti.1 Potom v měsíci listopadu toho roku vstoupil do velikého a nadmíru slavného města Met,2 kam, jak vyprávěli, po tři sta let nikdy nezavítal korunovaný císař, a byl [17. listopadu 1356] od knížat, šlechticů a měšťanů uvítán s převelikou slavnost- ností. Měšťané toho města také mu vyšli naproti na tři míle a na znamení, že se se vším, co mají, poddávají s veškerou ochotou jeho panování, odevzdají mu klíče města a všech bran. A při vstupu pana císaře nastala převeliká radost, všechno duchovenstvo a veškeren lid vyjde mu vstříc s jásotem a vese- lím, radostně ho uvítají a doprovodí ho s ostatky svatých za zpěvu hymen a písní až k biskupskému domu, kde mu bylo připraveno ubytování. Potom pan císař za tamního pobytu ohlásil říšským knížatům, že bude v tom městě konati o svátku Narození Kristova tehdy příštím [= o vánocích] říšský sjezd a sněm. Když tedy nastával svátek Narození Páně, přišli na říšský sjezd [21. prosince] vyslanci pana papeže, totiž kardinál tetra- gorský [Talleyrand de Périgord] a opat clunyacenský [An- droin]. Dále dva synové francouzského krále, prvorozený [dau- phin a vévoda normandský] a druhorozený, sestřenci pana císaře, dále arcibiskupové trevírský, kolínský a mohučský. Dále vé- 246
a upevniti, což jsme až dodnes neučinili my nebo svrchuřečená knížata a páni, a řečená práva od doby, kdy jsme je složili, až do nynějška nikdy nebyla uveřejněna, oznámena nebo ohlášena, ani nebyla v zemích, městech nebo na trzích veřejně vyhlášena: a proto rozhodujeme a královskou mocí z jisté vědomosti pro- hlašujeme, že my i všechna svrchuřečená knížata a páni naši i království a České koruny, a nadto i naši a jejich dědici a ná- stupci, nejsme věčně k zachovávání řečených práv jakýmkoli způsobem vázáni nebo poutáni, nýbrž spíše že jsme zproštěni a svobodni od nich, jakož i ode všech nálezů, bodů a článků, které jsou v řečených právech obsaženy atd.« 44. Karel v Německu — Návštěva Met Léta Páně 1356 zdržoval se pan císař Karel skoro celý rok v krajinách Německa a staral se o mír a vyřizoval říšské záleži- tosti.1 Potom v měsíci listopadu toho roku vstoupil do velikého a nadmíru slavného města Met,2 kam, jak vyprávěli, po tři sta let nikdy nezavítal korunovaný císař, a byl [17. listopadu 1356] od knížat, šlechticů a měšťanů uvítán s převelikou slavnost- ností. Měšťané toho města také mu vyšli naproti na tři míle a na znamení, že se se vším, co mají, poddávají s veškerou ochotou jeho panování, odevzdají mu klíče města a všech bran. A při vstupu pana císaře nastala převeliká radost, všechno duchovenstvo a veškeren lid vyjde mu vstříc s jásotem a vese- lím, radostně ho uvítají a doprovodí ho s ostatky svatých za zpěvu hymen a písní až k biskupskému domu, kde mu bylo připraveno ubytování. Potom pan císař za tamního pobytu ohlásil říšským knížatům, že bude v tom městě konati o svátku Narození Kristova tehdy příštím [= o vánocích] říšský sjezd a sněm. Když tedy nastával svátek Narození Páně, přišli na říšský sjezd [21. prosince] vyslanci pana papeže, totiž kardinál tetra- gorský [Talleyrand de Périgord] a opat clunyacenský [An- droin]. Dále dva synové francouzského krále, prvorozený [dau- phin a vévoda normandský] a druhorozený, sestřenci pana císaře, dále arcibiskupové trevírský, kolínský a mohučský. Dále vé- 246
Strana 247
voda lucemburský [Václavl, zastupující osobnost českého krále, který je arcičíšníkem, vévoda saský [Rudolf], arcimaršálek, markrabě braniborský [Ludvík], arcikomorník, falckrabě rýnský [Ruprecht], arcistolník, markrabě míšeňský [Vilém], arcilovčí, úředníci svaté říše. Na svátek pak Narození Páně při ranní bohoslužbě četl pan císař, oděn všemi císařskými odznaky, před uvedenými knížaty evangelium: »Vyšlo poručení od císaře Augusta« [Luk. 2, 1] a pan kardinál zpíval první mši a z jeho rukou přijal pan císař pokorně a zbožně svatou večeři Páně. Potom zpíval hlavní mši onoho dne arcibiskup kolínský a po jejím slavnostním skončení doprovodili slavnostně všichni arcibiskupové, biskupové a pre- láti, jakož i světská knížata, pana císaře a paní císařovnu, oděné císařskými rouchy a odznaky, k hodovnímu domu, připrave- nému na náměstí uprostřed města a velmi krásně ozdobenému, kde bylo postaveno přemnoho tabulí a stolů pro pozvané. A když tak seděl pan císař u tabule na vyvýšenějším místě, přijdou říšští úředníci a vykonávali, jak je zvykem, své služby. A nejprve řečení arcibiskupové s císařskými pečetěmi, protože jsou kancléři, každý na svém místě. Potom přijel před stůl arci- maršálek na velikém oři, nesa ve stříbrné nádobě oves pro císa- řovy koně, a usadil každého z knížat u stolu na místa pro ně připravená. Po něm přijel na silném koni arcikomorník, mar- krabě braniborský, nesa zlatou mísu a krásné ručníky, a podal vodu císaři, sedícímu na trůně. Po něm přišel falckrabě rýnský, nesa na zlatých miskách lahůdky, a napřed je ochutnav,3 před- ložil je císaři. Dále přišel Václav, vévoda lucemburský a bra- bantský, který jako bratr pana císaře představoval osobnost českého krále, nesa v zlatých číších víno, a napřed ho okusiv, dal císaři píti. Nakonec přijdou knížata arcilovčí markrabě mí- šeňský a podlovčí hrabě ze Schwarzburgu s mnoha loveckými psy a rohy, a dělajíce veliký halas, přinesou s veškerou hbitostí k panovníkovu stolu jelena a kance. A byla vystrojena onoho dne převeliká hostina, že nikdo nepamatuje jí podobné. A když byla skončena, štědře rozdal pan císař různým knížatům roz- ličné a skvělé dary i vrátili se s radostí a veselím jeden každý domů. 247
voda lucemburský [Václavl, zastupující osobnost českého krále, který je arcičíšníkem, vévoda saský [Rudolf], arcimaršálek, markrabě braniborský [Ludvík], arcikomorník, falckrabě rýnský [Ruprecht], arcistolník, markrabě míšeňský [Vilém], arcilovčí, úředníci svaté říše. Na svátek pak Narození Páně při ranní bohoslužbě četl pan císař, oděn všemi císařskými odznaky, před uvedenými knížaty evangelium: »Vyšlo poručení od císaře Augusta« [Luk. 2, 1] a pan kardinál zpíval první mši a z jeho rukou přijal pan císař pokorně a zbožně svatou večeři Páně. Potom zpíval hlavní mši onoho dne arcibiskup kolínský a po jejím slavnostním skončení doprovodili slavnostně všichni arcibiskupové, biskupové a pre- láti, jakož i světská knížata, pana císaře a paní císařovnu, oděné císařskými rouchy a odznaky, k hodovnímu domu, připrave- nému na náměstí uprostřed města a velmi krásně ozdobenému, kde bylo postaveno přemnoho tabulí a stolů pro pozvané. A když tak seděl pan císař u tabule na vyvýšenějším místě, přijdou říšští úředníci a vykonávali, jak je zvykem, své služby. A nejprve řečení arcibiskupové s císařskými pečetěmi, protože jsou kancléři, každý na svém místě. Potom přijel před stůl arci- maršálek na velikém oři, nesa ve stříbrné nádobě oves pro císa- řovy koně, a usadil každého z knížat u stolu na místa pro ně připravená. Po něm přijel na silném koni arcikomorník, mar- krabě braniborský, nesa zlatou mísu a krásné ručníky, a podal vodu císaři, sedícímu na trůně. Po něm přišel falckrabě rýnský, nesa na zlatých miskách lahůdky, a napřed je ochutnav,3 před- ložil je císaři. Dále přišel Václav, vévoda lucemburský a bra- bantský, který jako bratr pana císaře představoval osobnost českého krále, nesa v zlatých číších víno, a napřed ho okusiv, dal císaři píti. Nakonec přijdou knížata arcilovčí markrabě mí- šeňský a podlovčí hrabě ze Schwarzburgu s mnoha loveckými psy a rohy, a dělajíce veliký halas, přinesou s veškerou hbitostí k panovníkovu stolu jelena a kance. A byla vystrojena onoho dne převeliká hostina, že nikdo nepamatuje jí podobné. A když byla skončena, štědře rozdal pan císař různým knížatům roz- ličné a skvělé dary i vrátili se s radostí a veselím jeden každý domů. 247
Strana 248
45. Karel jmenuje svého pištce králem všech šašků Karel atd.1 Milému nám... z..., domácímu pištci..., milost svou a všechno dobré. Mezi ostatními pečlivými starostmi, jimiž jsme bez ustání pro žádoucí blaho poddaných zaměstnáni, starostlivě podněcuje naši mysl, abychom nad ostatní věrné povznášeli milými dobro- diními a laskavou přízní ty, kdož s usilovnou snahou sloužili našim nejjasnějším a osvíceným předkům slavné paměti a je- jichž věrnost a stálost pevné zákonitosti zazářila zřejmými dů- kazy. Vskutku jsme se rozhodli z vrozené nám laskavosti udělit ti plným právem dar zvláštní milosti, protože ty ses dlouhou dobu s usilovnou pečlivostí vynasnažil k službám na- šim a zbožněného zesnulého římského císaře atd. . . . se za- vděčiti a každodenním citem schopnosti ukazuješ k nám ochotu vyluzovanými zvuky i každodenní líbezností konejšící har- monie, která tím příjemněji vniká obvyklou hrou do lidských uší, čím dovednost tvých prstů, získaná mnohou námahou z při- rozené píle a přispění znalosti, zlaďuje nelibé rozdíly strun a souzvuky tónů mistrovskými skladbami sladké melodie. Proto jsme zvážili nejen dovednost tvého mistrovství, nýbrž i dlouhou námahu a nepohnutý stav tvé věrnosti a z plnosti královské nebo císařské moci tímto listem povyšujeme tě jako zasloužilého, jejž doporučují chvalitebné mravní obcování a chvalitebný život, za krále všech šašků, nechť jsou jakéhokoli umění, schopnosti nebo dovednosti, ve všech i jednotlivých královstvích a knížectvích, zemích, panstvích a krajích pod- řízených svaté říši. A rozhodujeme, že všichni takoví šaškové i každý zvláště mají tě ctíti jako krále a na všech místech, koli- krát a jakmile budou míti shromáždění, s povinnou oslavou tě uctívati i věrně tě poslouchati v tom, co patří podle práva nebo zvyku k úřadu tvé vlády, a že můžeš svobodně všude prodati koně, šaty, roucha a kteréhokoli jiné dary — nechť se mohou označiti zvláštními jmény -, které ti budou svobodně vydány od králů, knížat, vévodů, hrabat, pánů, rytířů, panošů, od věr- ných kohokoli v svaté říši, a to bez placení cla nebo jiné dávky, jež ti ze zvláštní přízně naší výsosti tímto listem odpouštíme na dobu tvého života. Zakazujeme všem našim i svaté říše věr- 248
45. Karel jmenuje svého pištce králem všech šašků Karel atd.1 Milému nám... z..., domácímu pištci..., milost svou a všechno dobré. Mezi ostatními pečlivými starostmi, jimiž jsme bez ustání pro žádoucí blaho poddaných zaměstnáni, starostlivě podněcuje naši mysl, abychom nad ostatní věrné povznášeli milými dobro- diními a laskavou přízní ty, kdož s usilovnou snahou sloužili našim nejjasnějším a osvíceným předkům slavné paměti a je- jichž věrnost a stálost pevné zákonitosti zazářila zřejmými dů- kazy. Vskutku jsme se rozhodli z vrozené nám laskavosti udělit ti plným právem dar zvláštní milosti, protože ty ses dlouhou dobu s usilovnou pečlivostí vynasnažil k službám na- šim a zbožněného zesnulého římského císaře atd. . . . se za- vděčiti a každodenním citem schopnosti ukazuješ k nám ochotu vyluzovanými zvuky i každodenní líbezností konejšící har- monie, která tím příjemněji vniká obvyklou hrou do lidských uší, čím dovednost tvých prstů, získaná mnohou námahou z při- rozené píle a přispění znalosti, zlaďuje nelibé rozdíly strun a souzvuky tónů mistrovskými skladbami sladké melodie. Proto jsme zvážili nejen dovednost tvého mistrovství, nýbrž i dlouhou námahu a nepohnutý stav tvé věrnosti a z plnosti královské nebo císařské moci tímto listem povyšujeme tě jako zasloužilého, jejž doporučují chvalitebné mravní obcování a chvalitebný život, za krále všech šašků, nechť jsou jakéhokoli umění, schopnosti nebo dovednosti, ve všech i jednotlivých královstvích a knížectvích, zemích, panstvích a krajích pod- řízených svaté říši. A rozhodujeme, že všichni takoví šaškové i každý zvláště mají tě ctíti jako krále a na všech místech, koli- krát a jakmile budou míti shromáždění, s povinnou oslavou tě uctívati i věrně tě poslouchati v tom, co patří podle práva nebo zvyku k úřadu tvé vlády, a že můžeš svobodně všude prodati koně, šaty, roucha a kteréhokoli jiné dary — nechť se mohou označiti zvláštními jmény -, které ti budou svobodně vydány od králů, knížat, vévodů, hrabat, pánů, rytířů, panošů, od věr- ných kohokoli v svaté říši, a to bez placení cla nebo jiné dávky, jež ti ze zvláštní přízně naší výsosti tímto listem odpouštíme na dobu tvého života. Zakazujeme všem našim i svaté říše věr- 248
Strana 249
ným i každému zvláště, aby ti nečinili proti povolení této naší milosti nebo obdarování potíže nebo nedovolili je činiti pod trestem našeho hněvu. Svědectvím tohoto listu atd. 46. Některé důležitější stavby — Drahota v Čechách - Sňatek císařův s Alžbětou Pomořanskou Léta Páně 1357 [dne 9. července] položil pan císař základní neboli první kámen v základu nového pražského mostu na břehu blízko kláštera svatého Klimenta.1 Léta Páně 1357 přijel pan císař do Čech a vystavěl na různých místech mnoho hradů, v nichž dosadil své purkrabí, aby se sta- rali o mír a odstraňovali zločince. Téhož roku pan císař, mající zvláštní zbožnou úctu k svatému Václavu, svému obzvláštnímu ochránci a pomocníku, obložil hlavu toho světce ryzím zlatem a dal mu zhotoviti náhrobek z ryzího zlata a vyzdobil jej nejcennějšími drahokamy a vybra- nými kameny a tak ho okrášlil, že se takový náhrobek nenajde na celém světě. Nadto vyzdobil i náhrobky jiných světců, jakož i hlavy, paže a ostatky různých světců2 zlatem, stříbrem a pře- krásnými drahokamy a daroval je Pražskému kostelu. Léta Páně 1359 k svátku svatého Jiljí [bylo to v úterý 3. září] byla převeliká povodeň a voda vnikla do Pražského města až ke kostelu sv. Mikuláše na Kurném trhu; po té povodni přišla teplá zima. Léta Páně 1360 pan císař Karel ustanovil duchovní v kostele Pražském, kteří mimo kanonické hodiny čtou žaltář vyso- kým hlasem nebo tónem.3 Téhož roku dne [24. března] před Zvěstováním svaté Panny usadil pan císař Karel bratry mnichy, kteří se nazývají služeb- níky svaté Marie [= servíty4], v kapli svaté Panny pod vrchem Vyšehradem »Na trávníčku« a postavil jim klášter. Téhož roku obehnal pan císař horu Petřín, Strahov a Hrad- čany přepevnými zdmi.5 Téhož roku uslyšel pan císař, že říšský vasal, hrabě z Wür- temberga, uzavřel spolek s rakouským vévodou Rudolfem, císa- řovým zetěm, proti císaři; nad tím se velmi rozhněval, a shro- 249
ným i každému zvláště, aby ti nečinili proti povolení této naší milosti nebo obdarování potíže nebo nedovolili je činiti pod trestem našeho hněvu. Svědectvím tohoto listu atd. 46. Některé důležitější stavby — Drahota v Čechách - Sňatek císařův s Alžbětou Pomořanskou Léta Páně 1357 [dne 9. července] položil pan císař základní neboli první kámen v základu nového pražského mostu na břehu blízko kláštera svatého Klimenta.1 Léta Páně 1357 přijel pan císař do Čech a vystavěl na různých místech mnoho hradů, v nichž dosadil své purkrabí, aby se sta- rali o mír a odstraňovali zločince. Téhož roku pan císař, mající zvláštní zbožnou úctu k svatému Václavu, svému obzvláštnímu ochránci a pomocníku, obložil hlavu toho světce ryzím zlatem a dal mu zhotoviti náhrobek z ryzího zlata a vyzdobil jej nejcennějšími drahokamy a vybra- nými kameny a tak ho okrášlil, že se takový náhrobek nenajde na celém světě. Nadto vyzdobil i náhrobky jiných světců, jakož i hlavy, paže a ostatky různých světců2 zlatem, stříbrem a pře- krásnými drahokamy a daroval je Pražskému kostelu. Léta Páně 1359 k svátku svatého Jiljí [bylo to v úterý 3. září] byla převeliká povodeň a voda vnikla do Pražského města až ke kostelu sv. Mikuláše na Kurném trhu; po té povodni přišla teplá zima. Léta Páně 1360 pan císař Karel ustanovil duchovní v kostele Pražském, kteří mimo kanonické hodiny čtou žaltář vyso- kým hlasem nebo tónem.3 Téhož roku dne [24. března] před Zvěstováním svaté Panny usadil pan císař Karel bratry mnichy, kteří se nazývají služeb- níky svaté Marie [= servíty4], v kapli svaté Panny pod vrchem Vyšehradem »Na trávníčku« a postavil jim klášter. Téhož roku obehnal pan císař horu Petřín, Strahov a Hrad- čany přepevnými zdmi.5 Téhož roku uslyšel pan císař, že říšský vasal, hrabě z Wür- temberga, uzavřel spolek s rakouským vévodou Rudolfem, císa- řovým zetěm, proti císaři; nad tím se velmi rozhněval, a shro- 249
Strana 250
máždiv veliké množství lidu, vytáhl [kolem 15. srpna] proti řečenému hraběti z Würtemberga, a když zpustošil jeho země ohněm, vzal si to ten hrabě k srdci a dosáhl milosti [dne 31. srpna], třebas pozdě po velikých škodách. Podobně učinil i rakouský vévoda [5. září].6 A císař jim potom neodplatil zlým za zlé. Přece však, protože prý, jak se čte, kdysi Švábové zpus- tošili Čechy, nyní jim Čechové cestou tam a zpět způsobili pře- veliké škody. Léta Páně 1361, když se pan císař zdržoval v městě Norim- berku se svou chotí paní císařovnou Annou, narodil se jim v pátek nazítří [26. února] po svátku svatého Matěje apoštola syn, který dostal při křtu jméno Václav.7 Téhož roku, protože ve všech zemí špatně vzešlo osení, byla převeliká drahota, takže se míra neboli strych ječmene platila v Praze půl kopy a zemřelo mnoho tisíc lidí hladem a jiní mo- rem, který tehdy ještě zuřil. Tu se stalo, že rychtář a konšelé Většího Města pražského na podnět ďáblův dali veřejně vstrčiti do pytle a utopiti jednoho kněze, jménem Martina, služebníka Pražského kostela. Když se zpráva o tom skutku donesla k slu- chu pana císaře, těžce to nesl a dal sesaditi z úřadů rychtáře a konšely i všechny spoluviníky onoho ohavného skutku. A císař nechtěl dříve vkročiti do Pražského města, než by ti všichni odešli z města. A ti potom poslali k Apoštolské stolici a ob- drželi list o rozhřešení na pana Arnošta, pražského arcibiskupa. Ten jim dal rozhřešení a uložil jim za pokání, aby rozdělili chudým jako almužnu sedm tisíc strychů ječmene8 a obstarali za tak veliký zločin dvě věčná světla v Pražském kostele. To i učinili a brzo potom zemřeli. Léta Páně 1362 trvala ještě drahota až do žní, a kdyby ne- bylo řečené již almužny, byli by hladem umřeli dobří řemeslníci. Ale podivuhodná je milostivost boží: když přišly žně, urodila se toho roku tak veliká hojnost obilí, že strych ječmene stál v Praze groš a chudí se zotavili a chválili Pána na výsostech. Téhož roku v oktávu svátku svatého Prokopa [II. července) zemřela císařovna Anna a byla pochována v Pražském kostele. Po její smrti vzal si císař za manželku Alžbětu, dceru [Alžběty, dcery polského krále Kazimíra [a Bogislava Pomořanského]. Léta Páně 1363 v den svatého Víta [15. června] dal císař od 250
máždiv veliké množství lidu, vytáhl [kolem 15. srpna] proti řečenému hraběti z Würtemberga, a když zpustošil jeho země ohněm, vzal si to ten hrabě k srdci a dosáhl milosti [dne 31. srpna], třebas pozdě po velikých škodách. Podobně učinil i rakouský vévoda [5. září].6 A císař jim potom neodplatil zlým za zlé. Přece však, protože prý, jak se čte, kdysi Švábové zpus- tošili Čechy, nyní jim Čechové cestou tam a zpět způsobili pře- veliké škody. Léta Páně 1361, když se pan císař zdržoval v městě Norim- berku se svou chotí paní císařovnou Annou, narodil se jim v pátek nazítří [26. února] po svátku svatého Matěje apoštola syn, který dostal při křtu jméno Václav.7 Téhož roku, protože ve všech zemí špatně vzešlo osení, byla převeliká drahota, takže se míra neboli strych ječmene platila v Praze půl kopy a zemřelo mnoho tisíc lidí hladem a jiní mo- rem, který tehdy ještě zuřil. Tu se stalo, že rychtář a konšelé Většího Města pražského na podnět ďáblův dali veřejně vstrčiti do pytle a utopiti jednoho kněze, jménem Martina, služebníka Pražského kostela. Když se zpráva o tom skutku donesla k slu- chu pana císaře, těžce to nesl a dal sesaditi z úřadů rychtáře a konšely i všechny spoluviníky onoho ohavného skutku. A císař nechtěl dříve vkročiti do Pražského města, než by ti všichni odešli z města. A ti potom poslali k Apoštolské stolici a ob- drželi list o rozhřešení na pana Arnošta, pražského arcibiskupa. Ten jim dal rozhřešení a uložil jim za pokání, aby rozdělili chudým jako almužnu sedm tisíc strychů ječmene8 a obstarali za tak veliký zločin dvě věčná světla v Pražském kostele. To i učinili a brzo potom zemřeli. Léta Páně 1362 trvala ještě drahota až do žní, a kdyby ne- bylo řečené již almužny, byli by hladem umřeli dobří řemeslníci. Ale podivuhodná je milostivost boží: když přišly žně, urodila se toho roku tak veliká hojnost obilí, že strych ječmene stál v Praze groš a chudí se zotavili a chválili Pána na výsostech. Téhož roku v oktávu svátku svatého Prokopa [II. července) zemřela císařovna Anna a byla pochována v Pražském kostele. Po její smrti vzal si císař za manželku Alžbětu, dceru [Alžběty, dcery polského krále Kazimíra [a Bogislava Pomořanského]. Léta Páně 1363 v den svatého Víta [15. června] dal císař od 250
Strana 251
pana Arnošta, arcibiskupa pražského, korunovati svého syna Václava v druhém roce jeho věku za českého krále10 a třetího dne potom svou choť paní Alžbětu. 47. Petrarkovy písemné styky s některými předními českými osobnostmi a) Jan ze Středy1 Petrarkovi o navázání písemného styku2 Mistře a pane! Kéž by jazyk píšícího, zvlažený lahodným mokem parnas- ského3 pramene a kapkami rosy pegasejské,4 mohl ochutnati hojné plody z úrodného výhonku vrchu helikonského5 a vonné kadidlo Apollona Delfského,6 když má s potěšením mluviti k tak velikému a tak proslulému mistru rétorské [= řečnické) skladby. A kéž by jasnost osvětlujícího Foeba očistila svým jasem kout mé hrudi, kéž by vzácná dobrotivost Merkuriova" sílou své hbitosti tak řídila sloh jazyka, aby slova vhodným uspořádáním odpovídala myšlenkám a zase myšlenka květům slov, aby se list nehrozil pádu, maje býti předložen takovým očím a tak vznešeného posuzovatele, nýbrž aby před odchodem rozžhavený ohněm rozumu tak se roztavil z čistého v čistší, aby se v ohni takového taviče nerozpustil. Neboť, přeslavný mistře, jako obsahovalo tvrzení vašeho lé- kárníka, když hlubiny vaší mysli jsou přízní boží schopny vy- nalézati veliké látky, rozvrhovati vynalezené, rozvržené odívati květem řečnickým a vyslovené svěřovati paměti a zapamato- vané umějí přednášeti 10 rytmem sladkého přednesu, ne nehodně vás prosí láska pisatelova, aby ucho císařského kancléře, zachy- cujíc při čtení kvetoucí zpěvy mus sladce plynoucí v každém druhu učenosti, tak jako v těchto věcech shromažďuje poklady vznešenosti vašeho srdce, radovalo se ze skvělé hostiny mezi jemnými pokrmy vašeho mistrovského stolu a opájelo se pře- sladkým nektarem básnické výmluvnosti. Neboť kdyby mistrov- ská důstojnost navzájem listy pozdravila pokoru prosícího pří- tele, právem bych si zasloužil býti počítán mezi šťastné. 251
pana Arnošta, arcibiskupa pražského, korunovati svého syna Václava v druhém roce jeho věku za českého krále10 a třetího dne potom svou choť paní Alžbětu. 47. Petrarkovy písemné styky s některými předními českými osobnostmi a) Jan ze Středy1 Petrarkovi o navázání písemného styku2 Mistře a pane! Kéž by jazyk píšícího, zvlažený lahodným mokem parnas- ského3 pramene a kapkami rosy pegasejské,4 mohl ochutnati hojné plody z úrodného výhonku vrchu helikonského5 a vonné kadidlo Apollona Delfského,6 když má s potěšením mluviti k tak velikému a tak proslulému mistru rétorské [= řečnické) skladby. A kéž by jasnost osvětlujícího Foeba očistila svým jasem kout mé hrudi, kéž by vzácná dobrotivost Merkuriova" sílou své hbitosti tak řídila sloh jazyka, aby slova vhodným uspořádáním odpovídala myšlenkám a zase myšlenka květům slov, aby se list nehrozil pádu, maje býti předložen takovým očím a tak vznešeného posuzovatele, nýbrž aby před odchodem rozžhavený ohněm rozumu tak se roztavil z čistého v čistší, aby se v ohni takového taviče nerozpustil. Neboť, přeslavný mistře, jako obsahovalo tvrzení vašeho lé- kárníka, když hlubiny vaší mysli jsou přízní boží schopny vy- nalézati veliké látky, rozvrhovati vynalezené, rozvržené odívati květem řečnickým a vyslovené svěřovati paměti a zapamato- vané umějí přednášeti 10 rytmem sladkého přednesu, ne nehodně vás prosí láska pisatelova, aby ucho císařského kancléře, zachy- cujíc při čtení kvetoucí zpěvy mus sladce plynoucí v každém druhu učenosti, tak jako v těchto věcech shromažďuje poklady vznešenosti vašeho srdce, radovalo se ze skvělé hostiny mezi jemnými pokrmy vašeho mistrovského stolu a opájelo se pře- sladkým nektarem básnické výmluvnosti. Neboť kdyby mistrov- ská důstojnost navzájem listy pozdravila pokoru prosícího pří- tele, právem bych si zasloužil býti počítán mezi šťastné. 251
Strana 252
b) Petrarkova odpověď Janovi ze Středyi A jak velikou radostí, myslíš, jsem se povznesl při četbě tvého listu a jak neobyčejné jsem našel v sobě zalíbení? Neboť jsem poznal, že jakkoli nepatrné moje jméno již překročilo vrcholy mlhavých Alp a že létá v ústech2 nejučenějších mužů a na německém nebi. Přiznávám se, nezasluhuji toho, ale mnoho věcí se děje na obě strany třebas nezaslouženě. Ačkoli pak je čímsi prázdným a větru velmi podobným sláva, přece má v sobě něco sladkého, co může zvábiti i veliké duchy. Od- dávám se svému osudu a s chloubou přijímám prokázanou mi laskavost tak velikého muže. Ty zajisté, ač jsi zrozen daleko od římského světa, přece však, odchován římskou výmluvností, představuješ mi přejasné světlo a přemocnou sílu latinské řeči. A čím se zdáš sobě nižším, tím vyšším se jevíš očím pravdu vidoucím. Dokazuješ, že se může již jasně říci o Německu, co bylo řečeno o Itálii: že nebudou mocnější silou a zbraněmi než jazykem, jestliže ne- odrazí duchy námaha studia. Tvé péro je mi velikým svědkem tvé výmluvnosti. O tom nyní nic více, abys nemyslil, že jsem ti dnes navzájem oplatil chvály, jež mi, převýmluvný muži, věnuješ nadmíru vybraně a kéž tak pravdivě jako výmluvně. Z nich věru pociťuji stud smíšený s potěšením. Neboť mě těší, že se ti zdám něčím, stydím se, že nejsem tím, čím se zdám. Cítím však: onen výtečný muž3 tě zklamal, ale věz potom, že ve všech věcech zasluhuje víru kromě v mých. Neboť miluje. Již chápeš zaslepenost úsudku: on mne vyhlašuje za takového, jakého si přeje. Buď šťastně živ a zdráv! c) Petrarka arcibiskupovi Arnoštovi z Pardubic' Mnoho jsem si v duchu promyslil a zachytil perem, ale proč ti to nyní neposílám, o tom ti poví ten,2 který se podvolil do- nést ti živým slovem málo toho, co vidíš, a více, co uslyšíš; muž, nad něhož ti není nic oddanějšího, mně nic důvěrnějšího. Pravda je sice svatá a čestná, ale ne vždycky bezpečná. Ve všech stoletích měla mnoho nepřátel, ale nikdy jich neměla 252
b) Petrarkova odpověď Janovi ze Středyi A jak velikou radostí, myslíš, jsem se povznesl při četbě tvého listu a jak neobyčejné jsem našel v sobě zalíbení? Neboť jsem poznal, že jakkoli nepatrné moje jméno již překročilo vrcholy mlhavých Alp a že létá v ústech2 nejučenějších mužů a na německém nebi. Přiznávám se, nezasluhuji toho, ale mnoho věcí se děje na obě strany třebas nezaslouženě. Ačkoli pak je čímsi prázdným a větru velmi podobným sláva, přece má v sobě něco sladkého, co může zvábiti i veliké duchy. Od- dávám se svému osudu a s chloubou přijímám prokázanou mi laskavost tak velikého muže. Ty zajisté, ač jsi zrozen daleko od římského světa, přece však, odchován římskou výmluvností, představuješ mi přejasné světlo a přemocnou sílu latinské řeči. A čím se zdáš sobě nižším, tím vyšším se jevíš očím pravdu vidoucím. Dokazuješ, že se může již jasně říci o Německu, co bylo řečeno o Itálii: že nebudou mocnější silou a zbraněmi než jazykem, jestliže ne- odrazí duchy námaha studia. Tvé péro je mi velikým svědkem tvé výmluvnosti. O tom nyní nic více, abys nemyslil, že jsem ti dnes navzájem oplatil chvály, jež mi, převýmluvný muži, věnuješ nadmíru vybraně a kéž tak pravdivě jako výmluvně. Z nich věru pociťuji stud smíšený s potěšením. Neboť mě těší, že se ti zdám něčím, stydím se, že nejsem tím, čím se zdám. Cítím však: onen výtečný muž3 tě zklamal, ale věz potom, že ve všech věcech zasluhuje víru kromě v mých. Neboť miluje. Již chápeš zaslepenost úsudku: on mne vyhlašuje za takového, jakého si přeje. Buď šťastně živ a zdráv! c) Petrarka arcibiskupovi Arnoštovi z Pardubic' Mnoho jsem si v duchu promyslil a zachytil perem, ale proč ti to nyní neposílám, o tom ti poví ten,2 který se podvolil do- nést ti živým slovem málo toho, co vidíš, a více, co uslyšíš; muž, nad něhož ti není nic oddanějšího, mně nic důvěrnějšího. Pravda je sice svatá a čestná, ale ne vždycky bezpečná. Ve všech stoletích měla mnoho nepřátel, ale nikdy jich neměla 252
Strana 253
více než v naší době. Příčinou toho je to, že nikdy neměla ctnost méně přátel. Nikdo však nemá v nenávisti pravdu, leč ten, kdo žije špatně. A tento strach nikdy nepřinutí statečného muže ke lži, někdy však k mlčení: to jsem já, povznesen touhou po pravdě, nezpozoroval ani nyní, ani často jindy, leč když jsem nemohl nepromluviti. A při vzájemném hovoru naprosto se ne- může slovo vrátiti; v listech však příliš svobodných je od- pomoc: buď potlačiti nebo zničiti, co píšeš. První jsem učinil a mnoho jsem omezil, co snad v budoucnosti zničím, snad ne- chám žíti, aby to, až odtud odejdu,3 vyrazilo ze zálohy a uká- zalo mne žákem pravdy, ale tajným, »pro strach židovský« [podle Jana 7, 13]. Kdo však ví, zda, jak je duch rozhořčen a nebojí se strašidel, já sám osobně učiním cestu tomu, co chce vyjíti? Ale nechme toho, o čem nemám ještě pevné mínění, a buď o mně přesvědčen, že nic se nemůže více státi tvým, než jsem já. Pamatuji se, jak jsi mne před rokem, když jsem byl jako vyslanec poslán k našemu. císaři, mne, člověka cizího, sotva pouze podle jména známého,4 upoutal s jakou tváří, s jakým duchem, jakými slovy a jak velikou ušlechtilostí. Vzpomínám si, jak mile jsi mi opět a opět opakoval ona slova: „Cítím s te- bou, příteli, který jsi přišel mezi barbary.“ Já však vyznávám, že jsem neviděl nic méně barbarského, nic více ušlechtilého než císaře a několik nejvyšších mužů kolem něho, jejichž jména nyní vědomě neuvádím; nejvyšší, pravím, muže a znamenité, hodné větší vzpomínky: co se toho týče, velmi jemné a vlídné, jako kdyby se byli v attických Athénách narodili. Buď zdráv! V Miláně 29. [3o.] dubna [13571. d) Jan ze Středy žádá na Petrarkovi výklad k jeho Eklogám Mistře a pane, prosím vás s naléhavostí co možná největší, abyste mi co nejrychleji poslal výklad svých Eklog.1 Neboť svírá mne silný smutek a bolest srdce, když čtu věty tak velmi zvučné a tak přiléhavé metafory jemných věcí, když však nerozumím, v jaké konce vyústí svou půvabností vypěstěná řeč. Zbavte tedy přítele 253
více než v naší době. Příčinou toho je to, že nikdy neměla ctnost méně přátel. Nikdo však nemá v nenávisti pravdu, leč ten, kdo žije špatně. A tento strach nikdy nepřinutí statečného muže ke lži, někdy však k mlčení: to jsem já, povznesen touhou po pravdě, nezpozoroval ani nyní, ani často jindy, leč když jsem nemohl nepromluviti. A při vzájemném hovoru naprosto se ne- může slovo vrátiti; v listech však příliš svobodných je od- pomoc: buď potlačiti nebo zničiti, co píšeš. První jsem učinil a mnoho jsem omezil, co snad v budoucnosti zničím, snad ne- chám žíti, aby to, až odtud odejdu,3 vyrazilo ze zálohy a uká- zalo mne žákem pravdy, ale tajným, »pro strach židovský« [podle Jana 7, 13]. Kdo však ví, zda, jak je duch rozhořčen a nebojí se strašidel, já sám osobně učiním cestu tomu, co chce vyjíti? Ale nechme toho, o čem nemám ještě pevné mínění, a buď o mně přesvědčen, že nic se nemůže více státi tvým, než jsem já. Pamatuji se, jak jsi mne před rokem, když jsem byl jako vyslanec poslán k našemu. císaři, mne, člověka cizího, sotva pouze podle jména známého,4 upoutal s jakou tváří, s jakým duchem, jakými slovy a jak velikou ušlechtilostí. Vzpomínám si, jak mile jsi mi opět a opět opakoval ona slova: „Cítím s te- bou, příteli, který jsi přišel mezi barbary.“ Já však vyznávám, že jsem neviděl nic méně barbarského, nic více ušlechtilého než císaře a několik nejvyšších mužů kolem něho, jejichž jména nyní vědomě neuvádím; nejvyšší, pravím, muže a znamenité, hodné větší vzpomínky: co se toho týče, velmi jemné a vlídné, jako kdyby se byli v attických Athénách narodili. Buď zdráv! V Miláně 29. [3o.] dubna [13571. d) Jan ze Středy žádá na Petrarkovi výklad k jeho Eklogám Mistře a pane, prosím vás s naléhavostí co možná největší, abyste mi co nejrychleji poslal výklad svých Eklog.1 Neboť svírá mne silný smutek a bolest srdce, když čtu věty tak velmi zvučné a tak přiléhavé metafory jemných věcí, když však nerozumím, v jaké konce vyústí svou půvabností vypěstěná řeč. Zbavte tedy přítele 253
Strana 254
podnětů tak veliké rozmrzelosti a protivnosti a ukažte mi tím milý cit dobrotivé lásky, na nějž chci po celou dobu svého života s radostí vzpomínati. Dáno atd. [v Praze 1362/1363]. e) Petrarka v odpovědi Janovi ze Středy se diví, pročmu vyká Tvůj list mne uvedl v nemalý úžas. Neboť byl to především nový sloh a pro nás nezvyklý. Oslovuješ mě v množném čísle, ačkoli jsme jeden (a kéž celý a nerozdělen v mnoho sporů růz- nících se názorů). Já nezměním sloh, kterého užívalii kdysi i všichni učenci i my jsme ho dlouho vzájemně užívali; a za- tratím lichotky a čisté nejapnosti nových spisovatelů a právě v této věci se před tebou skromně a důvěrně pochlubím, že jsem já jediný nebo aspoň prvý v Itálii, jak se zdá, onen sloh otců, po této stránce ženský a vysílený, změnil a učinil jej muž- ským a silným. Přece však tak učiním, nepoznám-li, že chceš naprosto něco jiného. Mimo to, jak vidím, nedošel ti žádný z mých listů2 této doby. Neboť na žádný neodpovídáš a divíš se - a plným právem —, že jsem bez vědomí tebe, kterého jsem měl vždy za nejlepšího přítele, učinil tak velikou změnu,3 že jsem přestěhoval majetek a příbytek. Já však jsem neodešel z Milána4 do Benátek, nýbrž abych přišel k císaři a k tobě. Avšak cestu uzavřel osud; a ne- jen cestu, nýbrž i návrat. Co tedy? Opíraje se o Terentiovu5 radu, »protože jsem nemohl, co jsem chtěl, začal jsem chtíti, co jsem mohl«. A tak když jsem přemítal a mnoho uvažoval, vyhledal jsem blízký útulek a tento veřejný, abych tak řekl, přístav lidského pokolení, nenesa s sebou nic kromě knih a per. Postaral jsem se, aby se toto i mnoho jiného dostalo k tvému vědomí: ale, jak vidím, neměl jsem dosti štěstí s posly. Tento tvůj6, nad nímž mám radost, že se stal mým, tento náš, pravím, správně-li prorokuji, nás nezklame, neboť pospíchaje sladkým naléháním a hlubokým povzdechem mě zaměstnaného donutil, abych i nyní něco napsal našemu císaři. Buď zdráv! 254
podnětů tak veliké rozmrzelosti a protivnosti a ukažte mi tím milý cit dobrotivé lásky, na nějž chci po celou dobu svého života s radostí vzpomínati. Dáno atd. [v Praze 1362/1363]. e) Petrarka v odpovědi Janovi ze Středy se diví, pročmu vyká Tvůj list mne uvedl v nemalý úžas. Neboť byl to především nový sloh a pro nás nezvyklý. Oslovuješ mě v množném čísle, ačkoli jsme jeden (a kéž celý a nerozdělen v mnoho sporů růz- nících se názorů). Já nezměním sloh, kterého užívalii kdysi i všichni učenci i my jsme ho dlouho vzájemně užívali; a za- tratím lichotky a čisté nejapnosti nových spisovatelů a právě v této věci se před tebou skromně a důvěrně pochlubím, že jsem já jediný nebo aspoň prvý v Itálii, jak se zdá, onen sloh otců, po této stránce ženský a vysílený, změnil a učinil jej muž- ským a silným. Přece však tak učiním, nepoznám-li, že chceš naprosto něco jiného. Mimo to, jak vidím, nedošel ti žádný z mých listů2 této doby. Neboť na žádný neodpovídáš a divíš se - a plným právem —, že jsem bez vědomí tebe, kterého jsem měl vždy za nejlepšího přítele, učinil tak velikou změnu,3 že jsem přestěhoval majetek a příbytek. Já však jsem neodešel z Milána4 do Benátek, nýbrž abych přišel k císaři a k tobě. Avšak cestu uzavřel osud; a ne- jen cestu, nýbrž i návrat. Co tedy? Opíraje se o Terentiovu5 radu, »protože jsem nemohl, co jsem chtěl, začal jsem chtíti, co jsem mohl«. A tak když jsem přemítal a mnoho uvažoval, vyhledal jsem blízký útulek a tento veřejný, abych tak řekl, přístav lidského pokolení, nenesa s sebou nic kromě knih a per. Postaral jsem se, aby se toto i mnoho jiného dostalo k tvému vědomí: ale, jak vidím, neměl jsem dosti štěstí s posly. Tento tvůj6, nad nímž mám radost, že se stal mým, tento náš, pravím, správně-li prorokuji, nás nezklame, neboť pospíchaje sladkým naléháním a hlubokým povzdechem mě zaměstnaného donutil, abych i nyní něco napsal našemu císaři. Buď zdráv! 254
Strana 255
48. Skon Arnošta z Pardubic Léta Páně 1364 odebral se ctihodný otec pan Arnošt, první pražský arcibiskup, o němž je svrchu1 obšírněji psáno, pro vy- řízení naléhavých záležitostí svých i svého kostela k císaři, který se tehdy zdržoval v Budyšíně, a byl i od něho i od jiných velmožů jeho dvora uctivě přivítán a velmi laskavě hoštěn. Na Boží hod svatodušní [12. 5.] měl k lidu kázání v obecné řeči, a když odsloužil slavnou svatou mši toho svátku, byl hned po- stižen prudkou horečkou, jeho údy, jak se choroba zhoršovala, zeslábly a přibývalo slabosti sil, která i naznačovala velmi blízké povolání k Pánu i připravovala cestu neodvolatelnému konci. Proto když si vyřídil podle přání vlastní záležitosti a dostal od císaře dovolení k odchodu, rozkázal se nemocen donésti na hrad Roudnici, a když tam byl donesen, počaly ho opouštěti tělesné síly a byl sužován prudkostí choroby. Jednala s ním totiž boží milostivost tak, že ve zdraví dostal údělem zásluhy skutků, v nemoci pak byl obdařen zásluhami utrpení. Učinil tedy, jsa ještě při jasném rozumu, podle dovolení Apoštolské stolice rozumnou závěť, rozdal své čeledi mnoho darů, a poručiv s veli- kou zbožností a zkroušeností srdce duši do rukou božích, šťastně zesnul okolo hodiny kompletoře v poslední den měsíce června, což byla neděle o svátku Památky sv. Pavla apoštola. Odešel pak tento ctihodný arcibiskup ze ztroskotané lodi to- hoto světa v 22. roce svého biskupování a byl pochován před hlavním oltářem ve farním kostele svaté Marie v Kladsku, kde si již dávno vyvolil hrob a kde se také, jak je svrchu podotčeno, od něho odvrátil obraz slavné Panny Marie; k její poctě a slávě každý den zrána se zpívá slavná mše s antifonou »Salve regina« [Zdrávas, královno], jak se o to sám postaral. Byl to muž milý Bohu i lidem. Jeho duše ať odpočívá v pokoji!2 49. Nástupcem Arnoštovým zvolen Jan Očko z Vlašimě - Vysvěcení větší kaple na Karlštejně Když tedy zemřel ctihodný otec Arnošt, jehož památka bude požehnána na věky věků, a jeho drobné tělo bylo po skvělém 255
48. Skon Arnošta z Pardubic Léta Páně 1364 odebral se ctihodný otec pan Arnošt, první pražský arcibiskup, o němž je svrchu1 obšírněji psáno, pro vy- řízení naléhavých záležitostí svých i svého kostela k císaři, který se tehdy zdržoval v Budyšíně, a byl i od něho i od jiných velmožů jeho dvora uctivě přivítán a velmi laskavě hoštěn. Na Boží hod svatodušní [12. 5.] měl k lidu kázání v obecné řeči, a když odsloužil slavnou svatou mši toho svátku, byl hned po- stižen prudkou horečkou, jeho údy, jak se choroba zhoršovala, zeslábly a přibývalo slabosti sil, která i naznačovala velmi blízké povolání k Pánu i připravovala cestu neodvolatelnému konci. Proto když si vyřídil podle přání vlastní záležitosti a dostal od císaře dovolení k odchodu, rozkázal se nemocen donésti na hrad Roudnici, a když tam byl donesen, počaly ho opouštěti tělesné síly a byl sužován prudkostí choroby. Jednala s ním totiž boží milostivost tak, že ve zdraví dostal údělem zásluhy skutků, v nemoci pak byl obdařen zásluhami utrpení. Učinil tedy, jsa ještě při jasném rozumu, podle dovolení Apoštolské stolice rozumnou závěť, rozdal své čeledi mnoho darů, a poručiv s veli- kou zbožností a zkroušeností srdce duši do rukou božích, šťastně zesnul okolo hodiny kompletoře v poslední den měsíce června, což byla neděle o svátku Památky sv. Pavla apoštola. Odešel pak tento ctihodný arcibiskup ze ztroskotané lodi to- hoto světa v 22. roce svého biskupování a byl pochován před hlavním oltářem ve farním kostele svaté Marie v Kladsku, kde si již dávno vyvolil hrob a kde se také, jak je svrchu podotčeno, od něho odvrátil obraz slavné Panny Marie; k její poctě a slávě každý den zrána se zpívá slavná mše s antifonou »Salve regina« [Zdrávas, královno], jak se o to sám postaral. Byl to muž milý Bohu i lidem. Jeho duše ať odpočívá v pokoji!2 49. Nástupcem Arnoštovým zvolen Jan Očko z Vlašimě - Vysvěcení větší kaple na Karlštejně Když tedy zemřel ctihodný otec Arnošt, jehož památka bude požehnána na věky věků, a jeho drobné tělo bylo po skvělém 255
Strana 256
pohřbu uloženo do hrobu, aby Pražský kostel nebyl na příliš dlouho zbaven útěchy svého pastýře, sešli se vjedno děkan a kapitula toho kostela a stanovili termín volby budoucího arcibiskupa na den [12. července] před svatou Markétou. Když přišel ten termín, shromáždil se děkan a kapitula v kapitulní síni, a když vzývali milost Ducha svatého, bez jakéhokoli před- chozího jednání, ale jako z vnuknutí všichni jednomyslně, aniž vůbec někdo odporoval, soustředili své hlasy na nejdůstojněj- šího v Kristu otce, pana Jana, olomouckého biskupa, sekretáře a radu našeho pana císaře, který od let své mladosti, ještě když byl v nižším věku i v nižší hodnosti, vždy věrně lnul k tomuto pánovi a byl jako věrný služebník účasten všech jeho trápení a námah a byl do nich zasvěcen. Proto ho měli pan císař a vše- chna knížata, páni, šlechtici, měšťané a hlavně duchovenstvo a lid nad jiné rádi. A toho pana olomouckého biskupa kano- nicky [řádně] navrhli za arcibiskupa.1 A on, ačkoli se dovolával svého stáří a zdráhal se vysloviti souhlas s tím návrhem o sobě učiněným, přece, překonán pros- bami pana císaře a knížat i děkana a kapituly Pražského koste- la, vložil své svolení a souhlas do rukou pana papeže. Hned jsou vysláni poslové k Apoštolské stolici. A pan papež, zpraven o vhodnosti a řádnosti navrhované osoby i o způsobu volby, souhlasil s návrhem a dal navrženému dovolení, aby přešel z olomouckého kostela do Pražského. Povolil mu také, aby hned, ještě než obdrží pallium, vedl správu věcí duchovních i světských. A potom mu poslal po ctihodném biskupovi špýr- ském pallium, které označuje arcibiskupskou hodnost. Dosáhnuv arcibiskupské hodnosti, nezmenšil ten muž svou mírnost a dobrotivost, kterou měl dříve, nýbrž byl nade všechny shovívavý a jemný. Když byl ještě v nižším postavení, kráčeje v šlépějích svého pana císaře, miloval svatého Václava a za- koupil ze svých peněz jisté důchody pro vratislavský kostel, kde byl tehdy kanovníkem, a postaral se o to, aby v něm byl svátek tohoto patrona uctíván dvojí mší, zpívanou a čtenou, jako v kostele Pražském. Proto si i sám zasloužil, aby byl na přímluvu téhož svatého mučedníka a našeho patrona Václava, který vždy povyšuje a povznáší sobě oddané, povýšen k této hodnosti. 256
pohřbu uloženo do hrobu, aby Pražský kostel nebyl na příliš dlouho zbaven útěchy svého pastýře, sešli se vjedno děkan a kapitula toho kostela a stanovili termín volby budoucího arcibiskupa na den [12. července] před svatou Markétou. Když přišel ten termín, shromáždil se děkan a kapitula v kapitulní síni, a když vzývali milost Ducha svatého, bez jakéhokoli před- chozího jednání, ale jako z vnuknutí všichni jednomyslně, aniž vůbec někdo odporoval, soustředili své hlasy na nejdůstojněj- šího v Kristu otce, pana Jana, olomouckého biskupa, sekretáře a radu našeho pana císaře, který od let své mladosti, ještě když byl v nižším věku i v nižší hodnosti, vždy věrně lnul k tomuto pánovi a byl jako věrný služebník účasten všech jeho trápení a námah a byl do nich zasvěcen. Proto ho měli pan císař a vše- chna knížata, páni, šlechtici, měšťané a hlavně duchovenstvo a lid nad jiné rádi. A toho pana olomouckého biskupa kano- nicky [řádně] navrhli za arcibiskupa.1 A on, ačkoli se dovolával svého stáří a zdráhal se vysloviti souhlas s tím návrhem o sobě učiněným, přece, překonán pros- bami pana císaře a knížat i děkana a kapituly Pražského koste- la, vložil své svolení a souhlas do rukou pana papeže. Hned jsou vysláni poslové k Apoštolské stolici. A pan papež, zpraven o vhodnosti a řádnosti navrhované osoby i o způsobu volby, souhlasil s návrhem a dal navrženému dovolení, aby přešel z olomouckého kostela do Pražského. Povolil mu také, aby hned, ještě než obdrží pallium, vedl správu věcí duchovních i světských. A potom mu poslal po ctihodném biskupovi špýr- ském pallium, které označuje arcibiskupskou hodnost. Dosáhnuv arcibiskupské hodnosti, nezmenšil ten muž svou mírnost a dobrotivost, kterou měl dříve, nýbrž byl nade všechny shovívavý a jemný. Když byl ještě v nižším postavení, kráčeje v šlépějích svého pana císaře, miloval svatého Václava a za- koupil ze svých peněz jisté důchody pro vratislavský kostel, kde byl tehdy kanovníkem, a postaral se o to, aby v něm byl svátek tohoto patrona uctíván dvojí mší, zpívanou a čtenou, jako v kostele Pražském. Proto si i sám zasloužil, aby byl na přímluvu téhož svatého mučedníka a našeho patrona Václava, který vždy povyšuje a povznáší sobě oddané, povýšen k této hodnosti. 256
Strana 257
Vystavěl také ctihodný otec, dokud ještě zastával v olomouc- kém kostele biskupskou hodnost, kapli v Pražském kostele po- divuhodného díla a ustanovil v ní kaplana čili stálého služeb- níka, zaopatřeného dostatečnými důchody. Také založil tento ctihodný otec ještě před svým uvedeným povýšením špitál pro chudé muže i ženy, a to takové, kteří kdysi byli bohatí a vážení, potom však upadli do chudoby, aby nemusili k hanbě své i svých přátel žebrati ode dveří ke dveřím. A ten špitál nadal dostatečnými důchody a postavil jej pod vrchem Vyšehradem na místě dosti půvabném.2 Téhož roku dosáhl pan císař po řečených poslech od pana papeže Urbana V. velmi čestného privilegia pro Pražský kostel, totiž, kdykoli a kolikrátkoli slouží pražský arcibiskup osobně mši, tehdy při tom mají býti pokud možno všichni preláti a ka- novníci, kteří tam mají prebendy, jakož i arcijáhni, kteří se po- čítají za ustanovené v Pražském kostele, a mají býti v bílých infulích jako kardinálové, přisluhující panu papeži na římském dvoře. Když pak slouží pražský arcibiskup mši ve své provincii nebo na území, které patří pod jeho legátskou pravomoc, mají mu přisluhovati dva kanovníci jeho Pražského kostela v tako- vých infulích jako jáhni a podjáhni. Dále mohou preláti a kanovníci Pražského kostela sloužiti v takových infulích služby boží ve dnech slavnostních a svá- tečních. Když by však sloužil v Pražském kostele služby boží jiný biskup odkudkoli, ať nenosí preláti a kanovníci řečené in- fule, leč by snad byli přítomni a zúčastnili se těch bohoslužeb pan císař nebo jeho dědic a nástupce, český král, aby tím byla zvláště uctěna královská důstojnost. To všechno je plněji a přesněji obsaženo v privilegiích pana papeže Urbana V., uděle- ných Pražskému kostelu.3 Léta Páně 1365 v neděli [12. ledna] po Obřezání Páně vy- světil ctihodný otec, pan Jan, arcibiskup pražský, který již ob- držel arcibiskupské pallium, dva oltáře v Pražském kostele, totiž svatého Víta a svaté Marie v novém chóru pražském. V neděli [9. února] po svátku Očišťování [Panny Marie] vysvětil větší kapli [sv. Kříže] ve věži hradu Karlštejna.“ Císař totiž vystavěl ten hrad podivuhodného díla a s přepev- nými hradbami, jak je dosud vidět, a zřídil v horní věži velikou 17 Čtení o Karlu IV. 257
Vystavěl také ctihodný otec, dokud ještě zastával v olomouc- kém kostele biskupskou hodnost, kapli v Pražském kostele po- divuhodného díla a ustanovil v ní kaplana čili stálého služeb- níka, zaopatřeného dostatečnými důchody. Také založil tento ctihodný otec ještě před svým uvedeným povýšením špitál pro chudé muže i ženy, a to takové, kteří kdysi byli bohatí a vážení, potom však upadli do chudoby, aby nemusili k hanbě své i svých přátel žebrati ode dveří ke dveřím. A ten špitál nadal dostatečnými důchody a postavil jej pod vrchem Vyšehradem na místě dosti půvabném.2 Téhož roku dosáhl pan císař po řečených poslech od pana papeže Urbana V. velmi čestného privilegia pro Pražský kostel, totiž, kdykoli a kolikrátkoli slouží pražský arcibiskup osobně mši, tehdy při tom mají býti pokud možno všichni preláti a ka- novníci, kteří tam mají prebendy, jakož i arcijáhni, kteří se po- čítají za ustanovené v Pražském kostele, a mají býti v bílých infulích jako kardinálové, přisluhující panu papeži na římském dvoře. Když pak slouží pražský arcibiskup mši ve své provincii nebo na území, které patří pod jeho legátskou pravomoc, mají mu přisluhovati dva kanovníci jeho Pražského kostela v tako- vých infulích jako jáhni a podjáhni. Dále mohou preláti a kanovníci Pražského kostela sloužiti v takových infulích služby boží ve dnech slavnostních a svá- tečních. Když by však sloužil v Pražském kostele služby boží jiný biskup odkudkoli, ať nenosí preláti a kanovníci řečené in- fule, leč by snad byli přítomni a zúčastnili se těch bohoslužeb pan císař nebo jeho dědic a nástupce, český král, aby tím byla zvláště uctěna královská důstojnost. To všechno je plněji a přesněji obsaženo v privilegiích pana papeže Urbana V., uděle- ných Pražskému kostelu.3 Léta Páně 1365 v neděli [12. ledna] po Obřezání Páně vy- světil ctihodný otec, pan Jan, arcibiskup pražský, který již ob- držel arcibiskupské pallium, dva oltáře v Pražském kostele, totiž svatého Víta a svaté Marie v novém chóru pražském. V neděli [9. února] po svátku Očišťování [Panny Marie] vysvětil větší kapli [sv. Kříže] ve věži hradu Karlštejna.“ Císař totiž vystavěl ten hrad podivuhodného díla a s přepev- nými hradbami, jak je dosud vidět, a zřídil v horní věži velikou 17 Čtení o Karlu IV. 257
Strana 258
kapli, jejíž stěny dal obložiti ryzím zlatem a cennými draho- kamy a okrášlil ji jak ostatky svatých, tak ornáty pro děkana a pro kapitulu čili kolegium, jež tam zřídil, a ozdobil ji velmi drahocennými obrazy. Na celém širém světě není hradu a kaple tak nádherně vystrojené, a je to správné, protože tam císař chová říšské klenoty a poklady celého království. 50. Některé výsady nekrálovských měst venkovských a) Petr z Rožmberka upravuje poměry v Krumlově1 Podle výroku Senekovala: »Mezi užitečnými věcmi přiroze- nosti nenalézá se nic hodnějšího nad paměť,« která se, bohužel, v lidském pokolení shledává velmi pomíjející a prchavou, a proto je potřebné chvalitebné a věčné lidské skutky trvale za- chovati listinným svědectvím. Proto my, Petr2 z Rožmberka, nejvyšší komorník Českého království, zněním tohoto listu vyznáváme, že z duše toužíce zlepšiti prospěch a užitek našeho města Krumlova, po před- chozí zralé úvaze se souhlasem naší manželky Kateřiny a na- šich synů Petra a Jošta, jakož i s nejlepším svolením jiných našich dědiců, připojujeme a přidáváme předměstí řečeného města s nížepsanými dvory a vesnicemi městu Krumlovu k vět- šímu povznesení měšťanů v něm bydlících a chceme, aby se po všechny věčné budoucí časy jak měšťané řečeného města, tak obyvatelé nížepsaných dvorů a vesnic jakýmkoli způsobem těšili jednomu městskému právu schválenému a dosud zacho- vávanému a užívali ho, avšak kromě sladoven, krčem a mas- ných krámů, které mají býti věčně přivlastněny pouze našim měšťanům v Krumlově, a z nich nebudou povinni platiti nám, našim dědicům a nástupcům žádný zvláštní úrok, nýbrž budou ty sladovny, krčmy a masné krámy svobodně a věčně držeti, jak to bude vyžadovati prospěch jejich a svrchuřečeného města. Avšak úrok od minulých časů stanovený a obvykle dávaný jak města, tak i dvorů a vesnic nebudiž nikdy zvětšován a oni nechť nejsou od nynějška na věky zatěžováni nějakými daněmi, kromě 258
kapli, jejíž stěny dal obložiti ryzím zlatem a cennými draho- kamy a okrášlil ji jak ostatky svatých, tak ornáty pro děkana a pro kapitulu čili kolegium, jež tam zřídil, a ozdobil ji velmi drahocennými obrazy. Na celém širém světě není hradu a kaple tak nádherně vystrojené, a je to správné, protože tam císař chová říšské klenoty a poklady celého království. 50. Některé výsady nekrálovských měst venkovských a) Petr z Rožmberka upravuje poměry v Krumlově1 Podle výroku Senekovala: »Mezi užitečnými věcmi přiroze- nosti nenalézá se nic hodnějšího nad paměť,« která se, bohužel, v lidském pokolení shledává velmi pomíjející a prchavou, a proto je potřebné chvalitebné a věčné lidské skutky trvale za- chovati listinným svědectvím. Proto my, Petr2 z Rožmberka, nejvyšší komorník Českého království, zněním tohoto listu vyznáváme, že z duše toužíce zlepšiti prospěch a užitek našeho města Krumlova, po před- chozí zralé úvaze se souhlasem naší manželky Kateřiny a na- šich synů Petra a Jošta, jakož i s nejlepším svolením jiných našich dědiců, připojujeme a přidáváme předměstí řečeného města s nížepsanými dvory a vesnicemi městu Krumlovu k vět- šímu povznesení měšťanů v něm bydlících a chceme, aby se po všechny věčné budoucí časy jak měšťané řečeného města, tak obyvatelé nížepsaných dvorů a vesnic jakýmkoli způsobem těšili jednomu městskému právu schválenému a dosud zacho- vávanému a užívali ho, avšak kromě sladoven, krčem a mas- ných krámů, které mají býti věčně přivlastněny pouze našim měšťanům v Krumlově, a z nich nebudou povinni platiti nám, našim dědicům a nástupcům žádný zvláštní úrok, nýbrž budou ty sladovny, krčmy a masné krámy svobodně a věčně držeti, jak to bude vyžadovati prospěch jejich a svrchuřečeného města. Avšak úrok od minulých časů stanovený a obvykle dávaný jak města, tak i dvorů a vesnic nebudiž nikdy zvětšován a oni nechť nejsou od nynějška na věky zatěžováni nějakými daněmi, kromě 258
Strana 259
z některých zákonitých příčin, jež jsou zejména napsány níže. Toto pak jsou dvory a vesnice svrchuuvedenému našemu městu Krumlovu přidané, totiž dvůr Jindřicha řečeného Spat- wirt a dvůr Ludvíkův, spolu ležící blízko vesnice Zahrádky, dále dvůr Kojišův, ležící pod horou vedle cesty, po níž se jde do Velešína,4 dále dvůr Přibcův, ležící blízko cesty, která vede z města Krumlova do Malotína,5 dále dvůr Piedikův, ležící nad krumlovským hradem, a dva dvory ve vsi Dobrokovicích, dále dvůr ležící nad mlýnem Vlaštovičníkem. Ty všechny dvory s dědictvím [majetky] patřící k městu Krumlovu drží osm set šestnáct jiter polí, jichž šedesát se počítá za jeden lán, dále vesnice Slupenec,7 která drží čtyři lány, dále vesnice Draho- slavice,8 jež má jeden lán, dále vesnice Zahrádka, která drží čtyři lány bez jedné čtvrti, dále vesnice Lhota,9 která má dva lány, pod takovou podmínkou, že řečení měšťané nebudou za- vázáni platiti nám, našim dědicům a nástupcům žádnou berni nebo daň, ani také my, naši dědici nebo nástupci nebudeme míti právo vymáhati od nich něco kromě našich náležitých úroků a platů, jak je svrchu dotčeno, totiž z každého domu města Krumlova a předměstí, který nemá zahradu, po dvanácti fenicích vídeňské nebo pasovské měny každoročně a věčně, jež budou povinni nám platiti toliko po šesti fenicích ve svátek svatého Jiří a po šesti ve svátek svatého Havla. Rovněž jsou povinni dávati z každého domu na předměstí, který má zahra- du, po dvaceti fenicích každoročně, totiž ve svátek svatého Jiří po deseti fenicích a na svátek sv. Havla podobně po deseti fenicích, a každý z řečených domů na předměstí, ať má zahradu nebo nemá, budou povinni dávati po čtyřech žencích, po dvou k ozimému a po dvou k jarnímu obilí. Z každého pak jitra polí, patřících k městu a výšepsaným dvorům, budou platiti jako roční úrok po jednom groši pražské měny, rozděleně o uvedených svátcích svatého Jiří a Havla. Dále z každého lánu ve vesnicích Slupenci, Drahoslavicích a Zahrádce budou povinni platiti třicet dva groše podobně roz- děleně v svrchuřečených lhůtách o sv. Jiří a Havlu. Dále ve vesnici Lhotě budou věčně povinni platiti nám, našim dědi- cům a nástupcům z každého lánu třicet čtyři groše každoročně a podobně rozděleně o svátcích svatého Jiří a Havla. 259
z některých zákonitých příčin, jež jsou zejména napsány níže. Toto pak jsou dvory a vesnice svrchuuvedenému našemu městu Krumlovu přidané, totiž dvůr Jindřicha řečeného Spat- wirt a dvůr Ludvíkův, spolu ležící blízko vesnice Zahrádky, dále dvůr Kojišův, ležící pod horou vedle cesty, po níž se jde do Velešína,4 dále dvůr Přibcův, ležící blízko cesty, která vede z města Krumlova do Malotína,5 dále dvůr Piedikův, ležící nad krumlovským hradem, a dva dvory ve vsi Dobrokovicích, dále dvůr ležící nad mlýnem Vlaštovičníkem. Ty všechny dvory s dědictvím [majetky] patřící k městu Krumlovu drží osm set šestnáct jiter polí, jichž šedesát se počítá za jeden lán, dále vesnice Slupenec,7 která drží čtyři lány, dále vesnice Draho- slavice,8 jež má jeden lán, dále vesnice Zahrádka, která drží čtyři lány bez jedné čtvrti, dále vesnice Lhota,9 která má dva lány, pod takovou podmínkou, že řečení měšťané nebudou za- vázáni platiti nám, našim dědicům a nástupcům žádnou berni nebo daň, ani také my, naši dědici nebo nástupci nebudeme míti právo vymáhati od nich něco kromě našich náležitých úroků a platů, jak je svrchu dotčeno, totiž z každého domu města Krumlova a předměstí, který nemá zahradu, po dvanácti fenicích vídeňské nebo pasovské měny každoročně a věčně, jež budou povinni nám platiti toliko po šesti fenicích ve svátek svatého Jiří a po šesti ve svátek svatého Havla. Rovněž jsou povinni dávati z každého domu na předměstí, který má zahra- du, po dvaceti fenicích každoročně, totiž ve svátek svatého Jiří po deseti fenicích a na svátek sv. Havla podobně po deseti fenicích, a každý z řečených domů na předměstí, ať má zahradu nebo nemá, budou povinni dávati po čtyřech žencích, po dvou k ozimému a po dvou k jarnímu obilí. Z každého pak jitra polí, patřících k městu a výšepsaným dvorům, budou platiti jako roční úrok po jednom groši pražské měny, rozděleně o uvedených svátcích svatého Jiří a Havla. Dále z každého lánu ve vesnicích Slupenci, Drahoslavicích a Zahrádce budou povinni platiti třicet dva groše podobně roz- děleně v svrchuřečených lhůtách o sv. Jiří a Havlu. Dále ve vesnici Lhotě budou věčně povinni platiti nám, našim dědi- cům a nástupcům z každého lánu třicet čtyři groše každoročně a podobně rozděleně o svátcích svatého Jiří a Havla. 259
Strana 260
Za to pak, že svrchuřečení měšťané v Krumlově budou svo- bodně držeti sladovnictva, krčmy a masné krámy, jak je svrchu podotčeno, a věčně nebudou odváděti žádnou berni, jsou povinni nám, našim dědicům a nástupcům platiti každý rok na věčné budoucí časy šestnáct talentů feniků vídeňské nebo pasovské měny rozděleně o častořečených svátcích svatého Jiří a Havla. A z té sumy šestnácti talentů na spásu duše naší i našich předchůdců dáváme, věnujeme a od nynějška odkazu- jeme půl čtvrtého funta [libry] uvedených peněz na věčné světlo a na ofěru v našem farním kostele v Krumlově a na rozdělení almužen mezi chudé, jak je níže výslovně obsaženo, tak totiž, aby dva přísežní řečeného města, od nás, našich dědiců a ná- stupců k tomu ustanovení, v nejpříhodnější době nakoupili vosku za půl třetího talentu a třicet feniků řečené měny a z to- ho vosku aby zřídili před tělem Páně věčné a toliko ve dne svítící světlo. Rovněž aby každý rok na všechny svátky, totiž svatých panen Kateřiny [25. listopadu] a Markéty [13. července], věčně ofěrovali na oltáři třicet pět feniků a sedmdesát feniků roz- dělovali mezi chudé a aby se to všechno dálo v přítomnosti a s vědomím našich poslů. Ostatní pak část řečené sumy, totiž dvanáct a půl talentu, aby byla odevzdána nám nebo komoře našich dědiců a nástupců se svrchuřečeným úrokem, clem, rych- tářstvím, s valchou na sukno, lázněmi a mlýny, kteréžto věci budou každý rok od nás a našich nástupců podle našeho pro- spěchu pronajaty a pro naši komoru uchovány. Nadto kdykoli by se stalo, že bychom my, naši dědici nebo nástupci ženili syny nebo provdávali dcery, tehdy má z každé kopy pražských grošů připadnouti nám, našim dědicům a ná- stupcům ode všech měšťanů a obyvatelů svrchuřečených vsí a dvorů jako příspěvek na veselí po jednom groši podle odhadu obvyklého v jiných městech. Také kdybychom byli, což nedej Bůh, my, naši dědici nebo nástupci, jakýmkoli způsobem zjí- máni od nepřátel, tehdy řečení měšťané a ti, kdož mají jejich právo, jsou povinni nám přispěti podle své majetkové možnosti. Mají také často uvedení měšťané a obyvatelé věčně za své vlastní peníze opravovati poškození mostů a hradeb kolem toho města. Když pak ti měšťané uloží odhad za taková poškození, 260
Za to pak, že svrchuřečení měšťané v Krumlově budou svo- bodně držeti sladovnictva, krčmy a masné krámy, jak je svrchu podotčeno, a věčně nebudou odváděti žádnou berni, jsou povinni nám, našim dědicům a nástupcům platiti každý rok na věčné budoucí časy šestnáct talentů feniků vídeňské nebo pasovské měny rozděleně o častořečených svátcích svatého Jiří a Havla. A z té sumy šestnácti talentů na spásu duše naší i našich předchůdců dáváme, věnujeme a od nynějška odkazu- jeme půl čtvrtého funta [libry] uvedených peněz na věčné světlo a na ofěru v našem farním kostele v Krumlově a na rozdělení almužen mezi chudé, jak je níže výslovně obsaženo, tak totiž, aby dva přísežní řečeného města, od nás, našich dědiců a ná- stupců k tomu ustanovení, v nejpříhodnější době nakoupili vosku za půl třetího talentu a třicet feniků řečené měny a z to- ho vosku aby zřídili před tělem Páně věčné a toliko ve dne svítící světlo. Rovněž aby každý rok na všechny svátky, totiž svatých panen Kateřiny [25. listopadu] a Markéty [13. července], věčně ofěrovali na oltáři třicet pět feniků a sedmdesát feniků roz- dělovali mezi chudé a aby se to všechno dálo v přítomnosti a s vědomím našich poslů. Ostatní pak část řečené sumy, totiž dvanáct a půl talentu, aby byla odevzdána nám nebo komoře našich dědiců a nástupců se svrchuřečeným úrokem, clem, rych- tářstvím, s valchou na sukno, lázněmi a mlýny, kteréžto věci budou každý rok od nás a našich nástupců podle našeho pro- spěchu pronajaty a pro naši komoru uchovány. Nadto kdykoli by se stalo, že bychom my, naši dědici nebo nástupci ženili syny nebo provdávali dcery, tehdy má z každé kopy pražských grošů připadnouti nám, našim dědicům a ná- stupcům ode všech měšťanů a obyvatelů svrchuřečených vsí a dvorů jako příspěvek na veselí po jednom groši podle odhadu obvyklého v jiných městech. Také kdybychom byli, což nedej Bůh, my, naši dědici nebo nástupci, jakýmkoli způsobem zjí- máni od nepřátel, tehdy řečení měšťané a ti, kdož mají jejich právo, jsou povinni nám přispěti podle své majetkové možnosti. Mají také často uvedení měšťané a obyvatelé věčně za své vlastní peníze opravovati poškození mostů a hradeb kolem toho města. Když pak ti měšťané uloží odhad za taková poškození, 260
Strana 261
seberou jej a rozdělí, chceme, aby z toho vydali pravý a spra- vedlivý počet před úředníky našimi, našich dědiců a nástupců k tomu ustanovenými, a jestliže něco zbude z takového od- hadu, to má býti s dobrým svědomím uchováno na opravu řečených hradeb a mostů, aby mohli chudí poddaní takové po- moci snadněji snésti a vydržeti. Toužíce pak často jmenovaným našim měšťanům, jak se sluší, proto prokázati zvláštní milost pro hodnější jejich podporu, roz- hodujeme, aby na všech statcích, jak našich, tak cizích, jež sou- sedí s naším městem Krumlovem, nebyla na vzdálenost jedné míle10 okolo bez jejich svolení nikde nějaká krčma ani nebylo dovoleno vyrábění sladu, jakož je v královských městech ob- vykle pokládáno za zvláštní právo. Také milostivě připouštíme, aby často jmenovaní měšťané a obyvatelé mohli bez jakékoli překážky tím právem, kterým je drží, darovati, prodávati, za- stavovati a odkazovati zákupní [purkrechtní] práva, které, jak seznáváme, mají a ve vlastnictví drží na svých domech, polích, dvorech, statcích, sladovnách a masných krámech, jen když by nebyly majetky a dědictví odtrženy od města, od řečených dvorů a statků. A připojujeme, aby ve všech soudních přích, v nichž by jim vznikl spor a které by vlastní konšelé nemohli rozhodnouti, měli útočiště k nám a našim nástupcům; jestliže by pak se ně- kterému hostovi nebo příchozímu zdálo, že mu byla nálezy řeče- ných našich měšťanů způsobena obtíž, ten se bude moci od- volati k vyšším soudům, totiž ke královským městům, jen když to učiní dříve, než proti němu vyhlásí nález naši konšelé, za- chovávaje v tom řád jiných měst. A na zřejmé svědectví té věci rozhodli jsme se k tomuto listu přivěsiti pečeti, totiž naši a našich svrchuřečených synů Petra a Jošta. Dáno v Krumlově léta Páně tisícího třístého čtyřicátého sed- mého den [14. srpna] před Nanebevzetím svaté Panny Marie slavné. 261
seberou jej a rozdělí, chceme, aby z toho vydali pravý a spra- vedlivý počet před úředníky našimi, našich dědiců a nástupců k tomu ustanovenými, a jestliže něco zbude z takového od- hadu, to má býti s dobrým svědomím uchováno na opravu řečených hradeb a mostů, aby mohli chudí poddaní takové po- moci snadněji snésti a vydržeti. Toužíce pak často jmenovaným našim měšťanům, jak se sluší, proto prokázati zvláštní milost pro hodnější jejich podporu, roz- hodujeme, aby na všech statcích, jak našich, tak cizích, jež sou- sedí s naším městem Krumlovem, nebyla na vzdálenost jedné míle10 okolo bez jejich svolení nikde nějaká krčma ani nebylo dovoleno vyrábění sladu, jakož je v královských městech ob- vykle pokládáno za zvláštní právo. Také milostivě připouštíme, aby často jmenovaní měšťané a obyvatelé mohli bez jakékoli překážky tím právem, kterým je drží, darovati, prodávati, za- stavovati a odkazovati zákupní [purkrechtní] práva, které, jak seznáváme, mají a ve vlastnictví drží na svých domech, polích, dvorech, statcích, sladovnách a masných krámech, jen když by nebyly majetky a dědictví odtrženy od města, od řečených dvorů a statků. A připojujeme, aby ve všech soudních přích, v nichž by jim vznikl spor a které by vlastní konšelé nemohli rozhodnouti, měli útočiště k nám a našim nástupcům; jestliže by pak se ně- kterému hostovi nebo příchozímu zdálo, že mu byla nálezy řeče- ných našich měšťanů způsobena obtíž, ten se bude moci od- volati k vyšším soudům, totiž ke královským městům, jen když to učiní dříve, než proti němu vyhlásí nález naši konšelé, za- chovávaje v tom řád jiných měst. A na zřejmé svědectví té věci rozhodli jsme se k tomuto listu přivěsiti pečeti, totiž naši a našich svrchuřečených synů Petra a Jošta. Dáno v Krumlově léta Páně tisícího třístého čtyřicátého sed- mého den [14. srpna] před Nanebevzetím svaté Panny Marie slavné. 261
Strana 262
b) Páni z Rožmberka udělují městečku Bavorovu1 právo královských měst Z lidské paměti velmi snadno vypadnou světské záležitosti, které nejsou trvale zachovány pečetěmi anebo listinným svě- dectvím. Proto my, Petr, Oldřich, Jan a Jošt z Rožmberka," pozorujíce nebezpečný stav upadajícího světa, v proudu časů naprosto nestálý a nejistý, a uznávajíce paměť mezi ostatními dobrými věcmi a přednostmi podle výroku Senekova, který praví: »Mezi užitečnými věcmi přirozenosti neshledává se nic hodnějšího nad paměť,« chceme, aby zněním tohoto listu bylo všem známo, a veřejně vyhlašujeme: Poněvadž nás měšťané, přísežní a celá obec našeho městečka v Bavorově, věrní naší milí, dostavivše se před nás osobně, pokorně poprosili, abychom jim ráčili z vrozené nám laskavosti darovati a propůjčiti právo královské a řečené město milostivě osvoboditi, proto my, uváživše zásluhy jejich poctivosti, pro které se nám až dosud líbili ryzí věrnosti a neúnavnými služba- mi, dobrotivými city nakloněni vzestupu jejich pokroku a pro- spěchu a vyhovujíce právem jejich prosbám jakožto rozumným, s dobrým rozmyslem jsme jim a jejich budoucím nástupcům pro- půjčili a propůjčujeme, darovali a darujeme svrchuřečené právo královské a dali jsme a dáváme svobodu řečenému městu neboli městečku v Bavorově; a tímto listem rozhodujeme, aby ti měšťané a všichni oby- vatelé i každý zvláště obojího pohlaví a podruhové řečeného městečka vespolek, kteří tam nyní jsou, nebo jejich nástupci všichni požívali všech i jednotlivých práv, svobod, imunit, milostí a kterýchkoli jiných zvyklostí a plně se jim těšili, o něž se až dosud opírají královské město Písek3 a jeho obyvatelé nebo kterých jakýmkoli způsobem nyní požívají nebo budou užívati kterýmkoli způsobem v budoucnosti, se zachováním toho, že svrchuřečení měšťané a obec v Bavorově jsou zavázáni nám i našim nástupcům k týmž i jednotlivým právům i břeme- nům, která řečené město Písek a jeho obyvatelé obyčejně vy- konávají českým králům. Ostatně chceme a svolujeme, aby kdokoli ze svrchuřečených našich měšťanů, osobně sídlící tamže v Bavorově, by měl mimo 262
b) Páni z Rožmberka udělují městečku Bavorovu1 právo královských měst Z lidské paměti velmi snadno vypadnou světské záležitosti, které nejsou trvale zachovány pečetěmi anebo listinným svě- dectvím. Proto my, Petr, Oldřich, Jan a Jošt z Rožmberka," pozorujíce nebezpečný stav upadajícího světa, v proudu časů naprosto nestálý a nejistý, a uznávajíce paměť mezi ostatními dobrými věcmi a přednostmi podle výroku Senekova, který praví: »Mezi užitečnými věcmi přirozenosti neshledává se nic hodnějšího nad paměť,« chceme, aby zněním tohoto listu bylo všem známo, a veřejně vyhlašujeme: Poněvadž nás měšťané, přísežní a celá obec našeho městečka v Bavorově, věrní naší milí, dostavivše se před nás osobně, pokorně poprosili, abychom jim ráčili z vrozené nám laskavosti darovati a propůjčiti právo královské a řečené město milostivě osvoboditi, proto my, uváživše zásluhy jejich poctivosti, pro které se nám až dosud líbili ryzí věrnosti a neúnavnými služba- mi, dobrotivými city nakloněni vzestupu jejich pokroku a pro- spěchu a vyhovujíce právem jejich prosbám jakožto rozumným, s dobrým rozmyslem jsme jim a jejich budoucím nástupcům pro- půjčili a propůjčujeme, darovali a darujeme svrchuřečené právo královské a dali jsme a dáváme svobodu řečenému městu neboli městečku v Bavorově; a tímto listem rozhodujeme, aby ti měšťané a všichni oby- vatelé i každý zvláště obojího pohlaví a podruhové řečeného městečka vespolek, kteří tam nyní jsou, nebo jejich nástupci všichni požívali všech i jednotlivých práv, svobod, imunit, milostí a kterýchkoli jiných zvyklostí a plně se jim těšili, o něž se až dosud opírají královské město Písek3 a jeho obyvatelé nebo kterých jakýmkoli způsobem nyní požívají nebo budou užívati kterýmkoli způsobem v budoucnosti, se zachováním toho, že svrchuřečení měšťané a obec v Bavorově jsou zavázáni nám i našim nástupcům k týmž i jednotlivým právům i břeme- nům, která řečené město Písek a jeho obyvatelé obyčejně vy- konávají českým králům. Ostatně chceme a svolujeme, aby kdokoli ze svrchuřečených našich měšťanů, osobně sídlící tamže v Bavorově, by měl mimo 262
Strana 263
to městečko v naší vsi jakékoli dědictví nebo jiný jakýkoli ma- jetek movitý nebo nemovitý, bude to všechno držeti týmž prá- vem, jak je předesláno, jenom roboty, kteréžkoli budou povinni nám konati jiní obyvatelé té vsi, právě tolik jich i řečení měš- tané budou zavázáni z jejich dědictví nám robotovati nebo voziti. Mimo to jim ze zvláštní milosti propůjčujeme a tímto po- volením rozhodujeme, že kdykoli a kolikrátkoli bude vyhlá- šena v zemi nebo mimo zemi obecná nebo částečná hotovost a měšťané svrchuřečeného města Písku budou povinni na ni jeti a s vozy sloužiti, chceme, aby řečení měšťané z Bavorova byli z toho dvojího břemene vyňati a od něho osvobozeni, avšak kdyby na nás nebo naše nástupce přikvačila naléhavá potřeba proti nepřátelům v zemi nebo na hranicích České země, čehož Bůh nedej, tehdy ti měšťané v Bavorově budou povinni vlastními osobami jako i jiní naši měšťané a obyvatelé městeček bez jakéhokoli protivení a odporu pomoci nám i našim ná- stupcům a ve službě vozů mimo zemi musí se ve všem srovnati s jinými našimi městy a městečky. Konečně ustanovujeme a tímto nařízením stanovíme, kdyby se někdy objevily nebo vyskytly v přích, sporech, rozepřích, majetkových otázkách nebo v jakýchkoli jiných soudních jed- náních pochybnosti nebo nejasnosti, které by nebylo možno pro zahanbující sprostnost rychtáře a konšelů z Bavorova rozhod- nouti nebo ukončiti anebo rozsouditi, chceme, aby se o těch věcech pro obdržení objasnění odvolali k rychtáři a konšelům města Písku a aby byly všechny svrchuuvedené věci souzeny podle nálezu a rozhodnutí rychtáře a konšelů v Písku nynějších i budoucích. Jestliže by se pak při výsledku některé straně ne- líbil nález rychtáře a konšelů v Písku, aby tím našemu pano- vání nevznikla újma, ustanovujeme, aby bylo možno z toho nálezu svobodně se odvolati k slyšení našemu a našich nástupců. Nechť tedy nikdo z lidí nesmí tento list našeho darování, propůjčení a svobody zrušiti nebo se mu v opovážlivé smělosti protiviti; jestliže by se někdo opovážil to zkusiti, nechť ví, že upadl v prchlivost našeho hněvu. A na zřejmé svědectví toho všeho i pevnost věčně platnou 263
to městečko v naší vsi jakékoli dědictví nebo jiný jakýkoli ma- jetek movitý nebo nemovitý, bude to všechno držeti týmž prá- vem, jak je předesláno, jenom roboty, kteréžkoli budou povinni nám konati jiní obyvatelé té vsi, právě tolik jich i řečení měš- tané budou zavázáni z jejich dědictví nám robotovati nebo voziti. Mimo to jim ze zvláštní milosti propůjčujeme a tímto po- volením rozhodujeme, že kdykoli a kolikrátkoli bude vyhlá- šena v zemi nebo mimo zemi obecná nebo částečná hotovost a měšťané svrchuřečeného města Písku budou povinni na ni jeti a s vozy sloužiti, chceme, aby řečení měšťané z Bavorova byli z toho dvojího břemene vyňati a od něho osvobozeni, avšak kdyby na nás nebo naše nástupce přikvačila naléhavá potřeba proti nepřátelům v zemi nebo na hranicích České země, čehož Bůh nedej, tehdy ti měšťané v Bavorově budou povinni vlastními osobami jako i jiní naši měšťané a obyvatelé městeček bez jakéhokoli protivení a odporu pomoci nám i našim ná- stupcům a ve službě vozů mimo zemi musí se ve všem srovnati s jinými našimi městy a městečky. Konečně ustanovujeme a tímto nařízením stanovíme, kdyby se někdy objevily nebo vyskytly v přích, sporech, rozepřích, majetkových otázkách nebo v jakýchkoli jiných soudních jed- náních pochybnosti nebo nejasnosti, které by nebylo možno pro zahanbující sprostnost rychtáře a konšelů z Bavorova rozhod- nouti nebo ukončiti anebo rozsouditi, chceme, aby se o těch věcech pro obdržení objasnění odvolali k rychtáři a konšelům města Písku a aby byly všechny svrchuuvedené věci souzeny podle nálezu a rozhodnutí rychtáře a konšelů v Písku nynějších i budoucích. Jestliže by se pak při výsledku některé straně ne- líbil nález rychtáře a konšelů v Písku, aby tím našemu pano- vání nevznikla újma, ustanovujeme, aby bylo možno z toho nálezu svobodně se odvolati k slyšení našemu a našich nástupců. Nechť tedy nikdo z lidí nesmí tento list našeho darování, propůjčení a svobody zrušiti nebo se mu v opovážlivé smělosti protiviti; jestliže by se někdo opovážil to zkusiti, nechť ví, že upadl v prchlivost našeho hněvu. A na zřejmé svědectví toho všeho i pevnost věčně platnou 263
Strana 264
jsme se rozhodli z jisté naší vědomosti k tomuto listu přivěsiti naše pečeti. Dáno v Krumlově léta Páně tisícího třístého osmdesátého [správněji: šedesátého]4 prvního v den [23. srpna] před svatým Bartolomějem apoštolem. c) Bavorovští se odvděčují blanickému faráři, že jim vymohl právo královských měst My, Jeklín, řečený Mahoušský, tehdy rychtář, Václav notář [písař] i plná rada přísežných, jakož i celá obec měšťanů měs- tečka v Bavorově, zněním tohoto listu1 veřejně všem vyzná- váme: Protože rozšafný muž pán Václav,2 náš farář v Blanici, uva- žuje o nás a pro společné naše dobré věrně svým přičiněním zakročil u milostivých našich pánů z Rožmberka,3 že ráčili nám i našim nástupcům v Bavorově propůjčiti a darovati milosti a práva měst královských a zvláště města Písku,4 my si navzájem žádáme, aby se majetky jeho i jeho kostela v Blanici a všech jeho nástupců šťastně rozmnožovaly a vzrůstaly, a aby z dů- vodů naší svobody a našich práv nebylo soudně něco způso- beno jemu a majetku jeho kostela i majetku, který náleží špitálu od něho v městě Bavorově založenému, a slibujeme, že budeme našeho faráře a jeho nástupce na majetku kostela a špitálu v je- jich požitcích věrně, kdekoli budeme moci, podporovati a nikdy mu nebudeme činiti překážky. I kdyby5 [šlo o] některé řemesl- níky nebo krčmy na majetcích řečeného kostela nebo špitálu, jež nyní jsou nebo v budoucnosti budou, mohou a mají pro zlepšení kostela a špitálu beze vší překážky naší a našich nástupců svo- bodně podle přání a vůle faráře nebo správce špitálu býti zři- zováni a podporováni a my ani naši nástupci nikterak nebude- me moci o nich rozhodovati ani nic nařizovati. A na zřejmé svědectví toho všeho rozhodli jsme se z jisté naší vědomosti přivěsiti na tento list pečeť našeho městečka Bavorova. Dáno v Bavorově léta Páně tisícího třístého šedesátého prvního v den [27. září] před svatým Václavem, slavným mu- čedníkem. 264
jsme se rozhodli z jisté naší vědomosti k tomuto listu přivěsiti naše pečeti. Dáno v Krumlově léta Páně tisícího třístého osmdesátého [správněji: šedesátého]4 prvního v den [23. srpna] před svatým Bartolomějem apoštolem. c) Bavorovští se odvděčují blanickému faráři, že jim vymohl právo královských měst My, Jeklín, řečený Mahoušský, tehdy rychtář, Václav notář [písař] i plná rada přísežných, jakož i celá obec měšťanů měs- tečka v Bavorově, zněním tohoto listu1 veřejně všem vyzná- váme: Protože rozšafný muž pán Václav,2 náš farář v Blanici, uva- žuje o nás a pro společné naše dobré věrně svým přičiněním zakročil u milostivých našich pánů z Rožmberka,3 že ráčili nám i našim nástupcům v Bavorově propůjčiti a darovati milosti a práva měst královských a zvláště města Písku,4 my si navzájem žádáme, aby se majetky jeho i jeho kostela v Blanici a všech jeho nástupců šťastně rozmnožovaly a vzrůstaly, a aby z dů- vodů naší svobody a našich práv nebylo soudně něco způso- beno jemu a majetku jeho kostela i majetku, který náleží špitálu od něho v městě Bavorově založenému, a slibujeme, že budeme našeho faráře a jeho nástupce na majetku kostela a špitálu v je- jich požitcích věrně, kdekoli budeme moci, podporovati a nikdy mu nebudeme činiti překážky. I kdyby5 [šlo o] některé řemesl- níky nebo krčmy na majetcích řečeného kostela nebo špitálu, jež nyní jsou nebo v budoucnosti budou, mohou a mají pro zlepšení kostela a špitálu beze vší překážky naší a našich nástupců svo- bodně podle přání a vůle faráře nebo správce špitálu býti zři- zováni a podporováni a my ani naši nástupci nikterak nebude- me moci o nich rozhodovati ani nic nařizovati. A na zřejmé svědectví toho všeho rozhodli jsme se z jisté naší vědomosti přivěsiti na tento list pečeť našeho městečka Bavorova. Dáno v Bavorově léta Páně tisícího třístého šedesátého prvního v den [27. září] před svatým Václavem, slavným mu- čedníkem. 264
Strana 265
d) Biskup Jan ze Středy uděluje svému městu Litomyšli právo mílové! My Jan,2 z boží milosti biskup v Litomyšli, vyznáváme a oznamujeme tímto listem všem těm, kdož jej uvidí anebo čísti uslyší, že jsme ze znamenitých a řádných příčin, které se k nám dostaly, vyhotovili a učinili v našem městě Litomyšli nížepsaná ustanovení i zákazy, a přikazujeme všem našim měš- ťanům, obcím a podruhům v svrchujmenovaném našem městě, v kraji a panství našeho biskupství, že je mají nepohnutelně a bez porušení v celosti stále a pevně zachovávati: Nejprve chceme a nařizujeme, aby všichni obecně, kdož v našem městě Litomyšli nyní sídlí anebo se ještě do něho na- stěhují a budou v něm v budoucích časech bydliti, nechť jsou kdokoli, mají s naším městem platiti a dávati a s jinými spolu- občany snášeti všechno, co vzniká z práva a ze starého dobrého obyčeje. Také že žádný rychtář vesnický, ať dědičný, svobodný, lant- rychtář nebo podrychtář, kteří mají své statky nebo rychty ze- vnitř města a v našem panství, byť by bydlili v městě, nemají nebo nesmějí míti nebo držeti krčmy. A všichni krčmáři, kteří patří do okrsku města, mají kupovati pivo v našem městě Lito- myšli a v žádných jiných městech. Také žádný měšťan nemá voziti pivo z jiných měst do našeho města Litomyšle ani cizí pivo tu šenkovati. A všechny nové krčmy na panství našeho biskupství mají býti na míli okolo našeho města Litomyšle zruše- ny. A vrátný v našem paláci v Litomyšli nesmí šenkovati žádné pivo dovezené ani žádný jiný nápoj, ať se jmenuje jakkoli. Také zapovídáme krejčím, kteří zhotovují za plat sukně nebo pláště, aby neprodávali sukno na lokty. A žádný řemeslník, krejčí, kovář nebo švec nemá se usaditi v našem panství na míli okolo města Litomyšle. A naši lantfojtové, rychtáři a hajní nemají mít krčmy ani šenkovati pivo, ale víno mohou dobře čepovati, jsou-li s to. A konšelé i měšťané všech našich měst, městeček a vesnic mají práva a rozsudky, kdykoli nastane toho potřeba, v našem městě Litomyšli našim konšelům předkládati a od nich je při- jímati. A kdo je zde v Litomyšli prohlášen za psance nebo dán 265
d) Biskup Jan ze Středy uděluje svému městu Litomyšli právo mílové! My Jan,2 z boží milosti biskup v Litomyšli, vyznáváme a oznamujeme tímto listem všem těm, kdož jej uvidí anebo čísti uslyší, že jsme ze znamenitých a řádných příčin, které se k nám dostaly, vyhotovili a učinili v našem městě Litomyšli nížepsaná ustanovení i zákazy, a přikazujeme všem našim měš- ťanům, obcím a podruhům v svrchujmenovaném našem městě, v kraji a panství našeho biskupství, že je mají nepohnutelně a bez porušení v celosti stále a pevně zachovávati: Nejprve chceme a nařizujeme, aby všichni obecně, kdož v našem městě Litomyšli nyní sídlí anebo se ještě do něho na- stěhují a budou v něm v budoucích časech bydliti, nechť jsou kdokoli, mají s naším městem platiti a dávati a s jinými spolu- občany snášeti všechno, co vzniká z práva a ze starého dobrého obyčeje. Také že žádný rychtář vesnický, ať dědičný, svobodný, lant- rychtář nebo podrychtář, kteří mají své statky nebo rychty ze- vnitř města a v našem panství, byť by bydlili v městě, nemají nebo nesmějí míti nebo držeti krčmy. A všichni krčmáři, kteří patří do okrsku města, mají kupovati pivo v našem městě Lito- myšli a v žádných jiných městech. Také žádný měšťan nemá voziti pivo z jiných měst do našeho města Litomyšle ani cizí pivo tu šenkovati. A všechny nové krčmy na panství našeho biskupství mají býti na míli okolo našeho města Litomyšle zruše- ny. A vrátný v našem paláci v Litomyšli nesmí šenkovati žádné pivo dovezené ani žádný jiný nápoj, ať se jmenuje jakkoli. Také zapovídáme krejčím, kteří zhotovují za plat sukně nebo pláště, aby neprodávali sukno na lokty. A žádný řemeslník, krejčí, kovář nebo švec nemá se usaditi v našem panství na míli okolo města Litomyšle. A naši lantfojtové, rychtáři a hajní nemají mít krčmy ani šenkovati pivo, ale víno mohou dobře čepovati, jsou-li s to. A konšelé i měšťané všech našich měst, městeček a vesnic mají práva a rozsudky, kdykoli nastane toho potřeba, v našem městě Litomyšli našim konšelům předkládati a od nich je při- jímati. A kdo je zde v Litomyšli prohlášen za psance nebo dán 265
Strana 266
do klatby, ať by to bylo v jakékoli věci, ten má býti ve všech našich městech, městečkách a vesnicích prohlášen za psance a dán do klatby. Také pokuty a peníze, které přicházejí od rady, mají se rozděliti na troje: jeden díl má připadati nám, druhý má býti obrácen na naše město Litomyšl a třetí lidem, kteří konají radu a soud. Také všechny nároky, které se uplat- ňují v našem městě Litomyšli a v kraji, mají připadnouti na nejbližší přátele zemřelého, kteří nyní jsou na našem panství nebo ještě budou. Ale toliko z obzvláštní milosti dovolujeme soukeníkům a tkalcům, našim věrným v Litomyšli, sukno stříhati na lokty a prodávati, ale chceme, aby nestříhali žádné jiné sukno, než které sami udělají. A také zapovídáme našim soukeníkům, aby nestříhali žádná sukna, kteráž kupují jedni od druhých; bude-li někdo z toho usvědčen, ten má to sukno ztratiti a polovice sukna má připadnouti naší komoře a polovice městu Litomyšli. Také chceme, aby tkalci učili děti našich věrných měšťanů a přátel svému řemeslu tak dobře, jako učí děti cizích lidí, budou-li o to požádáni. Také tkalci nemají žádná ustanovení nebo práva mezi sebou dělati bez rady, povolení a vědomí na- šich litomyšlských konšelů. Také mají dovoliti a my to též chceme, aby naši měšťané v Litomyšli mohli kupovati vlnu na uner [=lehké váhyl, závaží nebo kameny stejně jako oni. Také žádný řemeslník, krejčí, kovář nebo švec nesmí se usaditi na našem panství na míli od našeho města Litomyšle. A kdo by z našich lidí a také poddaných tato svrchupsaná ustanovení a zápovědi zrušil, přestoupil a nedodržel, ten má pokaždé, kdykoli se to stane, propadnouti takové pokutě, kterou my od něho vezmeme podle uvážení jeho neposlušnosti, a jak se uradíme. A s naším vědomím je tento list zpečetěn naší pečetí a dán v Praze po Kristově narození v třináctistém a šedesátém létě v nejbližší úterý před Božím tělem [2. června]. e) Bavor IV. ze Strakonic odevzdává Strakonickým veškerou půdu s právem zákupným1 Ve jménu Páně amen. Poněvadž běh dlouhého času způso- buje, že se věci, pocházející z lidských nařízení, velmi snadno 266
do klatby, ať by to bylo v jakékoli věci, ten má býti ve všech našich městech, městečkách a vesnicích prohlášen za psance a dán do klatby. Také pokuty a peníze, které přicházejí od rady, mají se rozděliti na troje: jeden díl má připadati nám, druhý má býti obrácen na naše město Litomyšl a třetí lidem, kteří konají radu a soud. Také všechny nároky, které se uplat- ňují v našem městě Litomyšli a v kraji, mají připadnouti na nejbližší přátele zemřelého, kteří nyní jsou na našem panství nebo ještě budou. Ale toliko z obzvláštní milosti dovolujeme soukeníkům a tkalcům, našim věrným v Litomyšli, sukno stříhati na lokty a prodávati, ale chceme, aby nestříhali žádné jiné sukno, než které sami udělají. A také zapovídáme našim soukeníkům, aby nestříhali žádná sukna, kteráž kupují jedni od druhých; bude-li někdo z toho usvědčen, ten má to sukno ztratiti a polovice sukna má připadnouti naší komoře a polovice městu Litomyšli. Také chceme, aby tkalci učili děti našich věrných měšťanů a přátel svému řemeslu tak dobře, jako učí děti cizích lidí, budou-li o to požádáni. Také tkalci nemají žádná ustanovení nebo práva mezi sebou dělati bez rady, povolení a vědomí na- šich litomyšlských konšelů. Také mají dovoliti a my to též chceme, aby naši měšťané v Litomyšli mohli kupovati vlnu na uner [=lehké váhyl, závaží nebo kameny stejně jako oni. Také žádný řemeslník, krejčí, kovář nebo švec nesmí se usaditi na našem panství na míli od našeho města Litomyšle. A kdo by z našich lidí a také poddaných tato svrchupsaná ustanovení a zápovědi zrušil, přestoupil a nedodržel, ten má pokaždé, kdykoli se to stane, propadnouti takové pokutě, kterou my od něho vezmeme podle uvážení jeho neposlušnosti, a jak se uradíme. A s naším vědomím je tento list zpečetěn naší pečetí a dán v Praze po Kristově narození v třináctistém a šedesátém létě v nejbližší úterý před Božím tělem [2. června]. e) Bavor IV. ze Strakonic odevzdává Strakonickým veškerou půdu s právem zákupným1 Ve jménu Páně amen. Poněvadž běh dlouhého času způso- buje, že se věci, pocházející z lidských nařízení, velmi snadno 266
Strana 267
vytrácejí z paměti jako prach zahnaný vanutím větrů, nejsou-li písemně na věčnou paměť velmi pevně zaznamenány, nechť vědí všichni nynější i budoucí, k jejichž známosti se tento list dostane, že jsme my, Bavor ze Strakonic,2 městečko Strakonice3 se všemi domy a městišti, jeho volnými vstupy a východy a se vším dědictvím [majetkem] obdělaným a neobdělaným, křovi- nami, loukami, pastvinami, horami, vrchy, údolími, cestami, stezkami a všemi jeho náležitostmi tomu městu patřícími, kte- réžto dědictví a toto všechno svrchuuvedené dostali měšťané a obyvatelé toho městečka ve výměře dvaceti tří lánů takové míry, jaké užívají měšťané města Horažďovic,4 prodali, pro- najali, a dali jim . . ., jejich dědicům a nástupcům, měšťanům nebo občanům městečka Strakonic do pravé emfyteuse, které se obecně říká purkrecht neboli zákup, aby je pro sebe věčně drželi, měli a jich užívali pod právy a platy zde zaznamenanými, totiž: aby ve svátek sv. Jiří bylo nám a našim ... nástupcům po vše- chny budoucí roky pod jménem pravého ročního úroku placeno z každých dvou jiter již řečených dvaceti tří lánů devět feniků pasovských a ve svátek svatého Havla podobně devět feniků pasovských; a aby byla z každé várky piva stále dávána jedna tuna mláta pro vepře naše a našich nástupců. Rovněž aby byly odváděny z každé várky piva z většího města nebo městečka čtyři feniky pasovské a z menšího města nebo městečka pouze tři feniky a ve svátek svatého Martina z každé jizby s komínem pět feniků pasovských [tj. podymného] . . . rychtářovi městečka nebo města, který v tom čase bude. Rovněž jsou a budou povinni měšťané řečeného městečka platiti nám a nástupcům v našich statcích ve lhůtách již vyzna- čených po všechna budoucí léta ve svátek svatého Jana Křtitele místo roboty osmnáct kop pražských grošů ke všem jiným ná- rokům a platům. A jestliže řečení měšťané zanedbají na ten svátek zaplatiti nám a našim nástupcům již řečených osmnáct kop, jak je svrchu uvedeno, budou povinni hned nazítří dáti a zaplatiti třicet šest kop pražských grošů. A ty kopy sobě vzájemně uloží podle odhadu a podle obyčeje v městečku ode- dávna zachovávaného a jsou povinni sebrati a vymáhati třikrát za rok, totiž k Narození Páně z každého jitra uvedených lánů 267
vytrácejí z paměti jako prach zahnaný vanutím větrů, nejsou-li písemně na věčnou paměť velmi pevně zaznamenány, nechť vědí všichni nynější i budoucí, k jejichž známosti se tento list dostane, že jsme my, Bavor ze Strakonic,2 městečko Strakonice3 se všemi domy a městišti, jeho volnými vstupy a východy a se vším dědictvím [majetkem] obdělaným a neobdělaným, křovi- nami, loukami, pastvinami, horami, vrchy, údolími, cestami, stezkami a všemi jeho náležitostmi tomu městu patřícími, kte- réžto dědictví a toto všechno svrchuuvedené dostali měšťané a obyvatelé toho městečka ve výměře dvaceti tří lánů takové míry, jaké užívají měšťané města Horažďovic,4 prodali, pro- najali, a dali jim . . ., jejich dědicům a nástupcům, měšťanům nebo občanům městečka Strakonic do pravé emfyteuse, které se obecně říká purkrecht neboli zákup, aby je pro sebe věčně drželi, měli a jich užívali pod právy a platy zde zaznamenanými, totiž: aby ve svátek sv. Jiří bylo nám a našim ... nástupcům po vše- chny budoucí roky pod jménem pravého ročního úroku placeno z každých dvou jiter již řečených dvaceti tří lánů devět feniků pasovských a ve svátek svatého Havla podobně devět feniků pasovských; a aby byla z každé várky piva stále dávána jedna tuna mláta pro vepře naše a našich nástupců. Rovněž aby byly odváděny z každé várky piva z většího města nebo městečka čtyři feniky pasovské a z menšího města nebo městečka pouze tři feniky a ve svátek svatého Martina z každé jizby s komínem pět feniků pasovských [tj. podymného] . . . rychtářovi městečka nebo města, který v tom čase bude. Rovněž jsou a budou povinni měšťané řečeného městečka platiti nám a nástupcům v našich statcích ve lhůtách již vyzna- čených po všechna budoucí léta ve svátek svatého Jana Křtitele místo roboty osmnáct kop pražských grošů ke všem jiným ná- rokům a platům. A jestliže řečení měšťané zanedbají na ten svátek zaplatiti nám a našim nástupcům již řečených osmnáct kop, jak je svrchu uvedeno, budou povinni hned nazítří dáti a zaplatiti třicet šest kop pražských grošů. A ty kopy sobě vzájemně uloží podle odhadu a podle obyčeje v městečku ode- dávna zachovávaného a jsou povinni sebrati a vymáhati třikrát za rok, totiž k Narození Páně z každého jitra uvedených lánů 267
Strana 268
jeden fenik a z každého městiště šest feniků pasovských, rovněž ke svátku svatého Jana Křtitele z každého domu a chalupy ležících v městě i mimo město osmnáct feniků pasovských, rov- něž k Božímu hodu velikonočnímu podobně z každého jitra jeden fenik pasovské měny. Slibujeme také, že svrchuřečený majetek nebude od nás ... a všech našich dědiců a nástupců od nynějška přeměřován; a chceme také, aby všichni [naši] služebníci i každý zvláště, kteří bydlí v řečeném městečku, byli považováni za osvobozené a vyňaté z této berně a kterýchkoli jiných dávek, které případně budou tomuto městu dávány. Aby pak udání řečených měšťanů o tomto prodeji a pro- nájmu nebylo od nás nebo od našich nástupců nějakým násilím změněno a zrušeno, dali jsme z důvodu věčné trvanlivosti těm našim měšťanům na svědectví tento list a stvrdili jsme jej ochranou naší pečeti a přivěšením pečetí urozeného pána Vilé- ma, našeho bratra [z Blatné], Konráda ze Lnář, jakož i Ha- ranta ze Sedlíkovic. Dáno a vykonáno ve Strakonicích léta Páně tisícího třístého šedesátého sedmého v den Početí svaté Panny Marie a matky Páně slavné [tj. 8. prosince]. f) Povolení založiti městské knihy v Jablonném v Podještědí1 Ve jménu Páně Amen. My Havel z Lemberka, zvaný ze Zvířetic, známo činíme tímto listem a vyznáváme veřejně přede všemi, jak nynějšími, tak budoucími, že po předcházející zralé úvaze s přátelským svolením našich synů, Jana a Haška, neméně také podle obec- ného návrhu přísežných a měšťanů i podle žádosti a přání veš- keré obce našich věrných v Jablonném má [tam] býti zacho- váván právě takový řád a způsob práva, jak je to v jiných městech obyčejem a zvykem; a protože podle svědectví svatého Augustina je stav lidské křehkosti a její paměti nestálý, ná- hodný a slabý, zřizujeme a zavádíme v takovém pojetí tuto přítomnou knihu, která má býti po všechny časy nazývána městskou deskou [Stadttafel], aby byly v té knize veškeré 268
jeden fenik a z každého městiště šest feniků pasovských, rovněž ke svátku svatého Jana Křtitele z každého domu a chalupy ležících v městě i mimo město osmnáct feniků pasovských, rov- něž k Božímu hodu velikonočnímu podobně z každého jitra jeden fenik pasovské měny. Slibujeme také, že svrchuřečený majetek nebude od nás ... a všech našich dědiců a nástupců od nynějška přeměřován; a chceme také, aby všichni [naši] služebníci i každý zvláště, kteří bydlí v řečeném městečku, byli považováni za osvobozené a vyňaté z této berně a kterýchkoli jiných dávek, které případně budou tomuto městu dávány. Aby pak udání řečených měšťanů o tomto prodeji a pro- nájmu nebylo od nás nebo od našich nástupců nějakým násilím změněno a zrušeno, dali jsme z důvodu věčné trvanlivosti těm našim měšťanům na svědectví tento list a stvrdili jsme jej ochranou naší pečeti a přivěšením pečetí urozeného pána Vilé- ma, našeho bratra [z Blatné], Konráda ze Lnář, jakož i Ha- ranta ze Sedlíkovic. Dáno a vykonáno ve Strakonicích léta Páně tisícího třístého šedesátého sedmého v den Početí svaté Panny Marie a matky Páně slavné [tj. 8. prosince]. f) Povolení založiti městské knihy v Jablonném v Podještědí1 Ve jménu Páně Amen. My Havel z Lemberka, zvaný ze Zvířetic, známo činíme tímto listem a vyznáváme veřejně přede všemi, jak nynějšími, tak budoucími, že po předcházející zralé úvaze s přátelským svolením našich synů, Jana a Haška, neméně také podle obec- ného návrhu přísežných a měšťanů i podle žádosti a přání veš- keré obce našich věrných v Jablonném má [tam] býti zacho- váván právě takový řád a způsob práva, jak je to v jiných městech obyčejem a zvykem; a protože podle svědectví svatého Augustina je stav lidské křehkosti a její paměti nestálý, ná- hodný a slabý, zřizujeme a zavádíme v takovém pojetí tuto přítomnou knihu, která má býti po všechny časy nazývána městskou deskou [Stadttafel], aby byly v té knize veškeré 268
Strana 269
a všechny věci, která náležejí k stálému trvání a dlouhodobé paměti, veřejně zaznamenávány, vkládány a opatrovány, v pří- tomnosti rychtáře, purkmistra a přísežných, kteří tu v té které době budou. Avšak v onom, co v ní bude vloženo a zapsáno, nemá žádný člověk míti moc nebo se opovážiti nějakou smělostí [něco] zvrátiti, ať je nebo by mohl býti jakéhokoliv stavu. Slibujeme také spolu s našimi výše řečenými syny, při naší cti a dobré víře, že tato zaznamenání a vklady zachováme ne- porušené a nebudeme proti nim žádným způsobem jednati, vyjímajíc jen toto: že by totiž v této knize bylo přísežnými nebo purkmistrem našeho řečeného města něco vloženo nebo sepsáno, co by nám nebo našim dědicům nyní nebo v budoucnu mohlo býti škodlivé a na újmu, nebo také mohlo způsobiti naše škody a umenšení naší cti. Tu chceme my, naši dříve řečení synové a nástupci podržeti plnou moc a sílu, abychom to mohli zničiti, změniti a zlepšiti. Na doklad těchto věcí, svědectví a jisté upevnění buďtež k tomuto listu připojeny pečeti naše a jmenovaného našeho města Jablonného. Stalo se a bylo ujednáno v Jablonném v roce po vtělení Páně 1368, 13. května. 51. Karel IV. v Avignoně a v Arelatsku — Některé události domácí Léta Páně 1365 v měsíci květnu vydal se pan císař, přibrav s sebou četné šlechtice Království českého, do města Avignonu k panu papeži Urbanovi V. a byl od něho přijat s převelikou poctou a skvěle hoštěn. Pan papež také z úcty k císařské důstoj- nosti sloužil o Božím hodu svatodušním mši před císařem, který byl oděn císařskými odznaky a seděl ve své velebnosti naproti na královském trůně proti stolci papežovu; i naplnila se slova Písma, jež praví: »Slunce a měsíc v obydlí svém za- stavily se« [Habakuk 3, I1]. O této návštěvěl zachoval nám kronikář Neplach [PDČ III, 482-488] tuto velmi podrobnou zprávu: »Léta Páně 1365 dne 13. měsíce dubna2 nejjasnější panovník 269
a všechny věci, která náležejí k stálému trvání a dlouhodobé paměti, veřejně zaznamenávány, vkládány a opatrovány, v pří- tomnosti rychtáře, purkmistra a přísežných, kteří tu v té které době budou. Avšak v onom, co v ní bude vloženo a zapsáno, nemá žádný člověk míti moc nebo se opovážiti nějakou smělostí [něco] zvrátiti, ať je nebo by mohl býti jakéhokoliv stavu. Slibujeme také spolu s našimi výše řečenými syny, při naší cti a dobré víře, že tato zaznamenání a vklady zachováme ne- porušené a nebudeme proti nim žádným způsobem jednati, vyjímajíc jen toto: že by totiž v této knize bylo přísežnými nebo purkmistrem našeho řečeného města něco vloženo nebo sepsáno, co by nám nebo našim dědicům nyní nebo v budoucnu mohlo býti škodlivé a na újmu, nebo také mohlo způsobiti naše škody a umenšení naší cti. Tu chceme my, naši dříve řečení synové a nástupci podržeti plnou moc a sílu, abychom to mohli zničiti, změniti a zlepšiti. Na doklad těchto věcí, svědectví a jisté upevnění buďtež k tomuto listu připojeny pečeti naše a jmenovaného našeho města Jablonného. Stalo se a bylo ujednáno v Jablonném v roce po vtělení Páně 1368, 13. května. 51. Karel IV. v Avignoně a v Arelatsku — Některé události domácí Léta Páně 1365 v měsíci květnu vydal se pan císař, přibrav s sebou četné šlechtice Království českého, do města Avignonu k panu papeži Urbanovi V. a byl od něho přijat s převelikou poctou a skvěle hoštěn. Pan papež také z úcty k císařské důstoj- nosti sloužil o Božím hodu svatodušním mši před císařem, který byl oděn císařskými odznaky a seděl ve své velebnosti naproti na královském trůně proti stolci papežovu; i naplnila se slova Písma, jež praví: »Slunce a měsíc v obydlí svém za- stavily se« [Habakuk 3, I1]. O této návštěvěl zachoval nám kronikář Neplach [PDČ III, 482-488] tuto velmi podrobnou zprávu: »Léta Páně 1365 dne 13. měsíce dubna2 nejjasnější panovník 269
Strana 270
a pán náš, pan Karel IV., z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše a český král, když k němu pan papež po- sílal četné posly, vydal se potom na cestu ke dvoru v Avignoně. Aby tedy byl průběh a úspěch cesty pana císaře všem zřejmý, dáváme věděti všem, k nimž se dostane tento spis, že byla po celém Porýní a Alsasku vzdávána panu císaři veliká úcta a na- konec ho hrabě savojský [Amadeus] v celém Burgundsku po- divuhodně a velmi čestně hostil. Potom se poslové francouzského krále velmi slušně a velmi skvěle postarali o jeho vydání,3 konečně v předvečer Nanebe- vstoupení Páně nejblíže minulý přijel k němu z rozkazu a po- ručení pana papeže do Orange ctihodný avignonský biskup [Anglicus Grimoaldi],4 bratr pana papeže, a v samý den Na- nebevstoupení Páně [22. května] slavnostně před ním zpíval mši v katedrálním chrámě toho města. A téhož dne Nanebe- vstoupení po nešporách odejel [císař] z Orange do Pont de Sorgue5 a mezi Pont de Sorgue a Villeneuve vyšli panu císaři s úctou vstříc kardinál buloňský [Guido]6 a Vilém Soudcův [de la Jugée]7 i komoří8 pana papeže s lidem pana papeže, jakož i osvícený synovec pana císaře Ludvík,9 bratr francouzského krále, s hrabaty, pány a četným množstvím šlechticů; v Pont de Sorgue přišli k němu všichni ostatní kardinálové celého kole- gia a uvítali jeho výsost pokorně a s velikým vzdáváním úcty a pak se pozdě odtud vrátili do Avignonu. Potom nazítří v pátek opět mu vyjeli naproti všichni kardi- nálové celého kolegia; a buloňský kardinál a místokancléř, starší kardinálové-biskupové, jakož i Vilém Soudcův a limož- ský10 kardinál [Mikuláš z Bessie] i starší kardinálové-jáhnové přidružili se k panu císaři u města Avignonu, zatím co ostatní kardinálové pospíšili k panu papeži, aby sebe i jeho oblékli v pontifikálie k císařovu uvítání. Ale pan papež mu poslal velikého bílého koně mimochodníka, pokrytého hedvábnou čabrakou, skvěle protkanou zlatem, ozdobeného orlem a císař- skými odznaky; toho dal pan císař vésti před sebou a sám přijel na svém vlastním oři k městu Avignonu. A před tím městem přišli k němu pěšky v procesí s kříži a ostatky svatých a v pontifikáliích avignonský biskup a všichni ostatní arcibis- kupové a biskupové římské kurie, jakož i jiní preláti, řeholníci 270
a pán náš, pan Karel IV., z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše a český král, když k němu pan papež po- sílal četné posly, vydal se potom na cestu ke dvoru v Avignoně. Aby tedy byl průběh a úspěch cesty pana císaře všem zřejmý, dáváme věděti všem, k nimž se dostane tento spis, že byla po celém Porýní a Alsasku vzdávána panu císaři veliká úcta a na- konec ho hrabě savojský [Amadeus] v celém Burgundsku po- divuhodně a velmi čestně hostil. Potom se poslové francouzského krále velmi slušně a velmi skvěle postarali o jeho vydání,3 konečně v předvečer Nanebe- vstoupení Páně nejblíže minulý přijel k němu z rozkazu a po- ručení pana papeže do Orange ctihodný avignonský biskup [Anglicus Grimoaldi],4 bratr pana papeže, a v samý den Na- nebevstoupení Páně [22. května] slavnostně před ním zpíval mši v katedrálním chrámě toho města. A téhož dne Nanebe- vstoupení po nešporách odejel [císař] z Orange do Pont de Sorgue5 a mezi Pont de Sorgue a Villeneuve vyšli panu císaři s úctou vstříc kardinál buloňský [Guido]6 a Vilém Soudcův [de la Jugée]7 i komoří8 pana papeže s lidem pana papeže, jakož i osvícený synovec pana císaře Ludvík,9 bratr francouzského krále, s hrabaty, pány a četným množstvím šlechticů; v Pont de Sorgue přišli k němu všichni ostatní kardinálové celého kole- gia a uvítali jeho výsost pokorně a s velikým vzdáváním úcty a pak se pozdě odtud vrátili do Avignonu. Potom nazítří v pátek opět mu vyjeli naproti všichni kardi- nálové celého kolegia; a buloňský kardinál a místokancléř, starší kardinálové-biskupové, jakož i Vilém Soudcův a limož- ský10 kardinál [Mikuláš z Bessie] i starší kardinálové-jáhnové přidružili se k panu císaři u města Avignonu, zatím co ostatní kardinálové pospíšili k panu papeži, aby sebe i jeho oblékli v pontifikálie k císařovu uvítání. Ale pan papež mu poslal velikého bílého koně mimochodníka, pokrytého hedvábnou čabrakou, skvěle protkanou zlatem, ozdobeného orlem a císař- skými odznaky; toho dal pan císař vésti před sebou a sám přijel na svém vlastním oři k městu Avignonu. A před tím městem přišli k němu pěšky v procesí s kříži a ostatky svatých a v pontifikáliích avignonský biskup a všichni ostatní arcibis- kupové a biskupové římské kurie, jakož i jiní preláti, řeholníci 270
Strana 271
i kněží světští, kteří ho pokorně přivítali s náležitou uctivostí, jak se slušelo, při čemž avignonský biskup [Anglicus Gri- moaldi], ordinář města, četl kolektu v přítomnosti lidu, jehož se sběhlo nesčíslné množství. Když pak přijal císař tamže požehnání od avignonského bis- kupa, byl oblečen v háv císařský; před ním nesl meč hrabě sa- vojský, za ním následovala císařská korouhev a císařské od- znaky, totiž jablko, které nesl Ruprecht, mladší falckrabě rýn- ský, žezlo, jež držel ve svých rukou Barnim starší, vévoda ště- tínský, a na hlavě měl [císař] vloženou císařskou korunu; kníže z Orange a hrabě z Valencie, jdouce pěšky, vedli za uzdu jeho oře pod zlatými nebesy, jež nesli v rukou urozenější páni jeho Arelatského11 království, jdouce pěšky; a tak přivedli císaře až ke schodům papežského paláce. A když vstoupil na ty scho- dy, vyšli jim vstříc v průvodu z nové kaple paláce až k řeče- ným schodům pan papež spolu se všemi kardinály, oblečeni v pontifikálie a zpívajíce vysokým hlasem „Te Deum lauda- mus“ [Tebe Boha chválíme]. Po skončení pak zpěvu přijal ho pan papež s úctou k políbení míru a potom, odloživ infuli a stoje, zazpíval vysokým hlasem prosby, modlitby a kolekty za jeho spásu a blaho říše, jako činí arcibiskupové a biskupové při uvítání císařů, a uděliv mu po- žehnání, dovedl ho středem převelikého návalu nejprve k řeče- né kapli a potom, když odložil v paláci pontifikálie a císař císařská roucha, zavedl ho do jídelny a posadil ho u stolu po své pravici. Stůl papežův byl umístěn nedaleko od stolu císa- řova a v téže řadě a stejné výši; kardinálové pak a řečený jeho synovec seděli u stolů níže postavených. A na té hostině obslu- hovali pana papeže vévodové Bolek Opolský a Jindřich Leh- nický; císaři pak na řečené hostině prokazovali služby uvedený Ruprecht mladší jako falckrabě rýnský a arcistolník římské říše, Ruprecht, vévoda lehnický, hrabata lankrabě [an] z Leuchten- bergu a Ludvík, hrabě z Oettingen, při čemž panu císaři krájel Fridrich starší, hrabě z Leiningen. A když se odbyla tato nákladná a čestná hostina, pan papež, pan císař, kardinálové a Ludvík, řečený synovec císařův, pro- pustivše ostatní, šli na poradu a pobyli tam nějakou dobu. A konečně se odebrali do domu avignonského biskupa, kamž 271
i kněží světští, kteří ho pokorně přivítali s náležitou uctivostí, jak se slušelo, při čemž avignonský biskup [Anglicus Gri- moaldi], ordinář města, četl kolektu v přítomnosti lidu, jehož se sběhlo nesčíslné množství. Když pak přijal císař tamže požehnání od avignonského bis- kupa, byl oblečen v háv císařský; před ním nesl meč hrabě sa- vojský, za ním následovala císařská korouhev a císařské od- znaky, totiž jablko, které nesl Ruprecht, mladší falckrabě rýn- ský, žezlo, jež držel ve svých rukou Barnim starší, vévoda ště- tínský, a na hlavě měl [císař] vloženou císařskou korunu; kníže z Orange a hrabě z Valencie, jdouce pěšky, vedli za uzdu jeho oře pod zlatými nebesy, jež nesli v rukou urozenější páni jeho Arelatského11 království, jdouce pěšky; a tak přivedli císaře až ke schodům papežského paláce. A když vstoupil na ty scho- dy, vyšli jim vstříc v průvodu z nové kaple paláce až k řeče- ným schodům pan papež spolu se všemi kardinály, oblečeni v pontifikálie a zpívajíce vysokým hlasem „Te Deum lauda- mus“ [Tebe Boha chválíme]. Po skončení pak zpěvu přijal ho pan papež s úctou k políbení míru a potom, odloživ infuli a stoje, zazpíval vysokým hlasem prosby, modlitby a kolekty za jeho spásu a blaho říše, jako činí arcibiskupové a biskupové při uvítání císařů, a uděliv mu po- žehnání, dovedl ho středem převelikého návalu nejprve k řeče- né kapli a potom, když odložil v paláci pontifikálie a císař císařská roucha, zavedl ho do jídelny a posadil ho u stolu po své pravici. Stůl papežův byl umístěn nedaleko od stolu císa- řova a v téže řadě a stejné výši; kardinálové pak a řečený jeho synovec seděli u stolů níže postavených. A na té hostině obslu- hovali pana papeže vévodové Bolek Opolský a Jindřich Leh- nický; císaři pak na řečené hostině prokazovali služby uvedený Ruprecht mladší jako falckrabě rýnský a arcistolník římské říše, Ruprecht, vévoda lehnický, hrabata lankrabě [an] z Leuchten- bergu a Ludvík, hrabě z Oettingen, při čemž panu císaři krájel Fridrich starší, hrabě z Leiningen. A když se odbyla tato nákladná a čestná hostina, pan papež, pan císař, kardinálové a Ludvík, řečený synovec císařův, pro- pustivše ostatní, šli na poradu a pobyli tam nějakou dobu. A konečně se odebrali do domu avignonského biskupa, kamž 271
Strana 272
pan papež, vyspav se, přišel pokorně za panem císařem s křížem a s malým průvodem lidu, kráčeje pěšky ulicemi. A tam s ním setrval dlouhou dobu v jednáních12 a potom, když přijal nápoj a zákusky, vrátil se do svého paláce, do něhož ho doprovodil pan císař, připojiv se k němu. A když od něho císař odcházel, papež řekl: „Pane císaři, nic jiného vám neumíme říci, leč že rádi splníme všechna vaše přání.“ A pan papež prokázal a vzdal panu císaři veškerou poctu a úctu.«13 Za tamního pobytu pan císař, touže zvelebiti a povýšiti svůj Pražský kostel, dosáhl od pana papeže, aby ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský, a všichni jeho nástupci zastávali úřad legáta ve své pražské provincii, jakož i v diecési řezenské, bamberské a míšeňské14 na věčné časy. A na znamení toho legát- ství poslal pan papež panu Janovi, arcibiskupu pražskému, stříbrný pozlacený kříž a široký černý klobouk a kápi z červe- ného sukna, aby on a jeho nástupci užívali těch odznaků v hra- nicích svého legátství. A když pan pražský arcibiskup dostal tyto insignie [odznakyl, psal se od té doby takto: legát Apoš- tolské stolice. I navštívil s těmi odznaky jako legát svou pro- vincii a svrchuřečená města a diecése svého legátstva a poslou- chali ho všichni ve všem a nebylo nikoho, komu by se ta věc nelíbila.15 Téhož roku byl pan císař [dne 4. června] s převelikou slávou v městě Arles korunován korunou Království arelatského,16 jež podléhá římské říši. Když pak vyřídil císař s panem pape- žem podle svého úplného přání záležitosti své a svaté říše, při- jal od něho dovolení k odchodu a vrátil se odtamtud s veš- kerou veselostí a radostí. Přijel do Agana [St. Maurice] ze zbožnosti navštívit prahy svatých mučedníků thébských; tam tenkrát odpočíval předrahocenný poklad, totiž tělo svatého Zikmunda, burgundského krále.17 Dosáhl, že mu je dali, a při- vezl je s sebou do Prahy, kde bylo v Pražském kostele na den svatého Augustina [28. srpna] s procesím přijato. A to tělo svatého Zikmunda proslulo tam velikými zázraky, které byly dostatečným svědectvím hodnověrných osob dosvědčeny a před námi ověřeny, jak se o nich níže píše. A o těchto zázracích sva- tého Zikmunda chová se v pražské sakristii traktát neboli knížka. 272
pan papež, vyspav se, přišel pokorně za panem císařem s křížem a s malým průvodem lidu, kráčeje pěšky ulicemi. A tam s ním setrval dlouhou dobu v jednáních12 a potom, když přijal nápoj a zákusky, vrátil se do svého paláce, do něhož ho doprovodil pan císař, připojiv se k němu. A když od něho císař odcházel, papež řekl: „Pane císaři, nic jiného vám neumíme říci, leč že rádi splníme všechna vaše přání.“ A pan papež prokázal a vzdal panu císaři veškerou poctu a úctu.«13 Za tamního pobytu pan císař, touže zvelebiti a povýšiti svůj Pražský kostel, dosáhl od pana papeže, aby ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský, a všichni jeho nástupci zastávali úřad legáta ve své pražské provincii, jakož i v diecési řezenské, bamberské a míšeňské14 na věčné časy. A na znamení toho legát- ství poslal pan papež panu Janovi, arcibiskupu pražskému, stříbrný pozlacený kříž a široký černý klobouk a kápi z červe- ného sukna, aby on a jeho nástupci užívali těch odznaků v hra- nicích svého legátství. A když pan pražský arcibiskup dostal tyto insignie [odznakyl, psal se od té doby takto: legát Apoš- tolské stolice. I navštívil s těmi odznaky jako legát svou pro- vincii a svrchuřečená města a diecése svého legátstva a poslou- chali ho všichni ve všem a nebylo nikoho, komu by se ta věc nelíbila.15 Téhož roku byl pan císař [dne 4. června] s převelikou slávou v městě Arles korunován korunou Království arelatského,16 jež podléhá římské říši. Když pak vyřídil císař s panem pape- žem podle svého úplného přání záležitosti své a svaté říše, při- jal od něho dovolení k odchodu a vrátil se odtamtud s veš- kerou veselostí a radostí. Přijel do Agana [St. Maurice] ze zbožnosti navštívit prahy svatých mučedníků thébských; tam tenkrát odpočíval předrahocenný poklad, totiž tělo svatého Zikmunda, burgundského krále.17 Dosáhl, že mu je dali, a při- vezl je s sebou do Prahy, kde bylo v Pražském kostele na den svatého Augustina [28. srpna] s procesím přijato. A to tělo svatého Zikmunda proslulo tam velikými zázraky, které byly dostatečným svědectvím hodnověrných osob dosvědčeny a před námi ověřeny, jak se o nich níže píše. A o těchto zázracích sva- tého Zikmunda chová se v pražské sakristii traktát neboli knížka. 272
Strana 273
Léta Páně 1366 v měsíci únoru zabili dva měšťané z města Jaroměře kněze, protože byli od něho pohnáni před arcibiskup- ského oficiála. Těm měšťanům rozkázal pan císař setnouti hla- vy, ačkoli nabízeli za svůj život mnoho peněz. Téhož roku a času vyloupal jeden jiný vladyka u Jindřichova Hradce na podnět ďáblův svému faráři obě oči pro to, že vy- konával proti němu nález oficiálův. A když byl ten čin ozná- men císaři, rozkázal mu v Pražském městě před zraky všeho lidu vyloupat obě oči; a on z přílišné bolesti zemřel třetího dne potom. A ačkoli za jeho záchranu, protože byl znám, vy- lévali k panu císaři všemožné prosby mnohá knížata a šlechtici a nabízeli i peníze a slibovali zadostiučinění knězi, kterému bylo ublíženo, přece se nedal pan císař jako spravedlivý soudce překonati ani prosbami ani penězi, nýbrž vykonávaje spravedl- nost zasloužil si požehnání od Boha a zanechal nástupcům pří- klad, aby konali spravedlnost. Téhož roku ve čtvrtek před pátou neděli v postě [19. března] provdal pan císař svou starší dceru, kterou měl s paní Blankou, Kateřinu, vdovu po rakouském vévodovi Rudolfovi, za brani- borského markraběte Otu a téhož dne provdal svou druhou dceru pannu Alžbětu, kterou zplodil s paní Annou Svídnickou, za Albrechta, nejstaršího vévodu rakouského. Téhož roku 3. dne měsíce června okolo hodiny nešporní byla tak silná vichřice a křižovaly se blesky a burácely hromy, že to nikdo nestačí vylíčit, a zvláště nad městem Prahou; a v polích bylo bleskem zabito mnoho lidí a na různých místech zničila tato bouře domy až do základů. 52. Vysvěcení některých staveb a klášterů — Povodeň v Praze - Papež Urban V. přešel z Avignonu do Říma - Novoty módy Téhož roku [1366] den [27. září] před svatým Václavem byla v Pražském kostele dokončena kaple svatého Václava, zřízená nově a podivuhodným dílem. Téhož roku na den sv. Michala [29. září] bratr Mikuláš, kantor z kláštera svatého Jakuba Menších bratří v městě Praž- ském, který dlouhý čas trpěl průtrží, doufaje v milosrdenství 18 Čtení o Karlu IV. 273
Léta Páně 1366 v měsíci únoru zabili dva měšťané z města Jaroměře kněze, protože byli od něho pohnáni před arcibiskup- ského oficiála. Těm měšťanům rozkázal pan císař setnouti hla- vy, ačkoli nabízeli za svůj život mnoho peněz. Téhož roku a času vyloupal jeden jiný vladyka u Jindřichova Hradce na podnět ďáblův svému faráři obě oči pro to, že vy- konával proti němu nález oficiálův. A když byl ten čin ozná- men císaři, rozkázal mu v Pražském městě před zraky všeho lidu vyloupat obě oči; a on z přílišné bolesti zemřel třetího dne potom. A ačkoli za jeho záchranu, protože byl znám, vy- lévali k panu císaři všemožné prosby mnohá knížata a šlechtici a nabízeli i peníze a slibovali zadostiučinění knězi, kterému bylo ublíženo, přece se nedal pan císař jako spravedlivý soudce překonati ani prosbami ani penězi, nýbrž vykonávaje spravedl- nost zasloužil si požehnání od Boha a zanechal nástupcům pří- klad, aby konali spravedlnost. Téhož roku ve čtvrtek před pátou neděli v postě [19. března] provdal pan císař svou starší dceru, kterou měl s paní Blankou, Kateřinu, vdovu po rakouském vévodovi Rudolfovi, za brani- borského markraběte Otu a téhož dne provdal svou druhou dceru pannu Alžbětu, kterou zplodil s paní Annou Svídnickou, za Albrechta, nejstaršího vévodu rakouského. Téhož roku 3. dne měsíce června okolo hodiny nešporní byla tak silná vichřice a křižovaly se blesky a burácely hromy, že to nikdo nestačí vylíčit, a zvláště nad městem Prahou; a v polích bylo bleskem zabito mnoho lidí a na různých místech zničila tato bouře domy až do základů. 52. Vysvěcení některých staveb a klášterů — Povodeň v Praze - Papež Urban V. přešel z Avignonu do Říma - Novoty módy Téhož roku [1366] den [27. září] před svatým Václavem byla v Pražském kostele dokončena kaple svatého Václava, zřízená nově a podivuhodným dílem. Téhož roku na den sv. Michala [29. září] bratr Mikuláš, kantor z kláštera svatého Jakuba Menších bratří v městě Praž- ském, který dlouhý čas trpěl průtrží, doufaje v milosrdenství 18 Čtení o Karlu IV. 273
Strana 274
Boha a svatého Václava, mučedníka jeho, přistoupil s důvěrou k jeho hrobu, a když nějakou dobu vyléval modlitbu o znovu- nabytí zdraví, tu hned na přímluvu svatého mučedníka Václava obdržel dobrodiní uzdravení a před veškerým lidem oslavoval Pána a svatého mučedníka Václava. Téhož roku den po svátku jedenácti tisíc panen [22. října], od rána až do jedné hodiny bylo viděti, jako by ustavičně pa- daly z nebe hvězdy, a to v takovém množství, že to nikdo ne- stačí vypovědět. Téhož roku a času pan císař za pobytu v Norimberce [kon- cem října 1366] ustanovil generálním vikářem svaté říše v Ně- mecku svého bratra Václava, vévodu brabantského a lucem- burského, a po návratu do Čech vybudoval a zřídil pod hradem Bezdězem rybník obdivuhodně veliký jako jezero. Za těch časů se také v Čechách objevil jakýsi druh ryb, dříve zde nikdy ne- vídaný, kterým se lidově říká parmy čili vousáči, a to ve veli- kém množství, takže jimi oplývaly všechny české vody. Téhož roku pan císař Karel založil nový klášter na svém hradě Ojvíně u Žitavy a usadil v něm mnichy, kteří se jmenují celestinil, a dostatečně se jim postaral o jejich vydržování a ži- votní potřeby. Toho času vnikli v noční době jacísi zlí lidé do kláštera ve Skalici a zabili opata toho místa, člověka dobrého a zbožného. Téhož roku zřídili urození muži, páni Petr, Jošt, Oldřich a Jan, synové zesnulého pana Petra z Rožmberka, s příznivým souhlasem pana císaře, pana arcibiskupa a pražské kapituly z far- ního kostela na svém panství Wittingau čili Třeboni klášter řeholních kanovníků a dostatečně jej nadali. Léta Páně 1367. To je rok, o němž bylo prorokováno mnoho zlého a většinou se splnilo. Toho roku bylo na svátek blahoslavené Anežky [bylo to 16. ledna] o druhé hodině v noci úplné zatmění měsíce a trvalo tři hodiny. Téhož roku v měsíci březnu nastala v Čechách tak veliká povodeň, že voda zaplavila skoro polovici Pražského města a rozlila se až ke kostelu svatého Mikuláše na Kurném trhula a ke kostelu svatého Jiljí a na těch ulicích se chytaly ryby přede dveřmi kostelů. Ta zátopa nadělala mnoho zlého a četným způ- 274
Boha a svatého Václava, mučedníka jeho, přistoupil s důvěrou k jeho hrobu, a když nějakou dobu vyléval modlitbu o znovu- nabytí zdraví, tu hned na přímluvu svatého mučedníka Václava obdržel dobrodiní uzdravení a před veškerým lidem oslavoval Pána a svatého mučedníka Václava. Téhož roku den po svátku jedenácti tisíc panen [22. října], od rána až do jedné hodiny bylo viděti, jako by ustavičně pa- daly z nebe hvězdy, a to v takovém množství, že to nikdo ne- stačí vypovědět. Téhož roku a času pan císař za pobytu v Norimberce [kon- cem října 1366] ustanovil generálním vikářem svaté říše v Ně- mecku svého bratra Václava, vévodu brabantského a lucem- burského, a po návratu do Čech vybudoval a zřídil pod hradem Bezdězem rybník obdivuhodně veliký jako jezero. Za těch časů se také v Čechách objevil jakýsi druh ryb, dříve zde nikdy ne- vídaný, kterým se lidově říká parmy čili vousáči, a to ve veli- kém množství, takže jimi oplývaly všechny české vody. Téhož roku pan císař Karel založil nový klášter na svém hradě Ojvíně u Žitavy a usadil v něm mnichy, kteří se jmenují celestinil, a dostatečně se jim postaral o jejich vydržování a ži- votní potřeby. Toho času vnikli v noční době jacísi zlí lidé do kláštera ve Skalici a zabili opata toho místa, člověka dobrého a zbožného. Téhož roku zřídili urození muži, páni Petr, Jošt, Oldřich a Jan, synové zesnulého pana Petra z Rožmberka, s příznivým souhlasem pana císaře, pana arcibiskupa a pražské kapituly z far- ního kostela na svém panství Wittingau čili Třeboni klášter řeholních kanovníků a dostatečně jej nadali. Léta Páně 1367. To je rok, o němž bylo prorokováno mnoho zlého a většinou se splnilo. Toho roku bylo na svátek blahoslavené Anežky [bylo to 16. ledna] o druhé hodině v noci úplné zatmění měsíce a trvalo tři hodiny. Téhož roku v měsíci březnu nastala v Čechách tak veliká povodeň, že voda zaplavila skoro polovici Pražského města a rozlila se až ke kostelu svatého Mikuláše na Kurném trhula a ke kostelu svatého Jiljí a na těch ulicích se chytaly ryby přede dveřmi kostelů. Ta zátopa nadělala mnoho zlého a četným způ- 274
Strana 275
sobila nenapravitelné škody. Ve dvoře pana arcibiskupa2 za- plavila všechny sklepy až po stropy a na pražském mostě před dvorem saského vévody3 se brodili koně. Protrhla také dřevěný pražský most na četných místech, ale nový pouze v jediném pilíři a odnesla nesčetně domů a hromad dříví. Ale utopili se i mnozí lidé na pražském přívoze a jinde na různých místech. Téhož roku v březnu a dubnu hned po té potopě přišla náhlá nákaza na všechny lidi a byl v městech a ve vsích málokdo, kdo by neonemocněl; ale milostivostí boží trvala jen tři nebo čtyři dny a jen málo lidí na ní umřelo. Ale onemocněli vesměs všichni lidé. Téhož roku v měsíci květnu byla učiněna nemalá změna pravice Nejvyššího. Neboť pan papež Urban V. změnil místo pobytu a přesídlil se svým dvorem proti vůli skoro všech kar- dinálů z Avignonu do Viterba a zůstal tam až do října. Potom když tam bylo proti němu a jeho kardinálům a jejich čeledi rozníceno a zosnováno veliké vzbouření a četní byli zabiti a byl konečně vykonán trest nad těmi zločinci, vstoupil pan papež na den svatého Havla [16. 10.] do města Říma a byl tam ode všech přivítán s ohromnou radostí a dosedl na stolec svatého Petra. Téhož roku bylo v Čechách zahubeno mnoho lotrů a zlodějů. Také byl ten rok značně neúrodný a špatně se urodilo obilí. Téhož roku v měsíci říjnu odebral se syn pana císaře, Vác- lav IV., desátý král český, v sedmém roce svého věku, v pátém pak roce svého kralování, do země lužické a přijímal hold a přísahy věrnosti od pánů a měšťanů té země, kterou jeho otec získal pro České království. A na cestě tam a zpět ho doprová- zel ctihodný pan Jan, arcibiskup pražský, první legát Apoštol- ské stolice, a vykonával v těch krajích svůj legátský úřad, pro- tože ta země je v míšeňské diecési. Téhož roku v předposlední den měsíce listopadu, totiž v ne- děli [28. listopadu] po svátku svaté Kateřiny, vysvětil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský, za přítomnosti pana císaře klášter svaté Kateřiny na Novém Městě pražském, který pan císař, jak bylo svrchu řečeno, založil a vystavěl. Téhož roku na den svatého Ondřeje apoštola 130. listopadu] zasvětil a vysvětil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský v Pražském kostele ke cti svatého Jana evangelisty a svatého 275
sobila nenapravitelné škody. Ve dvoře pana arcibiskupa2 za- plavila všechny sklepy až po stropy a na pražském mostě před dvorem saského vévody3 se brodili koně. Protrhla také dřevěný pražský most na četných místech, ale nový pouze v jediném pilíři a odnesla nesčetně domů a hromad dříví. Ale utopili se i mnozí lidé na pražském přívoze a jinde na různých místech. Téhož roku v březnu a dubnu hned po té potopě přišla náhlá nákaza na všechny lidi a byl v městech a ve vsích málokdo, kdo by neonemocněl; ale milostivostí boží trvala jen tři nebo čtyři dny a jen málo lidí na ní umřelo. Ale onemocněli vesměs všichni lidé. Téhož roku v měsíci květnu byla učiněna nemalá změna pravice Nejvyššího. Neboť pan papež Urban V. změnil místo pobytu a přesídlil se svým dvorem proti vůli skoro všech kar- dinálů z Avignonu do Viterba a zůstal tam až do října. Potom když tam bylo proti němu a jeho kardinálům a jejich čeledi rozníceno a zosnováno veliké vzbouření a četní byli zabiti a byl konečně vykonán trest nad těmi zločinci, vstoupil pan papež na den svatého Havla [16. 10.] do města Říma a byl tam ode všech přivítán s ohromnou radostí a dosedl na stolec svatého Petra. Téhož roku bylo v Čechách zahubeno mnoho lotrů a zlodějů. Také byl ten rok značně neúrodný a špatně se urodilo obilí. Téhož roku v měsíci říjnu odebral se syn pana císaře, Vác- lav IV., desátý král český, v sedmém roce svého věku, v pátém pak roce svého kralování, do země lužické a přijímal hold a přísahy věrnosti od pánů a měšťanů té země, kterou jeho otec získal pro České království. A na cestě tam a zpět ho doprová- zel ctihodný pan Jan, arcibiskup pražský, první legát Apoštol- ské stolice, a vykonával v těch krajích svůj legátský úřad, pro- tože ta země je v míšeňské diecési. Téhož roku v předposlední den měsíce listopadu, totiž v ne- děli [28. listopadu] po svátku svaté Kateřiny, vysvětil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský, za přítomnosti pana císaře klášter svaté Kateřiny na Novém Městě pražském, který pan císař, jak bylo svrchu řečeno, založil a vystavěl. Téhož roku na den svatého Ondřeje apoštola 130. listopadu] zasvětil a vysvětil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský v Pražském kostele ke cti svatého Jana evangelisty a svatého 275
Strana 276
Václava za přítomnosti pana císaře kapli, v které odpočívá tělo svatého Václava. Ale slavnost zasvěcení té kaple odložil podle starého zvyku na třetí den po svátku svaté Panny [8. 12.]. Téhož roku v měsíci prosinci dal pan císař strhnouti vchody neboli brány, věže a zdi Starého Města a zasypati příkopy, protože chtěl, aby Staré i Nové Město bylo pro dobro míru a svornosti sjednoceno a těšilo se jednomu a témuž právu a všichni aby snášeli stejná břemena. I stalo se tak, jak nařídil a chtěl pan císař.4 Téhož roku obnovil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup praž- ský, v arcibiskupském dvoře v Menším Městě pražském velikou síň dole a jinou nahoře krásným a vybraným dílem a vystavěl mnoho potřebných světnic a stavení. A v Roudnici dokončil velikou věž, kterou začal jeho předchůdce pan Arnošt. Téhož roku v měsíci prosinci bylo pochováno v Pražském kostele na místě zvláště k tomu upraveném vně u zdi blízko kaple svatého Václava tělo ctihodné a zbožné paní Přibyslavy, vlastní sestry svatého Václava, která po smrti svého bratra žila v převeliké čistotě a zdrženlivosti, plná dobrých skutků sloužíc Bohu, a v křesťanské víře odešla k Pánu; dále tělo věrného a oddaného bojovníka svatého Václava jménem Podi- vena, který samojediný věděl o všech dobrých skutcích svého pána, svatého Václava, a sdílel jeho námahy, pokud ten žil na zemi, a který zakončil svůj život slavným mučednictvím. Téhož roku a času bylo dokončeno a dokonáno krásné dílo, totiž veliký portál a sloupoví u kaple svatého Václava v Praž- ském kostele, tesané práce a nadmíru nákladné, a nahoře nová sakristie. Novoty módy V těch dobách převzali lidé po způsobu opic, které se po- koušejí dělati a napodobiti, co vidí u lidí, špatný a škodlivý obyčej jiných zemí a ve způsobu odívání se vzdali příkladu svých předchůdců a pořizovali si šaty krátké a zkrácené, ba správněji nestoudné, takže bylo přečasto viděti stehna a zadek, a tak těsné, že stěží mohli dýchati. Na hrudi měli veliké vy- cpávky z hedvábí, takže se zdálo, jako by měli ženská prsa. 276
Václava za přítomnosti pana císaře kapli, v které odpočívá tělo svatého Václava. Ale slavnost zasvěcení té kaple odložil podle starého zvyku na třetí den po svátku svaté Panny [8. 12.]. Téhož roku v měsíci prosinci dal pan císař strhnouti vchody neboli brány, věže a zdi Starého Města a zasypati příkopy, protože chtěl, aby Staré i Nové Město bylo pro dobro míru a svornosti sjednoceno a těšilo se jednomu a témuž právu a všichni aby snášeli stejná břemena. I stalo se tak, jak nařídil a chtěl pan císař.4 Téhož roku obnovil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup praž- ský, v arcibiskupském dvoře v Menším Městě pražském velikou síň dole a jinou nahoře krásným a vybraným dílem a vystavěl mnoho potřebných světnic a stavení. A v Roudnici dokončil velikou věž, kterou začal jeho předchůdce pan Arnošt. Téhož roku v měsíci prosinci bylo pochováno v Pražském kostele na místě zvláště k tomu upraveném vně u zdi blízko kaple svatého Václava tělo ctihodné a zbožné paní Přibyslavy, vlastní sestry svatého Václava, která po smrti svého bratra žila v převeliké čistotě a zdrženlivosti, plná dobrých skutků sloužíc Bohu, a v křesťanské víře odešla k Pánu; dále tělo věrného a oddaného bojovníka svatého Václava jménem Podi- vena, který samojediný věděl o všech dobrých skutcích svého pána, svatého Václava, a sdílel jeho námahy, pokud ten žil na zemi, a který zakončil svůj život slavným mučednictvím. Téhož roku a času bylo dokončeno a dokonáno krásné dílo, totiž veliký portál a sloupoví u kaple svatého Václava v Praž- ském kostele, tesané práce a nadmíru nákladné, a nahoře nová sakristie. Novoty módy V těch dobách převzali lidé po způsobu opic, které se po- koušejí dělati a napodobiti, co vidí u lidí, špatný a škodlivý obyčej jiných zemí a ve způsobu odívání se vzdali příkladu svých předchůdců a pořizovali si šaty krátké a zkrácené, ba správněji nestoudné, takže bylo přečasto viděti stehna a zadek, a tak těsné, že stěží mohli dýchati. Na hrudi měli veliké vy- cpávky z hedvábí, takže se zdálo, jako by měli ženská prsa. 276
Strana 277
Kolem žaludku byli tak staženi, že se podobali honicím psům, kterým se říká chrti. Na zadku se stahovali četnými šňůrami, že sotva mohli choditi pomalým krokem. Nosili také pramalé kápě, jakých se z lokte sukna nadělalo po čtyřech, se širokým lemováním nebo velikými písmeny kolem krku, jako mají ven- kovští psi, kteří jsou tímto opatřením chráněni proti vlčímu kousnutí. Podobně nosili zobákovité střevíce s předlouhými nosci, takže mohli špatně vykračovati nebo choditi. I byla po- skvrněna česká země těmito vynálezy a jinými zlozvyky a pře- hojnými pověrami, více, než je prospěšno vyprávěti. I řídili se jedenkaždý náladou svého srdce a nespravedliví byli chváleni podle libostí svých duší a jejich pýcha stále stoupala. A tak se stalo, že minulého měsíce tohoto roku spěšně vy- táhli někteří šlechtici Českého království, shromáždivše něco svého lidu, do Saska proti pánu z Wedrova, a když nastávala bitva, sestoupilo oboje vojsko s koní a začali podle zvyku oné země bojovati pěšky; pro těsné šaty a zobákovité střevíce byli Češi od nepřátel přemoženi a zajati a ukrutně pobiti. Ať si to přičtou sami, že nenechali doma úzké a těsné šaty a zobákovité střevíce, když pospíchali do boje. 53. Narození syna Zikmunda - Karel IV. se vypravil do Lom- bardie — Úcta a Píseň svatováclavská - Změna znění přísahy Léta Páně 1368 v měsíci lednu zemřel náhle plebán kostela v Pelhřimově, městě pana arcibiskupa, když tančil a vedl tanec. Hleďte, klerikové, jak Bůh miluje tančící, a podle jeho výstraž- ného příkladu napravte své mravy! Téhož roku shlédl Bůh na českou zemi, a protože je rozsáhlá a má na živu jediného dědice, dal nám i jiného. Neboť 15. dne měsíce února narodil se našemu panu císaři z paní císařovny Alžběty, jeho manželky, třetí syn v pořadí, kterému bylo na křtu dáno jméno Zikmund. A právem byl nazván tímto jmé- nem, poněvadž oba jeho rodiče, kteří obzvláštní úctou ctili svatého Zikmunda odpočívajícího v Pražském kostele, bez jaké- koli pochybnosti dostali tohoto syna pro zásluhy a na přímluvu svrchuřečeného svatého mučedníka. A jeho hrob dal císař po- 277
Kolem žaludku byli tak staženi, že se podobali honicím psům, kterým se říká chrti. Na zadku se stahovali četnými šňůrami, že sotva mohli choditi pomalým krokem. Nosili také pramalé kápě, jakých se z lokte sukna nadělalo po čtyřech, se širokým lemováním nebo velikými písmeny kolem krku, jako mají ven- kovští psi, kteří jsou tímto opatřením chráněni proti vlčímu kousnutí. Podobně nosili zobákovité střevíce s předlouhými nosci, takže mohli špatně vykračovati nebo choditi. I byla po- skvrněna česká země těmito vynálezy a jinými zlozvyky a pře- hojnými pověrami, více, než je prospěšno vyprávěti. I řídili se jedenkaždý náladou svého srdce a nespravedliví byli chváleni podle libostí svých duší a jejich pýcha stále stoupala. A tak se stalo, že minulého měsíce tohoto roku spěšně vy- táhli někteří šlechtici Českého království, shromáždivše něco svého lidu, do Saska proti pánu z Wedrova, a když nastávala bitva, sestoupilo oboje vojsko s koní a začali podle zvyku oné země bojovati pěšky; pro těsné šaty a zobákovité střevíce byli Češi od nepřátel přemoženi a zajati a ukrutně pobiti. Ať si to přičtou sami, že nenechali doma úzké a těsné šaty a zobákovité střevíce, když pospíchali do boje. 53. Narození syna Zikmunda - Karel IV. se vypravil do Lom- bardie — Úcta a Píseň svatováclavská - Změna znění přísahy Léta Páně 1368 v měsíci lednu zemřel náhle plebán kostela v Pelhřimově, městě pana arcibiskupa, když tančil a vedl tanec. Hleďte, klerikové, jak Bůh miluje tančící, a podle jeho výstraž- ného příkladu napravte své mravy! Téhož roku shlédl Bůh na českou zemi, a protože je rozsáhlá a má na živu jediného dědice, dal nám i jiného. Neboť 15. dne měsíce února narodil se našemu panu císaři z paní císařovny Alžběty, jeho manželky, třetí syn v pořadí, kterému bylo na křtu dáno jméno Zikmund. A právem byl nazván tímto jmé- nem, poněvadž oba jeho rodiče, kteří obzvláštní úctou ctili svatého Zikmunda odpočívajícího v Pražském kostele, bez jaké- koli pochybnosti dostali tohoto syna pro zásluhy a na přímluvu svrchuřečeného svatého mučedníka. A jeho hrob dal císař po- 277
Strana 278
divuhodné ozdobiti zlatem a stříbrem a věnoval v den hochova křtu tisíc dukátů na zakoupení důchodů pro ten oltář a pražské kapitule deset hřiven, aby byly rozděleny po dílech. Téhož roku poslal pan papež Urban V. své slavnostní vy- slance a posly k našemu panu císaři a s veškerou horlivostí žádal, aby ráčil přijíti na pomoc jemu a svaté římské církvi, protože země svaté římské církve v Toskáně a Lombardii jsou proti Bohu a spravedlnosti od zločinných spolků1 a zvláště od Bernaba Milánského2 zabírány a nezaslouženě znepokojo- vány. A těm častým prosbám pan císař jakožto zástupce a ochránce svaté římské církve laskavě vyhověl, a shromáždiv přemnoho lidu svého i německého, vytáhl na pomoc panu pa- peži proti řečeným zkázonosným lidem a na Květnou neděli, což bylo dne 2. dubna, vydal se na cestu z města Prahy, oděn ve válečnou zbroj; a zanechal v Českém království a zemích k němu náležejících jako zemského hejtmana a správce ctihod- ného otce pana Jana, pražského arcibiskupa, a ten šťastně spravoval věci světské i duchovní. Avšak páni a šlechtici České- ho království, provázející pana císaře, způsobili mnoho škod na statcích církevních a klášterních. Proto z dopuštění božího mnozí z nich zemřeli v Itálii a na cestě při návratu. Neboť volání vdov a chudáků vystupuje až k nebi a Pán je slyší a trestá. A pozoruj, co zaslouží, aby bylo zaznamenáno: Když totiž urozený muž, pan Petr z Michalovic, následoval se svým voj- skem pana císaře do Itálie, ten mladý pán na tom tažení způ- sobil převeliké škody na statcích Pražského kostela a jiným chudým poddaným, jejichž nářek a pláč vystoupil až do nebe, a Pán, spravedlivý soudce, nebyl tím potěšen. Proto po jeho odchodu učinila jeho paní manželka za jeho záchranu a šťastný návrat slib, že půjde k prahům svatých patronů v Pražském kostele, a splnila jej. A když obešla celý Pražský kostel a chtěla nakonec vstoupiti do kaple svatého Václava a vylévati tam prosby k Pánu za záchranu svého muže, hle, ta kaple byla tak silně zavřena, že ji nemohl klíčník svými klíči nijak otevříti. Byl zavolán pan děkan Vrativoj a jiní kanovníci a služebníci Pražského kostela, ale nikdo nemohl nižádným způsobem kapli otevříti. Pošlou pro kováře, ale ani ten nic nepořídí, leč by vy- lomil železné dvéře. Odloží se tedy věc s otevřením a vylome- 278
divuhodné ozdobiti zlatem a stříbrem a věnoval v den hochova křtu tisíc dukátů na zakoupení důchodů pro ten oltář a pražské kapitule deset hřiven, aby byly rozděleny po dílech. Téhož roku poslal pan papež Urban V. své slavnostní vy- slance a posly k našemu panu císaři a s veškerou horlivostí žádal, aby ráčil přijíti na pomoc jemu a svaté římské církvi, protože země svaté římské církve v Toskáně a Lombardii jsou proti Bohu a spravedlnosti od zločinných spolků1 a zvláště od Bernaba Milánského2 zabírány a nezaslouženě znepokojo- vány. A těm častým prosbám pan císař jakožto zástupce a ochránce svaté římské církve laskavě vyhověl, a shromáždiv přemnoho lidu svého i německého, vytáhl na pomoc panu pa- peži proti řečeným zkázonosným lidem a na Květnou neděli, což bylo dne 2. dubna, vydal se na cestu z města Prahy, oděn ve válečnou zbroj; a zanechal v Českém království a zemích k němu náležejících jako zemského hejtmana a správce ctihod- ného otce pana Jana, pražského arcibiskupa, a ten šťastně spravoval věci světské i duchovní. Avšak páni a šlechtici České- ho království, provázející pana císaře, způsobili mnoho škod na statcích církevních a klášterních. Proto z dopuštění božího mnozí z nich zemřeli v Itálii a na cestě při návratu. Neboť volání vdov a chudáků vystupuje až k nebi a Pán je slyší a trestá. A pozoruj, co zaslouží, aby bylo zaznamenáno: Když totiž urozený muž, pan Petr z Michalovic, následoval se svým voj- skem pana císaře do Itálie, ten mladý pán na tom tažení způ- sobil převeliké škody na statcích Pražského kostela a jiným chudým poddaným, jejichž nářek a pláč vystoupil až do nebe, a Pán, spravedlivý soudce, nebyl tím potěšen. Proto po jeho odchodu učinila jeho paní manželka za jeho záchranu a šťastný návrat slib, že půjde k prahům svatých patronů v Pražském kostele, a splnila jej. A když obešla celý Pražský kostel a chtěla nakonec vstoupiti do kaple svatého Václava a vylévati tam prosby k Pánu za záchranu svého muže, hle, ta kaple byla tak silně zavřena, že ji nemohl klíčník svými klíči nijak otevříti. Byl zavolán pan děkan Vrativoj a jiní kanovníci a služebníci Pražského kostela, ale nikdo nemohl nižádným způsobem kapli otevříti. Pošlou pro kováře, ale ani ten nic nepořídí, leč by vy- lomil železné dvéře. Odloží se tedy věc s otevřením a vylome- 278
Strana 279
ním na jinou dobu. A hle, po odchodu řečené paní dveře kaple se otevřou jako obvykle a bez jakékoli těžkosti. Všichni se diví tomu zázraku, který byl předzvěstí budoucího špatného konce. Neboť ten pan Petr z Michalovic takřka v témž čase, kdy se toto stalo v Praze, zemřel v Itálii a byl mrtev dovezen do Čech. Takovou odplatu dává všemohoucí Bůh škůdcům Pražského kostela pro zásluhy svých svatých mučedníků, patronů toho kostela, aby se trest těch, kdož v tom vojsku zemřeli špatnou smrtí, stal výstrahou jiným lidem tehdy žijícím i budoucím. Uváživ tyto i jiné slavné zázraky svatého Václava, udělil cti- hodný otec pan Jan, pražský arcibiskup, legát Apoštolské sto- lice, čtyřicetidenní odpustky na věčné časy platné všem oprav- dově se kajícím, vyzpovídavším se a zkroušeným, kteří by za- zpívali ke cti toho světce níže vypsanou píseň, odedávna zpí- vanou. A znění té písně je v lidové řeči toto: »Svatý Václave, vévodo České země, kněže4 náš, pro za ny5 Boha, svatého Ducha! Kyrie eleison! Nebeskéť jest dvorstvo krásné, blazě tomu, ktož tam pojde, [v] život věčný, oheň jasný, svatého Ducha! Kyrie eleison! Pomoci tvé žádámy, smiluj sě nad námi, utěš smutné, odved vše zlé, Svatý Václave! Kyrie eleison!« A má se zpívati třikrát. 279
ním na jinou dobu. A hle, po odchodu řečené paní dveře kaple se otevřou jako obvykle a bez jakékoli těžkosti. Všichni se diví tomu zázraku, který byl předzvěstí budoucího špatného konce. Neboť ten pan Petr z Michalovic takřka v témž čase, kdy se toto stalo v Praze, zemřel v Itálii a byl mrtev dovezen do Čech. Takovou odplatu dává všemohoucí Bůh škůdcům Pražského kostela pro zásluhy svých svatých mučedníků, patronů toho kostela, aby se trest těch, kdož v tom vojsku zemřeli špatnou smrtí, stal výstrahou jiným lidem tehdy žijícím i budoucím. Uváživ tyto i jiné slavné zázraky svatého Václava, udělil cti- hodný otec pan Jan, pražský arcibiskup, legát Apoštolské sto- lice, čtyřicetidenní odpustky na věčné časy platné všem oprav- dově se kajícím, vyzpovídavším se a zkroušeným, kteří by za- zpívali ke cti toho světce níže vypsanou píseň, odedávna zpí- vanou. A znění té písně je v lidové řeči toto: »Svatý Václave, vévodo České země, kněže4 náš, pro za ny5 Boha, svatého Ducha! Kyrie eleison! Nebeskéť jest dvorstvo krásné, blazě tomu, ktož tam pojde, [v] život věčný, oheň jasný, svatého Ducha! Kyrie eleison! Pomoci tvé žádámy, smiluj sě nad námi, utěš smutné, odved vše zlé, Svatý Václave! Kyrie eleison!« A má se zpívati třikrát. 279
Strana 280
V téže době pan císař, když se ještě zdržoval v Čechách, moudře zpozoroval a shledal, že se páchaly mnohé podvody a klamy se zněním přísahy v českém zemském právu, protože je to znění příliš dlouhé a nebezpečné. Chtěje tedy zameziti takové podvody a zmařiti klamy zlých lidí, zkrátil podle obecné rady a souhlasu pánů, šlechticů, vladyků Českého království to znění přísahy a ustanovil, aby takto zkrácena byla na věčné časy zachovávána u zemského soudu. A zní ta formule takto: »Na tom přísahám, čím mne N. viní v této žalobě, že tím jsem jemu ničímž nevinen.« Dřívější však a stará formule přísahy se upravovala podle předložené žaloby a byla tak dlouhá, že ji pramálo lidí mohlo celou odříkati. Téhož roku v neděli v oktávu svatého Prokopa, což bylo dne 9. července, vysvětil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský a legát Apoštolské stolice, hlavní vchod Pražského kostela. Rovněž toho dne vysvětil císařskou kapli v čele nového chóru Pražského kostela ke cti svaté a nerozdílné Trojice a ustanovil, aby výroční den toho zasvěcení byl slaven každoročně ve svá- tek svaté Trojice. Téhož roku se v měsíci dubnu zjevovala po mnoho dní na západní straně kometa a po ní následovalo na jaře převeliké sucho a letní sklizeň se značně špatně urodila. Téhož roku dne 28. července zemřel bez dětí slezský vévoda Bolko, pán svídnický, a jeho smrtí připadlo jeho vévodství a všechny jeho země právem dědického nástupnictví jasnému panovníku Václavu IV., českému králi, protože nebylo bližšího dědice na to vévodství, a pan císař to potvrdil a vydal nařízení, že ty země mají na věčné časy náležeti ke koruně Českého království. 54. Druhá Karlova římská jízda - Úprava poměrů ve Slezsku — Získání hradů ve Fojtlandu Léta Páně 1368 císař, když sjednal mír mezi římskou církví na jedné straně a Milánskými a některými jinými samovládci na druhé,i rozpustil vojsko a odebral se do krajin toskánských, a zdržev se tam nějaký čas, zamířil k městu Římu, kde byl 280
V téže době pan císař, když se ještě zdržoval v Čechách, moudře zpozoroval a shledal, že se páchaly mnohé podvody a klamy se zněním přísahy v českém zemském právu, protože je to znění příliš dlouhé a nebezpečné. Chtěje tedy zameziti takové podvody a zmařiti klamy zlých lidí, zkrátil podle obecné rady a souhlasu pánů, šlechticů, vladyků Českého království to znění přísahy a ustanovil, aby takto zkrácena byla na věčné časy zachovávána u zemského soudu. A zní ta formule takto: »Na tom přísahám, čím mne N. viní v této žalobě, že tím jsem jemu ničímž nevinen.« Dřívější však a stará formule přísahy se upravovala podle předložené žaloby a byla tak dlouhá, že ji pramálo lidí mohlo celou odříkati. Téhož roku v neděli v oktávu svatého Prokopa, což bylo dne 9. července, vysvětil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský a legát Apoštolské stolice, hlavní vchod Pražského kostela. Rovněž toho dne vysvětil císařskou kapli v čele nového chóru Pražského kostela ke cti svaté a nerozdílné Trojice a ustanovil, aby výroční den toho zasvěcení byl slaven každoročně ve svá- tek svaté Trojice. Téhož roku se v měsíci dubnu zjevovala po mnoho dní na západní straně kometa a po ní následovalo na jaře převeliké sucho a letní sklizeň se značně špatně urodila. Téhož roku dne 28. července zemřel bez dětí slezský vévoda Bolko, pán svídnický, a jeho smrtí připadlo jeho vévodství a všechny jeho země právem dědického nástupnictví jasnému panovníku Václavu IV., českému králi, protože nebylo bližšího dědice na to vévodství, a pan císař to potvrdil a vydal nařízení, že ty země mají na věčné časy náležeti ke koruně Českého království. 54. Druhá Karlova římská jízda - Úprava poměrů ve Slezsku — Získání hradů ve Fojtlandu Léta Páně 1368 císař, když sjednal mír mezi římskou církví na jedné straně a Milánskými a některými jinými samovládci na druhé,i rozpustil vojsko a odebral se do krajin toskánských, a zdržev se tam nějaký čas, zamířil k městu Římu, kde byl 280
Strana 281
skvěle přijat od duchovenstva i lidu. A brzo ho následoval pan papež. Když pak císař uslyšel, že pan papež přichází k městu, vyšel mu naproti s duchovenstvem a lidem a přivítal ho s veli- kou slavnostností. A protože měl v dobré paměti činy svých předchůdců, katolických římských císařů, kráčeje po té stránce v jejich stopách, sestoupil s koně a pěšky vedl za uzdu koně pana papeže až ke stupňům kostela svatého Petra.2 Veliká to pokora tak velikého panovníka, ale ne nezaslouženě, neboť je známo, že to učinil v naději na budoucí odplatu. Praví totiž Pravda v evangeliu [Eccli. 3, 20]: »Čím větší jsi, tím více se po- koř ve všem.« A protože byl nejkřesťanštější, chtěl uctíti ná- městka Ježíše Krista. — A zde doplň látku ty, kdož jsi to viděl a znáš. Potom na den Všech svatých [I. listopadu] sloužil sám pan papež osobně mši v kostele svatého Petra za přítomnosti pana císaře, skvějícího se ve své velebnosti, a korunoval paní Alžbětu, manželku pana císaře, na římskou císařovnu s veškerou slavnostností a radostí. A pan císař zůstal tam v Římě3 s panem papežem v témže paláci u kostela svatého Petra ode dne koru- novace až do svátku Narození Kristova [= vánoc], jednajíce vespolek a vyřizujíce záležitosti církve a svaté říše. Odtud se odebral císař 22. prosince do města Sieny,4 v němž vytrpěl mnoho protivenství pro jejich zradu. Potom přijel do města Luccy, v němž se s paní císařovnou dlouho zdržel [asi od 10. února až do 12. července 1369]. Léta Páně 1369 byla tuhá zima a velmi dlouhá. Vína, která se urodila v českých krajích, předčila jakostí vína rakouská, protože v Čechách bylo příliš sucho, v Rakousku však příliš vlhko. Téhož roku byl ve svátek Ukazování ostatků [r3. dubna] tak veliký nával lidí z cizích krajin, že veliké náměstí na Novém Městě blízko Zderazu vypadalo, jako by bylo všude naplněno lidmi. Jak všichni obecně říkali, nikdo nikdy ještě neviděl tolik lidí na jedno místo shromážděných. Téhož roku, když náš pan císař sídlil se svým dvorem v městě Lucce v Toskánsku, poslal svůj lid na pomoc panu papeži a ten lid se srazil se svazem u mèsta Rieti a porazil jej na hlavu a potřel, že většina jich padla v boji, a ostatní byli za- 281
skvěle přijat od duchovenstva i lidu. A brzo ho následoval pan papež. Když pak císař uslyšel, že pan papež přichází k městu, vyšel mu naproti s duchovenstvem a lidem a přivítal ho s veli- kou slavnostností. A protože měl v dobré paměti činy svých předchůdců, katolických římských císařů, kráčeje po té stránce v jejich stopách, sestoupil s koně a pěšky vedl za uzdu koně pana papeže až ke stupňům kostela svatého Petra.2 Veliká to pokora tak velikého panovníka, ale ne nezaslouženě, neboť je známo, že to učinil v naději na budoucí odplatu. Praví totiž Pravda v evangeliu [Eccli. 3, 20]: »Čím větší jsi, tím více se po- koř ve všem.« A protože byl nejkřesťanštější, chtěl uctíti ná- městka Ježíše Krista. — A zde doplň látku ty, kdož jsi to viděl a znáš. Potom na den Všech svatých [I. listopadu] sloužil sám pan papež osobně mši v kostele svatého Petra za přítomnosti pana císaře, skvějícího se ve své velebnosti, a korunoval paní Alžbětu, manželku pana císaře, na římskou císařovnu s veškerou slavnostností a radostí. A pan císař zůstal tam v Římě3 s panem papežem v témže paláci u kostela svatého Petra ode dne koru- novace až do svátku Narození Kristova [= vánoc], jednajíce vespolek a vyřizujíce záležitosti církve a svaté říše. Odtud se odebral císař 22. prosince do města Sieny,4 v němž vytrpěl mnoho protivenství pro jejich zradu. Potom přijel do města Luccy, v němž se s paní císařovnou dlouho zdržel [asi od 10. února až do 12. července 1369]. Léta Páně 1369 byla tuhá zima a velmi dlouhá. Vína, která se urodila v českých krajích, předčila jakostí vína rakouská, protože v Čechách bylo příliš sucho, v Rakousku však příliš vlhko. Téhož roku byl ve svátek Ukazování ostatků [r3. dubna] tak veliký nával lidí z cizích krajin, že veliké náměstí na Novém Městě blízko Zderazu vypadalo, jako by bylo všude naplněno lidmi. Jak všichni obecně říkali, nikdo nikdy ještě neviděl tolik lidí na jedno místo shromážděných. Téhož roku, když náš pan císař sídlil se svým dvorem v městě Lucce v Toskánsku, poslal svůj lid na pomoc panu papeži a ten lid se srazil se svazem u mèsta Rieti a porazil jej na hlavu a potřel, že většina jich padla v boji, a ostatní byli za- 281
Strana 282
jati a potom popraveni. Byla pak vybojována ta bitva a vítězství nad těmi ničemníky a zlosyny v den svatého Víta [15. června], slavného našeho českého patrona, jeho, jak nepochybně věříme, přispěním a pomocí. Potom i pan papež blahopřál panu císaři k tak velikému vítězství a napsal mu vlastnoruční list. Téhož roku dne 20. měsíce srpna přijela do Prahy paní Alž- běta, římská císařovna, toho roku, jak je svrchu řečeno, koruno- vaná v Římě rukama pana papeže, a byla potom s veškerou slavnostností přijata v městě a kostele Pražském od duchoven- stva i lidu. Císař však, protože byl v Čechách mor, zdržel se po návratu z Lombardie přes podzim v krajinách polských.5 A po- něvadž si někteří vévodové slezští osobovali nástupnické právo ve svídnickém vévodství a polský král si počítal veliké dluhy, kterými mu svídnický vévoda zůstal zavázán, proto pan císař, chtěje vykoupiti ty závazky, uložil obecnou berni v Čechách, splatil dluhy a vykoupil nástupnické právo jak od vlastní dcery, vévodkyně rakouské, tak od jiných slezských vévodů. A když byly z jedné i druhé strany na to vydány listiny, přísahali páni i města toho vévodství Václavovi IV., synu císařovu, českému králi, že budou náležeti ke koruně Království českého věčně a neodlučitelně. Dále v témž čase koupil císař ve Fojtlandu6 u Míšně a Du- rynska četné velmi pevné hrady pro Království české a králov- ství bylo velmi rozšířeno a zvětšeno. V téže době císař pozoroval, že Pražský hrad, v kterém měl veliký poklad mnoha ostatků svatých, není opevněn a zvláště na jižní straně, a proto dal zříditi veliký a velmi potřebný pří- kop mezi Hradem a Menším Městem pražským. 55. Konrád Wadhauser Toho roku [1369] zemřel ve svátek Početí svaté Panny Marie [8. prosince] vynikající kazatel bratr Konrád, řeholní kanovník, správce kostela Panny Marie před Týnem v městě Pražském, a byl tam na hřbitově pochován. Tento muž velikého vzdělání a ještě větší výmluvnosti, rodem Rakušan, když přijel do Čech“ a viděl, že lidé jsou nadmíru oddáni požitkářství a v mnohém 282
jati a potom popraveni. Byla pak vybojována ta bitva a vítězství nad těmi ničemníky a zlosyny v den svatého Víta [15. června], slavného našeho českého patrona, jeho, jak nepochybně věříme, přispěním a pomocí. Potom i pan papež blahopřál panu císaři k tak velikému vítězství a napsal mu vlastnoruční list. Téhož roku dne 20. měsíce srpna přijela do Prahy paní Alž- běta, římská císařovna, toho roku, jak je svrchu řečeno, koruno- vaná v Římě rukama pana papeže, a byla potom s veškerou slavnostností přijata v městě a kostele Pražském od duchoven- stva i lidu. Císař však, protože byl v Čechách mor, zdržel se po návratu z Lombardie přes podzim v krajinách polských.5 A po- něvadž si někteří vévodové slezští osobovali nástupnické právo ve svídnickém vévodství a polský král si počítal veliké dluhy, kterými mu svídnický vévoda zůstal zavázán, proto pan císař, chtěje vykoupiti ty závazky, uložil obecnou berni v Čechách, splatil dluhy a vykoupil nástupnické právo jak od vlastní dcery, vévodkyně rakouské, tak od jiných slezských vévodů. A když byly z jedné i druhé strany na to vydány listiny, přísahali páni i města toho vévodství Václavovi IV., synu císařovu, českému králi, že budou náležeti ke koruně Království českého věčně a neodlučitelně. Dále v témž čase koupil císař ve Fojtlandu6 u Míšně a Du- rynska četné velmi pevné hrady pro Království české a králov- ství bylo velmi rozšířeno a zvětšeno. V téže době císař pozoroval, že Pražský hrad, v kterém měl veliký poklad mnoha ostatků svatých, není opevněn a zvláště na jižní straně, a proto dal zříditi veliký a velmi potřebný pří- kop mezi Hradem a Menším Městem pražským. 55. Konrád Wadhauser Toho roku [1369] zemřel ve svátek Početí svaté Panny Marie [8. prosince] vynikající kazatel bratr Konrád, řeholní kanovník, správce kostela Panny Marie před Týnem v městě Pražském, a byl tam na hřbitově pochován. Tento muž velikého vzdělání a ještě větší výmluvnosti, rodem Rakušan, když přijel do Čech“ a viděl, že lidé jsou nadmíru oddáni požitkářství a v mnohém 282
Strana 283
překročují své meze, napravil svým svatým kázáním mravy lidí naší vlasti, takže mnozí zanechali světských marností a horlivě sloužili Bohu. Mezi mnohými jinými dobrými skutky, které tento muž vykonal, byl jeden významný a paměti hodný: že pražské měšťanky, které před tím nosívaly veliké a velmi nád- herné závoje, jakož i šaty přenádherně vyzdobené, odkládaly je a chodily denně na kázání tohoto vynikajícího kazatele a uči- tele v šatě hodně prostém. Ten také neohroženě kázal proti lichvářům a jiným, kdož podvodně zneužívali majetku, a zvláště proti řeholním osobám obojího pohlaví, které byly přijaty do řádu svatokupeckou ne- pravostí. Proto když mnohé takové osoby, pohnuty tím svatým kázáním, žádaly dispens od Apoštolské stolice a jiní se zdráhali dále dávati své děti řádům na smlouvu, povstali proti němu všichni bratří žebravých řádů a vznesli proti němu přemnoho hanlivých obvinění. Ale on jakožto muž dokonalé lásky vše- chno klidně snášel pro Pána a s dobrým svědomím odešel ke Kristu. Nechť odpočívá v pokoji! Amen. Jak pracovali proti Konrádovi Waldhauserovi členové žebra- vých řádů, o tom podává svědectví tato zpráva z Žatce:2 »Aby všichni i každý zvláště měli vědomost o tomto listě, my ... rychtář ..., přísežní a celá obec měšťanů města Žatce oznamujeme, pod závazkem naší víry a přísahy potvrzujeme a veřejně prohlašujeme: Když ctihodný muž pan Konrád, farář kostela svaté Panny v Týně, začal u nás v našem farním kostele svaté Panny v den svatých apoštolů Filipa a Jakuba [1. května] kázati lidu, který se sešel, tedy bratří minorité z domu svatých apoštolů Petra a Pavla v našem městě zvonili dlouhou dobu na svůj veliký zvon a rušili ho, on však skončil své kázání bez ohledu na je- jich dlouhé zvonění. Když pak následujícího dne, totiž v pátek, nedávno minulý, měl po druhé v našem farním kostele kázání k lidu, zvonili řečení bratři minorité opětovně na svůj veliký zvon a tehdy pan Konrád vzal s sebou lid, který se nahrnul na kázání, šel s ním na náměstí a tam jim kázal slovo boží. Když to ti bratři viděli, hned, jak přišel na náměstí kázati slovo, šli společně s ostatky svatých středem náměstí, zpívajíce vysokými hlasy, ačkoliv přece nebyl den ostatků. Ráno v ne- 283
překročují své meze, napravil svým svatým kázáním mravy lidí naší vlasti, takže mnozí zanechali světských marností a horlivě sloužili Bohu. Mezi mnohými jinými dobrými skutky, které tento muž vykonal, byl jeden významný a paměti hodný: že pražské měšťanky, které před tím nosívaly veliké a velmi nád- herné závoje, jakož i šaty přenádherně vyzdobené, odkládaly je a chodily denně na kázání tohoto vynikajícího kazatele a uči- tele v šatě hodně prostém. Ten také neohroženě kázal proti lichvářům a jiným, kdož podvodně zneužívali majetku, a zvláště proti řeholním osobám obojího pohlaví, které byly přijaty do řádu svatokupeckou ne- pravostí. Proto když mnohé takové osoby, pohnuty tím svatým kázáním, žádaly dispens od Apoštolské stolice a jiní se zdráhali dále dávati své děti řádům na smlouvu, povstali proti němu všichni bratří žebravých řádů a vznesli proti němu přemnoho hanlivých obvinění. Ale on jakožto muž dokonalé lásky vše- chno klidně snášel pro Pána a s dobrým svědomím odešel ke Kristu. Nechť odpočívá v pokoji! Amen. Jak pracovali proti Konrádovi Waldhauserovi členové žebra- vých řádů, o tom podává svědectví tato zpráva z Žatce:2 »Aby všichni i každý zvláště měli vědomost o tomto listě, my ... rychtář ..., přísežní a celá obec měšťanů města Žatce oznamujeme, pod závazkem naší víry a přísahy potvrzujeme a veřejně prohlašujeme: Když ctihodný muž pan Konrád, farář kostela svaté Panny v Týně, začal u nás v našem farním kostele svaté Panny v den svatých apoštolů Filipa a Jakuba [1. května] kázati lidu, který se sešel, tedy bratří minorité z domu svatých apoštolů Petra a Pavla v našem městě zvonili dlouhou dobu na svůj veliký zvon a rušili ho, on však skončil své kázání bez ohledu na je- jich dlouhé zvonění. Když pak následujícího dne, totiž v pátek, nedávno minulý, měl po druhé v našem farním kostele kázání k lidu, zvonili řečení bratři minorité opětovně na svůj veliký zvon a tehdy pan Konrád vzal s sebou lid, který se nahrnul na kázání, šel s ním na náměstí a tam jim kázal slovo boží. Když to ti bratři viděli, hned, jak přišel na náměstí kázati slovo, šli společně s ostatky svatých středem náměstí, zpívajíce vysokými hlasy, ačkoliv přece nebyl den ostatků. Ráno v ne- 283
Strana 284
děli, o níž se zpívá »Jubilate« [tj. v třetí neděli po velikonocích], stolec, na kterém kázal, byl nalezen v kašně neboli vodě, která běží rourami v městě, a o tom se věří, že se to stalo návodem týchž bratří. Ale dnes, když na rozloučenou měl poslední ká- zání k lidu, přišli ti bratři na to kázání a křičeli vysokým hla- sem volajíce: „Cokoli ten pan Konrád vám kázal a říkal, vše- chno, kromě epištol a evangelií, je vylhané a není pravda.“ A těch bratří bylo počtem osm. A na svědectví toho připojili jsme k listu pečeť našeho města. Psáno v den svatého Gotharta [4. května], léta Páně 1365.« 56. Karlův návrat z Itálie - Zakoupení knih pro universitu - Říšský sjezd v Norimberce — Sňatek Václava IV. s Johanou, dcerou bavorského vévody, a jiné události Léta Páně 1370 vrátil se pan císař, kníže míru, do Čech na sladkou rodnou zemi, když se dlouho zdržel v Itálii, staraje se o mír a pokoj římské církve a svaté říše, po mnohých náma- hách a strastech, které tam zakusil, a v den Tří králů [6. ledna] vstoupil do Hradu a Pražského kostela s veškerou pokorou a zbožností a byl přivítán od duchovenstva a lidu s velikou ra- dostí a veselím. Téhož času koupil pan císař, jsa velmi nakloněn obecnému učení a studentům v Praze, za sto hřiven sto čtrnáct svazků knih svaté theologie a kanonického [= církevního] práva a jiných svobodných umění; ty knihy patřily panu Vilémovi [z Lestkova], ctné paměti vyšehradskému děkanovi, zesnulému ten rok [spr. 1369], který je koupil v Avignoně a jiných kon- činách světa. A ty knihy daroval pan císař studentské koleji v Praze. I bylo rozšířeno a rozhlášeno to učení v sousedních krajinách a zemích tím, že císař měl rád studenty a prokazoval jim zvláštní přízeň. Aby pak studenti Pražského učení tím horlivěji studovali, když by věděli, že budou na něm povýšeni na obročí, pan císař ustanovil a potvrdil svými listy, aby na prelatury a prebendy kostela nebo královské kaple Všech svatých na Pražském hradě nebyli od jeho nástupců českých králů na věčné časy navrho- 284
děli, o níž se zpívá »Jubilate« [tj. v třetí neděli po velikonocích], stolec, na kterém kázal, byl nalezen v kašně neboli vodě, která běží rourami v městě, a o tom se věří, že se to stalo návodem týchž bratří. Ale dnes, když na rozloučenou měl poslední ká- zání k lidu, přišli ti bratři na to kázání a křičeli vysokým hla- sem volajíce: „Cokoli ten pan Konrád vám kázal a říkal, vše- chno, kromě epištol a evangelií, je vylhané a není pravda.“ A těch bratří bylo počtem osm. A na svědectví toho připojili jsme k listu pečeť našeho města. Psáno v den svatého Gotharta [4. května], léta Páně 1365.« 56. Karlův návrat z Itálie - Zakoupení knih pro universitu - Říšský sjezd v Norimberce — Sňatek Václava IV. s Johanou, dcerou bavorského vévody, a jiné události Léta Páně 1370 vrátil se pan císař, kníže míru, do Čech na sladkou rodnou zemi, když se dlouho zdržel v Itálii, staraje se o mír a pokoj římské církve a svaté říše, po mnohých náma- hách a strastech, které tam zakusil, a v den Tří králů [6. ledna] vstoupil do Hradu a Pražského kostela s veškerou pokorou a zbožností a byl přivítán od duchovenstva a lidu s velikou ra- dostí a veselím. Téhož času koupil pan císař, jsa velmi nakloněn obecnému učení a studentům v Praze, za sto hřiven sto čtrnáct svazků knih svaté theologie a kanonického [= církevního] práva a jiných svobodných umění; ty knihy patřily panu Vilémovi [z Lestkova], ctné paměti vyšehradskému děkanovi, zesnulému ten rok [spr. 1369], který je koupil v Avignoně a jiných kon- činách světa. A ty knihy daroval pan císař studentské koleji v Praze. I bylo rozšířeno a rozhlášeno to učení v sousedních krajinách a zemích tím, že císař měl rád studenty a prokazoval jim zvláštní přízeň. Aby pak studenti Pražského učení tím horlivěji studovali, když by věděli, že budou na něm povýšeni na obročí, pan císař ustanovil a potvrdil svými listy, aby na prelatury a prebendy kostela nebo královské kaple Všech svatých na Pražském hradě nebyli od jeho nástupců českých králů na věčné časy navrho- 284
Strana 285
váni jiní než mistři ze studentské koleje pražského učení. A pouze oni a nikoli jiní jsou s královským povolením na tato obročí ustanovováni a potvrzováni. A pan papež Urban V. po- tvrdil toto císařovo ustanovení svými zvláštními privilegiemi a stanovil, aby bylo zachováváno po věčné budoucí časy. Téhož roku koupil náš pan císař v lužické zemi jedno město na řece Odře blízko města Frankfurtu — to město se jmenuje v jejich řeči Fürstenberg - a vystavěl tam na břehu řečené řeky velmi pevný hrad, opevnil to město a postavil i most přes řeku. Tím činem byli velmi znepokojeni knížata a mocní těch krajin. Aby se pak ta práce dařila, zdržel se tam pan císař skoro po celou dobu jarní.1 Téhož roku v sobotu [v oktávu] svatého Víta mučedníka, totiž dne 22. měsíce června, narodil se našemu panu císaři z jeho manželky paní Alžběty syn, a to na Pražském hradě v hodině skoro večerní; a bylo mu dáno při křtu jméno Jan, protože ná- sledoval svátek svatého Jana Křtitele, nebo pro vynikající vlast- nosti a památku jeho děda, zesnulého krále českého pana Jana. Téhož roku dne 7. měsíce července dal ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský a legát Apoštolské stolice, za přítom- nosti našeho pana císaře a našeho pana Václava, českého krále, vysvětiti svou novou kapli, kterou nedávno znovu zřídil podivu- hodným krásným a nádherným dílem v horní síni neboli sálu svého arcibiskupského paláce na Menším Městě pražském ke cti Kristových zbraní. Toho vysvěcení se zúčastnili mnozí jiní biskupové a světská knížata, pro něž tam byla v ten den vy- strojena velkolepá hostina. A brzy potom se odebral pan císař do rýnských krajin a provdal tam ohanu,] dceru bavorského vévody a holandského hraběte za svého syna, našeho pána, českého krále Václava.2 Téhož roku nastala v Čechách okolo svátku Nanebevzetí svaté Panny [15. srpna] převeliká povodeň, takže řeka Vltava vystoupila ze svých břehů a zaplavila velikou část Starého Města pražského a způsobila lidem mnoho škod na polích a ve vesnicích ležících blízko jejího řečiště a zvláště v městě Praze; celý ten rok byl totiž deštivý. Téhož roku chtěl náš pan císař ukázati nádheru a slávu svého Českého království, poněvadž se k němu sjížděli panovníci, 285
váni jiní než mistři ze studentské koleje pražského učení. A pouze oni a nikoli jiní jsou s královským povolením na tato obročí ustanovováni a potvrzováni. A pan papež Urban V. po- tvrdil toto císařovo ustanovení svými zvláštními privilegiemi a stanovil, aby bylo zachováváno po věčné budoucí časy. Téhož roku koupil náš pan císař v lužické zemi jedno město na řece Odře blízko města Frankfurtu — to město se jmenuje v jejich řeči Fürstenberg - a vystavěl tam na břehu řečené řeky velmi pevný hrad, opevnil to město a postavil i most přes řeku. Tím činem byli velmi znepokojeni knížata a mocní těch krajin. Aby se pak ta práce dařila, zdržel se tam pan císař skoro po celou dobu jarní.1 Téhož roku v sobotu [v oktávu] svatého Víta mučedníka, totiž dne 22. měsíce června, narodil se našemu panu císaři z jeho manželky paní Alžběty syn, a to na Pražském hradě v hodině skoro večerní; a bylo mu dáno při křtu jméno Jan, protože ná- sledoval svátek svatého Jana Křtitele, nebo pro vynikající vlast- nosti a památku jeho děda, zesnulého krále českého pana Jana. Téhož roku dne 7. měsíce července dal ctihodný otec pan Jan, arcibiskup pražský a legát Apoštolské stolice, za přítom- nosti našeho pana císaře a našeho pana Václava, českého krále, vysvětiti svou novou kapli, kterou nedávno znovu zřídil podivu- hodným krásným a nádherným dílem v horní síni neboli sálu svého arcibiskupského paláce na Menším Městě pražském ke cti Kristových zbraní. Toho vysvěcení se zúčastnili mnozí jiní biskupové a světská knížata, pro něž tam byla v ten den vy- strojena velkolepá hostina. A brzy potom se odebral pan císař do rýnských krajin a provdal tam ohanu,] dceru bavorského vévody a holandského hraběte za svého syna, našeho pána, českého krále Václava.2 Téhož roku nastala v Čechách okolo svátku Nanebevzetí svaté Panny [15. srpna] převeliká povodeň, takže řeka Vltava vystoupila ze svých břehů a zaplavila velikou část Starého Města pražského a způsobila lidem mnoho škod na polích a ve vesnicích ležících blízko jejího řečiště a zvláště v městě Praze; celý ten rok byl totiž deštivý. Téhož roku chtěl náš pan císař ukázati nádheru a slávu svého Českého království, poněvadž se k němu sjížděli panovníci, 285
Strana 286
velmožové a šlechtici ze všech končin světa, a dal proto pokrýti dvě věže Pražského královského hradu, jednu východní a jednu západní, olovem a navrch pozlatiti, takže ty věže za jasného času svítily a leskly se na velmi dalekou vzdálenost. V tom čase dal také pan císař poříditi a vymalovati nad por- tikem [portálem] Pražského kostela obraz ze skla po řeckém způsobu, dílem krásným a velmi nákladným.3 Téhož roku v neděli nazítří [II. srpna] po sv. Vavřinci mu- čedníku nejjasnější panovník Václav IV., český král, byv po- volán od svého otce pana císaře na říšský sjezd do Norimberka, přijel do toho města s velikým množstvím svých lidí a při svém vjezdu dal podle obyčeje svých předků, někdejších českých kní- žat a králů, zapáliti na dvou místech mohutný oheň, aby všichni věděli o příchodu českého krále. Neboť ten zvyk mají odedávna česká knížata a králové, že jsouce pozváni na říšský sjezd při- cházejí v plameni, vždyť proto nosili za starodávna černou orlici v plameni ohně a na bílém poli, což je až dosud znak České země. Snad bylo příčinou toho povolení, aby český kníže nebo král nebyl povoláván ke dvoru nejvyššího panovníka z nějakého malicherného důvodu. Vyšli pak ten den naproti českému králi všechna německá knížata a šlechtici a měšťané, kteří tam byli přítomni, a přijali ho s převelikou slávou a nesmírnou radostí. Těm všem vystrojil potom třetího dne nadmíru velikou hostinu a silně se rozezvu- čela pověst o něm v oněch krajinách a sousedních místech. Téhož roku sešlo se na svátek sv. Václava pramálo lidí; neboť ochladla láska a zbožnost a lidé oddaní požitkům méně ctili, abych tak řekl, Boha a jeho svaté. Proto z božího dopuš- tění vypukl převeliký mor ve všech krajích i v zemi české. V témž čase pan papež UrbanV., vida, že v Římě a v těch krajích římská církev nemá žádný úspěch pro tvrdost a zlobu obyvatelů oněch zemí, nýbrž že spíše hrozí jemu a jeho lidem nebezpečenství, šťastně se vrátil beze vší překážky se svým dvo- rem a kardinálským kolegiem do Avignonu [24. září]. Téhož roku v neděli v oktávu svatého Martina, což bylo dne 17. měsíce listopadu, nejjasnější paní Johana, dcera bavorského vévody a holandského hraběte Alberta, z matčiny strany dcera dcery [= vnučka] slezského vévody a lehnického pána Lud- 286
velmožové a šlechtici ze všech končin světa, a dal proto pokrýti dvě věže Pražského královského hradu, jednu východní a jednu západní, olovem a navrch pozlatiti, takže ty věže za jasného času svítily a leskly se na velmi dalekou vzdálenost. V tom čase dal také pan císař poříditi a vymalovati nad por- tikem [portálem] Pražského kostela obraz ze skla po řeckém způsobu, dílem krásným a velmi nákladným.3 Téhož roku v neděli nazítří [II. srpna] po sv. Vavřinci mu- čedníku nejjasnější panovník Václav IV., český král, byv po- volán od svého otce pana císaře na říšský sjezd do Norimberka, přijel do toho města s velikým množstvím svých lidí a při svém vjezdu dal podle obyčeje svých předků, někdejších českých kní- žat a králů, zapáliti na dvou místech mohutný oheň, aby všichni věděli o příchodu českého krále. Neboť ten zvyk mají odedávna česká knížata a králové, že jsouce pozváni na říšský sjezd při- cházejí v plameni, vždyť proto nosili za starodávna černou orlici v plameni ohně a na bílém poli, což je až dosud znak České země. Snad bylo příčinou toho povolení, aby český kníže nebo král nebyl povoláván ke dvoru nejvyššího panovníka z nějakého malicherného důvodu. Vyšli pak ten den naproti českému králi všechna německá knížata a šlechtici a měšťané, kteří tam byli přítomni, a přijali ho s převelikou slávou a nesmírnou radostí. Těm všem vystrojil potom třetího dne nadmíru velikou hostinu a silně se rozezvu- čela pověst o něm v oněch krajinách a sousedních místech. Téhož roku sešlo se na svátek sv. Václava pramálo lidí; neboť ochladla láska a zbožnost a lidé oddaní požitkům méně ctili, abych tak řekl, Boha a jeho svaté. Proto z božího dopuš- tění vypukl převeliký mor ve všech krajích i v zemi české. V témž čase pan papež UrbanV., vida, že v Římě a v těch krajích římská církev nemá žádný úspěch pro tvrdost a zlobu obyvatelů oněch zemí, nýbrž že spíše hrozí jemu a jeho lidem nebezpečenství, šťastně se vrátil beze vší překážky se svým dvo- rem a kardinálským kolegiem do Avignonu [24. září]. Téhož roku v neděli v oktávu svatého Martina, což bylo dne 17. měsíce listopadu, nejjasnější paní Johana, dcera bavorského vévody a holandského hraběte Alberta, z matčiny strany dcera dcery [= vnučka] slezského vévody a lehnického pána Lud- 286
Strana 287
víka, která byla již dříve po předchozí zákonité dispensi Apoš- tolské stolice, protože byla příbuznou našeho pana císaře, pro- vdána v Norimberce za našeho pána českého krále Václava, byla nyní s převelikou slavnostností korunována v Pražském kostele za českou královnu od ctihodného v Kristu otce pana Jana, pražského arcibiskupa, legáta Apoštolské stolice. Byl při tom přítomen náš pan císař a jeho syn, náš král pan Václav, ve své velebnosti a byla vystrojena nepřetržitě po osm dní pře- veliká hostina na Pražském hradě a v městě Pražském. Téhož roku nejdůstojnější v Kristu otec pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského a legát Apoštolské stolice, uváživ v dobrotivé a zbožné mysli, že chudí klerikové Pražského kostela a také jiných částí jeho diecése nemají v nemoci, kde by si mohli odpočívati, ale jsou nuceni choditi do obecných špitálů laiků, kteří přece obyčejně na kleriky nevraží, založil pro takové chudé nemocné kleriky špitál na Hradčanech před Pražským hradem, nákladný a pevný, a dostatečně jej nadal lůžky, zařízením, platy a jinými potřebami. Téhož roku ve čtvrtek před svátkem Narození Kristova [= vánoci], což bylo dne 19. měsíce prosince, skončil pan papež Urban V. v městě Avignoně svůj poslední den a v předposlední den toho měsíce byl tam za římského papeže svorně zvolen pan kardinál Petr Belfort [Bellifortis], obzvláštní přítel našeho pana císaře, a bylo mu dáno jméno Rehoř XI.4 57. Z hospodářského života v době Karlově a) Král Jan Lucemburský povoluje klášteru v Teplé1 vysazovati majetky podle německého práva My Jan, z boží milosti český král a hrabě lucemburský, známo činíme zněním tohoto listu2 všem: Poněvadž je viděti laskavé a spravedlivé jednání každého panovníka, když je velmi milostivě nakloněn žádostem svých oddaných, hlavně těch, kdož slouží Bohu v rouchu řehole a po- čestného obcování, o prospěch stavu jejich a jejich nástupců, proto chtějíce se připodobniti takovým panovníkům, nakloněni 287
víka, která byla již dříve po předchozí zákonité dispensi Apoš- tolské stolice, protože byla příbuznou našeho pana císaře, pro- vdána v Norimberce za našeho pána českého krále Václava, byla nyní s převelikou slavnostností korunována v Pražském kostele za českou královnu od ctihodného v Kristu otce pana Jana, pražského arcibiskupa, legáta Apoštolské stolice. Byl při tom přítomen náš pan císař a jeho syn, náš král pan Václav, ve své velebnosti a byla vystrojena nepřetržitě po osm dní pře- veliká hostina na Pražském hradě a v městě Pražském. Téhož roku nejdůstojnější v Kristu otec pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského a legát Apoštolské stolice, uváživ v dobrotivé a zbožné mysli, že chudí klerikové Pražského kostela a také jiných částí jeho diecése nemají v nemoci, kde by si mohli odpočívati, ale jsou nuceni choditi do obecných špitálů laiků, kteří přece obyčejně na kleriky nevraží, založil pro takové chudé nemocné kleriky špitál na Hradčanech před Pražským hradem, nákladný a pevný, a dostatečně jej nadal lůžky, zařízením, platy a jinými potřebami. Téhož roku ve čtvrtek před svátkem Narození Kristova [= vánoci], což bylo dne 19. měsíce prosince, skončil pan papež Urban V. v městě Avignoně svůj poslední den a v předposlední den toho měsíce byl tam za římského papeže svorně zvolen pan kardinál Petr Belfort [Bellifortis], obzvláštní přítel našeho pana císaře, a bylo mu dáno jméno Rehoř XI.4 57. Z hospodářského života v době Karlově a) Král Jan Lucemburský povoluje klášteru v Teplé1 vysazovati majetky podle německého práva My Jan, z boží milosti český král a hrabě lucemburský, známo činíme zněním tohoto listu2 všem: Poněvadž je viděti laskavé a spravedlivé jednání každého panovníka, když je velmi milostivě nakloněn žádostem svých oddaných, hlavně těch, kdož slouží Bohu v rouchu řehole a po- čestného obcování, o prospěch stavu jejich a jejich nástupců, proto chtějíce se připodobniti takovým panovníkům, nakloněni 287
Strana 288
slušným prosbám našich oddaných, opata Benedy a celého kon- ventu tepelského kláštera, poddaným s oddaností naší veleb- nosti, velmi dobrotivě jsme z královské štědrosti tímto listem tomu opatovi, konventu a řečenému klášteru povolili a povolu- jeme a propůjčujeme, aby pro zlepšení stavu svého i kláštera mohli a směli své všechny statky, založené na českém právu, zakládati podle práva zákupného neboli německého a také je i jiné k živobytí lidu vysazovati, až do obdržení tzv. kupní ceny, jež se obecně jmenuje »Anleit« [podací], a vysazení, jak je svrchu uvedeno, tisíce kop pražských grošů, za něž si budou moci podle našeho svolení, které jim nyní udělujeme, opatřiti jiný majetek, kdekoli budou v našem království chtíti. A tak dáváme k řečenému založení a vysazení svůj souhlas stejně i svolení, takže nemusí míti kdokoli, komu budou takové statky založeny nebo vysazeny, zvláštní náš list o našem sou- hlasu, nýbrž že všem dostačí tato listina. Neboť všechny smlou- vy a úpravy o takových statcích, které svými listy potvrdil ře- čený opat a konvent, zněním tohoto listu odtehdy jako od ny- nějška schvalujeme, za platné uznáváme a jednotlivě i obecně je potvrzujeme. A podobně přivtělujeme tomu klášteru všechny i jednotlivé statky, které koupí a získá opat a konvent řečeného kláštera, nechť spočívají v jakýchkoli věcech, zda patří osobám urozeným nebo kterýmkoli, s tvrzemi, platy úroků, mimořád- nými příjmy a zisky a všemi i jednotlivými náležitostmi, pří- slušnostmi a užitky, jak se, jak známo, ve svých druzích úhrnně rozlišují, a plným právem přenášíme na opata a konvent toho kláštera veškeré právo vlastnické a dědičné těchto poct. Svědectvím tohoto listu, k němuž jsme se rozhodli přivěsiti naši větší pečeť. Dáno v Praze v den svaté a nerozdílné Trojice [3. června] léta Páně 1341. b) Karel chrání obchod na Vltavě a stanoví výši clal My Karel, z boží milosti římský císař, po všechny časy roz- množitel říše a český král, vyznáváme a vůbec známo činíme tímto listem všem těm, kteří jej uvidí nebo čísti uslyší, že jsme 288
slušným prosbám našich oddaných, opata Benedy a celého kon- ventu tepelského kláštera, poddaným s oddaností naší veleb- nosti, velmi dobrotivě jsme z královské štědrosti tímto listem tomu opatovi, konventu a řečenému klášteru povolili a povolu- jeme a propůjčujeme, aby pro zlepšení stavu svého i kláštera mohli a směli své všechny statky, založené na českém právu, zakládati podle práva zákupného neboli německého a také je i jiné k živobytí lidu vysazovati, až do obdržení tzv. kupní ceny, jež se obecně jmenuje »Anleit« [podací], a vysazení, jak je svrchu uvedeno, tisíce kop pražských grošů, za něž si budou moci podle našeho svolení, které jim nyní udělujeme, opatřiti jiný majetek, kdekoli budou v našem království chtíti. A tak dáváme k řečenému založení a vysazení svůj souhlas stejně i svolení, takže nemusí míti kdokoli, komu budou takové statky založeny nebo vysazeny, zvláštní náš list o našem sou- hlasu, nýbrž že všem dostačí tato listina. Neboť všechny smlou- vy a úpravy o takových statcích, které svými listy potvrdil ře- čený opat a konvent, zněním tohoto listu odtehdy jako od ny- nějška schvalujeme, za platné uznáváme a jednotlivě i obecně je potvrzujeme. A podobně přivtělujeme tomu klášteru všechny i jednotlivé statky, které koupí a získá opat a konvent řečeného kláštera, nechť spočívají v jakýchkoli věcech, zda patří osobám urozeným nebo kterýmkoli, s tvrzemi, platy úroků, mimořád- nými příjmy a zisky a všemi i jednotlivými náležitostmi, pří- slušnostmi a užitky, jak se, jak známo, ve svých druzích úhrnně rozlišují, a plným právem přenášíme na opata a konvent toho kláštera veškeré právo vlastnické a dědičné těchto poct. Svědectvím tohoto listu, k němuž jsme se rozhodli přivěsiti naši větší pečeť. Dáno v Praze v den svaté a nerozdílné Trojice [3. června] léta Páně 1341. b) Karel chrání obchod na Vltavě a stanoví výši clal My Karel, z boží milosti římský císař, po všechny časy roz- množitel říše a český král, vyznáváme a vůbec známo činíme tímto listem všem těm, kteří jej uvidí nebo čísti uslyší, že jsme 288
Strana 289
od našich věrných milých - zvláště od purkmistra a rady na- šeho hlavního města Pražského — byli dobře a v úplnosti zpra- veni a sami jsme se dotazem přesvědčili [o tom], že před dávnými časy a životem vysoce urozeného Václava Prvního blahé paměti, kdysi českého krále, našeho starého předka, a ta- ké za jeho doby, veškerá kupecká zboží, jakákoliv by byla nebo jak se jmenují zvláštními názvy, byla svobodně a beze všech překážek plavena z našeho města Budějovic po řece, která se nazývá Vltava, do jmenovaného našeho a království našeho v Čechách hlavního města Pražského. A odtud přicházela do jiných našich měst jmenovaného Čes- kého království a na venkov, ku všeobecnému užitku a pro- spěchu všem našim věrným poddaným. Jsme od nich s žalobou zpraveni, že taková svoboda byla uvedena v pochybnost a pře- káženo v ní některými pány jmenovaného našeho Českého krá- lovství na velikou škodu země i lidí tím, že si vymyslili a za- vedli některá nová cla a vystavěli některé jezy, takže tím uvedená kupecká zboží — jmenovitě dříví, které se ku Praze plavívá - jsou těžce ohrožena a všemožně poškozována, a po- korně nás prosili, abychom je před takovými jejich těžkými a záhubnými obtížemi milostivě ráčili ochrániti. Přihlédli jsme k jejich uvedené prosbě, zdali jest oprávněná; a chceme ji kladně vyslyšeti jmenovitě proto, že se taková věc týká obec- ného dobrého celého království, země i lidí. A proto s dobrým rozmyslem, s radou našich knížat, králov- skou mocí českou s pravým věděním ustanovujeme, chceme a přikazujeme vážně a pevně, pod ztrátou naší královské přízně a pod tresty, které se dále v tomto listě vypisují: za prvé, aby všechny jezy na Vltavě zřízené, ať náleží komu- koliv, byly tak opatřeny, že se v každém jezu udělá propust 20 loket pražských široká tak, aby těmito všemi propustěmi mohla mít Vltava hladký, rovný tok a aby se nebylo třeba obávati poškození na témže kupeckém zboží, kdyby mělo shora dolů spadnouti; a míníme a chceme, aby se k tomu neprodleně přikročilo, bez odkladu a všeliké překážky. Také chceme, usta- novujeme a přikazujeme pod takovými tresty, které jsou dále psány, aby všechna cla, která byla na Vltavě zřízena a vysazena po době jmenovaného krále Václava, našeho starého předka, 19 Čtení o Karlu IV. 289
od našich věrných milých - zvláště od purkmistra a rady na- šeho hlavního města Pražského — byli dobře a v úplnosti zpra- veni a sami jsme se dotazem přesvědčili [o tom], že před dávnými časy a životem vysoce urozeného Václava Prvního blahé paměti, kdysi českého krále, našeho starého předka, a ta- ké za jeho doby, veškerá kupecká zboží, jakákoliv by byla nebo jak se jmenují zvláštními názvy, byla svobodně a beze všech překážek plavena z našeho města Budějovic po řece, která se nazývá Vltava, do jmenovaného našeho a království našeho v Čechách hlavního města Pražského. A odtud přicházela do jiných našich měst jmenovaného Čes- kého království a na venkov, ku všeobecnému užitku a pro- spěchu všem našim věrným poddaným. Jsme od nich s žalobou zpraveni, že taková svoboda byla uvedena v pochybnost a pře- káženo v ní některými pány jmenovaného našeho Českého krá- lovství na velikou škodu země i lidí tím, že si vymyslili a za- vedli některá nová cla a vystavěli některé jezy, takže tím uvedená kupecká zboží — jmenovitě dříví, které se ku Praze plavívá - jsou těžce ohrožena a všemožně poškozována, a po- korně nás prosili, abychom je před takovými jejich těžkými a záhubnými obtížemi milostivě ráčili ochrániti. Přihlédli jsme k jejich uvedené prosbě, zdali jest oprávněná; a chceme ji kladně vyslyšeti jmenovitě proto, že se taková věc týká obec- ného dobrého celého království, země i lidí. A proto s dobrým rozmyslem, s radou našich knížat, králov- skou mocí českou s pravým věděním ustanovujeme, chceme a přikazujeme vážně a pevně, pod ztrátou naší královské přízně a pod tresty, které se dále v tomto listě vypisují: za prvé, aby všechny jezy na Vltavě zřízené, ať náleží komu- koliv, byly tak opatřeny, že se v každém jezu udělá propust 20 loket pražských široká tak, aby těmito všemi propustěmi mohla mít Vltava hladký, rovný tok a aby se nebylo třeba obávati poškození na témže kupeckém zboží, kdyby mělo shora dolů spadnouti; a míníme a chceme, aby se k tomu neprodleně přikročilo, bez odkladu a všeliké překážky. Také chceme, usta- novujeme a přikazujeme pod takovými tresty, které jsou dále psány, aby všechna cla, která byla na Vltavě zřízena a vysazena po době jmenovaného krále Václava, našeho starého předka, 19 Čtení o Karlu IV. 289
Strana 290
byla úplně zrušena a aby nikdo nebyl povinen táž cla uznávati, neboť my je královskou mocí českou s pravým věděním rušíme a všude v nic obracíme, vyjímajíc dále psaná cla v Hluboké, Újezdci, na Zvíkově, na Orlíku, v Kamýku, v Braníku a na Vyšehradě. A tato cla vyměřujeme a vysvětlujeme tímto způ- sobem: Předně v Hluboké míníme a chceme, aby se vždy z desíti dřev, dlouhých nebo krátkých, velkých nebo malých, vybíraly jen dva haléře, nic více, a jiné kupecké zboží, které na témže dřevu leží - i kdyby to bylo drobné dříví - má vždy býti svobodné a volné a nemá se z něho dávat clo. Poté v Újezdci míníme a chceme, aby se vybíraly dva haléře z desíti dlouhých dřev, a z deseti malých nebo krátkých — jak se nazývají - aby se vybíral jako clo pouze jeden haléř, a vše- chna jiná kupecká zboží, která se vezou nahoře, mají býti všechna volná a svobodná stejně, jako to bylo řečeno o Hluboké. Potom na Zvíkově míníme a chceme, aby se z deseti dlou- hých nebo krátkých dřev vybíral jen jeden haléř cla a malé nebo krátké dříví, které se veze na týchž dlouhých nebo krát- kých [dřevech], má býti volné a svobodné a k tomu všechno jiné kupecké zboží, jak výše bylo řečeno. Dále na Orlíku je náš úmysl a vůle, aby se také tamtéž ne- vybíralo clo jinak než na Zvíkově, jak je to předtím slovy vy- měřeno. Potom na Kamýku míníme a chceme, aby každý pramen měl 60 kusů [vorů] a každý z těchto kusů aby čítal 10 dřev a aby z každého takového celého pramene bylo vybíráno clo pouze pět vídeňských. A všechno jiné kupecké zboží, které se veze na témže dřevu, má býti ode všeho osvobozeno a volné. Také přikazujeme vážně a pevně, pod ztrátou naší přízně a pod tresty, které jsou dále psány, že v žádném případě nemá být někdo nucen, aby něco propíjel nebo projídal na jmenovaném clu i na jiných, dříve nebo později psaných. Potom v Braníku míníme a chceme, aby se dávalo kanov- níkům na Hradě pražském z šedesáti dlouhých dřev jedno dlouhé dřevo a z dvacíti vorů — každý vor má čítat deset krát- kých dřev — jedno krátké dřevo. Poté míníme a chceme, aby na Vyšehradě bylo dřevo pro- 290
byla úplně zrušena a aby nikdo nebyl povinen táž cla uznávati, neboť my je královskou mocí českou s pravým věděním rušíme a všude v nic obracíme, vyjímajíc dále psaná cla v Hluboké, Újezdci, na Zvíkově, na Orlíku, v Kamýku, v Braníku a na Vyšehradě. A tato cla vyměřujeme a vysvětlujeme tímto způ- sobem: Předně v Hluboké míníme a chceme, aby se vždy z desíti dřev, dlouhých nebo krátkých, velkých nebo malých, vybíraly jen dva haléře, nic více, a jiné kupecké zboží, které na témže dřevu leží - i kdyby to bylo drobné dříví - má vždy býti svobodné a volné a nemá se z něho dávat clo. Poté v Újezdci míníme a chceme, aby se vybíraly dva haléře z desíti dlouhých dřev, a z deseti malých nebo krátkých — jak se nazývají - aby se vybíral jako clo pouze jeden haléř, a vše- chna jiná kupecká zboží, která se vezou nahoře, mají býti všechna volná a svobodná stejně, jako to bylo řečeno o Hluboké. Potom na Zvíkově míníme a chceme, aby se z deseti dlou- hých nebo krátkých dřev vybíral jen jeden haléř cla a malé nebo krátké dříví, které se veze na týchž dlouhých nebo krát- kých [dřevech], má býti volné a svobodné a k tomu všechno jiné kupecké zboží, jak výše bylo řečeno. Dále na Orlíku je náš úmysl a vůle, aby se také tamtéž ne- vybíralo clo jinak než na Zvíkově, jak je to předtím slovy vy- měřeno. Potom na Kamýku míníme a chceme, aby každý pramen měl 60 kusů [vorů] a každý z těchto kusů aby čítal 10 dřev a aby z každého takového celého pramene bylo vybíráno clo pouze pět vídeňských. A všechno jiné kupecké zboží, které se veze na témže dřevu, má býti ode všeho osvobozeno a volné. Také přikazujeme vážně a pevně, pod ztrátou naší přízně a pod tresty, které jsou dále psány, že v žádném případě nemá být někdo nucen, aby něco propíjel nebo projídal na jmenovaném clu i na jiných, dříve nebo později psaných. Potom v Braníku míníme a chceme, aby se dávalo kanov- níkům na Hradě pražském z šedesáti dlouhých dřev jedno dlouhé dřevo a z dvacíti vorů — každý vor má čítat deset krát- kých dřev — jedno krátké dřevo. Poté míníme a chceme, aby na Vyšehradě bylo dřevo pro- 290
Strana 291
clíváno stejně jako v Braníku, a to proboštovi, děkanovi a kapi- tule vyšehradské, v takovém způsobu, že se k týmž dřevům, která se jako clo dávají na Vyšehradě, dají ode dne sv. Jiří až ke dni sv. Petra a Pavla, svatých apoštolů, jen dva haléře, a ode dne sv. Petra a Pavla mají se ke všem uvedeným dřevům, která se dávají jako clo, dáti tři haléře; a jaké jiné kupecké zboží na témže dřevu leží, i kdyby to bylo drobné dříví, to má vždy býti svobodné a volné. Také chceme a přikazujeme, aby na řekách Mži, Lužnici a Otavě byly udržovány jezy a vybírána cla ve všem stejným způsobem, jak předtím stojí psáno o jezích a clech na Vltavě. Také míníme, chceme a přikazujeme, aby na všech jmenova- ných clech nikdo a v žádné záležitosti, jakákoliv by byla, nebyl v žádném případě obtěžován, naříkán nebo obžalován, nýbrž každý má své právo a nároky hledati, vésti a dokonati před jmenovaným purkmistrem a radou uvedeného našeho hlavního města Pražského na místech, kde to od starodávna přicházelo a bylo drženo podle práva a chvalitebné zvyklosti Českého království. Vyjímáme ta cla, která náleží k mostu jmenovaného našeho hlavního města Pražského v obvodu tří mil po vodě i proti vodě od téhož mostu; na všech a veškerých přívozích aby se vybírala, jak je zvykem. Taková všechna cla, jakákoliv by byla, s jistým naším věděním a českou mocí královskou ponechá- váme v jejich plném účinku a při jejich síle, a to dokonale, úplně a netržitě. Proto přikazujeme vážně a pevně všem pánům, rytířům i slu- žebníkům [jejich], purkrabím, rychtářům, obcím, městům a vů- bec každému [příslušníku] Českého království, světskému nebo duchovnímu, v jakémkoliv důstojenství nebo hodnosti by byli, našim věrným, aby proti tomu v žádném případě nic nečinili, pod ztrátou naší přízně; jestliže by někdo proti tomu svévolně činil, ten má propadnouti spravedlivému trestu 50 kop grošů pražských správné mince, jak často by svévolně učinil, a peníze mají neprodleně připadnouti a býti zaplaceny z polovice do naší královské české komory a druhý díl našemu dříve jmeno- vanému městu Pražskému. Také míníme a chceme, aby jmenovaní naši měšťané našeho 291
clíváno stejně jako v Braníku, a to proboštovi, děkanovi a kapi- tule vyšehradské, v takovém způsobu, že se k týmž dřevům, která se jako clo dávají na Vyšehradě, dají ode dne sv. Jiří až ke dni sv. Petra a Pavla, svatých apoštolů, jen dva haléře, a ode dne sv. Petra a Pavla mají se ke všem uvedeným dřevům, která se dávají jako clo, dáti tři haléře; a jaké jiné kupecké zboží na témže dřevu leží, i kdyby to bylo drobné dříví, to má vždy býti svobodné a volné. Také chceme a přikazujeme, aby na řekách Mži, Lužnici a Otavě byly udržovány jezy a vybírána cla ve všem stejným způsobem, jak předtím stojí psáno o jezích a clech na Vltavě. Také míníme, chceme a přikazujeme, aby na všech jmenova- ných clech nikdo a v žádné záležitosti, jakákoliv by byla, nebyl v žádném případě obtěžován, naříkán nebo obžalován, nýbrž každý má své právo a nároky hledati, vésti a dokonati před jmenovaným purkmistrem a radou uvedeného našeho hlavního města Pražského na místech, kde to od starodávna přicházelo a bylo drženo podle práva a chvalitebné zvyklosti Českého království. Vyjímáme ta cla, která náleží k mostu jmenovaného našeho hlavního města Pražského v obvodu tří mil po vodě i proti vodě od téhož mostu; na všech a veškerých přívozích aby se vybírala, jak je zvykem. Taková všechna cla, jakákoliv by byla, s jistým naším věděním a českou mocí královskou ponechá- váme v jejich plném účinku a při jejich síle, a to dokonale, úplně a netržitě. Proto přikazujeme vážně a pevně všem pánům, rytířům i slu- žebníkům [jejich], purkrabím, rychtářům, obcím, městům a vů- bec každému [příslušníku] Českého království, světskému nebo duchovnímu, v jakémkoliv důstojenství nebo hodnosti by byli, našim věrným, aby proti tomu v žádném případě nic nečinili, pod ztrátou naší přízně; jestliže by někdo proti tomu svévolně činil, ten má propadnouti spravedlivému trestu 50 kop grošů pražských správné mince, jak často by svévolně učinil, a peníze mají neprodleně připadnouti a býti zaplaceny z polovice do naší královské české komory a druhý díl našemu dříve jmeno- vanému městu Pražskému. Také míníme a chceme, aby jmenovaní naši měšťané našeho 291
Strana 292
hlavního města Pražského měli dokonalou a plnou moc uvede- né pokuty, jak často by toho byla potřeba, od kohokoliv po- žadovati a přijímati a s nimi naložiti, jak jest vpředu řečeno. Stalo-li by se také, že by se někdo svévolně proti tomu po- stavil proti znění tohoto našeho listu, tu mají míti měšťané našeho hlavního města Pražského plnou moc takovému kaž- dému k hrdlu i statku sáhnouti, jeho zámek zbořiti a v jeho zboží se uvázati na tu dobu, až by taková pokuta byla úplně zapravena. A kdyby měšťané jmenovaného našeho hlavního města Praž- ského neměli dosti moci ani síly, aby to vykonali, tu chceme a přikazujeme, že purkrabí pražský se svou mocí a všichni ostatní naši purkrabí a služebníci, kteří jsou usazeni ve městech nebo na venkově, a k tomu všechna naše města, jak často by o to byla upomenuta, mají měšťanům jmenovaného našeho hlavního města Pražského se vší svou mocí věrně a pevně k to- mu pomáhati a při nich státi, a to bez odkladu a nějaké pře- kážky. Mocí tohoto listu, zpečetěného naší císařskou majestátní pe- četí, který je dán v Praze po narození Krista třináct set let a potom v šedesátém šestém roce, na den Nalezení sv. Štěpána [3. srpna], svatého mučedníka, našeho panování římského v dva- cátém prvém, českého ve dvacátém a císařství ve dvanáctém roce. Skrze pana těšínského vévodu Heinricus Elbinger Na rubu: Zaregistroval Wilhelmus Kortelangen c) Karel povoluje Novému Městu pražskému sklad solených [tunních] ryb a trh obilí, dobytka a milířského uhlíd Karel Čtvrtý, z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme zněním tohoto listu všem, že chtějíce zlepšiti stav a poměry věrných našich milých měšťanů, lidí a obyvatelů Nového Města pražského, nynějších i budoucích, a aby mohli 292
hlavního města Pražského měli dokonalou a plnou moc uvede- né pokuty, jak často by toho byla potřeba, od kohokoliv po- žadovati a přijímati a s nimi naložiti, jak jest vpředu řečeno. Stalo-li by se také, že by se někdo svévolně proti tomu po- stavil proti znění tohoto našeho listu, tu mají míti měšťané našeho hlavního města Pražského plnou moc takovému kaž- dému k hrdlu i statku sáhnouti, jeho zámek zbořiti a v jeho zboží se uvázati na tu dobu, až by taková pokuta byla úplně zapravena. A kdyby měšťané jmenovaného našeho hlavního města Praž- ského neměli dosti moci ani síly, aby to vykonali, tu chceme a přikazujeme, že purkrabí pražský se svou mocí a všichni ostatní naši purkrabí a služebníci, kteří jsou usazeni ve městech nebo na venkově, a k tomu všechna naše města, jak často by o to byla upomenuta, mají měšťanům jmenovaného našeho hlavního města Pražského se vší svou mocí věrně a pevně k to- mu pomáhati a při nich státi, a to bez odkladu a nějaké pře- kážky. Mocí tohoto listu, zpečetěného naší císařskou majestátní pe- četí, který je dán v Praze po narození Krista třináct set let a potom v šedesátém šestém roce, na den Nalezení sv. Štěpána [3. srpna], svatého mučedníka, našeho panování římského v dva- cátém prvém, českého ve dvacátém a císařství ve dvanáctém roce. Skrze pana těšínského vévodu Heinricus Elbinger Na rubu: Zaregistroval Wilhelmus Kortelangen c) Karel povoluje Novému Městu pražskému sklad solených [tunních] ryb a trh obilí, dobytka a milířského uhlíd Karel Čtvrtý, z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme zněním tohoto listu všem, že chtějíce zlepšiti stav a poměry věrných našich milých měšťanů, lidí a obyvatelů Nového Města pražského, nynějších i budoucích, a aby mohli 292
Strana 293
pod šťastnou naší vládou tím prospěšněji se zotaviti a míti ustavičný vzrůst úspěchu, rozhodli jsme se uděliti těm měšťa- nům a řečenému městu na věky tu milost, že v něm má býti a nikde jinde od nynějška po věčné časy budoucí, bez jakékoli závady a překážky, sklad sleďů a všech ryb solených a k tomu náležejících, dále trh všeho obilí jakéhokoli zrna, dále trh všeli- kého dobytka jak velikého, tak malého, dále trh uhlí po tři dni v týdnu, totiž v pondělí, v úterý a ve středu, a koupě a pro- dej toho všeho. Mimo to, kdyby nechtěli kupci nebo prodavači svrchuřeče- ných věcí, totiž sleďů, solených ryb, obilí, dobytka nebo bravu a uhlí, navštěvovati svá tržiště, jak je svrchu uvedeno, na No- vém Městě, aby byl tehdy rychtář Většího Města pražského povinen je přiměti a donutiti, aby své věci prodávali na Novém Městě pražském. A kdyby to rychtář Většího Města pražského nechtěl na žádost a naléhání rychtáře Nového Města pražského učiniti a všemožně se zpěčoval, tehdy propůjčujeme, dopřáváme a povolujeme rychtáři Nového Města pražského, který tehdy bude, aby opíraje se v té věci o naši královskou českou moc, kdekoli shledá nebo přistihne, že jsou svrchujmenované věci mimo Nové Město pražské prodávány, aby je pobral a zabavil. A kdyby se snad kupci nebo prodavači těchto věcí, chtějíce překážeti jejich pobrání nebo zabavení, opovážili proti němu se postaviti, tehdy pověřujeme tímto listem naše úředníky a naše zástupce, aby prodavače takových věcí a zboží na žádost rychtáře Nového Města pražského dostatečně potrestali za ta- kovou opovážlivou smělost a takový přečin a přinutili je a při- měli, aby bez odporu prodávali věci a zboží v Novém Městě pražském, jak je svrchu uvedeno. A z hojnějšího daru naší milosti schvalujeme, obnovujeme, za platné uznáváme a ochranou tohoto listu potvrzujeme svrchuřečeným měšťanům a jejich městu všechna i jednotlivá práva, zvyklosti uznané a chvalitebné, svobody, milosti a listy, jež, jak je známo, dosud až do nynějšího času obdrželi od naší jasnosti, i tak jak obezřele a řádně postupovali, i tak jako by byly tímto listem výslovně a určitě vysloveny. Nařizujeme tedy správcům [hejtmanům], komorníkům, pod- komořím, purkrabím a ostatním podřízeným úředníkům, našim 293
pod šťastnou naší vládou tím prospěšněji se zotaviti a míti ustavičný vzrůst úspěchu, rozhodli jsme se uděliti těm měšťa- nům a řečenému městu na věky tu milost, že v něm má býti a nikde jinde od nynějška po věčné časy budoucí, bez jakékoli závady a překážky, sklad sleďů a všech ryb solených a k tomu náležejících, dále trh všeho obilí jakéhokoli zrna, dále trh všeli- kého dobytka jak velikého, tak malého, dále trh uhlí po tři dni v týdnu, totiž v pondělí, v úterý a ve středu, a koupě a pro- dej toho všeho. Mimo to, kdyby nechtěli kupci nebo prodavači svrchuřeče- ných věcí, totiž sleďů, solených ryb, obilí, dobytka nebo bravu a uhlí, navštěvovati svá tržiště, jak je svrchu uvedeno, na No- vém Městě, aby byl tehdy rychtář Většího Města pražského povinen je přiměti a donutiti, aby své věci prodávali na Novém Městě pražském. A kdyby to rychtář Většího Města pražského nechtěl na žádost a naléhání rychtáře Nového Města pražského učiniti a všemožně se zpěčoval, tehdy propůjčujeme, dopřáváme a povolujeme rychtáři Nového Města pražského, který tehdy bude, aby opíraje se v té věci o naši královskou českou moc, kdekoli shledá nebo přistihne, že jsou svrchujmenované věci mimo Nové Město pražské prodávány, aby je pobral a zabavil. A kdyby se snad kupci nebo prodavači těchto věcí, chtějíce překážeti jejich pobrání nebo zabavení, opovážili proti němu se postaviti, tehdy pověřujeme tímto listem naše úředníky a naše zástupce, aby prodavače takových věcí a zboží na žádost rychtáře Nového Města pražského dostatečně potrestali za ta- kovou opovážlivou smělost a takový přečin a přinutili je a při- měli, aby bez odporu prodávali věci a zboží v Novém Městě pražském, jak je svrchu uvedeno. A z hojnějšího daru naší milosti schvalujeme, obnovujeme, za platné uznáváme a ochranou tohoto listu potvrzujeme svrchuřečeným měšťanům a jejich městu všechna i jednotlivá práva, zvyklosti uznané a chvalitebné, svobody, milosti a listy, jež, jak je známo, dosud až do nynějšího času obdrželi od naší jasnosti, i tak jak obezřele a řádně postupovali, i tak jako by byly tímto listem výslovně a určitě vysloveny. Nařizujeme tedy správcům [hejtmanům], komorníkům, pod- komořím, purkrabím a ostatním podřízeným úředníkům, našim 293
Strana 294
věrným, jakož i rychtáři a přísežným Starého a Většího Města pražského, jak nynějším, tak budoucím, aby neměli moc nebo se neopovažovali řečeným měšťanům Nového Města pražského činiti nějaké překážky proti povolení tohoto propůjčení, uštěd- ření, schválení, uznání a potvrzení, jestliže se chtějí zaslouženě uvarovati, aby na ně nebyl uvalen náš hněv a nejtěžší trest podle našeho vlastního rozhodnutí. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší císařské velebnosti. Dáno v Praze roku 1367, v indikci páté, dne 24. září, království našich roku dvacátého druhého, císařství pak roku třináctého. d) Zákaz dovozu cizích vín do Čech1 Karel Čtvrtý, z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše. Známo činíme zněním tohoto listu, že pozorujeme a po- zorným uvažováním posuzujeme, jak veliká dobra a jak veliké zisky bude moci ustavičně přinášeti a výhody prospěšných užitků po věčné budoucí časy zjednávati obyvatelům a bydlite- lům Českého království, nynějším i budoucím, našim věrným, pěstování vinic, které se v tomto království zřizují nákladnými pracemi, a že chceme více našich i toho království věrných a poddaných přivésti k pěstování vinic a jejich obdělávání a milostmi zvláštních některých výhod povzbuditi je k dobro- volnému vynaložení nákladů na ně, a proto s dobrým rozmyslem, nikoli v omylu nebo neopatrně, ale nad to podle rozumné rady knížat, pánů a velmožů, našich věrných, rozhodujeme a zněním tohoto listu z jisté naší vědo- mosti českým královským nařízením ustanovujeme a poroučíme, že každý rok od počátku vinobraní až k svátku kopí Spasitelova [= k pátku po neděli provodní] 1a hned následujícímu nesmí vůbec žádná osoba kteréhokoli stavu, postavení nebo důstojnosti, cír- kevní nebo světská, dovážeti do Českého království a jeho měst a míst, vyjímajíc pouze města Kutnou Horu, Budějovice a Pí- sek, nebo je tam prodávati nebo točiti — ať by se to opovážila jakýmkoli způsobem - žádná vína, totiž uherská, rakouská, moravská, francká, alsaská, rýnská a jiných zemí ležících mimo Ceské království, ale s výjimkou vín varnačského,2 malvazí, 294
věrným, jakož i rychtáři a přísežným Starého a Většího Města pražského, jak nynějším, tak budoucím, aby neměli moc nebo se neopovažovali řečeným měšťanům Nového Města pražského činiti nějaké překážky proti povolení tohoto propůjčení, uštěd- ření, schválení, uznání a potvrzení, jestliže se chtějí zaslouženě uvarovati, aby na ně nebyl uvalen náš hněv a nejtěžší trest podle našeho vlastního rozhodnutí. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší císařské velebnosti. Dáno v Praze roku 1367, v indikci páté, dne 24. září, království našich roku dvacátého druhého, císařství pak roku třináctého. d) Zákaz dovozu cizích vín do Čech1 Karel Čtvrtý, z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše. Známo činíme zněním tohoto listu, že pozorujeme a po- zorným uvažováním posuzujeme, jak veliká dobra a jak veliké zisky bude moci ustavičně přinášeti a výhody prospěšných užitků po věčné budoucí časy zjednávati obyvatelům a bydlite- lům Českého království, nynějším i budoucím, našim věrným, pěstování vinic, které se v tomto království zřizují nákladnými pracemi, a že chceme více našich i toho království věrných a poddaných přivésti k pěstování vinic a jejich obdělávání a milostmi zvláštních některých výhod povzbuditi je k dobro- volnému vynaložení nákladů na ně, a proto s dobrým rozmyslem, nikoli v omylu nebo neopatrně, ale nad to podle rozumné rady knížat, pánů a velmožů, našich věrných, rozhodujeme a zněním tohoto listu z jisté naší vědo- mosti českým královským nařízením ustanovujeme a poroučíme, že každý rok od počátku vinobraní až k svátku kopí Spasitelova [= k pátku po neděli provodní] 1a hned následujícímu nesmí vůbec žádná osoba kteréhokoli stavu, postavení nebo důstojnosti, cír- kevní nebo světská, dovážeti do Českého království a jeho měst a míst, vyjímajíc pouze města Kutnou Horu, Budějovice a Pí- sek, nebo je tam prodávati nebo točiti — ať by se to opovážila jakýmkoli způsobem - žádná vína, totiž uherská, rakouská, moravská, francká, alsaská, rýnská a jiných zemí ležících mimo Ceské království, ale s výjimkou vín varnačského,2 malvazí, 294
Strana 295
románského,4 bozenského,5 rivolského6 a takových vzácných vín. Nařizujeme proto všem i každému zvláště, knížatům, církev- ním i světským, šlechticům, pánům, rytířům, panošům, purkra- bím, rychtářům měst, městeček a vesnic, obcím a všem jiným poddaným a věrným Českého království, nynějším i budoucím, aby toto naše ustanovení a nařízení nijak nepřekračovali nebo nedovolili je jakýmkoli způsobem překračovati pod trestem našeho nejtěžšího hněvu; a kdo se opováží jinak jednati, nechť ví, že do něho neodpustitelně upadne. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší císařské velebnosti. Dáno v Praze roku 1370, 9. ledna, království našich roku dva- cátého čtvrtého, císařství pak roku patnáctého. e) Karel IV. překládá trh s dřevěným zbožím na Nové Město pražské! Karel Čtvrtý, z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme zněním tohoto listu, že chceme zlepšiti postavení Nového Města pražského, naší sazenice, zvláště aby to město rychleji požívalo majetku osídlenců a obyvatelů a jemu se těšilo, čím více by cítilo, že milost naší jasnosti o ně dbá, a proto řečenému městu a jeho měšťanům, kteří tam svým časem budou, s dobrým rozmyslem, z jisté naší vědomosti a královskou českou mocí tímto listem povolujeme, ba stanovíme nařízením věčně platným, že se má od nynějška do budoucna po věčné budoucí časy konati a trvati od věže, kde se ukazují ostatky svatých, až k Slovanům trh dřevěných výrobků všeho druhu, totiž prken, žlabů, klád [tesa- nic], válců [k rovnání mlatů], okřínů [mis], kol(eček), opálek, oštěpů a všech jiných dřevěných výrobků pod veškerým tím naším právem, svobodou a podmínkou, za jakých se takové dřevěné výrobky dosud prodávaly na tržišti blízko svatého Havla na našem Větším Městě pražském, a přenášíme a pře- stěhováváme trh s takovými dřevěnými výrobky z tržiště sva- tého Havla na Nové Město pražské. Při tom nařizujeme všem i jednotlivým poddaným a obyva- telům našeho Českého království, nechť jsou kteréhokoli povo- 295
románského,4 bozenského,5 rivolského6 a takových vzácných vín. Nařizujeme proto všem i každému zvláště, knížatům, církev- ním i světským, šlechticům, pánům, rytířům, panošům, purkra- bím, rychtářům měst, městeček a vesnic, obcím a všem jiným poddaným a věrným Českého království, nynějším i budoucím, aby toto naše ustanovení a nařízení nijak nepřekračovali nebo nedovolili je jakýmkoli způsobem překračovati pod trestem našeho nejtěžšího hněvu; a kdo se opováží jinak jednati, nechť ví, že do něho neodpustitelně upadne. Svědectvím tohoto listu pod pečetí naší císařské velebnosti. Dáno v Praze roku 1370, 9. ledna, království našich roku dva- cátého čtvrtého, císařství pak roku patnáctého. e) Karel IV. překládá trh s dřevěným zbožím na Nové Město pražské! Karel Čtvrtý, z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme zněním tohoto listu, že chceme zlepšiti postavení Nového Města pražského, naší sazenice, zvláště aby to město rychleji požívalo majetku osídlenců a obyvatelů a jemu se těšilo, čím více by cítilo, že milost naší jasnosti o ně dbá, a proto řečenému městu a jeho měšťanům, kteří tam svým časem budou, s dobrým rozmyslem, z jisté naší vědomosti a královskou českou mocí tímto listem povolujeme, ba stanovíme nařízením věčně platným, že se má od nynějška do budoucna po věčné budoucí časy konati a trvati od věže, kde se ukazují ostatky svatých, až k Slovanům trh dřevěných výrobků všeho druhu, totiž prken, žlabů, klád [tesa- nic], válců [k rovnání mlatů], okřínů [mis], kol(eček), opálek, oštěpů a všech jiných dřevěných výrobků pod veškerým tím naším právem, svobodou a podmínkou, za jakých se takové dřevěné výrobky dosud prodávaly na tržišti blízko svatého Havla na našem Větším Městě pražském, a přenášíme a pře- stěhováváme trh s takovými dřevěnými výrobky z tržiště sva- tého Havla na Nové Město pražské. Při tom nařizujeme všem i jednotlivým poddaným a obyva- telům našeho Českého království, nechť jsou kteréhokoli povo- 295
Strana 296
lání nebo stavu, našim věrným, nynějším i budoucím, i pevně a přísně chceme, že mají v budoucnosti prodávati a kupovati dřevěné výrobky na místě a dřevním trhu na řečeném Novém Městě pražském a nesmějí způsobovati nijak Novému Městu, tamním měšťanům a obyvatelům v svrchu uvedených věcech žádnou překážku nebo těžkost, jak se budou chtít uvarovati nejtěžšího hněvu naší královské jasnosti. Dáno v Praze r. 1372, v indikci desáté, dne II. září, království našich roku dvaadvacátého, císařství pak osmnáctého. f) Karel žádá polského krále, aby dovolil českým kupcům projížděti do Ruskal Nejjasnější přemilý bratře!2 Hledíce na pouto příbuzenství a svazky zvláštního přátelství, jimiž milou nám vaši osobu zahrnujeme nejhlubším citem lásky jakožto otce nebo tchána, posíláme vám s naprosto věrnou na- dějí své prosby a snažně žádáme vaši lásku, abyste podle sta- rého zvyku ráčil dáti lidem našeho Českého království a Vrati- slavského vévodství svobodný průchod do Ruska, aby mohli bez překážky jako obyvatelé našeho království navštěvovati ruské kraje pro získání zboží. Neboť, přemilý bratře a otče a tcháne ctihodný, můžete z vrozené sobě zdatnosti a rozváž- nosti pozorovati, jak od nynějška do budoucna Království pol- ské i české kráčejí stejným krokem a se stejně podobným osu- dem, že totiž vaše prospěchy nám vždy sládnou milým pocitem a že chceme, tak jako jsme i zavázáni, pracovati o vašich úspě- ších, a vy, jak vám radí vrozená královská vznešenost, beze vší pochyby nechcete žádným způsobem scházeti svému synu a zeti. Nemá se tedy mluviti o prospěchu příbuzných lidí, že by se našim neprokazovala přízeň ve vašem panství, jako se prokazuje laskavou podporou vašim v Českém království, poněvadž naše osudy stojí na stejném štěstí a nestane se, abychom vzájemně necítili nic jiného ještě více než laskavost otcovskou a synov- skou poslušnost a prospěšnou pečlivost. Dáno atd. 296
lání nebo stavu, našim věrným, nynějším i budoucím, i pevně a přísně chceme, že mají v budoucnosti prodávati a kupovati dřevěné výrobky na místě a dřevním trhu na řečeném Novém Městě pražském a nesmějí způsobovati nijak Novému Městu, tamním měšťanům a obyvatelům v svrchu uvedených věcech žádnou překážku nebo těžkost, jak se budou chtít uvarovati nejtěžšího hněvu naší královské jasnosti. Dáno v Praze r. 1372, v indikci desáté, dne II. září, království našich roku dvaadvacátého, císařství pak osmnáctého. f) Karel žádá polského krále, aby dovolil českým kupcům projížděti do Ruskal Nejjasnější přemilý bratře!2 Hledíce na pouto příbuzenství a svazky zvláštního přátelství, jimiž milou nám vaši osobu zahrnujeme nejhlubším citem lásky jakožto otce nebo tchána, posíláme vám s naprosto věrnou na- dějí své prosby a snažně žádáme vaši lásku, abyste podle sta- rého zvyku ráčil dáti lidem našeho Českého království a Vrati- slavského vévodství svobodný průchod do Ruska, aby mohli bez překážky jako obyvatelé našeho království navštěvovati ruské kraje pro získání zboží. Neboť, přemilý bratře a otče a tcháne ctihodný, můžete z vrozené sobě zdatnosti a rozváž- nosti pozorovati, jak od nynějška do budoucna Království pol- ské i české kráčejí stejným krokem a se stejně podobným osu- dem, že totiž vaše prospěchy nám vždy sládnou milým pocitem a že chceme, tak jako jsme i zavázáni, pracovati o vašich úspě- ších, a vy, jak vám radí vrozená královská vznešenost, beze vší pochyby nechcete žádným způsobem scházeti svému synu a zeti. Nemá se tedy mluviti o prospěchu příbuzných lidí, že by se našim neprokazovala přízeň ve vašem panství, jako se prokazuje laskavou podporou vašim v Českém království, poněvadž naše osudy stojí na stejném štěstí a nestane se, abychom vzájemně necítili nic jiného ještě více než laskavost otcovskou a synov- skou poslušnost a prospěšnou pečlivost. Dáno atd. 296
Strana 297
g) Petr, rychtář z Kralovic, prodává klášteru v Plasích zisk z lokace1 Já Petr, rychtář z Kralovic vyznávám ...: Kdysi mně bylo od ctihodného pána Jakuba blahé paměti, zesnulého opata kláštera plaského, na radu a se souhlasem jeho konventu svěřeno jejich dědictví neboli vesnice řečená Bor, tehdy zpustošená a opuštěna, k vysazení [lokaci] řádnými lidmi pod tím způsobem a podmínkou, že v té vesnici Boru mělo a má každý rok po věčné časy připadnouti svrchu řečeným pá- nům ... opatovi i konventu při každém výsledku pod jménem úroku devět kop pražských grošů bez desíti, a já i moji dědici jsme pod všelikou zárukou všech našich statků zavázáni je od- váděti a platiti, kdyby se tam něco nedostávalo; a mně bylo od těch mých pánů na odměnu mých námah a starosti uděleno, abychom já i moji dědici svobodně a dědičně drželi to, cokoli by v tom dědictví vzrostlo nebo bude moci vzrůsti mou přičin- livostí a pečlivostí nad svrchuřečenou sumu úroku. Když jsem já s pomocí boží rozmnožil úrok z té vsi a dovedl jej na jedenáct kop grošů, prodal jsem nyní z naléhavé potřeby řečené dvě kopy grošů, jež vzrostly nad uvedených devět kop grošů bez desíti grošů a které náleží mně a mým dědicům za starost o tu lokaci, jak je svrchu uvedeno, ctihodným a řeholním mužům a pánům, panu Janovi, nynějšímu opa- tovi řečeného plaského kláštera, a jeho konventu . . . . za dvacet kop pražských grošů v hotových penězích zcela mně vyplacených; ty budou dávány a spláceny při každém výsledku svrchu řečeným pánům . . . . opatovi a konventu každý rok na věčné časy ve dvou lhůtách rozděleně, totiž jedna kopa grošů ve svátek svatého Jiří a druhá ve svátek sva- tého Havla, jak a kdy lidé z Boru platívají svůj úrok, právě tak, že kdyby se z uvedených dvou kop grošů tamže v Boru prodaných něco jakýmkoli způsobem nedostávalo nebo ztratilo, jsme povinni a zavázáni já i moji dědici na rychtářství v Kralo- vicích, které náleží mně a mým dědicům právem dědičným, nebo na kterýchkoli našich statcích, které budeme míti tam nebo jinde, zaplatiti těmto našim pánům tento úrok dvou kop grošů. 297
g) Petr, rychtář z Kralovic, prodává klášteru v Plasích zisk z lokace1 Já Petr, rychtář z Kralovic vyznávám ...: Kdysi mně bylo od ctihodného pána Jakuba blahé paměti, zesnulého opata kláštera plaského, na radu a se souhlasem jeho konventu svěřeno jejich dědictví neboli vesnice řečená Bor, tehdy zpustošená a opuštěna, k vysazení [lokaci] řádnými lidmi pod tím způsobem a podmínkou, že v té vesnici Boru mělo a má každý rok po věčné časy připadnouti svrchu řečeným pá- nům ... opatovi i konventu při každém výsledku pod jménem úroku devět kop pražských grošů bez desíti, a já i moji dědici jsme pod všelikou zárukou všech našich statků zavázáni je od- váděti a platiti, kdyby se tam něco nedostávalo; a mně bylo od těch mých pánů na odměnu mých námah a starosti uděleno, abychom já i moji dědici svobodně a dědičně drželi to, cokoli by v tom dědictví vzrostlo nebo bude moci vzrůsti mou přičin- livostí a pečlivostí nad svrchuřečenou sumu úroku. Když jsem já s pomocí boží rozmnožil úrok z té vsi a dovedl jej na jedenáct kop grošů, prodal jsem nyní z naléhavé potřeby řečené dvě kopy grošů, jež vzrostly nad uvedených devět kop grošů bez desíti grošů a které náleží mně a mým dědicům za starost o tu lokaci, jak je svrchu uvedeno, ctihodným a řeholním mužům a pánům, panu Janovi, nynějšímu opa- tovi řečeného plaského kláštera, a jeho konventu . . . . za dvacet kop pražských grošů v hotových penězích zcela mně vyplacených; ty budou dávány a spláceny při každém výsledku svrchu řečeným pánům . . . . opatovi a konventu každý rok na věčné časy ve dvou lhůtách rozděleně, totiž jedna kopa grošů ve svátek svatého Jiří a druhá ve svátek sva- tého Havla, jak a kdy lidé z Boru platívají svůj úrok, právě tak, že kdyby se z uvedených dvou kop grošů tamže v Boru prodaných něco jakýmkoli způsobem nedostávalo nebo ztratilo, jsme povinni a zavázáni já i moji dědici na rychtářství v Kralo- vicích, které náleží mně a mým dědicům právem dědičným, nebo na kterýchkoli našich statcích, které budeme míti tam nebo jinde, zaplatiti těmto našim pánům tento úrok dvou kop grošů. 297
Strana 298
Na svědectví toho prodeje byly k naléhavé žádosti mé a mých dědiců přivěšeny na tento list pečeti urozených mužů, pánů Jitbora z Čisté, Heřmana z Potvorova, řečeného Lysek, města Rakovníka a moje vlastní. Vykonáno a dáno léta Páně 1357 v den sv. Martina, biskupa a vyznavače [II. listopadu]. h) Ceněk z Lipé a jeho syn Jindřich povolují rychtáři Michalovi v Německém Brodě zříditi vodovod1 My Čeněk z Lipé, nejvyšší maršálek a komorník Království českého, a jeho syn Jindřich, chceme, aby se dostalo zněním tohoto listu ve všeobecnou známost, že my s pečlivou prozíra- vostí a také přebdělou starostlivostí po dlouhé minulé časy v hlubinách srdce opětovně uvažujeme a přemýšlíme, jak by voda neustále tekoucí mohla a zmohla nějakým způsobem býti vedena do našeho města Německého Brodu, na jehož prospěch jsme povinni právem mysliti, dovolávajíce se toho, že by z toho vzešla řečenému našemu městu a jeho obyvatelům nejen chva- litebná pověst, nemalá čest, ale i znamenitý užitek. Poněvadž tedy velmi mnoho čekáme od pečlivé prozíravosti a řádné obezřelosti rozšafného muže Michala, rychtáře tohoto našeho města, kterého shledáváme k tomu způsobilým a v ta- kové práci nad jiné zkušenějším, proto jsme mu nařídili a po- žádali jsme ho, aby vzal na sebe břemeno takové práce a ujal se takové starosti o provedení úkolu našeho záměru, totiž za- vésti uvedenou vodu do našeho města, a učinili jsme to se sou- hlasem a radou věrných našich milých, kmetů a jiných přísež- ných, měšťanů i obce našeho města Brodu, kteří podobně uvá- žili užitek a prospěch svůj i svého města po této stránce a kteří nás velmi naléhavě poprosili ústně i svými otevřenými listy nám poslanými za toho Michala, abychom ho ráčili zjednati k vykonávání této práce. A řečený Michal, překonán v této věci našimi příkazy a pros- bami, se v to uvázal a dobrovolně zavázal a slíbil pevně a upřímně za sebe, své dědice a nástupce, že dokáže pracemi i náklady svými i svých nástupců přiváděti tu vodu nepřetržitě 298
Na svědectví toho prodeje byly k naléhavé žádosti mé a mých dědiců přivěšeny na tento list pečeti urozených mužů, pánů Jitbora z Čisté, Heřmana z Potvorova, řečeného Lysek, města Rakovníka a moje vlastní. Vykonáno a dáno léta Páně 1357 v den sv. Martina, biskupa a vyznavače [II. listopadu]. h) Ceněk z Lipé a jeho syn Jindřich povolují rychtáři Michalovi v Německém Brodě zříditi vodovod1 My Čeněk z Lipé, nejvyšší maršálek a komorník Království českého, a jeho syn Jindřich, chceme, aby se dostalo zněním tohoto listu ve všeobecnou známost, že my s pečlivou prozíra- vostí a také přebdělou starostlivostí po dlouhé minulé časy v hlubinách srdce opětovně uvažujeme a přemýšlíme, jak by voda neustále tekoucí mohla a zmohla nějakým způsobem býti vedena do našeho města Německého Brodu, na jehož prospěch jsme povinni právem mysliti, dovolávajíce se toho, že by z toho vzešla řečenému našemu městu a jeho obyvatelům nejen chva- litebná pověst, nemalá čest, ale i znamenitý užitek. Poněvadž tedy velmi mnoho čekáme od pečlivé prozíravosti a řádné obezřelosti rozšafného muže Michala, rychtáře tohoto našeho města, kterého shledáváme k tomu způsobilým a v ta- kové práci nad jiné zkušenějším, proto jsme mu nařídili a po- žádali jsme ho, aby vzal na sebe břemeno takové práce a ujal se takové starosti o provedení úkolu našeho záměru, totiž za- vésti uvedenou vodu do našeho města, a učinili jsme to se sou- hlasem a radou věrných našich milých, kmetů a jiných přísež- ných, měšťanů i obce našeho města Brodu, kteří podobně uvá- žili užitek a prospěch svůj i svého města po této stránce a kteří nás velmi naléhavě poprosili ústně i svými otevřenými listy nám poslanými za toho Michala, abychom ho ráčili zjednati k vykonávání této práce. A řečený Michal, překonán v této věci našimi příkazy a pros- bami, se v to uvázal a dobrovolně zavázal a slíbil pevně a upřímně za sebe, své dědice a nástupce, že dokáže pracemi i náklady svými i svých nástupců přiváděti tu vodu nepřetržitě 298
Strana 299
tekoucí do řečeného našeho města rourami a strouhami dosta- tečně tak, aby ta voda tekla uprostřed náměstí našeho dříve řečeného města rourou nad zemi a do kašny do výše rozšířené a postavené k užitku těch, kdož ji budou čerpati a nabírati, a podobně aby stále tekla v podzemních místech do každého pivovaru v našem městě, který je anebo by byl v následujícím čase vystavěn nebo držen, tak aby stačila pivovarníkům. A aby ten Michal neutrpěl nějaké škody z pečlivosti o tuto práci, za kterou má býti právem odměněn, jak se za hodno pro- hlašuje, proto my po předchozí zralé úvaze a rozumné poradě a k tomu se společným souhlasem měšťanů a obce našich věr- ných Brodských v uvedené této věci, aby tím vřeleji těšilo toho Michala lopotiti se s těmi pracemi a aby mohl ty práce tím výhodněji vykonávati a náš úkol provésti, stanovíme a chceme, aby všichni i každý zvláště, kdož chtí v pivovarech našeho města vařiti pivo, dávali Michalovi, jeho dědicům a nástupcům z každé várky, veliké nebo malé, po pražském groši nebo po haléři běžné mince bez jakéhokoli odvolání a bez jakékoli těž- kosti. A zvláště a výslovně připojujeme, jestliže někdy z božího dopuštění potok a voda, kterou slíbil, jak je svrchu řečeno, při- váděti do našeho města, pro tuhou zimu nebo suché léto anebo pro kteroukoli jinou význačnou příčinu, pocházející z nedbalosti toho Michala a jeho nástupců, nestačí a voda pivovarníkům dostatečně nepoteče k vaření piva, že ten Michal, jeho dědici nebo nástupci jsou povinni, aby pivovarníci nebyli zanedbáváni, bez jakékoli nedbalosti svou prací a nákladem dostatečně jim přiváděti vodu ze Sázavy nebo odjinud. Budou-li však oni v této věci nedbalí, nebo aby pivovarníci ve svých pivovarech a pracích nebyli zanedbáváni, stanovíme, že takoví pivovarníci mohou sami od sebe svobodně najmouti za plat na útraty toho Michala a jeho nástupců vozky dovážející jim vodu, a že ten plat budou Michal nebo jeho nástupci povinni těm pivovar- níkům zcela uhraditi. Ostatně jsme často řečenému Michalovi povolili, dopřáli a připustili a tímto listem povolujeme, aby mohl tím výhodněji přiváděti takovou vodu do města a svrchu- řečených míst, že smí tu vodu bráti z pramenů nebo míst, kde- koli ji bude moci nalézti, a že může sám ve vlastnictví dědičně 299
tekoucí do řečeného našeho města rourami a strouhami dosta- tečně tak, aby ta voda tekla uprostřed náměstí našeho dříve řečeného města rourou nad zemi a do kašny do výše rozšířené a postavené k užitku těch, kdož ji budou čerpati a nabírati, a podobně aby stále tekla v podzemních místech do každého pivovaru v našem městě, který je anebo by byl v následujícím čase vystavěn nebo držen, tak aby stačila pivovarníkům. A aby ten Michal neutrpěl nějaké škody z pečlivosti o tuto práci, za kterou má býti právem odměněn, jak se za hodno pro- hlašuje, proto my po předchozí zralé úvaze a rozumné poradě a k tomu se společným souhlasem měšťanů a obce našich věr- ných Brodských v uvedené této věci, aby tím vřeleji těšilo toho Michala lopotiti se s těmi pracemi a aby mohl ty práce tím výhodněji vykonávati a náš úkol provésti, stanovíme a chceme, aby všichni i každý zvláště, kdož chtí v pivovarech našeho města vařiti pivo, dávali Michalovi, jeho dědicům a nástupcům z každé várky, veliké nebo malé, po pražském groši nebo po haléři běžné mince bez jakéhokoli odvolání a bez jakékoli těž- kosti. A zvláště a výslovně připojujeme, jestliže někdy z božího dopuštění potok a voda, kterou slíbil, jak je svrchu řečeno, při- váděti do našeho města, pro tuhou zimu nebo suché léto anebo pro kteroukoli jinou význačnou příčinu, pocházející z nedbalosti toho Michala a jeho nástupců, nestačí a voda pivovarníkům dostatečně nepoteče k vaření piva, že ten Michal, jeho dědici nebo nástupci jsou povinni, aby pivovarníci nebyli zanedbáváni, bez jakékoli nedbalosti svou prací a nákladem dostatečně jim přiváděti vodu ze Sázavy nebo odjinud. Budou-li však oni v této věci nedbalí, nebo aby pivovarníci ve svých pivovarech a pracích nebyli zanedbáváni, stanovíme, že takoví pivovarníci mohou sami od sebe svobodně najmouti za plat na útraty toho Michala a jeho nástupců vozky dovážející jim vodu, a že ten plat budou Michal nebo jeho nástupci povinni těm pivovar- níkům zcela uhraditi. Ostatně jsme často řečenému Michalovi povolili, dopřáli a připustili a tímto listem povolujeme, aby mohl tím výhodněji přiváděti takovou vodu do města a svrchu- řečených míst, že smí tu vodu bráti z pramenů nebo míst, kde- koli ji bude moci nalézti, a že může sám ve vlastnictví dědičně 299
Strana 300
držeti rybníky, které již sám k tomu zřídil, ležící na kterých- koli místech. Nicméně nechceme a ochranou toho listu pevně zapovídáme, aby se nikdo neodvažoval nebo neopovažoval, chtěje snad vařiti pivo v pivovarech našeho města, které nyní jsou nebo budou v následujícím čase od kohokoli vystavěny, nechť je ja- kéhokoli stavu, dovoliti si nějakou zvláštnost proti svrchuřeče- nému našemu obecnému ustanovení a darování, uděleného Michalovi a jeho nástupcům, jak je svrchu řečeno, anebo jakým- koli způsobem přiváděti si vodu k vaření piva buď sám nebo skrze jiné, jestliže dříve nezaplatí častořečenému Michalovi nebo jeho nástupcům z várky pražský groš nebo haléř. Jestliže by se však někteří směle opovážili v něčem se posta- viti proti tomuto našemu ustanovení, tehdy chceme Michalovi a jeho dědicům a nástupcům pomáhati klásti takovým lidem odpor a zachovati je pokojně v držení všeho toho, co je výše vysloveno. Připojujeme také tu podmínku, že často řečený Michal a všichni jeho nástupci mají a jsou povinni svým vlast- ním nákladem a prací zlepšovati a opravovati větší most přes řeku Sázavu postavený blízko špitálu a všechny jiné mosty před branami našeho města kladením malých dřev, kterým se obecně říká mostnice, kdykoli budou scházeti. Přidáváme také ze zvláštní milosti, kdyby snad někdy v následujícím čase ne- mohli řečený Michal nebo jeho dědici z jakékoli příčiny déle setrvati v řečené práci, že budou moci tu práci a starost s řeče- nými užitky svobodně svěřiti, zastaviti nebo prodati jinému k tomu způsobilému, který bude povinen bez jakékoli nedba- losti splniti nám a našim brodským měšťanům všechno, co je výše vysloveno. Ten také bude směti z toho důvodu dostávati všechny užitky napřed označené. A na zřejmost toho všeho a pevnost věčně platnou přikázali jsme na tento list z jisté naší vědomosti přivěsiti pečeti k větší jistotě a ochraně všeho toho, co bylo svrchu uvedeno. Dáno a vykonáno v Polné léta Páně třístého šedesátého druhého, v neděli v oktávu svatého Jana Křtitele [26. června]. 300
držeti rybníky, které již sám k tomu zřídil, ležící na kterých- koli místech. Nicméně nechceme a ochranou toho listu pevně zapovídáme, aby se nikdo neodvažoval nebo neopovažoval, chtěje snad vařiti pivo v pivovarech našeho města, které nyní jsou nebo budou v následujícím čase od kohokoli vystavěny, nechť je ja- kéhokoli stavu, dovoliti si nějakou zvláštnost proti svrchuřeče- nému našemu obecnému ustanovení a darování, uděleného Michalovi a jeho nástupcům, jak je svrchu řečeno, anebo jakým- koli způsobem přiváděti si vodu k vaření piva buď sám nebo skrze jiné, jestliže dříve nezaplatí častořečenému Michalovi nebo jeho nástupcům z várky pražský groš nebo haléř. Jestliže by se však někteří směle opovážili v něčem se posta- viti proti tomuto našemu ustanovení, tehdy chceme Michalovi a jeho dědicům a nástupcům pomáhati klásti takovým lidem odpor a zachovati je pokojně v držení všeho toho, co je výše vysloveno. Připojujeme také tu podmínku, že často řečený Michal a všichni jeho nástupci mají a jsou povinni svým vlast- ním nákladem a prací zlepšovati a opravovati větší most přes řeku Sázavu postavený blízko špitálu a všechny jiné mosty před branami našeho města kladením malých dřev, kterým se obecně říká mostnice, kdykoli budou scházeti. Přidáváme také ze zvláštní milosti, kdyby snad někdy v následujícím čase ne- mohli řečený Michal nebo jeho dědici z jakékoli příčiny déle setrvati v řečené práci, že budou moci tu práci a starost s řeče- nými užitky svobodně svěřiti, zastaviti nebo prodati jinému k tomu způsobilému, který bude povinen bez jakékoli nedba- losti splniti nám a našim brodským měšťanům všechno, co je výše vysloveno. Ten také bude směti z toho důvodu dostávati všechny užitky napřed označené. A na zřejmost toho všeho a pevnost věčně platnou přikázali jsme na tento list z jisté naší vědomosti přivěsiti pečeti k větší jistotě a ochraně všeho toho, co bylo svrchu uvedeno. Dáno a vykonáno v Polné léta Páně třístého šedesátého druhého, v neděli v oktávu svatého Jana Křtitele [26. června]. 300
Strana 301
ch) Arcibiskup Jan Očko z Vlašimě prodává rychtářství v Pelhřimově! Jan, z boží milosti arcibiskup svatého kostela Pražského, legát Apoštolské stolice. Známo činíme zněním tohoto listu všem, že se chceme starati o prospěch našeho řečeného kostela, a že proto uvažujeme, kterak by mohl hrad Helfenburk, ležící blízko našeho hradu Roudnice a sousedící s hranicemi statků našeho arcibiskupství, působiti a činiti pro sousedství některé ztráty a škody na statcích našeho biskupství a jak by mohl náš kostel v budoucnosti vytrpěti mnoho nebezpečenství od toho hradu nebo od lidí v něm bydlících, kdyby se dostal do moci a cizích rukou. Proto chtějíce zameziti nebezpečenství našeho kostela, aby v budoucnosti neutrpěl škodu, koupili jsme a zís- kali na věčnost řečený hrad se všemi jeho platy, důchody, vý- těžky a užitky a všemi náležitostmi za jistou sumu peněz pod jménem trhu pro náš kostel a naše arcibiskupství, jak je úplněji obsaženo v deskách země české a královského českého dvora i v listinách o tom vyhotovených. A poněvadž se koupě řečeného hradu nemohla provésti, leč by byly na to peníze, získané prodejem některého našeho cír- kevního majetku, proto rozváživše prospěch našeho kostela, po zralé úvaze a předchozím častějším obvyklém jednání s naší kapitulou řádně, rozumně a spravedlivým právem prodeje jsme prodali rozvážnému muži Buňkovi, měšťanu řečeného města v Pelhřimově a jeho dědicům a nástupcům rychtářství našeho arcibiskupství v Pelhřimově s dvěma lány polí, jednou svobod- nou krčmou, všemi cly neboli mýty a zvláště s dnem trhovým za rok, nevyhradivše si v řečeném rychtářství žádné vlastnictví pro nás, naše nástupce, oficiály a purkrabí, s výhodami jak malými, tak velkými a se všemi jinými právy, užitky, důchody, požitky, mimořádnými příjmy, pokutami, se všemi vinami, vy- jímajíc pouze tři viny, totiž žhářství, vraždu a zprznění, které bude povinen a zavázán souditi a rozsuzovati podkomoří na- šeho arcibiskupství, a s třetím penízem pražské měny pocháze- jícím z těch větších vin podle toho, o čem se kmeti a přísežní tam v Pelhřimově, kteří v tom čase budou, usnesou a svým usnesením naleznou, i ostatními jinými svobodami, k tomu 301
ch) Arcibiskup Jan Očko z Vlašimě prodává rychtářství v Pelhřimově! Jan, z boží milosti arcibiskup svatého kostela Pražského, legát Apoštolské stolice. Známo činíme zněním tohoto listu všem, že se chceme starati o prospěch našeho řečeného kostela, a že proto uvažujeme, kterak by mohl hrad Helfenburk, ležící blízko našeho hradu Roudnice a sousedící s hranicemi statků našeho arcibiskupství, působiti a činiti pro sousedství některé ztráty a škody na statcích našeho biskupství a jak by mohl náš kostel v budoucnosti vytrpěti mnoho nebezpečenství od toho hradu nebo od lidí v něm bydlících, kdyby se dostal do moci a cizích rukou. Proto chtějíce zameziti nebezpečenství našeho kostela, aby v budoucnosti neutrpěl škodu, koupili jsme a zís- kali na věčnost řečený hrad se všemi jeho platy, důchody, vý- těžky a užitky a všemi náležitostmi za jistou sumu peněz pod jménem trhu pro náš kostel a naše arcibiskupství, jak je úplněji obsaženo v deskách země české a královského českého dvora i v listinách o tom vyhotovených. A poněvadž se koupě řečeného hradu nemohla provésti, leč by byly na to peníze, získané prodejem některého našeho cír- kevního majetku, proto rozváživše prospěch našeho kostela, po zralé úvaze a předchozím častějším obvyklém jednání s naší kapitulou řádně, rozumně a spravedlivým právem prodeje jsme prodali rozvážnému muži Buňkovi, měšťanu řečeného města v Pelhřimově a jeho dědicům a nástupcům rychtářství našeho arcibiskupství v Pelhřimově s dvěma lány polí, jednou svobod- nou krčmou, všemi cly neboli mýty a zvláště s dnem trhovým za rok, nevyhradivše si v řečeném rychtářství žádné vlastnictví pro nás, naše nástupce, oficiály a purkrabí, s výhodami jak malými, tak velkými a se všemi jinými právy, užitky, důchody, požitky, mimořádnými příjmy, pokutami, se všemi vinami, vy- jímajíc pouze tři viny, totiž žhářství, vraždu a zprznění, které bude povinen a zavázán souditi a rozsuzovati podkomoří na- šeho arcibiskupství, a s třetím penízem pražské měny pocháze- jícím z těch větších vin podle toho, o čem se kmeti a přísežní tam v Pelhřimově, kteří v tom čase budou, usnesou a svým usnesením naleznou, i ostatními jinými svobodami, k tomu 301
Strana 302
rychtářství příslušnými, neponechavše si v řečeném rychtářství žádné vlastnictví nebo panování, [a prodali jsme jel za tři sta šedesát pět kop grošů pražských, nám plně a zcela zaplacených, jež byly se souhlasem ctihodných mužů děkana a kapituly na- šeho Pražského kostela znamenitě obráceny na zakoupení toho hradu Helfenburka; a prodavše je, vzdali jsme se toho rych- tářství a tímto listem se ho vzdáváme a postupujeme je, aby je Buněk a jeho dědici a nástupci měli, drželi, spravovali, řídili, užívali a dědičným právem po věčné časy měli ve vlastnictví. A slibujeme beze vší zlé lsti, s dobrou vírou, za nás i naše ná- stupce, arcibiskupy pražské a zvláště za naše oficiály, že ne- budeme řečeného Buňka, všechny jeho dědice a nástupce v tom rychtářství a v užívání jeho práv v budoucnosti jakýmkoli způsobem, v druhu nebo způsobu, na kterémkoli soudu nebo mimo něj, omezovati, obtěžovati nebo nějakým způsobem trá- piti, my, naši oficiálové nebo podřízené osoby, nýbrž že je spíše budeme ode všech násilností, obtěžování a všelijakých překá- žek chrániti, spravovati, hájiti, brániti a opatrovati v této věci příznivě a milostivě ochraňovati tak, aby Buněk, jeho dědici a nástupci dělali a činili o tom a s tím svrchuuvedeným rychtářstvím a všemi jinými právy k tomu rychtářství příslušnými tak jako se svým vlastním majetkem nebo dědictvím zcela to, co by se líbilo jeho nebo jejich vůli, bez ohledu na jakoukoli překážku, totiž že je budou moci za- staviti nebo prodati, směniti, darovati nebo odkázati, komukoli by chtěli, nebo zciziti v celku nebo z části jak v životě, tak v smrti, ale pod tou podmínkou, aby osoba, které by případně uvedené rychtářství bylo darováno, prodáno, pronajato, od- kázáno nebo postoupeno, nebyla mocná a vyhovovala nám a našim nástupcům, pražským arcibiskupům, a osobám a lidem pod tím rychtářstvím sídlícím a bydlícím. A z toho rychtářství řečený rychtář, jeho dědici a nástupci budou povinni a zavázáni po věčné časy dávati a opatřovati nám a do naší arcibiskupské komory čtyřicet liber obecního vosku na světla nebo svíce. Nadto svrchuřečený rychtář, jeho dědici a nástupci mají býti od nás a našich nástupců, pražských arcibiskupů, úplně vyňati, osvobozeni a zproštěni ode všech 302
rychtářství příslušnými, neponechavše si v řečeném rychtářství žádné vlastnictví nebo panování, [a prodali jsme jel za tři sta šedesát pět kop grošů pražských, nám plně a zcela zaplacených, jež byly se souhlasem ctihodných mužů děkana a kapituly na- šeho Pražského kostela znamenitě obráceny na zakoupení toho hradu Helfenburka; a prodavše je, vzdali jsme se toho rych- tářství a tímto listem se ho vzdáváme a postupujeme je, aby je Buněk a jeho dědici a nástupci měli, drželi, spravovali, řídili, užívali a dědičným právem po věčné časy měli ve vlastnictví. A slibujeme beze vší zlé lsti, s dobrou vírou, za nás i naše ná- stupce, arcibiskupy pražské a zvláště za naše oficiály, že ne- budeme řečeného Buňka, všechny jeho dědice a nástupce v tom rychtářství a v užívání jeho práv v budoucnosti jakýmkoli způsobem, v druhu nebo způsobu, na kterémkoli soudu nebo mimo něj, omezovati, obtěžovati nebo nějakým způsobem trá- piti, my, naši oficiálové nebo podřízené osoby, nýbrž že je spíše budeme ode všech násilností, obtěžování a všelijakých překá- žek chrániti, spravovati, hájiti, brániti a opatrovati v této věci příznivě a milostivě ochraňovati tak, aby Buněk, jeho dědici a nástupci dělali a činili o tom a s tím svrchuuvedeným rychtářstvím a všemi jinými právy k tomu rychtářství příslušnými tak jako se svým vlastním majetkem nebo dědictvím zcela to, co by se líbilo jeho nebo jejich vůli, bez ohledu na jakoukoli překážku, totiž že je budou moci za- staviti nebo prodati, směniti, darovati nebo odkázati, komukoli by chtěli, nebo zciziti v celku nebo z části jak v životě, tak v smrti, ale pod tou podmínkou, aby osoba, které by případně uvedené rychtářství bylo darováno, prodáno, pronajato, od- kázáno nebo postoupeno, nebyla mocná a vyhovovala nám a našim nástupcům, pražským arcibiskupům, a osobám a lidem pod tím rychtářstvím sídlícím a bydlícím. A z toho rychtářství řečený rychtář, jeho dědici a nástupci budou povinni a zavázáni po věčné časy dávati a opatřovati nám a do naší arcibiskupské komory čtyřicet liber obecního vosku na světla nebo svíce. Nadto svrchuřečený rychtář, jeho dědici a nástupci mají býti od nás a našich nástupců, pražských arcibiskupů, úplně vyňati, osvobozeni a zproštěni ode všech 302
Strana 303
jiných břemen, daní, berní, lozunků a jakýchkoli darování, ja- kož i všech služeb. A na svědectví toho všeho a sílu věčné pevnosti byla z jisté vědomosti přivěšena k tomuto listu pečeť naše a kapituly Praž- ského kostela. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého sedm- desátého pátého 18. dne měsíce května. 58. O síle císařovny Alžběty — Karlova spravedlnost - Požár ve Slaném - Císařova choroba - Hold mohučského arcibiskupa císaři Karlovi v Praze Léta Páně 1371 slavil pan císař velikonoce [6. dubna] na Pražském hradě s nejjasnější svou manželkou, paní císařovnou Alžbětou. Ta paní císařovna měla v rukou tak velikou sílu, že si v témž čase za přítomnosti mnoha knížat, pánů a šlechticů kázala přinésti novou podkovu, udělanou pro velikého koně, a vlastníma rukama ji zlomila; a tu podkovu nemohli nejsil- nější mužové s vynaložením všech svých sil ani ohnouti. Ta paní předčila svou silou všechny muže, pokud šlo o lámání železných věcí. A neudělala to jen tenkrát, kdy jsem já to viděl a zapsal, ale dělávala to již v jiných minulých dobách a později ještě více vlastní silou konala tyto věci a nad ně větší, takže se ji žádný z nejsilnějších mužů neodvážil v tom napodobit. Také tlusté a velmi silné tesáky vojáků a kuchařů lámala rukama jako mrkev. Nadto i krunýře neboli pancíře rytířů a dvořanů pana císaře trhala odshora až dolů. Všichni se po- divovali její síle a říkali, že od časů Libuše nebylo v Čechách silnější ženy. A ačkoli měla převelikou sílu tělesnou, přece se tím nechlubila ani nevynášela ve svém srdci, ale připisujíc svou sílu Nejvyššímu, neukazovala ji často, leč když pan císař na- řídil. Nade vše přelaskavý císař moudře dbal slov proroka, který praví: »Budete-li konati soud mezi mužem a jeho bližním, neučiníte-li úskok příchozímu a sirotkovi a vdově, budu pře- bývati s vámi« [podle Deut. (5. Mojžíšova) 10, 18—191, atd., a jinde: »Blahoslavení, kteří činí soud a spravedlnost v každém čase« [Žalm 105, 3] atd., a sám jako panovník předsedal v pa- 303
jiných břemen, daní, berní, lozunků a jakýchkoli darování, ja- kož i všech služeb. A na svědectví toho všeho a sílu věčné pevnosti byla z jisté vědomosti přivěšena k tomuto listu pečeť naše a kapituly Praž- ského kostela. Dáno v Praze léta Páně tisícího třístého sedm- desátého pátého 18. dne měsíce května. 58. O síle císařovny Alžběty — Karlova spravedlnost - Požár ve Slaném - Císařova choroba - Hold mohučského arcibiskupa císaři Karlovi v Praze Léta Páně 1371 slavil pan císař velikonoce [6. dubna] na Pražském hradě s nejjasnější svou manželkou, paní císařovnou Alžbětou. Ta paní císařovna měla v rukou tak velikou sílu, že si v témž čase za přítomnosti mnoha knížat, pánů a šlechticů kázala přinésti novou podkovu, udělanou pro velikého koně, a vlastníma rukama ji zlomila; a tu podkovu nemohli nejsil- nější mužové s vynaložením všech svých sil ani ohnouti. Ta paní předčila svou silou všechny muže, pokud šlo o lámání železných věcí. A neudělala to jen tenkrát, kdy jsem já to viděl a zapsal, ale dělávala to již v jiných minulých dobách a později ještě více vlastní silou konala tyto věci a nad ně větší, takže se ji žádný z nejsilnějších mužů neodvážil v tom napodobit. Také tlusté a velmi silné tesáky vojáků a kuchařů lámala rukama jako mrkev. Nadto i krunýře neboli pancíře rytířů a dvořanů pana císaře trhala odshora až dolů. Všichni se po- divovali její síle a říkali, že od časů Libuše nebylo v Čechách silnější ženy. A ačkoli měla převelikou sílu tělesnou, přece se tím nechlubila ani nevynášela ve svém srdci, ale připisujíc svou sílu Nejvyššímu, neukazovala ji často, leč když pan císař na- řídil. Nade vše přelaskavý císař moudře dbal slov proroka, který praví: »Budete-li konati soud mezi mužem a jeho bližním, neučiníte-li úskok příchozímu a sirotkovi a vdově, budu pře- bývati s vámi« [podle Deut. (5. Mojžíšova) 10, 18—191, atd., a jinde: »Blahoslavení, kteří činí soud a spravedlnost v každém čase« [Žalm 105, 3] atd., a sám jako panovník předsedal v pa- 303
Strana 304
šijovém týdnu a v následující době osobně soudu ve vnější bráně královského dvora, vyslýchal a rozsuzoval pře chudáků, sirotků a vdov a vykonával soud a spravedlnost beze škody průtahů každému, kdo si stěžoval, a zanechával tak svým dědicům a nástupcům, českým králům, veliký a pamětihodný vzor, aby se i oni řídili v tom jeho příklady a stále neodka- zovali pře svých chudých poddaných na jiné, nýbrž spíše se snažili častěji osobně je vyslechnouti a rozhodovati cestou práva. Vždyť často soudcové, pověření řízením pří chudých poddaných, neodvažují se takové pře rozhodovati nebo aspoň odkládají jejich rozhodnutí z lásky, nenávisti anebo také ze strachu před mocnými, jichž se ty pře týkají. Proto je na pro- spěch, aby panovník země ne skrze jiné, nýbrž sám co možná nejčastěji vyslýchal a rozsuzoval pře chudobných poddaných po příkladu tohoto slavného císaře, jak chce od Boha vše- mohoucího za své dobré skutky obdržeti odplatu i nyní i v bu- doucnosti. Téhož roku v neděli, kdy se zpívá »Cantate« [= Zpívejte, tj. 4. neděle po velikonocích], což bylo 4. dne měsíce května, ctihodný otec v Kristu pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského, legát Apoštolské stolice, zasvětil a vysvětil kole- giátní kostel svatého Jiljí ve Větším Městě pražském. Ten kostel začali stavěti blahé paměti pan Jan IV., pražský biskup dvacátý sedmý, a toho vysvěcení se zúčastnil náš pan císař. Téhož roku dne 10. měsíce května, což bylo v sobotu po neděli Cantate, z božího dopuštění pro hříchy lidské úplně shořelo město Slaný, neboť v domácnosti vypukl požár; bylo v něm tehdy shromážděno v den trhu převeliké množství lidí a zahynulo jich tam přes dva tisíce. Neboť oheň se náhle roz- šířil, protože vál silný vítr, a když celé město hořelo na mnoha místech, zaplnily vozy, které přijely na trh s obilím, náměstí, ulice a brány města do té míry, že jen málokdo mohl vyváz- nouti; a tak zahynuli žalostnou smrtí i lidé i dobytek. Také na mnoha jiných místech způsobil v té době oheň veliké škody, protože celý čas bylo sucho a silné větry a lidé byli jako bez rozumu a bez opatrnosti. Téhož roku a v téže době upadl pan císař, když byl na svém hradě Karlštejně, do přetěžké nemoci, takže lékaři vůbec zou- 304
šijovém týdnu a v následující době osobně soudu ve vnější bráně královského dvora, vyslýchal a rozsuzoval pře chudáků, sirotků a vdov a vykonával soud a spravedlnost beze škody průtahů každému, kdo si stěžoval, a zanechával tak svým dědicům a nástupcům, českým králům, veliký a pamětihodný vzor, aby se i oni řídili v tom jeho příklady a stále neodka- zovali pře svých chudých poddaných na jiné, nýbrž spíše se snažili častěji osobně je vyslechnouti a rozhodovati cestou práva. Vždyť často soudcové, pověření řízením pří chudých poddaných, neodvažují se takové pře rozhodovati nebo aspoň odkládají jejich rozhodnutí z lásky, nenávisti anebo také ze strachu před mocnými, jichž se ty pře týkají. Proto je na pro- spěch, aby panovník země ne skrze jiné, nýbrž sám co možná nejčastěji vyslýchal a rozsuzoval pře chudobných poddaných po příkladu tohoto slavného císaře, jak chce od Boha vše- mohoucího za své dobré skutky obdržeti odplatu i nyní i v bu- doucnosti. Téhož roku v neděli, kdy se zpívá »Cantate« [= Zpívejte, tj. 4. neděle po velikonocích], což bylo 4. dne měsíce května, ctihodný otec v Kristu pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského, legát Apoštolské stolice, zasvětil a vysvětil kole- giátní kostel svatého Jiljí ve Větším Městě pražském. Ten kostel začali stavěti blahé paměti pan Jan IV., pražský biskup dvacátý sedmý, a toho vysvěcení se zúčastnil náš pan císař. Téhož roku dne 10. měsíce května, což bylo v sobotu po neděli Cantate, z božího dopuštění pro hříchy lidské úplně shořelo město Slaný, neboť v domácnosti vypukl požár; bylo v něm tehdy shromážděno v den trhu převeliké množství lidí a zahynulo jich tam přes dva tisíce. Neboť oheň se náhle roz- šířil, protože vál silný vítr, a když celé město hořelo na mnoha místech, zaplnily vozy, které přijely na trh s obilím, náměstí, ulice a brány města do té míry, že jen málokdo mohl vyváz- nouti; a tak zahynuli žalostnou smrtí i lidé i dobytek. Také na mnoha jiných místech způsobil v té době oheň veliké škody, protože celý čas bylo sucho a silné větry a lidé byli jako bez rozumu a bez opatrnosti. Téhož roku a v téže době upadl pan císař, když byl na svém hradě Karlštejně, do přetěžké nemoci, takže lékaři vůbec zou- 304
Strana 305
fali nad jeho uzdravením. Když pak jeho manželka, paní císa- řovna viděla, že je již v hodince smrti a že mu nepomáhá žádné léčení, utekla se s věřícím srdcem o pomoc k svatému mučedníku Zikmundovi. Učinila slib, že půjde pěšky z Karl- štejna do Prahy k hrobu svatého Zikmunda a obětuje tam za záchranu svého pána osm misek ryzího zlata, jinak obsahem dvacet tři hřiven a pět lotů zlata v hodnotě 1650 zlatých, pro hlavu svatého Zikmunda. A když splnila ten slib a věnovala zlato, aby byla vytvořena hlava svatého Zikmunda, vrátilo se panu císaři z milosti boží a pro zásluhy svatého Zikmunda dřívější zdraví. Téhož roku 8. dne měsíce června vysvětil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského, hlavní oltář v kláš- teře svatého Jiří na Hradě pražském ke cti svatého Jiří a svaté Ludmily mučednice. Dále potom vysvětil 15. dne téhož měsíce novou kapli ve veliké věži na svém hradě v Roudnici ke cti svaté Panny Marie a svatých patronů Pražského kostela Víta, Václava, Vojtěcha a Zikmunda. Téhož roku byl dokončen slavnostní obraz, který dal pan císař vytvořiti na sloupoví Pražského kostela jako mosaiku podle řeckého způsobu; čím častěji jej omývá déšť, tím se stává čistším a jasnějším.2 Téhož roku dne 22. měsíce června pan Jan,3 mohučský arci- biskup, kterého pan císař povýšil k tomu kostelu, složil panu císaři s korouhvemi hold uprostřed města Prahy. Tu jsme věru uviděli velikou milostivost boží k nám a k české zemi, protože on jako metropolita korunovával a pomazával české krále a mohučští arcibiskupové v minulých dobách potvrzovali volby biskupů Pražského kostela, vysvěcovali je a uváděli je metro- politním právem v jeho držení. Nyní však přízní boží milosti z rozkazu pana papeže a pana císaře vypravil se ctihodný otec v Kristu pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského, když mohučský složil hold v Praze, jak je výše uvedeno, osobně do Mohuče a uvedl arcibiskupa toho kostela v osobní držení práv duchovních i světských. Bohu díky! Tu je také třeba bedlivě si všimnouti a zaznamenati jako věc pamětihodnou, že »milujícím Boha všecky věci napomáhají k dobrému« [Řím. 8, 28]; tak totiž, že Bůh bojuje i neviditelně 20 Čtení o Karlu IV. 305
fali nad jeho uzdravením. Když pak jeho manželka, paní císa- řovna viděla, že je již v hodince smrti a že mu nepomáhá žádné léčení, utekla se s věřícím srdcem o pomoc k svatému mučedníku Zikmundovi. Učinila slib, že půjde pěšky z Karl- štejna do Prahy k hrobu svatého Zikmunda a obětuje tam za záchranu svého pána osm misek ryzího zlata, jinak obsahem dvacet tři hřiven a pět lotů zlata v hodnotě 1650 zlatých, pro hlavu svatého Zikmunda. A když splnila ten slib a věnovala zlato, aby byla vytvořena hlava svatého Zikmunda, vrátilo se panu císaři z milosti boží a pro zásluhy svatého Zikmunda dřívější zdraví. Téhož roku 8. dne měsíce června vysvětil ctihodný otec pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského, hlavní oltář v kláš- teře svatého Jiří na Hradě pražském ke cti svatého Jiří a svaté Ludmily mučednice. Dále potom vysvětil 15. dne téhož měsíce novou kapli ve veliké věži na svém hradě v Roudnici ke cti svaté Panny Marie a svatých patronů Pražského kostela Víta, Václava, Vojtěcha a Zikmunda. Téhož roku byl dokončen slavnostní obraz, který dal pan císař vytvořiti na sloupoví Pražského kostela jako mosaiku podle řeckého způsobu; čím častěji jej omývá déšť, tím se stává čistším a jasnějším.2 Téhož roku dne 22. měsíce června pan Jan,3 mohučský arci- biskup, kterého pan císař povýšil k tomu kostelu, složil panu císaři s korouhvemi hold uprostřed města Prahy. Tu jsme věru uviděli velikou milostivost boží k nám a k české zemi, protože on jako metropolita korunovával a pomazával české krále a mohučští arcibiskupové v minulých dobách potvrzovali volby biskupů Pražského kostela, vysvěcovali je a uváděli je metro- politním právem v jeho držení. Nyní však přízní boží milosti z rozkazu pana papeže a pana císaře vypravil se ctihodný otec v Kristu pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského, když mohučský složil hold v Praze, jak je výše uvedeno, osobně do Mohuče a uvedl arcibiskupa toho kostela v osobní držení práv duchovních i světských. Bohu díky! Tu je také třeba bedlivě si všimnouti a zaznamenati jako věc pamětihodnou, že »milujícím Boha všecky věci napomáhají k dobrému« [Řím. 8, 28]; tak totiž, že Bůh bojuje i neviditelně 20 Čtení o Karlu IV. 305
Strana 306
za ty, kdož ho milují z celého srdce svého, z celé duše své a ze všech sil svých, když odstraňuje ze světa bez boje a krveprolití jejich protivníky. Neboť ačkoli pan papež Urban V. byl z po- čátku při svém povýšení převelikým přítelem pana císaře, přece pojal asi dva roky před svou smrtí, třebas byl v jiných svých skutcích spravedlivý, ba i po smrti zázraky slavný, nemalý hněv proti panu císaři, poněvadž pan císař nemohl či spíše nechtěl zahubiti Bernaba Milánského, protože by to stálo neobyčejně veliké krveprolití. V té věci stáli na straně pana papeže polský král Kazimír a mohučský arcibiskup Gerlach Nassavský a stali se úhlavními nepřáteli našeho pana císaře.4 Avšak Bůh, který neopouští ty, kdož doufají v něho, odvolal z tohoto světa v jediném čtvrtletí tohoto roku před Narozením Kristovým [= před vánoci] všechny tři, pana papeže Urbana, muže naprosto spravedlivého a svatého [19. prosince 1370], pol- ského krále Kazimíra I5. listopadu 1370], jakož i pana mohuč- ského arcibiskupa Gerlacha Nassavského [† 12. února 1371]. A na jeho místo povýšil pan císař k mohučskému kostelu pana Jana [de Ligne], rodem z Lucemburka, svého příbuzného, který byl dříve biskupem štrasburským. 59. Výprava do Branibor a jejich pozdější připojení k České koruně — Slavné křtiny císařova syna Karla — Zrušení nevěs- tince v „Benátkách“ — Přenesení českých knížat a králů, jakož i pražských biskupů do nových hrobů u sv. Víta Léta Páně 1371 v červenci a srpnu vypravill se náš pan císař s vojskem proti svému zeti, braniborskému markraběti Otovi, který učinil spolek a spiknutí s uherským králem Ludvíkem proti našemu panu císaři. A když táhli [vojáci] na tu výpravu, způsobili chudým lidem neslýchané a neobyčejné škody. Neboť nikdy by nenadělali cizinci i cizozemci chudým poddaným tak veliké škody, kdyby byli vpadli do země. I kostelů Kristových, do nichž se utekli chudáci se svým majetkem, dobývali ne- přátelsky, zapalovali ty, jichž nemohli dobýti, a loupili, co mohli. Olupovali ženy a chudičké vdovy o šaty, mučili chudé sedláky 306
za ty, kdož ho milují z celého srdce svého, z celé duše své a ze všech sil svých, když odstraňuje ze světa bez boje a krveprolití jejich protivníky. Neboť ačkoli pan papež Urban V. byl z po- čátku při svém povýšení převelikým přítelem pana císaře, přece pojal asi dva roky před svou smrtí, třebas byl v jiných svých skutcích spravedlivý, ba i po smrti zázraky slavný, nemalý hněv proti panu císaři, poněvadž pan císař nemohl či spíše nechtěl zahubiti Bernaba Milánského, protože by to stálo neobyčejně veliké krveprolití. V té věci stáli na straně pana papeže polský král Kazimír a mohučský arcibiskup Gerlach Nassavský a stali se úhlavními nepřáteli našeho pana císaře.4 Avšak Bůh, který neopouští ty, kdož doufají v něho, odvolal z tohoto světa v jediném čtvrtletí tohoto roku před Narozením Kristovým [= před vánoci] všechny tři, pana papeže Urbana, muže naprosto spravedlivého a svatého [19. prosince 1370], pol- ského krále Kazimíra I5. listopadu 1370], jakož i pana mohuč- ského arcibiskupa Gerlacha Nassavského [† 12. února 1371]. A na jeho místo povýšil pan císař k mohučskému kostelu pana Jana [de Ligne], rodem z Lucemburka, svého příbuzného, který byl dříve biskupem štrasburským. 59. Výprava do Branibor a jejich pozdější připojení k České koruně — Slavné křtiny císařova syna Karla — Zrušení nevěs- tince v „Benátkách“ — Přenesení českých knížat a králů, jakož i pražských biskupů do nových hrobů u sv. Víta Léta Páně 1371 v červenci a srpnu vypravill se náš pan císař s vojskem proti svému zeti, braniborskému markraběti Otovi, který učinil spolek a spiknutí s uherským králem Ludvíkem proti našemu panu císaři. A když táhli [vojáci] na tu výpravu, způsobili chudým lidem neslýchané a neobyčejné škody. Neboť nikdy by nenadělali cizinci i cizozemci chudým poddaným tak veliké škody, kdyby byli vpadli do země. I kostelů Kristových, do nichž se utekli chudáci se svým majetkem, dobývali ne- přátelsky, zapalovali ty, jichž nemohli dobýti, a loupili, co mohli. Olupovali ženy a chudičké vdovy o šaty, mučili chudé sedláky 306
Strana 307
pro peníze, na dvorech kostelů a klášterů vymlacovali obilí a posílali je domů spolu s vozy, koňmi a dobytkem. A tak se rozjížděli po zemi a obírali vesnice a působili chudým lidem neodhadnutelné a nenapravitelné škody. Proto bylo donuceno vyžebrávati si chléb nesčetně lidí, kteří předtím měli náležitou potřebnou obživu. Nadto ačkoli každý člověk je povinen spolu cítiti s bližním, tu se nenašel nikdo, aby pomstil Kristovy chudáky nebo bránil těm, kdož páchali zločiny na kostelích. Ale nač se kdo ve své špatnosti podíval, to si jako vlastní přisvojoval. Co mám říci? Rád chválím vlastní národ, ale v tom ho nechválím,2 že se nyní tito lidé jako kdysi jejich otcové »uchýlili jako mylné lučiště« [Žalm 77, 57, tj. obrá- tili se na cestu nepravosti], páchajíce tak veliké ukrutnosti na chudácích Kristových. Stoupá tedy volání chudých lidí pro ná- silí a křivdy jim učiněné k sluchu Všemohoucího a sestupuje jeho hněv na České království; i seslal Hospodin přetěžký mor na všechny země a kraje české a pomřelo nesčetně tisíc lidí. A jako nebylo nikoho, kdo by se ukryl před svrchuřečenými lotry, tak bylo společným údělem těch lupičů, že umírali morem, a samotný Bůh pomstil spravedlivou věc svých chudých. Léta Páně 1372 shlédl Bůh na trápení svého lidu a seslal vy- koupení a mír těm, kdo byli předtím sužováni a trýzněni vál- kami. Neboť když byl v březnu pan císař ve Vratislavi, poslal uherský král Ludvík slavnostní vyslance k panu císaři se žá- dostí, aby jeho dcera Marie byla provdána za syna pana císaře Zikmunda. I byl sjednán mír mezi naším panem císařem z jedné strany a uherským králem a bavorskými vévody z druhé a vši- chni se zaradovali. Téhož roku před nedělí Iudica [Smrtnou], což bylo dne 13. března, asi o třetí hodině dal Pán Bůh našemu panu císaři mužského potomka. Neboť jeho přejasná manželka, paní císa- řovna Alžběta, porodila sličného syna, kterému bylo při křtu dáno jméno Karel. Téhož roku slavil pan císař po návratu ze slezských krajin velikonoce [28. března] na Pražském hradě a tam na Květnou neděli [21. března] v jeho přítomnosti posvětil ratolesti ctihodný otec pan Jan,3 patriarcha alexandrijský, kterého pan papež poslal k císaři v některých obtížných záležitostech římské církve. 307
pro peníze, na dvorech kostelů a klášterů vymlacovali obilí a posílali je domů spolu s vozy, koňmi a dobytkem. A tak se rozjížděli po zemi a obírali vesnice a působili chudým lidem neodhadnutelné a nenapravitelné škody. Proto bylo donuceno vyžebrávati si chléb nesčetně lidí, kteří předtím měli náležitou potřebnou obživu. Nadto ačkoli každý člověk je povinen spolu cítiti s bližním, tu se nenašel nikdo, aby pomstil Kristovy chudáky nebo bránil těm, kdož páchali zločiny na kostelích. Ale nač se kdo ve své špatnosti podíval, to si jako vlastní přisvojoval. Co mám říci? Rád chválím vlastní národ, ale v tom ho nechválím,2 že se nyní tito lidé jako kdysi jejich otcové »uchýlili jako mylné lučiště« [Žalm 77, 57, tj. obrá- tili se na cestu nepravosti], páchajíce tak veliké ukrutnosti na chudácích Kristových. Stoupá tedy volání chudých lidí pro ná- silí a křivdy jim učiněné k sluchu Všemohoucího a sestupuje jeho hněv na České království; i seslal Hospodin přetěžký mor na všechny země a kraje české a pomřelo nesčetně tisíc lidí. A jako nebylo nikoho, kdo by se ukryl před svrchuřečenými lotry, tak bylo společným údělem těch lupičů, že umírali morem, a samotný Bůh pomstil spravedlivou věc svých chudých. Léta Páně 1372 shlédl Bůh na trápení svého lidu a seslal vy- koupení a mír těm, kdo byli předtím sužováni a trýzněni vál- kami. Neboť když byl v březnu pan císař ve Vratislavi, poslal uherský král Ludvík slavnostní vyslance k panu císaři se žá- dostí, aby jeho dcera Marie byla provdána za syna pana císaře Zikmunda. I byl sjednán mír mezi naším panem císařem z jedné strany a uherským králem a bavorskými vévody z druhé a vši- chni se zaradovali. Téhož roku před nedělí Iudica [Smrtnou], což bylo dne 13. března, asi o třetí hodině dal Pán Bůh našemu panu císaři mužského potomka. Neboť jeho přejasná manželka, paní císa- řovna Alžběta, porodila sličného syna, kterému bylo při křtu dáno jméno Karel. Téhož roku slavil pan císař po návratu ze slezských krajin velikonoce [28. března] na Pražském hradě a tam na Květnou neděli [21. března] v jeho přítomnosti posvětil ratolesti ctihodný otec pan Jan,3 patriarcha alexandrijský, kterého pan papež poslal k císaři v některých obtížných záležitostech římské církve. 307
Strana 308
A rovněž ten patriarcha sloužil příští Veliký pátek v Pražském kostele mši a na Svatou [= Bílou] sobotu posvětil vodu a vlast- níma rukama pokřtil nedávno narozeného syna pana císaře, kterému, jak je svrchu řečeno, dal při křtu jméno Karel. A také ten patriarcha sloužil na Boží hod velikonoční v Pražském kos- tele hlavní mši a měl latinské kázání k duchovenstvu. A při tom byl přítomen pan císař v císařské velebnosti, ozdoben císař- skými odznaky, a s ním byli jeho syn Václav, český král, po- dobně ve své královské velebnosti, dále přejasný kníže Vác- lav,4 saský vévoda,5 říšský arcimaršálek, přisluhujíce císařské velebnosti podle svých úřadů; dále z druhé strany stáli při císaři ctihodný otec pan Jan, arcibiskup mohučský, volitel svaté říše, a ctihodní otcové páni arcibiskupové pražský a ostřihom- ský,6 jakož i biskupové metský, augsburský,8 pařížský9 a naum- burský10 a přemnohá knížata světská, mezi nimiž byli vyslanci uherského krále, svrchu uvedený arcibiskup ostřihomský a vé- voda opolský, uherský palatin. Téhož roku v pondělí velikonoční vysvětil ctihodný otec v Kristu pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského, legát Apoštolské stolice, Slovanský klášter řádu svatého Benedikta na Novém Městě pražském, založený1i panem císařem a podi- vuhodným dílem dokončený a bohatě nadaný. Při tom vysvě- cení byl přítomen sám pan císař a knížata svrchu jmenovaná. Téhož roku v měsíci červnu přihodila se jedna pozoruhodná událost, která zaslouží být pro paměť zaznamenána. Poněvadž skoro všichni mladí šlechtici, oddáni marnosti, obecně nosili zobanovité střevíce neboli s dlouhými nosci, dopustil všemo- houcí Bůh, kterému se nelíbí lidská pýcha, chtěje ukázati, že se mu nelíbí ani tato marnost, že jednomu šlechtici, Vojtěchu ze Slavětína mladšímu, purkrabímu na hradě Košťálu u Lito- měřic, a jeho manželce spolu a najednou urazil blesk, který náhle sjel z nebe, jednou ranou ty zobce střevíců neboli nosce na nohách obou, osobám však nijak neublížil, nežli že se po- děsili a neopovážili se déle zůstati v hradě. Ale převeliká je lidská tvrdošíjnost; ačkoli ten veliký zázrak byl zřejmě zjevný všem lidem, přece nikdo neupustil od té marnosti, nýbrž po- zdvihujíce šíje proti Bohu, nosili dále krátké šaty a zobanovité střevíce. 308
A rovněž ten patriarcha sloužil příští Veliký pátek v Pražském kostele mši a na Svatou [= Bílou] sobotu posvětil vodu a vlast- níma rukama pokřtil nedávno narozeného syna pana císaře, kterému, jak je svrchu řečeno, dal při křtu jméno Karel. A také ten patriarcha sloužil na Boží hod velikonoční v Pražském kos- tele hlavní mši a měl latinské kázání k duchovenstvu. A při tom byl přítomen pan císař v císařské velebnosti, ozdoben císař- skými odznaky, a s ním byli jeho syn Václav, český král, po- dobně ve své královské velebnosti, dále přejasný kníže Vác- lav,4 saský vévoda,5 říšský arcimaršálek, přisluhujíce císařské velebnosti podle svých úřadů; dále z druhé strany stáli při císaři ctihodný otec pan Jan, arcibiskup mohučský, volitel svaté říše, a ctihodní otcové páni arcibiskupové pražský a ostřihom- ský,6 jakož i biskupové metský, augsburský,8 pařížský9 a naum- burský10 a přemnohá knížata světská, mezi nimiž byli vyslanci uherského krále, svrchu uvedený arcibiskup ostřihomský a vé- voda opolský, uherský palatin. Téhož roku v pondělí velikonoční vysvětil ctihodný otec v Kristu pan Jan, arcibiskup svatého kostela Pražského, legát Apoštolské stolice, Slovanský klášter řádu svatého Benedikta na Novém Městě pražském, založený1i panem císařem a podi- vuhodným dílem dokončený a bohatě nadaný. Při tom vysvě- cení byl přítomen sám pan císař a knížata svrchu jmenovaná. Téhož roku v měsíci červnu přihodila se jedna pozoruhodná událost, která zaslouží být pro paměť zaznamenána. Poněvadž skoro všichni mladí šlechtici, oddáni marnosti, obecně nosili zobanovité střevíce neboli s dlouhými nosci, dopustil všemo- houcí Bůh, kterému se nelíbí lidská pýcha, chtěje ukázati, že se mu nelíbí ani tato marnost, že jednomu šlechtici, Vojtěchu ze Slavětína mladšímu, purkrabímu na hradě Košťálu u Lito- měřic, a jeho manželce spolu a najednou urazil blesk, který náhle sjel z nebe, jednou ranou ty zobce střevíců neboli nosce na nohách obou, osobám však nijak neublížil, nežli že se po- děsili a neopovážili se déle zůstati v hradě. Ale převeliká je lidská tvrdošíjnost; ačkoli ten veliký zázrak byl zřejmě zjevný všem lidem, přece nikdo neupustil od té marnosti, nýbrž po- zdvihujíce šíje proti Bohu, nosili dále krátké šaty a zobanovité střevíce. 308
Strana 309
Téhož roku a času [asi v polovici července 1372] za pobytu pana císaře v Mohuči někteří jeho dvořané, hráči v kostky, dopustili se v té hře zpupnosti proti některým měšťanům a ti, podrážděni k hněvu, náhle se shromáždili pod korouhvemi a na- padli je, utíkající pronásledovali nepřátelsky až k bytu paní císařovny a jednoho z našich, který se utekl do lože paní císa- řovny, tam zabili na lůžku. Poranili také četné jiné a v tom vzbouření se dostali až k bytu pana císaře. Když konečně přišli starší města, s těžkostí ukrotili dav a potom přísně potrestali svoje lidi. A pan císař podobně zapudil ty hráče ze svého dvora a měšťané jen s převelikou nesnází stěží dosáhli milosti pana císaře a paní císařovny. Odtud se odebral pan císař do Cách a osvobodil ze zajetí svého bratra Václava, vévodu brabantského a lucemburského, který byl minulého roku ve válce zajat od vévody júlišského. Potom se pan císař vrátil [na počátku srpna] do Prahy a dal vyzdobiti kapli svatého Václava v Pražském kostele obrazy, zlatem, drahokamy a cennými kameny ke cti Boha a mučedníka svatého Václava, svého ochránce a pomocníka. Téhož roku, když se pan císař zdržoval v rýnských krajinách, vypadl mu ve spánku a beze vší bolesti zub, stolička, a na jejím místě vyrostl jiný zub, ačkoli bylo tehdy panu císaři pade- sát sedm let. Nová to věc a dosti neslýchaná, aby v takovém věku znovu rostly zuby, a přece píši pravdu, protože jsem to viděl. Téhož roku a měsíce dal pan císař na radu některých svět- ských kněží,12 kteří v onom čase kázáním slova božího vykonali v Pražském Městě mnoho dobrého a o jejichž dobrých skutcích a chvalitebném obcování bude řeč po jejich smrti, zbořiti starý nevěstinec v Pražském městě, kterémužto místu se říkalo Be- nátky.13 A vyhnav odtamtud nevěstky, dal tam postaviti oratoř ke cti svatých Marie Magdalény, Afry a Marie Egyptské. Léta Páně 1373 slavil pan císař velikonoce v Pražském kostele a na Hradě. Téhož roku braniborský markrabě Ota, zeť pana císaře, ne- dodržel své sliby, že totiž, protože neměl dědice, připadne jeho země synům pana císaře, nýbrž proti výslovným smlouvám a ujednáním dal městům oné země přísahati věrnost bavor- 309
Téhož roku a času [asi v polovici července 1372] za pobytu pana císaře v Mohuči někteří jeho dvořané, hráči v kostky, dopustili se v té hře zpupnosti proti některým měšťanům a ti, podrážděni k hněvu, náhle se shromáždili pod korouhvemi a na- padli je, utíkající pronásledovali nepřátelsky až k bytu paní císařovny a jednoho z našich, který se utekl do lože paní císa- řovny, tam zabili na lůžku. Poranili také četné jiné a v tom vzbouření se dostali až k bytu pana císaře. Když konečně přišli starší města, s těžkostí ukrotili dav a potom přísně potrestali svoje lidi. A pan císař podobně zapudil ty hráče ze svého dvora a měšťané jen s převelikou nesnází stěží dosáhli milosti pana císaře a paní císařovny. Odtud se odebral pan císař do Cách a osvobodil ze zajetí svého bratra Václava, vévodu brabantského a lucemburského, který byl minulého roku ve válce zajat od vévody júlišského. Potom se pan císař vrátil [na počátku srpna] do Prahy a dal vyzdobiti kapli svatého Václava v Pražském kostele obrazy, zlatem, drahokamy a cennými kameny ke cti Boha a mučedníka svatého Václava, svého ochránce a pomocníka. Téhož roku, když se pan císař zdržoval v rýnských krajinách, vypadl mu ve spánku a beze vší bolesti zub, stolička, a na jejím místě vyrostl jiný zub, ačkoli bylo tehdy panu císaři pade- sát sedm let. Nová to věc a dosti neslýchaná, aby v takovém věku znovu rostly zuby, a přece píši pravdu, protože jsem to viděl. Téhož roku a měsíce dal pan císař na radu některých svět- ských kněží,12 kteří v onom čase kázáním slova božího vykonali v Pražském Městě mnoho dobrého a o jejichž dobrých skutcích a chvalitebném obcování bude řeč po jejich smrti, zbořiti starý nevěstinec v Pražském městě, kterémužto místu se říkalo Be- nátky.13 A vyhnav odtamtud nevěstky, dal tam postaviti oratoř ke cti svatých Marie Magdalény, Afry a Marie Egyptské. Léta Páně 1373 slavil pan císař velikonoce v Pražském kostele a na Hradě. Téhož roku braniborský markrabě Ota, zeť pana císaře, ne- dodržel své sliby, že totiž, protože neměl dědice, připadne jeho země synům pana císaře, nýbrž proti výslovným smlouvám a ujednáním dal městům oné země přísahati věrnost bavor- 309
Strana 310
skému vévodovi Fridrichovi, svému synovci, a vůbec vyloučil pana císaře a jeho syny, kterým přece města dříve přísahala; proto pan císař, shromáždiv vojsko, vtrhl [počátkem června] do Braniborské země s neobyčejně silnou mocí. A když dobyl ně- kterých hradů a měst a markrabě viděl, že se zklamal v naději, kterou kladl v pomoc uherského krále, vzdal se [v polovici září] Brandeburské země do rukou pana císaře a jeho synů a na věčné časy se zřekl veškerého práva, které by mohlo do budoucna náležeti jemu nebo jeho potomkům nebo jeho synov- cům, bavorským vévodům.14 A když přišel do Prahy, ustoupil odevzdáním korouhve Bra- niborské země svobodně synům pana císaře z toho markrabství. A pan císař za souhlasu Otova a na jeho žádost udělil [2. října] odevzdáním korouhve té země Braniborské markrabství svým synům, totiž králi Václavovi, jeho bratrům Zikmundovi a Ja- novi, kteří byli dosud v dětském věku, jakož i, kdyby jich ne- bylo, panu Janovi, markraběti moravskému, a jeho synům Još- tovi, Janovi řečenému Soběslav a Prokopovi. Otovi dal císař hrad a město Sulzbach, dále města Hersfeld, Hersbruk a Lauf, jakož i hrady v Bavorsku Floss a Stauf a přidal mnoho peněz,15 jichž počet bylo těžko zvědět. A tak zůstala Braniborská země, neobyčejně úrodná a cenná, řečeným synům pana císaře, aby ji drželi dědičným právem, anebo kdyby zemřeli bez dětí, sy- nům pana markraběte moravského: Téhož roku a v ten čas, kdy se zdržoval císař se svým lidem v Braniborsku, využili bavorští vévodové příhodné chvíle a vpadli náhle a pokradmu do Čech u Domažlic, vypálili před- městí toho města a třináct vesnic a ještě ten den odtáhli z Čech. Nepíši tak o škodě, která byly způsobena zemi, jako o její hanbě a nedbalosti těch, kteří špatně střežili její pomezí. Téhož roku den [24. července] před svatým Jakubem zemřel císařův syn Karel v druhém roce svého věku. Téhož roku na svátek Narození svaté Panny [4. září] zemřela dcera pana císaře, jménem Alžběta, kterou měl za manželku rakouský vévoda Rudolf, bez dětí. Téhož roku na svátek svatého Michala narodila se panu císaři dcera, jménem Markéta. Téhož roku v měsíci prosinci byla na rozkaz pana císaře pře- 310
skému vévodovi Fridrichovi, svému synovci, a vůbec vyloučil pana císaře a jeho syny, kterým přece města dříve přísahala; proto pan císař, shromáždiv vojsko, vtrhl [počátkem června] do Braniborské země s neobyčejně silnou mocí. A když dobyl ně- kterých hradů a měst a markrabě viděl, že se zklamal v naději, kterou kladl v pomoc uherského krále, vzdal se [v polovici září] Brandeburské země do rukou pana císaře a jeho synů a na věčné časy se zřekl veškerého práva, které by mohlo do budoucna náležeti jemu nebo jeho potomkům nebo jeho synov- cům, bavorským vévodům.14 A když přišel do Prahy, ustoupil odevzdáním korouhve Bra- niborské země svobodně synům pana císaře z toho markrabství. A pan císař za souhlasu Otova a na jeho žádost udělil [2. října] odevzdáním korouhve té země Braniborské markrabství svým synům, totiž králi Václavovi, jeho bratrům Zikmundovi a Ja- novi, kteří byli dosud v dětském věku, jakož i, kdyby jich ne- bylo, panu Janovi, markraběti moravskému, a jeho synům Još- tovi, Janovi řečenému Soběslav a Prokopovi. Otovi dal císař hrad a město Sulzbach, dále města Hersfeld, Hersbruk a Lauf, jakož i hrady v Bavorsku Floss a Stauf a přidal mnoho peněz,15 jichž počet bylo těžko zvědět. A tak zůstala Braniborská země, neobyčejně úrodná a cenná, řečeným synům pana císaře, aby ji drželi dědičným právem, anebo kdyby zemřeli bez dětí, sy- nům pana markraběte moravského: Téhož roku a v ten čas, kdy se zdržoval císař se svým lidem v Braniborsku, využili bavorští vévodové příhodné chvíle a vpadli náhle a pokradmu do Čech u Domažlic, vypálili před- městí toho města a třináct vesnic a ještě ten den odtáhli z Čech. Nepíši tak o škodě, která byly způsobena zemi, jako o její hanbě a nedbalosti těch, kteří špatně střežili její pomezí. Téhož roku den [24. července] před svatým Jakubem zemřel císařův syn Karel v druhém roce svého věku. Téhož roku na svátek Narození svaté Panny [4. září] zemřela dcera pana císaře, jménem Alžběta, kterou měl za manželku rakouský vévoda Rudolf, bez dětí. Téhož roku na svátek svatého Michala narodila se panu císaři dcera, jménem Markéta. Téhož roku v měsíci prosinci byla na rozkaz pana císaře pře- 310
Strana 311
nesena těla dávných českých knížat a králů ze starých hrobů a uložena a pochována v novém chóru Pražského kostela 16. Nej- dříve bylo v kapli svaté Trojice, tak zvané císařské, po pravé straně vchodu do té kaple, pohřbeno tělo českého vévody Břeti- slava, syna Oldřichova, a jeho manželky Judity Uitky], kterou unesl z kláštera, jak se čte v kronice. Dále po levé straně leží Spytihněv, Břetislavův prvorozenec, který rozšířil Pražský kos- tel. V kapli svatého Antonína po pravé straně vchodu leží Bře- tislav mladší, prvorozený syn zesnulého Vratislava, prvního krále, kterého zabili Vršovci, když se ve Zbečně vracel z lovu. Na levé straně téže kaple leží Bořivoj, syn krále Vratislava, kterýžto Bořivoj daroval Pražskému kostelu a kapitule Týnský dvůr se všemi svobodami. V kapli svaté Doroty, která se nazývá kaplí vévody saského, u vchodu po pravé straně leží Přemysl [I.], třetí král český, po levé pak straně leží Přemysl [II.], jinak Otakar, pátý král český, který byl vévodou rakouským, štýrským a korutanským a který byl potom zabit ve válce s římským králem Rudolfem. V kapli svatých Šimona a Judy po levé straně leží česká královna Guta Uitka], manželka Václava II., šestého krále českého, která byla dcerou římského krále Rudolfa. V téže kapli po pravici leží v jednom hrobě dva, totiž na východní straně Rudolf, zvolený za českého krále, syn římského krále Albrechta, který si vzal za manželku vdovu po králi Václavu II. [Alžbětu], zvanou královna Hradecká; ta královna postavila a nadala onen oltář za duši toho Rudolfa, kterému přezdívali Kaše. V témž hrobě na západní straně leží Rudolf, vévoda rakouský a švábský, bratr královny Guty Uitky]. A věz, že v každém řečeném hrobě jsou olověné destičky s vyrytými jmény svrchuuvedených pa- novníků. Toho roku slavil pan císař svátek Narození Páně [= vánoce] v Praze, ale protože měl bolesti v nohou, nemohl v ten den čísti v císařské nádheře, jak je zvykem, evangelium: »Vyšlo poručení« [Luk. 2, 1] atd. Léta Páně 1374 v únoru vypravil se pan císař s celým svým dvorem do Marky braniborské, a zjednávaje tam mír, zdržel se tam až do měsíce srpna. Potom se vrátil do Prahy a byl při- jat s poctou, jak se sluší. 311
nesena těla dávných českých knížat a králů ze starých hrobů a uložena a pochována v novém chóru Pražského kostela 16. Nej- dříve bylo v kapli svaté Trojice, tak zvané císařské, po pravé straně vchodu do té kaple, pohřbeno tělo českého vévody Břeti- slava, syna Oldřichova, a jeho manželky Judity Uitky], kterou unesl z kláštera, jak se čte v kronice. Dále po levé straně leží Spytihněv, Břetislavův prvorozenec, který rozšířil Pražský kos- tel. V kapli svatého Antonína po pravé straně vchodu leží Bře- tislav mladší, prvorozený syn zesnulého Vratislava, prvního krále, kterého zabili Vršovci, když se ve Zbečně vracel z lovu. Na levé straně téže kaple leží Bořivoj, syn krále Vratislava, kterýžto Bořivoj daroval Pražskému kostelu a kapitule Týnský dvůr se všemi svobodami. V kapli svaté Doroty, která se nazývá kaplí vévody saského, u vchodu po pravé straně leží Přemysl [I.], třetí král český, po levé pak straně leží Přemysl [II.], jinak Otakar, pátý král český, který byl vévodou rakouským, štýrským a korutanským a který byl potom zabit ve válce s římským králem Rudolfem. V kapli svatých Šimona a Judy po levé straně leží česká královna Guta Uitka], manželka Václava II., šestého krále českého, která byla dcerou římského krále Rudolfa. V téže kapli po pravici leží v jednom hrobě dva, totiž na východní straně Rudolf, zvolený za českého krále, syn římského krále Albrechta, který si vzal za manželku vdovu po králi Václavu II. [Alžbětu], zvanou královna Hradecká; ta královna postavila a nadala onen oltář za duši toho Rudolfa, kterému přezdívali Kaše. V témž hrobě na západní straně leží Rudolf, vévoda rakouský a švábský, bratr královny Guty Uitky]. A věz, že v každém řečeném hrobě jsou olověné destičky s vyrytými jmény svrchuuvedených pa- novníků. Toho roku slavil pan císař svátek Narození Páně [= vánoce] v Praze, ale protože měl bolesti v nohou, nemohl v ten den čísti v císařské nádheře, jak je zvykem, evangelium: »Vyšlo poručení« [Luk. 2, 1] atd. Léta Páně 1374 v únoru vypravil se pan císař s celým svým dvorem do Marky braniborské, a zjednávaje tam mír, zdržel se tam až do měsíce srpna. Potom se vrátil do Prahy a byl při- jat s poctou, jak se sluší. 311
Strana 312
Téhož roku jsem já, Beneš [Krabice z Weitmile], přenesl z nařízení pana arcibiskupa a pražské kapituly těla nížepsaných pánů biskupů Pražského kostela z jejich míst, kde leželi každý zvláště dosti zanedbaně a nedůstojně, a uložil jsem je v novém chóru Pražského kostela na místě, které je mezi hrobem svatého Víta a císařskou kaplí svaté Trojice, a uložil jsem každé tělo zvláště do kamenné rakve a vložil jsem dovnitř olověné destič- ky s vyrytými jejich jmény na věčnou paměť. Tyto hroby bis- kupů jsem pokryl mramorovými deskami. A protože byla kdysi, když se bořil starý Pražský kostel, mnohá těla biskupů zasypána a ztracena v kryptě svatého Gau- dencia, ta jsem nemohl nalézti, nýbrž jsem sebral pouze ta, která ležela v kostele po různých koutech dosti nedůstojně, a pohřbil je tímto způsobem: totiž v hořejší čáře, která se do- týká svatého Víta, počínajíc od jihu, leží po pořádku: Šebíř, Gebhard, Kosmas, Menhart, Jan I., Daniel a Fridrich [Bed- řich]. Dále v druhé čáře, která sousedí s kaplí svaté Trojice, leží: Valentin, Jan II., Bernard, Mikuláš, Jan III., Tobiáš a Ře- hoř. Těchto čtrnáct biskupů leží spolu na uvedeném místě. Na jiném místě leží pan Jan [IV.], dvacátý sedmý biskup, totiž v kapli svatého Silvestra. Hlava biskupa Ondřeje je uložena ve zdi kaple svatého Václava nad oltářem svatého Kříže, pan Pelhřim leží u svatého Klimenta, pan Jindřich, jinak Břetislav, pražský biskup a český vévoda, leží v Doksanech. Pan Arnošt, první arcibiskup pražský, leží v Kladsku. A tak je osmnáct biskupů, jejichž těla bylo možno najíti. Těla ostatních desíti jsem nemohl nalézti. A přiznávám se, ačkoli jsem napsal jejich jména na olověných destičkách uvnitř a na měděných zvenčí, nemohl jsem najíti jistotu o všech jejich jménech, leda těch, kteří následují: Menhart, Jan I., Valentin, Bernard, Mikuláš, Jan III., Tobiáš a Rehoř. Jména ostatních jsem napsal podle domnění a sdělení jiných. Ale doufám, že jejich jména jsou pravdivěji a lépe zapsána v knize života, a tam nechť odpočívají v pokoji spolu s těly desíti biskupů, která jsem nemohl nalézti. A proto byla i tato těla přenesena, aby postupem času zároveň s oněmi neupadla z nedbalosti v zapomenutí, když by se bořila stará stavba. Téhož roku, dne 16. měsíce července, zasvětil ctihodný otec 312
Téhož roku jsem já, Beneš [Krabice z Weitmile], přenesl z nařízení pana arcibiskupa a pražské kapituly těla nížepsaných pánů biskupů Pražského kostela z jejich míst, kde leželi každý zvláště dosti zanedbaně a nedůstojně, a uložil jsem je v novém chóru Pražského kostela na místě, které je mezi hrobem svatého Víta a císařskou kaplí svaté Trojice, a uložil jsem každé tělo zvláště do kamenné rakve a vložil jsem dovnitř olověné destič- ky s vyrytými jejich jmény na věčnou paměť. Tyto hroby bis- kupů jsem pokryl mramorovými deskami. A protože byla kdysi, když se bořil starý Pražský kostel, mnohá těla biskupů zasypána a ztracena v kryptě svatého Gau- dencia, ta jsem nemohl nalézti, nýbrž jsem sebral pouze ta, která ležela v kostele po různých koutech dosti nedůstojně, a pohřbil je tímto způsobem: totiž v hořejší čáře, která se do- týká svatého Víta, počínajíc od jihu, leží po pořádku: Šebíř, Gebhard, Kosmas, Menhart, Jan I., Daniel a Fridrich [Bed- řich]. Dále v druhé čáře, která sousedí s kaplí svaté Trojice, leží: Valentin, Jan II., Bernard, Mikuláš, Jan III., Tobiáš a Ře- hoř. Těchto čtrnáct biskupů leží spolu na uvedeném místě. Na jiném místě leží pan Jan [IV.], dvacátý sedmý biskup, totiž v kapli svatého Silvestra. Hlava biskupa Ondřeje je uložena ve zdi kaple svatého Václava nad oltářem svatého Kříže, pan Pelhřim leží u svatého Klimenta, pan Jindřich, jinak Břetislav, pražský biskup a český vévoda, leží v Doksanech. Pan Arnošt, první arcibiskup pražský, leží v Kladsku. A tak je osmnáct biskupů, jejichž těla bylo možno najíti. Těla ostatních desíti jsem nemohl nalézti. A přiznávám se, ačkoli jsem napsal jejich jména na olověných destičkách uvnitř a na měděných zvenčí, nemohl jsem najíti jistotu o všech jejich jménech, leda těch, kteří následují: Menhart, Jan I., Valentin, Bernard, Mikuláš, Jan III., Tobiáš a Rehoř. Jména ostatních jsem napsal podle domnění a sdělení jiných. Ale doufám, že jejich jména jsou pravdivěji a lépe zapsána v knize života, a tam nechť odpočívají v pokoji spolu s těly desíti biskupů, která jsem nemohl nalézti. A proto byla i tato těla přenesena, aby postupem času zároveň s oněmi neupadla z nedbalosti v zapomenutí, když by se bořila stará stavba. Téhož roku, dne 16. měsíce července, zasvětil ctihodný otec 312
Strana 313
pan Jan, pražský arcibiskup, legát Apoštolské stolice, klášter Menších bratří u svatého Jakuba v Praze. Téhož roku zasvětil týž ctihodný otec v den sv. Alžběty nový špitál na Hradčanech ke cti jména svatého Antonína a svaté Alžběty, kterýžto špitál založil a bohatě nadal sám pan arcibiskup, aby tam měli útulek chudí kněží a nemocní kleri- kové Pražského kostela a jeho diecése. 60. Ze života Jana Milíče z Kroměřížel Když slunce spravedlnosti bylo pod mrakem a skrývalo jas- nost svého světla a nás skoro zničil stín smrti, tehdy vyšel z nebes lesk věčného světla, který nikdy nezapadá, a zahnal temnoty bludů tak, že ihned knížata temnot, když zmizel stín, pod nímž bojovala, prchla před vyvolenými, a hned začaly ze srdcí věřících mizeti bludy pochybností a Kristovi bojovníci měli tak skvělý lesk zářící pravdy, že ho nemohla více zatem- niti žádná temnota nepravdy; když totiž byla naplněna míra hříchu, byla přeplněna i míra milosti a lid, který kráčel v tmách, spatřil světlo veliké, těm, kteří bydlili v kraji stínu smrti, vzešlo světlo. A hle, nejjasnější paprsek, žádným mrakem bludu nezkalený, znamenitý kazatel Milíč,2 kněz olomoucké diecése, z Kroměříže, pocházející z rodičů nikoli vznešených, ale nevinný ve skutcích a čistý srdcem a naplněn dary nebeské milosti, jehož kázání z počátku jako slunce vycházející vzrostlo až do jasného dne a osvítilo ty, kteří byli v temnotách a stínu smrti. Ale on byl vladařem noci a tak vzrostl v muže vysokého prelátství, totiž k arcijáhenství.3 A v něm začal hned horlivě přemýšleti o spáse [duší] sobě svěřených a se svědomitou péčí navštěvovati faráře; nic však od nich nežádal než jejich spasení a z vlastního si hradil náklady na výživu a jiné potřeby, ačkoli se mohl s dob- rým svědomím dobře dávat živiti na útraty farářů, přece pro větší dokonalost života velmi často dával ze svého. Setrvávaje v takové důstojnosti, hned začal, ač je to za našich časů věc neznámá, činiti pokání v žíněné košili, a když se vydával na nějakou cestu, tehdy opatrně a tajně svěřoval svému příbuz- 313
pan Jan, pražský arcibiskup, legát Apoštolské stolice, klášter Menších bratří u svatého Jakuba v Praze. Téhož roku zasvětil týž ctihodný otec v den sv. Alžběty nový špitál na Hradčanech ke cti jména svatého Antonína a svaté Alžběty, kterýžto špitál založil a bohatě nadal sám pan arcibiskup, aby tam měli útulek chudí kněží a nemocní kleri- kové Pražského kostela a jeho diecése. 60. Ze života Jana Milíče z Kroměřížel Když slunce spravedlnosti bylo pod mrakem a skrývalo jas- nost svého světla a nás skoro zničil stín smrti, tehdy vyšel z nebes lesk věčného světla, který nikdy nezapadá, a zahnal temnoty bludů tak, že ihned knížata temnot, když zmizel stín, pod nímž bojovala, prchla před vyvolenými, a hned začaly ze srdcí věřících mizeti bludy pochybností a Kristovi bojovníci měli tak skvělý lesk zářící pravdy, že ho nemohla více zatem- niti žádná temnota nepravdy; když totiž byla naplněna míra hříchu, byla přeplněna i míra milosti a lid, který kráčel v tmách, spatřil světlo veliké, těm, kteří bydlili v kraji stínu smrti, vzešlo světlo. A hle, nejjasnější paprsek, žádným mrakem bludu nezkalený, znamenitý kazatel Milíč,2 kněz olomoucké diecése, z Kroměříže, pocházející z rodičů nikoli vznešených, ale nevinný ve skutcích a čistý srdcem a naplněn dary nebeské milosti, jehož kázání z počátku jako slunce vycházející vzrostlo až do jasného dne a osvítilo ty, kteří byli v temnotách a stínu smrti. Ale on byl vladařem noci a tak vzrostl v muže vysokého prelátství, totiž k arcijáhenství.3 A v něm začal hned horlivě přemýšleti o spáse [duší] sobě svěřených a se svědomitou péčí navštěvovati faráře; nic však od nich nežádal než jejich spasení a z vlastního si hradil náklady na výživu a jiné potřeby, ačkoli se mohl s dob- rým svědomím dobře dávat živiti na útraty farářů, přece pro větší dokonalost života velmi často dával ze svého. Setrvávaje v takové důstojnosti, hned začal, ač je to za našich časů věc neznámá, činiti pokání v žíněné košili, a když se vydával na nějakou cestu, tehdy opatrně a tajně svěřoval svému příbuz- 313
Strana 314
nému duchovnímu, jménem Štěpánovi, dvě žíněné košile do pečlivého opatrování jako svůj největší poklad. Protože dbal slov evangelia, v němž se praví: »Kdož se ne- odřekne všeho, co má, nemůže býti mým učedníkem« [Luk. 14, 331, nechtěl si déle nic ponechati, nýbrž šel ke kapitule Praž- ského kostela a dobrovolně, aniž ho kdo nutil, složil to prelát- ství do rukou prelátů Pražského kostela, a tak zůstávaje chudým následoval Krista. A ačkoli ho po jeho zřeknutí preláti mnoho prosili, aby opět přijal z jejich rukou to prelátství, vzdal jim nezměrné díky, ale nikterak nechtěl opět převzíti tu hodnost, maje na zřeteli slovo evangelia, kde se praví: »Žádný, kdo po- ložil ruku svou na pluh a ohlíží se nazpět, není způsobilý ke království božímu« [Luk. 9, 62]. Když ho po zřeknutí hodnosti ctihodný muž, pan Arnošt, blahé paměti arcibiskup Pražského kostela, snažnými prosbami prosil těmito slovy: „Pane Milíči, co můžete učiniti lepšího než chtít pomáhat chudákovi arcibiskupovi pásti stádo jemu svěřené?“, on mu pokorně sice úplně neodepřel, ale ani na ten čas nesouhlasil, nýbrž chtěje uviděti, zda jest schopný a způso- bilý k rozsévání slova božího, rychle se vydal na cestu do Plzeň- ského kraje, a když přišel do jednoho města pana arcibiskupa, jménem [Horšovský] Týn, začal tam kázati slovo boží. Když uviděl krásnou zahradu vysázenou při faře, hned mu začal ďábel, nepřítel lidské spásy, našeptávati, jako by říkal: „Hle, jakých požitků můžeš po celý letní čas užívati z ovoce, bu- deš-li choditi do této zahrady.“ Avšak služebník boží, maje v dobré paměti, jak byla Eva podvedena v zahradě ráje, pevně se rozhodl v svém srdci, že, pokud tam zůstane, nevkročí do té zahrady, ani že nebude jísti ono ovoce, protože tam nepřišel pro požitky tělesné, nýbrž hledat spásu duší. Když pak poznal, že by mohl z milosti boží míti nějaký úspěch v hlásání slova božího, po polovici roku, kterou tam strávil kázáním, vrátil se do města Prahy a počal kázati slovo boží v kostele sv. Mikuláše na Menším Městě pod Hradem. Ale služebník boží zpozoroval, že lid velmi horlivě lne k slovu božímu, a tak, hledaje větší užitek duší, začal roztahovati síť slova božího v kostele sv. Jiljí ve Větším Městě; a ačkoli se na počátku jeho kázání zdálo, že má málo lidu, a ačkoli se mu 314
nému duchovnímu, jménem Štěpánovi, dvě žíněné košile do pečlivého opatrování jako svůj největší poklad. Protože dbal slov evangelia, v němž se praví: »Kdož se ne- odřekne všeho, co má, nemůže býti mým učedníkem« [Luk. 14, 331, nechtěl si déle nic ponechati, nýbrž šel ke kapitule Praž- ského kostela a dobrovolně, aniž ho kdo nutil, složil to prelát- ství do rukou prelátů Pražského kostela, a tak zůstávaje chudým následoval Krista. A ačkoli ho po jeho zřeknutí preláti mnoho prosili, aby opět přijal z jejich rukou to prelátství, vzdal jim nezměrné díky, ale nikterak nechtěl opět převzíti tu hodnost, maje na zřeteli slovo evangelia, kde se praví: »Žádný, kdo po- ložil ruku svou na pluh a ohlíží se nazpět, není způsobilý ke království božímu« [Luk. 9, 62]. Když ho po zřeknutí hodnosti ctihodný muž, pan Arnošt, blahé paměti arcibiskup Pražského kostela, snažnými prosbami prosil těmito slovy: „Pane Milíči, co můžete učiniti lepšího než chtít pomáhat chudákovi arcibiskupovi pásti stádo jemu svěřené?“, on mu pokorně sice úplně neodepřel, ale ani na ten čas nesouhlasil, nýbrž chtěje uviděti, zda jest schopný a způso- bilý k rozsévání slova božího, rychle se vydal na cestu do Plzeň- ského kraje, a když přišel do jednoho města pana arcibiskupa, jménem [Horšovský] Týn, začal tam kázati slovo boží. Když uviděl krásnou zahradu vysázenou při faře, hned mu začal ďábel, nepřítel lidské spásy, našeptávati, jako by říkal: „Hle, jakých požitků můžeš po celý letní čas užívati z ovoce, bu- deš-li choditi do této zahrady.“ Avšak služebník boží, maje v dobré paměti, jak byla Eva podvedena v zahradě ráje, pevně se rozhodl v svém srdci, že, pokud tam zůstane, nevkročí do té zahrady, ani že nebude jísti ono ovoce, protože tam nepřišel pro požitky tělesné, nýbrž hledat spásu duší. Když pak poznal, že by mohl z milosti boží míti nějaký úspěch v hlásání slova božího, po polovici roku, kterou tam strávil kázáním, vrátil se do města Prahy a počal kázati slovo boží v kostele sv. Mikuláše na Menším Městě pod Hradem. Ale služebník boží zpozoroval, že lid velmi horlivě lne k slovu božímu, a tak, hledaje větší užitek duší, začal roztahovati síť slova božího v kostele sv. Jiljí ve Větším Městě; a ačkoli se na počátku jeho kázání zdálo, že má málo lidu, a ačkoli se mu 314
Strana 315
někteří vysmívali pro nevhodnost jeho obecné řeči,4 a protože zapomínal ohlašovati svátky, v nichž neměl dosud zkušenost, přece nijak neupouštěl od svého dobrého předsevzetí, v němž si umínil setrvati. Mnozí pak, i jeho přátelé, mu radili, aby nechal svého ká- zání, a říkali: „Co budeš moci dokázati takovým svým kázá- ním? Hle, jak velicí mužové za našich časů byli zbožní a učení, a oni mnoho nedokázali.“ On však uvážil, jak se posmívali Kristovi a jeho kázání, že nejen kázal toliko množství, ale je- diné ženě kananejské [Mat. 15, 22], a tak si nevšímal posměchu pro pravdu a nestaral se o množství lidu, nýbrž maje na mysli jedině spásu duší a věda, že spása není jen v množství, počal neustále kázati slovo boží a zavrhoval pýchu, prostopášnost a lakotu, protože z nich jako z kořene pocházejí jiné hříchy. A tak se tímto stálým kázáním a přísným káráním nejprve otvíraly uši hluchých, kteří dříve neradi poslouchali slovo boží, potom, zapomenuvše na své kazatele, často chodili na jeho kázání, a potom se začal hrnouti lid, i divili se zástupové, chválíce jméno Páně a říkajíce: „Učinil s námi milosrdenství své." A když jeho kazatelská činnost vzrůstala, začaly pyšné paní odkládati vysoké závoje, čepce pokryté drahokamy a šaty ozdo- bené zlatem a stříbrem; jiní pak hříšníci veřejní a tajní opla- kávali své hříchy, lichváři vraceli vysoké úroky, řemeslníci pak umějící taková řemesla, která se dají stěží provozovati bez hříchu nebo jen málokdy, nechávali jich a znovu se učili jiným. Velmi mnozí pak jiní všechno opouštěli pro Krista a spěchali do samoty, aby se tam, vedouce život poustevnický a svízelný, káli z hříchů. Roznícen pak takovou zbožností věřících, služebník boží ká- zával skoro často dvakrát za den, přečasto pak třikrát, mnoho- krát měl své kázání i čtyřikrát za den; a jednou se stalo, že skoro v jednom dni dokončil pět kázání, a to na těchto místech: ráno u sv. Jiljí, po jeho skončení hned odešel a měl druhé ká- zání u svaté Panny před Týnem, třetí po jídle [přesnídávce opět u sv. Jiljí, čtvrté kajícím ženám v domě, který obývaly, páté dokončil v kostele sv. Jiří na Pražském hradě jeptiškám již po nešporách; a tam po prvé pojedl. 315
někteří vysmívali pro nevhodnost jeho obecné řeči,4 a protože zapomínal ohlašovati svátky, v nichž neměl dosud zkušenost, přece nijak neupouštěl od svého dobrého předsevzetí, v němž si umínil setrvati. Mnozí pak, i jeho přátelé, mu radili, aby nechal svého ká- zání, a říkali: „Co budeš moci dokázati takovým svým kázá- ním? Hle, jak velicí mužové za našich časů byli zbožní a učení, a oni mnoho nedokázali.“ On však uvážil, jak se posmívali Kristovi a jeho kázání, že nejen kázal toliko množství, ale je- diné ženě kananejské [Mat. 15, 22], a tak si nevšímal posměchu pro pravdu a nestaral se o množství lidu, nýbrž maje na mysli jedině spásu duší a věda, že spása není jen v množství, počal neustále kázati slovo boží a zavrhoval pýchu, prostopášnost a lakotu, protože z nich jako z kořene pocházejí jiné hříchy. A tak se tímto stálým kázáním a přísným káráním nejprve otvíraly uši hluchých, kteří dříve neradi poslouchali slovo boží, potom, zapomenuvše na své kazatele, často chodili na jeho kázání, a potom se začal hrnouti lid, i divili se zástupové, chválíce jméno Páně a říkajíce: „Učinil s námi milosrdenství své." A když jeho kazatelská činnost vzrůstala, začaly pyšné paní odkládati vysoké závoje, čepce pokryté drahokamy a šaty ozdo- bené zlatem a stříbrem; jiní pak hříšníci veřejní a tajní opla- kávali své hříchy, lichváři vraceli vysoké úroky, řemeslníci pak umějící taková řemesla, která se dají stěží provozovati bez hříchu nebo jen málokdy, nechávali jich a znovu se učili jiným. Velmi mnozí pak jiní všechno opouštěli pro Krista a spěchali do samoty, aby se tam, vedouce život poustevnický a svízelný, káli z hříchů. Roznícen pak takovou zbožností věřících, služebník boží ká- zával skoro často dvakrát za den, přečasto pak třikrát, mnoho- krát měl své kázání i čtyřikrát za den; a jednou se stalo, že skoro v jednom dni dokončil pět kázání, a to na těchto místech: ráno u sv. Jiljí, po jeho skončení hned odešel a měl druhé ká- zání u svaté Panny před Týnem, třetí po jídle [přesnídávce opět u sv. Jiljí, čtvrté kajícím ženám v domě, který obývaly, páté dokončil v kostele sv. Jiří na Pražském hradě jeptiškám již po nešporách; a tam po prvé pojedl. 315
Strana 316
A nikdy se nevěnoval některému kázání celý den, nýbrž ve dvou nebo ve třech hodinách promyslil dlouhé kázání a vel- mi často za hodinu. Tomu se divil jeden mistr svaté theologie, jménem Vojtěch [Raňkův z Ježova],5 muž neobyčejně učený, a jako pod přísahou pravil: „Všechno, cokoli já při zpracování kázání mužům vzdělaným a osvíceným stěží dovedu sestaviti za jeden měsíc, sestavuje Milíč svou pílí pouze za hodinu.“ Velmi zřídka kázával jednu hodinu, ale skoro vždy dvě a někdy tři. Na Veliký pátek začínal hned po jitřní a kázal až do páté hodiny; po snídani pak držel lid na kázání tři hodiny a zřídka snídal dříve, než by dokončil všechna kázání, která zamýšlel kázati. Když snídal a měl potom míti kázání, tehdy, cokoli zamýšlel kázati, dával si mezi snídaní přečítati a pře- často četl nebo psal a jedl, ale mnohem více ho rozněcovala žádostivost po Písmu svatém než po tělesném jídle. A ačkoli si dobře pamatoval látky, které měl kázati, protože měl velmi dobrou paměť, přece nespoléhal na sebe, nýbrž se na kázání připravoval svými zbožnými modlitbami ... A měl takovou starost o spásu lidu, že ačkoli v mládí nikdy neměl úspěch v němčině, přece, chtěje získati Pánu svému ještě větší počet lidu, začal se až v stáří pilně učiti němčině od svého žáka a od jiných, kteří ji znali, a mnohokrát sepsal německy celé kázání, které měl míti, a tak začal kázati německy. A tím ještě více milostí boží zanícen v slově božím, kázával v kostele sv. Mikuláše ve Větším Městě pražském také latinsky studen- tům a jiným učeným mužům, kteří se v podivuhodné horlivosti a zbožnosti scházeli na jeho kázání. A to kázání míval ve dnech svátečních nepřetržitě přes dva roky6 a potom dal ta kázání opsati všem studentům i jiným, kdož chtěli psáti; ta kázání ne- dělní a sváteční jsou shrnuta v jednom svazku a tak se až podnes nazývají kázání Milíčova.7 A když pan arcibiskup dal ta kázání předložiti jednomu mistru svaté theologie, muži osví- cenému, jménem Vojtěchovi [Raňků], a panu Vilémovi,8 vyše- hradskému děkanovi, muži osvícenému, ten mistr, spatřiv ta kázání, odpověděl takto: „Není mou věcí opravovati to, co bylo složeno z milosti Ducha svatého.“ — ... Tento kněz hodný Boha byl roznícen takovou horlivostí pro zákon Ježíšův a jeho pravdu a sílu, že skoro nepřestajně 316
A nikdy se nevěnoval některému kázání celý den, nýbrž ve dvou nebo ve třech hodinách promyslil dlouhé kázání a vel- mi často za hodinu. Tomu se divil jeden mistr svaté theologie, jménem Vojtěch [Raňkův z Ježova],5 muž neobyčejně učený, a jako pod přísahou pravil: „Všechno, cokoli já při zpracování kázání mužům vzdělaným a osvíceným stěží dovedu sestaviti za jeden měsíc, sestavuje Milíč svou pílí pouze za hodinu.“ Velmi zřídka kázával jednu hodinu, ale skoro vždy dvě a někdy tři. Na Veliký pátek začínal hned po jitřní a kázal až do páté hodiny; po snídani pak držel lid na kázání tři hodiny a zřídka snídal dříve, než by dokončil všechna kázání, která zamýšlel kázati. Když snídal a měl potom míti kázání, tehdy, cokoli zamýšlel kázati, dával si mezi snídaní přečítati a pře- často četl nebo psal a jedl, ale mnohem více ho rozněcovala žádostivost po Písmu svatém než po tělesném jídle. A ačkoli si dobře pamatoval látky, které měl kázati, protože měl velmi dobrou paměť, přece nespoléhal na sebe, nýbrž se na kázání připravoval svými zbožnými modlitbami ... A měl takovou starost o spásu lidu, že ačkoli v mládí nikdy neměl úspěch v němčině, přece, chtěje získati Pánu svému ještě větší počet lidu, začal se až v stáří pilně učiti němčině od svého žáka a od jiných, kteří ji znali, a mnohokrát sepsal německy celé kázání, které měl míti, a tak začal kázati německy. A tím ještě více milostí boží zanícen v slově božím, kázával v kostele sv. Mikuláše ve Větším Městě pražském také latinsky studen- tům a jiným učeným mužům, kteří se v podivuhodné horlivosti a zbožnosti scházeli na jeho kázání. A to kázání míval ve dnech svátečních nepřetržitě přes dva roky6 a potom dal ta kázání opsati všem studentům i jiným, kdož chtěli psáti; ta kázání ne- dělní a sváteční jsou shrnuta v jednom svazku a tak se až podnes nazývají kázání Milíčova.7 A když pan arcibiskup dal ta kázání předložiti jednomu mistru svaté theologie, muži osví- cenému, jménem Vojtěchovi [Raňků], a panu Vilémovi,8 vyše- hradskému děkanovi, muži osvícenému, ten mistr, spatřiv ta kázání, odpověděl takto: „Není mou věcí opravovati to, co bylo složeno z milosti Ducha svatého.“ — ... Tento kněz hodný Boha byl roznícen takovou horlivostí pro zákon Ježíšův a jeho pravdu a sílu, že skoro nepřestajně 316
Strana 317
a neúnavně zápasil s nesčetným množstvím falešných proroků, řeholníků, kněží, také znalců Zákona a kleriků a stál téměř denně v hodině smrti za pravdu. On mužně a ostře káral nej- vyšší preláty, arcibiskupy a biskupy za to, v čem podle jeho zdání chybovali. Vyzbrojen horlivostí jako brněním napadl [v kázání] i samého císaře Karla IV., prstem naň ukázal a pra- vil mu přede všemi, že on je veliký Antikrist. Za trpěl v ža- láři.9 — [Když se papež Urban V. rozhodl odejíti z Avignonu, 10 napadlo Milíče, aby šel do města Říma a kázal tam slovo boží; a když tam přišel [asi na počátku r. 13671, přes měsíc se zdržel kázání, neboť chtěl zbožnou modlitbou a velikou zdrženlivostí lépe prospívati na duchu. A tehdy se začal postiti postem Da- nielovým [Dan. 9, 3] a nejísti chléb žádoucí [Dan. 10, 3l, nýbrž stále v modlitbě často přinášeti oběť Kristu a činiti pokání v žíni a popelu [Dan. 9, 3l. A když již ztrácel naději, že pan papež Urban V. přijde do města Říma, připravoval se, chtěje se vydati na cestu do Avignonu. A natolik ho napadla takováto myšlenka: „Jdi, oznam veřejně listem a přibij ho na dveře chrámu sv. Petra, jako jsi oznamovával v Praze, když jsi chtěl kázati, že chceš kázati o příchodu Antikristově; vyzveš ducho- venstvo i lid, aby se modlili za našeho pana papeže a za našeho pana císaře, aby řídili svatou církev ve věcech duchovních i světských tak, aby věřící bezpečně sloužili Spasiteli." A jakmile byl list připevněn na dveře chrámu sv. Petra, hned ho hledali, kde je, on však neuprchl, protože byl odhodlán za pravdu i zemříti, nýbrž se v tom chrámu zbožně modlil. A jak- mile ho našli, hned ho dal inkvisitor z řádu kazatelů uvězniti. Neboť velmi naň nevražily řády žebravých mnichů pro kázání, která míval proti svatokupeckému přijímání hodností a proti majetku duchovních osob, mužů i žen; i byl spoután těžkými okovy spolu s knězem panem Dětřichem, eremitou dobré pa- měti, s kterým tam přišel. A když je již odváděli do vězení, pan Dětřich z křehkosti lidské uvažoval o té křivdě a maličko u sebe reptal; když to zpozoroval pan Milíč, velmi laskavě ho pozbuzoval slovy: „Milý bratře, buď pamětliv utrpění Ježíše Krista, který byl jako ovečka veden na smrt a neotevřel svých úst!“ Když s ním velmi ukrutně nakládali, odpovídal jen las- 317
a neúnavně zápasil s nesčetným množstvím falešných proroků, řeholníků, kněží, také znalců Zákona a kleriků a stál téměř denně v hodině smrti za pravdu. On mužně a ostře káral nej- vyšší preláty, arcibiskupy a biskupy za to, v čem podle jeho zdání chybovali. Vyzbrojen horlivostí jako brněním napadl [v kázání] i samého císaře Karla IV., prstem naň ukázal a pra- vil mu přede všemi, že on je veliký Antikrist. Za trpěl v ža- láři.9 — [Když se papež Urban V. rozhodl odejíti z Avignonu, 10 napadlo Milíče, aby šel do města Říma a kázal tam slovo boží; a když tam přišel [asi na počátku r. 13671, přes měsíc se zdržel kázání, neboť chtěl zbožnou modlitbou a velikou zdrženlivostí lépe prospívati na duchu. A tehdy se začal postiti postem Da- nielovým [Dan. 9, 3] a nejísti chléb žádoucí [Dan. 10, 3l, nýbrž stále v modlitbě často přinášeti oběť Kristu a činiti pokání v žíni a popelu [Dan. 9, 3l. A když již ztrácel naději, že pan papež Urban V. přijde do města Říma, připravoval se, chtěje se vydati na cestu do Avignonu. A natolik ho napadla takováto myšlenka: „Jdi, oznam veřejně listem a přibij ho na dveře chrámu sv. Petra, jako jsi oznamovával v Praze, když jsi chtěl kázati, že chceš kázati o příchodu Antikristově; vyzveš ducho- venstvo i lid, aby se modlili za našeho pana papeže a za našeho pana císaře, aby řídili svatou církev ve věcech duchovních i světských tak, aby věřící bezpečně sloužili Spasiteli." A jakmile byl list připevněn na dveře chrámu sv. Petra, hned ho hledali, kde je, on však neuprchl, protože byl odhodlán za pravdu i zemříti, nýbrž se v tom chrámu zbožně modlil. A jak- mile ho našli, hned ho dal inkvisitor z řádu kazatelů uvězniti. Neboť velmi naň nevražily řády žebravých mnichů pro kázání, která míval proti svatokupeckému přijímání hodností a proti majetku duchovních osob, mužů i žen; i byl spoután těžkými okovy spolu s knězem panem Dětřichem, eremitou dobré pa- měti, s kterým tam přišel. A když je již odváděli do vězení, pan Dětřich z křehkosti lidské uvažoval o té křivdě a maličko u sebe reptal; když to zpozoroval pan Milíč, velmi laskavě ho pozbuzoval slovy: „Milý bratře, buď pamětliv utrpění Ježíše Krista, který byl jako ovečka veden na smrt a neotevřel svých úst!“ Když s ním velmi ukrutně nakládali, odpovídal jen las- 317
Strana 318
kavě a vlídně, co bylo potřebí, takže se všichni mužové du- chovní i světští divili jeho trpělivosti. Sám pak byl vězněn v žaláři od Menších bratří v jejich kláš- teře v Lateráně, kde se říká »Ad aram coeli« [»U oltáře nebeské- ho«], pan Dětřich u bratří kazatelů v Římě. Pan Milíč pak sám si ukládal velikou zdrženlivost v jídle a pití a také se úplně zdržel jídla od čtvrtka před svátkem svatého Ducha až do Božího hodu svatodušního a teprve po nešporách opět požil jídla. Mniši, kteří ho pod svědectvím hlídali, přinášeli mu do vězení chléb, víno a jiné pokrmy, a zavolavše jeho žáka, kladli to před něho a říkali: „Vidíš, bratře, umře-li tento člověk z pří- lišné zdrženlivosti, kterou ukládá svému tělu, chceme se ukázati čistými před Bohem a lidmi.“ A když se ho zeptali, co by chtěl kázati, odpověděl jim řka: „Nuže, chcete-li to věděti, dejte mi papír a ostatní potřeby na psaní spolu s mou biblí, kterou jste mi vzali, dávajíce mě do žaláře.“ Když mu to přinesli, tehdy začal skládati kázání, jsa spoután okovy. Když pak se v ustanovený čas shromáždili pre- láti a mnozí jiní učení muži, tehdy byli Milíč a pan Dětřich přivedeni ze žalářů do jejich středu a tam měl Milíč před nimi latinské kázání a divili se všichni takovému kázání; po onom kázání byli vedeni nazpět, ale více je nedrželi tak tuho a přísně. Když pak přijel [16. října r. 1367] do Říma dobré paměti blahoslavený papež Urban V., byli hned od ctihodného otce pana albanského11 kardinála zachráněni z rukou nepřátel a od téhož ctihodného otce laskavě ubytováni v jeho domě a náležitě opatřeni všemi potřebami; jejich protivníci však byli zbaveni obročí, a přicházejíce k nim a prosíce za odpuštění, vyznávali svou vinu a říkali: „Zaslouženě to trpíme, protože jsme zhřešili proti Pánu a proti vám.“ Když se vrátili do Prahy, jako by vzešlo nové světlo všem Kristovým věrným, tak se radovali, poněvadž žebravé řehol- níky často slyšeli na jejich kázáních říkati: „Nejmilejší, hle, Milíč již bude upálen.“ Ale Pán vždy zachraňuje ty, kdož se ho drží. I počal nyní statečně kázati slovo boží, jednou u sv. Jiljí obecným jazykem, po druhé německy u svaté Panny před Tý- nem, po třetí u sv. Mikuláše mužům učeným ... Od prvního kázání, které měl k lidu, počal spisovati mod- 318
kavě a vlídně, co bylo potřebí, takže se všichni mužové du- chovní i světští divili jeho trpělivosti. Sám pak byl vězněn v žaláři od Menších bratří v jejich kláš- teře v Lateráně, kde se říká »Ad aram coeli« [»U oltáře nebeské- ho«], pan Dětřich u bratří kazatelů v Římě. Pan Milíč pak sám si ukládal velikou zdrženlivost v jídle a pití a také se úplně zdržel jídla od čtvrtka před svátkem svatého Ducha až do Božího hodu svatodušního a teprve po nešporách opět požil jídla. Mniši, kteří ho pod svědectvím hlídali, přinášeli mu do vězení chléb, víno a jiné pokrmy, a zavolavše jeho žáka, kladli to před něho a říkali: „Vidíš, bratře, umře-li tento člověk z pří- lišné zdrženlivosti, kterou ukládá svému tělu, chceme se ukázati čistými před Bohem a lidmi.“ A když se ho zeptali, co by chtěl kázati, odpověděl jim řka: „Nuže, chcete-li to věděti, dejte mi papír a ostatní potřeby na psaní spolu s mou biblí, kterou jste mi vzali, dávajíce mě do žaláře.“ Když mu to přinesli, tehdy začal skládati kázání, jsa spoután okovy. Když pak se v ustanovený čas shromáždili pre- láti a mnozí jiní učení muži, tehdy byli Milíč a pan Dětřich přivedeni ze žalářů do jejich středu a tam měl Milíč před nimi latinské kázání a divili se všichni takovému kázání; po onom kázání byli vedeni nazpět, ale více je nedrželi tak tuho a přísně. Když pak přijel [16. října r. 1367] do Říma dobré paměti blahoslavený papež Urban V., byli hned od ctihodného otce pana albanského11 kardinála zachráněni z rukou nepřátel a od téhož ctihodného otce laskavě ubytováni v jeho domě a náležitě opatřeni všemi potřebami; jejich protivníci však byli zbaveni obročí, a přicházejíce k nim a prosíce za odpuštění, vyznávali svou vinu a říkali: „Zaslouženě to trpíme, protože jsme zhřešili proti Pánu a proti vám.“ Když se vrátili do Prahy, jako by vzešlo nové světlo všem Kristovým věrným, tak se radovali, poněvadž žebravé řehol- níky často slyšeli na jejich kázáních říkati: „Nejmilejší, hle, Milíč již bude upálen.“ Ale Pán vždy zachraňuje ty, kdož se ho drží. I počal nyní statečně kázati slovo boží, jednou u sv. Jiljí obecným jazykem, po druhé německy u svaté Panny před Tý- nem, po třetí u sv. Mikuláše mužům učeným ... Od prvního kázání, které měl k lidu, počal spisovati mod- 318
Strana 319
litby v německé řeči a jiné téhož obsahu v české a je po kázání lidu předříkávati; a ty, sepsané v obou řečích, jsou zachovány a také od některých kazatelů po kázání odříkávány. Taková každodenní kázání trvala u svaté Panny přes tři roky [do roku 1372] a u sv. Jiljí přes dva; na těch kázáních se z milosti boží napravovali lidé duchovní i světští a mohutnělo vyznávání hříchů a velmi časté přijímání svátosti oltářní. — V čase pak každodenního kázání začal spisovati řeči nedělní a sváteční2 a výroky svatých učitelů a tak je předříkávati k opisování stu- dentům a jiným, kteří si je opisovali. A ačkoli vložil na sebe tak veliké břímě, přece proto nezanedbával ani kázání ani mod- litbu ani jiné zbožné skutky, nýbrž ještě k tomu každodenně pilně zpovídal lidi hřešící v kostele sv. Panny a dával jim velmi spasitelné rady, kterak by sloužili Bohu. A tak se stal zázrak větší nade všechny zázraky, které vy- konal s přispěním boží milosti kázáním, že se i veřejné nevěstky z nevěstinců13 jeho kázáními dávaly na pokání; a ty, které byly prázdné a chudé na všechno dobré, začaly oplývati obilím, a rosou nebeskou a božím požehnáním byly natolik zúrodněny všechny pustiny jejich a pro rozmnožení lidu tak oslavovaly radost, že se v ní zdálo naplněno, co kdysi řekl prorok městu Jeruzalému: »Ještě řeknou před tebou synové neplodnosti tvé: „Těsné mi je toto místo, rozšiř je, abychom měli kde bydliti.“ I řekneš v srdci svém: „Kdo mi naplodil těchto? Já byla ne- plodná a ne těhotná, kdo je vyživil?“« [Izaiáš 49, 20-21]. A tak se opravdu stalo; na počátku jejich obrácení, když jich bylo málo, tehdy bydlily v těsném místě, totiž v malém domu, zvaném Pochův,14 s jednou pannou z Moravy, jménem Kateřinou, naproti sv. Jiljí. Někdy jich bylo jen dvacet, někdy osmdesát, někdy více nebo méně, a to proto, že si je každo- denně brávaly do služby pořádné paní Pražského města, jiné se provdávaly za řádné muže; některé si vzali zpět rodiče. A o vý- živu, šatstvo a všechny jiné potřeby všech těch žen staral se většinou sám. S povolením pana arcibiskupa byla jim v tom domě na přenosném oltáři čtena mše a konalo se pro ně každý den kázání, německy a česky; za mnohé pak, aby déle ne- setrvávaly v hříchu, vyplácel jejich domu [tj. nevěstinci] pe- níze, kterými tam byly zavázány. Počet pak všech osob obráce- 319
litby v německé řeči a jiné téhož obsahu v české a je po kázání lidu předříkávati; a ty, sepsané v obou řečích, jsou zachovány a také od některých kazatelů po kázání odříkávány. Taková každodenní kázání trvala u svaté Panny přes tři roky [do roku 1372] a u sv. Jiljí přes dva; na těch kázáních se z milosti boží napravovali lidé duchovní i světští a mohutnělo vyznávání hříchů a velmi časté přijímání svátosti oltářní. — V čase pak každodenního kázání začal spisovati řeči nedělní a sváteční2 a výroky svatých učitelů a tak je předříkávati k opisování stu- dentům a jiným, kteří si je opisovali. A ačkoli vložil na sebe tak veliké břímě, přece proto nezanedbával ani kázání ani mod- litbu ani jiné zbožné skutky, nýbrž ještě k tomu každodenně pilně zpovídal lidi hřešící v kostele sv. Panny a dával jim velmi spasitelné rady, kterak by sloužili Bohu. A tak se stal zázrak větší nade všechny zázraky, které vy- konal s přispěním boží milosti kázáním, že se i veřejné nevěstky z nevěstinců13 jeho kázáními dávaly na pokání; a ty, které byly prázdné a chudé na všechno dobré, začaly oplývati obilím, a rosou nebeskou a božím požehnáním byly natolik zúrodněny všechny pustiny jejich a pro rozmnožení lidu tak oslavovaly radost, že se v ní zdálo naplněno, co kdysi řekl prorok městu Jeruzalému: »Ještě řeknou před tebou synové neplodnosti tvé: „Těsné mi je toto místo, rozšiř je, abychom měli kde bydliti.“ I řekneš v srdci svém: „Kdo mi naplodil těchto? Já byla ne- plodná a ne těhotná, kdo je vyživil?“« [Izaiáš 49, 20-21]. A tak se opravdu stalo; na počátku jejich obrácení, když jich bylo málo, tehdy bydlily v těsném místě, totiž v malém domu, zvaném Pochův,14 s jednou pannou z Moravy, jménem Kateřinou, naproti sv. Jiljí. Někdy jich bylo jen dvacet, někdy osmdesát, někdy více nebo méně, a to proto, že si je každo- denně brávaly do služby pořádné paní Pražského města, jiné se provdávaly za řádné muže; některé si vzali zpět rodiče. A o vý- živu, šatstvo a všechny jiné potřeby všech těch žen staral se většinou sám. S povolením pana arcibiskupa byla jim v tom domě na přenosném oltáři čtena mše a konalo se pro ně každý den kázání, německy a česky; za mnohé pak, aby déle ne- setrvávaly v hříchu, vyplácel jejich domu [tj. nevěstinci] pe- níze, kterými tam byly zavázány. Počet pak všech osob obráce- 319
Strana 320
ných byl dobrých tři sta i více. Obrácení těch žen stalo se roku 1372. A tak se naplnila slova evangelia: »Publikáni a nevěstky předejdou vás do království nebeského« [Mat. 21, 31]. Neboť se řízením božím přestěhovaly do místa širšího a prostranného, kde byl dříve nevěstinec, zvaný Benátky,15 aby počestně žijíce činily pokání tam, kde dříve hřešily. To místo obdržel milý Milíč od pana císaře, přikoupil ještě dvacet sedm městišť a dvě městiště měl ještě dříve; ta mu v hodině smrti odkázala jedna přechovávatelka oněch žen, jménem Hofarta. A na tom místě uprostřed vystavěl se souhlasem pana arcibiskupa kapli ke cti sv. Maří Magdalény dosti vysokou a dal tomu místu jméno Jeruzalém; tak totiž je psáno v Apokalypse [Zjevení sv. Jana]: »Padl Babylon« [Apok. 14, 8] a hned následuje: »Viděl jsem město svaté, Jeruzalém« [Apok. 21, 2]. A to místo se tak jme- nuje do dnešního dne. Vystavěl také pěkný a prostranný dům pro sebe a pro kněze s ním bydlící. To všechno dokončil, totiž ohrazení místa, zá- klady celé kaple velmi hluboké a onen kněžský dům dlouhý čtyřicet loket a mnoho jiných stavení v domě kajících žen a v jiných domech a vystavěl jiný dům, ale značně malý, od svátku sv. Matouše [21. září] do svátku Očišťování sv. Marie [2. února]. Mnohokrát se staral o všechny potřeby dvaaosmde- sáti osob obojího pohlaví, a protože neměl žádné jmění, kolik musel každý den obstarávati na stavbu kaple a domů. A když mu někdy někteří vytýkali, odkud chce tolik sebrati, pozbuzo- val je a napomínal, že nemáme nikdy ztráceti naději v milo- srdenství boží ... Ale když zlý duch viděl, že mu hrozí skrze muže Bohu milého přílišné škody, poštval k zběsilosti proti němu preláty, faráře a řeholníky, takže mu velmi často bránili kázati a na- zývali ho kacířem; ale všichni dobří vesměs se mu podivovali a měli ho rádi. Avšak muž Bohu milý, předvídaje budoucí statky, nezlořečil jim, když mu zlořečili, nýbrž všechno trpělivě snášel ... Jak veliké pak urážky na cti vytrpěl, kdo to bude moci vy- pověděti písmem nebo slovem? Nejlépe se to ukázalo na jed- nom shromáždění, jež proti němu svolali všichni faráři, kromě 320
ných byl dobrých tři sta i více. Obrácení těch žen stalo se roku 1372. A tak se naplnila slova evangelia: »Publikáni a nevěstky předejdou vás do království nebeského« [Mat. 21, 31]. Neboť se řízením božím přestěhovaly do místa širšího a prostranného, kde byl dříve nevěstinec, zvaný Benátky,15 aby počestně žijíce činily pokání tam, kde dříve hřešily. To místo obdržel milý Milíč od pana císaře, přikoupil ještě dvacet sedm městišť a dvě městiště měl ještě dříve; ta mu v hodině smrti odkázala jedna přechovávatelka oněch žen, jménem Hofarta. A na tom místě uprostřed vystavěl se souhlasem pana arcibiskupa kapli ke cti sv. Maří Magdalény dosti vysokou a dal tomu místu jméno Jeruzalém; tak totiž je psáno v Apokalypse [Zjevení sv. Jana]: »Padl Babylon« [Apok. 14, 8] a hned následuje: »Viděl jsem město svaté, Jeruzalém« [Apok. 21, 2]. A to místo se tak jme- nuje do dnešního dne. Vystavěl také pěkný a prostranný dům pro sebe a pro kněze s ním bydlící. To všechno dokončil, totiž ohrazení místa, zá- klady celé kaple velmi hluboké a onen kněžský dům dlouhý čtyřicet loket a mnoho jiných stavení v domě kajících žen a v jiných domech a vystavěl jiný dům, ale značně malý, od svátku sv. Matouše [21. září] do svátku Očišťování sv. Marie [2. února]. Mnohokrát se staral o všechny potřeby dvaaosmde- sáti osob obojího pohlaví, a protože neměl žádné jmění, kolik musel každý den obstarávati na stavbu kaple a domů. A když mu někdy někteří vytýkali, odkud chce tolik sebrati, pozbuzo- val je a napomínal, že nemáme nikdy ztráceti naději v milo- srdenství boží ... Ale když zlý duch viděl, že mu hrozí skrze muže Bohu milého přílišné škody, poštval k zběsilosti proti němu preláty, faráře a řeholníky, takže mu velmi často bránili kázati a na- zývali ho kacířem; ale všichni dobří vesměs se mu podivovali a měli ho rádi. Avšak muž Bohu milý, předvídaje budoucí statky, nezlořečil jim, když mu zlořečili, nýbrž všechno trpělivě snášel ... Jak veliké pak urážky na cti vytrpěl, kdo to bude moci vy- pověděti písmem nebo slovem? Nejlépe se to ukázalo na jed- nom shromáždění, jež proti němu svolali všichni faráři, kromě 320
Strana 321
několika málo chudých, kteří s nimi nechtěli držeti, a ty pan [kanovník] Dětleb [Stormer, farář u sv. Mikuláše na Kurném trhu,] odbyl: „Odejděte, vy milíčovci!“ Tu pak na dvoře arcibiskupském, když se před nimi objevil Milíč, žalovali na něho mnoho ne- pravdivého a láli mu mnohými utrhačnými slovy a mezi jiným říkali: „Od té doby, co jsi začal kázati, nikdy nemáme pokoje, nýbrž stále trpíme mrzutosti.“ On jim pokojně odpovídal ne slovy urážlivými, nýbrž božími: „Jakož bylo na počátku, i nyní i stále a na věky věků.“ A velmi často ho nazývali pikartem, pokrytcem a sodomitou, ale on tenkrát všechno trpělivě snášel a říkal: „Budiž jméno Páně požehnáno“ [Job. I, 21]. A je to dobře patrno při jakémsi pokárání jednoho vysokého preláta, jehož jméno chci na ten čas zamlčeti, které mu poslal písemně pro jeho smilství, poněvadž se ho dopouštěl ke škodě své duše a k pohoršení mnohých, a pro jistá dvířka, která si dal zřídit v svém domě, aby si jimi vodil lehké ženy, a pro hostiny, jež vystrojoval jiným prelátům, v téže špatnosti jemu po- dobným. Ten prelát, vyslechnuv list, ale ne celý, vytrhl jej čtoucímu a počal sprostě spílati a nadávati ubohému Milíčovi a jeho přívržencům lotrů a sodomitů. Když pak Milíčovi pro- zradil ten, který prelátovi do očí četl list, ta slova velmi uráž- livá, začal se nad tím velmi radovati, že má trpěti takové hany pro pravdu. Když pak se někteří rmoutili nad přílišnými uráž- kami na cti, sám je posiloval slovy: „Proč se nad takovými maličkostmi rozrušujete? Vždyť byste měli takové věci přijí- mati jako švestky.“ ... Konečně byli poštváni k zběsilosti do takového stupně, že sestavili dvanáct článků nepravých a lživých a poslali je [ke konci léta r. 1372] k římskému dvoru jednomu mistru svaté theologie, jménem Klonkothovi. Ty články předložil ten mistr panu papeži, a tak byl Milíč u římského dvora očerněn nad uhlíře. Pan papež [Rehoř XI.] poslal své listy [13. ledna 13731 panu arcibiskupovi, že takový člověk je z tolika věcí udán, je-li tomu tak, proč pan arcibiskup dovoluje, aby se v jeho diecési dály takové věci? Když to všechno uslyšel Milíč, trpělivě snášel všechno pro jméno Kristovo, vesele přišel k panu arcibiskupovi a pravil: „Ctihodný otče, neračte se nad tím rozrušovati; třebas 21 Čtení o Karlu IV. 321
několika málo chudých, kteří s nimi nechtěli držeti, a ty pan [kanovník] Dětleb [Stormer, farář u sv. Mikuláše na Kurném trhu,] odbyl: „Odejděte, vy milíčovci!“ Tu pak na dvoře arcibiskupském, když se před nimi objevil Milíč, žalovali na něho mnoho ne- pravdivého a láli mu mnohými utrhačnými slovy a mezi jiným říkali: „Od té doby, co jsi začal kázati, nikdy nemáme pokoje, nýbrž stále trpíme mrzutosti.“ On jim pokojně odpovídal ne slovy urážlivými, nýbrž božími: „Jakož bylo na počátku, i nyní i stále a na věky věků.“ A velmi často ho nazývali pikartem, pokrytcem a sodomitou, ale on tenkrát všechno trpělivě snášel a říkal: „Budiž jméno Páně požehnáno“ [Job. I, 21]. A je to dobře patrno při jakémsi pokárání jednoho vysokého preláta, jehož jméno chci na ten čas zamlčeti, které mu poslal písemně pro jeho smilství, poněvadž se ho dopouštěl ke škodě své duše a k pohoršení mnohých, a pro jistá dvířka, která si dal zřídit v svém domě, aby si jimi vodil lehké ženy, a pro hostiny, jež vystrojoval jiným prelátům, v téže špatnosti jemu po- dobným. Ten prelát, vyslechnuv list, ale ne celý, vytrhl jej čtoucímu a počal sprostě spílati a nadávati ubohému Milíčovi a jeho přívržencům lotrů a sodomitů. Když pak Milíčovi pro- zradil ten, který prelátovi do očí četl list, ta slova velmi uráž- livá, začal se nad tím velmi radovati, že má trpěti takové hany pro pravdu. Když pak se někteří rmoutili nad přílišnými uráž- kami na cti, sám je posiloval slovy: „Proč se nad takovými maličkostmi rozrušujete? Vždyť byste měli takové věci přijí- mati jako švestky.“ ... Konečně byli poštváni k zběsilosti do takového stupně, že sestavili dvanáct článků nepravých a lživých a poslali je [ke konci léta r. 1372] k římskému dvoru jednomu mistru svaté theologie, jménem Klonkothovi. Ty články předložil ten mistr panu papeži, a tak byl Milíč u římského dvora očerněn nad uhlíře. Pan papež [Rehoř XI.] poslal své listy [13. ledna 13731 panu arcibiskupovi, že takový člověk je z tolika věcí udán, je-li tomu tak, proč pan arcibiskup dovoluje, aby se v jeho diecési dály takové věci? Když to všechno uslyšel Milíč, trpělivě snášel všechno pro jméno Kristovo, vesele přišel k panu arcibiskupovi a pravil: „Ctihodný otče, neračte se nad tím rozrušovati; třebas 21 Čtení o Karlu IV. 321
Strana 322
jsem u římského dvora obžalován z mnoha věcí, přece veškerá má naděje spočívá v Bohu, že pravda vysvitne nad jas sluneční a že ji žádná temnota lži nemůže zatemniti. Ale jeho protivníci zuřili proti němu více a více, vymýšleli vybrané způsoby, jak ho pronásledovati, a velmi častými ob- sílkami obtěžovali muže Bohu milého; ale když viděli, že nic nepořídí žádným z těchto prostředků, protože spravedlivého nebylo lze z něčeho usvědčiti, odevzdali potom rozhodnutí celé té pře inkvisici, takže byl již obeslán od inkvisitora. Když to viděl, ustoupil jejich tak veliké zběsilosti a učinil odvolání [totiž k papeži] skrze obecního notáře před generálním vikářem pana arcibiskupa, před oficiálem a panem inkvisitorem a ve- řejně v kostele sv. Jiljí a kostele sv. Havla, kam se sešlo pře- mnoho lidu na kázání, vzal útočiště k Apoštolské stolici, kteréž . . jest dáno schvalovati ducha i písmo16 Takovou pak sílu a milost mu udělil Bůh, že i nepřátelé, vidouce jeho osobu, pokojně s ním mluvili a z ničeho jej ne- obviňovali; to se zřejmě ukázalo při jeho příchodu na římský dvůr. Ačkoli byl dříve příliš utrhačně obviněn, potom, když přišel, všichni mu přáli; i jeho největší protivník, totiž mistr Klonkoth, o němž jsme se svrchu zmínili, když ho povolal pan kardinál albanský a otázal se ho na jeho mínění o Milíčovi, řekl: „Já na tomto člověku nenalézám nic zlého, ale věc se má takto: Když mě jeden pražský farář písemně vyzval a požádal ve věci takových článků, předložil jsem je panu papeži.“ A to se stalo pro onu přílišnou lásku, kterou choval ke svým nepřátelům. Pán pak mu udělil tak velikou milost v kazatelství, že od kázání nevěstkám přišel kázati kardinálům a od stolu publikánů ke stolům kardinálů a biskupů, a byla mu vzdána taková pocta, ač po ní netoužil, po kázání, které měl před panem albanským kardinálem v den sv. Ducha [21. května r. 1374], že ho téhož dne posadil tento kardinál při hostině po svém boku na třetí místo. Když pak po tak velikých pracích rozhodl Pán dáti milému svému knězi Milíčovi, který po tom dlouho toužil, spánek vzácné smrti a uvésti svého věrného k jeho pokoji, počal jeho rázný duch více a více síliti, nemocné však tělo slábnouti. Když tedy muž boží poznával, že je již blízko jeho odměna, běhal 322
jsem u římského dvora obžalován z mnoha věcí, přece veškerá má naděje spočívá v Bohu, že pravda vysvitne nad jas sluneční a že ji žádná temnota lži nemůže zatemniti. Ale jeho protivníci zuřili proti němu více a více, vymýšleli vybrané způsoby, jak ho pronásledovati, a velmi častými ob- sílkami obtěžovali muže Bohu milého; ale když viděli, že nic nepořídí žádným z těchto prostředků, protože spravedlivého nebylo lze z něčeho usvědčiti, odevzdali potom rozhodnutí celé té pře inkvisici, takže byl již obeslán od inkvisitora. Když to viděl, ustoupil jejich tak veliké zběsilosti a učinil odvolání [totiž k papeži] skrze obecního notáře před generálním vikářem pana arcibiskupa, před oficiálem a panem inkvisitorem a ve- řejně v kostele sv. Jiljí a kostele sv. Havla, kam se sešlo pře- mnoho lidu na kázání, vzal útočiště k Apoštolské stolici, kteréž . . jest dáno schvalovati ducha i písmo16 Takovou pak sílu a milost mu udělil Bůh, že i nepřátelé, vidouce jeho osobu, pokojně s ním mluvili a z ničeho jej ne- obviňovali; to se zřejmě ukázalo při jeho příchodu na římský dvůr. Ačkoli byl dříve příliš utrhačně obviněn, potom, když přišel, všichni mu přáli; i jeho největší protivník, totiž mistr Klonkoth, o němž jsme se svrchu zmínili, když ho povolal pan kardinál albanský a otázal se ho na jeho mínění o Milíčovi, řekl: „Já na tomto člověku nenalézám nic zlého, ale věc se má takto: Když mě jeden pražský farář písemně vyzval a požádal ve věci takových článků, předložil jsem je panu papeži.“ A to se stalo pro onu přílišnou lásku, kterou choval ke svým nepřátelům. Pán pak mu udělil tak velikou milost v kazatelství, že od kázání nevěstkám přišel kázati kardinálům a od stolu publikánů ke stolům kardinálů a biskupů, a byla mu vzdána taková pocta, ač po ní netoužil, po kázání, které měl před panem albanským kardinálem v den sv. Ducha [21. května r. 1374], že ho téhož dne posadil tento kardinál při hostině po svém boku na třetí místo. Když pak po tak velikých pracích rozhodl Pán dáti milému svému knězi Milíčovi, který po tom dlouho toužil, spánek vzácné smrti a uvésti svého věrného k jeho pokoji, počal jeho rázný duch více a více síliti, nemocné však tělo slábnouti. Když tedy muž boží poznával, že je již blízko jeho odměna, běhal 322
Strana 323
rychleji nad obyčej, a když cítil, že nastává konec jeho pozem- ského pobytu, v hojnějších modlitbách toužil po bytu ne rukou udělaném, nýbrž věčném v nebi. Tělo jeho ležíc na lůžku bylo sužováno různými nepříjemnostmi, ale duch přesto svobodný a mohutný nepřekonán vykonával, co je božího, a nepřestával ani uprostřed bolestí přemýšleti o něčem anebo něco diktovati; tak pouze dva dni nebo něco málo více před smrtí předříkával osobně svému písaři dva překrásné listy; jeden pánům z Rožm- berka, v němž je velmi vřele z Písma svatého povzbuzoval k zbožným skutkům a vštěpoval jim do mysli, že všechno pří- tomné je ničím. Druhý list byl nejctihodnějšímu muži, nejmilej- šímu kardinálu albanskému; kardinál jej s velkou úctou a zbož- ností přijal, přečítal ho se slzami, ukazoval jej jiným a mnoha důvody tvrdil, že [Milíč] je blahoslavený, řka: „Třeba je můj bratr pan papež Urban proslavený zázraky, přece by měl býti tento Milíč, jak myslím, před mým bratrem kanonisován [pro- hlášen za svatého]. Zde je přemilý otče, šťastný konec tvé pouti a zde je po- slední práce v tomto díle tvého života. Tvé námahy slavně ukončil ten, který tě skvěle poctil v pracích tvých, oslavuje tebe jménem svým a své jméno tebou, král slávy Pán Bůh tvůj. Léta tedy od vtělení Páně 1374 v den sv. Petra apoštola [buď 29. června nebo spíše 1. srpna] odešel ze ztroskotání tohoto světa k Pánu, z otroctví do království, ze smrti do života věč- ného, jejž připravuje pán náš Ježíš Kristus, který žije s Bohem otcem a Duchem svatým a kraluje na věky věků, amen. 61. Z listů biskupa Jana ze Středy a) Scholastikovi Jindřichovi Schatzovi1 [Thesauri] Kdyby dovolil sladký pro vás pohled na ženy a směs půvab- ných a zavinutých šlojířů [závojů], lichotné záblesky klidných očí a vlasy, jež se mohou rovnati lesku zlata, abyste se odtrhl od Pražského města, velmi bych se z duše radoval, abych vás měl jako spolupracovníka v namáhavých záležitostech, kde se 323
rychleji nad obyčej, a když cítil, že nastává konec jeho pozem- ského pobytu, v hojnějších modlitbách toužil po bytu ne rukou udělaném, nýbrž věčném v nebi. Tělo jeho ležíc na lůžku bylo sužováno různými nepříjemnostmi, ale duch přesto svobodný a mohutný nepřekonán vykonával, co je božího, a nepřestával ani uprostřed bolestí přemýšleti o něčem anebo něco diktovati; tak pouze dva dni nebo něco málo více před smrtí předříkával osobně svému písaři dva překrásné listy; jeden pánům z Rožm- berka, v němž je velmi vřele z Písma svatého povzbuzoval k zbožným skutkům a vštěpoval jim do mysli, že všechno pří- tomné je ničím. Druhý list byl nejctihodnějšímu muži, nejmilej- šímu kardinálu albanskému; kardinál jej s velkou úctou a zbož- ností přijal, přečítal ho se slzami, ukazoval jej jiným a mnoha důvody tvrdil, že [Milíč] je blahoslavený, řka: „Třeba je můj bratr pan papež Urban proslavený zázraky, přece by měl býti tento Milíč, jak myslím, před mým bratrem kanonisován [pro- hlášen za svatého]. Zde je přemilý otče, šťastný konec tvé pouti a zde je po- slední práce v tomto díle tvého života. Tvé námahy slavně ukončil ten, který tě skvěle poctil v pracích tvých, oslavuje tebe jménem svým a své jméno tebou, král slávy Pán Bůh tvůj. Léta tedy od vtělení Páně 1374 v den sv. Petra apoštola [buď 29. června nebo spíše 1. srpna] odešel ze ztroskotání tohoto světa k Pánu, z otroctví do království, ze smrti do života věč- ného, jejž připravuje pán náš Ježíš Kristus, který žije s Bohem otcem a Duchem svatým a kraluje na věky věků, amen. 61. Z listů biskupa Jana ze Středy a) Scholastikovi Jindřichovi Schatzovi1 [Thesauri] Kdyby dovolil sladký pro vás pohled na ženy a směs půvab- ných a zavinutých šlojířů [závojů], lichotné záblesky klidných očí a vlasy, jež se mohou rovnati lesku zlata, abyste se odtrhl od Pražského města, velmi bych se z duše radoval, abych vás měl jako spolupracovníka v namáhavých záležitostech, kde se 323
Strana 324
pro stát často usiluje o povznesení lidského blaha, kde se s po- mocí boží obstarává společný prospěch všech, kde není možno oddávati se tělesným rozkoším, opíjeti se sladkým vínem a po- chutnávati si na vybraných lahůdkách, nýbrž kde se musí vy- konáváním ustavičné práce usilovati pouze o to, co slouží obec- nému prospěchu a cti. Nechť tedy zlomí, prosím, zženštilé požitky mužný duch, nechť poradí srdci scholastika od nynějška školská kázeň, aby to, co vůlí boží dostává podle jména, důstojně vykonal provedením díla. A nechť se vůbec scholastik nevzdává naděje, že nenalezne v Norimberku žádných radostí, které, ač nejsou podobny vyhlášenosti pražské, přece velmi mnoho budou moci potěšiti ducha veselím nové zábavy, jak zkusí scholastik, kterého v Norimberku s radostí očekává ne malá schůzka znamenitých paní, nýbrž nespočetný zástup. b) Odkaz knih z r. 1368 klášteru sv. Tomáše v Praze Z milosti boží a Apoštolské stolice olomoucký biskup Jan. Známo činíme zněním tohoto listu všem, že pozorujeme a s pečlivou bedlivostí v duchu opět uvažujeme o pochybných výsledcích lidské křehkosti, a že nic není nad smrt jistějšího a nic nejistějšího nad hodinu smrti. A tak pro podnikanou cestu,1 na které se ubíráme do Itálie na přání nejjasnějšího a zcela nepřemožitelného panovníka a pána, pana Karla Čtvrté- ho, z přízně boží milostivosti římského císaře, vždy rozmnožitele říše a jasného českého krále, aby mezi našimi milými a odda- nými nezůstaly žádné pochybnosti o našem úmyslu závětním, kdybychom snad řízením božím měli odejíti z tohoto světa, tedy s dobrým rozmyslem, ne v omylu nebo neprozřetelně, nýbrž po předchozí zralé úvaze, duševně i tělesně zdrávi, s do- statkem dobrého rozumu, jako pravou závětí a podle poslední vůle a konečného rozhodnutí naší mysli odkazujeme, poroučíme a jako závětí nebo odkazem řádně darujeme řeholním a ctihod- ným mužům převorovi a konventu kláštera svatého Tomáše bratří poustevníků svatého Augustina na Menším Městě praž- ském nížepsané knihy, uložené a umístěné v knihovně řečeného kláštera v naší skříni pod našimi zámky, totiž: 324
pro stát často usiluje o povznesení lidského blaha, kde se s po- mocí boží obstarává společný prospěch všech, kde není možno oddávati se tělesným rozkoším, opíjeti se sladkým vínem a po- chutnávati si na vybraných lahůdkách, nýbrž kde se musí vy- konáváním ustavičné práce usilovati pouze o to, co slouží obec- nému prospěchu a cti. Nechť tedy zlomí, prosím, zženštilé požitky mužný duch, nechť poradí srdci scholastika od nynějška školská kázeň, aby to, co vůlí boží dostává podle jména, důstojně vykonal provedením díla. A nechť se vůbec scholastik nevzdává naděje, že nenalezne v Norimberku žádných radostí, které, ač nejsou podobny vyhlášenosti pražské, přece velmi mnoho budou moci potěšiti ducha veselím nové zábavy, jak zkusí scholastik, kterého v Norimberku s radostí očekává ne malá schůzka znamenitých paní, nýbrž nespočetný zástup. b) Odkaz knih z r. 1368 klášteru sv. Tomáše v Praze Z milosti boží a Apoštolské stolice olomoucký biskup Jan. Známo činíme zněním tohoto listu všem, že pozorujeme a s pečlivou bedlivostí v duchu opět uvažujeme o pochybných výsledcích lidské křehkosti, a že nic není nad smrt jistějšího a nic nejistějšího nad hodinu smrti. A tak pro podnikanou cestu,1 na které se ubíráme do Itálie na přání nejjasnějšího a zcela nepřemožitelného panovníka a pána, pana Karla Čtvrté- ho, z přízně boží milostivosti římského císaře, vždy rozmnožitele říše a jasného českého krále, aby mezi našimi milými a odda- nými nezůstaly žádné pochybnosti o našem úmyslu závětním, kdybychom snad řízením božím měli odejíti z tohoto světa, tedy s dobrým rozmyslem, ne v omylu nebo neprozřetelně, nýbrž po předchozí zralé úvaze, duševně i tělesně zdrávi, s do- statkem dobrého rozumu, jako pravou závětí a podle poslední vůle a konečného rozhodnutí naší mysli odkazujeme, poroučíme a jako závětí nebo odkazem řádně darujeme řeholním a ctihod- ným mužům převorovi a konventu kláštera svatého Tomáše bratří poustevníků svatého Augustina na Menším Městě praž- ském nížepsané knihy, uložené a umístěné v knihovně řečeného kláštera v naší skříni pod našimi zámky, totiž: 324
Strana 325
Bibli.2 Biblické konkordance.3 Mravní naučení svatého Řehoře na Joba.4 Milleloquium5 část první. Téhož Milleloquia část druhou. Výklad Mistra6 [= Petra Lombarda] na [listy] apoštola Pavla. Dále [výklad] Mikoláše z Gorranu7 na Pavla. Knihu jednu ze čtyř [Tetraevangelium] podle pařížského Petra Cantora.8 Petra Kardinála9 ve dvou svazcích. Mikuláše z Gorranu Výklad na kanonické epištoly. Výklad Alexandra10 [z Hallesu] na Jana. Knihu Sentencí.11 Knihu, zvanou Katholikon.12 Výklad [Roberta] Holkota13 na knihu Moudrosti. Senekovu knihu14 s jeho všemi výroky. Tita Livia.15 Tragédie Senekovy.16 Valeria Maxima.17 Historii trojskou.18 Historii Karla Velikého.19 Knihu Hugona20 od svatého Viktora o svátostech. Knihu Danta Aligheriho.21 Výklad k témuž Dantovi.22 Tři knihy Kassiodorovy23 ve třech svazcích. Knihu synod.24 Nové vydání Výkladu na Joba ve formě kázání [Postily] 25 ve dvou svazcích. Knihu pana Tomáše Bradwardina26 »Summa [Souhrn] o při boží proti Pelagiovi« ve dvou svazcích. Rozhodujeme a z jisté naší vědomosti výslovně chceme, aby toto naše darování platilo právem závěti, a když ne právem závěti, aspoň právem odkazu nebo dodatku k závěti [kodicilu], nebo kterýmkoli jiným právem bude moci trvati nebo platiti. Svědectvím této listiny s přivěšením naší větší pečeti. Dáno na našem hradě Modřicích léta Páně 1368, 1. dne měsíce dubna. 325
Bibli.2 Biblické konkordance.3 Mravní naučení svatého Řehoře na Joba.4 Milleloquium5 část první. Téhož Milleloquia část druhou. Výklad Mistra6 [= Petra Lombarda] na [listy] apoštola Pavla. Dále [výklad] Mikoláše z Gorranu7 na Pavla. Knihu jednu ze čtyř [Tetraevangelium] podle pařížského Petra Cantora.8 Petra Kardinála9 ve dvou svazcích. Mikuláše z Gorranu Výklad na kanonické epištoly. Výklad Alexandra10 [z Hallesu] na Jana. Knihu Sentencí.11 Knihu, zvanou Katholikon.12 Výklad [Roberta] Holkota13 na knihu Moudrosti. Senekovu knihu14 s jeho všemi výroky. Tita Livia.15 Tragédie Senekovy.16 Valeria Maxima.17 Historii trojskou.18 Historii Karla Velikého.19 Knihu Hugona20 od svatého Viktora o svátostech. Knihu Danta Aligheriho.21 Výklad k témuž Dantovi.22 Tři knihy Kassiodorovy23 ve třech svazcích. Knihu synod.24 Nové vydání Výkladu na Joba ve formě kázání [Postily] 25 ve dvou svazcích. Knihu pana Tomáše Bradwardina26 »Summa [Souhrn] o při boží proti Pelagiovi« ve dvou svazcích. Rozhodujeme a z jisté naší vědomosti výslovně chceme, aby toto naše darování platilo právem závěti, a když ne právem závěti, aspoň právem odkazu nebo dodatku k závěti [kodicilu], nebo kterýmkoli jiným právem bude moci trvati nebo platiti. Svědectvím této listiny s přivěšením naší větší pečeti. Dáno na našem hradě Modřicích léta Páně 1368, 1. dne měsíce dubna. 325
Strana 326
c) Převorovi augustiniánů v Brněl, aby k němu poslal písaře Jana Značně se divíme, pro kterou překážku se rozhodl náš písař Jan2 prodloužiti nám na tak dlouhou dobu knihu sv. Jeronýma." Proto ti přikazujeme, abys došel k tomuto našemu písaři a řekl mu, aby nám hned po přečtení tohoto listu tu knihu přinesl spolu s opisem; a poněvadž podobně potřebujeme přítomnosti toho našeho písaře pro iluminování i jiných některých knih, aby, jak se sluší, pospíšil ihned a co možná nejrychleji přijíti, také proto, že jsme tu knihu měli již dávno jistě poslati ra- kouským vévodům.4 Dáno atd. d) Abatyšil benediktinského kláštera v Pustiměři Nejmilejší paní! S vděčnou myslí jsme přijali tučné husy nám poslané, a to tím vděčněji, čím vzácnější jsou dary žen, kterým sama při- rozenost vždycky připisuje lakotu, že jsou náchylnější spíše bráti nežli dávati. Pozvali bychom vaši přátelskou lásku k ná- vštěvě nového domu, kterou naše pečlivost s přebdělou starost- livostí staví, jenomže se s jistotou dovídáme, že se vaše roz- šafnost, odloživši odznaky abatyše, zabývá již prací venkovskou, totiž aby se shromáždilo obilí do sýpek, víno do sklepů a ovoce do komor jemu příslušných. Až však venkovské práce po žáru Siriově2 samy od sebe přejdou a panenská ctnost opět na sebe vezme nejvyšší ozdoby znamenité abatyše, doufáme v Pánu, že vyhovíte zbožným stejně i upřímným prosbám prosebníkovým a ráčíte s posvěcenými pannami navštívit náš dům v Mejlicích.“ Dáno. e) Litomyšlskému biskupovi Albrechtovi ze Šternberkal Nejmilejší bratře! Stav očí i hlavy2 se nám neustále milostí boží zlepšuje a dou- fáme, že se brzy uzdravíme k úplnému zdraví. A poněvadž 326
c) Převorovi augustiniánů v Brněl, aby k němu poslal písaře Jana Značně se divíme, pro kterou překážku se rozhodl náš písař Jan2 prodloužiti nám na tak dlouhou dobu knihu sv. Jeronýma." Proto ti přikazujeme, abys došel k tomuto našemu písaři a řekl mu, aby nám hned po přečtení tohoto listu tu knihu přinesl spolu s opisem; a poněvadž podobně potřebujeme přítomnosti toho našeho písaře pro iluminování i jiných některých knih, aby, jak se sluší, pospíšil ihned a co možná nejrychleji přijíti, také proto, že jsme tu knihu měli již dávno jistě poslati ra- kouským vévodům.4 Dáno atd. d) Abatyšil benediktinského kláštera v Pustiměři Nejmilejší paní! S vděčnou myslí jsme přijali tučné husy nám poslané, a to tím vděčněji, čím vzácnější jsou dary žen, kterým sama při- rozenost vždycky připisuje lakotu, že jsou náchylnější spíše bráti nežli dávati. Pozvali bychom vaši přátelskou lásku k ná- vštěvě nového domu, kterou naše pečlivost s přebdělou starost- livostí staví, jenomže se s jistotou dovídáme, že se vaše roz- šafnost, odloživši odznaky abatyše, zabývá již prací venkovskou, totiž aby se shromáždilo obilí do sýpek, víno do sklepů a ovoce do komor jemu příslušných. Až však venkovské práce po žáru Siriově2 samy od sebe přejdou a panenská ctnost opět na sebe vezme nejvyšší ozdoby znamenité abatyše, doufáme v Pánu, že vyhovíte zbožným stejně i upřímným prosbám prosebníkovým a ráčíte s posvěcenými pannami navštívit náš dům v Mejlicích.“ Dáno. e) Litomyšlskému biskupovi Albrechtovi ze Šternberkal Nejmilejší bratře! Stav očí i hlavy2 se nám neustále milostí boží zlepšuje a dou- fáme, že se brzy uzdravíme k úplnému zdraví. A poněvadž 326
Strana 327
jsme o vás dlouhý čas nic neslyšeli, prosíme vaši přátelskou lásku, abyste nám po doručiteli tohoto listu napsal něco pro útěchu, protože nás velmi těší slyšeti o vašem tělesném zdraví. Nechť také ráčí vaše bratrská láska poslati nám sud vašeho domácího sladkého piva. Neboť za ono a ostatní dary, které jsme již dříve od vás dostali, budeme hleděti se vám vzájemně odvděčiti. Kéž všemohoucí Bůh odvrátí od vás všelikou nemoc, dá vám zdraví a zachová stejně po dlouhý čas atd. f) Lékárníkovi Angelovil Angele, nejdražší příteli! Poněvadž nejmilejší naše sestra, manželka pana rytíře Jind- řicha, našeho synovce, odchází do Prahy o poradu v jistých svých chorobách a nedostatcích, aby obdržela rady od lékařů, proto tvou přátelskou lásku snažně žádáme a prosíme, abys k její potřebě připravil v lékárně, kterou řídíš, úplně a sdosta- tek to, co jí bude podle rad lékařů potřebné a užitečné. Neboť za to všechno ti plně zaplatíme, jak se sluší. g) Karlovi IV. o únosu ženy vysokomýtského rychtáře Nejjasnější a zcela nepřemožitelný panovníče a pane můj nejobávanější! Kéž jasnost vaší velebnosti přijme do srdce praničemné po- rušení svátosti manželství a kéž císařská výsost uváží, jak na- praviti neslýchaný tak hanebný zločin, abyste mohl směle za to odpovídati v den posledního soudu. Pražští měšťané Bohuslavici1 unesli na podnět zlého ducha, sdružení se svými společníky tohoto zločinu v tak neblahém a zatracení hodném záměru, mýtskému rychtáři [Rudolfovi Roitovi],2 věrnému služebníku císařské velebnosti, z města Mýta veřejně a před očima mnohých lidí jeho zákonitou man- želku. Ona, vědouc o jejich příchodu, sebrala peníze, klenoty a jiné věci, které můj švagr již dávno dostal mou štědrostí, a odešla podle své i hříšné i neklidné vůle a na potupu svátosti manželství v špatnosti svého zatvrzelého srdce dosud setrvává 327
jsme o vás dlouhý čas nic neslyšeli, prosíme vaši přátelskou lásku, abyste nám po doručiteli tohoto listu napsal něco pro útěchu, protože nás velmi těší slyšeti o vašem tělesném zdraví. Nechť také ráčí vaše bratrská láska poslati nám sud vašeho domácího sladkého piva. Neboť za ono a ostatní dary, které jsme již dříve od vás dostali, budeme hleděti se vám vzájemně odvděčiti. Kéž všemohoucí Bůh odvrátí od vás všelikou nemoc, dá vám zdraví a zachová stejně po dlouhý čas atd. f) Lékárníkovi Angelovil Angele, nejdražší příteli! Poněvadž nejmilejší naše sestra, manželka pana rytíře Jind- řicha, našeho synovce, odchází do Prahy o poradu v jistých svých chorobách a nedostatcích, aby obdržela rady od lékařů, proto tvou přátelskou lásku snažně žádáme a prosíme, abys k její potřebě připravil v lékárně, kterou řídíš, úplně a sdosta- tek to, co jí bude podle rad lékařů potřebné a užitečné. Neboť za to všechno ti plně zaplatíme, jak se sluší. g) Karlovi IV. o únosu ženy vysokomýtského rychtáře Nejjasnější a zcela nepřemožitelný panovníče a pane můj nejobávanější! Kéž jasnost vaší velebnosti přijme do srdce praničemné po- rušení svátosti manželství a kéž císařská výsost uváží, jak na- praviti neslýchaný tak hanebný zločin, abyste mohl směle za to odpovídati v den posledního soudu. Pražští měšťané Bohuslavici1 unesli na podnět zlého ducha, sdružení se svými společníky tohoto zločinu v tak neblahém a zatracení hodném záměru, mýtskému rychtáři [Rudolfovi Roitovi],2 věrnému služebníku císařské velebnosti, z města Mýta veřejně a před očima mnohých lidí jeho zákonitou man- želku. Ona, vědouc o jejich příchodu, sebrala peníze, klenoty a jiné věci, které můj švagr již dávno dostal mou štědrostí, a odešla podle své i hříšné i neklidné vůle a na potupu svátosti manželství v špatnosti svého zatvrzelého srdce dosud setrvává 327
Strana 328
v Pražském městě, jistě ne bez rady Bohuslaviců, kteří, jako ji jinak odvedli, tak ji neustálým povzbuzováním utvrzují, aby, přidávajíc zločin k zločinu, zůstala bez naděje na odpuštění v hříších, ne bez veliké hanby mého švagra a na potupu moji, který jsem sjednal toto manželství v upřímné naději. Proto prosím s náležitou pokorou a celým citem hlubiny srdce císařskou velebnost, aby císařská výsost přibrala církevní a světská knížata i ostatní věrné své přesvaté velebnosti a ráčila se postarati o vhodný prostředek proti tak veliké zkaženosti, která se obrací proti obecné cti posvěceného manželství. Kéž ráčí Nejvyšší zachovati nejjasnější vaši osobu ve zdraví a bez pohromy s dlouhým štěstím dní pro svatou vládu svatosvaté říše. Dáno atd. Císařské jasnosti nehodný tvor olomoucký biskup Jan. h) Karlovi IV., aby byl pamětliv jeho věrných služeb1 Zcela nepřemožitelný císaři! Kéž ti dá zdraví všemohoucí Bůh v svém jméně! Jestliže si ráčíš v laskavé milostivosti vzpomenouti na svého věrného služebníka, jemuž po celých šestadvacet2 let opětovně dávala tvá jasnost zákon práce i svízelů, že i jeho duše trpěla v převelikých omrzelostech a lopotách, na toho svého naprosto věrného slu- žebníka, který v tvých službách dvacet šest let konal ne věci obecné, udělené mnohým, nýbrž podivuhodné, dané jen málo- kterým, a jehož výška ducha,3 dosvědčená rozhlášením mnohých, se rozšířila po celé zemi k zvelebení tvého svatého jména a tvé cti, nedovol, božský císaři, aby ostýchavá chudoba vyháněla od tvých služeb toho, který nikdy neslouží chytráckým lichocením, nýbrž pravdou, takže nemá býti podle spravedlivého soudu božího dán protivníkům k haně nebo pohrdání. A kéž nenechá ona vynikající tvá císařská výsost, aby se tvému olomouckému biskupovi, věrnému stálostí, způsobilému přičinlivostí, tobě užitečnému, sobě škodícímu, vysmívali nejen jeho, ale i tvoji nepřátelé. Neboť se žádný uctívatel tvé cti neodváží ti raditi, abys opustil toho, který i uměl i dovedl i chtěl nadáním své 328
v Pražském městě, jistě ne bez rady Bohuslaviců, kteří, jako ji jinak odvedli, tak ji neustálým povzbuzováním utvrzují, aby, přidávajíc zločin k zločinu, zůstala bez naděje na odpuštění v hříších, ne bez veliké hanby mého švagra a na potupu moji, který jsem sjednal toto manželství v upřímné naději. Proto prosím s náležitou pokorou a celým citem hlubiny srdce císařskou velebnost, aby císařská výsost přibrala církevní a světská knížata i ostatní věrné své přesvaté velebnosti a ráčila se postarati o vhodný prostředek proti tak veliké zkaženosti, která se obrací proti obecné cti posvěceného manželství. Kéž ráčí Nejvyšší zachovati nejjasnější vaši osobu ve zdraví a bez pohromy s dlouhým štěstím dní pro svatou vládu svatosvaté říše. Dáno atd. Císařské jasnosti nehodný tvor olomoucký biskup Jan. h) Karlovi IV., aby byl pamětliv jeho věrných služeb1 Zcela nepřemožitelný císaři! Kéž ti dá zdraví všemohoucí Bůh v svém jméně! Jestliže si ráčíš v laskavé milostivosti vzpomenouti na svého věrného služebníka, jemuž po celých šestadvacet2 let opětovně dávala tvá jasnost zákon práce i svízelů, že i jeho duše trpěla v převelikých omrzelostech a lopotách, na toho svého naprosto věrného slu- žebníka, který v tvých službách dvacet šest let konal ne věci obecné, udělené mnohým, nýbrž podivuhodné, dané jen málo- kterým, a jehož výška ducha,3 dosvědčená rozhlášením mnohých, se rozšířila po celé zemi k zvelebení tvého svatého jména a tvé cti, nedovol, božský císaři, aby ostýchavá chudoba vyháněla od tvých služeb toho, který nikdy neslouží chytráckým lichocením, nýbrž pravdou, takže nemá býti podle spravedlivého soudu božího dán protivníkům k haně nebo pohrdání. A kéž nenechá ona vynikající tvá císařská výsost, aby se tvému olomouckému biskupovi, věrnému stálostí, způsobilému přičinlivostí, tobě užitečnému, sobě škodícímu, vysmívali nejen jeho, ale i tvoji nepřátelé. Neboť se žádný uctívatel tvé cti neodváží ti raditi, abys opustil toho, který i uměl i dovedl i chtěl nadáním své 328
Strana 329
dovedné mysli uctívati znamenitosti tvé přeslavné velebnosti. Dáno atd. 62. Dohoda města Jihlavy s farářem o správci školy1 My, Jan z Pelhřimova, rychtář, Mixo Vogel, tehdy purkmistr, Andreas Vegepank, Nicolaus Kleinsmit, Frenclinus Schonmelc- zer, Heynlicus Vilgeb, Nicolaus Kuschower, Michlinus Waschen- peutel, Fridel Kutler, Cuncelinus Plumler, Cunczo Heril, Nico- laus Payir, Albertus Mokko, měšťané města Jihlavy přísežní a celá tamní obec zněním tohoto listu oznamujeme všem, že jsme se úplně dohodli s ctihodným mužem panem Jakubem, farářem našeho města, ve sporu o školu našeho města, totiž že Mikuláš, písař našeho města a správce škol tamže, má říditi a míti svrchu- řečené školy tak dlouho, pokud se mu bude líbiti, aniž náš farář pan Jakub bude tomu brániti a odporovati. Také je řečený Mikuláš, písař našeho města, povinen vyko- návati panu Jakubovi, našemu faráři, v kostele všechny služby, tak jak to činili jeho předchůdci svým farářům, věrně, ochotně a dokonale, a za ty práce má řečený pan farář Jakub tomu písaři Mikuláši platiti, jako dříve činívali správcům škol jeho předchůdci. Jakmile se pak řečená škola uprázdní, tehdy má uvedený pan Jakub, farář našeho města, anebo jeho nástupci dosaditi na svrchuřečené školy podle naší rady jiného správce, totiž způsobilého, zachovalého, rozvážného a hodnověrného. A kdykoli by se vyskytl proti řečenému správci význačný důvod a byla by mu zřejmě dokázána nějaká vina tak, že by měl býti právem odstraněn, tehdy opět má pan Jakub, farář našeho města, anebo jeho nástupci podle našeho návrhu do- saditi jiného správce, dobrého a hodnověrného, a prvního od- straniti, a tak potom má svrchuřečený Jakub, náš farář a jeho nástupci řečené dosazování držeti po věčné časy beze všeho odvolání. Svědky pak této dohody a pravými rozhodčími jsou ctihodní muži; totiž důstojný pán..., opat žďárský2, a pan Pelhřim, řečený Pusch, farář v Louce, a Johannes Vogel a Haymannus, naši spoluměšťané, jimž jsme řečené rozhodnutí z obou stran 329
dovedné mysli uctívati znamenitosti tvé přeslavné velebnosti. Dáno atd. 62. Dohoda města Jihlavy s farářem o správci školy1 My, Jan z Pelhřimova, rychtář, Mixo Vogel, tehdy purkmistr, Andreas Vegepank, Nicolaus Kleinsmit, Frenclinus Schonmelc- zer, Heynlicus Vilgeb, Nicolaus Kuschower, Michlinus Waschen- peutel, Fridel Kutler, Cuncelinus Plumler, Cunczo Heril, Nico- laus Payir, Albertus Mokko, měšťané města Jihlavy přísežní a celá tamní obec zněním tohoto listu oznamujeme všem, že jsme se úplně dohodli s ctihodným mužem panem Jakubem, farářem našeho města, ve sporu o školu našeho města, totiž že Mikuláš, písař našeho města a správce škol tamže, má říditi a míti svrchu- řečené školy tak dlouho, pokud se mu bude líbiti, aniž náš farář pan Jakub bude tomu brániti a odporovati. Také je řečený Mikuláš, písař našeho města, povinen vyko- návati panu Jakubovi, našemu faráři, v kostele všechny služby, tak jak to činili jeho předchůdci svým farářům, věrně, ochotně a dokonale, a za ty práce má řečený pan farář Jakub tomu písaři Mikuláši platiti, jako dříve činívali správcům škol jeho předchůdci. Jakmile se pak řečená škola uprázdní, tehdy má uvedený pan Jakub, farář našeho města, anebo jeho nástupci dosaditi na svrchuřečené školy podle naší rady jiného správce, totiž způsobilého, zachovalého, rozvážného a hodnověrného. A kdykoli by se vyskytl proti řečenému správci význačný důvod a byla by mu zřejmě dokázána nějaká vina tak, že by měl býti právem odstraněn, tehdy opět má pan Jakub, farář našeho města, anebo jeho nástupci podle našeho návrhu do- saditi jiného správce, dobrého a hodnověrného, a prvního od- straniti, a tak potom má svrchuřečený Jakub, náš farář a jeho nástupci řečené dosazování držeti po věčné časy beze všeho odvolání. Svědky pak této dohody a pravými rozhodčími jsou ctihodní muži; totiž důstojný pán..., opat žďárský2, a pan Pelhřim, řečený Pusch, farář v Louce, a Johannes Vogel a Haymannus, naši spoluměšťané, jimž jsme řečené rozhodnutí z obou stran 329
Strana 330
svěřili a kteří řečené rozhodnutí zajistili pod trestem třiceti hři- ven moravské váhy, které musí strana [toto rozhodnutí] porušu- jící zaplatiti. Na svědectví této věci a na udržení její platnosti je z naší jisté vědomosti přivěšena k tomuto listu pečeť našeho města Jihlavy. Dáno den [5. ledna] před Zjevením Páně roku od jeho naro- zení tisícího třístého sedmdesátého pátého. 63. Poslední Karlova návštěva ve Franciii Již v létě 1377 ohlásil císař vlastnoručním listem fran- couzskému králi Karlovi V., že ho chce v Paříži navštíviti. Ale starosti s uspořádáním poměrů v severním Německu a v nově získaném Braniborsku2 zdržely jeho cestu, a tak teprve 20. prosince r. 1377 vstoupil poblíž Cambrai na francouzskou půdu. Francouzský král mu tam poslal na- proti skvělé čestné poselstvo (na tři sta koní) a Karel se v Cambrai zdržel přes celé vánoce, protože je tam mohl ještě slaviti jako římský císař s císařskými odznaky, kdežto ve Francouzském království by to král Karel V. nepři- pustil. Z Cambrai jel v doprovodu královských lidí přes Saint-Quintin, Noyon a Compiègne do Senlis. Tam mu přijeli vstříc, posláni francouzským králem, jeho bratři, vévodové z Berry a Burgundu, hrabě z Harecourtu, arci- biskup ze Sensu a biskup z Laonu. Jak císař přijel ze Senlis do Louvres a jak mu král poslal povoz a nosítka s ušlechtilým spře- žením a odtud jak přijel do Saint-Denis ve Francii Příští sobotu, jež byla druhým dnem měsíce ledna [r. 1378], opustil Senlis, když byl dříve posnídal, a přišel na noc do Louvres; tam mu vyjel vstříc vévoda z Baru, kterého král poslal a jenž znovu po odchodu bratří králových k němu přišel. V jeho průvodu byli někteří hrabata, korouhevníci, rytíři a pa- 330
svěřili a kteří řečené rozhodnutí zajistili pod trestem třiceti hři- ven moravské váhy, které musí strana [toto rozhodnutí] porušu- jící zaplatiti. Na svědectví této věci a na udržení její platnosti je z naší jisté vědomosti přivěšena k tomuto listu pečeť našeho města Jihlavy. Dáno den [5. ledna] před Zjevením Páně roku od jeho naro- zení tisícího třístého sedmdesátého pátého. 63. Poslední Karlova návštěva ve Franciii Již v létě 1377 ohlásil císař vlastnoručním listem fran- couzskému králi Karlovi V., že ho chce v Paříži navštíviti. Ale starosti s uspořádáním poměrů v severním Německu a v nově získaném Braniborsku2 zdržely jeho cestu, a tak teprve 20. prosince r. 1377 vstoupil poblíž Cambrai na francouzskou půdu. Francouzský král mu tam poslal na- proti skvělé čestné poselstvo (na tři sta koní) a Karel se v Cambrai zdržel přes celé vánoce, protože je tam mohl ještě slaviti jako římský císař s císařskými odznaky, kdežto ve Francouzském království by to král Karel V. nepři- pustil. Z Cambrai jel v doprovodu královských lidí přes Saint-Quintin, Noyon a Compiègne do Senlis. Tam mu přijeli vstříc, posláni francouzským králem, jeho bratři, vévodové z Berry a Burgundu, hrabě z Harecourtu, arci- biskup ze Sensu a biskup z Laonu. Jak císař přijel ze Senlis do Louvres a jak mu král poslal povoz a nosítka s ušlechtilým spře- žením a odtud jak přijel do Saint-Denis ve Francii Příští sobotu, jež byla druhým dnem měsíce ledna [r. 1378], opustil Senlis, když byl dříve posnídal, a přišel na noc do Louvres; tam mu vyjel vstříc vévoda z Baru, kterého král poslal a jenž znovu po odchodu bratří králových k němu přišel. V jeho průvodu byli někteří hrabata, korouhevníci, rytíři a pa- 330
Strana 331
nošové a tam, ačkoli je to město neopevněné, byly mu odevzdá- ny dary stejně veliké a čestné jako ve městech dříve zmíněných. A nazítří, v neděli třetího dne ledna odjel z Louvres po sní- dani. Protože se král dověděl, že císař je velmi nemocen dnou, že nemůže jeti na koni a jízda povozem že mu způsobuje bo- lesti, poslal mu během celé noci, noci sobotní, jeden z osobních svých vozů, krásně vyzdobený a tažený bílými koňmi, a nosítka svého prvorozeného syna, dauphina z Viennois, krásně upra- vená a nesená dvěma muly a dvěma běhouny, aby v nich pohodlněji přijel. Začež byl císař velmi vděčen, přijímaje řečený povoz i nosítka od poslů králových, a děkoval velice králi, který byl nepřítomen. A tak přijel ve zmíněných nosítkách až do města Saint-Denis a ze Saint-Denis dobře na míli nebo i více přišel k němu opat řečeného kláštera sv. Diviše, doprovázený dobře stem jezdců, a vzdali mu pocty. Brzy poté vyšli z řečeného města arcibis- kupové remešský, rouenský a senský,3 biskupové laonský, beau- vaiský, noyonský, pařížský; bayeuxský, lisieuxský, meauxský, évreuxský, thérouanneský a condomský4 a opat saint-wastský, všichni z rady královy, a vzdali mu pocty, řkouce, že je vítán a že je král k němu posílá, aby mu vzdali čest a aby ho dopro- vázeli. Když pak přijel do Saint-Denis, dal sundati svá nosítka a nositi je v rukou, neboť pro svou nemoc, dnu svrchu zmíně- nou, nemohl choditi. Proto se dal v nosítkách nésti do kostela našeho pána sv. Diviše, před veliký oltář sv. Ludvíka, a tam konal pobožně svou modlitku. A tak byl ve zmíněných nosít- kách odtud odnesen až do svého pokoje a tam mu opat daroval veliké ryby, králíky, dobytek, ovce, drůbež a oves a poskytl mu tolik vína, kolik jeho lidé mohli užíti. A podobně lidé z města mu odevzdali velmi cenné dary; potom, když si byl delší dobu odpočinul, projevil vášnivou touhu uzříti ostatky. Dal se proto nésti v křesle do pokladu a tam uviděl ostatky, koruny a skvosty a zdržel se tam velmi dlouho, nacházeje v nich veliké potěšení, jak bylo pozorovati na jeho tváři podle zprávy těch, kteří při něm byli. Když byl opět odnesen do svého pokoje, rozloučili se s ním řečení bratři královi a někteří preláti, kteří posud byli zůstali, 331
nošové a tam, ačkoli je to město neopevněné, byly mu odevzdá- ny dary stejně veliké a čestné jako ve městech dříve zmíněných. A nazítří, v neděli třetího dne ledna odjel z Louvres po sní- dani. Protože se král dověděl, že císař je velmi nemocen dnou, že nemůže jeti na koni a jízda povozem že mu způsobuje bo- lesti, poslal mu během celé noci, noci sobotní, jeden z osobních svých vozů, krásně vyzdobený a tažený bílými koňmi, a nosítka svého prvorozeného syna, dauphina z Viennois, krásně upra- vená a nesená dvěma muly a dvěma běhouny, aby v nich pohodlněji přijel. Začež byl císař velmi vděčen, přijímaje řečený povoz i nosítka od poslů králových, a děkoval velice králi, který byl nepřítomen. A tak přijel ve zmíněných nosítkách až do města Saint-Denis a ze Saint-Denis dobře na míli nebo i více přišel k němu opat řečeného kláštera sv. Diviše, doprovázený dobře stem jezdců, a vzdali mu pocty. Brzy poté vyšli z řečeného města arcibis- kupové remešský, rouenský a senský,3 biskupové laonský, beau- vaiský, noyonský, pařížský; bayeuxský, lisieuxský, meauxský, évreuxský, thérouanneský a condomský4 a opat saint-wastský, všichni z rady královy, a vzdali mu pocty, řkouce, že je vítán a že je král k němu posílá, aby mu vzdali čest a aby ho dopro- vázeli. Když pak přijel do Saint-Denis, dal sundati svá nosítka a nositi je v rukou, neboť pro svou nemoc, dnu svrchu zmíně- nou, nemohl choditi. Proto se dal v nosítkách nésti do kostela našeho pána sv. Diviše, před veliký oltář sv. Ludvíka, a tam konal pobožně svou modlitku. A tak byl ve zmíněných nosít- kách odtud odnesen až do svého pokoje a tam mu opat daroval veliké ryby, králíky, dobytek, ovce, drůbež a oves a poskytl mu tolik vína, kolik jeho lidé mohli užíti. A podobně lidé z města mu odevzdali velmi cenné dary; potom, když si byl delší dobu odpočinul, projevil vášnivou touhu uzříti ostatky. Dal se proto nésti v křesle do pokladu a tam uviděl ostatky, koruny a skvosty a zdržel se tam velmi dlouho, nacházeje v nich veliké potěšení, jak bylo pozorovati na jeho tváři podle zprávy těch, kteří při něm byli. Když byl opět odnesen do svého pokoje, rozloučili se s ním řečení bratři královi a někteří preláti, kteří posud byli zůstali, 331
Strana 332
a vrátili se ke králi do Paříže; on pak zůstal celý den v řečeném opatství. Jak císař, když byl viděl ostatky v Saint-Denis, jak v pokladu, tak i jinde, a když byl navštívil hrobky, jež si přál viděti, odjel ze Saint-Denis do Paříže Příští pondělí, čtvrtého dne řečeného měsíce ledna, vstal řečený císař časně zrána, neboť toho dne měl přijeti do Paříže. I dal se donést do kostela našeho pána svatého Diviše, před svatá těla,5 a tam vykonal svou pobožnost; pak se dal nésti okolo schránek na ostatky a líbal ostatky, hlavu sv. Diviše, hřeb [Kristův] a korunu [sv. Ludvíka],6 a potom žádal, aby mu byly ukázány hroby králů, zvláště krále Karla [IV. Sličného] a královny Johany [d'Evreux], jeho ženy, krále Filipa [z Va- lois] a královny Johany Burgundské, o nichž říkal, že v jejich domech ve svém mládí byl živen a že velmi mnoho dobrého pro něho vykonali. Také si přál viděti hrobku krále Jana [II. Dobrého] a dal pak kolem shromážditi opata i klášter a žádal je velmi vroucně, aby ráčili prositi Boha za ony dobré pány a dámy, kteří tam leží. Potom opustil kostel a vrátil se do svého pokoje, z něhož byl dříve odešel, a tam se dostavil, od krále byv poslán, řečený pan z la Rivière, jeho první komoří, a Colart z Tanques, jeho těles- ný podkoní; vyšli potom na dvůr před okno císařova pokoje a tam mu předvedli darem od krále krásného koně s nádher- ným a bohatým sedláním, zdobeným znaky Francie, a podobně ještě krásného běhouna; a také takové dary odevzdali jeho synu [Václavovi IV.], králi římskému. Císař děkoval vřele králi a slíbil, že vsedne na koně a vjede na něm do Paříže, jakkoli mu to bylo pro jeho nemoc obtížné; proto odeslal napřed posly do Chapelle Saint-Denis a sám se tam dal donésti v nosítkách královniných, velmi bohatě a ušlechtile zdobených, a s krásným spřežením, která mu královna k tomu účelu byla poslala. Když pak posnídal, opustil, jak už řečeno, Saint-Denis v no- sítkách a mezi Saint-Denis a Chapelle přijel mu v ústrety 332
a vrátili se ke králi do Paříže; on pak zůstal celý den v řečeném opatství. Jak císař, když byl viděl ostatky v Saint-Denis, jak v pokladu, tak i jinde, a když byl navštívil hrobky, jež si přál viděti, odjel ze Saint-Denis do Paříže Příští pondělí, čtvrtého dne řečeného měsíce ledna, vstal řečený císař časně zrána, neboť toho dne měl přijeti do Paříže. I dal se donést do kostela našeho pána svatého Diviše, před svatá těla,5 a tam vykonal svou pobožnost; pak se dal nésti okolo schránek na ostatky a líbal ostatky, hlavu sv. Diviše, hřeb [Kristův] a korunu [sv. Ludvíka],6 a potom žádal, aby mu byly ukázány hroby králů, zvláště krále Karla [IV. Sličného] a královny Johany [d'Evreux], jeho ženy, krále Filipa [z Va- lois] a královny Johany Burgundské, o nichž říkal, že v jejich domech ve svém mládí byl živen a že velmi mnoho dobrého pro něho vykonali. Také si přál viděti hrobku krále Jana [II. Dobrého] a dal pak kolem shromážditi opata i klášter a žádal je velmi vroucně, aby ráčili prositi Boha za ony dobré pány a dámy, kteří tam leží. Potom opustil kostel a vrátil se do svého pokoje, z něhož byl dříve odešel, a tam se dostavil, od krále byv poslán, řečený pan z la Rivière, jeho první komoří, a Colart z Tanques, jeho těles- ný podkoní; vyšli potom na dvůr před okno císařova pokoje a tam mu předvedli darem od krále krásného koně s nádher- ným a bohatým sedláním, zdobeným znaky Francie, a podobně ještě krásného běhouna; a také takové dary odevzdali jeho synu [Václavovi IV.], králi římskému. Císař děkoval vřele králi a slíbil, že vsedne na koně a vjede na něm do Paříže, jakkoli mu to bylo pro jeho nemoc obtížné; proto odeslal napřed posly do Chapelle Saint-Denis a sám se tam dal donésti v nosítkách královniných, velmi bohatě a ušlechtile zdobených, a s krásným spřežením, která mu královna k tomu účelu byla poslala. Když pak posnídal, opustil, jak už řečeno, Saint-Denis v no- sítkách a mezi Saint-Denis a Chapelle přijel mu v ústrety 332
Strana 333
pařížský prévôt a rytíř stráže s velikým množstvím svých jízd- ních drábů, oděných ve stejných šatech. Byl mezi nimi také prévôt kupců [= purkmistr, primas],7 konšelé města a měš- ťané pařížští, na pěkných koních a všichni stejně odění v šaty zpola bílé a fialové; a těchto krojovaných jezdců bylo na onom místě dobře od osmnácti set do dvou tisíc. Mezi nimi pak zmínění již prévôtové a rytíři, konšelé a veliké množství ostat- ních měšťanů seděli na krásných hřebcích8 a běhounech velmi vznešeně a byli seřazeni na polích podél cesty ve velmi krásném uspořádání. Jak se pařížský rychtář s primasem a rytíř stráže oddělili od lidu obecného, který byl seřazen na po- lích, a předstoupili před císaře, aby mu vzdali pocty Tehdy se oddělili od ostatních pařížský rychtář s primasem a rytíř stráže, přiblížili se k císaři a rychtář pařížský pronesl řeč řka: „Nejjasnější kníže, my, úředníci královští v Paříži, primas kupců i měšťané dobrého města, přicházíme vám vzdáti pocty a nabízíme se sloužiti vám k dobrému potěšení, neboť tak tomu chce král, náš pán, a nám tak poručil.“ A císař za to poděkoval králi i jim velmi srdečně. Potom řečený rychtář s primasem a konšelé s dobrými lidmi jeli společně přímo do Paříže, i bylo dobře v průvodu královských úředníků a lidí městských na čtyři tisíce. Takto doprovázen, přijel řečený císař do zmíněné Chapelle Saint-Denis, tam se dal snésti z nosítek královniných a byl posazen jízdmo na hřebce, jehož mu král byl poslal do Saint- Denis a který byl černý; podobně vsedl král římský [tj. Václav) na toho, jehož mu byl král poslal a který byl stejně černý. A úmyslně jim dal král francouzský koně této srsti, která byla nejvzdálenější a opakem bílé, poněvadž je zvykem v říši, že císařové vyjíždějí do měst svého císařství, která náleží k jejich panství, na bílém koni. Král pak nechtěl, aby se tak stalo v jeho království, aby zde nebylo možno spatřiti žádnou znám- ku jeho nadvlády. 333
pařížský prévôt a rytíř stráže s velikým množstvím svých jízd- ních drábů, oděných ve stejných šatech. Byl mezi nimi také prévôt kupců [= purkmistr, primas],7 konšelé města a měš- ťané pařížští, na pěkných koních a všichni stejně odění v šaty zpola bílé a fialové; a těchto krojovaných jezdců bylo na onom místě dobře od osmnácti set do dvou tisíc. Mezi nimi pak zmínění již prévôtové a rytíři, konšelé a veliké množství ostat- ních měšťanů seděli na krásných hřebcích8 a běhounech velmi vznešeně a byli seřazeni na polích podél cesty ve velmi krásném uspořádání. Jak se pařížský rychtář s primasem a rytíř stráže oddělili od lidu obecného, který byl seřazen na po- lích, a předstoupili před císaře, aby mu vzdali pocty Tehdy se oddělili od ostatních pařížský rychtář s primasem a rytíř stráže, přiblížili se k císaři a rychtář pařížský pronesl řeč řka: „Nejjasnější kníže, my, úředníci královští v Paříži, primas kupců i měšťané dobrého města, přicházíme vám vzdáti pocty a nabízíme se sloužiti vám k dobrému potěšení, neboť tak tomu chce král, náš pán, a nám tak poručil.“ A císař za to poděkoval králi i jim velmi srdečně. Potom řečený rychtář s primasem a konšelé s dobrými lidmi jeli společně přímo do Paříže, i bylo dobře v průvodu královských úředníků a lidí městských na čtyři tisíce. Takto doprovázen, přijel řečený císař do zmíněné Chapelle Saint-Denis, tam se dal snésti z nosítek královniných a byl posazen jízdmo na hřebce, jehož mu král byl poslal do Saint- Denis a který byl černý; podobně vsedl král římský [tj. Václav) na toho, jehož mu byl král poslal a který byl stejně černý. A úmyslně jim dal král francouzský koně této srsti, která byla nejvzdálenější a opakem bílé, poněvadž je zvykem v říši, že císařové vyjíždějí do měst svého císařství, která náleží k jejich panství, na bílém koni. Král pak nechtěl, aby se tak stalo v jeho království, aby zde nebylo možno spatřiti žádnou znám- ku jeho nadvlády. 333
Strana 334
Jak král francouzský vyjel ze svého paláce, aby šel v ústrety císaři, svému strýci V témže čase a hodině vyjel král ze svého paláce, sedě na ve- likém bílém komoni, bohatě sedlaném, zcela ve znacích Francie. Byl oděn v kabátec šarlatový a veliký plášť, podšitý hojně koži- šinou. Na hlavě měl klobouk špičatý, podle staré módy, vyšíva- ný a velmi bohatě posetý perlami. V jeho průvodu byli čtyři vévodové, a to z Berry, z Burgundu, z Bourbonu a z Baru, a hra- bata z Eu, z Buloně, z Coucy, ze Sarrebrücku, z Tanquarville, ze Sancerre, z Dampmartin, z Porcien, z Grant-Pré, ze Salmu, z Braisne a více jiných velikých pánů, korouhevníků a jiných rytířů bez odhadu a bez počtu a jiných velikých šlechticů. Také byli přítomni preláti, všichni nahoře vypsaní, kteří šli ven z brány saint-deniské před císařem, a všichni byli v kápích římských podle nařízení a rozkazu králova, sedíce na krásných koních a doprovázeni svými kaplany i jinými lidmi, z nichž každý byl v barvách svého pána. Páni a princové svrchu řečení jeli na velikých komoních prostředních, vyšších než oř válečný, v bohatém průvodu rytířů a panošů, z nichž každý byl v livreji svého pána. A také král měl své úředníky všech stavů, jichž byl veliký počet, oděné podle úřadu ve stejných šatech, a to: komoří dva páry krojů, jeden aksamitový, druhý pruhovaný dvojím šarla- tem; hofmistři v kroji z dvojího sametu, barvy blankytné a plavé, a rytíři čestné stráže v sametu rumělkovém; podkoní tělesní i zbrojní v kamokasu modrém; přídveřníci zbrojní v dvo- jím kamokasu z pruhů modrých a červených; služebnictvo — chlebmistři, čísníci a kráječi u stolů - v oděvu z dvojího saténu, pruhovaném bílým a plavým; a stejně byli oblečeni i úředníci dauphina z Viennois, prvorozeného syna králova; a kuchmistři i truksasové v hedvábných hazukách a kožíšcích vydrových s perletovými knoflíky navrchu; komorníci, jichž bylo padesát dva, všichni odění ve stejný šat s pruhováním šedobílým na látce černé; drábové zbrojní, jichž bylo padesát až šedesát, byli oblečeni ve stejný šat z látky modré a černé; sklepmistři s pru- hováním hnědým proti rumělkovému; a tak ze všech úřadů, každý úřad zvlášť měl jeden kroj. 334
Jak král francouzský vyjel ze svého paláce, aby šel v ústrety císaři, svému strýci V témže čase a hodině vyjel král ze svého paláce, sedě na ve- likém bílém komoni, bohatě sedlaném, zcela ve znacích Francie. Byl oděn v kabátec šarlatový a veliký plášť, podšitý hojně koži- šinou. Na hlavě měl klobouk špičatý, podle staré módy, vyšíva- ný a velmi bohatě posetý perlami. V jeho průvodu byli čtyři vévodové, a to z Berry, z Burgundu, z Bourbonu a z Baru, a hra- bata z Eu, z Buloně, z Coucy, ze Sarrebrücku, z Tanquarville, ze Sancerre, z Dampmartin, z Porcien, z Grant-Pré, ze Salmu, z Braisne a více jiných velikých pánů, korouhevníků a jiných rytířů bez odhadu a bez počtu a jiných velikých šlechticů. Také byli přítomni preláti, všichni nahoře vypsaní, kteří šli ven z brány saint-deniské před císařem, a všichni byli v kápích římských podle nařízení a rozkazu králova, sedíce na krásných koních a doprovázeni svými kaplany i jinými lidmi, z nichž každý byl v barvách svého pána. Páni a princové svrchu řečení jeli na velikých komoních prostředních, vyšších než oř válečný, v bohatém průvodu rytířů a panošů, z nichž každý byl v livreji svého pána. A také král měl své úředníky všech stavů, jichž byl veliký počet, oděné podle úřadu ve stejných šatech, a to: komoří dva páry krojů, jeden aksamitový, druhý pruhovaný dvojím šarla- tem; hofmistři v kroji z dvojího sametu, barvy blankytné a plavé, a rytíři čestné stráže v sametu rumělkovém; podkoní tělesní i zbrojní v kamokasu modrém; přídveřníci zbrojní v dvo- jím kamokasu z pruhů modrých a červených; služebnictvo — chlebmistři, čísníci a kráječi u stolů - v oděvu z dvojího saténu, pruhovaném bílým a plavým; a stejně byli oblečeni i úředníci dauphina z Viennois, prvorozeného syna králova; a kuchmistři i truksasové v hedvábných hazukách a kožíšcích vydrových s perletovými knoflíky navrchu; komorníci, jichž bylo padesát dva, všichni odění ve stejný šat s pruhováním šedobílým na látce černé; drábové zbrojní, jichž bylo padesát až šedesát, byli oblečeni ve stejný šat z látky modré a černé; sklepmistři s pru- hováním hnědým proti rumělkovému; a tak ze všech úřadů, každý úřad zvlášť měl jeden kroj. 334
Strana 335
Král potřeboval více než půl hodiny k tomu, aby se dostal ze dvora paláce pro veliké množství lidu jízdného, který tam byl. I jel středem města s velikým množstvím lidí, cestou přímo k Saint-Denis, projížděje branou a tvrzí saint-deniskou. A uspo- řádání lidu králova bylo tak dobře provedeno, že byl malý nával vzhledem k množství, jež se tam sešlo. Napřed jeli vši- chni rytíři a panoši, jízdní lučištníci a zbrojní drábové. A před králem jel maršál z Blainville a jeho tělesní strážci, kteří měli dva meče na šerpě a parádní klobouky. Bezprostředně před ním byl syn krále navarského a hrabata z Harecourtu a z Tanquar- ville a vzadu zbrojní přídveřníci. Za nimi pak čtyři vévodové shora zmínění, více jiných hrabat a baronů a preláti nahoře jmenovaní, jeli seřazeni vždy dva a dva. Jak se král francouzský a císař se svým synem, králem římským, setkali mezi Chapelle a Mlý- nem větrným, a o poctách, jež si při shledání jeden i druhý vzdali Za těmi pak první jeli arcibiskupové, potom biskupové a pak přišli velcí komoni a oři královi, velice bohatě osedlaní, které v pravici vedli podkoní, ti sami jeli na jiných hřebcích, všichni ve stejném odění, a na šerpách měli znaky Francie, po ob- vyklém způsobu. Vrchní podkoní králův jel na velikém bělouši před tělesnou stráží a nesl znak královský, kterýžto znak byl z aksamitu s vyšívanými květy lilie, perlami prošívanými; měl jej na šerpě okolo šíje tak, jak je zvykem jej nositi. U zbrojných drábů králových byli napřed dva trubači královští, kteří měli stříbrné lesní rohy, zdobené vyšívanými praporci, a ti občas troubili na znamení lidem, aby postupovali v jízdě kupředu. Tak dojel král ze svého paláce až na půl cesty mezi Mlýn větrný a Chapelle, když se setkali, on a císař; i bylo předem upraveno veliké místo, aby pro veliký nával lidí, kteří byli přítomni, mohli přistoupiti jeden ke druhému. Při kterémžto setkání řečený císař sňal svůj baret a klobouk a také král; král však se nechtěl příliš k císaři přiblížiti, aby se jeho kůň neotřel o císařovy nohy, v nichž měl dnu, nýbrž vzali se za ruce jeden 335
Král potřeboval více než půl hodiny k tomu, aby se dostal ze dvora paláce pro veliké množství lidu jízdného, který tam byl. I jel středem města s velikým množstvím lidí, cestou přímo k Saint-Denis, projížděje branou a tvrzí saint-deniskou. A uspo- řádání lidu králova bylo tak dobře provedeno, že byl malý nával vzhledem k množství, jež se tam sešlo. Napřed jeli vši- chni rytíři a panoši, jízdní lučištníci a zbrojní drábové. A před králem jel maršál z Blainville a jeho tělesní strážci, kteří měli dva meče na šerpě a parádní klobouky. Bezprostředně před ním byl syn krále navarského a hrabata z Harecourtu a z Tanquar- ville a vzadu zbrojní přídveřníci. Za nimi pak čtyři vévodové shora zmínění, více jiných hrabat a baronů a preláti nahoře jmenovaní, jeli seřazeni vždy dva a dva. Jak se král francouzský a císař se svým synem, králem římským, setkali mezi Chapelle a Mlý- nem větrným, a o poctách, jež si při shledání jeden i druhý vzdali Za těmi pak první jeli arcibiskupové, potom biskupové a pak přišli velcí komoni a oři královi, velice bohatě osedlaní, které v pravici vedli podkoní, ti sami jeli na jiných hřebcích, všichni ve stejném odění, a na šerpách měli znaky Francie, po ob- vyklém způsobu. Vrchní podkoní králův jel na velikém bělouši před tělesnou stráží a nesl znak královský, kterýžto znak byl z aksamitu s vyšívanými květy lilie, perlami prošívanými; měl jej na šerpě okolo šíje tak, jak je zvykem jej nositi. U zbrojných drábů králových byli napřed dva trubači královští, kteří měli stříbrné lesní rohy, zdobené vyšívanými praporci, a ti občas troubili na znamení lidem, aby postupovali v jízdě kupředu. Tak dojel král ze svého paláce až na půl cesty mezi Mlýn větrný a Chapelle, když se setkali, on a císař; i bylo předem upraveno veliké místo, aby pro veliký nával lidí, kteří byli přítomni, mohli přistoupiti jeden ke druhému. Při kterémžto setkání řečený císař sňal svůj baret a klobouk a také král; král však se nechtěl příliš k císaři přiblížiti, aby se jeho kůň neotřel o císařovy nohy, v nichž měl dnu, nýbrž vzali se za ruce jeden 335
Strana 336
i druhý, a tak se vzájemně pozdravili; král řekl císaři, že ho velice vítá a že měl velikou touhu ho spatřiti. I postoupil potom král dále, aby pozdravil krále římského, a vzal ho za ruku stej- ným způsobem, jak byl učinil císaři. Pak se vrátil před císaře a dal ho po své pravici, ačkoli se císař proto omlouval velmi dlouze a nechtěl tak učiniti; a vedle sebe na levici dal řečeného krále římského. Tak jel král uprostřed, mezi císařem a jeho synem, po celou cestu a celým městem Paříží až do svého paláce. Když císař, provázen skvělým průvodem, přijel do krá- lova paláce, bylo tam pro něho připraveno křeslo, v němž ho vynesli do jeho pokojů; pro chorobu (měl horečku) a únavu z cesty se nezúčastnil veliké večeře, králem uspo- řádané. V úterý 5. ledna mu přinesli primas kupců a pa- řížští konšelé vzácné dary a odpoledne projednával s krá- lem důvěrně společné záležitosti. Dne 6. ledna na den Sv. tří králů si prohlédl vzácné ostatky v královské kapli Sainte-Chapelle9 (ke skříni s nimi dal se po točitých scho- dech vytáhnouti za ramena a nohy) a potom se tam zúčastnil slavné mše, po níž byla veliká hostina. O obědě, který byl ve velikém sále paláce a o jeho uspořádání První seděl arcibiskup remešský; pak seděl císař, potom král, a to tak, že byl uprostřed čela sálu; za králem francouzským seděl král římský a mezi králem francouzským a římským byla stejná vzdálenost jako mezi králem francouzským a císařem. Císař, král i král římský měli každý pro sebe nebesa ze zlace- ného, velurem lemovaného sukna, se znaky Francie, a nad těmito byla jiná, velmi veliká nebesa, která šla podél stolu, podél všech pilířů i ostění oken. Okna za stolem byla bohatě zdobena zlacenou látkou a nebesa také. Za králem římským seděli tři biskupové, hodně daleko od něho, až na konci stolu: biskup z Braunsberku, biskup pařížský a biskup beauvaiský. Pod jinými nebesy, jež byla mezi mramorovým stolem a par- lamentem, seděl přede všemi vévoda saský [Albrecht], dauphin z Viennois, prvorozený syn králův, a za ním seděli vévodové 336
i druhý, a tak se vzájemně pozdravili; král řekl císaři, že ho velice vítá a že měl velikou touhu ho spatřiti. I postoupil potom král dále, aby pozdravil krále římského, a vzal ho za ruku stej- ným způsobem, jak byl učinil císaři. Pak se vrátil před císaře a dal ho po své pravici, ačkoli se císař proto omlouval velmi dlouze a nechtěl tak učiniti; a vedle sebe na levici dal řečeného krále římského. Tak jel král uprostřed, mezi císařem a jeho synem, po celou cestu a celým městem Paříží až do svého paláce. Když císař, provázen skvělým průvodem, přijel do krá- lova paláce, bylo tam pro něho připraveno křeslo, v němž ho vynesli do jeho pokojů; pro chorobu (měl horečku) a únavu z cesty se nezúčastnil veliké večeře, králem uspo- řádané. V úterý 5. ledna mu přinesli primas kupců a pa- řížští konšelé vzácné dary a odpoledne projednával s krá- lem důvěrně společné záležitosti. Dne 6. ledna na den Sv. tří králů si prohlédl vzácné ostatky v královské kapli Sainte-Chapelle9 (ke skříni s nimi dal se po točitých scho- dech vytáhnouti za ramena a nohy) a potom se tam zúčastnil slavné mše, po níž byla veliká hostina. O obědě, který byl ve velikém sále paláce a o jeho uspořádání První seděl arcibiskup remešský; pak seděl císař, potom král, a to tak, že byl uprostřed čela sálu; za králem francouzským seděl král římský a mezi králem francouzským a římským byla stejná vzdálenost jako mezi králem francouzským a císařem. Císař, král i král římský měli každý pro sebe nebesa ze zlace- ného, velurem lemovaného sukna, se znaky Francie, a nad těmito byla jiná, velmi veliká nebesa, která šla podél stolu, podél všech pilířů i ostění oken. Okna za stolem byla bohatě zdobena zlacenou látkou a nebesa také. Za králem římským seděli tři biskupové, hodně daleko od něho, až na konci stolu: biskup z Braunsberku, biskup pařížský a biskup beauvaiský. Pod jinými nebesy, jež byla mezi mramorovým stolem a par- lamentem, seděl přede všemi vévoda saský [Albrecht], dauphin z Viennois, prvorozený syn králův, a za ním seděli vévodové 336
Strana 337
z Berry, z Brabantu, z Burgundu, syn krále navarského, vévoda z Baru, vévoda Jindřich a na konci kancléř císařův, který nebyl biskupem. Vévoda z Bourbonu, hrabě z Eu, pán z Coucy a hrabě z Harecourtu neseděli, nýbrž byli okolo řečeného dou- phina, aby mu dělali společnost a bránili ho před návalem. Ostatní vévodové a princové jedli pod jinými nebesy, v krás- ném a dobrém pořádku. Na baldachýně, kde jedl řečený dau- phin, byla nebesa z pruhů velurových a zlatého sukna, která pokrývala stůl po celé délce, a stejně také byl pokryt i balda- chýn. Také sál velikého paláce byl ozdoben po celé délce čalouny s obrazy vysoko kolem dokola, tak pěkně upravenými a tak dobře umístěnými, že kamenné sochy králů, které jsou kol do- kola sálu, nebyly vůbec zakryty a bylo je dobře viděti. I bylo v řečeném sále pět baldachýnů, počítáme-li v to onen baldachýn u mramorového stolu, a tři police na víno, velmi bohatě vy- zdobené a opatřené nádobím. Ta, jež byla největší a nejblíže mezi velkým a druhým baldachýnem, v rohu řečeného sálu, byla nejvíce naložena zlatým nádobím a velikými stříbrnými a emailovanými lahvicemi. Druhá, jež byli blízko síně »dávek«, byla celá pokryta hrnci, lahvicemi a jiným zlaceným nádobím, kolik se na ni vešlo. A třetí, která byla hodně napřed, uprostřed sálu pod jedním z oblouků, byla tak, jak jen bylo možno, na- plněna nádobím z bílého stříbra, jež sloužilo společně celému sálu. Veliký a drahý baldachýn a všechny řečené police byly ob- klopeny, opatřeny a bráněny dobrými závorami, kulisami a sloupky kolem dokola, a ty byly nahoře dobře zaostřené, takže tam nebylo možno vstoupiti než určitými průchody, jež byly hlídány a bráněny rytíři k tomu ustanovenými. I jedlo dobře v řečeném sále podle zprávy, kterou o tom podali heroldi, osm set rytířů, ostatní lid nečítajíc. A jakkoli král nařídil čtyři chody o čtyřiceti párech jídel, přece jenom pro nemoc císařovu, který již příliš dlouho seděl u stolu, dal král zrušiti jeden chod a dal podávati toliko tři, což bylo třicet párů jídel, vyjma tři pře- stávky, jež byly vyplněny, jak následuje. Předvedená historie znázorňovala, jak Godefroy z Bouillonu dobyl svatého města Jeruzaléma ... 22 Čtení o Karlu IV. 337
z Berry, z Brabantu, z Burgundu, syn krále navarského, vévoda z Baru, vévoda Jindřich a na konci kancléř císařův, který nebyl biskupem. Vévoda z Bourbonu, hrabě z Eu, pán z Coucy a hrabě z Harecourtu neseděli, nýbrž byli okolo řečeného dou- phina, aby mu dělali společnost a bránili ho před návalem. Ostatní vévodové a princové jedli pod jinými nebesy, v krás- ném a dobrém pořádku. Na baldachýně, kde jedl řečený dau- phin, byla nebesa z pruhů velurových a zlatého sukna, která pokrývala stůl po celé délce, a stejně také byl pokryt i balda- chýn. Také sál velikého paláce byl ozdoben po celé délce čalouny s obrazy vysoko kolem dokola, tak pěkně upravenými a tak dobře umístěnými, že kamenné sochy králů, které jsou kol do- kola sálu, nebyly vůbec zakryty a bylo je dobře viděti. I bylo v řečeném sále pět baldachýnů, počítáme-li v to onen baldachýn u mramorového stolu, a tři police na víno, velmi bohatě vy- zdobené a opatřené nádobím. Ta, jež byla největší a nejblíže mezi velkým a druhým baldachýnem, v rohu řečeného sálu, byla nejvíce naložena zlatým nádobím a velikými stříbrnými a emailovanými lahvicemi. Druhá, jež byli blízko síně »dávek«, byla celá pokryta hrnci, lahvicemi a jiným zlaceným nádobím, kolik se na ni vešlo. A třetí, která byla hodně napřed, uprostřed sálu pod jedním z oblouků, byla tak, jak jen bylo možno, na- plněna nádobím z bílého stříbra, jež sloužilo společně celému sálu. Veliký a drahý baldachýn a všechny řečené police byly ob- klopeny, opatřeny a bráněny dobrými závorami, kulisami a sloupky kolem dokola, a ty byly nahoře dobře zaostřené, takže tam nebylo možno vstoupiti než určitými průchody, jež byly hlídány a bráněny rytíři k tomu ustanovenými. I jedlo dobře v řečeném sále podle zprávy, kterou o tom podali heroldi, osm set rytířů, ostatní lid nečítajíc. A jakkoli král nařídil čtyři chody o čtyřiceti párech jídel, přece jenom pro nemoc císařovu, který již příliš dlouho seděl u stolu, dal král zrušiti jeden chod a dal podávati toliko tři, což bylo třicet párů jídel, vyjma tři pře- stávky, jež byly vyplněny, jak následuje. Předvedená historie znázorňovala, jak Godefroy z Bouillonu dobyl svatého města Jeruzaléma ... 22 Čtení o Karlu IV. 337
Strana 338
Ve čtvrtek 7. ledna jel král s císařem na veliké lodi, skvěle upravené na způsob domu, do Louvru; po obědě složila císaři hold pařížská universita, z každé fakulty dvanáct členů, z fakulty svobodných umění dvacet čtyři. Potom král ve své radě vyložil císaři podstatu sporů mezi Francií a Anglií. V sobotu pak císař v zasedání rady slíbil králi všelikou pomoc. Jak šel císař navštívit královnu do hotelu Saint-Pol Příští neděli, jež byla desátý den ledna, odjel císař společně s králem; když byl císař poobědval, byl donesen až k vodě na nábřeží proti Louvru, kdež byla loď, o které nahoře byla uči- něna zmínka, a v ní pluli proti vodě císař s králem a králem římským pod veliký most přímo k Saint-Polu, v kterémžto pa- láci byla královna10 a dítky královy. Když v řečeném paláci dospěli až doprostřed nádvoří, přistoupil dauphin, prvorozený syn králův, a pan Ludvík, hrabě z Valois, synové královi, po- klekli před králem a pak šli pozdraviti císaře v křesle, ve kte- rém byl nesen. Císař je políbil, smeknuv při tom svůj klobouk. Pak byli synové královi neseni před našimi řečenými pány a král s králem římským šli vpředu do veliké síně a vystoupili po točitých schodech, kdežto císař byl přinesen ve svém křesle později; když byl nahoře, přál si navštíviti královnu. I šli k ní společně, císař, král i král římský; tam byl veliký nával a tlače- nice pánů, rytířů a tolik urozených lidí, že u vchodu stěží bylo možno projíti. Přesto prošli až ke starému pokoji královninu, který je hned po té straně sálu, kde je znázorněn příběh Theseův.11 Tam královna očekávala císaře a krále, majíc velice bohatou čelenku na hlavě a obstoupena vznešeným průvodem velikých dám, jež jsou zde uvedeny: Především tam byla hraběnka z Ar- tois, vévodkyně z Orleánsu, dcera krále francouzského, vévod- kyně z Bourbonu, matka královnina, neteř králova, dcera jeho bratra vévody z Berry, dcera pána z Coucy, dáma z Préaux a řada jiných hraběnek a dám, manželek velmožů a korouhev- níků a veliké množství jiných dám a dívek, což vypsati bylo 338
Ve čtvrtek 7. ledna jel král s císařem na veliké lodi, skvěle upravené na způsob domu, do Louvru; po obědě složila císaři hold pařížská universita, z každé fakulty dvanáct členů, z fakulty svobodných umění dvacet čtyři. Potom král ve své radě vyložil císaři podstatu sporů mezi Francií a Anglií. V sobotu pak císař v zasedání rady slíbil králi všelikou pomoc. Jak šel císař navštívit královnu do hotelu Saint-Pol Příští neděli, jež byla desátý den ledna, odjel císař společně s králem; když byl císař poobědval, byl donesen až k vodě na nábřeží proti Louvru, kdež byla loď, o které nahoře byla uči- něna zmínka, a v ní pluli proti vodě císař s králem a králem římským pod veliký most přímo k Saint-Polu, v kterémžto pa- láci byla královna10 a dítky královy. Když v řečeném paláci dospěli až doprostřed nádvoří, přistoupil dauphin, prvorozený syn králův, a pan Ludvík, hrabě z Valois, synové královi, po- klekli před králem a pak šli pozdraviti císaře v křesle, ve kte- rém byl nesen. Císař je políbil, smeknuv při tom svůj klobouk. Pak byli synové královi neseni před našimi řečenými pány a král s králem římským šli vpředu do veliké síně a vystoupili po točitých schodech, kdežto císař byl přinesen ve svém křesle později; když byl nahoře, přál si navštíviti královnu. I šli k ní společně, císař, král i král římský; tam byl veliký nával a tlače- nice pánů, rytířů a tolik urozených lidí, že u vchodu stěží bylo možno projíti. Přesto prošli až ke starému pokoji královninu, který je hned po té straně sálu, kde je znázorněn příběh Theseův.11 Tam královna očekávala císaře a krále, majíc velice bohatou čelenku na hlavě a obstoupena vznešeným průvodem velikých dám, jež jsou zde uvedeny: Především tam byla hraběnka z Ar- tois, vévodkyně z Orleánsu, dcera krále francouzského, vévod- kyně z Bourbonu, matka královnina, neteř králova, dcera jeho bratra vévody z Berry, dcera pána z Coucy, dáma z Préaux a řada jiných hraběnek a dám, manželek velmožů a korouhev- níků a veliké množství jiných dám a dívek, což vypsati bylo 338
Strana 339
by příliš dlouhé. Když císař královnu spatřil, dal se donésti až k jejímu křeslu, sňal svůj klobouk a královna ho pozdravila a políbila. Potom byl donesen více vpřed řečeného pokoje, až před lůžko. Královna zůstala po jeho boku a král doprovázel napřed krále římského, jehož královna pozdravila a také po- líbila; císař a král římský se pak políbili se všemi dámami, které byly příbuzné a pocházely z rodu francouzského. Poté přál si císař velmi vroucně spatřiti vévodkyni z Bour- bonu,12 matku královninu, jež stála v jednom koutě řečeného pokoje, mimo tlačenici; i byla přivedena k císaři. Když stanuli jeden vedle druhého, počal císař tak silně plakati a řečená vévodkyně také, že to byla velmi žalostná podívaná. Příčiny pak toho byly pro památku, kterou choval císař na to, že sestra řečené vévodkyně byla jeho první ženou,13 a také proto, že řečená vévodkyně byla družkou a spoluvychována s vévodkyní z Normandie,14 která byla sestrou císařovou a matkou králo- vou; na tomto místě však nemohli společně hovořiti, a proto císař prosil, aby ji mohl navštíviti po obědě a mluviti s ní více o samotě, a tak se také stalo. Potom odešli, císař, král a i král římský, když se byli roz- loučili s královnou. Císař byl odnesen do pokoje dauphina z Viennois, nejstaršího syna králova, kterýžto pokoj byl pro něho bohatě vyzdoben, stejně jako celý palác, jak již bylo na- hoře řečeno. Král pak šel obědvati do sálu řečeného paláce, zvaného sál senský, a tam uvedl krále římského a všechen lid císařův s velikým zastupem rytířů, kolik se jich tam mohlo vejíti. Zatím co obědvali, dal se císař uložiti k spánku; po obědě, když bylo již podáno víno i zákusky, odebral se král do svého pokoje a krále římského dal odvésti do pokoje pana Lud- víka, svého syna, hraběte z Valois; kterýžto král římský se pak chtěl jít podívat na lvy a v jeho průvodu šli také bratři královi. Když pak se císař vzbudil, byla k němu dovedena zmíněná již vévodkyně z Bourbonu a oba společně dlouho rozmlouvali. Dosti brzo poté poslal král k císaři královnu a dítky své, dau- phina z Viennois a hraběte z Valois, začež mu byl císař velmi vděčen; královna seděla dlouho po jeho boku a rozmlouvali spolu dlouhou dobu. Královna mu darovala nádherný zlatý relikviář, veliký a klenutý, opatřený dříkem z pravého kříže 339
by příliš dlouhé. Když císař královnu spatřil, dal se donésti až k jejímu křeslu, sňal svůj klobouk a královna ho pozdravila a políbila. Potom byl donesen více vpřed řečeného pokoje, až před lůžko. Královna zůstala po jeho boku a král doprovázel napřed krále římského, jehož královna pozdravila a také po- líbila; císař a král římský se pak políbili se všemi dámami, které byly příbuzné a pocházely z rodu francouzského. Poté přál si císař velmi vroucně spatřiti vévodkyni z Bour- bonu,12 matku královninu, jež stála v jednom koutě řečeného pokoje, mimo tlačenici; i byla přivedena k císaři. Když stanuli jeden vedle druhého, počal císař tak silně plakati a řečená vévodkyně také, že to byla velmi žalostná podívaná. Příčiny pak toho byly pro památku, kterou choval císař na to, že sestra řečené vévodkyně byla jeho první ženou,13 a také proto, že řečená vévodkyně byla družkou a spoluvychována s vévodkyní z Normandie,14 která byla sestrou císařovou a matkou králo- vou; na tomto místě však nemohli společně hovořiti, a proto císař prosil, aby ji mohl navštíviti po obědě a mluviti s ní více o samotě, a tak se také stalo. Potom odešli, císař, král a i král římský, když se byli roz- loučili s královnou. Císař byl odnesen do pokoje dauphina z Viennois, nejstaršího syna králova, kterýžto pokoj byl pro něho bohatě vyzdoben, stejně jako celý palác, jak již bylo na- hoře řečeno. Král pak šel obědvati do sálu řečeného paláce, zvaného sál senský, a tam uvedl krále římského a všechen lid císařův s velikým zastupem rytířů, kolik se jich tam mohlo vejíti. Zatím co obědvali, dal se císař uložiti k spánku; po obědě, když bylo již podáno víno i zákusky, odebral se král do svého pokoje a krále římského dal odvésti do pokoje pana Lud- víka, svého syna, hraběte z Valois; kterýžto král římský se pak chtěl jít podívat na lvy a v jeho průvodu šli také bratři královi. Když pak se císař vzbudil, byla k němu dovedena zmíněná již vévodkyně z Bourbonu a oba společně dlouho rozmlouvali. Dosti brzo poté poslal král k císaři královnu a dítky své, dau- phina z Viennois a hraběte z Valois, začež mu byl císař velmi vděčen; královna seděla dlouho po jeho boku a rozmlouvali spolu dlouhou dobu. Královna mu darovala nádherný zlatý relikviář, veliký a klenutý, opatřený dříkem z pravého kříže 339
Strana 340
[Kristova] a velmi bohatě vykládaný drahokamy; dauphin pak mu odevzdal dva velmi krásné lovecké psy na ozdobných pou- tech s hedvábnými obojky a zlatým kováním, tepaným do liliového květu; císař projevoval nad tím velikou radost, ne- smírně se z darů těšil a děkoval za ně královně i řečenému dauphinovi. Ježto bylo již k večeru a císař měl s králem odejeti do Lesa vincenneského, přišel král do pokoje císařova, aby ho vyzval k odchodu, neboť bylo rozhodnuto, že mají jeti společně; proto se rozloučila královna i řečené dítky královy s císařem a odešly do sousedního pokoje. Tehdy přišel ke královně král římský, aby se s ní rozloučil, a ona mu darovala krásný a drahý zlatý náhrdelník, vykládaný drahokamy. Brzy potom odešli, král s králem římským napřed, aby vsedli na koně, kdežto císař usedl do královniných nosítek, a tak od- jeli přímo do Lesíka. Když přijeli do Lesíka, bylo již pozdě, a proto nesli před nimi veliké množství pochodní. Král pak dal odnésti a uložiti císaře ve své krásné věži, v pokoji, ve kterém sám spával, a sám se ubytoval v pokoji, jenž se nazývá pokojem daňčím a který je při věži. Syna císařova dal uložiti v pokoji svého nejstaršího syna, dauphina z Viennois. Král potom veče- řel v sále se svými lidmi, neboť bylo tam málo cizinců, protože se všichni vrátili do Paříže. Ve středu II. ledna navštívil císař opatství v Saint- Maur-des-Fossés a potom byl ubytován v zámku Beauté- sur-Marne, kam za ním král přijížděl z Lesíka. Ve čtvrtek 14. ledna dal král odevzdati císaři a jeho lidem krásné dary a v sobotu 16. ledna se oba panovníci slavnostně roz- loučili. Císař odejel v průvodu králových bratrů do Meaux, kde se s ním tito rozloučili, a potom se vrátil podle roz- vrhu králova přes Gandel, Château-Thierry, Remeš a Mousson do Lucemburska. V Paříži nechal tři nebo čtyři dny svého kancléře, aby vyhotovil listiny se zlatou pečetí, kterými ustanovil dauphina místodržícím a generálním vikářem v Království arelatském. 340
[Kristova] a velmi bohatě vykládaný drahokamy; dauphin pak mu odevzdal dva velmi krásné lovecké psy na ozdobných pou- tech s hedvábnými obojky a zlatým kováním, tepaným do liliového květu; císař projevoval nad tím velikou radost, ne- smírně se z darů těšil a děkoval za ně královně i řečenému dauphinovi. Ježto bylo již k večeru a císař měl s králem odejeti do Lesa vincenneského, přišel král do pokoje císařova, aby ho vyzval k odchodu, neboť bylo rozhodnuto, že mají jeti společně; proto se rozloučila královna i řečené dítky královy s císařem a odešly do sousedního pokoje. Tehdy přišel ke královně král římský, aby se s ní rozloučil, a ona mu darovala krásný a drahý zlatý náhrdelník, vykládaný drahokamy. Brzy potom odešli, král s králem římským napřed, aby vsedli na koně, kdežto císař usedl do královniných nosítek, a tak od- jeli přímo do Lesíka. Když přijeli do Lesíka, bylo již pozdě, a proto nesli před nimi veliké množství pochodní. Král pak dal odnésti a uložiti císaře ve své krásné věži, v pokoji, ve kterém sám spával, a sám se ubytoval v pokoji, jenž se nazývá pokojem daňčím a který je při věži. Syna císařova dal uložiti v pokoji svého nejstaršího syna, dauphina z Viennois. Král potom veče- řel v sále se svými lidmi, neboť bylo tam málo cizinců, protože se všichni vrátili do Paříže. Ve středu II. ledna navštívil císař opatství v Saint- Maur-des-Fossés a potom byl ubytován v zámku Beauté- sur-Marne, kam za ním král přijížděl z Lesíka. Ve čtvrtek 14. ledna dal král odevzdati císaři a jeho lidem krásné dary a v sobotu 16. ledna se oba panovníci slavnostně roz- loučili. Císař odejel v průvodu králových bratrů do Meaux, kde se s ním tito rozloučili, a potom se vrátil podle roz- vrhu králova přes Gandel, Château-Thierry, Remeš a Mousson do Lucemburska. V Paříži nechal tři nebo čtyři dny svého kancléře, aby vyhotovil listiny se zlatou pečetí, kterými ustanovil dauphina místodržícím a generálním vikářem v Království arelatském. 340
Strana 341
64. Mincovní řád Karla IV.1 Karel Čtvrtý, z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše a český král, a Václav, z milosti boží římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme zněním tohoto listu všem: Mezi nesčetnými pečlivými starostmi, kterými jsme při zajiš- ťování prospěchu našich poddaných zaměstnáni neustálými a namáhavými pracemi, vyvstává ona věc, zasluhující zvláštní úvahy, jak by byl s pomocí boží za našich časů uspořádán pe- něžní stav našeho Českého království a jeho poddaných a šťast- ně byl upraven prospěch státu. Chceme opravdu, pokud nám toho ráčí dopřáti Nejvyšší, od- straniti zhoubné škody našeho království, kterými pro lehkost obecné měny pražských denárů jak v haléřích, tak v groších dosud až podnes trpěl veškerý náš lid, a nadto učiniti skutečné opatření, jdouce ve stopách jasného blahé paměti zesnulého českého krále Jana, otce a děda našeho předrahého, a proto s dobrým rozmyslem, bez omylu anebo neprozřetelně, nýbrž po četných a opětovných poradách s knížaty, pány a šlechtici našeho Českého království, našimi věrnými a poddanými, z jisté vědomosti rozhodujeme a ustanovujeme o uspořádání, úpravě a zachovávání této královské měny a tímto listem za sebe, naše dědice a nástupce, české krále, neodvolatelně pevně stanovíme věčně platným nařízením: Od nynějška do budoucna bude povinen královský český minemistr,2 který je a po věčné časy bude, nezměnitelně zacho- vávati při ražbě grošů a haléřů nížepsanou úpravu, způsob a řád: totiž aby bylo ke stu hřiven čistého stříbra přidáváno dvanáct hřiven mědi a ne více, a aby z takto sazeného stříbra byly raženy pražské groše té jakosti, zrna neboli obsahu a stříže, aby totiž sedmdesát grošů váhou a také jakostí stříbra dávalo a mělo jednu zákonitou hřivnu stříbra.3 Podobně ať jsou haléře raženy v takové jakosti stříbra, aby dvanáct haléřů tvořilo cenou a náležitou jakostí jeden groš. A mincíři nynější i budoucí po věčné časy nechť nerozmnožují ražbu těchto haléřů, aby nebylo nutno z tohoto množství platiti za groš více haléřů než dva- náct, nebo aby tento groš nebyl oceňován nijak výše než haléře. 341
64. Mincovní řád Karla IV.1 Karel Čtvrtý, z přízně boží milostivosti římský císař, vždy rozmnožitel říše a český král, a Václav, z milosti boží římský král, vždy rozmnožitel říše a český král. Známo činíme zněním tohoto listu všem: Mezi nesčetnými pečlivými starostmi, kterými jsme při zajiš- ťování prospěchu našich poddaných zaměstnáni neustálými a namáhavými pracemi, vyvstává ona věc, zasluhující zvláštní úvahy, jak by byl s pomocí boží za našich časů uspořádán pe- něžní stav našeho Českého království a jeho poddaných a šťast- ně byl upraven prospěch státu. Chceme opravdu, pokud nám toho ráčí dopřáti Nejvyšší, od- straniti zhoubné škody našeho království, kterými pro lehkost obecné měny pražských denárů jak v haléřích, tak v groších dosud až podnes trpěl veškerý náš lid, a nadto učiniti skutečné opatření, jdouce ve stopách jasného blahé paměti zesnulého českého krále Jana, otce a děda našeho předrahého, a proto s dobrým rozmyslem, bez omylu anebo neprozřetelně, nýbrž po četných a opětovných poradách s knížaty, pány a šlechtici našeho Českého království, našimi věrnými a poddanými, z jisté vědomosti rozhodujeme a ustanovujeme o uspořádání, úpravě a zachovávání této královské měny a tímto listem za sebe, naše dědice a nástupce, české krále, neodvolatelně pevně stanovíme věčně platným nařízením: Od nynějška do budoucna bude povinen královský český minemistr,2 který je a po věčné časy bude, nezměnitelně zacho- vávati při ražbě grošů a haléřů nížepsanou úpravu, způsob a řád: totiž aby bylo ke stu hřiven čistého stříbra přidáváno dvanáct hřiven mědi a ne více, a aby z takto sazeného stříbra byly raženy pražské groše té jakosti, zrna neboli obsahu a stříže, aby totiž sedmdesát grošů váhou a také jakostí stříbra dávalo a mělo jednu zákonitou hřivnu stříbra.3 Podobně ať jsou haléře raženy v takové jakosti stříbra, aby dvanáct haléřů tvořilo cenou a náležitou jakostí jeden groš. A mincíři nynější i budoucí po věčné časy nechť nerozmnožují ražbu těchto haléřů, aby nebylo nutno z tohoto množství platiti za groš více haléřů než dva- náct, nebo aby tento groš nebyl oceňován nijak výše než haléře. 341
Strana 342
Nadto stanovíme, aby zkoušeči [prubíři]4 stříbra, kteří se nazývají v obecné řeči frsuchři, k ražbě jak grošů, tak haléřů byli dva; oni mají a musí hledět vůbec se starati, aby byly raženy groše a haléře dobré a podle zákona a aby nebyl nijak přimícháván žádný přídavek větší, než je svrchu řečeno. A tak z těchto zkoušečů jeden, totiž první a hlavní, budiž ustanovo- ván a určován k tomu úřadu zkoušečskému [prubířskému] od nás, našich dědiců a nástupců, českých králů, jak se bude líbiti královské vůli. Druhý pak budiž k témuž úřadu zkoušečskému [prubířskému] ustanovován od pánů řečeného království, zvláště oněch, kteří v jednotlivých čtvrtletích předsedají cudě kraj- skému soudu], nebo od jejich většiny, a budiž od nich z něho sesazen, kdykoli to bude vhodné. Tento druhý zkoušeč bude dostávati jako odměnu za svou práci od nás a po nás od každého českého krále právě panují- cího od urburéře z královských peněz každý týden hřivnu grošů, totiž padesát šest grošů, pokud bude svůj úřad zákonně spra- vovati. Neboť tito oba zkoušeči [prubíři] budou osobně přísahati, jak je zvykem, že budou v úřadě jim svěřeném vždy věrni nám a našim nástupcům, českým králům, království a koruně, jakož i pánům království pro obecné dobré a prospěch toho království a že chtí, jsou zavázáni a povinni spravovati úřad zkoušení stříbra i grošů a haléřů takto: aby byly groše a haléře raženy spravedlivě a podle zákona, a aby nevycházely z mincovny nebo nebyly v ní rozdělovány, leč když je dříve ti zkoušeči [prubíři] úplně přezkoušejí, schválí a za zákonné uznají podle váhy, čistoty, obsahu neboli zrna a náležité hodnoty, jak je svrchu uvedeno. Kdyby snad nebyly groše nebo haléře proti našemu nařízení raženy podle zákona a v spravedlivé váze a přišly by nedbalostí nebo vinou řečených zkoušečů do oběhu, kdykoli by byli ti zkoušeči z toho obžalováni, nechť jsou povinni osobně se dosta- viti před nás a naše nástupce, české krále, jakož i před pány téhož království, kteří v jednotlivých čtvrtletích předsedají cudám [krajským soudům]; a budou-li usvědčeni obsahem ne- boli zrnem, že něco takového nařídili nebo učinili s jakostí a váhou grošů a haléřů, nechť jsou jako falšovatelé mince po- 342
Nadto stanovíme, aby zkoušeči [prubíři]4 stříbra, kteří se nazývají v obecné řeči frsuchři, k ražbě jak grošů, tak haléřů byli dva; oni mají a musí hledět vůbec se starati, aby byly raženy groše a haléře dobré a podle zákona a aby nebyl nijak přimícháván žádný přídavek větší, než je svrchu řečeno. A tak z těchto zkoušečů jeden, totiž první a hlavní, budiž ustanovo- ván a určován k tomu úřadu zkoušečskému [prubířskému] od nás, našich dědiců a nástupců, českých králů, jak se bude líbiti královské vůli. Druhý pak budiž k témuž úřadu zkoušečskému [prubířskému] ustanovován od pánů řečeného království, zvláště oněch, kteří v jednotlivých čtvrtletích předsedají cudě kraj- skému soudu], nebo od jejich většiny, a budiž od nich z něho sesazen, kdykoli to bude vhodné. Tento druhý zkoušeč bude dostávati jako odměnu za svou práci od nás a po nás od každého českého krále právě panují- cího od urburéře z královských peněz každý týden hřivnu grošů, totiž padesát šest grošů, pokud bude svůj úřad zákonně spra- vovati. Neboť tito oba zkoušeči [prubíři] budou osobně přísahati, jak je zvykem, že budou v úřadě jim svěřeném vždy věrni nám a našim nástupcům, českým králům, království a koruně, jakož i pánům království pro obecné dobré a prospěch toho království a že chtí, jsou zavázáni a povinni spravovati úřad zkoušení stříbra i grošů a haléřů takto: aby byly groše a haléře raženy spravedlivě a podle zákona, a aby nevycházely z mincovny nebo nebyly v ní rozdělovány, leč když je dříve ti zkoušeči [prubíři] úplně přezkoušejí, schválí a za zákonné uznají podle váhy, čistoty, obsahu neboli zrna a náležité hodnoty, jak je svrchu uvedeno. Kdyby snad nebyly groše nebo haléře proti našemu nařízení raženy podle zákona a v spravedlivé váze a přišly by nedbalostí nebo vinou řečených zkoušečů do oběhu, kdykoli by byli ti zkoušeči z toho obžalováni, nechť jsou povinni osobně se dosta- viti před nás a naše nástupce, české krále, jakož i před pány téhož království, kteří v jednotlivých čtvrtletích předsedají cudám [krajským soudům]; a budou-li usvědčeni obsahem ne- boli zrnem, že něco takového nařídili nebo učinili s jakostí a váhou grošů a haléřů, nechť jsou jako falšovatelé mince po- 342
Strana 343
trestáni zaslouženým trestem smrti. A aby se snadněji a skuteč- něji poznaly takové falešné groše a haléře, stanovíme a chceme, aby každý z pánů, kteří předsedávají na cudě, měl v svém opatrování jeden exemplář takového obsahu neboli zrna, aby v pravý čas skutečně usvědčil nedbalost nebo vinu uvedených prubířů a zaslouženým trestem ji potrestal [a také falšování kohokoli jiného]. Ale abychom ani my, naši dědici a nástupci, čeští králové, nijak neměnili v budoucích časech toto nařízení a ustanovení, jak bylo výše vyjádřeno, a které v dobré víře slibujeme za sebe, naše dědice a nástupce, české krále, na věky zachovávati, nýbrž spíše aby neodvolatelně věčně trvalo, nařídili jsme tento list rozmnožiti a odevzdati pánům Českého království do úschovy a na zřejmé svědectví toho, co bylo výše řečeno, z jisté vědomosti potvrditi pečetěmi našich velebností. Dáno v Praze léta Páně 1378, v indikci první, dne 2. listo- padu, vlád našich, Karla císaře svrchu řečeného v roce třicátém třetím, císařství pak dvacátém čtvrtém,5 naší pak krále Václava svrchu řečeného českého v roce šestnáctém, římského pak třetím. 65. Karlův skon a pohřeb Léta Páně 1378 v pondělí v předvečer svatého Ondřeje [29. listopadu] večer v třetí hodinu po západu slunce [asi v de- vatenáct hodin] zemřel císař Karel ve svém vlastním městě a byl tam pochován, jak je tuto vypsáno.1 Byl balsamován a vystaven v sále Hradu celých jedenáct dní a každý den za něho zpívali ve všech farních kostelích a ve všech klášterech a celých jedenáct dní se za něho ozývaly zpěvy v Pražském kostele na Hradě. Potom dvanáctého dne odpo- ledne v sobotu [II. prosince] před sv. Lucií nesli ho na krásných márách, jež byly dlouhé jedenáct loket, vysoké pět loket a širo- ké čtyři lokte, korouhevní páni až k mostu přes Vltavu; tam ho vzalo třicet konšelů z radnice Starého a Nového Města praž- ského a nesli ho přes most až ke sv. Klimentu. Potom ho pře- vzalo třicet jiných měšťanů a nesli jej pěšky až k radnici Novo- městské; odtud ho neslo třicet měšťanů ke Slovanskému kláš- 343
trestáni zaslouženým trestem smrti. A aby se snadněji a skuteč- něji poznaly takové falešné groše a haléře, stanovíme a chceme, aby každý z pánů, kteří předsedávají na cudě, měl v svém opatrování jeden exemplář takového obsahu neboli zrna, aby v pravý čas skutečně usvědčil nedbalost nebo vinu uvedených prubířů a zaslouženým trestem ji potrestal [a také falšování kohokoli jiného]. Ale abychom ani my, naši dědici a nástupci, čeští králové, nijak neměnili v budoucích časech toto nařízení a ustanovení, jak bylo výše vyjádřeno, a které v dobré víře slibujeme za sebe, naše dědice a nástupce, české krále, na věky zachovávati, nýbrž spíše aby neodvolatelně věčně trvalo, nařídili jsme tento list rozmnožiti a odevzdati pánům Českého království do úschovy a na zřejmé svědectví toho, co bylo výše řečeno, z jisté vědomosti potvrditi pečetěmi našich velebností. Dáno v Praze léta Páně 1378, v indikci první, dne 2. listo- padu, vlád našich, Karla císaře svrchu řečeného v roce třicátém třetím, císařství pak dvacátém čtvrtém,5 naší pak krále Václava svrchu řečeného českého v roce šestnáctém, římského pak třetím. 65. Karlův skon a pohřeb Léta Páně 1378 v pondělí v předvečer svatého Ondřeje [29. listopadu] večer v třetí hodinu po západu slunce [asi v de- vatenáct hodin] zemřel císař Karel ve svém vlastním městě a byl tam pochován, jak je tuto vypsáno.1 Byl balsamován a vystaven v sále Hradu celých jedenáct dní a každý den za něho zpívali ve všech farních kostelích a ve všech klášterech a celých jedenáct dní se za něho ozývaly zpěvy v Pražském kostele na Hradě. Potom dvanáctého dne odpo- ledne v sobotu [II. prosince] před sv. Lucií nesli ho na krásných márách, jež byly dlouhé jedenáct loket, vysoké pět loket a širo- ké čtyři lokte, korouhevní páni až k mostu přes Vltavu; tam ho vzalo třicet konšelů z radnice Starého a Nového Města praž- ského a nesli ho přes most až ke sv. Klimentu. Potom ho pře- vzalo třicet jiných měšťanů a nesli jej pěšky až k radnici Novo- městské; odtud ho neslo třicet měšťanů ke Slovanskému kláš- 343
Strana 344
teru na Novém Městě pražském. Odtud ho neslo třicet jiných měšťanů k purkrabskému domu na Vyšehradě a všichni, kdož ho nesli, byli společně oblečeni v černé šaty. A k tomu šlo sto padesát nejlepších řemeslníků, kteří nesli svíce od pražské rady a kteří byli od hlavy až do paty oděni v černé šaty. A mimo to byly před mrtvým císařem neseny svíce všech cechů, počtem tři sta šedesát. A mimo to šlo dvacet osm litkup- níků, všichni oblečeni v černém, kteří nesli každý šátek zlatý nebo hedvábný na náklad pražské rady. Vedle toho měl král České země [Václav IV.] svých vlastních sto čtrnáct svic a kaž- dý nosič svíce byl oděn v černém. Císaře provázeli v průvodu všichni žáci ze všech far, kterých je dobře osmnáct na Novém a Starém Městě, a všichni kanovníci se svými žáky, všichni mniši ze všech klášterů, a všichni studenti, svobodných umění [artisté] a právníci, a všichni ostatní učení [mistři], jichž bylo [všech] sedm tisíc. K tomu vězte, že mrtvý císař ležel na márách na zlatém suknu a na zlatých polštářích v celé své velebnosti a u jeho hlavy ležely tři koruny: na pravé straně první koruna milánská, nad hlavou koruna svaté římské říše a na levé straně koruna české říše a po levé straně jablko s křížem a holý meč při něm a na pravé straně leželo říšské žezlo. Měl na rukou bílé rukavice a plno prstenů a byl oděn v zlaté purpurové nohavice a pur- purový plášť a na hlavě měl korunu svého majestátu. Dvanáct rytířů neslo nad ním a nad márami zlatá nebesa. Potom jela císařovna [Alžběta], královna [Johana] a markraběnka [Anež- ka] (s četným průvodem ženským) na dvaceti černě potažených vozech a za nimi měšťanky na dvaceti šesti vozech. Dále nesli před ním korouhev, zvanou čelní, z červeného hed- vábí. Potom následovala korouhev země Budyšínské s cimbu- řím v modrém poli a s ní jeli tři veliké koně s týmiž znaky a na každém koni seděl muž celý v brnění. Dále nesli před ním půlenou korouhev země Zhořelecké, dole byla stříbrná bílá a nahoře bílý lev v červeném poli, a za ní jeli tři veliké černě pokryté koně s třemi muži v brnění s týmiž klenoty2 [znakyl. Za ní korouhev země Lucemburské, červený lev na modře pruhovaném poli. Potom korouhev země Lužické [Dol- ní], bílá s červeným volem a tři koně; za ní červený orel v bílém 344
teru na Novém Městě pražském. Odtud ho neslo třicet jiných měšťanů k purkrabskému domu na Vyšehradě a všichni, kdož ho nesli, byli společně oblečeni v černé šaty. A k tomu šlo sto padesát nejlepších řemeslníků, kteří nesli svíce od pražské rady a kteří byli od hlavy až do paty oděni v černé šaty. A mimo to byly před mrtvým císařem neseny svíce všech cechů, počtem tři sta šedesát. A mimo to šlo dvacet osm litkup- níků, všichni oblečeni v černém, kteří nesli každý šátek zlatý nebo hedvábný na náklad pražské rady. Vedle toho měl král České země [Václav IV.] svých vlastních sto čtrnáct svic a kaž- dý nosič svíce byl oděn v černém. Císaře provázeli v průvodu všichni žáci ze všech far, kterých je dobře osmnáct na Novém a Starém Městě, a všichni kanovníci se svými žáky, všichni mniši ze všech klášterů, a všichni studenti, svobodných umění [artisté] a právníci, a všichni ostatní učení [mistři], jichž bylo [všech] sedm tisíc. K tomu vězte, že mrtvý císař ležel na márách na zlatém suknu a na zlatých polštářích v celé své velebnosti a u jeho hlavy ležely tři koruny: na pravé straně první koruna milánská, nad hlavou koruna svaté římské říše a na levé straně koruna české říše a po levé straně jablko s křížem a holý meč při něm a na pravé straně leželo říšské žezlo. Měl na rukou bílé rukavice a plno prstenů a byl oděn v zlaté purpurové nohavice a pur- purový plášť a na hlavě měl korunu svého majestátu. Dvanáct rytířů neslo nad ním a nad márami zlatá nebesa. Potom jela císařovna [Alžběta], královna [Johana] a markraběnka [Anež- ka] (s četným průvodem ženským) na dvaceti černě potažených vozech a za nimi měšťanky na dvaceti šesti vozech. Dále nesli před ním korouhev, zvanou čelní, z červeného hed- vábí. Potom následovala korouhev země Budyšínské s cimbu- řím v modrém poli a s ní jeli tři veliké koně s týmiž znaky a na každém koni seděl muž celý v brnění. Dále nesli před ním půlenou korouhev země Zhořelecké, dole byla stříbrná bílá a nahoře bílý lev v červeném poli, a za ní jeli tři veliké černě pokryté koně s třemi muži v brnění s týmiž klenoty2 [znakyl. Za ní korouhev země Lucemburské, červený lev na modře pruhovaném poli. Potom korouhev země Lužické [Dol- ní], bílá s červeným volem a tři koně; za ní červený orel v bílém 344
Strana 345
poli a tři koně; potom půlený orel černý a červený v bílém poli země Svídnické a tři koně. Potom černý orel v žlutém poli a na orlovi nahoře přes křídla bílý pruh země Vratislavské3 a tři koně. Za ním český bílý lev v červeném poli a tři koně. Dále říšský černý orel v zlatém poli. Potom vezl rytíř jeho přílbu se zlatou korunou a přílba byla pokryta hermelínovou pokrývkou; nesl také v ruce vytasený meč s hrotem k zemi obráceným. Potom jel na očabrakovaném koni rytíř s korouhví svaté říše, bílý kříž s dlouhým ohonem v červeném poli. Potom nesl rytíř černého lesklého orla v stříbrném poli na pokrytém koni. Za tím jel [rytíř] na pokrytém koni se žlutou jezdeckou korouhví s černým říšským orlem s hlavou obrácenou dolů. A všichni ti koně byli pokryti černým taftem a na nich erby a klenoty svrchuřečených zemí. A všichni korouhevní páni a všichni rytíři a všichni šlechtici, dobrých pět set, byli oděni v černém. [Na Vyšehradě zůstalo tělo vystaveno přes noc. Potom se v neděli po mši obnovil průvod a tělo mrtvého císaře bylo do- neseno do kostela sv. Jakuba na Starém Městě pražském]. Na sv. Lucii [13. prosince] vzali císaře a nesli ho od svatého Jakuba, kde byl přes noc vystaven; a nad ním zřídili nebesa4 se světly, kde hořelo dobře pět set svic, každá půl libry. A nesli ho přes most k naší Paní [Marii], kde jsou křižovníci [johanité, konec mosta], a tam nad ním konali totéž jako předtím. V úterý [14. prosince byla tam sloužena mše a potom] ho vzali a nesli na Hrad zemští páni, jichž bylo dobře sto, a tam nad ním ko- nali obřady s takovou nádherou, že to nikdo nemůže vypově- děti. A král dával denně sto čtrnáct svic, každou až šest liber těžkou, a každý den hořelo na císařově hrobě pět set svic, každá půl libry. Potom ve středu [15. prosince] o suchých dnech před váno- cemi vystavili ho v metropolitním kostele [sv. Víta] v celé jeho velebnosti, jako ho nosili předtím, a nad ním byla zřízena ne- besa dobře s pěti sty svícemi. A jestě téhož dne ho chtěli po- chovati, a dříve než ho pochovali, zpíval nad ním sám arci- biskup zádušní mši a dvanáct, buď více nebo méně, infulova- ných kanovníků a biskupů5 přisluhovalo arcibiskupovi před oltářem. A tam obětovali6 první den řečenou korouhev s dva- 345
poli a tři koně; potom půlený orel černý a červený v bílém poli země Svídnické a tři koně. Potom černý orel v žlutém poli a na orlovi nahoře přes křídla bílý pruh země Vratislavské3 a tři koně. Za ním český bílý lev v červeném poli a tři koně. Dále říšský černý orel v zlatém poli. Potom vezl rytíř jeho přílbu se zlatou korunou a přílba byla pokryta hermelínovou pokrývkou; nesl také v ruce vytasený meč s hrotem k zemi obráceným. Potom jel na očabrakovaném koni rytíř s korouhví svaté říše, bílý kříž s dlouhým ohonem v červeném poli. Potom nesl rytíř černého lesklého orla v stříbrném poli na pokrytém koni. Za tím jel [rytíř] na pokrytém koni se žlutou jezdeckou korouhví s černým říšským orlem s hlavou obrácenou dolů. A všichni ti koně byli pokryti černým taftem a na nich erby a klenoty svrchuřečených zemí. A všichni korouhevní páni a všichni rytíři a všichni šlechtici, dobrých pět set, byli oděni v černém. [Na Vyšehradě zůstalo tělo vystaveno přes noc. Potom se v neděli po mši obnovil průvod a tělo mrtvého císaře bylo do- neseno do kostela sv. Jakuba na Starém Městě pražském]. Na sv. Lucii [13. prosince] vzali císaře a nesli ho od svatého Jakuba, kde byl přes noc vystaven; a nad ním zřídili nebesa4 se světly, kde hořelo dobře pět set svic, každá půl libry. A nesli ho přes most k naší Paní [Marii], kde jsou křižovníci [johanité, konec mosta], a tam nad ním konali totéž jako předtím. V úterý [14. prosince byla tam sloužena mše a potom] ho vzali a nesli na Hrad zemští páni, jichž bylo dobře sto, a tam nad ním ko- nali obřady s takovou nádherou, že to nikdo nemůže vypově- děti. A král dával denně sto čtrnáct svic, každou až šest liber těžkou, a každý den hořelo na císařově hrobě pět set svic, každá půl libry. Potom ve středu [15. prosince] o suchých dnech před váno- cemi vystavili ho v metropolitním kostele [sv. Víta] v celé jeho velebnosti, jako ho nosili předtím, a nad ním byla zřízena ne- besa dobře s pěti sty svícemi. A jestě téhož dne ho chtěli po- chovati, a dříve než ho pochovali, zpíval nad ním sám arci- biskup zádušní mši a dvanáct, buď více nebo méně, infulova- ných kanovníků a biskupů5 přisluhovalo arcibiskupovi před oltářem. A tam obětovali6 první den řečenou korouhev s dva- 345
Strana 346
ceti šesti velikými koňmi a s posledním ořem obětovali jeho znak, který nesli dva zemští páni; a potom obětovali jeho přílbu, jež byla ozdobena zlatou korunou, a nesli ji moravský markrabě Jošt a markrabě míšeňský. A také na řečeném po- sledním koni jel samotný rytíř, celý v brnění; a ten rytíř jel pod zlatými nebesy, pod nimiž předtím nesli císaře, a obětoval sebe a koně. A okolo císaře byly postaveny všechny svátostniny a potom obětoval král [Václav IV.] s ostatními knížaty a se svými zemskými pány, po něm císařovna se svými paními a pan- nami, po nich měšťané a měšťanky, všichni odění v černém. A potom uložili císaře v celé jeho velebnosti do krásné cínové rakve s jeho zlatou korunou, zlatým jablkem a zlatým žezlem, obnaženým mečem a s jeho celým zlatým rouchem. A k němu položili válečnou korouhev říše a jeho jezdecký štít, na němž byla hlava orla obrácena k zemi, a na to taft. A císa- řovna šla k ofěře ve svém zlatém rouchu, s korunou, ve své nej- větší císařské slávě a měla obětovati přede všemi pány na oltáři korunu; neučinila to pro svůj žal, nýbrž dala dobrovolně korunu královně [ohaně]. A císařovna a královna a markra- běnka měly dobře sto panen, všechny oděné v černém. A sedm- náctého dne po své smrti byl císař pohřben. Nad císařovou rakví měli pohřební řeči arcibiskup Jan Očko z Vlašimě? a po něm slavný mistr pařížský Vojtěch Raňkův8 z Ježova, scholastik pražský. Obě řeči, po tehdej- ším způsobu přímo přeplněny výňatky z Písma, na mno- hých místech jsou hodně nadsazeny, jsou příliš povšechné a obsahují pramálo věcných zpráv o zemřelém panov- níkovi, ačkoli arcibiskup, dlouholetý důvěrník Karla IV., velmi dobře znal i jeho život i všechny důležité události domácí i zahraniční. Ale z toho všeho se v jeho řeči ne- ozývá téměř nic. Podáváme z nich některé části. Jan Očko z Vlašimě mezi jiným pravil: »Duše spravedlivých jsou v rukách božích.« Tato slova jsou psána v knize Moudrosti 3, 1... Nikdo nebyl při zpovědi pokornější, v sebeobžalobě zkrou- šenější, v nápravě zbožnější, v pokání horlivější ... A proč mám tak odvážně mluviti o těchto věcech, jejichž 346
ceti šesti velikými koňmi a s posledním ořem obětovali jeho znak, který nesli dva zemští páni; a potom obětovali jeho přílbu, jež byla ozdobena zlatou korunou, a nesli ji moravský markrabě Jošt a markrabě míšeňský. A také na řečeném po- sledním koni jel samotný rytíř, celý v brnění; a ten rytíř jel pod zlatými nebesy, pod nimiž předtím nesli císaře, a obětoval sebe a koně. A okolo císaře byly postaveny všechny svátostniny a potom obětoval král [Václav IV.] s ostatními knížaty a se svými zemskými pány, po něm císařovna se svými paními a pan- nami, po nich měšťané a měšťanky, všichni odění v černém. A potom uložili císaře v celé jeho velebnosti do krásné cínové rakve s jeho zlatou korunou, zlatým jablkem a zlatým žezlem, obnaženým mečem a s jeho celým zlatým rouchem. A k němu položili válečnou korouhev říše a jeho jezdecký štít, na němž byla hlava orla obrácena k zemi, a na to taft. A císa- řovna šla k ofěře ve svém zlatém rouchu, s korunou, ve své nej- větší císařské slávě a měla obětovati přede všemi pány na oltáři korunu; neučinila to pro svůj žal, nýbrž dala dobrovolně korunu královně [ohaně]. A císařovna a královna a markra- běnka měly dobře sto panen, všechny oděné v černém. A sedm- náctého dne po své smrti byl císař pohřben. Nad císařovou rakví měli pohřební řeči arcibiskup Jan Očko z Vlašimě? a po něm slavný mistr pařížský Vojtěch Raňkův8 z Ježova, scholastik pražský. Obě řeči, po tehdej- ším způsobu přímo přeplněny výňatky z Písma, na mno- hých místech jsou hodně nadsazeny, jsou příliš povšechné a obsahují pramálo věcných zpráv o zemřelém panov- níkovi, ačkoli arcibiskup, dlouholetý důvěrník Karla IV., velmi dobře znal i jeho život i všechny důležité události domácí i zahraniční. Ale z toho všeho se v jeho řeči ne- ozývá téměř nic. Podáváme z nich některé části. Jan Očko z Vlašimě mezi jiným pravil: »Duše spravedlivých jsou v rukách božích.« Tato slova jsou psána v knize Moudrosti 3, 1... Nikdo nebyl při zpovědi pokornější, v sebeobžalobě zkrou- šenější, v nápravě zbožnější, v pokání horlivější ... A proč mám tak odvážně mluviti o těchto věcech, jejichž 346
Strana 347
líčení by dlouho trvalo, ale přece se sluší pověděti o nich ně- kolik slov. Celý svět je svědkem, jaký život vedl od mladistvého věku až k sešlosti stáří a smrti. Neboť je to vypsáno v pře- mnohých knihách; dosud žije hojně knížat a pánů, kteří do- svědčí, jaké služby prokazoval Bohu tím, že jeho uctívání s úctou rozmnožoval, a proto jeho skutky nepotřebují výkladu slov ... A protože se připisuje sedm darů lásce Ducha svatého, to jest Duchu svatému, zaslouženě měl v sobě sedm darů Ducha svatého. Předně měl ducha moudrosti: byl totiž moudřejší nad Šalo- mouna, což se může dokázati mnohými důkazy a důvody. Ne- boť předně náš nejjasnější panovník znal velmi dokonale to, co znal Šalomoun, totiž své knihy. Šalomoun však neznal, co tento věděl: tedy je dokázáno, že věděl více než Šalomoun. Onen byl králem, tento císařem, onen vládl národu izraelské- mu, tento veškerému lidu celého světa a církve izraelské, ale také všech pohanů a určoval hranice světa. Onen válčil moud- rostí, tento moudrostí bez válek upevňoval mír. Onen stavěl chrám boží, tento vyzdoboval chrám boží lesklým zlatem, dra- hokamy a cennými kameny. Onen na konci odstoupil od Pána, tento vždy s Pánem se namáhal, maje na mysli, že onen, »kdož setrvá až do konce, tenť spasen bude« [Mat. 10, 22] ... Náš panovník měl moudrost přímo od Pána nad své společníky: ne- boť velikým jej učinil v Izraeli a dal mu vítězství Hospodin vše- mohoucí. »Nesmrtelná je tedy jeho památka, protože je známa u Boha i u lidí« [Moudr. 4, 1]. Za druhé: měl v sobě ducha rozumu. Proto rozuměl téměř všem řečem křesťanstva. Výborně totiž znal jazyky, totiž český, který je jeho rodný, německý, latinský, francouzský, lombardský, toskánský a přemnoho vedlejších řečí a z nich odvozených do- konale uměl a rozuměl jim. A tak byl pravým apoštolem Kristo- vým, poněvadž »po vší zemi se rozchází hlas jeho« [Žalm 18, 51, a takový má státi v čele celého světa, kdož by rozličnými ja- zyky mluvil moudrost a každému odpovídal »v jeho jazyku, v kterémž se narodil« [Skutk. 2, 8]. Za třetí měl v sobě ducha rady; neboť ačkoliv byl velmi moudrý, přece se řídil radou, zachovávaje onen výrok: „Neopí- 347
líčení by dlouho trvalo, ale přece se sluší pověděti o nich ně- kolik slov. Celý svět je svědkem, jaký život vedl od mladistvého věku až k sešlosti stáří a smrti. Neboť je to vypsáno v pře- mnohých knihách; dosud žije hojně knížat a pánů, kteří do- svědčí, jaké služby prokazoval Bohu tím, že jeho uctívání s úctou rozmnožoval, a proto jeho skutky nepotřebují výkladu slov ... A protože se připisuje sedm darů lásce Ducha svatého, to jest Duchu svatému, zaslouženě měl v sobě sedm darů Ducha svatého. Předně měl ducha moudrosti: byl totiž moudřejší nad Šalo- mouna, což se může dokázati mnohými důkazy a důvody. Ne- boť předně náš nejjasnější panovník znal velmi dokonale to, co znal Šalomoun, totiž své knihy. Šalomoun však neznal, co tento věděl: tedy je dokázáno, že věděl více než Šalomoun. Onen byl králem, tento císařem, onen vládl národu izraelské- mu, tento veškerému lidu celého světa a církve izraelské, ale také všech pohanů a určoval hranice světa. Onen válčil moud- rostí, tento moudrostí bez válek upevňoval mír. Onen stavěl chrám boží, tento vyzdoboval chrám boží lesklým zlatem, dra- hokamy a cennými kameny. Onen na konci odstoupil od Pána, tento vždy s Pánem se namáhal, maje na mysli, že onen, »kdož setrvá až do konce, tenť spasen bude« [Mat. 10, 22] ... Náš panovník měl moudrost přímo od Pána nad své společníky: ne- boť velikým jej učinil v Izraeli a dal mu vítězství Hospodin vše- mohoucí. »Nesmrtelná je tedy jeho památka, protože je známa u Boha i u lidí« [Moudr. 4, 1]. Za druhé: měl v sobě ducha rozumu. Proto rozuměl téměř všem řečem křesťanstva. Výborně totiž znal jazyky, totiž český, který je jeho rodný, německý, latinský, francouzský, lombardský, toskánský a přemnoho vedlejších řečí a z nich odvozených do- konale uměl a rozuměl jim. A tak byl pravým apoštolem Kristo- vým, poněvadž »po vší zemi se rozchází hlas jeho« [Žalm 18, 51, a takový má státi v čele celého světa, kdož by rozličnými ja- zyky mluvil moudrost a každému odpovídal »v jeho jazyku, v kterémž se narodil« [Skutk. 2, 8]. Za třetí měl v sobě ducha rady; neboť ačkoliv byl velmi moudrý, přece se řídil radou, zachovávaje onen výrok: „Neopí- 347
Strana 348
rej se o svou moudrost“, což se přeneseně praví v kap. 3: »Ne- opírej se, O ustanoveních [De constitutionibus]«,9 a Kato:10 „Ačkoli všechno znáš sám, přec řiď se jiného radou!“ Za čtvrté měl v sobě ducha síly; neboť Duch svatý ho po- siloval ve všech jeho protivenstvích slovy: »Budiž silný a mějž se zmužile« [Deut./5. Mojž./ 31, 23l. A náš nejjasnější pán mu odpovídal: »Síla má a chvála má jest Hospodin, on byl můj vysvoboditel« [Žalm 117, 14]. Za páté měl ducha vědění. Neboť, jak je dobře známo, byl tak učený, že byl pokládán za znalce a mistra theologie. Neboť překrásně vyložil na některých místech žaltář a podobně evan- gelium a podobně skládal modlitby i jiné věci mistrovské, velmi často měl rozhovory s mistry, doktory a jinými učenci. Proto zřídil pražské učení a četné koleje. A tak bylo o něm řečeno: »Ale ti, kdož učení budou, skvíti se budou jako blesk oblohy« [Dan. 12, 3]. Za šesté měl ducha lásky. Neboť měl soucit s chudými, ne- mocnými, sirotky a vdovami a všemi utlačovanými; pokorný, vlídný a laskavý nade všechny panovníky tohoto světa: věděl totiž dobře, že »kdož se ponižuje, bude povýšen« [Luk. 18, 14]. Za sedmé a konečně byl naplněn bázní Páně. Neboť měl před očima Boha, že nečinil nic, než co by se mu líbilo, maje na mysli onen výrok: »Počátek moudrosti jest bázeň Hospodi- nova« [Přísl. 9, 10] ... A nedivte se, nejctihodnější otcové, že bych ho nazval blaho- slaveným a svatým, protože v pravdě má být považován za blahoslaveného nebo svatého, což se dokazuje sedmi důvody. Předně totiž byl pomazán svatým olejem na způsob králů. Odtud žalm 88, 21: »Nalezl jsem Davida, služebníka svého, olejem svým svatým pomazal jsem ho.« Za druhé pro výšku jeho důstojnosti. Neboť byl postaven v čelo svaté říše římské, které nemá být v čelo postaven nikdo, leč kdo není mocný sva- tými ctnostmi a velikostí. Neboť kdo by pochyboval o svatosti toho, koho povznáší koruna tak veliké důstojnosti? Vy nikoli. Za třetí byl pečlivý vyhledavač ve všech svatých věcech: kde- koli totiž se dozvěděl o svátostninách nebo tělech svatých, zís- kával je a dával je pokrýti lesklým zlatem a cennými draho- kamy a miloval je z celého srdce tak jako druhý Konstantin. 348
rej se o svou moudrost“, což se přeneseně praví v kap. 3: »Ne- opírej se, O ustanoveních [De constitutionibus]«,9 a Kato:10 „Ačkoli všechno znáš sám, přec řiď se jiného radou!“ Za čtvrté měl v sobě ducha síly; neboť Duch svatý ho po- siloval ve všech jeho protivenstvích slovy: »Budiž silný a mějž se zmužile« [Deut./5. Mojž./ 31, 23l. A náš nejjasnější pán mu odpovídal: »Síla má a chvála má jest Hospodin, on byl můj vysvoboditel« [Žalm 117, 14]. Za páté měl ducha vědění. Neboť, jak je dobře známo, byl tak učený, že byl pokládán za znalce a mistra theologie. Neboť překrásně vyložil na některých místech žaltář a podobně evan- gelium a podobně skládal modlitby i jiné věci mistrovské, velmi často měl rozhovory s mistry, doktory a jinými učenci. Proto zřídil pražské učení a četné koleje. A tak bylo o něm řečeno: »Ale ti, kdož učení budou, skvíti se budou jako blesk oblohy« [Dan. 12, 3]. Za šesté měl ducha lásky. Neboť měl soucit s chudými, ne- mocnými, sirotky a vdovami a všemi utlačovanými; pokorný, vlídný a laskavý nade všechny panovníky tohoto světa: věděl totiž dobře, že »kdož se ponižuje, bude povýšen« [Luk. 18, 14]. Za sedmé a konečně byl naplněn bázní Páně. Neboť měl před očima Boha, že nečinil nic, než co by se mu líbilo, maje na mysli onen výrok: »Počátek moudrosti jest bázeň Hospodi- nova« [Přísl. 9, 10] ... A nedivte se, nejctihodnější otcové, že bych ho nazval blaho- slaveným a svatým, protože v pravdě má být považován za blahoslaveného nebo svatého, což se dokazuje sedmi důvody. Předně totiž byl pomazán svatým olejem na způsob králů. Odtud žalm 88, 21: »Nalezl jsem Davida, služebníka svého, olejem svým svatým pomazal jsem ho.« Za druhé pro výšku jeho důstojnosti. Neboť byl postaven v čelo svaté říše římské, které nemá být v čelo postaven nikdo, leč kdo není mocný sva- tými ctnostmi a velikostí. Neboť kdo by pochyboval o svatosti toho, koho povznáší koruna tak veliké důstojnosti? Vy nikoli. Za třetí byl pečlivý vyhledavač ve všech svatých věcech: kde- koli totiž se dozvěděl o svátostninách nebo tělech svatých, zís- kával je a dával je pokrýti lesklým zlatem a cennými draho- kamy a miloval je z celého srdce tak jako druhý Konstantin. 348
Strana 349
Neboť také jako druhý Konstantin přivedl papeže do Říma, totiž papeže Urbana V., a upevnil dědictví svatého Petra. Za čtvrté pro mnoho divů, které zažil prostřednictvím bo- žím v spánku i bdění ve věku mladistvém i stařeckém, tím, že předpovídal budoucnost, měl přečetná vidění, unikal zlým duchům, což by nečinil nikdo, leč kdo by nebyl mocný svatostí, jak je zřejmé svědectvím přemnohých i v knize, sepsané o jeho činech: »Neboť učinil podivuhodné věci v životě svém« [Eccli. 31, 9]. Za páté velmi silně plakal, když přijímal tělo Páně a jiné ze zbožnosti k tomu přiváděl, poněvadž: »Blahoslavení lkající, neboť oni potěšeni budou« [Mat. 5, 4]. Za šesté oplýval tak zna- menitými ctnostmi, že je nikdo ani není s to vypovědět, neboť odříkával své kanonické hodinky jako kněz, rád slyšel služby boží a také je rozmnožoval. Za sedmé a naposledy, stručně řečeno, měl v sobě sedm církevních svátostí. Předně svěcení: byl totiž vysvěcen jako akolytali a byl také pomazán jako král a císař. Za druhé, zachovával manželství tak čistě a pevně, že ho nikdo nemohl z ničeho usvědčiti. Za třetí byl pokřtěn od biskupa jako každý věřící. Za čtvrté byl biřmován ve víře katolické. Za páté mnohokrát do roka přijí- mal svaté tělo Páně. Za šesté dobře čtyřikrát přijal poslední pomazání. Za sedmé a naposledy vždy se zpovídal, když věřil, že je obtížen nějakým hříchem. Proto se říká sedm svátostí, které se udělují pouze věrným a svatým, aby se stali účastnými království nebeského. Proto svatá církev, která ztratila Krista Pána z tohoto světa, čím mu odplatí tak veliká dobrodiní, která jí prokázal na tomto světě? Nezbývá nic, než aby ho učinila blahoslaveným na zemi, to jest aby ho jistě svatořečila na tomto světě, jako je jistě svatý v nebi. Neboť svatá matko církvi a správce svaté matky církve, chceš-li divy nebo zázraky, tento je činil, budeš-li zkou- mati život a ctnosti, tu v něm zcela jistě nalezneš veliká zna- mení zbožnosti. Kdybys postupoval podle práva a prohlédl ka- pitolu: »Milým, O svědcích«12 a její látku, zcela jasně se ukáže svědectví našich předchůdců kardinálů, biskupů, prelátů, králů, knížat a velmožů, živé svědectví, jaká znamení a divy, jaký život a svatost a jaké ctnosti v něm zářily, abys, kráčeje cestou práva, učinil ho jistě a po zásluze blahoslaveným na zemi, aby 349
Neboť také jako druhý Konstantin přivedl papeže do Říma, totiž papeže Urbana V., a upevnil dědictví svatého Petra. Za čtvrté pro mnoho divů, které zažil prostřednictvím bo- žím v spánku i bdění ve věku mladistvém i stařeckém, tím, že předpovídal budoucnost, měl přečetná vidění, unikal zlým duchům, což by nečinil nikdo, leč kdo by nebyl mocný svatostí, jak je zřejmé svědectvím přemnohých i v knize, sepsané o jeho činech: »Neboť učinil podivuhodné věci v životě svém« [Eccli. 31, 9]. Za páté velmi silně plakal, když přijímal tělo Páně a jiné ze zbožnosti k tomu přiváděl, poněvadž: »Blahoslavení lkající, neboť oni potěšeni budou« [Mat. 5, 4]. Za šesté oplýval tak zna- menitými ctnostmi, že je nikdo ani není s to vypovědět, neboť odříkával své kanonické hodinky jako kněz, rád slyšel služby boží a také je rozmnožoval. Za sedmé a naposledy, stručně řečeno, měl v sobě sedm církevních svátostí. Předně svěcení: byl totiž vysvěcen jako akolytali a byl také pomazán jako král a císař. Za druhé, zachovával manželství tak čistě a pevně, že ho nikdo nemohl z ničeho usvědčiti. Za třetí byl pokřtěn od biskupa jako každý věřící. Za čtvrté byl biřmován ve víře katolické. Za páté mnohokrát do roka přijí- mal svaté tělo Páně. Za šesté dobře čtyřikrát přijal poslední pomazání. Za sedmé a naposledy vždy se zpovídal, když věřil, že je obtížen nějakým hříchem. Proto se říká sedm svátostí, které se udělují pouze věrným a svatým, aby se stali účastnými království nebeského. Proto svatá církev, která ztratila Krista Pána z tohoto světa, čím mu odplatí tak veliká dobrodiní, která jí prokázal na tomto světě? Nezbývá nic, než aby ho učinila blahoslaveným na zemi, to jest aby ho jistě svatořečila na tomto světě, jako je jistě svatý v nebi. Neboť svatá matko církvi a správce svaté matky církve, chceš-li divy nebo zázraky, tento je činil, budeš-li zkou- mati život a ctnosti, tu v něm zcela jistě nalezneš veliká zna- mení zbožnosti. Kdybys postupoval podle práva a prohlédl ka- pitolu: »Milým, O svědcích«12 a její látku, zcela jasně se ukáže svědectví našich předchůdců kardinálů, biskupů, prelátů, králů, knížat a velmožů, živé svědectví, jaká znamení a divy, jaký život a svatost a jaké ctnosti v něm zářily, abys, kráčeje cestou práva, učinil ho jistě a po zásluze blahoslaveným na zemi, aby 349
Strana 350
přijal odměnu za práce své, poněvadž »hoden jest dělník mzdy své« [1. Tim. 5, 18]. A na obranu svaté církve kéž přijde jiný, který by církev s pomocí boží podporoval podobnými dary a ctnostmi. A to se i stalo, protože, třebas zemřel otec, nejjasnější náš panovník Karel, z boží milosti římský císař, rozmnožitel říše a jasný český král, přece »jako by neskonal: neboť při své smrti zanechal po sobě podobného, kterého viděl v životě svém a potěšil se z něho. Nebyl zarmoucen ani zahanben před nepřáteli svými. Zanechal totiž obránce domu před nepřáteli i toho, kdo by se přátelům dobrým odplácel« [Eccli. XXX, 4-6] ... A Vojtěch Raňkův z Ježova začal svou řeč takto: „»Proto já pláči a z očí mých tekou vody, že jest vzdálen ode mne potěšitel« [Pláč Jerem. 1, 16]. Nejctihodnější v Kristu otcové a slavná knížata zde pří- tomná, je mi zřejmé, že slova našeho námětu může říci svatá církev římská a slavné Království české, ba i celé křesťanstvo a celá obec Kristových ctitelů, když byly smrtí vznešeného císaře zbaveny svého předního po Bohu a svaté církvi římské těšitele a ztratily ochranu a záštitu. »Proto já pláči a z očí mých tekou vody, že jest vzdálen ode mne potěšitel.« Přeblahoslavený a převýmluvný učitel svaté církve Jeroným v kterémsi listě, jejž napsal Heliodorovi o smrti kněze Nepotia- na, na počátku listu takto praví13: »Malé nadání nesnáší veliké látky, a odváží-li se nad své síly, již při pokusu podléhá, a čím by bylo větší, co je potřebí říci, tím více zaniká ten, kdo se pokouší vystihnouti slovy velikost věcí.« A proto, když pře- mýšlím o rozvedení vybraného námětu a o odchodu této nej- vznešenější osoby císařské a královské z tohoto smrtelného ži- vota, spíše bych raději plakal, než něco říkal, spíše rozpřádal nářky a vzdechy, než dbal o přesné výrazy řečnické. A plným právem. Neboť čí třebas kamennou hruď by tento skon vznešeného císaře neobměkčil k hojnému prolévání slz? Které tak železné a nad farského14 tyrana krutější srdce mohlo by se při úmrtí našeho císaře zdržeti slz a celé tonouc v slzách by se nerozplývalo v silném zármutku? Které tak tvrdé a odys- seovskými15 zábranami ucpané uši mohly by býti hluché k tak 350
přijal odměnu za práce své, poněvadž »hoden jest dělník mzdy své« [1. Tim. 5, 18]. A na obranu svaté církve kéž přijde jiný, který by církev s pomocí boží podporoval podobnými dary a ctnostmi. A to se i stalo, protože, třebas zemřel otec, nejjasnější náš panovník Karel, z boží milosti římský císař, rozmnožitel říše a jasný český král, přece »jako by neskonal: neboť při své smrti zanechal po sobě podobného, kterého viděl v životě svém a potěšil se z něho. Nebyl zarmoucen ani zahanben před nepřáteli svými. Zanechal totiž obránce domu před nepřáteli i toho, kdo by se přátelům dobrým odplácel« [Eccli. XXX, 4-6] ... A Vojtěch Raňkův z Ježova začal svou řeč takto: „»Proto já pláči a z očí mých tekou vody, že jest vzdálen ode mne potěšitel« [Pláč Jerem. 1, 16]. Nejctihodnější v Kristu otcové a slavná knížata zde pří- tomná, je mi zřejmé, že slova našeho námětu může říci svatá církev římská a slavné Království české, ba i celé křesťanstvo a celá obec Kristových ctitelů, když byly smrtí vznešeného císaře zbaveny svého předního po Bohu a svaté církvi římské těšitele a ztratily ochranu a záštitu. »Proto já pláči a z očí mých tekou vody, že jest vzdálen ode mne potěšitel.« Přeblahoslavený a převýmluvný učitel svaté církve Jeroným v kterémsi listě, jejž napsal Heliodorovi o smrti kněze Nepotia- na, na počátku listu takto praví13: »Malé nadání nesnáší veliké látky, a odváží-li se nad své síly, již při pokusu podléhá, a čím by bylo větší, co je potřebí říci, tím více zaniká ten, kdo se pokouší vystihnouti slovy velikost věcí.« A proto, když pře- mýšlím o rozvedení vybraného námětu a o odchodu této nej- vznešenější osoby císařské a královské z tohoto smrtelného ži- vota, spíše bych raději plakal, než něco říkal, spíše rozpřádal nářky a vzdechy, než dbal o přesné výrazy řečnické. A plným právem. Neboť čí třebas kamennou hruď by tento skon vznešeného císaře neobměkčil k hojnému prolévání slz? Které tak železné a nad farského14 tyrana krutější srdce mohlo by se při úmrtí našeho císaře zdržeti slz a celé tonouc v slzách by se nerozplývalo v silném zármutku? Které tak tvrdé a odys- seovskými15 zábranami ucpané uši mohly by býti hluché k tak 350
Strana 351
velikému nářku knížat a rytířů při smrti císařově? Které ko- nečně nitro z křemene vytesané a mlékem hyrkanských 16 tygřic kojené nebo živené by nepropuklo v tento den pohřbu v slzavé vzlykání? »Kdo tedy dá hlavě mé vody a očím mým zřídlo slz, abych mohl dnem i nocí oplakávati« s prorokem Jeremiášem smrt našeho utěšitele, našeho ochránce, našeho pána, našeho nejvzne- šenějšího císaře a vládce? Uerem. 9, 1.] »Neboť, ó běda, v těch- to neblahých dnech, v nichž jsme pro naše viny zasloužili viděti zlo, spadla koruna s hlavy naší« [Pláč Jerem. 5, 16], »citary naší radosti zavěsili jsme na vrboví« [Žalm 136, 2] a »není nikoho, kdo by nás potěšil z milých našich« [Pláč Jerem. 1, 2] .. . A dále rozvádí svou řeč: „O, jak hrozným osudem jsme tedy sklíčeni, jak prudkou úzkostí srdce mučeni, když totiž nám nesmírná bolest a hlu- boký výlev žalu odnímá schopnost řeči, ale nebrání vytrysklým slzám hrnouti se do tváří. Jaká však byla tvář lidu při smrti císařově, jaké tajné šepoty, neboť ubozí nesmějí beztrestně ani plakati, ani hovory mírniti bolest! Neboť jak dlouho ještě po- neseme zhoubné jho, jaký bude kdy konec tvrdého osudu? Kdo nás v žalostném víru věcí zbaví tak hojných slz, které při smrti vznešeného našeho císaře ze zřídel našich hlav proudy vylé- váme? Vždyť již na tomto císařském pohřbu »hlas v Rámě slyšán jest naříkání a kvílení, Ráchel plačící nad synem svým« [Mat. 2, 18, podle Jerem. 31, 15], totiž nad otcem, ne útočníkem, nýbrž obráncem, ne rušitelem, nýbrž utěšitelem svým. Ale snad se mne ne nevhodně zeptáš: „Která jest tato Ráchel krásné tváře a sličného zjevu?“ [Gen. (1. Mojž.) 29, 17.] Odpovídám a pravím, že je to město Řím, pán národů, kníže krajin zemských, první celého světa podmanitel, vítěz, učitel, živitel, rozmnožitel a císař, o němž praví Sidonius17 (v I. knize) v listě pátém nebo šestém Eutropiovi takto: „Řím je domov zákonů, gymnasium písemnictví, dvůr hodností, hlava světa, vlast svobody. V kterémžto jediném městě celého světa jen barbaři a otroci jsou cizinci, jen zlí jsou vyhnanci a jedině ctnostní si osobují pocty.“ Kdo by tedy v neštěstí, které v osobě svého císaře postihlo toto velebné Město, nelkal, kdo by ne- truchlil, kdo by necítil soustrast se svou zdrcenou matkou, leda 351
velikému nářku knížat a rytířů při smrti císařově? Které ko- nečně nitro z křemene vytesané a mlékem hyrkanských 16 tygřic kojené nebo živené by nepropuklo v tento den pohřbu v slzavé vzlykání? »Kdo tedy dá hlavě mé vody a očím mým zřídlo slz, abych mohl dnem i nocí oplakávati« s prorokem Jeremiášem smrt našeho utěšitele, našeho ochránce, našeho pána, našeho nejvzne- šenějšího císaře a vládce? Uerem. 9, 1.] »Neboť, ó běda, v těch- to neblahých dnech, v nichž jsme pro naše viny zasloužili viděti zlo, spadla koruna s hlavy naší« [Pláč Jerem. 5, 16], »citary naší radosti zavěsili jsme na vrboví« [Žalm 136, 2] a »není nikoho, kdo by nás potěšil z milých našich« [Pláč Jerem. 1, 2] .. . A dále rozvádí svou řeč: „O, jak hrozným osudem jsme tedy sklíčeni, jak prudkou úzkostí srdce mučeni, když totiž nám nesmírná bolest a hlu- boký výlev žalu odnímá schopnost řeči, ale nebrání vytrysklým slzám hrnouti se do tváří. Jaká však byla tvář lidu při smrti císařově, jaké tajné šepoty, neboť ubozí nesmějí beztrestně ani plakati, ani hovory mírniti bolest! Neboť jak dlouho ještě po- neseme zhoubné jho, jaký bude kdy konec tvrdého osudu? Kdo nás v žalostném víru věcí zbaví tak hojných slz, které při smrti vznešeného našeho císaře ze zřídel našich hlav proudy vylé- váme? Vždyť již na tomto císařském pohřbu »hlas v Rámě slyšán jest naříkání a kvílení, Ráchel plačící nad synem svým« [Mat. 2, 18, podle Jerem. 31, 15], totiž nad otcem, ne útočníkem, nýbrž obráncem, ne rušitelem, nýbrž utěšitelem svým. Ale snad se mne ne nevhodně zeptáš: „Která jest tato Ráchel krásné tváře a sličného zjevu?“ [Gen. (1. Mojž.) 29, 17.] Odpovídám a pravím, že je to město Řím, pán národů, kníže krajin zemských, první celého světa podmanitel, vítěz, učitel, živitel, rozmnožitel a císař, o němž praví Sidonius17 (v I. knize) v listě pátém nebo šestém Eutropiovi takto: „Řím je domov zákonů, gymnasium písemnictví, dvůr hodností, hlava světa, vlast svobody. V kterémžto jediném městě celého světa jen barbaři a otroci jsou cizinci, jen zlí jsou vyhnanci a jedině ctnostní si osobují pocty.“ Kdo by tedy v neštěstí, které v osobě svého císaře postihlo toto velebné Město, nelkal, kdo by ne- truchlil, kdo by necítil soustrast se svou zdrcenou matkou, leda 351
Strana 352
snad odrodilý syn? Kdo by vykonal se suchýma očima pohřební obřady svého otce a milostivého pána? Nastává totiž nyní při císařově pohřbu čas, že není možno ostnem nejvyšší bolesti vyjádřiti žalostnou ztrátu, jež se již téměř po celém světě rozezněla hořkosti plná a plnosti bolu nikoli prostá a novostí hrozné rány zraňuje srdce všech odda- ných říše a Českého království. Jí sice musí želeti všichni věrní a oplakávati vůbec všichni, ale my z Českého království tím tíže ji musíme snášeti, tím hořčeji nad ní naříkati, čím více se mezi bouřlivými příboji válek nám hrozících a mezi burácením bojíme, že naše loď, to jest Čechy, bude pravděpodobně od ne- přátel ohrožována, když jsme opuštěni od takového veslaře, zbaveni takového kapitána, když jsme ztratili věrného utěšitele a ještě nejsme do přístavu pokoje vánky do plachet dujícími dohnáni a dovezeni. A proto nyní Čechy, ba i sama Itálie a Ně- mecko zdrceny zármutkem mohou říci ona slova Baruchova [4, 12]: »Nikdo se neraduj nade mnou vdovou a opuštěnou« ... Když tedy onen nejjasnější římský císař, postaven v křehkém těle, žil dobře, svatě a katolicky, když smyl hříchy slzami a ve víře církve přijal církevní svátosti, je třeba zbožně doufati v milosrdenství Ježíše Krista, že splativ daň přirozené smrti, unikl již druhé smrti, která čeká na bídné v jámě záhuby. A chceme-li se podívati na počátek, průběh a konec života tohoto nejjasnějšího císaře, budeme moci shledati, že i vzhledem k Pánu i vzhledem k bližnímu i vzhledem k sobě samému žil na tomto světě i nevinně, chvalitebně a bezúhonně, pokud lid- ská křehkost připouští, a to jak předtím, než dosáhl Římského císařství a Českého království, tak i potom, kdy jich dosáhl. A abych před vámi něco promluvil o obojím jeho stavu, za- mýšlím ho vynésti nejdříve v těch věcech, které směřují přímou cestou k Bohu, za druhé v těch, jež se týkají jeho samého a bližního. Byl totiž jako druhý král Josiáš [IV. Král 21-23] pravý boží ctitel, zanícený horlivostí víry, pronásledující nepřátele Kristo- vy. Neboť od přijetí svatého křtu, v němž byl obrozen milostí Ducha svatého, skvěl se ctnostmi nejprve jak v chování, potom v skutcích, mravní a politické zásady a aristokratické vlastnosti darem božím zadarmo získal postupem času a konáním dobrých 352
snad odrodilý syn? Kdo by vykonal se suchýma očima pohřební obřady svého otce a milostivého pána? Nastává totiž nyní při císařově pohřbu čas, že není možno ostnem nejvyšší bolesti vyjádřiti žalostnou ztrátu, jež se již téměř po celém světě rozezněla hořkosti plná a plnosti bolu nikoli prostá a novostí hrozné rány zraňuje srdce všech odda- ných říše a Českého království. Jí sice musí želeti všichni věrní a oplakávati vůbec všichni, ale my z Českého království tím tíže ji musíme snášeti, tím hořčeji nad ní naříkati, čím více se mezi bouřlivými příboji válek nám hrozících a mezi burácením bojíme, že naše loď, to jest Čechy, bude pravděpodobně od ne- přátel ohrožována, když jsme opuštěni od takového veslaře, zbaveni takového kapitána, když jsme ztratili věrného utěšitele a ještě nejsme do přístavu pokoje vánky do plachet dujícími dohnáni a dovezeni. A proto nyní Čechy, ba i sama Itálie a Ně- mecko zdrceny zármutkem mohou říci ona slova Baruchova [4, 12]: »Nikdo se neraduj nade mnou vdovou a opuštěnou« ... Když tedy onen nejjasnější římský císař, postaven v křehkém těle, žil dobře, svatě a katolicky, když smyl hříchy slzami a ve víře církve přijal církevní svátosti, je třeba zbožně doufati v milosrdenství Ježíše Krista, že splativ daň přirozené smrti, unikl již druhé smrti, která čeká na bídné v jámě záhuby. A chceme-li se podívati na počátek, průběh a konec života tohoto nejjasnějšího císaře, budeme moci shledati, že i vzhledem k Pánu i vzhledem k bližnímu i vzhledem k sobě samému žil na tomto světě i nevinně, chvalitebně a bezúhonně, pokud lid- ská křehkost připouští, a to jak předtím, než dosáhl Římského císařství a Českého království, tak i potom, kdy jich dosáhl. A abych před vámi něco promluvil o obojím jeho stavu, za- mýšlím ho vynésti nejdříve v těch věcech, které směřují přímou cestou k Bohu, za druhé v těch, jež se týkají jeho samého a bližního. Byl totiž jako druhý král Josiáš [IV. Král 21-23] pravý boží ctitel, zanícený horlivostí víry, pronásledující nepřátele Kristo- vy. Neboť od přijetí svatého křtu, v němž byl obrozen milostí Ducha svatého, skvěl se ctnostmi nejprve jak v chování, potom v skutcích, mravní a politické zásady a aristokratické vlastnosti darem božím zadarmo získal postupem času a konáním dobrých 352
Strana 353
skutků. Neboť byl ve víře stálý, v naději se radující a láskou planoucí, byl také prozíravý proti úkladům nebo v nich, sta- tečný proti obtížím nebo v nich, umírněný vůči rozkoším, spra- vedlivý v ulehčování utrpení bližních a v trestání úkladů. Také tento náš pan císař jako druhý Konstantin, nejkřesťan- štější vládce, měl po Bohu v nejvyšší úctě svatosvatou církev římskou, a to hlavu i údy, úplně poslouchal jejich napomenutí, pokorně a nezlomně se podroboval kanonickým naukám a cír- kevním ustanovením, velice ctil kleriky, mnichy a všechny muže hrdinské za Boha; mocně hájil práva, privilegia, svobody a imu- nity církevní staré a nové štědře povoloval a propůjčoval, jme- novitě mistrům a žákům jak světským, tak řádovým, zřídiv v Praze učení o různých fakultách a zvláště theologické, je za- ložil, nadal a svobodami obdařil. Jako vládce stále se stavěl proti kacířům, rozkolníkům, pohanům a jiným nepřátelům ka- tolické církve a potřel jejich zlobu, ze svých panství a králov- ství odstranil a vykořenil zloděje, lupiče, lotry, pochlebníky, cizoložníky, kuplíře, znásilňovatele paní, padělatele, hráče v kostky a všechny jiné poskvrněné zločinem podvodu. Také tento vznešený císař již zesnulý, dokud trávil život mezi lidmi, nebyl hrdý na slávu a vznešenost svého rodu, ani pyšný na císařskou nebo královskou hodnost, ani nadutý nad svým bohatstvím, mocí a silou. Mezi rozkošemi tohoto světa nebyl zpustlý, ani mezi rozmanitým bohatstvím nebyl marno- tratný, v hojnosti a nadbytku skromný, v manželství zdrženlivý a čistý, mezi rozmanitými jídly střídmý, mezi pyšnými pokorný, mezi závistivými a zlomyslnými laskavý, mezi hněvivými trpě- livý a vlídný, mezi omrzelými a línými duchem ohnivý a od- daný, mezi lakomými štědrý, mezi labužníky zdrženlivý, mezi smyslnými cudný a počestný, mezi lvy beránek, mezi lidmi zkaženými a zvrácenými chvályhodně si počínal. Také tento vznešený císař byl k chudým laskavý, k poníženým vlídný, k ubohým a nuzným milosrdný, k ukrutným tvrdý, k od- bojníkům nepřátelský, k těm, kdož prosili o milost, nakloněný a milostivý, neboť věděl, že slavný druh pomsty je odpouštěti, a ušlechtilá velikomyslnost je, když ten, kdo má nepřítele v moci, pokládá za pomstu, že se mohl pomstíti. A kdybych chtěl podrobněji vykládati o těchto věcech, krátká řeč by 23 Čtení o Karlu IV. 353
skutků. Neboť byl ve víře stálý, v naději se radující a láskou planoucí, byl také prozíravý proti úkladům nebo v nich, sta- tečný proti obtížím nebo v nich, umírněný vůči rozkoším, spra- vedlivý v ulehčování utrpení bližních a v trestání úkladů. Také tento náš pan císař jako druhý Konstantin, nejkřesťan- štější vládce, měl po Bohu v nejvyšší úctě svatosvatou církev římskou, a to hlavu i údy, úplně poslouchal jejich napomenutí, pokorně a nezlomně se podroboval kanonickým naukám a cír- kevním ustanovením, velice ctil kleriky, mnichy a všechny muže hrdinské za Boha; mocně hájil práva, privilegia, svobody a imu- nity církevní staré a nové štědře povoloval a propůjčoval, jme- novitě mistrům a žákům jak světským, tak řádovým, zřídiv v Praze učení o různých fakultách a zvláště theologické, je za- ložil, nadal a svobodami obdařil. Jako vládce stále se stavěl proti kacířům, rozkolníkům, pohanům a jiným nepřátelům ka- tolické církve a potřel jejich zlobu, ze svých panství a králov- ství odstranil a vykořenil zloděje, lupiče, lotry, pochlebníky, cizoložníky, kuplíře, znásilňovatele paní, padělatele, hráče v kostky a všechny jiné poskvrněné zločinem podvodu. Také tento vznešený císař již zesnulý, dokud trávil život mezi lidmi, nebyl hrdý na slávu a vznešenost svého rodu, ani pyšný na císařskou nebo královskou hodnost, ani nadutý nad svým bohatstvím, mocí a silou. Mezi rozkošemi tohoto světa nebyl zpustlý, ani mezi rozmanitým bohatstvím nebyl marno- tratný, v hojnosti a nadbytku skromný, v manželství zdrženlivý a čistý, mezi rozmanitými jídly střídmý, mezi pyšnými pokorný, mezi závistivými a zlomyslnými laskavý, mezi hněvivými trpě- livý a vlídný, mezi omrzelými a línými duchem ohnivý a od- daný, mezi lakomými štědrý, mezi labužníky zdrženlivý, mezi smyslnými cudný a počestný, mezi lvy beránek, mezi lidmi zkaženými a zvrácenými chvályhodně si počínal. Také tento vznešený císař byl k chudým laskavý, k poníženým vlídný, k ubohým a nuzným milosrdný, k ukrutným tvrdý, k od- bojníkům nepřátelský, k těm, kdož prosili o milost, nakloněný a milostivý, neboť věděl, že slavný druh pomsty je odpouštěti, a ušlechtilá velikomyslnost je, když ten, kdo má nepřítele v moci, pokládá za pomstu, že se mohl pomstíti. A kdybych chtěl podrobněji vykládati o těchto věcech, krátká řeč by 23 Čtení o Karlu IV. 353
Strana 354
vzrostla v knihu a do vašich duší, žalem nyní zdrcených, snad by pronikal osten ještě větší bolesti bodavě zraňující. Jak sil- ným štítem trpělivosti byl chráněn v protivenstvích, mohl jsem posouditi z toho, že když jednou utrpěl křivdu od jednoho knížete a vojsko jeho rytířů ho vybízelo, aby ji pomstil, řekl jim: »Nebudeš hledati pomstu, aniž pamatovati budeš na křivdu spoluobčanů svých!« [Levit. (3. Mojž.) 19, 18.] Kdo by tedy mohl klidně snášeti skon tak ctnostného panov- níka, kdo by netruchlil, kdo by mohl skrývati hluboký žal a zármutek svého srdce, když vidí, že v otci vlasti,18 v nepo- hnutelném sloupu státu, v podmaniteli světa, v nedobytném štítu katolické víry ztratil tolik druhů útěchy, tolik ochran a záštit. Ó úzkosti řeči, která není s to vyjádřiti, jak by bylo " hodno, ani naše úzkosti ani milosti titulů vznešeného císaře!....“ A tak se skonává čtení o tomto velikém panovníkovi slovy arcibiskupa Jana Očka z Vlašimě z řeči svrchu uvedené: „Tak veliká dobrodini vykonal na tomto světě, že jeho pa- mátka potrvá na věky věků. A proto na jeho paměť jest vepsán na jeho náhrobek takovýto epitaf:19 LÉTATISICÍHO TŘÍSTÉHO SEDMDESÁTÉHO OSMÉHO, DNE 29. LISTOPADU, Hle, já Karel Ctvrtý, kdys postrach celého světa, císař, jenž porážku neznal, leč smrtí pouze byl zdolán, v tomto zde hrobě jsem skryt, ó Bože, kéž ke hvězdám vstoupí duch můj, za to teď prosím, kéž všichni modlí se za mne, ti, jež jsem opustil v smrti a v životě dařil svou přízní. A tak nechť jeho duše odpočívá v svatém pokoji! 354
vzrostla v knihu a do vašich duší, žalem nyní zdrcených, snad by pronikal osten ještě větší bolesti bodavě zraňující. Jak sil- ným štítem trpělivosti byl chráněn v protivenstvích, mohl jsem posouditi z toho, že když jednou utrpěl křivdu od jednoho knížete a vojsko jeho rytířů ho vybízelo, aby ji pomstil, řekl jim: »Nebudeš hledati pomstu, aniž pamatovati budeš na křivdu spoluobčanů svých!« [Levit. (3. Mojž.) 19, 18.] Kdo by tedy mohl klidně snášeti skon tak ctnostného panov- níka, kdo by netruchlil, kdo by mohl skrývati hluboký žal a zármutek svého srdce, když vidí, že v otci vlasti,18 v nepo- hnutelném sloupu státu, v podmaniteli světa, v nedobytném štítu katolické víry ztratil tolik druhů útěchy, tolik ochran a záštit. Ó úzkosti řeči, která není s to vyjádřiti, jak by bylo " hodno, ani naše úzkosti ani milosti titulů vznešeného císaře!....“ A tak se skonává čtení o tomto velikém panovníkovi slovy arcibiskupa Jana Očka z Vlašimě z řeči svrchu uvedené: „Tak veliká dobrodini vykonal na tomto světě, že jeho pa- mátka potrvá na věky věků. A proto na jeho paměť jest vepsán na jeho náhrobek takovýto epitaf:19 LÉTATISICÍHO TŘÍSTÉHO SEDMDESÁTÉHO OSMÉHO, DNE 29. LISTOPADU, Hle, já Karel Ctvrtý, kdys postrach celého světa, císař, jenž porážku neznal, leč smrtí pouze byl zdolán, v tomto zde hrobě jsem skryt, ó Bože, kéž ke hvězdám vstoupí duch můj, za to teď prosím, kéž všichni modlí se za mne, ti, jež jsem opustil v smrti a v životě dařil svou přízní. A tak nechť jeho duše odpočívá v svatém pokoji! 354
Strana 355
POZNÁMKY Prameny Prameny dějin českých (Fontes rerum Bohemicarum): I, 1873; III, 1882; IV, 1884 [Cituji: PDČ; dříve se obvykle citovaly FRB]. Ferdinand Tadra: Summa Cancellariae (Cancellaria Caroli IV.). Praha 1895 [Cituji: Summa]. Ferdinand Tadra: Cancellaria Arnesti. Formelbuch des ersten Prager Erz- bischofes Arnest von Pardubic. Wien 1880. [Cituji Canc. Arnesti.] Hans Kaiser: Collectarius perpetuarum formarum Johannis de Geylnhusen. Innsbruck 1900 [Cituji: Kaiser]. K. J. Erben: Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars I. Pragae 1855. [Cituji: Reg.] J. Emler: Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars II.—IV. V Praze 1873, 1874, 1884, 1892. B. Mendl: Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars VI. Fasciculus 1, 2. Pragae 1928—1929. B. Mendl-M. Linhartová: Regesta diplomatica Bohemiae et Moraviae. Pars VII. Fasciculus 1, 2. Pragae 1954. Jiří Spěváček-B.Rynešová: Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars V. Fasciculus 1. Pragae 1957. Fr. Palacký: Archiv český III. 1844. Fr. Palacký: Uber Formelbücher. I. 1842. Jaromír Čelakovský: Codex iuris municipalis regni Bohemiae [Cituji: CJM]. Tomus I. Privilegia civitatum Pragensium. Privilegia měst Pražských. V Praze 1886. Tomus II. Privilegia regalium civitatum provincialium annorum 1225—1419. Privilegia královských měst venkovských z let 1225—1419. V Praze 1895. Antonín Haas: Codex iuris municipalis, IV, 1. Privilegia nekrálovských měst venkovských z let 1232-1452. Praha 1954. Ludwig Schlesinger: Urkundenbuch der Stadt Saaz bis zum Jahre I526. Prag 1892. L. Helmling, Ad. Horcicka: Das vollständige Registrum Slavorum. Prag 1904. Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas illustrantia. Tomus I. Acta Cle- mentis VI. 1342-1352. Opera Ladislai Klicman. Pragae 1903. Konrad Burdach: Vom Mittelalter zur Reformation. Siebenter Band: Petrar- cas Briefwechsel mit deutschen Zeitgenossen. Herausgegeben von Paul Piur. Berlin 1933. [Cituji: Piur VII.] Achter Band: Briefe Johanns von Neumarkt. Herausgegeben von Paul Piur. Berlin 1937. [Cituji: Piur VIII.] 355
POZNÁMKY Prameny Prameny dějin českých (Fontes rerum Bohemicarum): I, 1873; III, 1882; IV, 1884 [Cituji: PDČ; dříve se obvykle citovaly FRB]. Ferdinand Tadra: Summa Cancellariae (Cancellaria Caroli IV.). Praha 1895 [Cituji: Summa]. Ferdinand Tadra: Cancellaria Arnesti. Formelbuch des ersten Prager Erz- bischofes Arnest von Pardubic. Wien 1880. [Cituji Canc. Arnesti.] Hans Kaiser: Collectarius perpetuarum formarum Johannis de Geylnhusen. Innsbruck 1900 [Cituji: Kaiser]. K. J. Erben: Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars I. Pragae 1855. [Cituji: Reg.] J. Emler: Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars II.—IV. V Praze 1873, 1874, 1884, 1892. B. Mendl: Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars VI. Fasciculus 1, 2. Pragae 1928—1929. B. Mendl-M. Linhartová: Regesta diplomatica Bohemiae et Moraviae. Pars VII. Fasciculus 1, 2. Pragae 1954. Jiří Spěváček-B.Rynešová: Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae. Pars V. Fasciculus 1. Pragae 1957. Fr. Palacký: Archiv český III. 1844. Fr. Palacký: Uber Formelbücher. I. 1842. Jaromír Čelakovský: Codex iuris municipalis regni Bohemiae [Cituji: CJM]. Tomus I. Privilegia civitatum Pragensium. Privilegia měst Pražských. V Praze 1886. Tomus II. Privilegia regalium civitatum provincialium annorum 1225—1419. Privilegia královských měst venkovských z let 1225—1419. V Praze 1895. Antonín Haas: Codex iuris municipalis, IV, 1. Privilegia nekrálovských měst venkovských z let 1232-1452. Praha 1954. Ludwig Schlesinger: Urkundenbuch der Stadt Saaz bis zum Jahre I526. Prag 1892. L. Helmling, Ad. Horcicka: Das vollständige Registrum Slavorum. Prag 1904. Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas illustrantia. Tomus I. Acta Cle- mentis VI. 1342-1352. Opera Ladislai Klicman. Pragae 1903. Konrad Burdach: Vom Mittelalter zur Reformation. Siebenter Band: Petrar- cas Briefwechsel mit deutschen Zeitgenossen. Herausgegeben von Paul Piur. Berlin 1933. [Cituji: Piur VII.] Achter Band: Briefe Johanns von Neumarkt. Herausgegeben von Paul Piur. Berlin 1937. [Cituji: Piur VIII.] 355
Strana 356
Karel IV. Vlastní životopis. Přeložil K. Hrdina. Žeň z literatur, sv. XXXIII. 1911. Vlastní životopis Karla IV. Z latiny přeložil Jakub Pavel. Úvodní studii napsal Václav Chaloupecký. Odkaz minulosti české, sv. 1. Druhé vydání. Melantrich 1946. Cesta císaře Karla IV. do Francie 1377-1378. Ze souvěké kroniky francouzské přeložil Jakub Pavel. S předmluvou Josefa Šusty. V Praze 1937. Die Chroniken der deutschen Städte. Leipzig 1865. Vierter Band. Die Chroniken der schwäbischen Städte: Augsburg. Andreas Felix Oefelius [Oefele] : Scriptores rerum Boicarum. Tomus I. Augusta Vindelicorum [Augsburg] MDCCLXIII. Kronika Zbraslavská [Chronicon Aulae Regiae]. Přeložil Fr. Heřmanský, verše Anna Pavlů a Rudolf Mertlík. Odkaz minulosti české, svazek 15. Melantrich 1952. Beneše Krabice z Weitmile: Panování Karla IV. Přeložil [E. Stein, podepsal a úvod napsal] F. M. Bartoš. 1940. Jan Vilíkovský: Próza z doby Karla IV. ELK. Praha 1938. Fr. Palacký: Dějiny národu českého v Čechách a na Moravě. Svazek II. (Kniha šestá až desátá). Svazek III (Kniha jedenáctá). Uspořádal dr. Mi- loslav Novotný. Praha 1939. Vácslav Vladivoj Tomek: Dějepis města Prahy. Díl II. Druhé vydání. 1892. Díl III. Druhé vydáni. 1893. Československá vlastivěda, IV. Dějiny. 1932. Josef Kalousek: Karel IV. Otec vlasti. 1878. Emil Werunsky: Geschichte Kaiser Karls IV. und seiner Zeit. Erster Band (1316—1346). Innsbruck 1880. Zweiter Band (1346-1355). Erste Abteilung 1882. Zweite Abteilung 1886. Dritter Band (1355—1368). 1892. České dějiny (Laichtrův výbor nejlepších spisů poučných; cituji ČD): II, I. Soumrak Přemyslovců a jejich dědictví. Napsal Josef Šusta. 1935. II, 2. Král cizinec. Napsal Josef Šusta. 1939. II, 3. Karel IV. Otec a syn. 1333-1346. Napsal Josef Šusta. 1946. II, 4. Karel IV. Za císařskou korunou. 1346-1355. Napsal Josef Šusta, 1948. Fr. Kop: Praha šest set let církevní metropolí. Praha 1944. Václav Vojtíšek: Universita Karlova v Praze 1348-1948. Ctyři dokumenty z doby počátků. Praha 1948. - Cituji: Vojtíšek. Václav Vojtíšek: Karlova universita vždy jen naše. Praha. 1946. Anton Blaschka: Das Prager Universitätsprivileg Karls IV. (Jahrbuch des Vereines für Geschichte der Deutschen in Böhmen, III. 1932. — Cituji: Blaschka). Václav Chaloupecký: Karlova universita v Praze. 1348—1409. Praha 1948. Václav Chaloupecký: Jan IV. z Dražic, poslední biskup pražský. Praha 1908. Václav Chaloupecký: Arnošt z Pardubic, první arcibiskup pražský. II. vydání 1946. Ant. Podlaha-Kamil Hilbert: Metropolitní chrám sv. Víta v Praze. V Praze 1906 (Soupis památek uměleckých a historických). Rudolf Holinka: Sektářství v Čechách před revolucí husitskou. Sborník filo- 356
Karel IV. Vlastní životopis. Přeložil K. Hrdina. Žeň z literatur, sv. XXXIII. 1911. Vlastní životopis Karla IV. Z latiny přeložil Jakub Pavel. Úvodní studii napsal Václav Chaloupecký. Odkaz minulosti české, sv. 1. Druhé vydání. Melantrich 1946. Cesta císaře Karla IV. do Francie 1377-1378. Ze souvěké kroniky francouzské přeložil Jakub Pavel. S předmluvou Josefa Šusty. V Praze 1937. Die Chroniken der deutschen Städte. Leipzig 1865. Vierter Band. Die Chroniken der schwäbischen Städte: Augsburg. Andreas Felix Oefelius [Oefele] : Scriptores rerum Boicarum. Tomus I. Augusta Vindelicorum [Augsburg] MDCCLXIII. Kronika Zbraslavská [Chronicon Aulae Regiae]. Přeložil Fr. Heřmanský, verše Anna Pavlů a Rudolf Mertlík. Odkaz minulosti české, svazek 15. Melantrich 1952. Beneše Krabice z Weitmile: Panování Karla IV. Přeložil [E. Stein, podepsal a úvod napsal] F. M. Bartoš. 1940. Jan Vilíkovský: Próza z doby Karla IV. ELK. Praha 1938. Fr. Palacký: Dějiny národu českého v Čechách a na Moravě. Svazek II. (Kniha šestá až desátá). Svazek III (Kniha jedenáctá). Uspořádal dr. Mi- loslav Novotný. Praha 1939. Vácslav Vladivoj Tomek: Dějepis města Prahy. Díl II. Druhé vydání. 1892. Díl III. Druhé vydáni. 1893. Československá vlastivěda, IV. Dějiny. 1932. Josef Kalousek: Karel IV. Otec vlasti. 1878. Emil Werunsky: Geschichte Kaiser Karls IV. und seiner Zeit. Erster Band (1316—1346). Innsbruck 1880. Zweiter Band (1346-1355). Erste Abteilung 1882. Zweite Abteilung 1886. Dritter Band (1355—1368). 1892. České dějiny (Laichtrův výbor nejlepších spisů poučných; cituji ČD): II, I. Soumrak Přemyslovců a jejich dědictví. Napsal Josef Šusta. 1935. II, 2. Král cizinec. Napsal Josef Šusta. 1939. II, 3. Karel IV. Otec a syn. 1333-1346. Napsal Josef Šusta. 1946. II, 4. Karel IV. Za císařskou korunou. 1346-1355. Napsal Josef Šusta, 1948. Fr. Kop: Praha šest set let církevní metropolí. Praha 1944. Václav Vojtíšek: Universita Karlova v Praze 1348-1948. Ctyři dokumenty z doby počátků. Praha 1948. - Cituji: Vojtíšek. Václav Vojtíšek: Karlova universita vždy jen naše. Praha. 1946. Anton Blaschka: Das Prager Universitätsprivileg Karls IV. (Jahrbuch des Vereines für Geschichte der Deutschen in Böhmen, III. 1932. — Cituji: Blaschka). Václav Chaloupecký: Karlova universita v Praze. 1348—1409. Praha 1948. Václav Chaloupecký: Jan IV. z Dražic, poslední biskup pražský. Praha 1908. Václav Chaloupecký: Arnošt z Pardubic, první arcibiskup pražský. II. vydání 1946. Ant. Podlaha-Kamil Hilbert: Metropolitní chrám sv. Víta v Praze. V Praze 1906 (Soupis památek uměleckých a historických). Rudolf Holinka: Sektářství v Čechách před revolucí husitskou. Sborník filo- 356
Strana 357
sofické fakulty university Komenského v Bratislavě. Ročník VI., č. 52-53, 1929, 125—313. — Cituji: Holinka. Fr. Loskot: Konrád Waldhauser. Praha. 1909. Fr. Loskot: Milíč z Kroměříže, otec české reformace. Praha 1911. Karel Castelin: Česká drobná mince doby předhusitské a husitské (1300-1471). Praha 1953. Fr. Graus: Městská chudina v době předhusitské. 1949. Fr. Graus: Dějiny venkovského lidu v Čechách v době předhusitské. I. 1953. II. 1957. Jaroslav Vlček: Dějiny české literatury I, I, 1897. Jan Jakubec: Dějiny literatury české. I. Druhé vydání. 1929. Výbor z české literatury od počátku po dobu Husovu. ČSAV. 1957. Dějepis výtvarného umění v Čechách. I. díl. Středověk. Redigoval Zdeněk Wirth. 1931. Václav Mencl: Česká architektura doby lucemburské. 1948. Václav Mencl: Biskup Jan IV. z Dražic v dějinách české architektury. Umění XIII, 1940-1941, 101 nsl. A. Kutal, D. Líbal, A. Matějček: České umění doby gotické. I. Stavitelství a sochařství. 1949. Ant. Matějček: Velislavova bible a její místo ve vývoji knižní ilustrace gotické. 1926. Ant. Matějček: Česká malba gotická. Melantrich, 1938. Jan Květ: Iluminované rukopisy královny Rejčky. 1931. J. Krofta: Mistr brevíře Jana ze Středy. Prameny 38. 1940. Poznámky*) 1. Vlastní životopis kap. 3. 1 V prvních dvou kapitolách je Karlovo věnování a napomenutí jeho ná- stupcům na trůně českém a na trůně Říše římské. První kapitola obsahuje nábožensko-filosofickou úvahu o životě skutečném a neskutečném, duchov- ním a tělesném, věčném a pomíjejícím. V druhé podává Karel svým nástup- cům v krásných obrazech podstatu a poslání královského úřadu a varuje je před lakomstvím, špatnými rádci, před nestřídmostí v jídle a pití a mravní nezdrženlivostí. 2 Hlavně kronika Zbraslavská (Odkaz minulosti české, sv. 15, 1952) kn. I, kap. 88—109. 3 Otakar (Přemysl O.) se narodil 22. listopadu 1318 a zemřel 20. dubna 1319. 4 Jan (Jindřich) se narodil 12. února 1322 a zemřel 12. listopadu 1375. 5 Beatrix (narozená r. 1305), manželka uherského krále Karla Roberta, zemřela 1319 po předčasném porodu. * Údaje o většině vlastních jmen jsou v jmenném ukazateli. Zkratka: SUA = Státní ústřední archiv. 357
sofické fakulty university Komenského v Bratislavě. Ročník VI., č. 52-53, 1929, 125—313. — Cituji: Holinka. Fr. Loskot: Konrád Waldhauser. Praha. 1909. Fr. Loskot: Milíč z Kroměříže, otec české reformace. Praha 1911. Karel Castelin: Česká drobná mince doby předhusitské a husitské (1300-1471). Praha 1953. Fr. Graus: Městská chudina v době předhusitské. 1949. Fr. Graus: Dějiny venkovského lidu v Čechách v době předhusitské. I. 1953. II. 1957. Jaroslav Vlček: Dějiny české literatury I, I, 1897. Jan Jakubec: Dějiny literatury české. I. Druhé vydání. 1929. Výbor z české literatury od počátku po dobu Husovu. ČSAV. 1957. Dějepis výtvarného umění v Čechách. I. díl. Středověk. Redigoval Zdeněk Wirth. 1931. Václav Mencl: Česká architektura doby lucemburské. 1948. Václav Mencl: Biskup Jan IV. z Dražic v dějinách české architektury. Umění XIII, 1940-1941, 101 nsl. A. Kutal, D. Líbal, A. Matějček: České umění doby gotické. I. Stavitelství a sochařství. 1949. Ant. Matějček: Velislavova bible a její místo ve vývoji knižní ilustrace gotické. 1926. Ant. Matějček: Česká malba gotická. Melantrich, 1938. Jan Květ: Iluminované rukopisy královny Rejčky. 1931. J. Krofta: Mistr brevíře Jana ze Středy. Prameny 38. 1940. Poznámky*) 1. Vlastní životopis kap. 3. 1 V prvních dvou kapitolách je Karlovo věnování a napomenutí jeho ná- stupcům na trůně českém a na trůně Říše římské. První kapitola obsahuje nábožensko-filosofickou úvahu o životě skutečném a neskutečném, duchov- ním a tělesném, věčném a pomíjejícím. V druhé podává Karel svým nástup- cům v krásných obrazech podstatu a poslání královského úřadu a varuje je před lakomstvím, špatnými rádci, před nestřídmostí v jídle a pití a mravní nezdrženlivostí. 2 Hlavně kronika Zbraslavská (Odkaz minulosti české, sv. 15, 1952) kn. I, kap. 88—109. 3 Otakar (Přemysl O.) se narodil 22. listopadu 1318 a zemřel 20. dubna 1319. 4 Jan (Jindřich) se narodil 12. února 1322 a zemřel 12. listopadu 1375. 5 Beatrix (narozená r. 1305), manželka uherského krále Karla Roberta, zemřela 1319 po předčasném porodu. * Údaje o většině vlastních jmen jsou v jmenném ukazateli. Zkratka: SUA = Státní ústřední archiv. 357
Strana 358
6 Marie (narozená r. 1304) se provdala za francouzského krále Karla IV. Sličného v srpnu r. 1322; zemřela 26. března 1324 také při porodu. Petrus de Roseriis - Pierre de Rosiers, šlechtický synek z okolí Limoges (v záp. Francii), opat benediktinského kláštera Fécampu v Normandii, na- daný, velmi vzdělaný a také ctižádostivý, byl od r. 1328 členem královské rady, stal se biskupem v Arrasu a r. 1329 arcibiskupem v Sense a za rok v Rouenu. Mladému Karlovi věnoval pozornou péči a ten k němu přilnul s obdivem a láskou; jejich vzájemný přátelský poměr potrval i tehdy, když se Petr stal r. 1342 papežem (Kliment VI., 1342-1352) a Karel byl jeho zásahem r. 1346 zvolen za římského krále. 8 O osudech Jindřicha VII. podrobně vypráví kronika Zbraslavská I, 112-120. Stal se pomocí svého bratra Balduina, trevírského arcibiskupa, r. 1308 římským králem a r. 1310 podnikl jízdu do Říma, na které mu působila hodně obtíží některá italská města (Florencie aj.). Byl sice v Římě koruno- ván 29. června 1312 v Lateráně na římského císaře, avšak většina Říma se mu nepoddala, a tak se vrátil do Pisy. Tam pomýšlel na výpravu proti apul- skému králi Robertovi, ale vypravil se proti němu s malým vojskem. Zemřel na malárii 24. srpna 1313 v Buonconventě u Sieny a byl pochován v Pise. Jindřichovy zápasy v severní Itálii od obléhání Brescie až po návštěvu Pisy zároveň s počátky Janovy vlády v Čechách beletristicky vylíčila M. Kor- nelová (vl. jménem Hrubešová) v pásmu příběhů pod názvem »Proměny« (1947). 2. Vlastní životopis kap. 4. 1 Ludvík IV. Bavorský (Bavor), vévoda bavorský, byl zvolen, jak vypráví Karel, r. 1314 za římského krále, zvítězil r. 1316 na řece Neckaru nad svým habsburským protivníkem Fridrichem, r. 1322 ho na hlavu porazil v bitvě u Mühldorfu, zajal a uvěznil. Roku 1324 dostal se do prudkého sporu s pa- pežem Janem XXII., který ho stíhal klatbami, ale Ludvík jich nedbal. V březnu 1327 podnikl s malou družinou římskou jízdu a 17. ledna 1328 byl podle usnesení lidu pomazán a korunován na římského císaře od benátského patriarchy Dominika V. a biskupa Gerarda z Alerie. Dne 18. dubna dal se- sadit Jana XXII. a 12. května zvolit protipapeže Petra Rainalducciho z Cor- bary [Mikuláš V.]. Ale 4. srpna byl nucen opustit Řím a v prosinci r. 1329 vrátil se neslavně do Tridentu. Petr z Corbary se poddal 13. července 1330 a po odvolání v Pise odebral se do Avignonu, kde odvolal své bludy 24. a 25. srpna. Ludvík Bavor byl jediný korunovaný císař středověký, který nepřijal korunu od vládnoucího papeže. O něm i kronika Zbraslavská (podle rejstříku a zejména v kn. II. kap. II a 13 i pozn.). 2 V Tridentu se dobrodružný král Jan rozhodl vytvořit v Itálii lucem- burské panství (signorii) a rozvinul při tom přímo neuvěřitelnou diploma- tickou pružnost a obratnost, ale také prohnanost a mravní otrlost. Nebyl k té výpravě zplnomocněn ani od císaře Ludvíka ani od papeže Jana XXII., ale přesto prohlašoval, že přichází jako usmiřovatel, vůči ghibellinům (císařské straně) vystupoval jako říšský vikář (náměstek), požívající důvěry císařovy, 358
6 Marie (narozená r. 1304) se provdala za francouzského krále Karla IV. Sličného v srpnu r. 1322; zemřela 26. března 1324 také při porodu. Petrus de Roseriis - Pierre de Rosiers, šlechtický synek z okolí Limoges (v záp. Francii), opat benediktinského kláštera Fécampu v Normandii, na- daný, velmi vzdělaný a také ctižádostivý, byl od r. 1328 členem královské rady, stal se biskupem v Arrasu a r. 1329 arcibiskupem v Sense a za rok v Rouenu. Mladému Karlovi věnoval pozornou péči a ten k němu přilnul s obdivem a láskou; jejich vzájemný přátelský poměr potrval i tehdy, když se Petr stal r. 1342 papežem (Kliment VI., 1342-1352) a Karel byl jeho zásahem r. 1346 zvolen za římského krále. 8 O osudech Jindřicha VII. podrobně vypráví kronika Zbraslavská I, 112-120. Stal se pomocí svého bratra Balduina, trevírského arcibiskupa, r. 1308 římským králem a r. 1310 podnikl jízdu do Říma, na které mu působila hodně obtíží některá italská města (Florencie aj.). Byl sice v Římě koruno- ván 29. června 1312 v Lateráně na římského císaře, avšak většina Říma se mu nepoddala, a tak se vrátil do Pisy. Tam pomýšlel na výpravu proti apul- skému králi Robertovi, ale vypravil se proti němu s malým vojskem. Zemřel na malárii 24. srpna 1313 v Buonconventě u Sieny a byl pochován v Pise. Jindřichovy zápasy v severní Itálii od obléhání Brescie až po návštěvu Pisy zároveň s počátky Janovy vlády v Čechách beletristicky vylíčila M. Kor- nelová (vl. jménem Hrubešová) v pásmu příběhů pod názvem »Proměny« (1947). 2. Vlastní životopis kap. 4. 1 Ludvík IV. Bavorský (Bavor), vévoda bavorský, byl zvolen, jak vypráví Karel, r. 1314 za římského krále, zvítězil r. 1316 na řece Neckaru nad svým habsburským protivníkem Fridrichem, r. 1322 ho na hlavu porazil v bitvě u Mühldorfu, zajal a uvěznil. Roku 1324 dostal se do prudkého sporu s pa- pežem Janem XXII., který ho stíhal klatbami, ale Ludvík jich nedbal. V březnu 1327 podnikl s malou družinou římskou jízdu a 17. ledna 1328 byl podle usnesení lidu pomazán a korunován na římského císaře od benátského patriarchy Dominika V. a biskupa Gerarda z Alerie. Dne 18. dubna dal se- sadit Jana XXII. a 12. května zvolit protipapeže Petra Rainalducciho z Cor- bary [Mikuláš V.]. Ale 4. srpna byl nucen opustit Řím a v prosinci r. 1329 vrátil se neslavně do Tridentu. Petr z Corbary se poddal 13. července 1330 a po odvolání v Pise odebral se do Avignonu, kde odvolal své bludy 24. a 25. srpna. Ludvík Bavor byl jediný korunovaný císař středověký, který nepřijal korunu od vládnoucího papeže. O něm i kronika Zbraslavská (podle rejstříku a zejména v kn. II. kap. II a 13 i pozn.). 2 V Tridentu se dobrodružný král Jan rozhodl vytvořit v Itálii lucem- burské panství (signorii) a rozvinul při tom přímo neuvěřitelnou diploma- tickou pružnost a obratnost, ale také prohnanost a mravní otrlost. Nebyl k té výpravě zplnomocněn ani od císaře Ludvíka ani od papeže Jana XXII., ale přesto prohlašoval, že přichází jako usmiřovatel, vůči ghibellinům (císařské straně) vystupoval jako říšský vikář (náměstek), požívající důvěry císařovy, 358
Strana 359
vůči guelfům (straně papežské) zdůrazňoval své přátelství s papežem a fran- couzským králem, při čemž všude hleděl získati co nejvíce peněz. A do těchto spletitých a rozbouřených poměrů povolal syna Karla, kterému nebylo ještě 15 let. Sám ovšem před odchodem hleděl od italských měst sehnat peníze, jak se jen dalo. O tom podrobně kronika Zbraslavská II, 27 a pozn. Klášter sv. Augustina v Pavii byl proslulým střediskem »moderní zbož- nosti«; tam Karel poznal řád augustiniánů, pro nějž asi v té době založil pražský biskup Jan IV. z Dražic klášter v Roudnici. Karel sám jim později založil klášter na Karlově. 3. Vlastní životopis kap. 5. 1 svaté Kateřiny: Od té doby byl Karel zaníceným ctitelem této světice. Založil jí kostel a klášter na Novém Městě pražském a na Karlštejně jí zřídil a nádherně vyzdobil kapli. - O těch bojích kronika Zbraslavská II, 32 a pozn. 2 Jezdec s přílbou, lat. galeatus, staročesky helmovník, byl obyčejně obrněný bojovník (rytíř) na koni, mající dva zbrojnoše na koni a jednoho čeledína. 4. Vlastní životopis kap. 6. 1 Porážka papežského legáta 14. dubna u Ferrary rozhodla i o osudu Ja- nova panství v Itálii. Dne 19. července bylo sjednáno příměří v Castelnuovo a hned potom se Jan odebral do Luccy. 2 To byl vrchol Janovy otrlosti. Když viděl, že nemůže panství v Itálii udržet, chtěl věrné město Luccu prodati papeži, potom Pisanům a nakonec jejím úhlavním nepřátelům Florenťanům, kdyby od nich dostal více. Proti tomu se Karel postavil s veškerou mravní rozhodností a otec se musel toho úmyslu vzdát; ovšem vyždímal z města peníze za listiny z 8. a 9. srpna, kterými okázale potvrzoval městu záruky státních svobod a nové zřízení re- publiky sjednané Karlem, jež se udrželo staletí. 5. Vlastní životopis kap. 7. 1 Guido VIII. Dauphin z Vienne, tehdy dvaadvacetiletý, byl Karlovým vzdáleným příbuzným (viz níže) a byl 28. července 1333 skutečně prostřelen šípem při obléhání hradu la Perrièrre v Savojsku; učinil ještě závěť a skonal téhož dne. Toto vidění na Karla mocně působilo a ještě po letech na ně vzpomínal (srovn. níže čl. 12 a 13). Kronikář Beneš Krabice (PDČ IV, 503) o tom napsal: „A není divné ani neuvěřitelné, jestliže se říká, že se toto vidění zjevilo Karlovi z nebe. Byl totiž v letech jinošských, byl daleko a dlouhou dobu vzdálen od vlastní manželky a náhodou i ne náhodou se dopouštěl jinošských hříchů a zkažen se zkaženými odchyloval se od stezky a cesty spásy. Proto třeba věřit, že ho Bůh, který určil, aby byl vládcem celého světa, napomenul v tomto vidění, jak by se podřídil jeho přikázáním 359
vůči guelfům (straně papežské) zdůrazňoval své přátelství s papežem a fran- couzským králem, při čemž všude hleděl získati co nejvíce peněz. A do těchto spletitých a rozbouřených poměrů povolal syna Karla, kterému nebylo ještě 15 let. Sám ovšem před odchodem hleděl od italských měst sehnat peníze, jak se jen dalo. O tom podrobně kronika Zbraslavská II, 27 a pozn. Klášter sv. Augustina v Pavii byl proslulým střediskem »moderní zbož- nosti«; tam Karel poznal řád augustiniánů, pro nějž asi v té době založil pražský biskup Jan IV. z Dražic klášter v Roudnici. Karel sám jim později založil klášter na Karlově. 3. Vlastní životopis kap. 5. 1 svaté Kateřiny: Od té doby byl Karel zaníceným ctitelem této světice. Založil jí kostel a klášter na Novém Městě pražském a na Karlštejně jí zřídil a nádherně vyzdobil kapli. - O těch bojích kronika Zbraslavská II, 32 a pozn. 2 Jezdec s přílbou, lat. galeatus, staročesky helmovník, byl obyčejně obrněný bojovník (rytíř) na koni, mající dva zbrojnoše na koni a jednoho čeledína. 4. Vlastní životopis kap. 6. 1 Porážka papežského legáta 14. dubna u Ferrary rozhodla i o osudu Ja- nova panství v Itálii. Dne 19. července bylo sjednáno příměří v Castelnuovo a hned potom se Jan odebral do Luccy. 2 To byl vrchol Janovy otrlosti. Když viděl, že nemůže panství v Itálii udržet, chtěl věrné město Luccu prodati papeži, potom Pisanům a nakonec jejím úhlavním nepřátelům Florenťanům, kdyby od nich dostal více. Proti tomu se Karel postavil s veškerou mravní rozhodností a otec se musel toho úmyslu vzdát; ovšem vyždímal z města peníze za listiny z 8. a 9. srpna, kterými okázale potvrzoval městu záruky státních svobod a nové zřízení re- publiky sjednané Karlem, jež se udrželo staletí. 5. Vlastní životopis kap. 7. 1 Guido VIII. Dauphin z Vienne, tehdy dvaadvacetiletý, byl Karlovým vzdáleným příbuzným (viz níže) a byl 28. července 1333 skutečně prostřelen šípem při obléhání hradu la Perrièrre v Savojsku; učinil ještě závěť a skonal téhož dne. Toto vidění na Karla mocně působilo a ještě po letech na ně vzpomínal (srovn. níže čl. 12 a 13). Kronikář Beneš Krabice (PDČ IV, 503) o tom napsal: „A není divné ani neuvěřitelné, jestliže se říká, že se toto vidění zjevilo Karlovi z nebe. Byl totiž v letech jinošských, byl daleko a dlouhou dobu vzdálen od vlastní manželky a náhodou i ne náhodou se dopouštěl jinošských hříchů a zkažen se zkaženými odchyloval se od stezky a cesty spásy. Proto třeba věřit, že ho Bůh, který určil, aby byl vládcem celého světa, napomenul v tomto vidění, jak by se podřídil jeho přikázáním 359
Strana 360
a vůli, podle onoho výroku žalmisty: »Ostříhá Hospodin ty, kdož jej milují, a cestu bezbožných podvrací« [Žalm 144, 20 a 145, 9]. Proto potom pan Karel ze všech svých sil miloval a bál se Boha a zasloužil si, aby byl povznesen k výsosti císařské. V beletrii srovn. povídku Fr. Kubky »Dina« (Karlštejnské vigilie, 1944, 110-119). 6. Vlastní životopis kap. 8 (první část). 1 Karel se rozloučil s otcem v Parmě 24. srpna a vypravil se do Čech. Viděl lépe než otec beznadějnost jejich postavení v Itálii a toužil se uplatnit jinde, doma. Snad jeho pozornost k českým zemím obrátil jeho kancléř Miku- láš z Brna, který zůstal po celá desítiletí jeho důvěrníkem i jako biskup tridentský, a poučil ho, jak si tam skupina mocných pánů přisvojila všechnu vládní moc a nezaručuje v zemi žádoucí pořádek a klid. Karel jel nejprve do Verony, kde ho přijali jeho někdejší odpůrci, Scalige- rové, s náležitou poctou a přes Trident se obrátil do Meranu. Tam se na počátku října setkal se skupinou pánů, vedenou vyšehradským proboštem Janem Volkem, nejvyšším kancléřem a vlastně i svým strýcem. S ním tam přijeli pan Petr z Rožmberka a Vilém z Landštejna, vůdčí předáci Vítkovců, mladý Jindřich z Lipé, tehdy hlava Ronovců, pan Těma z Koldic a Ota z Bergova. Spolu s nimi sjednal Karel s vévodou Jindřichem Korutanským novou smlouvu o urychleném splacení dlužných čtyřiceti tisíc hřiven, které Jindřichovi slíbil jeho otec, ale z nichž nezaplatil ani groše. Po krátké návštěvě u sestry Markéty v Landshutu vstoupil v posledních dnech říjnových jako mladý vyspělý muž na půdu Českého království, které opustil jako sedmiletý chlapec před jedenácti lety, a první cesta ho vedla k hrobu matčinu na Zbraslavi (o tom kronika Zbrasl. kron. III, 1). Zatím jeho otec opustil 24. října 1333 v Tridentu italské území a už se na ně nikdy nevrátil. Vynikající italský básník Francesco Petrarca, tehdy asi třicetiletý, vylíčil ho v umných hexametrech »jako lačného vlka, který se z výše Alp zahleděl na žírnou zemi, s jejími guirlandami rév, městy plnými mramorových paláců a přístavy plnými bohatství a vpadl do ní pod lživou rouškou míru s dravou vášní po moci a touhou po kořisti« (ČD II, 2, 571). Na tato slova asi zapomněl, když po dvaceti letech vyzýval Karla, aby ob- novil starou Římskou říši (viz čl. 37). 2 Markéta, zvaná Maultasch, prý podle odulých rtů. Po návštěvě hrobu matčina na Zbraslavi přijel Karel do Prahy dne 30. října 1333 a byl tam slavně přivítán. Ovšem měl potíže s ubytováním. Nejprve bydlil asi dva měsíce v domě své matky (asi dům »U Štupartů« blíže sv. Jakuba na Starém Městě, čp. 647-I), potom se přestěhoval na Hrad (o jeho stavu níže v pozn. 6). Král Jan se po návratu z Itálie vrhl ihned do nových zápletek váleč- nických i diplomatických. Chtěl rozšířit rodinné území lucemburské na úkor brabantského vévody Jana III. Ale do těch bojů zasáhl francouzský král 360
a vůli, podle onoho výroku žalmisty: »Ostříhá Hospodin ty, kdož jej milují, a cestu bezbožných podvrací« [Žalm 144, 20 a 145, 9]. Proto potom pan Karel ze všech svých sil miloval a bál se Boha a zasloužil si, aby byl povznesen k výsosti císařské. V beletrii srovn. povídku Fr. Kubky »Dina« (Karlštejnské vigilie, 1944, 110-119). 6. Vlastní životopis kap. 8 (první část). 1 Karel se rozloučil s otcem v Parmě 24. srpna a vypravil se do Čech. Viděl lépe než otec beznadějnost jejich postavení v Itálii a toužil se uplatnit jinde, doma. Snad jeho pozornost k českým zemím obrátil jeho kancléř Miku- láš z Brna, který zůstal po celá desítiletí jeho důvěrníkem i jako biskup tridentský, a poučil ho, jak si tam skupina mocných pánů přisvojila všechnu vládní moc a nezaručuje v zemi žádoucí pořádek a klid. Karel jel nejprve do Verony, kde ho přijali jeho někdejší odpůrci, Scalige- rové, s náležitou poctou a přes Trident se obrátil do Meranu. Tam se na počátku října setkal se skupinou pánů, vedenou vyšehradským proboštem Janem Volkem, nejvyšším kancléřem a vlastně i svým strýcem. S ním tam přijeli pan Petr z Rožmberka a Vilém z Landštejna, vůdčí předáci Vítkovců, mladý Jindřich z Lipé, tehdy hlava Ronovců, pan Těma z Koldic a Ota z Bergova. Spolu s nimi sjednal Karel s vévodou Jindřichem Korutanským novou smlouvu o urychleném splacení dlužných čtyřiceti tisíc hřiven, které Jindřichovi slíbil jeho otec, ale z nichž nezaplatil ani groše. Po krátké návštěvě u sestry Markéty v Landshutu vstoupil v posledních dnech říjnových jako mladý vyspělý muž na půdu Českého království, které opustil jako sedmiletý chlapec před jedenácti lety, a první cesta ho vedla k hrobu matčinu na Zbraslavi (o tom kronika Zbrasl. kron. III, 1). Zatím jeho otec opustil 24. října 1333 v Tridentu italské území a už se na ně nikdy nevrátil. Vynikající italský básník Francesco Petrarca, tehdy asi třicetiletý, vylíčil ho v umných hexametrech »jako lačného vlka, který se z výše Alp zahleděl na žírnou zemi, s jejími guirlandami rév, městy plnými mramorových paláců a přístavy plnými bohatství a vpadl do ní pod lživou rouškou míru s dravou vášní po moci a touhou po kořisti« (ČD II, 2, 571). Na tato slova asi zapomněl, když po dvaceti letech vyzýval Karla, aby ob- novil starou Římskou říši (viz čl. 37). 2 Markéta, zvaná Maultasch, prý podle odulých rtů. Po návštěvě hrobu matčina na Zbraslavi přijel Karel do Prahy dne 30. října 1333 a byl tam slavně přivítán. Ovšem měl potíže s ubytováním. Nejprve bydlil asi dva měsíce v domě své matky (asi dům »U Štupartů« blíže sv. Jakuba na Starém Městě, čp. 647-I), potom se přestěhoval na Hrad (o jeho stavu níže v pozn. 6). Král Jan se po návratu z Itálie vrhl ihned do nových zápletek váleč- nických i diplomatických. Chtěl rozšířit rodinné území lucemburské na úkor brabantského vévody Jana III. Ale do těch bojů zasáhl francouzský král 360
Strana 361
Filip VI., uložil stranám příměří a nakonec při mírovém jednání v srpnu rozhodl, že brabantský vévoda podrží své državy a vyplatí útočníkům ná- hrady. A tak dostal král Jan, že se zřekl nároků na Limbursko, podle Zbra- slavské kroniky (III, 5) 150 tisíc zlatých; ale ty značné peníze nestačily na zaplacení dluhů a »rozplynuly se jako pára mlhy«. Za jeho nepřítomnosti byl Karel jeho zástupcem, správcem (hejtmanem — capitaneus) království a jeho moc byla ještě zesílena hodností markraběte moravského, kterou mu otec udělil v lednu 1334. 5 Neutěšený stav království, který našel Karel při svém příchodu, líčí také v předmluvě k návrhu svého zákoníka (Majestas Carolina, srovn. čl. 43); pod. kron. Zbrasl. III, 1. 6 Větší část přemyslovského paláce na Pražském hradě byla spolu s ná- kladnou kaplí Všech svatých zničena požárem v posledních letech Václava II. (r. 1304), za hejtmanské vlády zchátrala i jeho západní část kolem vysoké věže, kde bydlíval ještě Jindřich Korutanský, a tak nejzachovalejší budovou na Hradě byl tehdy purkrabský dům na východním svahu a ten musel nej- vyšší purkrabí pan Hynek Berka z Dubé Karlovi na bydlení postoupit. O královském paláci, vybudovaném podle vzoru francouzského, vypravuje i František Pražský (kn. III, kap. 1, PDČ IV, 413). Z jeho tří sálů vytvořil později (na konci 15. století) Benedikt Rejt jeden rozsáhlý sál (Vladislavský). »Obec čestných mužů«: Byla to skupina pánů, ve které měli významné místo Vítkovci. Z nich se stal pan Vilém z Landštejna podkomořím v Če- chách a na Moravě, jeho bratranec pan Petr z Rožmberka převzal zase hod- nost nejvyššího komorníka, při čemž hleděl dostati natrvalo Zvíkov. K té skupině patřil i nejvyšší kancléř Jan Volek. O příchodu královny Blanky viz pozn. k čl. 8. 7. Vlastní životopis kap. 8 (2. část). Citovaná zpráva Beneše Krabice svědčí, že se Karel i se svou mladou chotí octl tehdy v stísněných poměrech. 8. Kronika Zbraslavská III, 2. 1 Blanka, křtěná Markéta, byla dcera Karla z Valois a třetí jeho manželky Mahaut de Châtillon, kdežto její bratr, francouzský král Filip VI., pocházel z prvního manželství otcova s Markétou Neapolskou. 2 Blančina družina se musela vrátit pravděpodobně na nátlak českého panstva, které se obávalo, aby se okolo Karla neutvořil dvůr, v němž by opět uplatňovali vliv cizinci. 9. Vlastní životopis kap. 8 (2. část). 1 Bolek [Boleslav] II. Minsterberský [Ziembický] držel území, jež bylo vklíněno mezi Vratislavsko a Kladsko. Špatně hospodařil a v peněžní tísni často uchvacoval statky a jmění klášterů v sousedství. Karel napadl na konci 361
Filip VI., uložil stranám příměří a nakonec při mírovém jednání v srpnu rozhodl, že brabantský vévoda podrží své državy a vyplatí útočníkům ná- hrady. A tak dostal král Jan, že se zřekl nároků na Limbursko, podle Zbra- slavské kroniky (III, 5) 150 tisíc zlatých; ale ty značné peníze nestačily na zaplacení dluhů a »rozplynuly se jako pára mlhy«. Za jeho nepřítomnosti byl Karel jeho zástupcem, správcem (hejtmanem — capitaneus) království a jeho moc byla ještě zesílena hodností markraběte moravského, kterou mu otec udělil v lednu 1334. 5 Neutěšený stav království, který našel Karel při svém příchodu, líčí také v předmluvě k návrhu svého zákoníka (Majestas Carolina, srovn. čl. 43); pod. kron. Zbrasl. III, 1. 6 Větší část přemyslovského paláce na Pražském hradě byla spolu s ná- kladnou kaplí Všech svatých zničena požárem v posledních letech Václava II. (r. 1304), za hejtmanské vlády zchátrala i jeho západní část kolem vysoké věže, kde bydlíval ještě Jindřich Korutanský, a tak nejzachovalejší budovou na Hradě byl tehdy purkrabský dům na východním svahu a ten musel nej- vyšší purkrabí pan Hynek Berka z Dubé Karlovi na bydlení postoupit. O královském paláci, vybudovaném podle vzoru francouzského, vypravuje i František Pražský (kn. III, kap. 1, PDČ IV, 413). Z jeho tří sálů vytvořil později (na konci 15. století) Benedikt Rejt jeden rozsáhlý sál (Vladislavský). »Obec čestných mužů«: Byla to skupina pánů, ve které měli významné místo Vítkovci. Z nich se stal pan Vilém z Landštejna podkomořím v Če- chách a na Moravě, jeho bratranec pan Petr z Rožmberka převzal zase hod- nost nejvyššího komorníka, při čemž hleděl dostati natrvalo Zvíkov. K té skupině patřil i nejvyšší kancléř Jan Volek. O příchodu královny Blanky viz pozn. k čl. 8. 7. Vlastní životopis kap. 8 (2. část). Citovaná zpráva Beneše Krabice svědčí, že se Karel i se svou mladou chotí octl tehdy v stísněných poměrech. 8. Kronika Zbraslavská III, 2. 1 Blanka, křtěná Markéta, byla dcera Karla z Valois a třetí jeho manželky Mahaut de Châtillon, kdežto její bratr, francouzský král Filip VI., pocházel z prvního manželství otcova s Markétou Neapolskou. 2 Blančina družina se musela vrátit pravděpodobně na nátlak českého panstva, které se obávalo, aby se okolo Karla neutvořil dvůr, v němž by opět uplatňovali vliv cizinci. 9. Vlastní životopis kap. 8 (2. část). 1 Bolek [Boleslav] II. Minsterberský [Ziembický] držel území, jež bylo vklíněno mezi Vratislavsko a Kladsko. Špatně hospodařil a v peněžní tísni často uchvacoval statky a jmění klášterů v sousedství. Karel napadl na konci 361
Strana 362
září se značným vojském Minsterbersko, pustošil je a dobyl městečka Kanthu (Koutu). Ale rytířská četa v čele s Jaroslavem a Albrechtem ze Šternberka upadla do zálohy a byla zajata (srovn. kronika Zbrasl. III, 10). Na konec se musel Bolek poddati v lenní závislost králi Janovi s ustanovením, kdyby zemřel bez mužských dědiců, že jeho úděl spadne na českého krále. 2 Jindřich VI. [v životopise VII.], vévoda vratislavský, uzavřel v březnu r. 1327 v Praze s králem Janem smlouvu, kterou mu odstoupil své vévodství; král mu za to přidělil na dobu jeho života v držení území Kladské a roční příjem tisíc hřiven stříbra z královské pokladny. Jindřichův bratr Boleslav Lehnicko-Břežský (podle Zbraslavské kroniky »bodavá dýka«), manžel Mar- kéty, dcery Václava II., byl muž neklidný a dobrodružný, byl stále prodlužen a měl sváry i půtky v rodině i kruzích politických. Vratislavský Jindřich VI. zemřel 24. listopadu a zanechal po sobě jen dcery. Proto spadl jeho úděl přímo na českého krále; Karel tam ihned zajel z Uherského Vyšehradu a svěřil správu nově získaného vévodství jako hejtmanovi slezskému šlechtici Konrádovi z Borsnitz. 3 Vyšehrad Stoličný byl hrad na Dunaji mezi Ostřihomem a Budínem, německy se jmenuje Blindenburg. O jednání na Vyšehradě vypráví i kronika Zbraslavská III, II. Již 24. srpna 1335 sešel se v Trenčíně král Jan a Karel s polskými zástupci krále Kazimíra a slavnostně se zřekl titulu polského krále za náhradu 20.000 kop. Kazimír zase uznal Janovy nároky na vévodství slezská. Potom došlo na po- čátku listopadu k slavnostní schůzi tří králů ve Stoličném Vyšehradě. Jed- nání trvala tři týdny (do 26. listopadu) a byla na nich znovu potvrzena smlouva trenčínská. 5 O tom i kronika Zbraslavská III, 12. 10. Vlastní životopis kap. 9. - O těchto událostech podrobně i kronika Zbra- slavská III, 12-14. 1 Gorický hrabě Albrecht stál na habsburské straně. 2 Mikuláš z Brna, patricijský synek - asi německého původu — byl hrdý na svou českou příslušnost; pro svůj biskupský stolec v Tridentě si vzal do znaku jednohlavou orlici jako »arma Sancti Wenceslai« [zbraň sv. Václava] a dovedl proti nespokojencům rázně vystoupiti i se zbraní. Ludvík Bavorský chtěl zabrániti porážce rakouských vévodů, a proto nenápadně shromáždil ve Švábsku veliké vojsko a 20. července byl s ním u Kehlheimu na Dunaji, západně od Řezna. Král Jan se proti němu vypravil s nevelkým vojskem, doplnil je a 10. srpna byl už u Landavy na Isaře, kam se také vrátil Ludvík, zesílen habsburskou pomocí. Ale k srážce nedošlo. Ludvík se dal 26. srpna na rychlý ústup k Linci a tam se v první polovici září rozešel s habsburskými spojenci v úplné roztržce. Tak se jeho výprava proti českému králi skončila naprostou prohrou. Karel totiž v dubnu r. 1337 opustil vlast v průvodu neveliké družiny, v které byli jeho věrný druh Bušek z Velhartic, Jan z Lipé, který po bratru 362
září se značným vojském Minsterbersko, pustošil je a dobyl městečka Kanthu (Koutu). Ale rytířská četa v čele s Jaroslavem a Albrechtem ze Šternberka upadla do zálohy a byla zajata (srovn. kronika Zbrasl. III, 10). Na konec se musel Bolek poddati v lenní závislost králi Janovi s ustanovením, kdyby zemřel bez mužských dědiců, že jeho úděl spadne na českého krále. 2 Jindřich VI. [v životopise VII.], vévoda vratislavský, uzavřel v březnu r. 1327 v Praze s králem Janem smlouvu, kterou mu odstoupil své vévodství; král mu za to přidělil na dobu jeho života v držení území Kladské a roční příjem tisíc hřiven stříbra z královské pokladny. Jindřichův bratr Boleslav Lehnicko-Břežský (podle Zbraslavské kroniky »bodavá dýka«), manžel Mar- kéty, dcery Václava II., byl muž neklidný a dobrodružný, byl stále prodlužen a měl sváry i půtky v rodině i kruzích politických. Vratislavský Jindřich VI. zemřel 24. listopadu a zanechal po sobě jen dcery. Proto spadl jeho úděl přímo na českého krále; Karel tam ihned zajel z Uherského Vyšehradu a svěřil správu nově získaného vévodství jako hejtmanovi slezskému šlechtici Konrádovi z Borsnitz. 3 Vyšehrad Stoličný byl hrad na Dunaji mezi Ostřihomem a Budínem, německy se jmenuje Blindenburg. O jednání na Vyšehradě vypráví i kronika Zbraslavská III, II. Již 24. srpna 1335 sešel se v Trenčíně král Jan a Karel s polskými zástupci krále Kazimíra a slavnostně se zřekl titulu polského krále za náhradu 20.000 kop. Kazimír zase uznal Janovy nároky na vévodství slezská. Potom došlo na po- čátku listopadu k slavnostní schůzi tří králů ve Stoličném Vyšehradě. Jed- nání trvala tři týdny (do 26. listopadu) a byla na nich znovu potvrzena smlouva trenčínská. 5 O tom i kronika Zbraslavská III, 12. 10. Vlastní životopis kap. 9. - O těchto událostech podrobně i kronika Zbra- slavská III, 12-14. 1 Gorický hrabě Albrecht stál na habsburské straně. 2 Mikuláš z Brna, patricijský synek - asi německého původu — byl hrdý na svou českou příslušnost; pro svůj biskupský stolec v Tridentě si vzal do znaku jednohlavou orlici jako »arma Sancti Wenceslai« [zbraň sv. Václava] a dovedl proti nespokojencům rázně vystoupiti i se zbraní. Ludvík Bavorský chtěl zabrániti porážce rakouských vévodů, a proto nenápadně shromáždil ve Švábsku veliké vojsko a 20. července byl s ním u Kehlheimu na Dunaji, západně od Řezna. Král Jan se proti němu vypravil s nevelkým vojskem, doplnil je a 10. srpna byl už u Landavy na Isaře, kam se také vrátil Ludvík, zesílen habsburskou pomocí. Ale k srážce nedošlo. Ludvík se dal 26. srpna na rychlý ústup k Linci a tam se v první polovici září rozešel s habsburskými spojenci v úplné roztržce. Tak se jeho výprava proti českému králi skončila naprostou prohrou. Karel totiž v dubnu r. 1337 opustil vlast v průvodu neveliké družiny, v které byli jeho věrný druh Bušek z Velhartic, Jan z Lipé, který po bratru 362
Strana 363
Jindřichovi, nedávno zemřelém, převzal hodnost nejvyššího maršálka, Zbyněk Zajíc ze Žebráka a zemský písař Štěpán z Tetína, obratný úředník a finanč- ník, a chtěl se odebrati k bratru Janovi do Tyrol. Karel ovšem zamlčel, že jeho odchod byl vlastně útěkem před otcovou nevolí; příčinou roztržky bylo našeptávání některých českých pánů, kteří s nelibostí pozorovali Karlovy snahy o spořádanou vládu a upevnění panovnické moci. Král Jan byl také roztrpčen tím, že Praha provázela radostí odchod jeho druhé manželky Beatrix po její korunovaci a okázale dávala najevo přízeň Karlově choti Blance. V hněvu nad tím vykázal Blanku k trvalému pobytu v Brně a za- kázal posílati za Karlem do ciziny důchody z markrabství. 5 Senj byl přístav na Jadranském pobřeží a pánem tamního kraje byl hrabě Bartoloměj Frankopan, který se uvolil sám ho dovézti svou lodí do Akvileje. Karel se tak dostal do styku se světem jihoslovanským. II. Vlastní životopis kap. 10. 1 Karel nezůstal v Tyrolsku, nýbrž se zúčastnil jako urozený kondotiér bojů v severní Itálii, které vedli proti mocnému veronskému signorovi Masti- novi della Scala někteří jeho sousedé, na předním místě Benátská republika. 2 Když Karel obléhal v srpnu Feltre, obdržel od bellunského biskupa doživotní hodnost kapitána v Bellunu i Feltre a v Benátkách ho potom slavně uvítal dóže Francesco Dandolo se zástupci patriciátu a hostil ho jako urozeného syna královského. Když však dostal na zámku St. Zenobie u Me- ranu zprávu z domova, že se může se ctí vrátit, zanechal Zbyňkovi Zajícovi ze Žebráka starost o sbor 400 jezdců i plnou moc k zastupování při mírovém jednání, a někdy v říjnu se vracel už podél Innu a asi v listopadu byl na Moravě. Hromadné objevení kobylek se pokládalo podle Zjevení sv. Jana [9, 3-6] za předzvěst konce světa. Celá ta astronomická část, kterou přeložila dr. H. Businská, podává zajímavé středověké názory o zatmění slunce a o soustavě oběžnic, jakož i o významu slunce a měsíce. 12. Vlastní životopis kap. 14 (I. část); kapitoly II-13 obsahují Karlův výklad na slova evangelia sv. Matouše kap. 13, v. 44-52. Mikuláš z Potštejna byl loupeživý a odbojný rytíř, mající síť hradů a pevností mezi oběma Orlicemi. Karel se proti němu vypravil r. 1338 a po druhé r. 1339. Když Mikuláš zahynul v troskách hlavní věže dobytého hradu, byly jeho statky zabaveny pro královskou komoru; teprve po dvou letech byl z nich jeho rodině vrácen Vamberk, Žamberk a Kostelec nad Orlicí. 2 Zřízení kapituly při královské kapli Všech svatých kladou kroniky až k r. 1343. Viz o tom podrobnější zprávu v textu čl. 15. 3 Při výstavbě této kaple byla Karlovi vzorem královská kaple francouz- ská Sainte-Chapelle, postavená králem Ludvíkem Svatým v letech 1245-1248, 363
Jindřichovi, nedávno zemřelém, převzal hodnost nejvyššího maršálka, Zbyněk Zajíc ze Žebráka a zemský písař Štěpán z Tetína, obratný úředník a finanč- ník, a chtěl se odebrati k bratru Janovi do Tyrol. Karel ovšem zamlčel, že jeho odchod byl vlastně útěkem před otcovou nevolí; příčinou roztržky bylo našeptávání některých českých pánů, kteří s nelibostí pozorovali Karlovy snahy o spořádanou vládu a upevnění panovnické moci. Král Jan byl také roztrpčen tím, že Praha provázela radostí odchod jeho druhé manželky Beatrix po její korunovaci a okázale dávala najevo přízeň Karlově choti Blance. V hněvu nad tím vykázal Blanku k trvalému pobytu v Brně a za- kázal posílati za Karlem do ciziny důchody z markrabství. 5 Senj byl přístav na Jadranském pobřeží a pánem tamního kraje byl hrabě Bartoloměj Frankopan, který se uvolil sám ho dovézti svou lodí do Akvileje. Karel se tak dostal do styku se světem jihoslovanským. II. Vlastní životopis kap. 10. 1 Karel nezůstal v Tyrolsku, nýbrž se zúčastnil jako urozený kondotiér bojů v severní Itálii, které vedli proti mocnému veronskému signorovi Masti- novi della Scala někteří jeho sousedé, na předním místě Benátská republika. 2 Když Karel obléhal v srpnu Feltre, obdržel od bellunského biskupa doživotní hodnost kapitána v Bellunu i Feltre a v Benátkách ho potom slavně uvítal dóže Francesco Dandolo se zástupci patriciátu a hostil ho jako urozeného syna královského. Když však dostal na zámku St. Zenobie u Me- ranu zprávu z domova, že se může se ctí vrátit, zanechal Zbyňkovi Zajícovi ze Žebráka starost o sbor 400 jezdců i plnou moc k zastupování při mírovém jednání, a někdy v říjnu se vracel už podél Innu a asi v listopadu byl na Moravě. Hromadné objevení kobylek se pokládalo podle Zjevení sv. Jana [9, 3-6] za předzvěst konce světa. Celá ta astronomická část, kterou přeložila dr. H. Businská, podává zajímavé středověké názory o zatmění slunce a o soustavě oběžnic, jakož i o významu slunce a měsíce. 12. Vlastní životopis kap. 14 (I. část); kapitoly II-13 obsahují Karlův výklad na slova evangelia sv. Matouše kap. 13, v. 44-52. Mikuláš z Potštejna byl loupeživý a odbojný rytíř, mající síť hradů a pevností mezi oběma Orlicemi. Karel se proti němu vypravil r. 1338 a po druhé r. 1339. Když Mikuláš zahynul v troskách hlavní věže dobytého hradu, byly jeho statky zabaveny pro královskou komoru; teprve po dvou letech byl z nich jeho rodině vrácen Vamberk, Žamberk a Kostelec nad Orlicí. 2 Zřízení kapituly při královské kapli Všech svatých kladou kroniky až k r. 1343. Viz o tom podrobnější zprávu v textu čl. 15. 3 Při výstavbě této kaple byla Karlovi vzorem královská kaple francouz- ská Sainte-Chapelle, postavená králem Ludvíkem Svatým v letech 1245-1248, 363
Strana 364
která je »pro klasickou harmoničnost rozměrů, křehkost konstrukce a pohád- kovou hru barevných světel považována za nejdokonalejší výtvor gotického umění vůbec«. Parléřova stavba byla značně zničena požárem Hradu r. 1541 a kaple byla později přestavěna. 4 Král Jan přijel do Frankfurtu počátkem března r. 1339 a rychlým jed- náním do 20. března došlo k dohodě, která znamenala vítězství císařovo a podrobení a značné ústupky Janovy. Přijal od císaře jako říšská léna Krá- lovství české s úřadem arcičíšnickým, Markrabství moravské, Hrabství lucem- burské i země, jež měl v Polsku, pokud byly říšskými lény, zavazoval se k pomoci i proti papeži a slíbil při případné římské jízdě císařově 400 jezdců na vlastní útraty atd. (viz ČD II, 3. 304 nsl.). 5 Platnost dohody mezi Janem a Ludvíkem měly zaručiti nejen přísahy samého císaře a krále, nýbrž i jejich synů a nadto po desíti vybraných vliv- ných důvěrníků a rádců z té i oné strany. Karel frankfurtskou dohodu vůbec neuznal, ale nešel tak daleko, aby chtěl obnovovat nepřátelství s císařem. 6 Mikuláš zůstal pánem nejen na Opavsku, nýbrž i v ratibořském údělu, ale podle lenního práva ne polského, nýbrž německého a musel Janovi vedle značné pokuty vydati Zlaté Hory (býv. Cukmantl), Hermannstadt, Arnolds- dorf a hrad Edelstein. 7 Ve Vratislavi šlo o vleklé spory církevní, v nichž na jedné straně stála německá většina kapituly, podporovaná městským patriciátem, a polská men- šina, za níž stál biskup Nanker, vlastenecký Polák. Král Jan se chtěl zmocniti pomezního hradu Miliče, s čímž německá většina kapituly souhlasila, ale hrad byl právě v moci člena kapituly Jindřicha z Vrbna [Wärben], který jej měl zachovati pro církev a biskupa, jenž popíral Janovo právo naň. Ale Jan obsadil hrad svým důvěrníkem (podrobnosti viz ČD II, 3, 316 nsl.) a tu Nanker, provázen čtyřmi členy z polské menšiny v kapitule, vynutil si sly- šení u krále, který byl tehdy s družinou v klášteře sv. Jakuba, a žádal bez- odkladné navrácení hradu. Když král odpověděl vyhýbavě, biskup mu vmetl do tváře kletbu a vyřkl ji i nad členy městské rady, kteří mu jeho jednání vytýkali. Při tom pronesl urážlivé slovo, že Jan není vůbec opravdovým králem, nýbrž pouhý »králík« (regulus), že totiž nemá ve svých zemích ani arcibiskupa, který by ho korunoval. Potom odejel do Nisy; tam zemřel 10. dubna 1341. Městská rada po odjezdu králově 10. září, ale asi s jeho souhlasem, zabavila důchody vzdorného duchovenstva. O tomto sporu i Be- neš Krabice kn. IV, PDČ IV, 508 i ČD II, 3, 316-317 a 364. 8 Jindřich zemřel 1. září 1339 teprve pětatřicetiletý a Ludvík si pospíšil, aby se jako tchán mladičkého dědice ujal již 13. září vlády v jeho zemi. Pro Lucemburky to byla těžká ztráta, protože dolnobavorské území bylo mostem mezi českými zeměmi a Tyrolskem. 9 Anglický král Eduard III., který měl spojeneckou smlouvu s Ludvíkem Bavorským, oblehl 20. září Cambrai, ale nedobyl ho a potom postupoval, jak líčí Karel. Ke srážce nedošlo a neúspěch měl jen anglický král, který na výpravu vynaložil mnoho peněz. Měl sice mocné spojence, s nimiž byl částečně v blízkém příbuzenství: byl zetěm Viléma III. Hennegavského, 364
která je »pro klasickou harmoničnost rozměrů, křehkost konstrukce a pohád- kovou hru barevných světel považována za nejdokonalejší výtvor gotického umění vůbec«. Parléřova stavba byla značně zničena požárem Hradu r. 1541 a kaple byla později přestavěna. 4 Král Jan přijel do Frankfurtu počátkem března r. 1339 a rychlým jed- náním do 20. března došlo k dohodě, která znamenala vítězství císařovo a podrobení a značné ústupky Janovy. Přijal od císaře jako říšská léna Krá- lovství české s úřadem arcičíšnickým, Markrabství moravské, Hrabství lucem- burské i země, jež měl v Polsku, pokud byly říšskými lény, zavazoval se k pomoci i proti papeži a slíbil při případné římské jízdě císařově 400 jezdců na vlastní útraty atd. (viz ČD II, 3. 304 nsl.). 5 Platnost dohody mezi Janem a Ludvíkem měly zaručiti nejen přísahy samého císaře a krále, nýbrž i jejich synů a nadto po desíti vybraných vliv- ných důvěrníků a rádců z té i oné strany. Karel frankfurtskou dohodu vůbec neuznal, ale nešel tak daleko, aby chtěl obnovovat nepřátelství s císařem. 6 Mikuláš zůstal pánem nejen na Opavsku, nýbrž i v ratibořském údělu, ale podle lenního práva ne polského, nýbrž německého a musel Janovi vedle značné pokuty vydati Zlaté Hory (býv. Cukmantl), Hermannstadt, Arnolds- dorf a hrad Edelstein. 7 Ve Vratislavi šlo o vleklé spory církevní, v nichž na jedné straně stála německá většina kapituly, podporovaná městským patriciátem, a polská men- šina, za níž stál biskup Nanker, vlastenecký Polák. Král Jan se chtěl zmocniti pomezního hradu Miliče, s čímž německá většina kapituly souhlasila, ale hrad byl právě v moci člena kapituly Jindřicha z Vrbna [Wärben], který jej měl zachovati pro církev a biskupa, jenž popíral Janovo právo naň. Ale Jan obsadil hrad svým důvěrníkem (podrobnosti viz ČD II, 3, 316 nsl.) a tu Nanker, provázen čtyřmi členy z polské menšiny v kapitule, vynutil si sly- šení u krále, který byl tehdy s družinou v klášteře sv. Jakuba, a žádal bez- odkladné navrácení hradu. Když král odpověděl vyhýbavě, biskup mu vmetl do tváře kletbu a vyřkl ji i nad členy městské rady, kteří mu jeho jednání vytýkali. Při tom pronesl urážlivé slovo, že Jan není vůbec opravdovým králem, nýbrž pouhý »králík« (regulus), že totiž nemá ve svých zemích ani arcibiskupa, který by ho korunoval. Potom odejel do Nisy; tam zemřel 10. dubna 1341. Městská rada po odjezdu králově 10. září, ale asi s jeho souhlasem, zabavila důchody vzdorného duchovenstva. O tomto sporu i Be- neš Krabice kn. IV, PDČ IV, 508 i ČD II, 3, 316-317 a 364. 8 Jindřich zemřel 1. září 1339 teprve pětatřicetiletý a Ludvík si pospíšil, aby se jako tchán mladičkého dědice ujal již 13. září vlády v jeho zemi. Pro Lucemburky to byla těžká ztráta, protože dolnobavorské území bylo mostem mezi českými zeměmi a Tyrolskem. 9 Anglický král Eduard III., který měl spojeneckou smlouvu s Ludvíkem Bavorským, oblehl 20. září Cambrai, ale nedobyl ho a potom postupoval, jak líčí Karel. Ke srážce nedošlo a neúspěch měl jen anglický král, který na výpravu vynaložil mnoho peněz. Měl sice mocné spojence, s nimiž byl částečně v blízkém příbuzenství: byl zetěm Viléma III. Hennegavského, 364
Strana 365
švagrem markraběte Viléma Jülišského a hraběte Reinalda z Geldern. Ale císař Ludvík mu nedodržel řádně smluvní závazky. 10 Král Jan byl krátkozraký po otci a později se u něho snad dostavil glaukom. Za pobytu ve Vratislavi r. 1339 (podle Zbrasl. kron. III, 14) hledal pomoci u lékařů, z nichž jednoho, Francouze, dal po neúspěšném léčení vhodit v pytli do Odry a druhého, Araba, který krále připravil o pravé oko, zachránila od podobného osudu jen králem zaručená bezpečnost příchodu a odchodu. 11 Q vidění v Tarenzu viz výše čl. 5 a níže čl. 13. 13. Vlastní životopis kap. 14 (2. část). 1 O vidění v Tarenzu srovn. čl. 5 i p. 2 Markéta Maultasch, o čtyři léta starší než její mladý manžel, vlastně ještě chlapec, byla velmi vášnivá a smyslná [srovn. ČD II, 3, 334] a chtěla se ho zbavit. V čele domácího panstva stál sebevědomý Volkmar z Burg- stallu a dvorský hofmistr Jindřich z Rottenburgu. 3 Postavení českého prince v Tyrolsku hleděl udržeti rázný tridentský bis- kup Mikuláš Brněnský, který např. dobyl na hofmistrovi Jindřichovi z Rot- tenburgu jeho hrad Laimburg. Ovšem Markétina nenávist k Janovi Jindři- chovi se stále stupňovala. 4 Markéta, vdova po Jindřichovi Bavorském, ho volala do Burghausenu, snad již v předtuše hrozící smrti již jediného hošíka dědice, ale možná také v souvislosti s plánem nového provdání za polského krále Kazimíra. 5 Hrad Mel (Imello) spolu s hradem Peutelsteinem v oblasti Cadore svěřil Karel panu Tägenovi [Degenovi] z Villandarsu, tyrolskému šlechtici, který byl jeho hlavním pomocníkem, ovšem za dobrou odměnu. 6 Zde končí Karel svůj vlastní životopis; posledních šest kapitol 15-20 dopsal ve třetí osobě jiný pokračovatel velmi stručně. Tak se v kap. 15, která zde ukončuje článek, ani slovem nezmínil o důležitých událostech, zejména, že po Benediktovi XII. byl zvolen za papeže Klimenta VI. Petr de Rosiers, přítel markraběte Karla, ani o povýšení pražského biskupství na arcibis- kupství. Karel měl opravdu mnoho práce, než uvedl do jakéhosi pořádku vše- chny dluhy, které po otci přejímal. 14. František Pražský III, B, kap. 15 (i A. kap. 7), [PDČ IV, 433 nsl.]. - Zá- věrečné verše přeložila H. Businská. 1 Pražský most. Byl to kamenný most, zvaný Juditin, vystavěný za Vladi- slava II. v letech 1158-1172, dlouhý 514 m, široký 6,80 m (jízdní dráha asi 6,12 m). Skládal se z 21 oblouků s 20 pilíři a s dvěma vyzděnými konci, patami mostu. Pilíře byly vybudovány z červených pískovcových kvádrů, velmi pečlivě opracovaných, na pilotovém roštu. Bylo to dílo na tehdejší doby obdivuhodné. Jeho zbytky se nejlépe zachovaly pod jihozápadním ná- 365
švagrem markraběte Viléma Jülišského a hraběte Reinalda z Geldern. Ale císař Ludvík mu nedodržel řádně smluvní závazky. 10 Král Jan byl krátkozraký po otci a později se u něho snad dostavil glaukom. Za pobytu ve Vratislavi r. 1339 (podle Zbrasl. kron. III, 14) hledal pomoci u lékařů, z nichž jednoho, Francouze, dal po neúspěšném léčení vhodit v pytli do Odry a druhého, Araba, který krále připravil o pravé oko, zachránila od podobného osudu jen králem zaručená bezpečnost příchodu a odchodu. 11 Q vidění v Tarenzu viz výše čl. 5 a níže čl. 13. 13. Vlastní životopis kap. 14 (2. část). 1 O vidění v Tarenzu srovn. čl. 5 i p. 2 Markéta Maultasch, o čtyři léta starší než její mladý manžel, vlastně ještě chlapec, byla velmi vášnivá a smyslná [srovn. ČD II, 3, 334] a chtěla se ho zbavit. V čele domácího panstva stál sebevědomý Volkmar z Burg- stallu a dvorský hofmistr Jindřich z Rottenburgu. 3 Postavení českého prince v Tyrolsku hleděl udržeti rázný tridentský bis- kup Mikuláš Brněnský, který např. dobyl na hofmistrovi Jindřichovi z Rot- tenburgu jeho hrad Laimburg. Ovšem Markétina nenávist k Janovi Jindři- chovi se stále stupňovala. 4 Markéta, vdova po Jindřichovi Bavorském, ho volala do Burghausenu, snad již v předtuše hrozící smrti již jediného hošíka dědice, ale možná také v souvislosti s plánem nového provdání za polského krále Kazimíra. 5 Hrad Mel (Imello) spolu s hradem Peutelsteinem v oblasti Cadore svěřil Karel panu Tägenovi [Degenovi] z Villandarsu, tyrolskému šlechtici, který byl jeho hlavním pomocníkem, ovšem za dobrou odměnu. 6 Zde končí Karel svůj vlastní životopis; posledních šest kapitol 15-20 dopsal ve třetí osobě jiný pokračovatel velmi stručně. Tak se v kap. 15, která zde ukončuje článek, ani slovem nezmínil o důležitých událostech, zejména, že po Benediktovi XII. byl zvolen za papeže Klimenta VI. Petr de Rosiers, přítel markraběte Karla, ani o povýšení pražského biskupství na arcibis- kupství. Karel měl opravdu mnoho práce, než uvedl do jakéhosi pořádku vše- chny dluhy, které po otci přejímal. 14. František Pražský III, B, kap. 15 (i A. kap. 7), [PDČ IV, 433 nsl.]. - Zá- věrečné verše přeložila H. Businská. 1 Pražský most. Byl to kamenný most, zvaný Juditin, vystavěný za Vladi- slava II. v letech 1158-1172, dlouhý 514 m, široký 6,80 m (jízdní dráha asi 6,12 m). Skládal se z 21 oblouků s 20 pilíři a s dvěma vyzděnými konci, patami mostu. Pilíře byly vybudovány z červených pískovcových kvádrů, velmi pečlivě opracovaných, na pilotovém roštu. Bylo to dílo na tehdejší doby obdivuhodné. Jeho zbytky se nejlépe zachovaly pod jihozápadním ná- 365
Strana 366
rožím a pod malou zahrádkou býv. křižovnického kláštera za pomníkem Karla IV. Vystupující risalit tohoto nároží stojí na původním pilíři a na vý- chod od něho je druhý pilíř a mezi oběma zcela neporušený mostní oblouk, i s poprsnicí a dlažbou, nad ramenem řeky tekoucí od Staroměstských mlýnů pod pomníkem Karla IV. a pod klášterní budovou. Z loďky je pěkně vidět. Podobně jsou zachovány jeho pozůstatky na malostranském břehu ve sklepích některých domů. Na obou stranách mostu byly věže; na pravém břehu čtyřhranná se širokou bránou na pilíři při křižovnickém klášteře; ta byla v 17. století proměněna v rohový risalit. Na druhé straně měl most bránu mezi dvěma věžemi, z nichž jedna stojí podnes. Je to nižší Malostranská mostecká věž. (O tom mostu podrobně J. Čárek, Románská Praha, 1947, str. 327-342.) 2 O mostu v Roudnici viz níže v čl. 16. 15. František Pražský III, B, kap. 16, PDČ IV, 436, Beneš Krabice III. kn., PDČ IV, 492. O kapli Všech svatých viz i výše čl. 12, p. 1, 2. Byl to Petr de Rosiers, známý přítel Karlův, na němž se Karlovo pro- roctví (viz čl. 12) vyplnilo dříve. 16. František Pražský III, B, kap. 16, PDČ IV, 436; I, kap. 16 [PDČ IV, 366-368], I, kap. 31 [PDČ IV, 384-386]. Jan IV. z Dražic, narozený někdy okolo r. 1250 v Dražicích na Bole- slavsku, pocházel ze staré české rodiny, která dala Pražskému kostelu již dva biskupy (Jana II. a Jana III.) a několik kanovníků. (O jeho rodu podrobně Chaloupecký, J. z D., 4-7.) Jako mladík obdržel pomocí strýce biskupa dvě obročí, kanovnictví pražské a vyšehradské a brzy potom (1274) faru žateckou. Jeho oddaný kronikář ho zahrnuje velikou chválou; ovšem neuvádí, že biskup nezapomínal ani na své příbuzné: všem svým synovcům opatřil ně- kolikerá obročí. la Je to druhá neděle adventní (v prosinci). 2 Tak se jednalo s tzv. střídníky, tj. zástupci farářů. 3 Biskupský dvůr na Malé Straně zaujímal se zahradou prostor mezi ny- nějším náměstím Dražického a ulicemi Mosteckou, Josefskou, Letenskou a U lužického semináře (tedy i dnešní sady Eduarda Vojana). Hlavní část budovy, vlastní příbytek biskupův, byl asi v prostoru za nynějším domem čp. 46 v Mostecké ulici a vzadu ve dvoře vedlejšího domu čp. 47 je zacho- vána část věže s gotickým vchodem a jeho znakem (tři vinné lupeny; viz obr. č. 7). Biskupský dvůr byl zničen v počátcích husitského hnutí (1419) a jeho zříceniny a zahrada přešly do rukou soukromých. 4 Jindřich ze Šumburka, Němec, levoboček vlivného panského rodu, držel nějaký čas proboštství litoměřické, ale biskup mu je po návratu z vienn- 366
rožím a pod malou zahrádkou býv. křižovnického kláštera za pomníkem Karla IV. Vystupující risalit tohoto nároží stojí na původním pilíři a na vý- chod od něho je druhý pilíř a mezi oběma zcela neporušený mostní oblouk, i s poprsnicí a dlažbou, nad ramenem řeky tekoucí od Staroměstských mlýnů pod pomníkem Karla IV. a pod klášterní budovou. Z loďky je pěkně vidět. Podobně jsou zachovány jeho pozůstatky na malostranském břehu ve sklepích některých domů. Na obou stranách mostu byly věže; na pravém břehu čtyřhranná se širokou bránou na pilíři při křižovnickém klášteře; ta byla v 17. století proměněna v rohový risalit. Na druhé straně měl most bránu mezi dvěma věžemi, z nichž jedna stojí podnes. Je to nižší Malostranská mostecká věž. (O tom mostu podrobně J. Čárek, Románská Praha, 1947, str. 327-342.) 2 O mostu v Roudnici viz níže v čl. 16. 15. František Pražský III, B, kap. 16, PDČ IV, 436, Beneš Krabice III. kn., PDČ IV, 492. O kapli Všech svatých viz i výše čl. 12, p. 1, 2. Byl to Petr de Rosiers, známý přítel Karlův, na němž se Karlovo pro- roctví (viz čl. 12) vyplnilo dříve. 16. František Pražský III, B, kap. 16, PDČ IV, 436; I, kap. 16 [PDČ IV, 366-368], I, kap. 31 [PDČ IV, 384-386]. Jan IV. z Dražic, narozený někdy okolo r. 1250 v Dražicích na Bole- slavsku, pocházel ze staré české rodiny, která dala Pražskému kostelu již dva biskupy (Jana II. a Jana III.) a několik kanovníků. (O jeho rodu podrobně Chaloupecký, J. z D., 4-7.) Jako mladík obdržel pomocí strýce biskupa dvě obročí, kanovnictví pražské a vyšehradské a brzy potom (1274) faru žateckou. Jeho oddaný kronikář ho zahrnuje velikou chválou; ovšem neuvádí, že biskup nezapomínal ani na své příbuzné: všem svým synovcům opatřil ně- kolikerá obročí. la Je to druhá neděle adventní (v prosinci). 2 Tak se jednalo s tzv. střídníky, tj. zástupci farářů. 3 Biskupský dvůr na Malé Straně zaujímal se zahradou prostor mezi ny- nějším náměstím Dražického a ulicemi Mosteckou, Josefskou, Letenskou a U lužického semináře (tedy i dnešní sady Eduarda Vojana). Hlavní část budovy, vlastní příbytek biskupův, byl asi v prostoru za nynějším domem čp. 46 v Mostecké ulici a vzadu ve dvoře vedlejšího domu čp. 47 je zacho- vána část věže s gotickým vchodem a jeho znakem (tři vinné lupeny; viz obr. č. 7). Biskupský dvůr byl zničen v počátcích husitského hnutí (1419) a jeho zříceniny a zahrada přešly do rukou soukromých. 4 Jindřich ze Šumburka, Němec, levoboček vlivného panského rodu, držel nějaký čas proboštství litoměřické, ale biskup mu je po návratu z vienn- 366
Strana 367
ského koncilu odňal a udělil je svému příbuznému Albrechtovi z Dubé- Jindřich podal žalobu ke kurii a později k ní připojil i udání žebravých řádů, především dominikánů, že biskup trpí ve své diecési kacířství. (O věci kronika Zbrasl. II, 4, 22.) 5 V Zbraslavské kronice II, 22. Je to epigram ve středověku hojně roz- šířený i ve znění: Curia Romana non curat (quaerit) oves sine lana. Když ten hrad koupil, uváděl mezi důvody i to, že leží na hranicích Čech a Markrabství míšeňského, »takřka uprostřed národa neřestného« (»quasi in medio nacionis peruerse«, Reg. VI, č. 478). Tato událost je v kronice Zbraslavské III, 3. Bylo to vyvrcholení sporů mezi světským duchovenstvem a mezi řády žebravými, jejichž členové měli zachovávat úplnou chudobu a jít světem jako poutníci a hlásat slovo boží. Ale bratří (minorité, dominikáni) si zakládali stálá sídla v městech, svo- bodně kázali, konali služby boží, zpovídali, zakládali špitály a vlastní hřbi- tovy. Tím ztrácelo farní duchovenstvo příjmy, zejména za pohřby a odkazy s nimi spojené. Po četných stížnostech vydal Bonifác VIII. (1294-1303) o těch věcech důležitou bulu »Super cathedram« [Na stolci], kterou sice jeho ná- stupce Benedikt XI. zrušil, ale Kliment V. na koncilu viennském opět obnovil. Podle ní směli bratří svobodně kázati, ne však v hodinách, kdy kázalo du- chovenstvo farní; ve farních kostelech směli kázat jen se svolením faráře nebo biskupa. Směli mít vlastní hřbitovy a pochovávati na nich ty, kdož si to přáli, ale měli ze všech příjmů plynoucích z pohřbů odvádět čtvrtinu (portio canonica, quarta funeralis) duchovním farním. Biskupové se také do- stávali se žebravými řády do sporů ve věci exempce (vynětí z pravomoci), které požívali minorité i dominikáni. Jan IV. z Dražic po návratu z Avignonu žádal zachovávání buly Boni- fáce VIII., a tak došlo k vylíčené rvačce, při které se poprvé v Čechách širší městské vrstvy rozdělily pro náboženské smýšlení na dvě strany. S rozhod- nutím kurie biskup tento spor vyhrál a bula musela být zachovávána. 8 Kostel Panny Marie Na louži (lat. in Lacu; byl to rybníček, vzniklý při povodních) připomíná se poprvé r. 1322. Byl to gotický kostel a stával blízko rohu nynějšího náměstí primátora Vacka vzadu nynějšího paláce Clam-Gal- lasova (v Husově tř.), který stojí na místě jeho fary. Roku 1784 byl zrušen a r. 1791 pobořen (pro rozšíření ulice). 9 Kostel sv. Mikuláše na Kurném trhu je nynější kostel sv. Mikuláše v jihozápadním rohu Staroměstského náměstí. 10 Štěpán byl pro hlásání učení Ježíše Krista svými odpůrci ukamenován (Skutk, 7. 58-60). 11 Jan IV. z Dražic po návratu z Avignonu, kde poznal vyspělé gotické umění francouzské, vytvořil si znovu okázalý velmožský dvůr s maršálkem, komořím, dvorním soudcem, stolníkem, protonotářem, s družinou zbrojních manů a rozvinul bohatou činnost stavitelskou, o níž vypráví jeho kronikář. V zakládací listině kláštera roudnického ustanovil, že jeho členem smí být jen přirozený Čech z obou rodičů českého jazyka, a odůvodňoval to tím, že prý ho zkušenost poučila, »jak českému národu jiné národy veskrze jsou ne- přátelské, a tak jako v jediné bytosti nemohou být dvě protivy zároveň, tak 367
ského koncilu odňal a udělil je svému příbuznému Albrechtovi z Dubé- Jindřich podal žalobu ke kurii a později k ní připojil i udání žebravých řádů, především dominikánů, že biskup trpí ve své diecési kacířství. (O věci kronika Zbrasl. II, 4, 22.) 5 V Zbraslavské kronice II, 22. Je to epigram ve středověku hojně roz- šířený i ve znění: Curia Romana non curat (quaerit) oves sine lana. Když ten hrad koupil, uváděl mezi důvody i to, že leží na hranicích Čech a Markrabství míšeňského, »takřka uprostřed národa neřestného« (»quasi in medio nacionis peruerse«, Reg. VI, č. 478). Tato událost je v kronice Zbraslavské III, 3. Bylo to vyvrcholení sporů mezi světským duchovenstvem a mezi řády žebravými, jejichž členové měli zachovávat úplnou chudobu a jít světem jako poutníci a hlásat slovo boží. Ale bratří (minorité, dominikáni) si zakládali stálá sídla v městech, svo- bodně kázali, konali služby boží, zpovídali, zakládali špitály a vlastní hřbi- tovy. Tím ztrácelo farní duchovenstvo příjmy, zejména za pohřby a odkazy s nimi spojené. Po četných stížnostech vydal Bonifác VIII. (1294-1303) o těch věcech důležitou bulu »Super cathedram« [Na stolci], kterou sice jeho ná- stupce Benedikt XI. zrušil, ale Kliment V. na koncilu viennském opět obnovil. Podle ní směli bratří svobodně kázati, ne však v hodinách, kdy kázalo du- chovenstvo farní; ve farních kostelech směli kázat jen se svolením faráře nebo biskupa. Směli mít vlastní hřbitovy a pochovávati na nich ty, kdož si to přáli, ale měli ze všech příjmů plynoucích z pohřbů odvádět čtvrtinu (portio canonica, quarta funeralis) duchovním farním. Biskupové se také do- stávali se žebravými řády do sporů ve věci exempce (vynětí z pravomoci), které požívali minorité i dominikáni. Jan IV. z Dražic po návratu z Avignonu žádal zachovávání buly Boni- fáce VIII., a tak došlo k vylíčené rvačce, při které se poprvé v Čechách širší městské vrstvy rozdělily pro náboženské smýšlení na dvě strany. S rozhod- nutím kurie biskup tento spor vyhrál a bula musela být zachovávána. 8 Kostel Panny Marie Na louži (lat. in Lacu; byl to rybníček, vzniklý při povodních) připomíná se poprvé r. 1322. Byl to gotický kostel a stával blízko rohu nynějšího náměstí primátora Vacka vzadu nynějšího paláce Clam-Gal- lasova (v Husově tř.), který stojí na místě jeho fary. Roku 1784 byl zrušen a r. 1791 pobořen (pro rozšíření ulice). 9 Kostel sv. Mikuláše na Kurném trhu je nynější kostel sv. Mikuláše v jihozápadním rohu Staroměstského náměstí. 10 Štěpán byl pro hlásání učení Ježíše Krista svými odpůrci ukamenován (Skutk, 7. 58-60). 11 Jan IV. z Dražic po návratu z Avignonu, kde poznal vyspělé gotické umění francouzské, vytvořil si znovu okázalý velmožský dvůr s maršálkem, komořím, dvorním soudcem, stolníkem, protonotářem, s družinou zbrojních manů a rozvinul bohatou činnost stavitelskou, o níž vypráví jeho kronikář. V zakládací listině kláštera roudnického ustanovil, že jeho členem smí být jen přirozený Čech z obou rodičů českého jazyka, a odůvodňoval to tím, že prý ho zkušenost poučila, »jak českému národu jiné národy veskrze jsou ne- přátelské, a tak jako v jediné bytosti nemohou být dvě protivy zároveň, tak 367
Strana 368
v jediném klášteře nemohou být dva sobě protivné národy« (Reg. III, č. 2000). 12 Biskup si dovezl mnoho knih z Avignonu; jejich část, krásně zdobená (iluminovaná), je v Národním museu (srovn. Chaloupecký, J. z D., 72-76). Rukopisy, jež přivezl z Francie a daroval klášteru roudnickému, byly před- lohou nebo aspoň vzorem umělcům domácím. 13 Mohutný most, vystavěný za 6 let, byl zničen za třicetileté války. 14 Jeho zásluhou byl pořízen svod českých kronik, počínaje Kosmou, až do r. 1283; tím se zachovalo několik pramenů, zvláště ze 13. století, které by se byly jinak ztratily. Jan IV. z Dražic byl osobnost velkého formátu; do naší umělecké tvorby přinesl mnoho cenných západních podnětů, jak je poznal za dlouhého po- bytu v Avignoně (viz i ČD II, 3, 396-398). O něm dosud nejlépe Chalou- pecký v uv. knize. 17. Zakládací listina je přeložena z latinského originálu (u Kopa); podobně i listina o přenesení práva pražského arcibiskupa korunovati české krále. 1 O zřízení pražského arcibiskupství se zasloužil především sám Karel, nikoli jeho otec. Karel se snažil zvelebiti církevní řády ve vlasti a povznésti české země v křesťanstvu, ale ke svému zápasu o císařskou korunu potřebo- val, aby papež posilnil autoritu jeho královské moci povýšením pražského stolce na arcibiskupství, aby hlavní město jeho zemí bylo také sídlem metro- politním (o celé věci podrobně ČD II, 3, 415-418 a Kop v uv. knize). 2 Poslední metropolitní visitaci konal v Čechách z mohučských arcibiskupů Petr z Aspeltu r. 1312 při svém příležitostném pobytu v zemi jako její správce. 18. František Pražský III, B, XVII [PDČ IV, 437-439]. - Druhá část do konce: Život Arnošta, arcibiskupa pražského, od Viléma, děkana kapituly vyšehrad- ské, PDČ I, 388-399 (delší výňatky). 1 Tento druhý odstavec je vzat z Arnoštova životopisu od Viléma z Lest- kova. 2 Jeho vlastnoruční zaznamenání této události je uvedeno na konci jeho životopisu od Viléma z Lestkova, PDČ I, 398-400. Arnošt, narozený asi před r. 1310 (o jeho rodu podrobně Chaloupecký, A. z P., 10-22), pobyl čtrnáct let na studiích v Itálii (v Bologni a Padově), odkud si přinesl asi v druhé polovici let třicátých licenciát kanonického práva. Snad již za studií měl některá obročí, před rokem 1338 získal děkan- ství kapituly v Sadské a kanovnictví v Praze, kde byl již r. 1339 kapitulním děkanem. Ale jeho volba za arcibiskupa se nevykonala bez vážného rozporu. Většina přítomných kanovníků se vyslovila pro něho, ale značná skupina se postavila za probošta Jindřicha. To byl mladík, který za přední církevní místo děkoval zásluhám svého otce, nejvyššího zemského písaře Štěpána 368
v jediném klášteře nemohou být dva sobě protivné národy« (Reg. III, č. 2000). 12 Biskup si dovezl mnoho knih z Avignonu; jejich část, krásně zdobená (iluminovaná), je v Národním museu (srovn. Chaloupecký, J. z D., 72-76). Rukopisy, jež přivezl z Francie a daroval klášteru roudnickému, byly před- lohou nebo aspoň vzorem umělcům domácím. 13 Mohutný most, vystavěný za 6 let, byl zničen za třicetileté války. 14 Jeho zásluhou byl pořízen svod českých kronik, počínaje Kosmou, až do r. 1283; tím se zachovalo několik pramenů, zvláště ze 13. století, které by se byly jinak ztratily. Jan IV. z Dražic byl osobnost velkého formátu; do naší umělecké tvorby přinesl mnoho cenných západních podnětů, jak je poznal za dlouhého po- bytu v Avignoně (viz i ČD II, 3, 396-398). O něm dosud nejlépe Chalou- pecký v uv. knize. 17. Zakládací listina je přeložena z latinského originálu (u Kopa); podobně i listina o přenesení práva pražského arcibiskupa korunovati české krále. 1 O zřízení pražského arcibiskupství se zasloužil především sám Karel, nikoli jeho otec. Karel se snažil zvelebiti církevní řády ve vlasti a povznésti české země v křesťanstvu, ale ke svému zápasu o císařskou korunu potřebo- val, aby papež posilnil autoritu jeho královské moci povýšením pražského stolce na arcibiskupství, aby hlavní město jeho zemí bylo také sídlem metro- politním (o celé věci podrobně ČD II, 3, 415-418 a Kop v uv. knize). 2 Poslední metropolitní visitaci konal v Čechách z mohučských arcibiskupů Petr z Aspeltu r. 1312 při svém příležitostném pobytu v zemi jako její správce. 18. František Pražský III, B, XVII [PDČ IV, 437-439]. - Druhá část do konce: Život Arnošta, arcibiskupa pražského, od Viléma, děkana kapituly vyšehrad- ské, PDČ I, 388-399 (delší výňatky). 1 Tento druhý odstavec je vzat z Arnoštova životopisu od Viléma z Lest- kova. 2 Jeho vlastnoruční zaznamenání této události je uvedeno na konci jeho životopisu od Viléma z Lestkova, PDČ I, 398-400. Arnošt, narozený asi před r. 1310 (o jeho rodu podrobně Chaloupecký, A. z P., 10-22), pobyl čtrnáct let na studiích v Itálii (v Bologni a Padově), odkud si přinesl asi v druhé polovici let třicátých licenciát kanonického práva. Snad již za studií měl některá obročí, před rokem 1338 získal děkan- ství kapituly v Sadské a kanovnictví v Praze, kde byl již r. 1339 kapitulním děkanem. Ale jeho volba za arcibiskupa se nevykonala bez vážného rozporu. Většina přítomných kanovníků se vyslovila pro něho, ale značná skupina se postavila za probošta Jindřicha. To byl mladík, který za přední církevní místo děkoval zásluhám svého otce, nejvyššího zemského písaře Štěpána 368
Strana 369
z Tetína, jenž měl vlivné postavení po boku markraběte Karla a zemřel asi v jeho službách v Tyrolsku. Synovi Jindřichovi opatřil dvorské proboštství mělnické, roku 1341 stal se Jindřich proboštem kapituly pražské a vykonával při tom kancléřské služby Karlovi. Jeho skupina útočila na Arnošta i po- mluvami a tvrdila, že kapitule tentokrát nepřísluší právo volby. Ale většina vykonala 14. ledna 1343 volbu »per compromissionem«, pověřením dvou hlav- ních volitelů, kteří prohlásili Arnošta za zvoleného. A již 3. března vyslovil se Kliment VI. pro něho, nikoli potvrzením volby, nýbrž cestou papežské provise (viz ČD II, 3, 402-403). O věci viz i úvod str. 62. O tom vypravuje i Beneš Krabice III. kn., PDČ IV, 495. Po vysvěcení Arnošta na arcibiskupa »nový arcibiskup pražský, jakož i český král Jan a jeho synové Karel a Jan, a veliké množství prelátů a šlechticů vyšli z Praž- ského kostela a přišli k vykopanému místu a pro nový základ připravenému. Tito čtyři, totiž arcibiskup, král a dva jeho synové vstoupí do výkopu a se- stoupí až na dno, a když položili s náležitou úctou a zbožností základní kámen pro stavbu nového kostela, konečně s radostí vyjdou z jámy, při čemž sbor s plesáním zpíval Te Deum laudamus [Tě Boha chválíme)«. Beneš ještě dodává, že král Jan se souhlasem svých synů věnoval na stavbu Pražského kostela desetinu všech důchodů z kutnohorské urbury a že to nadání potvrdil otevřeným listem. To se ovšem stalo již 23. října 1341, kdy král určil, aby se kapitula stala vlastníkem plného desátku ze všech důchodů urburních, které koruně plynuly ze stříbrných dolů v Čechách. V refektáři Pražského kostela slavnostně přejímal tento důchod děkan kapituly Arnošt z Pardubic a notář Velislav, pražský kanovník, sepsal o tom obšírnou listinu. Prvním stavitelem chrámu byl Matyáš z Arrasu, kterého asi Karel přivezl z Francie; ten r. 1352 zemřel a před r. 1356 Karel povolal geniálního pokračo- vatele jeho díla, třiadvacetiletého Petra Parléře ze švábského Gmündu († asi 1397). O něm Tomek II2, 276-281, 482-485, Dějepis výtv. umění I. 126—132. Řízením stavby byl vždy pověřen člen pražské kapituly. Byl to nejprve kouřimský arcijáhen Bušek Linhartův († 1350), po něm kanovník Mikuláš Holubec († 1355) a dále na delší dobu kanovník a český kronikář Beneš Krabice z Weitmile († 1375). O stavbě chrámu podrobně Tomek II2, 76-90. 5 Vilém z Lestkova, děkan vyšehradské kapituly († 1369), napsal po smrti Arnošta z Pardubic v letech 1364-1368 jeho životopis; je vydán v PDČ I, 376-400. Dlouholetý pobyt v Itálii měl veliký význam pro Arnoštovo vzdělání, zejména v církevním právu, a pro poznání italské kultury, italského umění i počátků nově vznikajícího hnutí, humanismu a ranné renesance. Arnošt patřil k nejvzdělanějším mužům své doby a k největším osobnostem Kar- lova okolí. Statuta, jež Arnošt vydal na synodě v Praze v říjnu r. 1343, jsou otištěna v Reg. IV. č. 1334. 8 Sv. Mikuláš byl biskupem v Myře v Lykii v záp. Malé Asii. V jedné legendě o něm se vypráví, že v Pataře žil šlechtic, který z přílišné chudoby 24 Čtení o Karlu IV. 369
z Tetína, jenž měl vlivné postavení po boku markraběte Karla a zemřel asi v jeho službách v Tyrolsku. Synovi Jindřichovi opatřil dvorské proboštství mělnické, roku 1341 stal se Jindřich proboštem kapituly pražské a vykonával při tom kancléřské služby Karlovi. Jeho skupina útočila na Arnošta i po- mluvami a tvrdila, že kapitule tentokrát nepřísluší právo volby. Ale většina vykonala 14. ledna 1343 volbu »per compromissionem«, pověřením dvou hlav- ních volitelů, kteří prohlásili Arnošta za zvoleného. A již 3. března vyslovil se Kliment VI. pro něho, nikoli potvrzením volby, nýbrž cestou papežské provise (viz ČD II, 3, 402-403). O věci viz i úvod str. 62. O tom vypravuje i Beneš Krabice III. kn., PDČ IV, 495. Po vysvěcení Arnošta na arcibiskupa »nový arcibiskup pražský, jakož i český král Jan a jeho synové Karel a Jan, a veliké množství prelátů a šlechticů vyšli z Praž- ského kostela a přišli k vykopanému místu a pro nový základ připravenému. Tito čtyři, totiž arcibiskup, král a dva jeho synové vstoupí do výkopu a se- stoupí až na dno, a když položili s náležitou úctou a zbožností základní kámen pro stavbu nového kostela, konečně s radostí vyjdou z jámy, při čemž sbor s plesáním zpíval Te Deum laudamus [Tě Boha chválíme)«. Beneš ještě dodává, že král Jan se souhlasem svých synů věnoval na stavbu Pražského kostela desetinu všech důchodů z kutnohorské urbury a že to nadání potvrdil otevřeným listem. To se ovšem stalo již 23. října 1341, kdy král určil, aby se kapitula stala vlastníkem plného desátku ze všech důchodů urburních, které koruně plynuly ze stříbrných dolů v Čechách. V refektáři Pražského kostela slavnostně přejímal tento důchod děkan kapituly Arnošt z Pardubic a notář Velislav, pražský kanovník, sepsal o tom obšírnou listinu. Prvním stavitelem chrámu byl Matyáš z Arrasu, kterého asi Karel přivezl z Francie; ten r. 1352 zemřel a před r. 1356 Karel povolal geniálního pokračo- vatele jeho díla, třiadvacetiletého Petra Parléře ze švábského Gmündu († asi 1397). O něm Tomek II2, 276-281, 482-485, Dějepis výtv. umění I. 126—132. Řízením stavby byl vždy pověřen člen pražské kapituly. Byl to nejprve kouřimský arcijáhen Bušek Linhartův († 1350), po něm kanovník Mikuláš Holubec († 1355) a dále na delší dobu kanovník a český kronikář Beneš Krabice z Weitmile († 1375). O stavbě chrámu podrobně Tomek II2, 76-90. 5 Vilém z Lestkova, děkan vyšehradské kapituly († 1369), napsal po smrti Arnošta z Pardubic v letech 1364-1368 jeho životopis; je vydán v PDČ I, 376-400. Dlouholetý pobyt v Itálii měl veliký význam pro Arnoštovo vzdělání, zejména v církevním právu, a pro poznání italské kultury, italského umění i počátků nově vznikajícího hnutí, humanismu a ranné renesance. Arnošt patřil k nejvzdělanějším mužům své doby a k největším osobnostem Kar- lova okolí. Statuta, jež Arnošt vydal na synodě v Praze v říjnu r. 1343, jsou otištěna v Reg. IV. č. 1334. 8 Sv. Mikuláš byl biskupem v Myře v Lykii v záp. Malé Asii. V jedné legendě o něm se vypráví, že v Pataře žil šlechtic, který z přílišné chudoby 24 Čtení o Karlu IV. 369
Strana 370
chtěl prostituovat své tři dcery. Světec hodil po třikrát v noci váček se zla- tem do jeho příbytku a šlechtic své dcery řádně vyvdal. Tato legenda dala podnět k tomu, že se v předvečer (5. prosince) památky sv. Mikuláše dávaly tajně i zjevně dětem dárky. 9 O tom srovn. i čl. 46. 10 O mravním úpadku kněžstva v době Karlově viz níže v pozn. k čl. 55. K věci srovn. čl. 19c a úvod str. 63-64, 66. 11 O této věci soudí ČD II, 3, 403, p. 3, že podle novějšího bádání o soud- ních řádech 13. a 14. století nebylo odstranění božích soudů dílem jediného zákonného zákroku ze strany biskupa a později panovníka, nýbrž že se už ve 13. století ordálie zmirňovaly a stávaly pouze pomocným prostředkem vedle svědecké přísahy; ovšem výjimečně se zachovávaly i přes zákazy, např. v Majestas Carolina. Arnoštova akce nesměřovala, jak se zdá, proti ordáliím vůbec, nýbrž jen proti činné účasti kněží při nich posvěcováním vody nebo železa. 12 O mrskačích viz text čl. 34. 13 Tj. v čl. 48. — Dnes nejlepší poučení o prvním našem arcibiskupovi podává uvedená kniha V. Chaloupeckého. 19. a) 1 Tadra, Cancellaria Arnesti, str. 395 č. 2. — Tuto sbírku dal Arnošt vy- psati již r. 1343. 2 Tj. poutě do Říma. Míní se poutě do Compostelly ve Španělsku. b) 1 Tamže str. 338 č. 23. - O Arnoštově úsilí vykořenit kacířství podrobně Holinka 202-211. Kacířství, zejména valdenství, bylo již tehdy značně roz- šířeno v jižních a jihozápadních Čechách. O tom podrobně Holinka v uv. kn. 2 Bratří kazatelé (fratres praedicatores), dominikáni, byli pověřeni funkcí inkvisitorů (vyšetřovatelů kacířství). V Praze měli klášter a kostel sv. Kli- menta proti Karlovu mostu (část nynějšího Klementina). Havel (Gallus) z Kosořic (na Mladoboleslavsku) byl jmenován papež- ským inkvisitorem pro pražskou diecési od Benedikta XII. r. 1335 (Reg. IV. č. 2181). O něm Holinka 189-201. Byl to inkvisitor velmi horlivý a neúprosně stíhal sektáře a kacíře. Podle Arnoštova listu (Tadra, str. 405) jakýsi Albert, snad „pán“ a mistr valdenských z okolí Jindřichova Hradce, z návodu ně- jakých „ničemných“ lidí ho přepadl a těžce zranil. Havel nedlouho po tomto útoku zemřel; ve funkci papežského inkvisitora se naposledy připomíná v květnu r. 1347 (Holinka 201 p. 243). 4 Misto: de semente (?) vinculis canonicis sit exitus čtu podle návrhu E. Kamínkové: de semente vinculis corporis sit exsolutus. 370
chtěl prostituovat své tři dcery. Světec hodil po třikrát v noci váček se zla- tem do jeho příbytku a šlechtic své dcery řádně vyvdal. Tato legenda dala podnět k tomu, že se v předvečer (5. prosince) památky sv. Mikuláše dávaly tajně i zjevně dětem dárky. 9 O tom srovn. i čl. 46. 10 O mravním úpadku kněžstva v době Karlově viz níže v pozn. k čl. 55. K věci srovn. čl. 19c a úvod str. 63-64, 66. 11 O této věci soudí ČD II, 3, 403, p. 3, že podle novějšího bádání o soud- ních řádech 13. a 14. století nebylo odstranění božích soudů dílem jediného zákonného zákroku ze strany biskupa a později panovníka, nýbrž že se už ve 13. století ordálie zmirňovaly a stávaly pouze pomocným prostředkem vedle svědecké přísahy; ovšem výjimečně se zachovávaly i přes zákazy, např. v Majestas Carolina. Arnoštova akce nesměřovala, jak se zdá, proti ordáliím vůbec, nýbrž jen proti činné účasti kněží při nich posvěcováním vody nebo železa. 12 O mrskačích viz text čl. 34. 13 Tj. v čl. 48. — Dnes nejlepší poučení o prvním našem arcibiskupovi podává uvedená kniha V. Chaloupeckého. 19. a) 1 Tadra, Cancellaria Arnesti, str. 395 č. 2. — Tuto sbírku dal Arnošt vy- psati již r. 1343. 2 Tj. poutě do Říma. Míní se poutě do Compostelly ve Španělsku. b) 1 Tamže str. 338 č. 23. - O Arnoštově úsilí vykořenit kacířství podrobně Holinka 202-211. Kacířství, zejména valdenství, bylo již tehdy značně roz- šířeno v jižních a jihozápadních Čechách. O tom podrobně Holinka v uv. kn. 2 Bratří kazatelé (fratres praedicatores), dominikáni, byli pověřeni funkcí inkvisitorů (vyšetřovatelů kacířství). V Praze měli klášter a kostel sv. Kli- menta proti Karlovu mostu (část nynějšího Klementina). Havel (Gallus) z Kosořic (na Mladoboleslavsku) byl jmenován papež- ským inkvisitorem pro pražskou diecési od Benedikta XII. r. 1335 (Reg. IV. č. 2181). O něm Holinka 189-201. Byl to inkvisitor velmi horlivý a neúprosně stíhal sektáře a kacíře. Podle Arnoštova listu (Tadra, str. 405) jakýsi Albert, snad „pán“ a mistr valdenských z okolí Jindřichova Hradce, z návodu ně- jakých „ničemných“ lidí ho přepadl a těžce zranil. Havel nedlouho po tomto útoku zemřel; ve funkci papežského inkvisitora se naposledy připomíná v květnu r. 1347 (Holinka 201 p. 243). 4 Misto: de semente (?) vinculis canonicis sit exitus čtu podle návrhu E. Kamínkové: de semente vinculis corporis sit exsolutus. 370
Strana 371
c) 1 a 2. 1 Tamže str. 324 č. 7 a 350 č. 36. - V čís. 2 klášterem se snad míní klášter Sedlecký u Kutné Hory. Jsou to doklady o Arnoštově snaze povznésti mravní úroveň kněžstva. 20. Vlastní životopis kap. 16-18. 1 Byli to zejména Albrecht Hohenzollernský, purkrabí norimberský, Jind- řich, hrabě Holštýnský, hrabě Günther ze Schwarzburgu a Janův francouzský švagr, vévoda z Bourbonu. O výpravě srovn. vyprávění Beneše Krabice (PDČ IV, 511) i ČD II, 3, 431-435. 2 Podle ČD II, 3, 435 zdržel se král Jan v Toruni až do druhé polovice března a Karel jel v prvních dnech březnových domů přes Kališ. O tom, co se událo v Kališi, máme vedle dvou uvedených zpráv ještě třetí, kterou 30. března 1345 poslal svému pánovi, signoru Gonzagovi do Man- tovy jeho zástupce Jan de Vivario, který čekal na Karlův návrat. Podle této zprávy, otištěné v PDČ III, 365 p. 1, pojal Karel hned po příjezdu do Kališe podezření o zrádných úmyslech polského krále a vyžádal si od měšťanů, asi Němců, slib, že ho ochrání. A to mu také splnili, když se Kazimír časně ráno přiblížil k městu a žádal na nich jeho vydání. Karel zůstal v městě, až mohl přivolati z Vratislavy vojenský pomocný oddíl, který prý přijel na lehkých vozech (bylo jich šest set, každý vůz měl nejméně čtyři koně a na každém voze bylo šest oděnců) a Karla odvezl. 4 O této události uvádějí ČD II, 3. 436, p. 1 (podle Dabrowského, Historja Slaska I, 450), že tu jde o nesprávné vročení událostí z r. 1343. 5 Ani toto tvrzení pokračovatele Karlova životopisu není správné. Jan se zdržel v Toruni (viz výše pozn. 2) a odtud jel do českých zemí, ovšem ne přes Velkopolsko, nýbrž oklikou přes Braniborskou marku a Dolní Lužici, nepozorovaně lesy a bažinami. Krátce před 12. dubnem dospěl do Vratislavi a povolal tam zbrojný oddíl, který mu přivedl mladší syn Jan Jindřich a arci- biskup Arnošt (ČD II, 3, 437). 6 Podle ČD II, 3, 440 i p. 1 nebyla to pravda o Rakousku a Míšni, avšak obavy ani na té straně nebyly vyloučeny. Ale i tak to byl spolek pro Lucem- burky velmi nebezpečný; byli najednou úplně obklíčeni ze všech stran, ale toto nebezpečí jen zvětšilo rozhodnost a odvahu krále Jana. Mikulášova žádost o pomoc zastihla krále Jana v Kutné Hoře, když tam právě jednal s pány o svolání zemské hotovosti. Podrobnější zprávu o této výpravě má František Pražský PDČ IV, 439, B, kap. XIX (začátek) i Beneš Krabice PDČ IV, 495-496, 512. Již 12. července 1345 bylo české vojsko před Krakovem. Na dobytí města útokem jeho síla nestačila a pro nedostatek potravin nebylo možno pomýšlet na dlouhé obléhání. Za tamních bojů paso- val král Jan na rytířství větší počet jinochů, mezi nimi i svého syna Jana Jindřicha. 8 Podle ČD II, 3, 442 i p. 2 je toto líčení zcela nesprávné. Podle Beneše 371
c) 1 a 2. 1 Tamže str. 324 č. 7 a 350 č. 36. - V čís. 2 klášterem se snad míní klášter Sedlecký u Kutné Hory. Jsou to doklady o Arnoštově snaze povznésti mravní úroveň kněžstva. 20. Vlastní životopis kap. 16-18. 1 Byli to zejména Albrecht Hohenzollernský, purkrabí norimberský, Jind- řich, hrabě Holštýnský, hrabě Günther ze Schwarzburgu a Janův francouzský švagr, vévoda z Bourbonu. O výpravě srovn. vyprávění Beneše Krabice (PDČ IV, 511) i ČD II, 3, 431-435. 2 Podle ČD II, 3, 435 zdržel se král Jan v Toruni až do druhé polovice března a Karel jel v prvních dnech březnových domů přes Kališ. O tom, co se událo v Kališi, máme vedle dvou uvedených zpráv ještě třetí, kterou 30. března 1345 poslal svému pánovi, signoru Gonzagovi do Man- tovy jeho zástupce Jan de Vivario, který čekal na Karlův návrat. Podle této zprávy, otištěné v PDČ III, 365 p. 1, pojal Karel hned po příjezdu do Kališe podezření o zrádných úmyslech polského krále a vyžádal si od měšťanů, asi Němců, slib, že ho ochrání. A to mu také splnili, když se Kazimír časně ráno přiblížil k městu a žádal na nich jeho vydání. Karel zůstal v městě, až mohl přivolati z Vratislavy vojenský pomocný oddíl, který prý přijel na lehkých vozech (bylo jich šest set, každý vůz měl nejméně čtyři koně a na každém voze bylo šest oděnců) a Karla odvezl. 4 O této události uvádějí ČD II, 3. 436, p. 1 (podle Dabrowského, Historja Slaska I, 450), že tu jde o nesprávné vročení událostí z r. 1343. 5 Ani toto tvrzení pokračovatele Karlova životopisu není správné. Jan se zdržel v Toruni (viz výše pozn. 2) a odtud jel do českých zemí, ovšem ne přes Velkopolsko, nýbrž oklikou přes Braniborskou marku a Dolní Lužici, nepozorovaně lesy a bažinami. Krátce před 12. dubnem dospěl do Vratislavi a povolal tam zbrojný oddíl, který mu přivedl mladší syn Jan Jindřich a arci- biskup Arnošt (ČD II, 3, 437). 6 Podle ČD II, 3, 440 i p. 1 nebyla to pravda o Rakousku a Míšni, avšak obavy ani na té straně nebyly vyloučeny. Ale i tak to byl spolek pro Lucem- burky velmi nebezpečný; byli najednou úplně obklíčeni ze všech stran, ale toto nebezpečí jen zvětšilo rozhodnost a odvahu krále Jana. Mikulášova žádost o pomoc zastihla krále Jana v Kutné Hoře, když tam právě jednal s pány o svolání zemské hotovosti. Podrobnější zprávu o této výpravě má František Pražský PDČ IV, 439, B, kap. XIX (začátek) i Beneš Krabice PDČ IV, 495-496, 512. Již 12. července 1345 bylo české vojsko před Krakovem. Na dobytí města útokem jeho síla nestačila a pro nedostatek potravin nebylo možno pomýšlet na dlouhé obléhání. Za tamních bojů paso- val král Jan na rytířství větší počet jinochů, mezi nimi i svého syna Jana Jindřicha. 8 Podle ČD II, 3, 442 i p. 2 je toto líčení zcela nesprávné. Podle Beneše 371
Strana 372
Krabice (PDČ IV, 496) a souvěké listiny z 15. července 1346 (Reg. 4, č. 1646) táhli páni z Lipé teprve ke Krakovu za králem a utábořili se před Bytomí. V družině pana Čeňka z Lipé byl i jeho synovec Jindřich, mladičky klerik, který nedávno převzal od strýce Pertolda z Lipé vyšehradské proboštství. Pan Čeněk si s druhy vyjel do města zahýřit a po návratu nedbal potřebné ostražitosti; tak ho mohl polský oddíl, který vyjel z Będzina, přepadnout a odvézti do zajetí. Neměl se v něm špatně, a než byl následujícího roku vykoupen, zvykl si v Krakově žít rozmařile a nákladně, takže to spolu se značným výkupným značně zatížilo rodové jmění a přispělo k sestupu rodu pánů z Lipé, kteří zaujímali výjimečné postavení mezi českými pány. 9 ČD II, 3, 444 soudí, že zjevná nesprávnost vyprávění o zajetí pana Čeňka znehodnocuje i tuto anekdotu, zachovanou jedině v tomto pramenu. 10 Král Jan byl již koncem července v Hlivicích v údělu bytomském, Karel se vrátil do Čech a 14. srpna ujednal Ludvíkův syn, Ludvík Branibor- ský, s českým králem příměří platné do sv. Martina (II. listopadu). To půso- bilo i na Kazimíra, který viděl, že ho Ludvík opustil. Mimo to se o urovnání česko-polského sporu velmi přičiňoval i papež Kliment VI., a tak bylo sjed- náno příměří nejprve na tři neděle a potom prodlouženo rovněž do sv. Mar- tina s ustanovením, že i potom bude platné s čtrnáctidenní výpovědí. 21. Vlastní životopis kap. 19. 1 Ludvík Bavorský se vůči Lucemburkům, jako i v četných jiných přípa- dech, zachoval velmi nečestně. Využil nespokojenosti tyrolského panstva i odporu Markéty Maultasch (viz o ní i výše v čl. 13 p. 2) proti vlastnímu manželovi Janu Jindřichovi, aby se zmocnil Tyrol. Dne 2. listopadu 1341 vyjel si Jan Jindřich na hon a tehdy Markéta vytlačila z hradu českou po- sádku a manželovi zavřela bránu. Český princ se uchýlil na několik dní k Tägenovi z Villandarsu a potom musel opustit Tyroly a požádat o přijetí akvilejského patriarchu Bertranda, u něhož byl hostem několik měsíců. Za- tím Ludvík důvěrně jednal s Markétou, aby si vzala jeho syna, a nedbaje hrozeb nejtěžší kletbou, dal 10. února 1342 na hradě Tyrolu vykonati slav- nostně svatbu syna Ludvíka s Markétou, která šla okázale k oltáři s panen- ským věnečkem. A hned potom odevzdal v Inšpruku v zabraném dvorci biskupa Mikuláše Tridentského novým manželům jako říšské léno nejen hrabství tyrolské, nýbrž i vévodství korutanské, které před sedmi lety věno- val vévodům rakouským. Tyto všechny kousky mu prošly bez trestu, ale obrat nastal s nastoupením papeže Klimenta VI. (7. května 1342), který se rozhodl skoncovat dlouholetý zápas kurie s Ludvíkem. A proto Ludvík usiloval o smír s Lucemburky a nabízel náhradu. O celé věci podrobně ČD II, 3, 373-380; o Markétě i Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, str. 491. Jan Jindřich se po pobytu v Akvileji uchýlil v dubnu 1342 do Čech, kde mu Karel přikázal hrad Nižbor a některé jiné statky. 2 Do Trevíru, sídla arcibiskupa Balduina, Janova strýce, se dostavili falckrabě Ruprecht a snad i jiní zástupci Ludvíkovi. Podle ČD II, 3, 456 není třeba pochybovat o tom, že tam došlo k novým rozpravám s Janem 372
Krabice (PDČ IV, 496) a souvěké listiny z 15. července 1346 (Reg. 4, č. 1646) táhli páni z Lipé teprve ke Krakovu za králem a utábořili se před Bytomí. V družině pana Čeňka z Lipé byl i jeho synovec Jindřich, mladičky klerik, který nedávno převzal od strýce Pertolda z Lipé vyšehradské proboštství. Pan Čeněk si s druhy vyjel do města zahýřit a po návratu nedbal potřebné ostražitosti; tak ho mohl polský oddíl, který vyjel z Będzina, přepadnout a odvézti do zajetí. Neměl se v něm špatně, a než byl následujícího roku vykoupen, zvykl si v Krakově žít rozmařile a nákladně, takže to spolu se značným výkupným značně zatížilo rodové jmění a přispělo k sestupu rodu pánů z Lipé, kteří zaujímali výjimečné postavení mezi českými pány. 9 ČD II, 3, 444 soudí, že zjevná nesprávnost vyprávění o zajetí pana Čeňka znehodnocuje i tuto anekdotu, zachovanou jedině v tomto pramenu. 10 Král Jan byl již koncem července v Hlivicích v údělu bytomském, Karel se vrátil do Čech a 14. srpna ujednal Ludvíkův syn, Ludvík Branibor- ský, s českým králem příměří platné do sv. Martina (II. listopadu). To půso- bilo i na Kazimíra, který viděl, že ho Ludvík opustil. Mimo to se o urovnání česko-polského sporu velmi přičiňoval i papež Kliment VI., a tak bylo sjed- náno příměří nejprve na tři neděle a potom prodlouženo rovněž do sv. Mar- tina s ustanovením, že i potom bude platné s čtrnáctidenní výpovědí. 21. Vlastní životopis kap. 19. 1 Ludvík Bavorský se vůči Lucemburkům, jako i v četných jiných přípa- dech, zachoval velmi nečestně. Využil nespokojenosti tyrolského panstva i odporu Markéty Maultasch (viz o ní i výše v čl. 13 p. 2) proti vlastnímu manželovi Janu Jindřichovi, aby se zmocnil Tyrol. Dne 2. listopadu 1341 vyjel si Jan Jindřich na hon a tehdy Markéta vytlačila z hradu českou po- sádku a manželovi zavřela bránu. Český princ se uchýlil na několik dní k Tägenovi z Villandarsu a potom musel opustit Tyroly a požádat o přijetí akvilejského patriarchu Bertranda, u něhož byl hostem několik měsíců. Za- tím Ludvík důvěrně jednal s Markétou, aby si vzala jeho syna, a nedbaje hrozeb nejtěžší kletbou, dal 10. února 1342 na hradě Tyrolu vykonati slav- nostně svatbu syna Ludvíka s Markétou, která šla okázale k oltáři s panen- ským věnečkem. A hned potom odevzdal v Inšpruku v zabraném dvorci biskupa Mikuláše Tridentského novým manželům jako říšské léno nejen hrabství tyrolské, nýbrž i vévodství korutanské, které před sedmi lety věno- val vévodům rakouským. Tyto všechny kousky mu prošly bez trestu, ale obrat nastal s nastoupením papeže Klimenta VI. (7. května 1342), který se rozhodl skoncovat dlouholetý zápas kurie s Ludvíkem. A proto Ludvík usiloval o smír s Lucemburky a nabízel náhradu. O celé věci podrobně ČD II, 3, 373-380; o Markétě i Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, str. 491. Jan Jindřich se po pobytu v Akvileji uchýlil v dubnu 1342 do Čech, kde mu Karel přikázal hrad Nižbor a některé jiné statky. 2 Do Trevíru, sídla arcibiskupa Balduina, Janova strýce, se dostavili falckrabě Ruprecht a snad i jiní zástupci Ludvíkovi. Podle ČD II, 3, 456 není třeba pochybovat o tom, že tam došlo k novým rozpravám s Janem 372
Strana 373
a Karlem, zatím co císař Ludvík v blízkém Frankfurtu marně usiloval urov- nat boje mezi mohučským arcibiskupem Jindřichem a jeho protivníky. 3 Podle ČD II, 3, 456 je toto líčení zcela nesprávné a zatížené rozličnými nepřesnostmi, jako by při tom došlo k těžkým sporům mezi Janem, ochotným přijmouti Ludvíkovu nabídku, a jeho syny. Jestliže snad Jan při tom jed- nání projevoval trochu větší ochotu, byla to už tenkrát jen zdánlivá hra k získání času. 4 V originále je, že by král ty peníze rozházel »inter Rhinenses Henkinos«. Podle ČD II, 3, 456 p. 2. je těžko rozhodnouti, znamená-li slovo »Henkini« pouhou přezdívku, nebo zda jsou tím míněni páni z Hennegavska, kteří také v okolí Janově bývali. 22. O volbě Karla za krále římského má pokračovatel jeho životopisu v kap. 20 jen velmi stručnou zprávu. Z našich kronikářů vyprávějí o ní, ovšem také dosti stručně, František Pražský kn. III, B, kap. 20 [PDČ IV, 442] a Beneš Krabice kn. IV., PDČ IV, 494-495 a 512-513. Čl. 22 je vzat ze str. 494 a 512-513. 1 Po schůzce trevírské jel král Jan se synem do Avignonu jednat s pape- žem o římskou korunu pro Karla. Před cestou dal Karlovi jeho prastrýc, trevírský arcibiskup Balduin, starý a zkušený politik a státník, velmi cenné rady, aby při ucházení o korunu nečinil papeži příliš veliké ústupky. Oba Lucemburkové přijeli do Avignonu v prvních dnech dubna r. 1346 a tam se hned začalo vyjednávání. Papež Kliment VI. chtěl mít jasno v základní otázce o poměru moci papežské a císařské, o kterou vedli dlouhé theoretické spory nejslavnější učenci a přímé boje největší papežové na jedné straně a nejmocnější císařové a králové na druhé. Kurie dokazovala prvenství moci papežské (moci klíčů) nad mocí světskou (mocí meče). Moc duchovní byla podáním klíčů odevzdána přímo sv. Petrovi, jehož jsou papežové přímými nástupci. Moc světská pochází sice také od Boha, ale je odevzdávána císaři nikoli přímo, nýbrž papežem. Tento vztah byl s oblibou znázorňován přirov- náním o poměru slunce k měsíci. Na počátku 14. století vedl o toto prvenství zápas Bonifác VIII. s fran- couzským králem Filipem IV. Sličným (1285-1314), jehož legisté (světští práv- níci) neuznávali kromě Boha nic nad královskou mocí. A Ludvík Bavor pustil se s Janem XXII. do prudkých a vášnivých sporů (srovn. čl. 2 p. 1). Kliment VI. byl pevně rozhodnut odstranit ho z císařského trůnu, ale s no- vým kandidátem císařské hodnosti volil raději předběžnou dohodu. O složi- tém tom jednání, v němž Karel opravdu musel ukázat svou nejvyšší diplo- matickou a státnickou obratnost, viz ČD II, 3, 457-478, kde se na str. 463 uvádí výrok dobrého odborníka: »Z krise 14. století vyšlo právo říše v letech 1346 a 1356 mlčky jako skutečný vítěz«, a na str. 475-476 hlas jiného znalce: »Lstivé mistrovství při veškeré zdánlivé oddanosti zachovati si otevřenou cestu, které později Karel tak často osvědčil, hlásilo se již tu tím, že v jeho listinách namnoze větší váha tkví v tom, co v nich neříká, než v tom, co 373
a Karlem, zatím co císař Ludvík v blízkém Frankfurtu marně usiloval urov- nat boje mezi mohučským arcibiskupem Jindřichem a jeho protivníky. 3 Podle ČD II, 3, 456 je toto líčení zcela nesprávné a zatížené rozličnými nepřesnostmi, jako by při tom došlo k těžkým sporům mezi Janem, ochotným přijmouti Ludvíkovu nabídku, a jeho syny. Jestliže snad Jan při tom jed- nání projevoval trochu větší ochotu, byla to už tenkrát jen zdánlivá hra k získání času. 4 V originále je, že by král ty peníze rozházel »inter Rhinenses Henkinos«. Podle ČD II, 3, 456 p. 2. je těžko rozhodnouti, znamená-li slovo »Henkini« pouhou přezdívku, nebo zda jsou tím míněni páni z Hennegavska, kteří také v okolí Janově bývali. 22. O volbě Karla za krále římského má pokračovatel jeho životopisu v kap. 20 jen velmi stručnou zprávu. Z našich kronikářů vyprávějí o ní, ovšem také dosti stručně, František Pražský kn. III, B, kap. 20 [PDČ IV, 442] a Beneš Krabice kn. IV., PDČ IV, 494-495 a 512-513. Čl. 22 je vzat ze str. 494 a 512-513. 1 Po schůzce trevírské jel král Jan se synem do Avignonu jednat s pape- žem o římskou korunu pro Karla. Před cestou dal Karlovi jeho prastrýc, trevírský arcibiskup Balduin, starý a zkušený politik a státník, velmi cenné rady, aby při ucházení o korunu nečinil papeži příliš veliké ústupky. Oba Lucemburkové přijeli do Avignonu v prvních dnech dubna r. 1346 a tam se hned začalo vyjednávání. Papež Kliment VI. chtěl mít jasno v základní otázce o poměru moci papežské a císařské, o kterou vedli dlouhé theoretické spory nejslavnější učenci a přímé boje největší papežové na jedné straně a nejmocnější císařové a králové na druhé. Kurie dokazovala prvenství moci papežské (moci klíčů) nad mocí světskou (mocí meče). Moc duchovní byla podáním klíčů odevzdána přímo sv. Petrovi, jehož jsou papežové přímými nástupci. Moc světská pochází sice také od Boha, ale je odevzdávána císaři nikoli přímo, nýbrž papežem. Tento vztah byl s oblibou znázorňován přirov- náním o poměru slunce k měsíci. Na počátku 14. století vedl o toto prvenství zápas Bonifác VIII. s fran- couzským králem Filipem IV. Sličným (1285-1314), jehož legisté (světští práv- níci) neuznávali kromě Boha nic nad královskou mocí. A Ludvík Bavor pustil se s Janem XXII. do prudkých a vášnivých sporů (srovn. čl. 2 p. 1). Kliment VI. byl pevně rozhodnut odstranit ho z císařského trůnu, ale s no- vým kandidátem císařské hodnosti volil raději předběžnou dohodu. O složi- tém tom jednání, v němž Karel opravdu musel ukázat svou nejvyšší diplo- matickou a státnickou obratnost, viz ČD II, 3, 457-478, kde se na str. 463 uvádí výrok dobrého odborníka: »Z krise 14. století vyšlo právo říše v letech 1346 a 1356 mlčky jako skutečný vítěz«, a na str. 475-476 hlas jiného znalce: »Lstivé mistrovství při veškeré zdánlivé oddanosti zachovati si otevřenou cestu, které později Karel tak často osvědčil, hlásilo se již tu tím, že v jeho listinách namnoze větší váha tkví v tom, co v nich neříká, než v tom, co 373
Strana 374
jasně přiznává, kterýžto opatrný postup nejlépe znemožňoval budoucí umné výklady.« Kliment VI. sesadil 7. dubna 1346 mohučského arcibiskupa Jindřicha z Virneburgu a přenesl jeho moc na čtyřiadvacetiletého Gerlacha Nassav- ského (neměl ještě věk předepsaný pro biskupa) a 13. dubna na Zelený čtvrtek vyhlásil nejstrašnější kletbu na Ludvíka (srovn. ČD II, 3, 460), kterou ho vyobcoval z církve, zbavil všech občanských práv, vyhlazoval jeho pa- mátku i s potomstvem a nařizoval poddaným, aby se proti němu postavili. Hned potom složil Karel se svým otcem za přítomnosti sboru kardinálů a za svědectví významných zasvěcenců, mezi nimiž byl i Karlův kancléř Mikuláš Luckův z Brna, Janův protonotář Mikuláš Efficax aj., do rukou papežových slavnostní přísahu na závazky podrobně ujednané, které pak byly v několika notářsky ověřených listinách zapsány a zpečetěny. A dne 22. dubna stal se Karel okázalými přísahami a mnoha záručnými listinami papežovým chráněn- cem v zápase o římskou korunu (další podrobnosti v ČD II, 3, 478 nsl.). O Karlových závazcích podrobně i Werunsky I, 409-418. 2 Volitelé »jako poslušní synové« hleděli především získati za své hlasy značné výhody; z nichž největší úplatky vymáhal kolínský arcibiskup Wal- ram, který byl tak prodlužen, že si nemohl ani vydržovati řádný dvůr. O jeho neslýchaných požadavcích podrobně Werunsky I, 428—432. A chtěl-li získat Karel jeho hlas, musel se jeho otec zaručit, že zaplatí Walramovým věřite- lům jeho vysoké dluhy. I saskému vévodovi Rudolfovi byly dány slušné sliby. — Ostatní dva volitelé: to byl Ludvíkův syn Ludvík Braniborský a rýnský falckrabě Ruprecht. Sv. Markéty je 13. července, ale volba byla vykonána II. července. 4 O dalších událostech po volbě podrobně ČD II. 3. 491-494. Volba roz- poutala prudký hněv Ludvíkových straníků, z nichž především starý bojovník a polemik Vilém Ockham v traktátě »De electione Caroli« [O volbě Kar- lově] razil pro Karla název »rex clericorum« [»popský král«] a útočil naň jako na pouhého námezdníka kurie. V poselstvu do Avignonu šli členové Karlovy kanceláře Mikuláš Luckův a Petr Lounský s trevírským kancléřem Rudolfem Losse a podali papeži zprávu jak o volbě, tak i o Karlově rozhodnutí dát se korunovat 27. srpna, a to, bude-li možno, v Cáchách, ne-li, tedy v Kolíně nad Rýnem. Zprávu Beneše Krabice, že Karel hned po volbě vyslal do Avignonu Arnošta a Mikuláše Opavského, prohlašují ČD II, 4, 9, p. 3 za mylnou. Teprve v říjnu poslal Karel do Avignonu poselstvo, v jehož čelo postavil Arnošta z Pardubic, který, ač metropolita, nebyl říšským knížetem; v jeho doprovodu byli osvědčení diplomaté a předáci královské i trevírské kance- láře Mikuláš Efficax, Gerald z Magnacu, Jan z Pistoje, trevírský děkan, a Rudolf Losse, povýšený na kapitulního děkana v Mohuči. V čele svět- ských poslů byl vyslán Jindřich hrabě Salm a lucemburský rytíř Gerhard z Hufflatizu. 5 Proslov Arnoštův i řeč papežova z 6. listopadu 1346, přeplněná biblic- kými citáty a trvající několik hodin, jsou v plném znění otištěny v M. G. 374
jasně přiznává, kterýžto opatrný postup nejlépe znemožňoval budoucí umné výklady.« Kliment VI. sesadil 7. dubna 1346 mohučského arcibiskupa Jindřicha z Virneburgu a přenesl jeho moc na čtyřiadvacetiletého Gerlacha Nassav- ského (neměl ještě věk předepsaný pro biskupa) a 13. dubna na Zelený čtvrtek vyhlásil nejstrašnější kletbu na Ludvíka (srovn. ČD II, 3, 460), kterou ho vyobcoval z církve, zbavil všech občanských práv, vyhlazoval jeho pa- mátku i s potomstvem a nařizoval poddaným, aby se proti němu postavili. Hned potom složil Karel se svým otcem za přítomnosti sboru kardinálů a za svědectví významných zasvěcenců, mezi nimiž byl i Karlův kancléř Mikuláš Luckův z Brna, Janův protonotář Mikuláš Efficax aj., do rukou papežových slavnostní přísahu na závazky podrobně ujednané, které pak byly v několika notářsky ověřených listinách zapsány a zpečetěny. A dne 22. dubna stal se Karel okázalými přísahami a mnoha záručnými listinami papežovým chráněn- cem v zápase o římskou korunu (další podrobnosti v ČD II, 3, 478 nsl.). O Karlových závazcích podrobně i Werunsky I, 409-418. 2 Volitelé »jako poslušní synové« hleděli především získati za své hlasy značné výhody; z nichž největší úplatky vymáhal kolínský arcibiskup Wal- ram, který byl tak prodlužen, že si nemohl ani vydržovati řádný dvůr. O jeho neslýchaných požadavcích podrobně Werunsky I, 428—432. A chtěl-li získat Karel jeho hlas, musel se jeho otec zaručit, že zaplatí Walramovým věřite- lům jeho vysoké dluhy. I saskému vévodovi Rudolfovi byly dány slušné sliby. — Ostatní dva volitelé: to byl Ludvíkův syn Ludvík Braniborský a rýnský falckrabě Ruprecht. Sv. Markéty je 13. července, ale volba byla vykonána II. července. 4 O dalších událostech po volbě podrobně ČD II. 3. 491-494. Volba roz- poutala prudký hněv Ludvíkových straníků, z nichž především starý bojovník a polemik Vilém Ockham v traktátě »De electione Caroli« [O volbě Kar- lově] razil pro Karla název »rex clericorum« [»popský král«] a útočil naň jako na pouhého námezdníka kurie. V poselstvu do Avignonu šli členové Karlovy kanceláře Mikuláš Luckův a Petr Lounský s trevírským kancléřem Rudolfem Losse a podali papeži zprávu jak o volbě, tak i o Karlově rozhodnutí dát se korunovat 27. srpna, a to, bude-li možno, v Cáchách, ne-li, tedy v Kolíně nad Rýnem. Zprávu Beneše Krabice, že Karel hned po volbě vyslal do Avignonu Arnošta a Mikuláše Opavského, prohlašují ČD II, 4, 9, p. 3 za mylnou. Teprve v říjnu poslal Karel do Avignonu poselstvo, v jehož čelo postavil Arnošta z Pardubic, který, ač metropolita, nebyl říšským knížetem; v jeho doprovodu byli osvědčení diplomaté a předáci královské i trevírské kance- láře Mikuláš Efficax, Gerald z Magnacu, Jan z Pistoje, trevírský děkan, a Rudolf Losse, povýšený na kapitulního děkana v Mohuči. V čele svět- ských poslů byl vyslán Jindřich hrabě Salm a lucemburský rytíř Gerhard z Hufflatizu. 5 Proslov Arnoštův i řeč papežova z 6. listopadu 1346, přeplněná biblic- kými citáty a trvající několik hodin, jsou v plném znění otištěny v M. G. 374
Strana 375
Const. VIII, 138 nsl. (ČD II, 4, I1, p. 1). Stručný český výtah z řeči papežovy uvádí J. Pavel ve svém překladu Karlova životopisu na str. 195 nsl. Kli- ment VI. ji zakončil v překrásně volené sestavě biblických citátů přáním: »Nechť odpočívá za přešťastných časů tvých celá říše v nádheře míru!« 23. Vzato z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV, 513-514. O smrti krále Jana má zprávu i František Pražský kn. III, B, kap. XXI (PDČ IV, 443) a staročeské skládání »O bitvě u Kreščaku« v PDČ III, 238-240. Karel původně zamýšlel dát se korunovat římskou korunou dne 27. srpna (viz čl. předch. p. 4), ale neočekávané události na západě odsunuly pro- vedení toho záměru. Francouzský následník Jan zle tísnil anglickou výpravu v jihozápadní Francii a tehdy vyjel Eduard III. se svým šestnáctiletým synem, princem Waleským (»černým princem«), z ostrova Wightu a přistál nenadále 12. července v přístavě St. Coast-la Hogue na normanském poloostrově Co- tentinu. Pak se dal na pochod k ústí Seiny, 26. července dobyl Caën a 6. srpna dosáhl u Elbeufu dolní Seiny. Francouzský král Filip VI. roz- kázal strhnouti mosty přes dolní Seinu, a sebrav neveliké vojsko, pospíchal k Rouenu a svolával ze všech stran pomoc. Jan Lucemburský dorazil do jeho hlavního tábora se svým sborem (asi 500 rytířů) kolem 13. srpna a také Karel tam vedl samostatný oddíl pod královským říšským praporem. 2 Eduard III. se rozhodl postupovati na Paříž a tři míle na sever od ní u Poissy nalezl most, sice poškozený, ale mohl se opraviti. Tehdy mu Filip VI. poslal vyzvání k řádné polní bitvě v dnech mezi 17. a 22. srpnem a zároveň převedl značnou část svého vojska do jižního předpolí Paříže. Toho využil anglický král, opravil rychle most u Poissy, 16. srpna přešel beze ztrát Seinu s celým vojskem a zamířil od Paříže k severu. Francouzské vojsko postupovalo souběžně s ním, aby mu zabránilo přechod přes Sommu. Angličané byli nuceni táhnouti až k ústí Sommy. V nejvyšší nouzi jim jeden zajatec ukázal brod před ústím Sommy, zvaný »Blanquetague«, a Eduard III. za mořského odlivu převedl vojsko na druhý břeh a 25. srpna se postavil nad Crécy (Kreščakem) na ploském hřbetu, který na jih i východ chránil dosti srázný výstup a vzadu několik lesíků. O celém tom pochodu i bitvě po- drobně u Werunskyho II. Bd., 62-72 a v ČD II, 3. 494-512; literatura o bitvě je uvedena tamže na str. 500 p. 1. Všechno anglické rytířstvo sesedlo s koní (u dnešního lesíka Crécy Gran- ge), kteří byli odvedeni do ochranné vozové hradby v týlu vojska, a mělo posíliti pěchotu. Francouzi tam přitáhli odpoledne 26. srpna a Filip VI. roz- kázal, aby se předvoj bez boje zastavil a utábořil. Ale proti tomu se posta- vili francouzští rytíři a vynutili na králi, aby aspoň janovská pěchota, ozbro- jená kušemi, učinila útok na nepřítele; v té chvíli se nad krajem strhla i krátká letní bouře, při níž Janovanům zvlhly tetivy, kdežto angličtí luko- střelci si je uchránili v suchu. Janovští střelci rychle ustoupili před deštem anglických šípů, vnesli nepořádek i do rytířských čet, jež se za nimi tlačily, takže někteří rytíři v domnění, že jde o zradu, prchající Janovany sami drtili 375
Const. VIII, 138 nsl. (ČD II, 4, I1, p. 1). Stručný český výtah z řeči papežovy uvádí J. Pavel ve svém překladu Karlova životopisu na str. 195 nsl. Kli- ment VI. ji zakončil v překrásně volené sestavě biblických citátů přáním: »Nechť odpočívá za přešťastných časů tvých celá říše v nádheře míru!« 23. Vzato z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV, 513-514. O smrti krále Jana má zprávu i František Pražský kn. III, B, kap. XXI (PDČ IV, 443) a staročeské skládání »O bitvě u Kreščaku« v PDČ III, 238-240. Karel původně zamýšlel dát se korunovat římskou korunou dne 27. srpna (viz čl. předch. p. 4), ale neočekávané události na západě odsunuly pro- vedení toho záměru. Francouzský následník Jan zle tísnil anglickou výpravu v jihozápadní Francii a tehdy vyjel Eduard III. se svým šestnáctiletým synem, princem Waleským (»černým princem«), z ostrova Wightu a přistál nenadále 12. července v přístavě St. Coast-la Hogue na normanském poloostrově Co- tentinu. Pak se dal na pochod k ústí Seiny, 26. července dobyl Caën a 6. srpna dosáhl u Elbeufu dolní Seiny. Francouzský král Filip VI. roz- kázal strhnouti mosty přes dolní Seinu, a sebrav neveliké vojsko, pospíchal k Rouenu a svolával ze všech stran pomoc. Jan Lucemburský dorazil do jeho hlavního tábora se svým sborem (asi 500 rytířů) kolem 13. srpna a také Karel tam vedl samostatný oddíl pod královským říšským praporem. 2 Eduard III. se rozhodl postupovati na Paříž a tři míle na sever od ní u Poissy nalezl most, sice poškozený, ale mohl se opraviti. Tehdy mu Filip VI. poslal vyzvání k řádné polní bitvě v dnech mezi 17. a 22. srpnem a zároveň převedl značnou část svého vojska do jižního předpolí Paříže. Toho využil anglický král, opravil rychle most u Poissy, 16. srpna přešel beze ztrát Seinu s celým vojskem a zamířil od Paříže k severu. Francouzské vojsko postupovalo souběžně s ním, aby mu zabránilo přechod přes Sommu. Angličané byli nuceni táhnouti až k ústí Sommy. V nejvyšší nouzi jim jeden zajatec ukázal brod před ústím Sommy, zvaný »Blanquetague«, a Eduard III. za mořského odlivu převedl vojsko na druhý břeh a 25. srpna se postavil nad Crécy (Kreščakem) na ploském hřbetu, který na jih i východ chránil dosti srázný výstup a vzadu několik lesíků. O celém tom pochodu i bitvě po- drobně u Werunskyho II. Bd., 62-72 a v ČD II, 3. 494-512; literatura o bitvě je uvedena tamže na str. 500 p. 1. Všechno anglické rytířstvo sesedlo s koní (u dnešního lesíka Crécy Gran- ge), kteří byli odvedeni do ochranné vozové hradby v týlu vojska, a mělo posíliti pěchotu. Francouzi tam přitáhli odpoledne 26. srpna a Filip VI. roz- kázal, aby se předvoj bez boje zastavil a utábořil. Ale proti tomu se posta- vili francouzští rytíři a vynutili na králi, aby aspoň janovská pěchota, ozbro- jená kušemi, učinila útok na nepřítele; v té chvíli se nad krajem strhla i krátká letní bouře, při níž Janovanům zvlhly tetivy, kdežto angličtí luko- střelci si je uchránili v suchu. Janovští střelci rychle ustoupili před deštem anglických šípů, vnesli nepořádek i do rytířských čet, jež se za nimi tlačily, takže někteří rytíři v domnění, že jde o zradu, prchající Janovany sami drtili 375
Strana 376
koňmi a meči. Zmatek se přenesl do francouzských rytířských houfců, takže potom jen jednotlivé jejich oddíly bez vedení vyrážely vzhůru proti Angli- čanům. Ale pevné šiky anglické pěchoty, ozbrojené luky s dalekým dostře- lem, přímo pokosily francouzské rytířské voje tak, že bojiště bylo pokryto takovým množstvím urozených bojovníků, že toho nebylo pamětníka. Podle Werunskyho II, 71 byly celkové ztráty Francouzů asi 1600 baronů, 4000 šlech- ticů a 20.000 mužů. A tam našel hrdinnou smrt i král Jan. 3 O jeho skonu podrobně v ČD II, 3, 504-510. Jedním z rytířů, kteří krále provázeli na smrt, byl Jindřich Münch z Basi- leje a druhým mladý Jindřich z Klingenberku, jehož otec přišel již za Vác- lava II. ze Švábska do Čech a zdomácněl zejména na Moravě. Z českých pánů tam padli mladý Jindřich z Rožmberka, nejstarší syn Petra z Rožm- berka, a Jindřich z Lichtenburka. Podle ČD II, 3, 510 je pozdějším výmyslem pověst, že by mladičky princ Waleský vzal z helmice Janovy tři pštrosí péra s heslem »ich dene« [slou- žím]. Podobné heslo u Jana není nikde doloženo a podle skládání o bitvě u Kreščaku měl Jan na helmici supí péra. 4 Svátek sv. Rufa se u nás světil 26. srpna, v západních zemích 27. srpna. 5 Jako byl neklidný celý život padlého krále, tak ani jeho tělesné po- zůstatky nenacházely po celá staletí pokoje. Nebyl pohřben, jak si sám určil v závěti z r. 1340, v opatství Clairefontaine, nýbrž v benediktinském opatství (Alt-Münster) Panny Marie, jež bylo v podhradí města Lucemburku poblíž městských hradeb, Před hradbou zřídil tam Václav IV. později ozdobný oltář, ale ten byl zničen, když se r. 1543 za války opatství bouralo. Janovy pozůstatky přenesli mniši do františkánského kláštera v městě, ale tam nebyly šetrně opatrovány a byla odtamtud dočasně odcizena i králova lebka. Byla vrácena teprve r. 1630, když zatím byl pro královy pozůstatky zřízen hrob v novém opatství (Neu-Münster), kde mu v letech 1613-1618 arcikníže Albrecht dal postaviti i krásný barokový pomník. Ten však byl zničen po- žárem r. 1684 a teprve r. 1688 byla v náhradním opatství zřízena nová hrobka pro královské kosti s dřevěným oltářem, podnes zachovaným. Tam je uka- zovali mniši cestujícím a tam je viděli také čeští vojáci za doby Marie Tere- zie, když projížděli Lucemburskem. V revolučních válkách r. 1795 ukryli mniši Janovy ostatky v soukromém bytě, odkud byly r. 1809 převezeny do Metlachu. Tam se dostaly do sbírek přírodovědeckých zvláštností jednoho továrníka a tam je našel r. 1833 pruský princ, později král Fridrich Vilém IV. Po delším jednání je získal a dal pro ně zříditi r. 1838 nádhernou hrobku ve zvláštní kapli na místě někdejší poustevny v Castellu nad Saarou, na strmé skále nad řekou postavené. Odtamtud byly dne 26. srpna 1946 o šestistém výročí Janovy smrti jeho ostatky převezeny do Lucemburku a slavnostně uloženy v tamním katedrál- ním chrámu P. Marie (srovn. ČD II, 3, 511-512). 6 Podle ČD II, 4, 14 p. 2 neodpovídá skutečnosti, že Arnošt přinesl do Bonnu vyhotovené aprobační listiny. Karel nebyl korunován v Cáchách, v korunovačním městě římských králů, ani v Kolíně n. R., nýbrž v Bonnu 376
koňmi a meči. Zmatek se přenesl do francouzských rytířských houfců, takže potom jen jednotlivé jejich oddíly bez vedení vyrážely vzhůru proti Angli- čanům. Ale pevné šiky anglické pěchoty, ozbrojené luky s dalekým dostře- lem, přímo pokosily francouzské rytířské voje tak, že bojiště bylo pokryto takovým množstvím urozených bojovníků, že toho nebylo pamětníka. Podle Werunskyho II, 71 byly celkové ztráty Francouzů asi 1600 baronů, 4000 šlech- ticů a 20.000 mužů. A tam našel hrdinnou smrt i král Jan. 3 O jeho skonu podrobně v ČD II, 3, 504-510. Jedním z rytířů, kteří krále provázeli na smrt, byl Jindřich Münch z Basi- leje a druhým mladý Jindřich z Klingenberku, jehož otec přišel již za Vác- lava II. ze Švábska do Čech a zdomácněl zejména na Moravě. Z českých pánů tam padli mladý Jindřich z Rožmberka, nejstarší syn Petra z Rožm- berka, a Jindřich z Lichtenburka. Podle ČD II, 3, 510 je pozdějším výmyslem pověst, že by mladičky princ Waleský vzal z helmice Janovy tři pštrosí péra s heslem »ich dene« [slou- žím]. Podobné heslo u Jana není nikde doloženo a podle skládání o bitvě u Kreščaku měl Jan na helmici supí péra. 4 Svátek sv. Rufa se u nás světil 26. srpna, v západních zemích 27. srpna. 5 Jako byl neklidný celý život padlého krále, tak ani jeho tělesné po- zůstatky nenacházely po celá staletí pokoje. Nebyl pohřben, jak si sám určil v závěti z r. 1340, v opatství Clairefontaine, nýbrž v benediktinském opatství (Alt-Münster) Panny Marie, jež bylo v podhradí města Lucemburku poblíž městských hradeb, Před hradbou zřídil tam Václav IV. později ozdobný oltář, ale ten byl zničen, když se r. 1543 za války opatství bouralo. Janovy pozůstatky přenesli mniši do františkánského kláštera v městě, ale tam nebyly šetrně opatrovány a byla odtamtud dočasně odcizena i králova lebka. Byla vrácena teprve r. 1630, když zatím byl pro královy pozůstatky zřízen hrob v novém opatství (Neu-Münster), kde mu v letech 1613-1618 arcikníže Albrecht dal postaviti i krásný barokový pomník. Ten však byl zničen po- žárem r. 1684 a teprve r. 1688 byla v náhradním opatství zřízena nová hrobka pro královské kosti s dřevěným oltářem, podnes zachovaným. Tam je uka- zovali mniši cestujícím a tam je viděli také čeští vojáci za doby Marie Tere- zie, když projížděli Lucemburskem. V revolučních válkách r. 1795 ukryli mniši Janovy ostatky v soukromém bytě, odkud byly r. 1809 převezeny do Metlachu. Tam se dostaly do sbírek přírodovědeckých zvláštností jednoho továrníka a tam je našel r. 1833 pruský princ, později král Fridrich Vilém IV. Po delším jednání je získal a dal pro ně zříditi r. 1838 nádhernou hrobku ve zvláštní kapli na místě někdejší poustevny v Castellu nad Saarou, na strmé skále nad řekou postavené. Odtamtud byly dne 26. srpna 1946 o šestistém výročí Janovy smrti jeho ostatky převezeny do Lucemburku a slavnostně uloženy v tamním katedrál- ním chrámu P. Marie (srovn. ČD II, 3, 511-512). 6 Podle ČD II, 4, 14 p. 2 neodpovídá skutečnosti, že Arnošt přinesl do Bonnu vyhotovené aprobační listiny. Karel nebyl korunován v Cáchách, v korunovačním městě římských králů, ani v Kolíně n. R., nýbrž v Bonnu 376
Strana 377
a jeho korunovace nebyla nijak okázalá. Po krátkém pobytu v Bonnu ode- bral se do Trevíru a tam potvrdil prastrýci Balduinovi vládní moc nad rod- nou državou lucemburskou a ustanovil ho po dobu celého svého pobytu v českých zemích a v Itálii svým plnomocným a generálním zástupcem v ce- lém Německu a Burgundském království a přilehlých zemích. Potom se vydal v prosinci na smělý a dobrodružný návrat do Čech. Přestrojen za panošíka a často veda sám koně, tajně prošel celým Alsaskem, Švábskem a bavor- skými Franky; kdyby byl býval poznán a zajat, bylo by celé jeho životní dílo ztraceno. Ale v týdnu po Třech králích r. 1347 se šťastně dostal do Čech (srovn. ČD II, 4, 14-17). 24. Vzato z Beneše Krabice kn. IV (PDČ IV, 514-515). 1 O osudu Jana Jindřicha viz výše v čl. 21 p. 1. Podrobně o Karlově cestě do Tyrol a o tamních a italských poměrech ČD II, 4, 18—24. Družina Karlova necestovala asi v jediném houfci. Byli v ní mocní páni, Mikuláš Opavský, Vilém z Landštejna, Smil z Bítova, Zbyněk Zajíc a Bušek z Velhartic a vedle toho množství duchovních, činných v jeho službách. Na cestu se Karel vydal někdy v únoru a 25. března o Květné neděli již slavnostně vystoupil v Tridentě. Začátkem dubna pokusil se o útok na Tyrolsko a pronikl až k Meranu a obléhal Markétu v jejím hradu Tyrolu. Ale potom musel ustoupit před Ludvíkem Bavorem. Nedal se zlákati, aby se pouštěl do italských politických zápasů, nýbrž vzdal se i pokusu o znovu- dobytí Tyrol a vrátil se v srpnu do Čech. 2 Karel dal ještě za života otcova zhotoviti novou drahocennou králov- skou korunu, i žezlo a prsten ze zlata a drahých kamenů (viz obr. č. 12), neboť starou korunu a jiné korunovační klenoty král Jan asi zašantročil. 3 Pro novou korunu vymohl Karel na papeži Klimentu VI. zvláštní bulu z 6. května 1346, která stanovila pod přísnou klatbou, že »velmi cenný dia- dém královský«, který markrabě Karel »z oddanosti a úcty k sv. Václavu, kdysi králi českému, nově dal zhotoviti«, nikdy nesmí být zcizen nebo za- staven, nýbrž má trvale spočívat na lebce sv. Václava. O korunovaci obšírněji František Pražský B, kap. XXV, PDČ IV, 447-448 a podrobně ČD II, 29-33. Karel sám napsal obšírný spis »Ordo ad coronandum regem Bohemiae« (Řád korunování krále českého), nebo měl účast v jeho napsání; nově jej vydal s objasněním všech otázek s touto věcí souvisících Josef Cibulka ve spise »Český řád korunovační a jeho původ« (Praha 1934). 4 Byl to klášter u Panny Marie Na písku (Sněžné), kde byli původně karmelitáni, v novější době františkáni. Potom dne 19. listopadu 1347 daroval Karel klášteru všechnu plochu před Havelskou bránou až k Židovskému hřbitovu. 377
a jeho korunovace nebyla nijak okázalá. Po krátkém pobytu v Bonnu ode- bral se do Trevíru a tam potvrdil prastrýci Balduinovi vládní moc nad rod- nou državou lucemburskou a ustanovil ho po dobu celého svého pobytu v českých zemích a v Itálii svým plnomocným a generálním zástupcem v ce- lém Německu a Burgundském království a přilehlých zemích. Potom se vydal v prosinci na smělý a dobrodružný návrat do Čech. Přestrojen za panošíka a často veda sám koně, tajně prošel celým Alsaskem, Švábskem a bavor- skými Franky; kdyby byl býval poznán a zajat, bylo by celé jeho životní dílo ztraceno. Ale v týdnu po Třech králích r. 1347 se šťastně dostal do Čech (srovn. ČD II, 4, 14-17). 24. Vzato z Beneše Krabice kn. IV (PDČ IV, 514-515). 1 O osudu Jana Jindřicha viz výše v čl. 21 p. 1. Podrobně o Karlově cestě do Tyrol a o tamních a italských poměrech ČD II, 4, 18—24. Družina Karlova necestovala asi v jediném houfci. Byli v ní mocní páni, Mikuláš Opavský, Vilém z Landštejna, Smil z Bítova, Zbyněk Zajíc a Bušek z Velhartic a vedle toho množství duchovních, činných v jeho službách. Na cestu se Karel vydal někdy v únoru a 25. března o Květné neděli již slavnostně vystoupil v Tridentě. Začátkem dubna pokusil se o útok na Tyrolsko a pronikl až k Meranu a obléhal Markétu v jejím hradu Tyrolu. Ale potom musel ustoupit před Ludvíkem Bavorem. Nedal se zlákati, aby se pouštěl do italských politických zápasů, nýbrž vzdal se i pokusu o znovu- dobytí Tyrol a vrátil se v srpnu do Čech. 2 Karel dal ještě za života otcova zhotoviti novou drahocennou králov- skou korunu, i žezlo a prsten ze zlata a drahých kamenů (viz obr. č. 12), neboť starou korunu a jiné korunovační klenoty král Jan asi zašantročil. 3 Pro novou korunu vymohl Karel na papeži Klimentu VI. zvláštní bulu z 6. května 1346, která stanovila pod přísnou klatbou, že »velmi cenný dia- dém královský«, který markrabě Karel »z oddanosti a úcty k sv. Václavu, kdysi králi českému, nově dal zhotoviti«, nikdy nesmí být zcizen nebo za- staven, nýbrž má trvale spočívat na lebce sv. Václava. O korunovaci obšírněji František Pražský B, kap. XXV, PDČ IV, 447-448 a podrobně ČD II, 29-33. Karel sám napsal obšírný spis »Ordo ad coronandum regem Bohemiae« (Řád korunování krále českého), nebo měl účast v jeho napsání; nově jej vydal s objasněním všech otázek s touto věcí souvisících Josef Cibulka ve spise »Český řád korunovační a jeho původ« (Praha 1934). 4 Byl to klášter u Panny Marie Na písku (Sněžné), kde byli původně karmelitáni, v novější době františkáni. Potom dne 19. listopadu 1347 daroval Karel klášteru všechnu plochu před Havelskou bránou až k Židovskému hřbitovu. 377
Strana 378
25. Vzato z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV. 515. 1 O náhlém skonu Ludvíka Bavora i František Pražský B, kap. XXV. PDČ IV, 448; o událostech po Ludvíkově smrti ČD II, 4, 37-38. Karel musel nové straníky získat vysokými částkami peněžními. 3 Stalo se to až následujícího roku, 4. června 1348, kdy kováři a jiní kovo- dělní řemeslníci svrhli vládu patricijských rodů v městě a povolali do města Ludvíka Braniborského, který ihned se svými bratry přijel do Norimberka a pobyl tam přes čtrnáct dní. 4 Vzato z listiny v Monumenta Vaticana etc., Tomus I, str. 555 č. 975. 26. Listina je v CJM I, str. 72 nsl. č. 48. Z německého textu ji přeložil Zd. Fiala. 1 Karel hleděl upokojiti obec Starého Města, která byla znepokojena tím, že široký pás novoměstský bude bránit rozvoji města. 2 Listina byla vyhotovena až v r. 1348, kdy bylo započato se zakládáním Nového Města, ale Staroměstští si pravděpodobně vymohli její antedatování do r. 1347. Srovn. ČD II, 4, 61. 27. První odstavec je vzat z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV, 516. Zprávu o tom má i František Pražský B, kap. XXXI, PDČ IV, 449. Zakládací listina Nového Města pražského je v CJM I, str. 79 nsl. č. 49. O tomto založení srovn. i Tomek II2, 3-8 a ČD II, 4, 56-61. 1 O tom výše v čl. 17. 2 O něm níže v čl. 29. 3 Byly to tzv. věčné platy, renty, tj. trvalé hypotéky (dluhy) na nemovitos- tech, které dlužník nemohl nikdy umořiti; z nich plynuly jejich držitelům, především církevním vrchnostem, značné důchody. Na Starém Městě byla to věc od 13. století tak obecná, že učinila vlastnictví mnohých předlužených domů prázdnou formou. 4 Listina je v CJM I, str. 83 č. 50. 5 V lat. orig.: angariis, perangariis; překládá se též: holdovacích poplatků a zvýšených těchto poplatků. 6 Listina je v SUA (ŘA - Křižovníci s hvězdou — Praha konec mostu — 22. XII. 1349). 28. První odstavec je z Beneše Krabice IV. kn., PDČ IV, str. 516. 1 Zakládací listina je přeložena z lat. originálu (opsal jej Zd. Fiala). Je ve SUA (ŘA - Ben. - Emauzy, Praha — 14. XII. 1348). 378
25. Vzato z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV. 515. 1 O náhlém skonu Ludvíka Bavora i František Pražský B, kap. XXV. PDČ IV, 448; o událostech po Ludvíkově smrti ČD II, 4, 37-38. Karel musel nové straníky získat vysokými částkami peněžními. 3 Stalo se to až následujícího roku, 4. června 1348, kdy kováři a jiní kovo- dělní řemeslníci svrhli vládu patricijských rodů v městě a povolali do města Ludvíka Braniborského, který ihned se svými bratry přijel do Norimberka a pobyl tam přes čtrnáct dní. 4 Vzato z listiny v Monumenta Vaticana etc., Tomus I, str. 555 č. 975. 26. Listina je v CJM I, str. 72 nsl. č. 48. Z německého textu ji přeložil Zd. Fiala. 1 Karel hleděl upokojiti obec Starého Města, která byla znepokojena tím, že široký pás novoměstský bude bránit rozvoji města. 2 Listina byla vyhotovena až v r. 1348, kdy bylo započato se zakládáním Nového Města, ale Staroměstští si pravděpodobně vymohli její antedatování do r. 1347. Srovn. ČD II, 4, 61. 27. První odstavec je vzat z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV, 516. Zprávu o tom má i František Pražský B, kap. XXXI, PDČ IV, 449. Zakládací listina Nového Města pražského je v CJM I, str. 79 nsl. č. 49. O tomto založení srovn. i Tomek II2, 3-8 a ČD II, 4, 56-61. 1 O tom výše v čl. 17. 2 O něm níže v čl. 29. 3 Byly to tzv. věčné platy, renty, tj. trvalé hypotéky (dluhy) na nemovitos- tech, které dlužník nemohl nikdy umořiti; z nich plynuly jejich držitelům, především církevním vrchnostem, značné důchody. Na Starém Městě byla to věc od 13. století tak obecná, že učinila vlastnictví mnohých předlužených domů prázdnou formou. 4 Listina je v CJM I, str. 83 č. 50. 5 V lat. orig.: angariis, perangariis; překládá se též: holdovacích poplatků a zvýšených těchto poplatků. 6 Listina je v SUA (ŘA - Křižovníci s hvězdou — Praha konec mostu — 22. XII. 1349). 28. První odstavec je z Beneše Krabice IV. kn., PDČ IV, str. 516. 1 Zakládací listina je přeložena z lat. originálu (opsal jej Zd. Fiala). Je ve SUA (ŘA - Ben. - Emauzy, Praha — 14. XII. 1348). 378
Strana 379
O založení kláštera na Slovanech v ČD II, 4, 55 a úvod str. 73. 2 Misto v originále zni: insigniuit largitorem donorum huius modi cum tharsis et insule regibus inclitis: Je to ohlas žalmu 71, věnovaného Šalomou- novi, kde se ve v. 10 pravi:Reges Tharsis et insulae munera offerent. Thar- sis (nesklonné) bylo jméno města jednak v Hispánii, jednak v Kilikii (v M. Asii) a v širším smyslu znamená nejzazší kraje západu a nejvzdále- nější břehy. — Výborný z proroků je žalmista (král David). Jeroným (Hieronymos), církevní Otec, byl původem Ilyr z Dalmácie, pobýval v různých částech řeckého světa, až se nakonec usadil v Betlémě, kde zemřel r. 420. Proslavil se překladem Starého zákona z hebrejštiny a Nového zákona z řečtiny (pro Nový zákon zrevidoval vlastně jen starší překlady). Jeho převod se stal obecně rozšířeným a uznaným v západní, tj. římskokatolické církvi a nazývá se Vulgáta. Do slovanského jazyka Písmo nepřeložil; to mu připisovala jen pověst, také proto, že se jako jeho rodiště uváděl Stridon, místo v Charvátsku nebo v Dalmácii, a byl proto pokládán za Slovana. Listina je v CJM I, str. 83 č. 50. 5 V lat. originále výraz nejasný. Listina je v SUA (ŘA - Cisterc. — Zlatá Koruna - II. VII. 1349). V orig. Hirzzov, místo blíže neznámé. 6 7 29. Vzato z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV, 517-518. Zakládací listina u Vojtíška (v příl.). O založení university ČD II, 4, 69-81; Vojtíšek 9-13; podrobně Chaloupecký 26-72. 1 Není vyloučeno, že Karel jednal již za jarního pobytu v Avignoně r. 1346 s papežem Klimentem VI. o zřízení obecného učení (studium gene- rale) v Praze, jistě pak věc dojednal arcibiskup Arnošt z Pardubic v posel- stvu na konci roku 1346 (viz o něm čl. 22, p. 4). A tak Kliment VI. vydal 26. ledna 1347 listinu, kterou na žádost krále Karla svoluje, aby bylo v Praze založeno obecné učení všech oborů neboli fakult a uděluje do budoucna učícím doktorům i studentům výsady a práva jiných obecných učení a při- znává těm, kdož by na pražské universitě dosáhli hodnosti doktorské nebo mistrovské, že mohou působiti na kterékoli universitě. Podle ČD II, 4, 73 »tuto listinu zatlačilo poněkud do stínu Karlovo privilegium z roku následu- jícího, ale z hlediska středověkého cítění lze sotva pochybovati o tom, že v ní jest nutno viděti především zakládací instrument pražského vysokého učení«. Originál listiny byl v archivu Karlovy university, ale byl před květ- nem r. 1945 spolu se Zlatou bulou, jinými listinami a universitními insigniemi odvezen pravděpodobně za hranice. - Listina je otištěna u Vojtíška. O věci viz i úvod str. 70-71. 2 Karlovi záleželo především na tom, aby bylo zahájeno co nejdříve stu- dium theologie. Ještě před založením pražské university byl poslán do Prahy Jan z Dambachu, jediný doktor theologie v německé provincii dominikán- ského řádu. Z augustiniánů začal čísti mistr Mikuláš z Loun také již r. 1347 379
O založení kláštera na Slovanech v ČD II, 4, 55 a úvod str. 73. 2 Misto v originále zni: insigniuit largitorem donorum huius modi cum tharsis et insule regibus inclitis: Je to ohlas žalmu 71, věnovaného Šalomou- novi, kde se ve v. 10 pravi:Reges Tharsis et insulae munera offerent. Thar- sis (nesklonné) bylo jméno města jednak v Hispánii, jednak v Kilikii (v M. Asii) a v širším smyslu znamená nejzazší kraje západu a nejvzdále- nější břehy. — Výborný z proroků je žalmista (král David). Jeroným (Hieronymos), církevní Otec, byl původem Ilyr z Dalmácie, pobýval v různých částech řeckého světa, až se nakonec usadil v Betlémě, kde zemřel r. 420. Proslavil se překladem Starého zákona z hebrejštiny a Nového zákona z řečtiny (pro Nový zákon zrevidoval vlastně jen starší překlady). Jeho převod se stal obecně rozšířeným a uznaným v západní, tj. římskokatolické církvi a nazývá se Vulgáta. Do slovanského jazyka Písmo nepřeložil; to mu připisovala jen pověst, také proto, že se jako jeho rodiště uváděl Stridon, místo v Charvátsku nebo v Dalmácii, a byl proto pokládán za Slovana. Listina je v CJM I, str. 83 č. 50. 5 V lat. originále výraz nejasný. Listina je v SUA (ŘA - Cisterc. — Zlatá Koruna - II. VII. 1349). V orig. Hirzzov, místo blíže neznámé. 6 7 29. Vzato z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV, 517-518. Zakládací listina u Vojtíška (v příl.). O založení university ČD II, 4, 69-81; Vojtíšek 9-13; podrobně Chaloupecký 26-72. 1 Není vyloučeno, že Karel jednal již za jarního pobytu v Avignoně r. 1346 s papežem Klimentem VI. o zřízení obecného učení (studium gene- rale) v Praze, jistě pak věc dojednal arcibiskup Arnošt z Pardubic v posel- stvu na konci roku 1346 (viz o něm čl. 22, p. 4). A tak Kliment VI. vydal 26. ledna 1347 listinu, kterou na žádost krále Karla svoluje, aby bylo v Praze založeno obecné učení všech oborů neboli fakult a uděluje do budoucna učícím doktorům i studentům výsady a práva jiných obecných učení a při- znává těm, kdož by na pražské universitě dosáhli hodnosti doktorské nebo mistrovské, že mohou působiti na kterékoli universitě. Podle ČD II, 4, 73 »tuto listinu zatlačilo poněkud do stínu Karlovo privilegium z roku následu- jícího, ale z hlediska středověkého cítění lze sotva pochybovati o tom, že v ní jest nutno viděti především zakládací instrument pražského vysokého učení«. Originál listiny byl v archivu Karlovy university, ale byl před květ- nem r. 1945 spolu se Zlatou bulou, jinými listinami a universitními insigniemi odvezen pravděpodobně za hranice. - Listina je otištěna u Vojtíška. O věci viz i úvod str. 70-71. 2 Karlovi záleželo především na tom, aby bylo zahájeno co nejdříve stu- dium theologie. Ještě před založením pražské university byl poslán do Prahy Jan z Dambachu, jediný doktor theologie v německé provincii dominikán- ského řádu. Z augustiniánů začal čísti mistr Mikuláš z Loun také již r. 1347 379
Strana 380
v klášteře u sv. Tomáše. Karel nebo Arnošt našel pro theologii i síly do- mácí. Byl to dominikán Jan Moravec, Čech přirozený, který studoval na uni- versitě v Paříži a Oxfordě, pět let již přednášel bohosloví ve svém klášteře; Karel mu r. 1348 vymohl u papežské stolice, že se stal mistrem svaté theo- logie; působil také jako »lektor a instruktor kléru«. O svatém Písmu četl v Praze u minoritů Vojtěch Bludův, z urozené české rodiny. Profesorem kanonického (církevního) práva byl hned v počátcích pražského učení Buonsignore de Buonsignori, povolaný z Bologně, a vedle něho o něm vykládal domácí znalec Štěpán z Uherčic. O medicině přednášel Baltazar z Tuscie (de Marcellinis) dále mistr Walther, připomínaný jako osobní lékař krále Jana a Karla, který se stal správcem školy u Panny Marie před Týnem. Universita neměla zvláštní budovu nebo ústavy. Profesoři, většinou stavu duchovního, našli útulek pro sebe i své posluchače v některém klášteře nebo ve škole při chrámu sv. Víta, nebo i v soukromí. Mnozí profesoři měli pro studenty »bursy«, tj. pokoje, v nichž studenti za plat (»bursa«) u svých mistrů bydleli a u kterých se i stravovali. A v těch místnostech přednášeli profesoři nejen svým, ale i cizím »bursiánům«. Slavnostní shromáždění celé universitní obce bývala buď v chrámě Svatovítském nebo v arcibiskupském paláci na Malé Straně, kde se konaly hlavně promoce; první se připomíná r. 1349. Teprve zřízením kolejí byl tento nedostatek odstraněn. Zlatou bulu Karla IV. o zřízení university stylisoval podle vzorů jiho- italských listin štaufovských osobní sekretář Karlův, mistr Mikuláš Sortes, kanovník z Laonu. Podle Chaloupeckého (str. 37) lze právem tvrditi, že listina vznikla za osobní účasti samého Karla. Její faksimile na obr. č. 9. 5 List podává Kaiser, Collectarius str. 200. O vyslání mistra Jana z Dam- bachu viz výše pozn. 2, 6 O nich v listině samé. Listina je u Vojtíška; její faksimile je na obr. č. II. — Dům Lazarův stával za nynějším kostelem sv. Mikuláše na Starém Městě pražském. Roku 1383 daroval Václav IV. rozsáhlý dům či spíše palác bohatého peněžníka, mincmistra Jana (ohla) Rotleva hlavní koleji mistrů pražského učení, která se tam asi r. 1386 přestěhovala. To je dnešní Karolinum (srovn. Tomek II2, 161, 472-473). Již tehdy se v jeho prostorných síních konala shromáždění university a již tenkrát se tam připomíná společná veliká síň [»commune auditorium universitatis«]. 8 To byl hospodářský základ koleje. 9 Knihy Sentencí. To byl spis »Libri quatuor Sententiarum«, který napsal Petr Lombardský (Petrus Lombardus), rodem Ital z Lumellu, pařížský biskup († 1164). Bylo to vlastně v podstatě rozvedení soustavy scholastické theo- logie podle výroků Písma, podle Otců, zvláště Augustina, a koncilů. (V I. kn. Bůh, v 2. stvoření světa a hříchy, v 3. učení o Kristu a ctnostech, ve 4. svá- tosti a život záhrobní.) Hus napsal k Lombardovu dílu latinský výklad »Super quatuor Sententiarum«. 380
v klášteře u sv. Tomáše. Karel nebo Arnošt našel pro theologii i síly do- mácí. Byl to dominikán Jan Moravec, Čech přirozený, který studoval na uni- versitě v Paříži a Oxfordě, pět let již přednášel bohosloví ve svém klášteře; Karel mu r. 1348 vymohl u papežské stolice, že se stal mistrem svaté theo- logie; působil také jako »lektor a instruktor kléru«. O svatém Písmu četl v Praze u minoritů Vojtěch Bludův, z urozené české rodiny. Profesorem kanonického (církevního) práva byl hned v počátcích pražského učení Buonsignore de Buonsignori, povolaný z Bologně, a vedle něho o něm vykládal domácí znalec Štěpán z Uherčic. O medicině přednášel Baltazar z Tuscie (de Marcellinis) dále mistr Walther, připomínaný jako osobní lékař krále Jana a Karla, který se stal správcem školy u Panny Marie před Týnem. Universita neměla zvláštní budovu nebo ústavy. Profesoři, většinou stavu duchovního, našli útulek pro sebe i své posluchače v některém klášteře nebo ve škole při chrámu sv. Víta, nebo i v soukromí. Mnozí profesoři měli pro studenty »bursy«, tj. pokoje, v nichž studenti za plat (»bursa«) u svých mistrů bydleli a u kterých se i stravovali. A v těch místnostech přednášeli profesoři nejen svým, ale i cizím »bursiánům«. Slavnostní shromáždění celé universitní obce bývala buď v chrámě Svatovítském nebo v arcibiskupském paláci na Malé Straně, kde se konaly hlavně promoce; první se připomíná r. 1349. Teprve zřízením kolejí byl tento nedostatek odstraněn. Zlatou bulu Karla IV. o zřízení university stylisoval podle vzorů jiho- italských listin štaufovských osobní sekretář Karlův, mistr Mikuláš Sortes, kanovník z Laonu. Podle Chaloupeckého (str. 37) lze právem tvrditi, že listina vznikla za osobní účasti samého Karla. Její faksimile na obr. č. 9. 5 List podává Kaiser, Collectarius str. 200. O vyslání mistra Jana z Dam- bachu viz výše pozn. 2, 6 O nich v listině samé. Listina je u Vojtíška; její faksimile je na obr. č. II. — Dům Lazarův stával za nynějším kostelem sv. Mikuláše na Starém Městě pražském. Roku 1383 daroval Václav IV. rozsáhlý dům či spíše palác bohatého peněžníka, mincmistra Jana (ohla) Rotleva hlavní koleji mistrů pražského učení, která se tam asi r. 1386 přestěhovala. To je dnešní Karolinum (srovn. Tomek II2, 161, 472-473). Již tehdy se v jeho prostorných síních konala shromáždění university a již tenkrát se tam připomíná společná veliká síň [»commune auditorium universitatis«]. 8 To byl hospodářský základ koleje. 9 Knihy Sentencí. To byl spis »Libri quatuor Sententiarum«, který napsal Petr Lombardský (Petrus Lombardus), rodem Ital z Lumellu, pařížský biskup († 1164). Bylo to vlastně v podstatě rozvedení soustavy scholastické theo- logie podle výroků Písma, podle Otců, zvláště Augustina, a koncilů. (V I. kn. Bůh, v 2. stvoření světa a hříchy, v 3. učení o Kristu a ctnostech, ve 4. svá- tosti a život záhrobní.) Hus napsal k Lombardovu dílu latinský výklad »Super quatuor Sententiarum«. 380
Strana 381
30. Vzato z Františka Pražského B, kap. XXVI, PDČ IV, 449-450. O moru podrobněji v ČD II, 4, 120. 31. 1 Listina Staroměstským je v CJM I, str. 85 č. 51. 2 Byl to začátek výstavby nových hradeb, jež obepínaly aspoň poněkud širší oblast (ČD II, 4, 242). 3 Tato listina je v CJM I, str. 89 č. 55. 32. První odstavec je vzat z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV, 516. 1 Listina je v CJM I, str. 107 č. 66. Z německého textu ji přeložil Zd. Fiala. Byla vydána 16. února 1358. 2 Tj. mimo sebe musí míti ještě dva svědky. 3 Byla to neděle masopustní, Quinquagesima, sedmá před velikonoci. 33. František Pražský B, kap. XXVI (konec) a XXVII (začátek), PDČ IV, 451, 455; Beneš Krabice IV. kn., PDČ IV, 517, 520, 521. Rudolfa. Jako obvěnění zajistil Karel IV. Anně 9000 hřiven zapsaných na Tachově a Přimdě, zatím co její věno od otce bylo zajištěno na někte- rých hradech a městečkách v Horní Falci. Zároveň byla Karlovi zajištěna vyhlídka na říšské državy a panství Annina otce, kdyby zemřel bez synů (ČD II, 4, 125 a 338). Annu nazývali Čechové také Mečkou. 2 O tom podrobněji ČD II, 4, 339 a úvod str. 26. Jan Volek, biskup olomoucký, zemřel 27. září 1351. Jeho nástupce, Jan Očko z Vlašimě, pražský kanovník a probošt dvorské kaple Všech svatých, byl Karlův oblíbený dvořan a sekretář. Přezdívku »Očko« dostal asi pro nápadný zákal levého oka (ČD II, 4, 215 i p. 1). 4 V chrámu na Karlově chtěl král uctíti památku svého císařského předka Karla Velikého, z jehož relikvií si právě přivezl část z Cách do Prahy. Ke stavbě kostela se připíná pověst, kterou zpracoval Al. Jirásek v »Starých pověstech českých«. Klenba kostela byla provedena až v 15. století a vnitřek byl v 17. stol. silně zbarokisován. 5 Synové Petra z Rožmberka a Jan z Michalovic pustili se pro soukromé pře do války s jinými pány českými (Vilémem z Landštejna) i rakouskými. Karel vytáhl z Prahy II. února 1352, na rožmberském zboží zbirovském dobyl tvrzí Strašic a Chluhova, 18. února byl v Budějovicích a dva dny potom na Nové Bystřici. Protáhl částí rožmberských držav a vrátil se v březnu do Prahy. Prokázal sílu své moci a jeho obratnosti se podařilo, že došlo k smírnému 381
30. Vzato z Františka Pražského B, kap. XXVI, PDČ IV, 449-450. O moru podrobněji v ČD II, 4, 120. 31. 1 Listina Staroměstským je v CJM I, str. 85 č. 51. 2 Byl to začátek výstavby nových hradeb, jež obepínaly aspoň poněkud širší oblast (ČD II, 4, 242). 3 Tato listina je v CJM I, str. 89 č. 55. 32. První odstavec je vzat z Beneše Krabice kn. IV, PDČ IV, 516. 1 Listina je v CJM I, str. 107 č. 66. Z německého textu ji přeložil Zd. Fiala. Byla vydána 16. února 1358. 2 Tj. mimo sebe musí míti ještě dva svědky. 3 Byla to neděle masopustní, Quinquagesima, sedmá před velikonoci. 33. František Pražský B, kap. XXVI (konec) a XXVII (začátek), PDČ IV, 451, 455; Beneš Krabice IV. kn., PDČ IV, 517, 520, 521. Rudolfa. Jako obvěnění zajistil Karel IV. Anně 9000 hřiven zapsaných na Tachově a Přimdě, zatím co její věno od otce bylo zajištěno na někte- rých hradech a městečkách v Horní Falci. Zároveň byla Karlovi zajištěna vyhlídka na říšské državy a panství Annina otce, kdyby zemřel bez synů (ČD II, 4, 125 a 338). Annu nazývali Čechové také Mečkou. 2 O tom podrobněji ČD II, 4, 339 a úvod str. 26. Jan Volek, biskup olomoucký, zemřel 27. září 1351. Jeho nástupce, Jan Očko z Vlašimě, pražský kanovník a probošt dvorské kaple Všech svatých, byl Karlův oblíbený dvořan a sekretář. Přezdívku »Očko« dostal asi pro nápadný zákal levého oka (ČD II, 4, 215 i p. 1). 4 V chrámu na Karlově chtěl král uctíti památku svého císařského předka Karla Velikého, z jehož relikvií si právě přivezl část z Cách do Prahy. Ke stavbě kostela se připíná pověst, kterou zpracoval Al. Jirásek v »Starých pověstech českých«. Klenba kostela byla provedena až v 15. století a vnitřek byl v 17. stol. silně zbarokisován. 5 Synové Petra z Rožmberka a Jan z Michalovic pustili se pro soukromé pře do války s jinými pány českými (Vilémem z Landštejna) i rakouskými. Karel vytáhl z Prahy II. února 1352, na rožmberském zboží zbirovském dobyl tvrzí Strašic a Chluhova, 18. února byl v Budějovicích a dva dny potom na Nové Bystřici. Protáhl částí rožmberských držav a vrátil se v březnu do Prahy. Prokázal sílu své moci a jeho obratnosti se podařilo, že došlo k smírnému 381
Strana 382
řešení. Podrobně o tom ČD II, 4, 228-233. Stručnou zprávu má František Pražský B, kap. XXX, PDČ IV, 455. 6 Bývaly to žoldnéřské tlupy nejrozličnějšího národního původu, postrach celých krajů. Tak na př. v 1. 1352-1353 v zápasech o střední Itálii a Řím byli to Němci s Uhry a Burgundci pod vedením násilného johanitského rytíře a krvavého dobrodruha Montréala d'Aubagne z Provence a jeho bratrů, kteří ve službách rozličných pánů plenili silně na vlastní pěst a značně zbo- hatli (ČD II, 4, 343). O těchto zlých spolcích (malae societates) viz i níže čl. 53 p. 1. Mladičkou Annu chystal za manželku svému malému synkovi Václavovi; byla ovšem o deset let starší než její ženich v kolébce. Když však Václav ještě ne dvouletý 28. prosince 1351 zemřel, rozhodl se Karel, sedmatřicetiletý vdovec, oženit se s ní sám, ač nevěsta byla o více než čtyřiadvacet let mladší než král. Svatba byla slavena v Budíně 27. května 1353. V lat. originále je uvedeno, že Anna byla dcera vévody Bernarda. Ale jejím otcem byl vévoda Jindřich II. († 1343) a matkou sestra uherského krále Kateřina. Děvčátko vy- chovávala ovdovělá matka na uherském dvoře v Budíně. (O všech těch jed- náních srovn. ČD II, 4, 332-337.) * Klášter sv. Ambrože založil Karel na Novém Městě u Staroměstského příkopu proti nynější Prašné bráně a povolal do něho vlašské benediktiny. Za válek husitských byl klášter značně poškozen. Jiří Poděbradský daroval jej r. 1461 Menším bratřím - bosákům. Roku 1483 byl klášter a kostel znovu vypleněn a pobořen. Roku 1629 přišli do Prahy se svolením Ferdinanda II. irští františkáni, kterým Pražané říkali podle jejich vlasti (Irsko = lat. Hi- bernia) hybernové, a ti tam vystavěli v letech 1637-1659 nový klášter a chrám. Ten byl r. 1786 zrušen a r. 1810 zcela přestavěn pro finanční úřady. Dnes je bývalý kostel upraven ve výstavní sín »U hybernů«. 34. František Pražský B, kap. XXVII [konec], PDČ 451-454; stručněji Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 516. 1 Flagelantské hnutí vzniklo hlavně za hrůzných dob strašného moru roku 1348. Ovšem mezi tyto výstřední a fanatické kajícníky [mrskače] se dostaly i živly nekalé a častým doprovodem tohoto hnutí byly strašné pogromy proti Židům. Srovn. o něm Werunsky II. Bd., 284-303 a ČD II, 4, 121. 2 K dohodě o tom došlo v září 1349 a hned byli s Ludvíkem posláni dva Karlovi důvěrníci, olomoucký biskup Jan Volek a Vilém z Landštejna, kteří 12. března v Mnichově převzali vzácný poklad a rychle jej dopravili do Čech. K svátostninám svaté říše římské (»sanctuaria sancti Romani imperii«, po německu »Heiltümer«) patřily: Zlatá koruna, domnělý odkaz Karla Veli- kého, dvě zlatá říšská jablka rovněž jemu připisovaná, pozlacené stříbrné žezlo, dva meče, z nichž jeden podle pověsti podal sám anděl císaři, druhý pak nosil sám sv. Mauritius, dva skvostné prsteny a tři zlaté ostruhy a zlatá kaditelnice. Mimo to tam byla obřadní roucha, jako byl červený císařský plášť Karla Velikého se dvěma lvy, zlatem vyšitými, kteří byli zdobeni per- 382
řešení. Podrobně o tom ČD II, 4, 228-233. Stručnou zprávu má František Pražský B, kap. XXX, PDČ IV, 455. 6 Bývaly to žoldnéřské tlupy nejrozličnějšího národního původu, postrach celých krajů. Tak na př. v 1. 1352-1353 v zápasech o střední Itálii a Řím byli to Němci s Uhry a Burgundci pod vedením násilného johanitského rytíře a krvavého dobrodruha Montréala d'Aubagne z Provence a jeho bratrů, kteří ve službách rozličných pánů plenili silně na vlastní pěst a značně zbo- hatli (ČD II, 4, 343). O těchto zlých spolcích (malae societates) viz i níže čl. 53 p. 1. Mladičkou Annu chystal za manželku svému malému synkovi Václavovi; byla ovšem o deset let starší než její ženich v kolébce. Když však Václav ještě ne dvouletý 28. prosince 1351 zemřel, rozhodl se Karel, sedmatřicetiletý vdovec, oženit se s ní sám, ač nevěsta byla o více než čtyřiadvacet let mladší než král. Svatba byla slavena v Budíně 27. května 1353. V lat. originále je uvedeno, že Anna byla dcera vévody Bernarda. Ale jejím otcem byl vévoda Jindřich II. († 1343) a matkou sestra uherského krále Kateřina. Děvčátko vy- chovávala ovdovělá matka na uherském dvoře v Budíně. (O všech těch jed- náních srovn. ČD II, 4, 332-337.) * Klášter sv. Ambrože založil Karel na Novém Městě u Staroměstského příkopu proti nynější Prašné bráně a povolal do něho vlašské benediktiny. Za válek husitských byl klášter značně poškozen. Jiří Poděbradský daroval jej r. 1461 Menším bratřím - bosákům. Roku 1483 byl klášter a kostel znovu vypleněn a pobořen. Roku 1629 přišli do Prahy se svolením Ferdinanda II. irští františkáni, kterým Pražané říkali podle jejich vlasti (Irsko = lat. Hi- bernia) hybernové, a ti tam vystavěli v letech 1637-1659 nový klášter a chrám. Ten byl r. 1786 zrušen a r. 1810 zcela přestavěn pro finanční úřady. Dnes je bývalý kostel upraven ve výstavní sín »U hybernů«. 34. František Pražský B, kap. XXVII [konec], PDČ 451-454; stručněji Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 516. 1 Flagelantské hnutí vzniklo hlavně za hrůzných dob strašného moru roku 1348. Ovšem mezi tyto výstřední a fanatické kajícníky [mrskače] se dostaly i živly nekalé a častým doprovodem tohoto hnutí byly strašné pogromy proti Židům. Srovn. o něm Werunsky II. Bd., 284-303 a ČD II, 4, 121. 2 K dohodě o tom došlo v září 1349 a hned byli s Ludvíkem posláni dva Karlovi důvěrníci, olomoucký biskup Jan Volek a Vilém z Landštejna, kteří 12. března v Mnichově převzali vzácný poklad a rychle jej dopravili do Čech. K svátostninám svaté říše římské (»sanctuaria sancti Romani imperii«, po německu »Heiltümer«) patřily: Zlatá koruna, domnělý odkaz Karla Veli- kého, dvě zlatá říšská jablka rovněž jemu připisovaná, pozlacené stříbrné žezlo, dva meče, z nichž jeden podle pověsti podal sám anděl císaři, druhý pak nosil sám sv. Mauritius, dva skvostné prsteny a tři zlaté ostruhy a zlatá kaditelnice. Mimo to tam byla obřadní roucha, jako byl červený císařský plášť Karla Velikého se dvěma lvy, zlatem vyšitými, kteří byli zdobeni per- 382
Strana 383
lami a drahokamy, bílý císařův kabátec s rukávci podobně posázenými, modré roucho, zdobené zlatem a perlami, i hnědé roucho s černými orly a rukavice i střevíce téže barvy, nádherná štóla, pozlacená schránka na ostatky a především veliký, drahokamy zdobený zlatý kříž, v němž byla část dřeva kříže a hřebík z něho, část Longinova kopí, kterým byl proboden Spasitelův bok, zub Jana Křtitele, zasazeny v křišťálu, a část ramena sv. Anny. Tyto svátostniny byly uloženy nejdříve na Pražském hradě a potom na Karlštejně a byly každoročně vystavovány v »den svátostí« (»Heiltumfest«) v dřevěné kapli Božího těla na Novoměstském rynku (nyní Karlově nám.). Papež Kliment VI. udělil již 17. srpna 1350 k tomu souhlas a také aby byly zajištěny všem, kdož při tom vykonají náležitou pobožnost, odpustky sedmi let a 280 dní. Karel s pomocí znalců vypracoval zvláštní řád pro toto vystavování, jejž papež Inocenc VI. v letech 1353-1354 schválil. Císař Zikmund vyvezl tyto svátostniny do Norimberka, kde byly chovány až do zániku Římské říše r. 1803, a potom přešly do rodinného pokladu habsburského. 3 O jubilejním roku má podrobnější zprávu František Pražský B, kap. XXIII, PDČ IV, 445-446. Uctívání a sbírání ostatků svatých a světic a jejich ozdobování bylo pod- statnou složkou Karlovy osobnosti a stalo se mu přímo až vášní. Zejména když se mu jako římskému králi a císaři otvíraly poklady klášterů a kostelů. Srovn. o tom ČD II, 4, 348-350 a čl. 40. 4 O tom zevrubně i Tomek II2, 28. — Ant. Podlaha - E. Šitler v knize »Chrámový poklad u sv. Víta«, 1903, podrobně podle soudobých inventářů a listin zjistili vzrůst těchto pokladů, k němuž Karel IV. tak bohatě přispěl. 35. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 519. 1 O Colovi di Rienzo podrobně Werunsky Bd. II, 427-444, 486—493 a 538-539, a ČD II, 4, 21�22, 40-43, 294�309, 313-320, 324-327, 342-343, 353, 370-376. Cola di Rienzo, původně notář, muž ohnivé výmluvnosti, fanatik i fantasta, strhl na sebe 20. května 1347 obsazením Kapitolia veškerou moc v Římě i v papežském státě a svolával jako tribun do Říma zástupce lidu celé »sacra Italia« (svaté Itálie), aby vlastní silou nově upravili poměry a ob- novili někdejší světovládnou říši římskou. Papež ho stihl kletbou jako kacíře a Cola po sedmi měsících na konci r. 1347 opustil Řím a po roce skrývání unikl na počátku r. 1349 do Abruzz (Apenin u Neapole) mezi mnichy poustevníky, minoritské »fraticelly«, hlásající úplnou chudobu. Tam ho plně zaujal frater (bratr) Michael de Monte Vulcani neboli Frater Angelus vý- kladem starých věšteb a proroctví a v Colovi opět ožila víra ve veliké jeho poslání, v němž se spojí obroda pravého křesťanstva s obnovením římské světovlády. Podle Angelova hlasu vypravil se někdy z jara r. 1350 s několika svými stoupenci tajně do Čech a prostřednictvím pražského lékárníka Angela (viz o něm v čl. 61f), dosáhl důvěrného slyšení u Karla IV. a potom ještě 383
lami a drahokamy, bílý císařův kabátec s rukávci podobně posázenými, modré roucho, zdobené zlatem a perlami, i hnědé roucho s černými orly a rukavice i střevíce téže barvy, nádherná štóla, pozlacená schránka na ostatky a především veliký, drahokamy zdobený zlatý kříž, v němž byla část dřeva kříže a hřebík z něho, část Longinova kopí, kterým byl proboden Spasitelův bok, zub Jana Křtitele, zasazeny v křišťálu, a část ramena sv. Anny. Tyto svátostniny byly uloženy nejdříve na Pražském hradě a potom na Karlštejně a byly každoročně vystavovány v »den svátostí« (»Heiltumfest«) v dřevěné kapli Božího těla na Novoměstském rynku (nyní Karlově nám.). Papež Kliment VI. udělil již 17. srpna 1350 k tomu souhlas a také aby byly zajištěny všem, kdož při tom vykonají náležitou pobožnost, odpustky sedmi let a 280 dní. Karel s pomocí znalců vypracoval zvláštní řád pro toto vystavování, jejž papež Inocenc VI. v letech 1353-1354 schválil. Císař Zikmund vyvezl tyto svátostniny do Norimberka, kde byly chovány až do zániku Římské říše r. 1803, a potom přešly do rodinného pokladu habsburského. 3 O jubilejním roku má podrobnější zprávu František Pražský B, kap. XXIII, PDČ IV, 445-446. Uctívání a sbírání ostatků svatých a světic a jejich ozdobování bylo pod- statnou složkou Karlovy osobnosti a stalo se mu přímo až vášní. Zejména když se mu jako římskému králi a císaři otvíraly poklady klášterů a kostelů. Srovn. o tom ČD II, 4, 348-350 a čl. 40. 4 O tom zevrubně i Tomek II2, 28. — Ant. Podlaha - E. Šitler v knize »Chrámový poklad u sv. Víta«, 1903, podrobně podle soudobých inventářů a listin zjistili vzrůst těchto pokladů, k němuž Karel IV. tak bohatě přispěl. 35. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 519. 1 O Colovi di Rienzo podrobně Werunsky Bd. II, 427-444, 486—493 a 538-539, a ČD II, 4, 21�22, 40-43, 294�309, 313-320, 324-327, 342-343, 353, 370-376. Cola di Rienzo, původně notář, muž ohnivé výmluvnosti, fanatik i fantasta, strhl na sebe 20. května 1347 obsazením Kapitolia veškerou moc v Římě i v papežském státě a svolával jako tribun do Říma zástupce lidu celé »sacra Italia« (svaté Itálie), aby vlastní silou nově upravili poměry a ob- novili někdejší světovládnou říši římskou. Papež ho stihl kletbou jako kacíře a Cola po sedmi měsících na konci r. 1347 opustil Řím a po roce skrývání unikl na počátku r. 1349 do Abruzz (Apenin u Neapole) mezi mnichy poustevníky, minoritské »fraticelly«, hlásající úplnou chudobu. Tam ho plně zaujal frater (bratr) Michael de Monte Vulcani neboli Frater Angelus vý- kladem starých věšteb a proroctví a v Colovi opět ožila víra ve veliké jeho poslání, v němž se spojí obroda pravého křesťanstva s obnovením římské světovlády. Podle Angelova hlasu vypravil se někdy z jara r. 1350 s několika svými stoupenci tajně do Čech a prostřednictvím pražského lékárníka Angela (viz o něm v čl. 61f), dosáhl důvěrného slyšení u Karla IV. a potom ještě 383
Strana 384
dvojího a přednesl mu svá proroctví i plány na revoluční převrat v Římě. Ale Karel se nedal zlákat k znovudobytí císařského panství v Itálii, a když Cola na schůzi prelátů a vybraných theologů, které předsedal Arnošt z Par- dubic, opakoval své poselství o příštím panství sv. Ducha a s ním spojené obnově křesťanského řádu, zesílily pochybnosti o jeho pravověrnosti a Karel dal svolení k tomu, aby arcibiskup zajistil vazbou tribuna, od let obviněného z kacířství. 2 Cola zůstal nějaký čas v mírné vazbě v Praze a nepřestával v dopisech upomínat jak krále, tak arcibiskupa a dokazoval, že je nemanželským synem císaře Jindřicha VII. Na jeho vzrušenou výzvu odpověděl Karel dlouhým traktátem vlastní rukou psaným, plným učenosti a citátů z Písma, v němž odbyl Colovo tvrzení o jeho vybájeném původu tím, že jsme všichni synové Adamovi, stvoření z bláta země, do které se všichni vrátíme, a doporučoval mu pokoru. Cola ovšem zase replikoval dlouhými dopisy a bránil se. Karel však poslal do Avignonu rychlého posla, kterému Arnošt z Pardubic ode- vzdal podrobnou zprávu o výslechu Colově i o jeho plánech a návrzích. Kliment VI. přijal tu zprávu s radostí a žádal, aby arcibiskup tribuna buď bezpečně poslal do Avignonu, anebo ho choval pod dobrou stráží, než přijdou ti, které si papež pro něho pošle. Cola měl ve své mírné vazbě příležitost i k písemnému styku s jinými členy dvorské družiny královy; největší vliv měl na protonotáře (pozdějšího kancléře) Jana ze Středy, na nějž mocně pů- sobila formální vytříbenost tribunových pamětních spisů i jeho obdiv k staro- věké slávě Říma. Ale arcibiskup po návratu rychlého posla z Avignonu, asi někdy v září 1350, dal ho odvézti z Prahy na svůj hrad v Roudnici, což působilo na Colu tíživě. V té době Karel náhle onemocněl a váhal hned vydati Colu do rukou papežových, tím spíše, že Kliment VI. nejevil mnoho ochoty dát svolení ke Karlově římské jízdě za císařskou korunou. Ale papež chtěl dostati nebez- pečného tribuna do své moci, a proto v únoru 1352 nařídil biskupům v Ně- mecku a zejména také Arnoštovi z Pardubic, aby ve všech kostelích vyhlásili klatbu proti Colovi, svého času v Římě vydanou, a v červnu 1352 byl již v Praze papežův důvěrník Jan z Pistoje, biskup spoletský, s dvěma dvořany, aby Colu odvedli. A tak Karel, který zatím odložil římskou jízdu, Colu asi v červenci 1352 vydal. Nástupce Klimentův Inocenc VI. vyslal v červnu 1353 k urovnání poměrů v Itálii rázného legáta Aegidia Albornoze a s ním se měl pokusiti o získání Říma i Cola di Rienzo. Ale tomu se již nepodařilo v Římě zjednati pořádek, a tak jeho nepřátelé poštvali proti němu lid a v nastrojené bouři byl Cola 8. října 1354 ubit právě ve chvíli, kdy Karel, kterého tak horlivě do Itálie zval, vstupoval na italskou půdu. Zohavená bezhlavá mrtvola tribunova visela po dva dny pověšena za nohy s balkónu jednoho domu a pak byla židovskými pacholky před Augustovým mausoleem upálena a popel rozházen do větru. 3 O Janu Jindřichovi srovn. čl. 10, 13, 21. Karel IV. udělil mu na okázalém dvorském roce o vánocích 1349 Moravské markrabství v léno a dal mu hned v Praze holdovati moravskými stavy do Prahy povolanými. Již předtím 384
dvojího a přednesl mu svá proroctví i plány na revoluční převrat v Římě. Ale Karel se nedal zlákat k znovudobytí císařského panství v Itálii, a když Cola na schůzi prelátů a vybraných theologů, které předsedal Arnošt z Par- dubic, opakoval své poselství o příštím panství sv. Ducha a s ním spojené obnově křesťanského řádu, zesílily pochybnosti o jeho pravověrnosti a Karel dal svolení k tomu, aby arcibiskup zajistil vazbou tribuna, od let obviněného z kacířství. 2 Cola zůstal nějaký čas v mírné vazbě v Praze a nepřestával v dopisech upomínat jak krále, tak arcibiskupa a dokazoval, že je nemanželským synem císaře Jindřicha VII. Na jeho vzrušenou výzvu odpověděl Karel dlouhým traktátem vlastní rukou psaným, plným učenosti a citátů z Písma, v němž odbyl Colovo tvrzení o jeho vybájeném původu tím, že jsme všichni synové Adamovi, stvoření z bláta země, do které se všichni vrátíme, a doporučoval mu pokoru. Cola ovšem zase replikoval dlouhými dopisy a bránil se. Karel však poslal do Avignonu rychlého posla, kterému Arnošt z Pardubic ode- vzdal podrobnou zprávu o výslechu Colově i o jeho plánech a návrzích. Kliment VI. přijal tu zprávu s radostí a žádal, aby arcibiskup tribuna buď bezpečně poslal do Avignonu, anebo ho choval pod dobrou stráží, než přijdou ti, které si papež pro něho pošle. Cola měl ve své mírné vazbě příležitost i k písemnému styku s jinými členy dvorské družiny královy; největší vliv měl na protonotáře (pozdějšího kancléře) Jana ze Středy, na nějž mocně pů- sobila formální vytříbenost tribunových pamětních spisů i jeho obdiv k staro- věké slávě Říma. Ale arcibiskup po návratu rychlého posla z Avignonu, asi někdy v září 1350, dal ho odvézti z Prahy na svůj hrad v Roudnici, což působilo na Colu tíživě. V té době Karel náhle onemocněl a váhal hned vydati Colu do rukou papežových, tím spíše, že Kliment VI. nejevil mnoho ochoty dát svolení ke Karlově římské jízdě za císařskou korunou. Ale papež chtěl dostati nebez- pečného tribuna do své moci, a proto v únoru 1352 nařídil biskupům v Ně- mecku a zejména také Arnoštovi z Pardubic, aby ve všech kostelích vyhlásili klatbu proti Colovi, svého času v Římě vydanou, a v červnu 1352 byl již v Praze papežův důvěrník Jan z Pistoje, biskup spoletský, s dvěma dvořany, aby Colu odvedli. A tak Karel, který zatím odložil římskou jízdu, Colu asi v červenci 1352 vydal. Nástupce Klimentův Inocenc VI. vyslal v červnu 1353 k urovnání poměrů v Itálii rázného legáta Aegidia Albornoze a s ním se měl pokusiti o získání Říma i Cola di Rienzo. Ale tomu se již nepodařilo v Římě zjednati pořádek, a tak jeho nepřátelé poštvali proti němu lid a v nastrojené bouři byl Cola 8. října 1354 ubit právě ve chvíli, kdy Karel, kterého tak horlivě do Itálie zval, vstupoval na italskou půdu. Zohavená bezhlavá mrtvola tribunova visela po dva dny pověšena za nohy s balkónu jednoho domu a pak byla židovskými pacholky před Augustovým mausoleem upálena a popel rozházen do větru. 3 O Janu Jindřichovi srovn. čl. 10, 13, 21. Karel IV. udělil mu na okázalém dvorském roce o vánocích 1349 Moravské markrabství v léno a dal mu hned v Praze holdovati moravskými stavy do Prahy povolanými. Již předtím 384
Strana 385
v roce 1348 rozhodl z královské moci římské i české, že markrabství nemá být říšským lénem, nýbrž lénem České koruny a vedle jeho držitele zůstávají many České koruny i olomoucký biskup i držitel opavského vévodství. Srovn. ČD II, 4, 169-172. 36. a) 1 CJM II, 390 č. 256 (srovn. i tam poznámku; v ní je uveden i holdovní list chebských měšťanů, který Karlovi za jeho pobytu v Chebu vydali dne 13. května 1350). 2 Podepsán Heinricus Thes[auri]. Byl to člen Karlovy kanceláře Jindřich zv. Thesauri, Thesaurarius (Schatz); o něm v čl. 61a. 1 CJM II, 410 č. 274. b) 1 CJM II, 437 č. 297. c) d) 1 CJM II, 440 č. 300. Originál je v okresním archivu ONV v Lounech. — Louny byly do r. 1350 postiženy několika požáry, z nichž největší byl v roce 1317. Karlovo privilegium bylo uděleno Lounským po požáru roku 1349, který však nebyl tak velký a hrozný, jak jej Lounští vylíčili. e) 1 CJM II, 443 č. 302. V Chebu bylo na Zelený čtvrtek [25. března] 1350 vraždění Židů. O židovské otázce v těchto dobách velmi podrobně Werun- sky II. Bd., 239-273 a též ČD II, 4, 119-123. Odpor proti Židům vzbuzovalo někdy jejich rychlé bohatnutí; neboť pro Židy neplatily ani v teorii církevní zákazy půjčovati na úrok, což církev považovala za lichvu. K této závisti se družily v této době i pomluvy, že Židé jsou původci a šířiteli moru. Také hnutí flagelantské rozdmychávalo proti Židům pogromy, při nichž byly náhle hubeny a páleny celé židovské obce. Věc byla tím krutější, že přepa- dení židovských obcí bylo po dny napřed chystáno; byly případy, kdy Židé předešli vraždění dobrovolnou hromadnou smrtí v požáru zaníceném jimi samými. Na jejich nemovitý majetek sahaly i mnohé vlivné ruce a leckde i městské správy počítaly s touto kořistí dříve, než byl pogrom spáchán. I Karel sám si přisvojoval právo rozhodovati o pozůstalostech a pohledáv- kách pobitých Židů a v některých jeho listinách se počítá i s rozdáváním ži- dovských domů a statků, které snad se uvolní pogromy v budoucnosti pro- váděnými. Srovn. i úvod str. 43-44. 3 O něm výše pozn. 2 v a). 25 Čtení o Karlu IV. 385
v roce 1348 rozhodl z královské moci římské i české, že markrabství nemá být říšským lénem, nýbrž lénem České koruny a vedle jeho držitele zůstávají many České koruny i olomoucký biskup i držitel opavského vévodství. Srovn. ČD II, 4, 169-172. 36. a) 1 CJM II, 390 č. 256 (srovn. i tam poznámku; v ní je uveden i holdovní list chebských měšťanů, který Karlovi za jeho pobytu v Chebu vydali dne 13. května 1350). 2 Podepsán Heinricus Thes[auri]. Byl to člen Karlovy kanceláře Jindřich zv. Thesauri, Thesaurarius (Schatz); o něm v čl. 61a. 1 CJM II, 410 č. 274. b) 1 CJM II, 437 č. 297. c) d) 1 CJM II, 440 č. 300. Originál je v okresním archivu ONV v Lounech. — Louny byly do r. 1350 postiženy několika požáry, z nichž největší byl v roce 1317. Karlovo privilegium bylo uděleno Lounským po požáru roku 1349, který však nebyl tak velký a hrozný, jak jej Lounští vylíčili. e) 1 CJM II, 443 č. 302. V Chebu bylo na Zelený čtvrtek [25. března] 1350 vraždění Židů. O židovské otázce v těchto dobách velmi podrobně Werun- sky II. Bd., 239-273 a též ČD II, 4, 119-123. Odpor proti Židům vzbuzovalo někdy jejich rychlé bohatnutí; neboť pro Židy neplatily ani v teorii církevní zákazy půjčovati na úrok, což církev považovala za lichvu. K této závisti se družily v této době i pomluvy, že Židé jsou původci a šířiteli moru. Také hnutí flagelantské rozdmychávalo proti Židům pogromy, při nichž byly náhle hubeny a páleny celé židovské obce. Věc byla tím krutější, že přepa- dení židovských obcí bylo po dny napřed chystáno; byly případy, kdy Židé předešli vraždění dobrovolnou hromadnou smrtí v požáru zaníceném jimi samými. Na jejich nemovitý majetek sahaly i mnohé vlivné ruce a leckde i městské správy počítaly s touto kořistí dříve, než byl pogrom spáchán. I Karel sám si přisvojoval právo rozhodovati o pozůstalostech a pohledáv- kách pobitých Židů a v některých jeho listinách se počítá i s rozdáváním ži- dovských domů a statků, které snad se uvolní pogromy v budoucnosti pro- váděnými. Srovn. i úvod str. 43-44. 3 O něm výše pozn. 2 v a). 25 Čtení o Karlu IV. 385
Strana 386
f) 1 CJM II, 473 č. 325. Listina je zajímavá tím, že Karel IV. tu zakročuje proti řemeslnickým cechům (viz toto i ve věcných vysvětlivkách). O této otázce podrobně ČD II, 4, 244-250, a úvod str. 52-54. 37. Piur VII, č. I, str. 1-11 [Epistulae ad familiares X, 1] (s podrobnými po- známkami). O vztazích Petrarkových k Německu a jeho písemných stycích s Kar- lem IV., Janem ze Středy, Arnoštem z Pardubic, tamže Úvod XXILXVII. O dopise samém, který vlastně byl otevřeným listem, ČD II, 4, 314-318. Francesco Petrarca (1304-1374), veliký lyrik a otec humanismu [vzkříšení antické vzdělanosti], zakladatel italského národního písemnictví, kterého král Robert Neapolský v Římě na Kapitoliu na začátku čtyřicátých let ověn- čil vavřínem, zůstal i přes dlouhý pobyt v Avignoně vášnivým ctitelem někdejšího světovládného Říma a obnovení starého Římského imperia bylo jeho nejžhavější touhou. V padesátých letech 14. století ctili ho jako básníka, jako myslitele, sběratele a znalce starých latinských klasiků a mistra umění epistolárního, tj. listů i básnických poslání veršem i prózou, psaných uhlaze- nou ciceronskou a horáciovskou latinou s hojnými úvahami filosofickými, dějepisnými citáty atd., i jako velikou osobnost. Na rozdíl od Coly di Rienzo hodlal získati Karla IV, pro obnovení staré Říše římské odkazem antické velikosti. A tak vznikl tento list, odeslaný z Padovy 24. února 1351. 1 Karlovi bylo při skládání tohoto listu třicet čtyři nebo třicet pět let. 2 Ohlas ze Seneky (Dial. X, 3, 1: Ad Paulinum de brevitate vitae = Paulinovi o krátkosti života). O tom srovn. v čl. 2-5. 4 Petrarka tu zveličuje; Karel dobyl skutečného vítězství v bitvě u San Felice (srovn. čl. 3). 5 Podnět a politické cíle výpravy Jana Lucemburského do Itálie byly současníkům záhadné (srovn. čl. 2 p. 2). 6 Byl to C. Julius Caesar (100-44 př. n. 1.); o něm vypraví Suetonius (Caesar 57), že nejdelší cesty urazil s neuvěřitelnou rychlostí, že přečasto předstihl posly se zprávami o něm. 7 Cicero tak činí v řeči za Marcella 8, 25. 8 Toho obrazu o Římě užil již Petrarkův učitel Convenevole da Prato a Cola di Rienzo o Itálii (ČD II, 4, 317 p. 1). 9 Římané měli v dávných dobách před naším letopočtem rok o desíti měsících (začínali 1. březnem), potom připojili ještě leden a únor. 10 Od této poznámky až k p. 42 vyvolává Petrarka před oči Karla IV. v hutné zkratce celé slavné dějiny antického Říma. Lucius Iunius Brutus vyhnal z Říma krále Tarquinia Zpupného (z etruské dynastie), byl r. 509 př. n. 1. s Tarquiniem Collatinem prvním konsulem republiky a odsoudil k smrti své syny, kteří se zúčastnili spiknutí pro vy- 386
f) 1 CJM II, 473 č. 325. Listina je zajímavá tím, že Karel IV. tu zakročuje proti řemeslnickým cechům (viz toto i ve věcných vysvětlivkách). O této otázce podrobně ČD II, 4, 244-250, a úvod str. 52-54. 37. Piur VII, č. I, str. 1-11 [Epistulae ad familiares X, 1] (s podrobnými po- známkami). O vztazích Petrarkových k Německu a jeho písemných stycích s Kar- lem IV., Janem ze Středy, Arnoštem z Pardubic, tamže Úvod XXILXVII. O dopise samém, který vlastně byl otevřeným listem, ČD II, 4, 314-318. Francesco Petrarca (1304-1374), veliký lyrik a otec humanismu [vzkříšení antické vzdělanosti], zakladatel italského národního písemnictví, kterého král Robert Neapolský v Římě na Kapitoliu na začátku čtyřicátých let ověn- čil vavřínem, zůstal i přes dlouhý pobyt v Avignoně vášnivým ctitelem někdejšího světovládného Říma a obnovení starého Římského imperia bylo jeho nejžhavější touhou. V padesátých letech 14. století ctili ho jako básníka, jako myslitele, sběratele a znalce starých latinských klasiků a mistra umění epistolárního, tj. listů i básnických poslání veršem i prózou, psaných uhlaze- nou ciceronskou a horáciovskou latinou s hojnými úvahami filosofickými, dějepisnými citáty atd., i jako velikou osobnost. Na rozdíl od Coly di Rienzo hodlal získati Karla IV, pro obnovení staré Říše římské odkazem antické velikosti. A tak vznikl tento list, odeslaný z Padovy 24. února 1351. 1 Karlovi bylo při skládání tohoto listu třicet čtyři nebo třicet pět let. 2 Ohlas ze Seneky (Dial. X, 3, 1: Ad Paulinum de brevitate vitae = Paulinovi o krátkosti života). O tom srovn. v čl. 2-5. 4 Petrarka tu zveličuje; Karel dobyl skutečného vítězství v bitvě u San Felice (srovn. čl. 3). 5 Podnět a politické cíle výpravy Jana Lucemburského do Itálie byly současníkům záhadné (srovn. čl. 2 p. 2). 6 Byl to C. Julius Caesar (100-44 př. n. 1.); o něm vypraví Suetonius (Caesar 57), že nejdelší cesty urazil s neuvěřitelnou rychlostí, že přečasto předstihl posly se zprávami o něm. 7 Cicero tak činí v řeči za Marcella 8, 25. 8 Toho obrazu o Římě užil již Petrarkův učitel Convenevole da Prato a Cola di Rienzo o Itálii (ČD II, 4, 317 p. 1). 9 Římané měli v dávných dobách před naším letopočtem rok o desíti měsících (začínali 1. březnem), potom připojili ještě leden a únor. 10 Od této poznámky až k p. 42 vyvolává Petrarka před oči Karla IV. v hutné zkratce celé slavné dějiny antického Říma. Lucius Iunius Brutus vyhnal z Říma krále Tarquinia Zpupného (z etruské dynastie), byl r. 509 př. n. 1. s Tarquiniem Collatinem prvním konsulem republiky a odsoudil k smrti své syny, kteří se zúčastnili spiknutí pro vy- 386
Strana 387
hnané Tarquiniovce. Ve válce proti Tarquiniovi bojoval proti jeho synovi Arrunsovi a oba padli. 11 Byl to Horatius Cocles, který zachránil podle pověsti Řím proti etrus- kému králi Porsennovi, jehož bojovníky udržel na začátku kolového mostu přes Tiber tak dlouho, než ostatní most strhli, a sám skočil v plné zbroji do řeky a šťastně se dostal k svým. Za jeho čin mu byla postavena socha. 12 Byla to Cloelia, přední římská dívka, která uprchla přes řeku z ležení Porsennova, kde byla jako rukojmí; když byla králi vrácena, pro její odvahu ji propustil. 13 Marcus Furius Camillus dobyl r. 396 př. n. 1. Vej a roku 391 byl pro zadržení kořisti odsouzen k vysoké pokutě a odešel do vyhnanství. Když r. 390 Galové ohrožovali sám Řím, byl z vyhnanství povolán zpět a vítěz- stvím nad nepřáteli zachránil město. 14 Lucius Papirius Cursor, pětkrát konsul (poprvé r. 326 př. n. l.), dvakrát diktátor, dobyl několika vítězství ve válkách se Samnity. 15 Manius Curius Dentatus, konsul r. 290, po třetí r. 275, slavil triumf nad Samnity a epirským králem Pyrrhem. Byl ctěn jako vzor prostoty. 16 Byl to Atilius Serranus, povolaný od pluhu za konsula, a 17 L. Quinctius Cincinnatus, diktátor r. 458 př. n. 1. 18 Caius Fabricius Luscinus, konsul r. 282 př. n. 1. a po druhé 279 za války proti Pyrrhovi. U Římanů byl uváděn jako vzor nepodplatitelnosti. 19 Publius Valerius Poplicola (Publicola), činný při vypuzení královské rodiny Tarquiniovců z Říma, bojoval jako konsul proti nepřátelům mladé republiky. Zemřel chud a byl pochován na útraty státu. Římské paní zacho- vávaly po něm rok smutku. 20 Marcus Curtius podle pověsti se vrhl r. 362 př. n. 1. s koněm do roz- sedliny země, která se rozevřela na fóru v Římě. 21 Marcus Atilius Regulus, konsul r. 267 a 256; byl r. 255 poražen od Kar- tágiňanů i zajat. Podle pověsti byl po pěti letech (251/250) poslán do Říma, aby sjednal mír pro Kartágiňany poražené na Sicilii, ale mluvil v senátě proti tomu. Když se podle slibu vrátil do zajetí, byl umučen. 22 Publius Decius Mus pomohl v boji proti Latinům r. 340 př. n. 1. dobro- volnou smrtí Římanům k vítězství. Stejně obětoval život za vlast jeho syn v bitvě proti Samnitům u Sentina r. 295 př. n. 1. 23 Marcus Valerius Corvus (Corvinus) dostal toto příjmení od toho, že si mu v souboji s jedním Galem r. 349 př. n. 1. sedl na přílbu havran a do- pomohl mu k vítězství. 24 Titus Manlius Torquatus dal r. 340 př. n. 1. popravit i svého syna, pro- tože přestoupil jeho zákaz a bil se s nepřítelem. 25 krev Fabiů: Roku 477 př. n. 1. byl pobit celý ten rod kromě nedo- spělého hocha (počtem prý 306 mužů) v boji proti Vejanům. 26 Porsena (Porsenna), vládce v etruském Klusiu, který se na čas r. 507 př. n. 1. zmocnil Říma. 27 Když etruský král Porsena r. 508 obléhal Řím, chtěl ho Gaius Mucius Cordus Scaevola zabíti v táboře; když však místo něho usmrtil jen jeho písaře, vložil před ohromeným Porsenou pravici do ohně. 387
hnané Tarquiniovce. Ve válce proti Tarquiniovi bojoval proti jeho synovi Arrunsovi a oba padli. 11 Byl to Horatius Cocles, který zachránil podle pověsti Řím proti etrus- kému králi Porsennovi, jehož bojovníky udržel na začátku kolového mostu přes Tiber tak dlouho, než ostatní most strhli, a sám skočil v plné zbroji do řeky a šťastně se dostal k svým. Za jeho čin mu byla postavena socha. 12 Byla to Cloelia, přední římská dívka, která uprchla přes řeku z ležení Porsennova, kde byla jako rukojmí; když byla králi vrácena, pro její odvahu ji propustil. 13 Marcus Furius Camillus dobyl r. 396 př. n. 1. Vej a roku 391 byl pro zadržení kořisti odsouzen k vysoké pokutě a odešel do vyhnanství. Když r. 390 Galové ohrožovali sám Řím, byl z vyhnanství povolán zpět a vítěz- stvím nad nepřáteli zachránil město. 14 Lucius Papirius Cursor, pětkrát konsul (poprvé r. 326 př. n. l.), dvakrát diktátor, dobyl několika vítězství ve válkách se Samnity. 15 Manius Curius Dentatus, konsul r. 290, po třetí r. 275, slavil triumf nad Samnity a epirským králem Pyrrhem. Byl ctěn jako vzor prostoty. 16 Byl to Atilius Serranus, povolaný od pluhu za konsula, a 17 L. Quinctius Cincinnatus, diktátor r. 458 př. n. 1. 18 Caius Fabricius Luscinus, konsul r. 282 př. n. 1. a po druhé 279 za války proti Pyrrhovi. U Římanů byl uváděn jako vzor nepodplatitelnosti. 19 Publius Valerius Poplicola (Publicola), činný při vypuzení královské rodiny Tarquiniovců z Říma, bojoval jako konsul proti nepřátelům mladé republiky. Zemřel chud a byl pochován na útraty státu. Římské paní zacho- vávaly po něm rok smutku. 20 Marcus Curtius podle pověsti se vrhl r. 362 př. n. 1. s koněm do roz- sedliny země, která se rozevřela na fóru v Římě. 21 Marcus Atilius Regulus, konsul r. 267 a 256; byl r. 255 poražen od Kar- tágiňanů i zajat. Podle pověsti byl po pěti letech (251/250) poslán do Říma, aby sjednal mír pro Kartágiňany poražené na Sicilii, ale mluvil v senátě proti tomu. Když se podle slibu vrátil do zajetí, byl umučen. 22 Publius Decius Mus pomohl v boji proti Latinům r. 340 př. n. 1. dobro- volnou smrtí Římanům k vítězství. Stejně obětoval život za vlast jeho syn v bitvě proti Samnitům u Sentina r. 295 př. n. 1. 23 Marcus Valerius Corvus (Corvinus) dostal toto příjmení od toho, že si mu v souboji s jedním Galem r. 349 př. n. 1. sedl na přílbu havran a do- pomohl mu k vítězství. 24 Titus Manlius Torquatus dal r. 340 př. n. 1. popravit i svého syna, pro- tože přestoupil jeho zákaz a bil se s nepřítelem. 25 krev Fabiů: Roku 477 př. n. 1. byl pobit celý ten rod kromě nedo- spělého hocha (počtem prý 306 mužů) v boji proti Vejanům. 26 Porsena (Porsenna), vládce v etruském Klusiu, který se na čas r. 507 př. n. 1. zmocnil Říma. 27 Když etruský král Porsena r. 508 obléhal Řím, chtěl ho Gaius Mucius Cordus Scaevola zabíti v táboře; když však místo něho usmrtil jen jeho písaře, vložil před ohromeným Porsenou pravici do ohně. 387
Strana 388
28 Senonové, keltský (galský) kmen, přistěhovalý do Itálie, na umberském pobřeží. Byl v čele tažení Galů proti Římu r. 386 př. n. 1., kteří připravili Římanům porážku nad říčkou Alií a zpustošili Řím. 29 Epirský král Pyrrhos přivedl r. 285 př. n. 1. do Itálie proti Římanům i slony a zvítězil nad Římany r. 280 u Herakleje a 279 u Ascula. 30 Antiochos III. Veliký, král syrský, byl od Římanů poražen r. 191 u Thermopyl a r. 189 od P. Cornelia Scipiona mladšího u Magnesie. 31 Mithridates, král pontský na jižním pobřeží Černého moře (120-63 př. n. 1.), měl zpočátku úspěchy proti Římanům, ale byl r. 86 poražen ve dvou bitvách od Lucia Cornelia Sully a musil r. 85 přijmouti jeho tvrdé podmínky. 32 Syfax, numidský král (v sev. Africe) na konci 3. století př. n. 1. (za druhé války punské). 33 Ligurové byly kmeny usedlé jižně od Pádu k moři s hlavním městem Genuou (Janovem). Římané je pokořili po četných výpravách v 2. stol. př. n. 1. 34 Války samnitské (tj. s kmeny v střední Itálii) byly vedeny v 1. 328—290 př. n. 1. 35 Cimbrové, germánský kmen, usedlý původně na polostrově Jutském. Hnul se s Teutony k jihu a r. 102 př. n. 1. vpadli do sev. Itálie; tam byli poraženi od Gaia Maria u Vercell. 36 Macedonského krále Filipa III. porazil konsul Titus Quinctius Flamininus u Kynoskefal r. 197 př. n. 1. a jeho syna Persea L. Aemilius Paulus r. 168 u Pydny. 37 Lsti punské: Míní se tři války punské (s Kartágem na pobřeží sev. Afriky), a to první v 1. 264-241, druhá, kterou vedl Hannibal v 1. 218-201, a třetí v 1. 149-146, která skončila zničením Kartága. Věrolomnost Punů (Kartágiňanů) byla u Římanů příslovečná. 38 U Karrh (Haranu) v Mesopotámii byl r. 53 př. n. 1. od Parthů poražen a zabit Marcus Licinius Crassus. 39 U Lázní Sextiových (Aquae Sextiae, nyn. Aix v jižní Francii) připravil Gaius Marius r. 102 př. n. 1. Teutonům těžkou porážku. 40 — 43 Jsou místa, kde byli Římané v druhé punské válce poraženi od Hannibala, a to nad řekou Ticinem a řekou Trebií r. 218 př. n. 1., u jezera Trasimenského 217 a konečně u Kann v jižní Itálii r. 216. 44 Thermopyly, průsmyk u pobřeží Egejského moře mezi severním a střed- ním Řeckem. Tam se r. 480 př. n. 1. udatně bránil spartský král Leonidas proti ohromné přesile perské a tam r. 191 př. n. 1. porazili Římané syrského krále Antiocha III. 45 Myšlenka o věčném míru, kterou hlásali již básníci věku Augustova, jenž je posláním věčného Říma, tvoří hlavní thema I. a II. knihy Dantova spisu »Monarchia«. 46 Zde Petrarka buď přikrašluje nebo nesprávně posuzuje. Právě na po- čátku r. 1351 dleli v Avignoně arcibiskup Arnošt z Pardubic a vévoda Miku- láš Opavský, aby jednali s Klimentem VI. o římské jízdě Karlově. Ale papež věc stále protahoval pod záminkou, že plné moci Karlových vyslanců nejsou dostačující. 388
28 Senonové, keltský (galský) kmen, přistěhovalý do Itálie, na umberském pobřeží. Byl v čele tažení Galů proti Římu r. 386 př. n. 1., kteří připravili Římanům porážku nad říčkou Alií a zpustošili Řím. 29 Epirský král Pyrrhos přivedl r. 285 př. n. 1. do Itálie proti Římanům i slony a zvítězil nad Římany r. 280 u Herakleje a 279 u Ascula. 30 Antiochos III. Veliký, král syrský, byl od Římanů poražen r. 191 u Thermopyl a r. 189 od P. Cornelia Scipiona mladšího u Magnesie. 31 Mithridates, král pontský na jižním pobřeží Černého moře (120-63 př. n. 1.), měl zpočátku úspěchy proti Římanům, ale byl r. 86 poražen ve dvou bitvách od Lucia Cornelia Sully a musil r. 85 přijmouti jeho tvrdé podmínky. 32 Syfax, numidský král (v sev. Africe) na konci 3. století př. n. 1. (za druhé války punské). 33 Ligurové byly kmeny usedlé jižně od Pádu k moři s hlavním městem Genuou (Janovem). Římané je pokořili po četných výpravách v 2. stol. př. n. 1. 34 Války samnitské (tj. s kmeny v střední Itálii) byly vedeny v 1. 328—290 př. n. 1. 35 Cimbrové, germánský kmen, usedlý původně na polostrově Jutském. Hnul se s Teutony k jihu a r. 102 př. n. 1. vpadli do sev. Itálie; tam byli poraženi od Gaia Maria u Vercell. 36 Macedonského krále Filipa III. porazil konsul Titus Quinctius Flamininus u Kynoskefal r. 197 př. n. 1. a jeho syna Persea L. Aemilius Paulus r. 168 u Pydny. 37 Lsti punské: Míní se tři války punské (s Kartágem na pobřeží sev. Afriky), a to první v 1. 264-241, druhá, kterou vedl Hannibal v 1. 218-201, a třetí v 1. 149-146, která skončila zničením Kartága. Věrolomnost Punů (Kartágiňanů) byla u Římanů příslovečná. 38 U Karrh (Haranu) v Mesopotámii byl r. 53 př. n. 1. od Parthů poražen a zabit Marcus Licinius Crassus. 39 U Lázní Sextiových (Aquae Sextiae, nyn. Aix v jižní Francii) připravil Gaius Marius r. 102 př. n. 1. Teutonům těžkou porážku. 40 — 43 Jsou místa, kde byli Římané v druhé punské válce poraženi od Hannibala, a to nad řekou Ticinem a řekou Trebií r. 218 př. n. 1., u jezera Trasimenského 217 a konečně u Kann v jižní Itálii r. 216. 44 Thermopyly, průsmyk u pobřeží Egejského moře mezi severním a střed- ním Řeckem. Tam se r. 480 př. n. 1. udatně bránil spartský král Leonidas proti ohromné přesile perské a tam r. 191 př. n. 1. porazili Římané syrského krále Antiocha III. 45 Myšlenka o věčném míru, kterou hlásali již básníci věku Augustova, jenž je posláním věčného Říma, tvoří hlavní thema I. a II. knihy Dantova spisu »Monarchia«. 46 Zde Petrarka buď přikrašluje nebo nesprávně posuzuje. Právě na po- čátku r. 1351 dleli v Avignoně arcibiskup Arnošt z Pardubic a vévoda Miku- láš Opavský, aby jednali s Klimentem VI. o římské jízdě Karlově. Ale papež věc stále protahoval pod záminkou, že plné moci Karlových vyslanců nejsou dostačující. 388
Strana 389
47 Alexandr Veliký, král macedonský, narozený r. 356 př. n. 1., ujal se vlády ve dvaceti letech, r. 334 (dvaadvacetiletý) vytáhl na výpravu proti Peršanům a r. 326 pronikl až do Indie. Zemřel r. 323 ve věku dvaatřiceti let a osmi měsíců. 48 Publius Cornelius Scipio Africký starší, vítěz nad Hannibalem r. 202 př. n. 1. 49 Císař Jindřich VII., děd Karla IV., zvolený v čtyřiatřiceti letech za řím- ského krále, chtěl dosáhnouti císařské koruny a jako nejvyšší smiřovatel vrátit mír rozervané Itálii, ale jeho plány zmařila předčasná smrt r. 1313 v Buon- convento u Sieny. Proti Jindřichovi VII. stála zejména mocná Florencie. Srovn. o něm Kroniku Zbrasl. I, kap. 112-115. 50 Viz pozn. na konci násl. článku. 38. Piur VII, č. 2, str. 12-16. O této odpovědi srovn. i ČD II, 4, 317-319. 1 Již Cola di Rienzo dal malovati podobné obrazy na stěnách paláce na Kapitoliu. Karel chtěl aspoň po slohové stránce odpověděti Petrarkovi na stejné výši, a proto dovolil, aby se jeho kancléř Jan ze Středy obrátil o pomoc při stylistické úpravě tohoto dopisu na zajatého Colu di Rienzo (ČD II, 4, 318 i p. 1). 2 Právo nástupnické, tj. přechod římského imperia na Němce. 3 Obměna citátu ze Suetonia, který ta slova (Tiberius 24. 1) vkládá do úst císaři Tiberiovi. Již u římského básníka Terentia (Eun. 789) je citát, že moudrý má dříve zkusiti všechno než zbraně; zde to je asi nějaký lékařský výrok, možná volná obměna Hippokratovy zásady: Quae medicamenta non sanant, ferrum sanat, quae ferrum non sanat, ignis sanat [= Co léky nezhojí, zhojí nůž, a co nezhojí nůž, zhojí oheň]. 5 Helikon bylo pohoří ve středním Řecku (v Boiotii) s chrámem Apollono- vým a hájem zasvěceným Musám. 6 List císařův dostal Petrarka skoro po třech letech. A tak mu poslal ještě výzvu k římské jízdě z Avignonu r. 1352 (Piur VII, č. 3, str. 17-20) a vlastní obšírnou odpověď na jeho dopis 23. listopadu (1353?) z Milána (Piur VII, č. 6, str. 26-38). 39. Piur VII, č. 8, str. 42-43. 1 Karel se vypravil z Norimberka 26. září přes Sulzbach, Řezno, Salzburk, Vysoké Taury a Karnské Alpy a dorazil 13. října do Gemony a následujícího dne do Udine. 2 Stručnost Petrarkova blahopřání se vysvětluje tím, že politické chování Viscontů, na jejichž dvoře Petrarka žil, zůstávalo i po smrti Giovanniho (5. října 1351) znepokojující. O římské jízdě Karlově podrobně v čl. 40. 389
47 Alexandr Veliký, král macedonský, narozený r. 356 př. n. 1., ujal se vlády ve dvaceti letech, r. 334 (dvaadvacetiletý) vytáhl na výpravu proti Peršanům a r. 326 pronikl až do Indie. Zemřel r. 323 ve věku dvaatřiceti let a osmi měsíců. 48 Publius Cornelius Scipio Africký starší, vítěz nad Hannibalem r. 202 př. n. 1. 49 Císař Jindřich VII., děd Karla IV., zvolený v čtyřiatřiceti letech za řím- ského krále, chtěl dosáhnouti císařské koruny a jako nejvyšší smiřovatel vrátit mír rozervané Itálii, ale jeho plány zmařila předčasná smrt r. 1313 v Buon- convento u Sieny. Proti Jindřichovi VII. stála zejména mocná Florencie. Srovn. o něm Kroniku Zbrasl. I, kap. 112-115. 50 Viz pozn. na konci násl. článku. 38. Piur VII, č. 2, str. 12-16. O této odpovědi srovn. i ČD II, 4, 317-319. 1 Již Cola di Rienzo dal malovati podobné obrazy na stěnách paláce na Kapitoliu. Karel chtěl aspoň po slohové stránce odpověděti Petrarkovi na stejné výši, a proto dovolil, aby se jeho kancléř Jan ze Středy obrátil o pomoc při stylistické úpravě tohoto dopisu na zajatého Colu di Rienzo (ČD II, 4, 318 i p. 1). 2 Právo nástupnické, tj. přechod římského imperia na Němce. 3 Obměna citátu ze Suetonia, který ta slova (Tiberius 24. 1) vkládá do úst císaři Tiberiovi. Již u římského básníka Terentia (Eun. 789) je citát, že moudrý má dříve zkusiti všechno než zbraně; zde to je asi nějaký lékařský výrok, možná volná obměna Hippokratovy zásady: Quae medicamenta non sanant, ferrum sanat, quae ferrum non sanat, ignis sanat [= Co léky nezhojí, zhojí nůž, a co nezhojí nůž, zhojí oheň]. 5 Helikon bylo pohoří ve středním Řecku (v Boiotii) s chrámem Apollono- vým a hájem zasvěceným Musám. 6 List císařův dostal Petrarka skoro po třech letech. A tak mu poslal ještě výzvu k římské jízdě z Avignonu r. 1352 (Piur VII, č. 3, str. 17-20) a vlastní obšírnou odpověď na jeho dopis 23. listopadu (1353?) z Milána (Piur VII, č. 6, str. 26-38). 39. Piur VII, č. 8, str. 42-43. 1 Karel se vypravil z Norimberka 26. září přes Sulzbach, Řezno, Salzburk, Vysoké Taury a Karnské Alpy a dorazil 13. října do Gemony a následujícího dne do Udine. 2 Stručnost Petrarkova blahopřání se vysvětluje tím, že politické chování Viscontů, na jejichž dvoře Petrarka žil, zůstávalo i po smrti Giovanniho (5. října 1351) znepokojující. O římské jízdě Karlově podrobně v čl. 40. 389
Strana 390
40. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 522-524. O první římské jízdě Karlově podrobně Werunsky II. Bd., 486-613, ČD II, 4, 287, 290�294, 312-313, 320-327, 340-345, 353-355, 361-394. 1 Karel IV. pomýšlel již od roku 1350 na římskou jízdu k dosažení císařské koruny, ale papež Kliment VI. stále odkládal dáti k ní své svolení. Zatím Karel r. 1350 těžce onemocněl a při odmítavém stanovisku papežově jízdu odložil. Ale Kliment VI. nedal k ní svolení až do své smrti 6. prosince 1352 (srovn. výše čl. 37 p. 46), a ani jeho nástupce Inocenc VI. nejevil vůči Kar- lovi v této věci zvláštní ochotu a chtěl řešiti italské poměry vlastní silou. Vyslal v srpnu 1353 do Itálie rázného kardinála Aegidia (Jiljího) Albornoze jako legáta pro celou Itálii s plnou mocí i vojenskou silou k obnovení papež- ského panství. Ten začal jednání i boje ve střední Itálii, ale na severu trvala prudká námořní válka mezi Janovem a Benátkami a také milánští Viscontové, hlavně arcibiskup Giovanni, hleděli získati skoro panovnickou moc na poloostrově; proti nim se snažili Benátčané utvořit ligu, do níž zvali i Karla. Ale ten nechtěl získat císařskou korunu ani proti vůli papežově, ani za cenu bojů s Visconty, a proto uspokojoval Benátčany sliby a na podzim poslal do Avignonu vyjednávat Viléma z Lestkova, pozdějšího pražského kanovníka, a opětovně r. 1354 s žádostí o vyslání papežských legátů k pro- vedení korunovace. Inocenc VI. sice zásadně neodmítal, ale v jednotlivých podrobnostech činil určité nesnáze, a tak čekali i Benátčané marně na slíbené královské vojsko z Němec. Avšak události v Itálii se rychle vyvíjely, a tak se Karel náhle vypravil na den sv. Václava ze Sulzbachu do Itálie. O jeho družině, která nebyla vyšší než 300 jezdců, srovn. ČD II, 4, 363. Dne 14. října byl uvítán akvilejským patriarchou v Udine a dozvěděl se tam znamenitou zprávu, že 5. října zemřel v Miláně arcibiskup Giovanni Visconti, s kterým vlastně přišel bojovat. A tak hned v nejbližších dnech jel dále přes Belluno, Feltre, Bassano a Padovu do Mantovy, kde se zdržel skoro dva měsíce jako host Gonzagů. V prvních dnech listopadových poslal do Avignonu svého důvěrníka Dětři- cha z Portic, aby bezodkladně bylo vysláno korunovační kardinálské poselstvo do Říma, a zároveň do Německa posly s vyzváním, aby mu říšští stavové poslali peněžitou i brannou pomoc. Při tom počítal především s pomocí z českých zemí, kde měli arcibiskup Arnošt a nejvyšší maršálek Čeněk z Lipé sebrati co největší hotovost a přijeti s ní i s jeho mladičkou manželkou Annou Svídnickou do Itálie. Zatím rozvíjel z Mantovy veškerou obratnost a vychytralost svého státnic- kého umění, při čemž dovedl získati i hodně peněžitých příspěvků do své pokladnice. Ještě do Mantovy pozval básníka Petrarku, který pobýval u Viscontů v Miláně; ten přijel 16. prosince a zdržel se tam několik dní. Schůzka obou trvala několik hodin a měla srdečný ráz; Petrarka sám o ní podal obšírnou zprávu svým přátelům Zanobimu da Strada a Angelovi Lellovi de Coseci (srovn. Piur VII, Anhang V. 1 a 2, str. 180-190). 390
40. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 522-524. O první římské jízdě Karlově podrobně Werunsky II. Bd., 486-613, ČD II, 4, 287, 290�294, 312-313, 320-327, 340-345, 353-355, 361-394. 1 Karel IV. pomýšlel již od roku 1350 na římskou jízdu k dosažení císařské koruny, ale papež Kliment VI. stále odkládal dáti k ní své svolení. Zatím Karel r. 1350 těžce onemocněl a při odmítavém stanovisku papežově jízdu odložil. Ale Kliment VI. nedal k ní svolení až do své smrti 6. prosince 1352 (srovn. výše čl. 37 p. 46), a ani jeho nástupce Inocenc VI. nejevil vůči Kar- lovi v této věci zvláštní ochotu a chtěl řešiti italské poměry vlastní silou. Vyslal v srpnu 1353 do Itálie rázného kardinála Aegidia (Jiljího) Albornoze jako legáta pro celou Itálii s plnou mocí i vojenskou silou k obnovení papež- ského panství. Ten začal jednání i boje ve střední Itálii, ale na severu trvala prudká námořní válka mezi Janovem a Benátkami a také milánští Viscontové, hlavně arcibiskup Giovanni, hleděli získati skoro panovnickou moc na poloostrově; proti nim se snažili Benátčané utvořit ligu, do níž zvali i Karla. Ale ten nechtěl získat císařskou korunu ani proti vůli papežově, ani za cenu bojů s Visconty, a proto uspokojoval Benátčany sliby a na podzim poslal do Avignonu vyjednávat Viléma z Lestkova, pozdějšího pražského kanovníka, a opětovně r. 1354 s žádostí o vyslání papežských legátů k pro- vedení korunovace. Inocenc VI. sice zásadně neodmítal, ale v jednotlivých podrobnostech činil určité nesnáze, a tak čekali i Benátčané marně na slíbené královské vojsko z Němec. Avšak události v Itálii se rychle vyvíjely, a tak se Karel náhle vypravil na den sv. Václava ze Sulzbachu do Itálie. O jeho družině, která nebyla vyšší než 300 jezdců, srovn. ČD II, 4, 363. Dne 14. října byl uvítán akvilejským patriarchou v Udine a dozvěděl se tam znamenitou zprávu, že 5. října zemřel v Miláně arcibiskup Giovanni Visconti, s kterým vlastně přišel bojovat. A tak hned v nejbližších dnech jel dále přes Belluno, Feltre, Bassano a Padovu do Mantovy, kde se zdržel skoro dva měsíce jako host Gonzagů. V prvních dnech listopadových poslal do Avignonu svého důvěrníka Dětři- cha z Portic, aby bezodkladně bylo vysláno korunovační kardinálské poselstvo do Říma, a zároveň do Německa posly s vyzváním, aby mu říšští stavové poslali peněžitou i brannou pomoc. Při tom počítal především s pomocí z českých zemí, kde měli arcibiskup Arnošt a nejvyšší maršálek Čeněk z Lipé sebrati co největší hotovost a přijeti s ní i s jeho mladičkou manželkou Annou Svídnickou do Itálie. Zatím rozvíjel z Mantovy veškerou obratnost a vychytralost svého státnic- kého umění, při čemž dovedl získati i hodně peněžitých příspěvků do své pokladnice. Ještě do Mantovy pozval básníka Petrarku, který pobýval u Viscontů v Miláně; ten přijel 16. prosince a zdržel se tam několik dní. Schůzka obou trvala několik hodin a měla srdečný ráz; Petrarka sám o ní podal obšírnou zprávu svým přátelům Zanobimu da Strada a Angelovi Lellovi de Coseci (srovn. Piur VII, Anhang V. 1 a 2, str. 180-190). 390
Strana 391
2 Podařilo se mu získat i milánské Visconty, a tak vtáhl s nevelikou mocí 4. ledna 1355 do Milána a za dva dny potom byl v chrámu sv. Ambrože korunován železnou korunou; v Itálii se obecně věřilo, že mu milánští signo- rové (Matteo, Bernabo a Galeazzo, synovci arcibiskupa Giovanniho) vyplatili za potvrzení říšského vikariátu jako příspěvek k římské jízdě ohromnou část- ku 200.000 zlatých. 3V Pise byl Karel od 18. ledna do 22. března; pospíchal totiž, aby se z pohostinství Viscontů, které přece jen bylo povážlivé, dostal do města, kde odpočíval jeho děd Jindřich VII. a kde byl sám slavnostně uvítán. V Pise byly dvě strany, Bergolini a Raspanti (přezdívky vzniklé z jejich tuhých bojů). V čele první strany, která byla u moci, byl bohatý rod Gam- bacorta; někteří předáci druhé strany byli ve vyhnanství. V tomto napjatém ovzduší, plném nedůvěry, čekal na papežského legáta Petra de Colombiers, biskupa z Ostie a Veletri, který se konečně 9. února 1355 vypravil do Itálie sám, bez druhých dvou kardinálů, a přijel do Pisy až 12. března, i na pomoc z říše a z Čech. Ta se sjížděla koncem února. Sbor z českých zemí byl četný a byly v něm družiny předních panských rodů, které doprovázely šestnácti- letou královnu do Itálie. Jejich výčet viz v ČD II, 4, 375. A tak se v Pise nakonec s četami italských spojenců shromáždilo na 4000 jezdců, počet na tehdejší dobu dosti značný. Po dlouhém a složitém jednání podařilo se Kar- lově obratnosti, že mu složila 21. března hold a slib věrnosti i hrdá a bohatá Florencie a zavázala se mu vyplatiti jako náhradu dlužných říšských daní 100.000 zlatých a ročně platiti 4000 dukátů úroků. 4 K tomu viz čl. 5. - Beneš Krabice napsal výše (PDČ IV, 503) obšírněji o tomto založení a připojil tento dodatek: »Také král Jan, když brzy potom přišel do Čech, pamětliv onoho božího napomenutí, sklíčen nad svými hříchy založil klášter před Menším Městem pražským pod vrchem Petřínem a bohatě jej nadal. A ustanovil v něm bratří řádu kartuziánského.« Král Jan založil tento klášter r. 1341 s kostelem P. Marie a velikou zahradou v místě od nyn. Arbesova náměstí až k ulici Přívozní proti Podskalí; nazýval se také »domem zahrady sv. Maří« (domus orti S. Mariae prope Pragam ordinis Carthusiensis). Za ohradou kláštera byla při cestě na Zbraslav kovárna; tam odbočovala od Zbraslavské cesty velmi oživená cesta ke Karlštejnu, nynější ulice Kartouzská. Klášter byl úplně zničen při výbuchu husitského hnutí r. 1419. 5 Kardinál Petr přivezl králi důvěrné povolení papežovo, zprošťující ho přísežného slibu, že nevstoupí do Říma až v den korunovace. Karel vešel do Leoninského [Lvova] města (to byla část Říma na pravém břehu Tibery, nazvaná po papeži Lvu I.) pěšky jako poutník a vyžádal si jen útulek u uro- zeného člena kapituly sv. Petra u vatikánské basiliky. 6 Viz výše pozn. 3. Byl to klášter a kostel San Lorenzo fuori le mura, těsně za hradbami Říma. Tak splnil i slib daný papeži, že se po korunovaci nezdrží ani den uvnitř hradeb Říma. O věci i o významu korunovace srovn. ČD II, 4, 379-381. 8 Jel přes Sienu a tam ho vyhledali předáci ghibellinů se žádostí, aby se 391
2 Podařilo se mu získat i milánské Visconty, a tak vtáhl s nevelikou mocí 4. ledna 1355 do Milána a za dva dny potom byl v chrámu sv. Ambrože korunován železnou korunou; v Itálii se obecně věřilo, že mu milánští signo- rové (Matteo, Bernabo a Galeazzo, synovci arcibiskupa Giovanniho) vyplatili za potvrzení říšského vikariátu jako příspěvek k římské jízdě ohromnou část- ku 200.000 zlatých. 3V Pise byl Karel od 18. ledna do 22. března; pospíchal totiž, aby se z pohostinství Viscontů, které přece jen bylo povážlivé, dostal do města, kde odpočíval jeho děd Jindřich VII. a kde byl sám slavnostně uvítán. V Pise byly dvě strany, Bergolini a Raspanti (přezdívky vzniklé z jejich tuhých bojů). V čele první strany, která byla u moci, byl bohatý rod Gam- bacorta; někteří předáci druhé strany byli ve vyhnanství. V tomto napjatém ovzduší, plném nedůvěry, čekal na papežského legáta Petra de Colombiers, biskupa z Ostie a Veletri, který se konečně 9. února 1355 vypravil do Itálie sám, bez druhých dvou kardinálů, a přijel do Pisy až 12. března, i na pomoc z říše a z Čech. Ta se sjížděla koncem února. Sbor z českých zemí byl četný a byly v něm družiny předních panských rodů, které doprovázely šestnácti- letou královnu do Itálie. Jejich výčet viz v ČD II, 4, 375. A tak se v Pise nakonec s četami italských spojenců shromáždilo na 4000 jezdců, počet na tehdejší dobu dosti značný. Po dlouhém a složitém jednání podařilo se Kar- lově obratnosti, že mu složila 21. března hold a slib věrnosti i hrdá a bohatá Florencie a zavázala se mu vyplatiti jako náhradu dlužných říšských daní 100.000 zlatých a ročně platiti 4000 dukátů úroků. 4 K tomu viz čl. 5. - Beneš Krabice napsal výše (PDČ IV, 503) obšírněji o tomto založení a připojil tento dodatek: »Také král Jan, když brzy potom přišel do Čech, pamětliv onoho božího napomenutí, sklíčen nad svými hříchy založil klášter před Menším Městem pražským pod vrchem Petřínem a bohatě jej nadal. A ustanovil v něm bratří řádu kartuziánského.« Král Jan založil tento klášter r. 1341 s kostelem P. Marie a velikou zahradou v místě od nyn. Arbesova náměstí až k ulici Přívozní proti Podskalí; nazýval se také »domem zahrady sv. Maří« (domus orti S. Mariae prope Pragam ordinis Carthusiensis). Za ohradou kláštera byla při cestě na Zbraslav kovárna; tam odbočovala od Zbraslavské cesty velmi oživená cesta ke Karlštejnu, nynější ulice Kartouzská. Klášter byl úplně zničen při výbuchu husitského hnutí r. 1419. 5 Kardinál Petr přivezl králi důvěrné povolení papežovo, zprošťující ho přísežného slibu, že nevstoupí do Říma až v den korunovace. Karel vešel do Leoninského [Lvova] města (to byla část Říma na pravém břehu Tibery, nazvaná po papeži Lvu I.) pěšky jako poutník a vyžádal si jen útulek u uro- zeného člena kapituly sv. Petra u vatikánské basiliky. 6 Viz výše pozn. 3. Byl to klášter a kostel San Lorenzo fuori le mura, těsně za hradbami Říma. Tak splnil i slib daný papeži, že se po korunovaci nezdrží ani den uvnitř hradeb Říma. O věci i o významu korunovace srovn. ČD II, 4, 379-381. 8 Jel přes Sienu a tam ho vyhledali předáci ghibellinů se žádostí, aby se 391
Strana 392
pokusil obnovit císařskou moc v Itálii, ale Karel jim otevřeně prohlásil, že za císařskou slávou hledají jen vlastní zájmy. 9 Viz výše pozn. 3. Do Pisy přijel 6. května a je jisté, že rod Gambacorta, hlava vládnoucí strany Bergolinů, pojal k němu podezření, že se chce opříti o protivný tábor Raspantů a že by mohl opravdu vyjmouti Luccu z pisán- ského panství. A tak došlo k bouřím, které líčí náš kronikář. 10 Lucca sama nesla dosti těžce, že byla i se svým územím poddána Pise, a byli v ní ještě pamětníci toho, jak více než před dvaceti lety byl jejím pánem Karel, jehož jméno jim stále připomínala pevnost Monte Carlo nad městem (srovn. i čl. 3 a obr. č. 4). Není vyloučeno, že si tu Karel nepočínal zcela bez vychytralosti a snad i záludnosti. Radnice byla zapálena večer ze dne 19. na 20. května. V kritické době dali se Raspanti odtrhnouti od vzpoury, která skončila porážkou. - Srovn. i Werunsky II. Bd., 412-423, 583-600. 11 Karel dal popravit i tři bratry Gambacorty (Francesca, Lotta a Bartolo- mea), kteří si předtím získali zásluhy o úspěch jeho římské jízdy. 12 Zde kronikář zveličuje; návrat Karlův z Itálie nebyl vítězoslavný. Do- sáhl císařské koruny a hleděl se co nejrychleji dostati z nebezpečných a bouř- livých italských poměrů. Smýšlení měst vůči němu se rázem změnilo a také Viscontové projevovali k němu nevlídnost. O věci srovn. ČD II, 4, 392-394 a čl. násl. 13 Do Prahy se vrátil 15. srpna 1355 v průvodu rozličných říšských knížat a byl tam slavně přivítán. 14 O tom a o jiných ostatcích srovn. ČD II, 4, 367, 374, p. 1. 15 Klášter založil na poděkování za záchranu v Pise. Kostel byl slavně vysvěcen r. 1367. V 17. století byli v něm augustiniáni a v první čtvrti 18. sto- letí byl klášter i kostel nově vybudován (kostel stavěl Kilián Ignác Dienzen- hofer). Roku 1784 byl klášter i kostel zrušen a od r. 1822 je tam nemocnice pro duševně choré. 41. Piur VII, II, str. 51-54. List byl psán v červnu 1355. 1 Petrarka tu ostře kárá císaře; snad na jeho příkrý tón působila změna poměrů jeho milánského hostitele vůči Karlovi a snad byla také uražena jeho básnická ješitnost, že Karel za pobytu v Pise slavnostně korunoval na podnět neapolského senešala Acciaiuoliho básnickým vavřínem učeného Za- nobiho de Strada v pisanském dómě. Své rozhořčení proti císaři projevil Petrarka ještě větší měrou v součas- ných dopisech svým přátelům; srovn. Piur VII, Anhang VI, 3, 5. 2 O odjezdu Karlově napsal florentský kronikář Matteo Villani, že prý císař chvátal do Němec »s korunou, kterou získal bez úderu meče, s plným měšcem, který prázdný do Itálie přinesl, s nevalnou slávou mužných činů a s hanebným ponížením císařského majestátu« (ČD II, 4, 392). 3 Totiž italskou železnou v Miláně a císařskou v Římě. 4 O kéž by jich nikde nebylo: totiž Čech, Českého království, podle jiného čtení: kéž by nikde nebylo takového královského titulu. 392
pokusil obnovit císařskou moc v Itálii, ale Karel jim otevřeně prohlásil, že za císařskou slávou hledají jen vlastní zájmy. 9 Viz výše pozn. 3. Do Pisy přijel 6. května a je jisté, že rod Gambacorta, hlava vládnoucí strany Bergolinů, pojal k němu podezření, že se chce opříti o protivný tábor Raspantů a že by mohl opravdu vyjmouti Luccu z pisán- ského panství. A tak došlo k bouřím, které líčí náš kronikář. 10 Lucca sama nesla dosti těžce, že byla i se svým územím poddána Pise, a byli v ní ještě pamětníci toho, jak více než před dvaceti lety byl jejím pánem Karel, jehož jméno jim stále připomínala pevnost Monte Carlo nad městem (srovn. i čl. 3 a obr. č. 4). Není vyloučeno, že si tu Karel nepočínal zcela bez vychytralosti a snad i záludnosti. Radnice byla zapálena večer ze dne 19. na 20. května. V kritické době dali se Raspanti odtrhnouti od vzpoury, která skončila porážkou. - Srovn. i Werunsky II. Bd., 412-423, 583-600. 11 Karel dal popravit i tři bratry Gambacorty (Francesca, Lotta a Bartolo- mea), kteří si předtím získali zásluhy o úspěch jeho římské jízdy. 12 Zde kronikář zveličuje; návrat Karlův z Itálie nebyl vítězoslavný. Do- sáhl císařské koruny a hleděl se co nejrychleji dostati z nebezpečných a bouř- livých italských poměrů. Smýšlení měst vůči němu se rázem změnilo a také Viscontové projevovali k němu nevlídnost. O věci srovn. ČD II, 4, 392-394 a čl. násl. 13 Do Prahy se vrátil 15. srpna 1355 v průvodu rozličných říšských knížat a byl tam slavně přivítán. 14 O tom a o jiných ostatcích srovn. ČD II, 4, 367, 374, p. 1. 15 Klášter založil na poděkování za záchranu v Pise. Kostel byl slavně vysvěcen r. 1367. V 17. století byli v něm augustiniáni a v první čtvrti 18. sto- letí byl klášter i kostel nově vybudován (kostel stavěl Kilián Ignác Dienzen- hofer). Roku 1784 byl klášter i kostel zrušen a od r. 1822 je tam nemocnice pro duševně choré. 41. Piur VII, II, str. 51-54. List byl psán v červnu 1355. 1 Petrarka tu ostře kárá císaře; snad na jeho příkrý tón působila změna poměrů jeho milánského hostitele vůči Karlovi a snad byla také uražena jeho básnická ješitnost, že Karel za pobytu v Pise slavnostně korunoval na podnět neapolského senešala Acciaiuoliho básnickým vavřínem učeného Za- nobiho de Strada v pisanském dómě. Své rozhořčení proti císaři projevil Petrarka ještě větší měrou v součas- ných dopisech svým přátelům; srovn. Piur VII, Anhang VI, 3, 5. 2 O odjezdu Karlově napsal florentský kronikář Matteo Villani, že prý císař chvátal do Němec »s korunou, kterou získal bez úderu meče, s plným měšcem, který prázdný do Itálie přinesl, s nevalnou slávou mužných činů a s hanebným ponížením císařského majestátu« (ČD II, 4, 392). 3 Totiž italskou železnou v Miláně a císařskou v Římě. 4 O kéž by jich nikde nebylo: totiž Čech, Českého království, podle jiného čtení: kéž by nikde nebylo takového královského titulu. 392
Strana 393
5 Dědictví po dědovi [indřichovi VII], tj. římská říše. 6 Lelius: Byl to Angelus dictus Lellus Petri de Tosectis (Lello de'Coseci). římský šlechtic, pobývající dlouho v Avignoně, komorník korunovačního kar- dinála Petra Ostijského, jmenovaný v březnu od Karla generálním proku- rátorem jeho říšské pokladny v Itálii; při korunovaci přednesl císaři v ozdob- né řeči přání římského lidu; o něm podrobně Piur VII, str. 46-47. 42. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 524-525. 1 Na velikém sněmu, konaném na konci září 1355 (svatováclavském), byly přijaty Karlovy návrhy zákonů o nástupnictví na českém trůně, ale Karel IV. nedosáhl toho, aby byl schválen návrh jeho zákoníka, vypracovaný ještě před jeho římskou jízdou (viz o tom podrobněji v čl. násl.). To se mu nepodařilo a tak malou náhradou bylo přijetí zákona zde uvedeného, který měl opravdu dobrý účinek. 2 Není známo, jaké byly podrobnosti tohoto druhého statutu a jeho dosah. Ale je dokladem Karlovy péče o úpravu právního postavení poddaných. Podle ČD II, 4, 180-182 dal se kronikář Beneš Krabice některými episo- dami svésti k tomu, aby pouze k tříměsíčnímu pobytu Karlovu v Čechách v roce 1355 shrnul jeho úsilí o obnovení bezpečnosti v zemi; Šusta tam soudí, že král ostře vystupoval proti zločinnosti již od r. 1350. Jan, zvaný Pancéř proto, že stále chodil v brnění. Podle ČD II, 4, 398 p. 1 je pověst, že byl pověšen na zlatém řetěze od krále mu darovaném, omyl, vzniklý ze zmínky o opásání rytířském; rovněž není souvěkými pra- meny doloženo, že by byl Jan Pancéř členem panské rodiny ze Smojna. 43. Palacký, Archiv český III, 1844, str. 65-180. O zákoníku »Majestas Carolina«, na jehož sestavení se Karel sám značně zúčastnil, podrobně Werunsky III. Bd., 77-104, ČD II, 4, 174-224 (tam je na str. 187 p. 1 uvedena i nejdůležitější literatura) a úvod str. 23, 32-33. 1 O těchto rádcích srovn. ČD II, 4, 215-224. Byli to zejména Arnošt z Par- dubic, olomoucký biskup Jan Očko z Vlašimě, kancléř Jan ze Středy, od r. 1353 biskup litomyšlský, asi hlavní pomocník při slohové úpravě zákoníka, někteří klerikové z řiše, jako byl Jindřich, zvaný Thesauri, z Norimberka, pruský kanovník a později scholastik ve svém rodném městě (srovn. i níže čl. 61 a), i četná družina domácích pánů, jako byli podkomoří pan Rus z Litic a vedle něho vrchní mistr komory pan Zdeněk Zajíc z Hazmburku a s ním páni Hašek ze Zvířetic a Bušek z Velhartic, dále nejvyšší purkrabí pražský pan Vilém z Landštejna a někteří členové předních rodů (Jindřich z Hradce, Jan z Michalovic a Jan z Veselí a jeho bratr Beneš z Vartemberka, Štěpán a Jaroslav ze Šternberka aj.). 2 To uvádí Karel též ve vlastním životopise, srovn. čl. 6. 3 Bylo to tzv. dominium speciale (o něm ve věcných vysvětlivkách). 393
5 Dědictví po dědovi [indřichovi VII], tj. římská říše. 6 Lelius: Byl to Angelus dictus Lellus Petri de Tosectis (Lello de'Coseci). římský šlechtic, pobývající dlouho v Avignoně, komorník korunovačního kar- dinála Petra Ostijského, jmenovaný v březnu od Karla generálním proku- rátorem jeho říšské pokladny v Itálii; při korunovaci přednesl císaři v ozdob- né řeči přání římského lidu; o něm podrobně Piur VII, str. 46-47. 42. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 524-525. 1 Na velikém sněmu, konaném na konci září 1355 (svatováclavském), byly přijaty Karlovy návrhy zákonů o nástupnictví na českém trůně, ale Karel IV. nedosáhl toho, aby byl schválen návrh jeho zákoníka, vypracovaný ještě před jeho římskou jízdou (viz o tom podrobněji v čl. násl.). To se mu nepodařilo a tak malou náhradou bylo přijetí zákona zde uvedeného, který měl opravdu dobrý účinek. 2 Není známo, jaké byly podrobnosti tohoto druhého statutu a jeho dosah. Ale je dokladem Karlovy péče o úpravu právního postavení poddaných. Podle ČD II, 4, 180-182 dal se kronikář Beneš Krabice některými episo- dami svésti k tomu, aby pouze k tříměsíčnímu pobytu Karlovu v Čechách v roce 1355 shrnul jeho úsilí o obnovení bezpečnosti v zemi; Šusta tam soudí, že král ostře vystupoval proti zločinnosti již od r. 1350. Jan, zvaný Pancéř proto, že stále chodil v brnění. Podle ČD II, 4, 398 p. 1 je pověst, že byl pověšen na zlatém řetěze od krále mu darovaném, omyl, vzniklý ze zmínky o opásání rytířském; rovněž není souvěkými pra- meny doloženo, že by byl Jan Pancéř členem panské rodiny ze Smojna. 43. Palacký, Archiv český III, 1844, str. 65-180. O zákoníku »Majestas Carolina«, na jehož sestavení se Karel sám značně zúčastnil, podrobně Werunsky III. Bd., 77-104, ČD II, 4, 174-224 (tam je na str. 187 p. 1 uvedena i nejdůležitější literatura) a úvod str. 23, 32-33. 1 O těchto rádcích srovn. ČD II, 4, 215-224. Byli to zejména Arnošt z Par- dubic, olomoucký biskup Jan Očko z Vlašimě, kancléř Jan ze Středy, od r. 1353 biskup litomyšlský, asi hlavní pomocník při slohové úpravě zákoníka, někteří klerikové z řiše, jako byl Jindřich, zvaný Thesauri, z Norimberka, pruský kanovník a později scholastik ve svém rodném městě (srovn. i níže čl. 61 a), i četná družina domácích pánů, jako byli podkomoří pan Rus z Litic a vedle něho vrchní mistr komory pan Zdeněk Zajíc z Hazmburku a s ním páni Hašek ze Zvířetic a Bušek z Velhartic, dále nejvyšší purkrabí pražský pan Vilém z Landštejna a někteří členové předních rodů (Jindřich z Hradce, Jan z Michalovic a Jan z Veselí a jeho bratr Beneš z Vartemberka, Štěpán a Jaroslav ze Šternberka aj.). 2 To uvádí Karel též ve vlastním životopise, srovn. čl. 6. 3 Bylo to tzv. dominium speciale (o něm ve věcných vysvětlivkách). 393
Strana 394
4 Ten, jsa věčně peněz potřebný, zastavil českým pánům, co jen mohl. 5 Srovn. čl. 6. 6 Zákoník byl nazván »Majestas Carolina«. V předmluvě si Karel na za- čátku trochu vypůjčil z úvodu ke »Constitutiones regni Siciliae«, které štauf- ský císař Fridrich II. vydal r. 1231 v Melfi a které byly prvním středověkým královským zákoníkem. III. 1 O vymycování kacířství srovnej i snahu Arnošta z Pardubic (čl. 19b). K tomu Holinka, str. 77. VI. - 1 Fürstenberg (Svojanov) byl hrad jihovýchodně od Poličky. ČD II, 4, 194 uvádějí to jméno ve formě Fürstenstein. 2 Podle ČD II, 4, 184 p. 2 má Werunsky tento hrad za zemský hrad po- blíž Zlaté Koruny, kdežto Šimák soudí, že to byly Nečtiny, na které však Werunsky vztahuje označení „Dentin“ ve výčtu podmíněně zcizitelných hradů, což Šimák vykládá jako Tetín. K této síti nezcizitelných opor svého panování přidružil Karel v násle- dující kapitole (VII) jiná města a hrady, o nichž se stanoví, že při nutné potřebě mohou být zastaveny, nikoli však na dobu delší než devíti let. Byla to města: Jaroměř, Trutnov, Dvůr Králové, Mělník, Ústí nad Labem, Louny, Slaný, Slavkov, Stříbro, Klatovy, Beroun, Sušice a Kolín, a hrady: Ojvín u Žitavy, Střemen (Stegreif) a Aberšbach v Broumovských stěnách, Vožice, Protivín, Hluboká, Tetín (?), Nižbor, Týřov, Mníšek, Žebrák, Hasi- štejn a Bernov (? Bernaut). XII. - 1 Viz ve věcných vysvětlivkách. - K těmto kapitolám srovn. i ČD II, 4, 193-196. XIX. —1 Podle ČD II, 4, 198 p. 1 nelze určitě říci, zda snad nebylo toho trochu zvláštního označení „idioma seu linguam Bohemicam generalem, quam scilicet Slavonicam dicimus“, užito proto, že se v něm chtěla zahrnouti i slo- vanská nářečí v Budyšínsku a ve Slezsku. XXV. - 1 K tomu ČD II, 4, 199. XXVII. -1 O zemských deskách viz i věcné vysvětlivky i úvod str. 48-49. XXX. - 1 Hra v kostky byla v těch dobách často zhoubnou vášní a ná- ruživě se hrálo zejména o vánočních svátcích. Často přiváděla na mizinu i urozené pány a jejich rodiny. 2 Majestas Carolina v další části nezakazuje hru v kostky úplně, ale dovo- luje hráti jen za hotové, na dluh jen do jedné kopy pražských grošů. XXXVIII. - 1 Srovn. i čl. 24 p. 3. XXXIX. - 1 Srovn. i čl. 18 p. 10 a ČD II, 4, 202. 394
4 Ten, jsa věčně peněz potřebný, zastavil českým pánům, co jen mohl. 5 Srovn. čl. 6. 6 Zákoník byl nazván »Majestas Carolina«. V předmluvě si Karel na za- čátku trochu vypůjčil z úvodu ke »Constitutiones regni Siciliae«, které štauf- ský císař Fridrich II. vydal r. 1231 v Melfi a které byly prvním středověkým královským zákoníkem. III. 1 O vymycování kacířství srovnej i snahu Arnošta z Pardubic (čl. 19b). K tomu Holinka, str. 77. VI. - 1 Fürstenberg (Svojanov) byl hrad jihovýchodně od Poličky. ČD II, 4, 194 uvádějí to jméno ve formě Fürstenstein. 2 Podle ČD II, 4, 184 p. 2 má Werunsky tento hrad za zemský hrad po- blíž Zlaté Koruny, kdežto Šimák soudí, že to byly Nečtiny, na které však Werunsky vztahuje označení „Dentin“ ve výčtu podmíněně zcizitelných hradů, což Šimák vykládá jako Tetín. K této síti nezcizitelných opor svého panování přidružil Karel v násle- dující kapitole (VII) jiná města a hrady, o nichž se stanoví, že při nutné potřebě mohou být zastaveny, nikoli však na dobu delší než devíti let. Byla to města: Jaroměř, Trutnov, Dvůr Králové, Mělník, Ústí nad Labem, Louny, Slaný, Slavkov, Stříbro, Klatovy, Beroun, Sušice a Kolín, a hrady: Ojvín u Žitavy, Střemen (Stegreif) a Aberšbach v Broumovských stěnách, Vožice, Protivín, Hluboká, Tetín (?), Nižbor, Týřov, Mníšek, Žebrák, Hasi- štejn a Bernov (? Bernaut). XII. - 1 Viz ve věcných vysvětlivkách. - K těmto kapitolám srovn. i ČD II, 4, 193-196. XIX. —1 Podle ČD II, 4, 198 p. 1 nelze určitě říci, zda snad nebylo toho trochu zvláštního označení „idioma seu linguam Bohemicam generalem, quam scilicet Slavonicam dicimus“, užito proto, že se v něm chtěla zahrnouti i slo- vanská nářečí v Budyšínsku a ve Slezsku. XXV. - 1 K tomu ČD II, 4, 199. XXVII. -1 O zemských deskách viz i věcné vysvětlivky i úvod str. 48-49. XXX. - 1 Hra v kostky byla v těch dobách často zhoubnou vášní a ná- ruživě se hrálo zejména o vánočních svátcích. Často přiváděla na mizinu i urozené pány a jejich rodiny. 2 Majestas Carolina v další části nezakazuje hru v kostky úplně, ale dovo- luje hráti jen za hotové, na dluh jen do jedné kopy pražských grošů. XXXVIII. - 1 Srovn. i čl. 24 p. 3. XXXIX. - 1 Srovn. i čl. 18 p. 10 a ČD II, 4, 202. 394
Strana 395
XLV.-XLVIII. - 1 Srovn. ČD II, 4, 205-206. L. - 1 Srovn. ČD II, 4, 206. LVIII. - 1 Viz i věcné vysvětlivky i úvod str. 32-33, 49. LIX. — 1 ČD II, 4, 207. - Listinu o odvolání zákoníka podává Palacký v AC III., str. 65. 44. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 525-526. 1 Kronikář se jen stručně zmiňuje o říšských záležitostech. A právě tehdy Karel svolal slavný říšský sněm do Norimberka a na něm bylo v prosinci r. 1355 přijato třiadvacet článků »Zlaté buly«, která byla pak doplněna o rok později na říšském sjezdu v Metách. Zlatá bula Karla IV. byl souhrn zákonů o volbě německého krále a jiných důležitých otázkách a říše německá (římská) se jí spravovala jako svým zá- kladním zákonem po všechny časy až do svého zániku na počátku 19. stol. Po- drobně o tom Werunsky, III. Bd., 113-132, částečně i Kalousek 152 a úvod str. 30. 2 Do Met přijel 17. listopadu. O jeho slavnostním uvítání, tamních jed- náních a darech Werunsky III, 150-176. 3 To byl způsob ve středověku při hostinách panovníků a velmožů zcela obvyklý, daný příkazem opatrnosti. 45. 1 Tadra, Summa cancellariae, str. 40 č. 64. 46. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 526-528. 1 O zřícení starého kamenného mostu viz čl. 14. Místo něho byl zřízen prozatímní most dřevěný. Stavitelem nového byl Petr Parléř, kterého Karel IV. povolal před r. 1356 do Prahy. Základní kámen byl položen 9. 7. 2 Jsou uvedený v knize A. Podlahy - E. Šittlera, Chrámový poklad u sv. Víta, 1903. Nazývali se »žaltářníci«. 4 O nich ve věcných vysvětlivkách. Byly to hradby od Hradčan přes Pohořelec, Petřín na Újezd na Malé Straně, dodnes z velké části zachované (tzv. Hladová zeď). Podle Tomka II2, 49-50 p. 1 praví Dobnerův Continuator Pulkavac (Po- kračovatel Pulkavův) IV, 140: »Jedni říkají, že kázal onu zeď vystavěti pro- to, aby, protože byla tenkrát veliká drahota obilí, lid si mohl prací vydělat živobytí;« k tomu Tomek dodává, že se to nesmí brát doslovně, poněvadž se stavba zdi začala již r. 1360, tedy před tou drahotou. 395
XLV.-XLVIII. - 1 Srovn. ČD II, 4, 205-206. L. - 1 Srovn. ČD II, 4, 206. LVIII. - 1 Viz i věcné vysvětlivky i úvod str. 32-33, 49. LIX. — 1 ČD II, 4, 207. - Listinu o odvolání zákoníka podává Palacký v AC III., str. 65. 44. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 525-526. 1 Kronikář se jen stručně zmiňuje o říšských záležitostech. A právě tehdy Karel svolal slavný říšský sněm do Norimberka a na něm bylo v prosinci r. 1355 přijato třiadvacet článků »Zlaté buly«, která byla pak doplněna o rok později na říšském sjezdu v Metách. Zlatá bula Karla IV. byl souhrn zákonů o volbě německého krále a jiných důležitých otázkách a říše německá (římská) se jí spravovala jako svým zá- kladním zákonem po všechny časy až do svého zániku na počátku 19. stol. Po- drobně o tom Werunsky, III. Bd., 113-132, částečně i Kalousek 152 a úvod str. 30. 2 Do Met přijel 17. listopadu. O jeho slavnostním uvítání, tamních jed- náních a darech Werunsky III, 150-176. 3 To byl způsob ve středověku při hostinách panovníků a velmožů zcela obvyklý, daný příkazem opatrnosti. 45. 1 Tadra, Summa cancellariae, str. 40 č. 64. 46. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 526-528. 1 O zřícení starého kamenného mostu viz čl. 14. Místo něho byl zřízen prozatímní most dřevěný. Stavitelem nového byl Petr Parléř, kterého Karel IV. povolal před r. 1356 do Prahy. Základní kámen byl položen 9. 7. 2 Jsou uvedený v knize A. Podlahy - E. Šittlera, Chrámový poklad u sv. Víta, 1903. Nazývali se »žaltářníci«. 4 O nich ve věcných vysvětlivkách. Byly to hradby od Hradčan přes Pohořelec, Petřín na Újezd na Malé Straně, dodnes z velké části zachované (tzv. Hladová zeď). Podle Tomka II2, 49-50 p. 1 praví Dobnerův Continuator Pulkavac (Po- kračovatel Pulkavův) IV, 140: »Jedni říkají, že kázal onu zeď vystavěti pro- to, aby, protože byla tenkrát veliká drahota obilí, lid si mohl prací vydělat živobytí;« k tomu Tomek dodává, že se to nesmí brát doslovně, poněvadž se stavba zdi začala již r. 1360, tedy před tou drahotou. 395
Strana 396
6 Smíření s Rudolfem Habsburským bylo sjednáno 5. září u Esslingen. Karel oznámil tu radostnou zprávu papeži, rozličným knížatům a zvláště stavům a obyvatelům Českého království, dal v Norimberce propustit vězně a poslal do Cách šestnáct hřiven ryzího zlata (váhu novorozeněte). Synek byl pokřtěn II. dubna v kostele sv. Sebalda v Norimberce s velikou slávou od mohučského arcibiskupa Gerlacha (Tomek II2, 47) za přítomnosti arci- biskupů kolínského a pražského, šesti biskupů, pěti opatů i velkého počtu knížat z Němec i z Čech; turnaje a jiné zábavy trvaly osm dní. 8 Rychtářem byl tenkrát Mikuláš Reinbotův čili Goldnerův a předním z konšelů Seidl kramář. O pokutě sedmi tisíc strychů ječmene viz i v čl. 18. — O celém případu srovn. i úvod str. 61. 9 Sňatek s Alžbětou Pomořanskou byl neobyčejně chytrý politický tah ze strany Karlovy. Jeho zeť rakouský vévoda Rudolf, s kterým se smířil r. 1360 (viz výše pozn. 6), sjednal ke konci r. 1361 proti Karlovi spolek s králem Ludvíkem Uherským a Kazimírem polským i některými knížaty říšskými; ve spolku byl i král Valdemar IV. Dánský i Bogislav Pomořanský. K válce sice nedošlo, ale novým sňatkem dosáhl císař smíru s oběma králi a zrušení celého spolku. Svatba Karlova s Alžbětou Pomořanskou byla slavena na dvoře Kazimírově v Krakově a zúčastnil se jí i král Ludvík. 10 Proti této korunovaci malého děcka stavěl se důrazně i arcibiskup Arnošt z Pardubic i dvorský kancléř Jan ze Středy (srovn. i Piur VIII, 22 č. 12). 47. a) Piur VII, str. 21 č. 4. 1 Jan ze Středy, význačná osobnost v dvorské družině Karlově, narozený buď ve Vysokém Mýtě nebo ve slezské Středě [Neoforum — Neumarkt], kde získal výnosné farní obročí, uplatnil se již jako mladý klerik v kanceláři krále Jana a přímluva markraběte Karla vymohla mu při trvalém pobytu u dvora nejen faru ve Středě, nýbrž také kanonikáty ve Vratislavi a v Hlo- hově. Roku 1353 získal mu Karel, když nemohl r. 1352 pro odpor kapituly zaujmout biskupství naumburské, biskupství litomyšlské a r. 1364 stal se ná- stupcem Jana Očka z Vlašimě na biskupském stolci v Olomouci, při čemž ovšem zůstával u dvora. Jan ze Středy, muž vynikajících schopností, zorganisoval první dvorskou kancelář Karlovu a vedl ji jako protonotář i jako dvorský říšský kancléř více než dvacet let (1353-1374); jeho rukama procházely všechny listiny, které Karel vydával i jako král český i jako císař římský; o kanceláři srovn. i úvod str. 38-39. Měl zálibu v krásně iluminovaných knihách (srovn. v seznamu obr. příloh č. 36-38) - byl vlastně vášnivým bibliofilem - a vedle toho se usilovně sna- žil, aby se dokonale slohově vyjadřoval jak v úřední agendě, tak v jiných pokusech latinských i německých. Proto naň tak mocně působil styk s Colou di Rienzo (srovn. čl. 35 p. 2) a ještě mohutněji zakladatel humanismu Petrar- 396
6 Smíření s Rudolfem Habsburským bylo sjednáno 5. září u Esslingen. Karel oznámil tu radostnou zprávu papeži, rozličným knížatům a zvláště stavům a obyvatelům Českého království, dal v Norimberce propustit vězně a poslal do Cách šestnáct hřiven ryzího zlata (váhu novorozeněte). Synek byl pokřtěn II. dubna v kostele sv. Sebalda v Norimberce s velikou slávou od mohučského arcibiskupa Gerlacha (Tomek II2, 47) za přítomnosti arci- biskupů kolínského a pražského, šesti biskupů, pěti opatů i velkého počtu knížat z Němec i z Čech; turnaje a jiné zábavy trvaly osm dní. 8 Rychtářem byl tenkrát Mikuláš Reinbotův čili Goldnerův a předním z konšelů Seidl kramář. O pokutě sedmi tisíc strychů ječmene viz i v čl. 18. — O celém případu srovn. i úvod str. 61. 9 Sňatek s Alžbětou Pomořanskou byl neobyčejně chytrý politický tah ze strany Karlovy. Jeho zeť rakouský vévoda Rudolf, s kterým se smířil r. 1360 (viz výše pozn. 6), sjednal ke konci r. 1361 proti Karlovi spolek s králem Ludvíkem Uherským a Kazimírem polským i některými knížaty říšskými; ve spolku byl i král Valdemar IV. Dánský i Bogislav Pomořanský. K válce sice nedošlo, ale novým sňatkem dosáhl císař smíru s oběma králi a zrušení celého spolku. Svatba Karlova s Alžbětou Pomořanskou byla slavena na dvoře Kazimírově v Krakově a zúčastnil se jí i král Ludvík. 10 Proti této korunovaci malého děcka stavěl se důrazně i arcibiskup Arnošt z Pardubic i dvorský kancléř Jan ze Středy (srovn. i Piur VIII, 22 č. 12). 47. a) Piur VII, str. 21 č. 4. 1 Jan ze Středy, význačná osobnost v dvorské družině Karlově, narozený buď ve Vysokém Mýtě nebo ve slezské Středě [Neoforum — Neumarkt], kde získal výnosné farní obročí, uplatnil se již jako mladý klerik v kanceláři krále Jana a přímluva markraběte Karla vymohla mu při trvalém pobytu u dvora nejen faru ve Středě, nýbrž také kanonikáty ve Vratislavi a v Hlo- hově. Roku 1353 získal mu Karel, když nemohl r. 1352 pro odpor kapituly zaujmout biskupství naumburské, biskupství litomyšlské a r. 1364 stal se ná- stupcem Jana Očka z Vlašimě na biskupském stolci v Olomouci, při čemž ovšem zůstával u dvora. Jan ze Středy, muž vynikajících schopností, zorganisoval první dvorskou kancelář Karlovu a vedl ji jako protonotář i jako dvorský říšský kancléř více než dvacet let (1353-1374); jeho rukama procházely všechny listiny, které Karel vydával i jako král český i jako císař římský; o kanceláři srovn. i úvod str. 38-39. Měl zálibu v krásně iluminovaných knihách (srovn. v seznamu obr. příloh č. 36-38) - byl vlastně vášnivým bibliofilem - a vedle toho se usilovně sna- žil, aby se dokonale slohově vyjadřoval jak v úřední agendě, tak v jiných pokusech latinských i německých. Proto naň tak mocně působil styk s Colou di Rienzo (srovn. čl. 35 p. 2) a ještě mohutněji zakladatel humanismu Petrar- 396
Strana 397
ka, k němuž choval bezmezný obdiv a úctu. Ovšem, jak vidět z jeho listů, těžko dosahoval jeho formální dokonalosti, ale všemi svými snahami stal se u nás průkopníkem nového duchovního proudění - raného humanismu. O něm v ČD II, 4, 216-219 a tam i na str. 216-217 p. 1 důležitější prameny, a Piur VII, 22 Anm. a VIII, rejstřík str. 541 nsl. 2 Jan ze Středy znal spisovatelskou činnost Petrarkovu z doslechu, ze- jména z vyprávění pražského lékárníka Angela (viz níže p. 9), k osobnímu seznámení došlo mnohem později. List byl psán asi r. 1352 nebo počátkem 1353. Parnassus, hora ve středním Řecku, zasvěcená Apollonovi a Musám; pod ním byly Delfy s chrámem a věštírnou Apollonovou. Pegasus, v řeckém bájesloví okřídlený kůň, který povstal z krve Gor- gony, zabité od Persea; též pramen Hippukrene na Helikonu, vzniklý prý jeho kopnutím. Později se stal symbolem Mus a básnického nadšení. 5 O Helikonu srovn. čl. 38, p. 5. 6 Apollon byl starořecký bůh slunce, umění věšteckého, básnického na- dšení, hudby a lékařství. V Delfách (viz výše pozn. 3) byl jeho proslulý chrám s věštírnou. Foeba: Phoebus (řec. Foibos = Jasný, Světlý) bylo příjmení Apollona jako boha slunce. 8 Merkurius, starolatinský bůh obchodu, rychlý posel bohů, byl zpodobo- ván s okřídlenými opánky. Angelo (Anděl), původem Florenťan, byl dvorským lékárníkem [apote- kářem] Karla IV. a Václava IV. Měl v ulici Svatojindřišské (na místě dnešní hlavní pošty) dům s velikou botanickou zahradou, v níž pěstoval léčivé byliny; ta se po něm několik století nazývala zahradou Andělovou. Mimo to měl i dům (č. 144) na nyn. Malém náměstí (starém ovocném trhu) Nynější ulice politických vězňů se jmenovala ulicí Angelovou. 10 vynalézati veliké látky ... přednášeti: To bylo již od Cicerona pět od- dílů rétoriky, tj. nauky o umění řečnickém. b) Piur VII, str. 24 č. 5. List je asi z r. 1352/1353. 2 Cicero (Tusc. I, 15, 34) uvádí verš Enniův (»Volito vivos per ora vi- rum« — Létám za živa v ústech mužů). 3 Tj. lékárník Angelo. c) Piur VII. str. 56 č. 13. 1 List byl psán z Milána 29. nebo 30. dubna 1357 po Petrarkově návštěvě Prahy, kam přišel r. 1356 jako vyslanec vladaře milánského a kde za delšího pobytu poznal vzdělané rádce Karlovy. 2 Byl to Sagremor di Pommiers (Saceramor de Pomeriis), francouzský rytíř; byl již za první Karlovy římské jízdy činný jako kurýr ve službách Viscontů a přinesl Petrarkovi císařovo pozvání do Mantovy. Roku 1356 do- provázel básníka na jeho diplomatické cestě do Prahy. Petrarkovy snahy 397
ka, k němuž choval bezmezný obdiv a úctu. Ovšem, jak vidět z jeho listů, těžko dosahoval jeho formální dokonalosti, ale všemi svými snahami stal se u nás průkopníkem nového duchovního proudění - raného humanismu. O něm v ČD II, 4, 216-219 a tam i na str. 216-217 p. 1 důležitější prameny, a Piur VII, 22 Anm. a VIII, rejstřík str. 541 nsl. 2 Jan ze Středy znal spisovatelskou činnost Petrarkovu z doslechu, ze- jména z vyprávění pražského lékárníka Angela (viz níže p. 9), k osobnímu seznámení došlo mnohem později. List byl psán asi r. 1352 nebo počátkem 1353. Parnassus, hora ve středním Řecku, zasvěcená Apollonovi a Musám; pod ním byly Delfy s chrámem a věštírnou Apollonovou. Pegasus, v řeckém bájesloví okřídlený kůň, který povstal z krve Gor- gony, zabité od Persea; též pramen Hippukrene na Helikonu, vzniklý prý jeho kopnutím. Později se stal symbolem Mus a básnického nadšení. 5 O Helikonu srovn. čl. 38, p. 5. 6 Apollon byl starořecký bůh slunce, umění věšteckého, básnického na- dšení, hudby a lékařství. V Delfách (viz výše pozn. 3) byl jeho proslulý chrám s věštírnou. Foeba: Phoebus (řec. Foibos = Jasný, Světlý) bylo příjmení Apollona jako boha slunce. 8 Merkurius, starolatinský bůh obchodu, rychlý posel bohů, byl zpodobo- ván s okřídlenými opánky. Angelo (Anděl), původem Florenťan, byl dvorským lékárníkem [apote- kářem] Karla IV. a Václava IV. Měl v ulici Svatojindřišské (na místě dnešní hlavní pošty) dům s velikou botanickou zahradou, v níž pěstoval léčivé byliny; ta se po něm několik století nazývala zahradou Andělovou. Mimo to měl i dům (č. 144) na nyn. Malém náměstí (starém ovocném trhu) Nynější ulice politických vězňů se jmenovala ulicí Angelovou. 10 vynalézati veliké látky ... přednášeti: To bylo již od Cicerona pět od- dílů rétoriky, tj. nauky o umění řečnickém. b) Piur VII, str. 24 č. 5. List je asi z r. 1352/1353. 2 Cicero (Tusc. I, 15, 34) uvádí verš Enniův (»Volito vivos per ora vi- rum« — Létám za živa v ústech mužů). 3 Tj. lékárník Angelo. c) Piur VII. str. 56 č. 13. 1 List byl psán z Milána 29. nebo 30. dubna 1357 po Petrarkově návštěvě Prahy, kam přišel r. 1356 jako vyslanec vladaře milánského a kde za delšího pobytu poznal vzdělané rádce Karlovy. 2 Byl to Sagremor di Pommiers (Saceramor de Pomeriis), francouzský rytíř; byl již za první Karlovy římské jízdy činný jako kurýr ve službách Viscontů a přinesl Petrarkovi císařovo pozvání do Mantovy. Roku 1356 do- provázel básníka na jeho diplomatické cestě do Prahy. Petrarkovy snahy 397
Strana 398
získati mu čestné a zajištěné místo ve službách císařových neměly trvalý úspěch. Roku 1366 vrátil se Sagremor do Francie a vstoupil do cisterciáckého řádu v Citeaux. Petrarka mu věnoval svých »Sedm kajících žalmů«. Sagremor byl, jak svědčí zachované dopisy, i v přátelských stycích s Janem ze Středy. Tj. po mé smrti. pouze podle jména známého. Na římské jízdě Karla IV. v letech 1354/1355 Petrarka nepoznal osobně Arnošta z Pardubic, protože arcibiskup vyjel v průvodu Karlovy manželky z Prahy později a dorazil do Pisy teprve 8. února (srovn. výše v čl. 40 p. 3). d) Piur VII, 145 č. 32. List byl psán 1362/1363. 1 Jan ze Středy dostal r. 1361 Petrarkovou Carmen bucolicum [Píseň pastýř- skou] a Petrarka mu slíbil i výklad k ní, jejž hodlal přivézti při chystané návštěvě Prahy, ke které však nedošlo. Petrarka sám napsal, což nemohl pisatel vědět, vlastní výklad jen k I., II. a V. ekloze. e) Piur VII, 146, č. 33. Psáno v Benátkách r. 1363 (v březnu?). 1 V prvních listech mu Jan ze Středy vykal, potom tykal. Snad Petrarka cítil, že mu vyká pro jisté rozladění na pražském dvoře, že nesplnil slib o návštěvě Prahy. Z těch listů se dosud žádný nenalezl. 3 Tj. přestěhování z Milána do Benátek. Z Milána odešel v posledních týdnech března 1362, aby se odebral do Padovy, a to pro nejistotu cest po řece Pádu. Cestou ho zdržel měsíc jeho dřívější pán Azzo di Corregio v Parmě (nebo blízko u Parmy), takže vstoupil na loď 6. května a I1. května dojel do Padovy, odkud se chtěl vydat na cestu do Německa. Ale protože i tam byly cesty na sever ohrožovány a poněvadž mu nedošel z Prahy čekaný bezpečnostní list (glejt), vzdal se svých větších cestovních plánů a odebral se do Benátek. 5 Je to volný citát z Terentia (Andria 305). 6 Tvůj: není jisto, zda to byl Sagremor di Pommiers. 48. Vilém z Lestkova, PDČ I, 396-398. 1 Viz čl. 18. 2 Životopisec ani zdaleka nepodává obraz o skutečných zásluhách Arnoš- tových na poli církevní organisace v Čechách, při zřízení konsistoře, založení evidence církevního majetku a propůjčování obročí. O tom podrobně Chalou- pecký, A. z P, 93. Za Arnošta byly založeny zvláštní knihy »libri erectionum«, pozemkové knihy nadační, kam byly zapisovány všechny majetky církvi daro- vané, a »libri confirmationum« (»knihy potvrzovací«), v kterých byly zápisy 398
získati mu čestné a zajištěné místo ve službách císařových neměly trvalý úspěch. Roku 1366 vrátil se Sagremor do Francie a vstoupil do cisterciáckého řádu v Citeaux. Petrarka mu věnoval svých »Sedm kajících žalmů«. Sagremor byl, jak svědčí zachované dopisy, i v přátelských stycích s Janem ze Středy. Tj. po mé smrti. pouze podle jména známého. Na římské jízdě Karla IV. v letech 1354/1355 Petrarka nepoznal osobně Arnošta z Pardubic, protože arcibiskup vyjel v průvodu Karlovy manželky z Prahy později a dorazil do Pisy teprve 8. února (srovn. výše v čl. 40 p. 3). d) Piur VII, 145 č. 32. List byl psán 1362/1363. 1 Jan ze Středy dostal r. 1361 Petrarkovou Carmen bucolicum [Píseň pastýř- skou] a Petrarka mu slíbil i výklad k ní, jejž hodlal přivézti při chystané návštěvě Prahy, ke které však nedošlo. Petrarka sám napsal, což nemohl pisatel vědět, vlastní výklad jen k I., II. a V. ekloze. e) Piur VII, 146, č. 33. Psáno v Benátkách r. 1363 (v březnu?). 1 V prvních listech mu Jan ze Středy vykal, potom tykal. Snad Petrarka cítil, že mu vyká pro jisté rozladění na pražském dvoře, že nesplnil slib o návštěvě Prahy. Z těch listů se dosud žádný nenalezl. 3 Tj. přestěhování z Milána do Benátek. Z Milána odešel v posledních týdnech března 1362, aby se odebral do Padovy, a to pro nejistotu cest po řece Pádu. Cestou ho zdržel měsíc jeho dřívější pán Azzo di Corregio v Parmě (nebo blízko u Parmy), takže vstoupil na loď 6. května a I1. května dojel do Padovy, odkud se chtěl vydat na cestu do Německa. Ale protože i tam byly cesty na sever ohrožovány a poněvadž mu nedošel z Prahy čekaný bezpečnostní list (glejt), vzdal se svých větších cestovních plánů a odebral se do Benátek. 5 Je to volný citát z Terentia (Andria 305). 6 Tvůj: není jisto, zda to byl Sagremor di Pommiers. 48. Vilém z Lestkova, PDČ I, 396-398. 1 Viz čl. 18. 2 Životopisec ani zdaleka nepodává obraz o skutečných zásluhách Arnoš- tových na poli církevní organisace v Čechách, při zřízení konsistoře, založení evidence církevního majetku a propůjčování obročí. O tom podrobně Chalou- pecký, A. z P, 93. Za Arnošta byly založeny zvláštní knihy »libri erectionum«, pozemkové knihy nadační, kam byly zapisovány všechny majetky církvi daro- vané, a »libri confirmationum« (»knihy potvrzovací«), v kterých byly zápisy 398
Strana 399
o všech propůjčených obročích, byla zavedena »matrika ordinovaných« (tj. no- vě svěcených) a pořízen soupis všech far a církevních obročí. Čechy byly rozděleny na deset arcijáhenství (archidiakonátů): 1. pražské (s 10 děkanáty), 2. kouřimské (s 5 d.), 3. bechyňské (se 7 d.), 4. žatecké (s 5 d.), 5. litoměřické (s 3 d.), 6. bílinské (s 2 d.), 7. boleslavské (s 8 d.), 8. plzeňské (s 3 d.), 9. horšovské (1 d.), 10. hradecké (s 12 d.). Nejlepší obraz o veliké osobnosti prvního pražského arcibiskupa podává V. Chaloupecký v uvedené knize. 49. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 531-533. 1 Jan Očko z Vlašimě, od mladých let důvěrník a sekretář Karlův, byl nejdříve kanovníkem pražským, potom prvním proboštem kapituly u Všech svatých (1341-1352) a pak od r. 1352 biskupem olomouckým. Roku 1355 se zúčastnil první Karlovy římské jízdy. Když se r. 1379 stal kardinálem, vzdal se arcibiskupské hodnosti ve prospěch Jana, syna svého bratra Pavla z Jen- štejna, a brzy potom 14. ledna 1380 zemřel. Na stolec arcibiskupský byl uveden 16. října 1364. 2 Byl to »špitál pokory Panny Marie«. Stával na západním úzkém břehu Vltavy pod Vyšehradem a jižně od něho byl kostel, kde je nyní stará školská budova. Papežské buly byly vydány 30. května a 1. června 1365. Základní kámen ke Karlštejnu položil 10. června 1348 Arnošt z Pardubic, plány vypracoval Matyáš z Arrasu, stavba byla zhruba dokončena Petrem Parléřem r. 1357 a úplně r. 1367. 50. a 1 CJM IV, 1, str. 87 č. 58. Pergamenový opis asi z 1. polovice 15. století v archivu města Českého Krumlova. — K věci srovn.: Ant. Haas: O tzv. krá- lovském právu rožmberských městeček. JHS, XXVI, č. 3-4, 1957. la O Senekovi viz v čl. 61b p. 14. 2 Petr z Rožmberka, nejvyšší komorník Království českého, † 1347. Zahrádka, osada obce Mírkovic, okres Český Krumlov. Velešín, okres Český Krumlov. Malotín, dvůr, obec Kladné, okres Český Krumlov. Dobr(o)kovice, osada, obec Kladné, okres Český Krumlov. Slupenec, okres Český Krumlov. Drahoslavice, samota, obec Skláře, okres Český Krumlov. Svatova Lhotka, osada, obec Mírkovice, okres Český Krumlov. Tzv. právo mílové. 8 9 10 399
o všech propůjčených obročích, byla zavedena »matrika ordinovaných« (tj. no- vě svěcených) a pořízen soupis všech far a církevních obročí. Čechy byly rozděleny na deset arcijáhenství (archidiakonátů): 1. pražské (s 10 děkanáty), 2. kouřimské (s 5 d.), 3. bechyňské (se 7 d.), 4. žatecké (s 5 d.), 5. litoměřické (s 3 d.), 6. bílinské (s 2 d.), 7. boleslavské (s 8 d.), 8. plzeňské (s 3 d.), 9. horšovské (1 d.), 10. hradecké (s 12 d.). Nejlepší obraz o veliké osobnosti prvního pražského arcibiskupa podává V. Chaloupecký v uvedené knize. 49. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 531-533. 1 Jan Očko z Vlašimě, od mladých let důvěrník a sekretář Karlův, byl nejdříve kanovníkem pražským, potom prvním proboštem kapituly u Všech svatých (1341-1352) a pak od r. 1352 biskupem olomouckým. Roku 1355 se zúčastnil první Karlovy římské jízdy. Když se r. 1379 stal kardinálem, vzdal se arcibiskupské hodnosti ve prospěch Jana, syna svého bratra Pavla z Jen- štejna, a brzy potom 14. ledna 1380 zemřel. Na stolec arcibiskupský byl uveden 16. října 1364. 2 Byl to »špitál pokory Panny Marie«. Stával na západním úzkém břehu Vltavy pod Vyšehradem a jižně od něho byl kostel, kde je nyní stará školská budova. Papežské buly byly vydány 30. května a 1. června 1365. Základní kámen ke Karlštejnu položil 10. června 1348 Arnošt z Pardubic, plány vypracoval Matyáš z Arrasu, stavba byla zhruba dokončena Petrem Parléřem r. 1357 a úplně r. 1367. 50. a 1 CJM IV, 1, str. 87 č. 58. Pergamenový opis asi z 1. polovice 15. století v archivu města Českého Krumlova. — K věci srovn.: Ant. Haas: O tzv. krá- lovském právu rožmberských městeček. JHS, XXVI, č. 3-4, 1957. la O Senekovi viz v čl. 61b p. 14. 2 Petr z Rožmberka, nejvyšší komorník Království českého, † 1347. Zahrádka, osada obce Mírkovic, okres Český Krumlov. Velešín, okres Český Krumlov. Malotín, dvůr, obec Kladné, okres Český Krumlov. Dobr(o)kovice, osada, obec Kladné, okres Český Krumlov. Slupenec, okres Český Krumlov. Drahoslavice, samota, obec Skláře, okres Český Krumlov. Svatova Lhotka, osada, obec Mírkovice, okres Český Krumlov. Tzv. právo mílové. 8 9 10 399
Strana 400
b) 1 CJM IV/I, str. 125 č. 80. Bavorov je městečko v okrese Vodňany. Tamní krajina patřila pánům Bavorům ze Strakonic. Bavor III. si tam vystavěl hrad a založil městečko někdy v poslední čtvrti 13. století a v něm kostel Nanebe- vzetí Panny Marie, který zůstal filiálním k starší faře v Blanici (J. V. Šimák, ČD I, 5, 1027). Na Rožmberky přešel Bavorov od Markéty z Rožmberka († 1357), vdovy po Bavorovi III. († 1317 bezdětný), která odkázala veškerý majetek svému bratru Petrovi z Rožmberka (Reg. IV. str. 4 č. II). Petr, Oldřich, Jan a Jošt byli synové Petra z Rožmberka; Jošt zemřel r. 1369. Jindřich, v lat. originále Henricus, mylně uvedený místo Jošta Uodocus], byl syn a nástupce Oldřichův (Sedláček, Hrady III, 35). Jan † 1389, Oldřich † 1390. Písek se řídil právem Starého Města pražského. 4 Listina byla vydána již r. 1361; podle nejstarší pergamenové listiny v ar- chivu města Bavorova měli Bavorovští již před 27. září 1361 »právo králov- ské«, které obdrželi na přímluvu blanického faráře Václava (viz čl. násl.). c) 1 CJM IV/I, str. 129 č. 82. 2 Václav z Miličína, farář v Blanici (nyn. Velká Blanice), zřídil při bavo- rovském kostele kapli Božího těla a českých patronů, jakož i špitál pro sedm žáků a sedm chorých (Šimák, ČD I, 5, 1028). Srovn. čl. předešlý p. 2. Srovn. tamže p. 3. V lat. originále chybí v předvětí sloveso. 5 d) 1 CJM IV/I, str. 119 č. 76. Německý pergamenový originál v archivu města Litomyšle. Jan ze Středy, jako litomyšlský biskup Jan II., byl v Litomyšli v letech 1353—1364. Srovn. o něm čl. 47 a, pozn. 1. e) 1 CJM IV, str. 143 č. 96. Pergamenový originál v archivu města Strakonic. 2 Bavor IV. ze Strakonic (nebo Bašek), syn Mikuláše, bratra Bavora III., zdědil po strýci Vilémovi Strakonice. Žil ještě r. 1380 a Horažďovice a Blat- nou pustil bratrovi Vilémovi. 3 Městečko Strakonice vzniklo pod hradem pánů Bavorů asi kolem r. 1300. Jeho poloha a rozloha je podrobně známa z potvrzení svobod a majetku Svatojánského řádu od Viléma ze Strakonic ze dne 5. listopadu 1332 (Reg. III. č. 471, str. 194-195). Horažďovice se řídily právem Starého Města pražského. 400
b) 1 CJM IV/I, str. 125 č. 80. Bavorov je městečko v okrese Vodňany. Tamní krajina patřila pánům Bavorům ze Strakonic. Bavor III. si tam vystavěl hrad a založil městečko někdy v poslední čtvrti 13. století a v něm kostel Nanebe- vzetí Panny Marie, který zůstal filiálním k starší faře v Blanici (J. V. Šimák, ČD I, 5, 1027). Na Rožmberky přešel Bavorov od Markéty z Rožmberka († 1357), vdovy po Bavorovi III. († 1317 bezdětný), která odkázala veškerý majetek svému bratru Petrovi z Rožmberka (Reg. IV. str. 4 č. II). Petr, Oldřich, Jan a Jošt byli synové Petra z Rožmberka; Jošt zemřel r. 1369. Jindřich, v lat. originále Henricus, mylně uvedený místo Jošta Uodocus], byl syn a nástupce Oldřichův (Sedláček, Hrady III, 35). Jan † 1389, Oldřich † 1390. Písek se řídil právem Starého Města pražského. 4 Listina byla vydána již r. 1361; podle nejstarší pergamenové listiny v ar- chivu města Bavorova měli Bavorovští již před 27. září 1361 »právo králov- ské«, které obdrželi na přímluvu blanického faráře Václava (viz čl. násl.). c) 1 CJM IV/I, str. 129 č. 82. 2 Václav z Miličína, farář v Blanici (nyn. Velká Blanice), zřídil při bavo- rovském kostele kapli Božího těla a českých patronů, jakož i špitál pro sedm žáků a sedm chorých (Šimák, ČD I, 5, 1028). Srovn. čl. předešlý p. 2. Srovn. tamže p. 3. V lat. originále chybí v předvětí sloveso. 5 d) 1 CJM IV/I, str. 119 č. 76. Německý pergamenový originál v archivu města Litomyšle. Jan ze Středy, jako litomyšlský biskup Jan II., byl v Litomyšli v letech 1353—1364. Srovn. o něm čl. 47 a, pozn. 1. e) 1 CJM IV, str. 143 č. 96. Pergamenový originál v archivu města Strakonic. 2 Bavor IV. ze Strakonic (nebo Bašek), syn Mikuláše, bratra Bavora III., zdědil po strýci Vilémovi Strakonice. Žil ještě r. 1380 a Horažďovice a Blat- nou pustil bratrovi Vilémovi. 3 Městečko Strakonice vzniklo pod hradem pánů Bavorů asi kolem r. 1300. Jeho poloha a rozloha je podrobně známa z potvrzení svobod a majetku Svatojánského řádu od Viléma ze Strakonic ze dne 5. listopadu 1332 (Reg. III. č. 471, str. 194-195). Horažďovice se řídily právem Starého Města pražského. 400
Strana 401
f) 1 CJM IV/I, str. 148, č. 99. Německá listina, přeložil ji Zd. Fiala. 51. Beneš Krabice kn. IV., PDČ IV, 533-534; Neplach, PDČ III, 482-484. 1 O této cestě Karlově Werunsky III. Bd., 319-325, a ještě podrobněji V. J. Nováček »Karla IV. pobyt při dvoře papežském r. 1365« v ČČM, LIV, 1890, str. 151-171. - Podle Nováčka (159 p. 42) Neplach, ač sám s císařem v Avignoně nebyl, měl velmi dobré informace o této návštěvě, pravdě- podobně z dopisu některého účastníka Karlovy cesty, jejž poslal hned v prvních dnech po příchodu do Avignonu. 2 Podle Werunskyho 319 a Nováčka (154 p. 16) slavil Karel IV. 13. dubna (to byly velikonoce) již v Norimberku. Odtud dojel 24. dubna do Štrasburku a přes Basilej, Solothurn, Bern a Lausanne dospěl 12. května do Chambéry, hlavního města Savojska. Měl četnou družinu. Byli v ní: biskupové Bertold Eichstädtský, nový císařský dvorní kancléř, Markvart Augsburský, Lampert Špýrský, Dětřich Wormský (na cestě dne 3. května v Bernu také Jan Štras- burský a Jan Basilejský), Ruprecht mladší falckrabě rýnský, Barnim, vévoda štětínský, Jindřich, vévoda břežský, Ruprecht, vévoda lehnický, a vévodové Bolek Opolský, Přemysl Těšínský, Burchart, purkrabí magdeburský, císařský hofmistr, Jan, lankrabě z Leuchtenberka, hrabata Ludvík mladší z Öttingen, Bedřich z Leiningen a Jindřich ze Schwarzburka, dále Ondřej z Brunecku, Lupold a Ludvík z Nortemberka, říšští maršálkové, Konrád a Jan z Pappen- heima, Konrád z Panemburku, Heilmann z Waltheimu, Jan z Monthaburu a z českých pánů dvorský maršál Ješek z Vilhartic, mistr císařské komory Půta z Častolovic, Beneš, Jan a Petr z Vartemberka, Boreš z Rýzmburka a m. j. Každý z těchto pánů nebo aspoň většina jich měla s sebou vlastní svou družinu. Z Chambéry se Karel odebral, provázen Amadeem Savojským, zvaným »le comte Verd«, do Grenoblu, kde ho místodržitel Dauphina z Vienny. Raoul de Loupy, přijal s velikou úctou a postaral se o jeho četnou družinu. Na francouzském pomezí uvítali císaře poslové francouzského krále Karla V., který nesl náklad další cesty a vyslal do Avignonu k přivítání strýce své bratry, Ludvíka, vévodu z Anjou, a Jana, vévodu z Berry. 4 Jménem papežovým pozdravili Karla již ve Valence Anglicus Grimoaldi (Grimoardi, Grimaud) de Grisac a Gaucelin de Deaux dit de Pradelles, biskup z Nimes. 5 Pont de Sorgue (nynější Sorgues), v lat. originále Pontissorgium (u No- váčka Ponssorgie), byl nádherný papežský palác, 5 km severovýchodně od Avignonu, zbudovaný Urbanem V.; dnes jsou z něho skrovné zříceniny. 6 Guido (Gui) de Boulogne, jinak dAuvergne i také de Monfort, byl synem boulognského hraběte a kardinálem-biskupem z Porta a Santa Rufina. 7 Vilém Soudcův (Guillaume de la Jugée), synovec zesnulého Klimen- ta VI., povýšený r. 1343 nebo 1344 na kardinála-jáhna s titulem S. Maria in 26 Čtení o Karlu IV. 401
f) 1 CJM IV/I, str. 148, č. 99. Německá listina, přeložil ji Zd. Fiala. 51. Beneš Krabice kn. IV., PDČ IV, 533-534; Neplach, PDČ III, 482-484. 1 O této cestě Karlově Werunsky III. Bd., 319-325, a ještě podrobněji V. J. Nováček »Karla IV. pobyt při dvoře papežském r. 1365« v ČČM, LIV, 1890, str. 151-171. - Podle Nováčka (159 p. 42) Neplach, ač sám s císařem v Avignoně nebyl, měl velmi dobré informace o této návštěvě, pravdě- podobně z dopisu některého účastníka Karlovy cesty, jejž poslal hned v prvních dnech po příchodu do Avignonu. 2 Podle Werunskyho 319 a Nováčka (154 p. 16) slavil Karel IV. 13. dubna (to byly velikonoce) již v Norimberku. Odtud dojel 24. dubna do Štrasburku a přes Basilej, Solothurn, Bern a Lausanne dospěl 12. května do Chambéry, hlavního města Savojska. Měl četnou družinu. Byli v ní: biskupové Bertold Eichstädtský, nový císařský dvorní kancléř, Markvart Augsburský, Lampert Špýrský, Dětřich Wormský (na cestě dne 3. května v Bernu také Jan Štras- burský a Jan Basilejský), Ruprecht mladší falckrabě rýnský, Barnim, vévoda štětínský, Jindřich, vévoda břežský, Ruprecht, vévoda lehnický, a vévodové Bolek Opolský, Přemysl Těšínský, Burchart, purkrabí magdeburský, císařský hofmistr, Jan, lankrabě z Leuchtenberka, hrabata Ludvík mladší z Öttingen, Bedřich z Leiningen a Jindřich ze Schwarzburka, dále Ondřej z Brunecku, Lupold a Ludvík z Nortemberka, říšští maršálkové, Konrád a Jan z Pappen- heima, Konrád z Panemburku, Heilmann z Waltheimu, Jan z Monthaburu a z českých pánů dvorský maršál Ješek z Vilhartic, mistr císařské komory Půta z Častolovic, Beneš, Jan a Petr z Vartemberka, Boreš z Rýzmburka a m. j. Každý z těchto pánů nebo aspoň většina jich měla s sebou vlastní svou družinu. Z Chambéry se Karel odebral, provázen Amadeem Savojským, zvaným »le comte Verd«, do Grenoblu, kde ho místodržitel Dauphina z Vienny. Raoul de Loupy, přijal s velikou úctou a postaral se o jeho četnou družinu. Na francouzském pomezí uvítali císaře poslové francouzského krále Karla V., který nesl náklad další cesty a vyslal do Avignonu k přivítání strýce své bratry, Ludvíka, vévodu z Anjou, a Jana, vévodu z Berry. 4 Jménem papežovým pozdravili Karla již ve Valence Anglicus Grimoaldi (Grimoardi, Grimaud) de Grisac a Gaucelin de Deaux dit de Pradelles, biskup z Nimes. 5 Pont de Sorgue (nynější Sorgues), v lat. originále Pontissorgium (u No- váčka Ponssorgie), byl nádherný papežský palác, 5 km severovýchodně od Avignonu, zbudovaný Urbanem V.; dnes jsou z něho skrovné zříceniny. 6 Guido (Gui) de Boulogne, jinak dAuvergne i také de Monfort, byl synem boulognského hraběte a kardinálem-biskupem z Porta a Santa Rufina. 7 Vilém Soudcův (Guillaume de la Jugée), synovec zesnulého Klimen- ta VI., povýšený r. 1343 nebo 1344 na kardinála-jáhna s titulem S. Maria in 26 Čtení o Karlu IV. 401
Strana 402
Via lata (P. Marie Na široké cestě) (podle Werunskyho Santa Maria in Cos- medin). 8 Papežským komořím byl arcibiskup Arnald z Auchu. 9 Vévoda Ludvík z Anjou, druhorozený syn francouzského krále Jana II. 10 Mikuláš z Bessie (Nicolas de Besse, jinak de Bellefaye) byl také syno- vec Klimenta VI. 11 O Arelatském království níže pozn. 16. 12 Mezi jinými věcmi, o nichž Werunsky III, 323, a Nováček 159-162, usilo- val Karel IV. přemluviti papeže Urbana V., aby přesídlil z Avignonu do Říma. 13 Papež udělil Karlovi a jeho chráněncům hojné milosti; o nich podrobně Nováček 166-169. Ovšem Karel musil za četné buly zaplatit papežské kan- celáři vysoké taxy. Tyto výdaje, jakož i náklady spojené s dalekou cestou, dlouhým pobytem na papežském dvoře a korunovací arelatskou přesahovaly sumu, kterou si Karel v rozpočtu na to stanovil. A tak papežská komora půjčila 9. června biskupům Dětřichovi Wormskému a Lampertovi Špýrskému 2000 zlatých (před tím Dětřichovi 500 zlatých) s tím, že je do dvou měsíců zaplatí. Karel se s papežskou komorou vyrovnal již 16. června prostřed- nictvím bankéřů z Luccy. 14 V těchto diecésích (řezenské, bamberské a míšeňské) měla Česká ko- runa četné statky Karlem IV. získané. 15 O téže věci má podrobnější zprávu i Neplach (PDČ III, 484), který dodává, že pan papež téhož dne zvláštním privilegiem na práva legátství na věky udělil panu arcibiskupovi a jeho nástupcům, že má být nošen před řečeným pražským arcibiskupem a jeho nástupci kříž a že je oprávněn (arci- biskup) udělovati slavnostní požehnání a že pan pražský arcibiskup i jeho nástupci mohou po městech a diecésích ve svém legátství míti a užívati pallia. K tomu připojuje, že pan císař obdržel od pana papeže pro pražské ka- novníky, že smějí sloužiti slavnostní mše s třemi infulemi, jak je zvykem v kostele vyšehradském. 16 Arelatské království byly původně burgundské kraje v poříčí Rhôny a patřily k římské říši. Poslední římský císař, korunovaný 30. června 1178 za arelatského krále, byl Fridrich Barbarossa. Později se některá tamní knížectví dostala v přímé nebo nepřímé držení Koruny francouzské anebo papeže, jiná se osamostatnila. Karel IV. již roku 1355 dosáhl smlouvami s francouzským králem Janem II., že manské svazky dauphinátu a hrabství burgundského k říši byly znovu uznány. A při této návštěvě dal se 4. června 1365 korunovati v městě Arles za are- latského krále v přítomnosti velmožů té země a církevních hodnostářů; srovn. Werunsky III, 327. Tehdy založil universitu v Ženevě a v Orange. 17 Zikmund sv., jeden z českých patronů, burgundský král (519-523), kte- rého Frankové při vpádu do země vhodili do studně. 52. Beneš Krabice kn. IV., PDČ IV, 534-536. 1 O nich ve věcných vysvětlivkách. 402
Via lata (P. Marie Na široké cestě) (podle Werunskyho Santa Maria in Cos- medin). 8 Papežským komořím byl arcibiskup Arnald z Auchu. 9 Vévoda Ludvík z Anjou, druhorozený syn francouzského krále Jana II. 10 Mikuláš z Bessie (Nicolas de Besse, jinak de Bellefaye) byl také syno- vec Klimenta VI. 11 O Arelatském království níže pozn. 16. 12 Mezi jinými věcmi, o nichž Werunsky III, 323, a Nováček 159-162, usilo- val Karel IV. přemluviti papeže Urbana V., aby přesídlil z Avignonu do Říma. 13 Papež udělil Karlovi a jeho chráněncům hojné milosti; o nich podrobně Nováček 166-169. Ovšem Karel musil za četné buly zaplatit papežské kan- celáři vysoké taxy. Tyto výdaje, jakož i náklady spojené s dalekou cestou, dlouhým pobytem na papežském dvoře a korunovací arelatskou přesahovaly sumu, kterou si Karel v rozpočtu na to stanovil. A tak papežská komora půjčila 9. června biskupům Dětřichovi Wormskému a Lampertovi Špýrskému 2000 zlatých (před tím Dětřichovi 500 zlatých) s tím, že je do dvou měsíců zaplatí. Karel se s papežskou komorou vyrovnal již 16. června prostřed- nictvím bankéřů z Luccy. 14 V těchto diecésích (řezenské, bamberské a míšeňské) měla Česká ko- runa četné statky Karlem IV. získané. 15 O téže věci má podrobnější zprávu i Neplach (PDČ III, 484), který dodává, že pan papež téhož dne zvláštním privilegiem na práva legátství na věky udělil panu arcibiskupovi a jeho nástupcům, že má být nošen před řečeným pražským arcibiskupem a jeho nástupci kříž a že je oprávněn (arci- biskup) udělovati slavnostní požehnání a že pan pražský arcibiskup i jeho nástupci mohou po městech a diecésích ve svém legátství míti a užívati pallia. K tomu připojuje, že pan císař obdržel od pana papeže pro pražské ka- novníky, že smějí sloužiti slavnostní mše s třemi infulemi, jak je zvykem v kostele vyšehradském. 16 Arelatské království byly původně burgundské kraje v poříčí Rhôny a patřily k římské říši. Poslední římský císař, korunovaný 30. června 1178 za arelatského krále, byl Fridrich Barbarossa. Později se některá tamní knížectví dostala v přímé nebo nepřímé držení Koruny francouzské anebo papeže, jiná se osamostatnila. Karel IV. již roku 1355 dosáhl smlouvami s francouzským králem Janem II., že manské svazky dauphinátu a hrabství burgundského k říši byly znovu uznány. A při této návštěvě dal se 4. června 1365 korunovati v městě Arles za are- latského krále v přítomnosti velmožů té země a církevních hodnostářů; srovn. Werunsky III, 327. Tehdy založil universitu v Ženevě a v Orange. 17 Zikmund sv., jeden z českých patronů, burgundský král (519-523), kte- rého Frankové při vpádu do země vhodili do studně. 52. Beneš Krabice kn. IV., PDČ IV, 534-536. 1 O nich ve věcných vysvětlivkách. 402
Strana 403
la Kostel sv. Mikuláše na Kurném trhu: viz o něm výše v čl. 16 p. 9. 2 Dvůr arcibiskupa: - viz o něm výše v čl. 16 i p. 3. 3 Dům saského vévody: Roku 1348 daroval Karel IV. saskému vévodovi Rudolfovi dům hned po levé straně za mostem na Menším Městě (Malé Straně), který se potom nazýval Saský dům, později »u Štajnitzů«. O jednotě obou měst svědčí hojné listiny potomních let se společnými třiceti konšely, první z 13. května 1368. Ale spojení to netrvalo ani celých 10 let. Společných třicet konšelů Starého a Nového Města nacházíme na- posledy 4. prosince 1376; ponejprv pak dvanáct zvláštních konšelů novoměst- ských dne 18. března 1377 (Tomek II2, 59 p. 16 a 70 p. 33). - Zdá se, že k za- sypání příkopů a zboření hradeb nedošlo. 53. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 536-538. 1 Zločinné spolky - zlé společnosti (malae societates) byly ve Francii a v Itálii tlupy žoldnéřů, které byly ochotny za žold ke každé službě; ve Francii jich zejména užíval anglický král Eduard III. Po uzavření míru, ač byli rozpuštěni, drželi se v počtu asi 40.000 pod vedením arcikněze z rodu Basků Arnolda z Cervoly (Arnaud de Cervolles) pohromadě a byli postra- chem krajin, kam přišli. Lid je nazýval opozdilci, malandriny, linfardy anebo prostě jen Angličany. Také v Itálii byly také takové bandy pod vedením Fra Moriale a hraběte z Landau aj. Když papež Urban V. chtěl organisovat křížovou výpravu proti Turkům, pomýšlelo se původně užít těchto žoldnéřů (po dobrém nebo z donucení) k této akci. Proto Karel měl v úmyslu vy- jednávat s Cervolou a pozval ho k sobě. Když při návratu z Arelatska přijel do Štrasburku a uchýlil se na hrad Selz, přitáhl Arnold z Cervoly nablízko, ale s celým bratrstvem (s 1000 obrněnců, s daleko větším počtem pěšáků a ještě větším množstvím všelijaké holoty), obklíčili 5. července Štrasburk a plenili a pustošili celé okolí. Tehdy císař svolal do zbraně všechny sou- sední říšské krajiny a města a Cervolovy roty byly rozprášeny anebo zahnány nazpět do Burgundska. (O věci Palacký II, 497-498, a Werunsky III. Bd., 324-325, 328-330, i Dodatek za poznámkami). V Itálii řádily tyto tlupy též, tak zejména v Lombardsku a Toskánsku pod vedením Alberta Sterze a Anichina Bongarda (o nich Palacký III. 500, a Werunsky III, 337 i p. 4). Papež Urban V. chtěl se těchto band zbavit a vydal proti nim bulu z 21. října r. 1366, kterou udělil odpustky všem, kdož by pod vedením Karla IV. přispěli k jejich vyhlazení; srovn. Nováček str. 159�160 p. 45. 2 Bernabo Visconti byl sice na přání papežovo a Karla IV. jmenován v červenci 1365 říšským vikářem, ale přesto, maje četné přátele v Anglii, Francii i v Německu, shromáždil nejodvážnější kondotiéry z celé Evropy a bezohledně šířil moc Viscontů. 3 Je to nejstarší zápis Písně svatováclavské. 4 Kněže náš — kníže náš. Pros za ny - pros za nás. 403
la Kostel sv. Mikuláše na Kurném trhu: viz o něm výše v čl. 16 p. 9. 2 Dvůr arcibiskupa: - viz o něm výše v čl. 16 i p. 3. 3 Dům saského vévody: Roku 1348 daroval Karel IV. saskému vévodovi Rudolfovi dům hned po levé straně za mostem na Menším Městě (Malé Straně), který se potom nazýval Saský dům, později »u Štajnitzů«. O jednotě obou měst svědčí hojné listiny potomních let se společnými třiceti konšely, první z 13. května 1368. Ale spojení to netrvalo ani celých 10 let. Společných třicet konšelů Starého a Nového Města nacházíme na- posledy 4. prosince 1376; ponejprv pak dvanáct zvláštních konšelů novoměst- ských dne 18. března 1377 (Tomek II2, 59 p. 16 a 70 p. 33). - Zdá se, že k za- sypání příkopů a zboření hradeb nedošlo. 53. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 536-538. 1 Zločinné spolky - zlé společnosti (malae societates) byly ve Francii a v Itálii tlupy žoldnéřů, které byly ochotny za žold ke každé službě; ve Francii jich zejména užíval anglický král Eduard III. Po uzavření míru, ač byli rozpuštěni, drželi se v počtu asi 40.000 pod vedením arcikněze z rodu Basků Arnolda z Cervoly (Arnaud de Cervolles) pohromadě a byli postra- chem krajin, kam přišli. Lid je nazýval opozdilci, malandriny, linfardy anebo prostě jen Angličany. Také v Itálii byly také takové bandy pod vedením Fra Moriale a hraběte z Landau aj. Když papež Urban V. chtěl organisovat křížovou výpravu proti Turkům, pomýšlelo se původně užít těchto žoldnéřů (po dobrém nebo z donucení) k této akci. Proto Karel měl v úmyslu vy- jednávat s Cervolou a pozval ho k sobě. Když při návratu z Arelatska přijel do Štrasburku a uchýlil se na hrad Selz, přitáhl Arnold z Cervoly nablízko, ale s celým bratrstvem (s 1000 obrněnců, s daleko větším počtem pěšáků a ještě větším množstvím všelijaké holoty), obklíčili 5. července Štrasburk a plenili a pustošili celé okolí. Tehdy císař svolal do zbraně všechny sou- sední říšské krajiny a města a Cervolovy roty byly rozprášeny anebo zahnány nazpět do Burgundska. (O věci Palacký II, 497-498, a Werunsky III. Bd., 324-325, 328-330, i Dodatek za poznámkami). V Itálii řádily tyto tlupy též, tak zejména v Lombardsku a Toskánsku pod vedením Alberta Sterze a Anichina Bongarda (o nich Palacký III. 500, a Werunsky III, 337 i p. 4). Papež Urban V. chtěl se těchto band zbavit a vydal proti nim bulu z 21. října r. 1366, kterou udělil odpustky všem, kdož by pod vedením Karla IV. přispěli k jejich vyhlazení; srovn. Nováček str. 159�160 p. 45. 2 Bernabo Visconti byl sice na přání papežovo a Karla IV. jmenován v červenci 1365 říšským vikářem, ale přesto, maje četné přátele v Anglii, Francii i v Německu, shromáždil nejodvážnější kondotiéry z celé Evropy a bezohledně šířil moc Viscontů. 3 Je to nejstarší zápis Písně svatováclavské. 4 Kněže náš — kníže náš. Pros za ny - pros za nás. 403
Strana 404
54. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 538-540. 1 Karel IV. poslal r. 1368 do Itálie vojsko napřed a vyjel z Prahy s cisa- řovnou 2. dubna. Tam se spojil s vojskem sebraným od ligy, jež se utvořila proti Bernabovi Viscontimu, takže měl asi 40.000 bojovníků, většinou jízd- ních. Ale i druhá strana (Viscontové a s nimi spojení Scalové ve Veroně) měla četné žoldnéře, mezi nimi i Angličana Johna Hawkooda, který byl od Italů nazýván Giovanni Acuto. Tak se válčilo několik týdnů, ale k rozhod- nutí nedocházelo. Proto byl sjednán v Modeně 27. srpna mír, kterým se Vis- contové zavázali sloužit císaři, pokud bude v Itálii, vojskem tisíce mužů na vlastní útraty a společně s ostatními vytáhnouti k vyhlazení loupežných rot (malandrinů); také veronští Scalové byli přijati na milost. Srovn. Pa- lacký II, 500. z Tato maršálská služba císaře prokázána papeži 21. října, kterou naposledy vykonal papeži Alexandrovi III. r. 1177 v Benátkách císař Fridrich Barba- rossa, ovšem byv úplně přemožen a pokořen, byla různě posuzována ( s ra- dostí a chválou ze strany jedné a hněvem a posměchy ze strany druhé). 3 V Římě tenkrát Karel založil dům (hospic) pro poutníky z Čech (Kalou- sek 97 p. 38, a F. Mareš »Český hospic v Římě« v ČČM LIV, 1890, str. 65-100). 4 Dne 22. prosince. V Sieně se 18. ledna 1369 šlechta i lid pozdvihli proti císařskému vikáři a císaře samého oblehli v paláci; císařovo vojsko povstalce přemohlo, ale se ztrátou čtyř set svých. Siena musela zaplatiti pokutu 20.000 dukátů. Za tohoto pobytu hleděl Karel upevňovati císařskou moc v Horní Itálii a získal značné dávky peněžní. Ale k trvalému úspěchu této druhé římské jízdy scházelo mnoho. Žoldnéřské bandy nebyly zničeny, a ani Viscontové nebyli úplně pokořeni. A tak se papež Urban V. vrátil na podzim 1370 do Avignona. 5 O těch jednáních Palacký II, 502-503, a Kalousek 98-100. Tenkrát si Karel vyžádal na českých stavech velikou berni a z ní vyplatil všechny ná- roky, a tak získal trvale k České koruně vévodství Svídnické, Javorské a Dolní Lužici; tento rozsah českého státu potrval až do války třicetileté. Srovn. Palacký na uv. m., Kalousek 99. 6 Fojtland (Voigtland), česky Pliseňsko, bylo území nad severozápadní českou hranicí (od Aše po Jáchymov) po obou stranách řeky Plisny (viz i mapu). 55. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 540. 1 Konráda Waldhausera, nazvaného tak podle jeho rodiště v Rakousích, kněze řádu sv. Augustina řeholních kanovníků, povolal Karel IV. do Prahy r. 1358 a ustanovil ho kazatelem u sv. Havla, r. 1360 mu udělil zároveň faru v Litoměřicích a od r. 1364 faru u Panny Marie v Týně. Chtěl tak v souhlase s arcibiskupem Arnoštem čeliti mravnímu úpadku kněžstva a řeholnictva, který přes všechna ustanovení synodální stále vzrůstal. Jeho příčinou byl 404
54. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 538-540. 1 Karel IV. poslal r. 1368 do Itálie vojsko napřed a vyjel z Prahy s cisa- řovnou 2. dubna. Tam se spojil s vojskem sebraným od ligy, jež se utvořila proti Bernabovi Viscontimu, takže měl asi 40.000 bojovníků, většinou jízd- ních. Ale i druhá strana (Viscontové a s nimi spojení Scalové ve Veroně) měla četné žoldnéře, mezi nimi i Angličana Johna Hawkooda, který byl od Italů nazýván Giovanni Acuto. Tak se válčilo několik týdnů, ale k rozhod- nutí nedocházelo. Proto byl sjednán v Modeně 27. srpna mír, kterým se Vis- contové zavázali sloužit císaři, pokud bude v Itálii, vojskem tisíce mužů na vlastní útraty a společně s ostatními vytáhnouti k vyhlazení loupežných rot (malandrinů); také veronští Scalové byli přijati na milost. Srovn. Pa- lacký II, 500. z Tato maršálská služba císaře prokázána papeži 21. října, kterou naposledy vykonal papeži Alexandrovi III. r. 1177 v Benátkách císař Fridrich Barba- rossa, ovšem byv úplně přemožen a pokořen, byla různě posuzována ( s ra- dostí a chválou ze strany jedné a hněvem a posměchy ze strany druhé). 3 V Římě tenkrát Karel založil dům (hospic) pro poutníky z Čech (Kalou- sek 97 p. 38, a F. Mareš »Český hospic v Římě« v ČČM LIV, 1890, str. 65-100). 4 Dne 22. prosince. V Sieně se 18. ledna 1369 šlechta i lid pozdvihli proti císařskému vikáři a císaře samého oblehli v paláci; císařovo vojsko povstalce přemohlo, ale se ztrátou čtyř set svých. Siena musela zaplatiti pokutu 20.000 dukátů. Za tohoto pobytu hleděl Karel upevňovati císařskou moc v Horní Itálii a získal značné dávky peněžní. Ale k trvalému úspěchu této druhé římské jízdy scházelo mnoho. Žoldnéřské bandy nebyly zničeny, a ani Viscontové nebyli úplně pokořeni. A tak se papež Urban V. vrátil na podzim 1370 do Avignona. 5 O těch jednáních Palacký II, 502-503, a Kalousek 98-100. Tenkrát si Karel vyžádal na českých stavech velikou berni a z ní vyplatil všechny ná- roky, a tak získal trvale k České koruně vévodství Svídnické, Javorské a Dolní Lužici; tento rozsah českého státu potrval až do války třicetileté. Srovn. Palacký na uv. m., Kalousek 99. 6 Fojtland (Voigtland), česky Pliseňsko, bylo území nad severozápadní českou hranicí (od Aše po Jáchymov) po obou stranách řeky Plisny (viz i mapu). 55. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 540. 1 Konráda Waldhausera, nazvaného tak podle jeho rodiště v Rakousích, kněze řádu sv. Augustina řeholních kanovníků, povolal Karel IV. do Prahy r. 1358 a ustanovil ho kazatelem u sv. Havla, r. 1360 mu udělil zároveň faru v Litoměřicích a od r. 1364 faru u Panny Marie v Týně. Chtěl tak v souhlase s arcibiskupem Arnoštem čeliti mravnímu úpadku kněžstva a řeholnictva, který přes všechna ustanovení synodální stále vzrůstal. Jeho příčinou byl 404
Strana 405
hmotný blahobyt církve za vlády Karla IV. Církevní jmění, »panství mrtvé ruky«, zabíralo bezmála třetinu země. Jen sama Praha měla téměř půl sta far (44 farních osad, Tomek II2, 25—26), vedle dvaceti sedmi kostelů nefar- ních čili kaplí a čtvrt sta klášterů (osmnáct mužských a sedm ženských); při farách bylo až i po dvaceti kněžích, při kostele vyšehradském bylo jich sto, u sv. Víta tři sta. Tomek III2, 33 odhaduje počet duchovních osob v Praze v té době na dvanáct set. Podle zachovaných úředních církevních zpráv du- chovenstvo neplnilo své povinnosti, mnoho kněží nesídlilo na svých půso- bištích, nýbrž pronajímali fary zástupcům, »střídníkům«, svatokupecky vy- bírali značné poplatky za všechny církevní úkony, sháněli se jen po penězích a libovali si v rozmařilém i nemravném životě. A těžké žaloby se ozývaly i proti řeholníkům, a především proti řádům žebravým. O tomto stavu To- mek II2, 237-252, Chaloupecký, A. z P., 106-125. Marně hrozil Karel IV., že zastaví kněžské důchody, marně vydával jeho nejpřednější rádce, bezúhonný a osvícený arcibiskup Arnošt z Pardubic, přísná nařízení (»Statuta Arnesti«), bylo třeba ostrého hlasu z kazatelny, který by káral ty zlořády. Ovšem takováto „náprava v církvi“ byla zcela ilusorní, protože právě sama fiskální organisace papežská a avignonské kup- čení znemožňovalo jakoukoli nápravu. Rozklad šel od hlavy, ne od farářů. Waldhauser proti žalobám mnichů, které bezohledně napadal, napsal »Apologii« a pro studenty obšírnou latinskou »Postilu« (»Postilla studentium universitatis Pragensis«) a výtah z ní »Postilla accurtata«; první byla později přeložena do češtiny. O Waldhauserovi Palacký III, 17-20, Tomek II2, 287-295, Loskot v uv. kn. a úvod str. 66-67. Ovšem mnohem účinněji než Němec Waldhauser působil na nejširší vrstvy pražské český kazatel Jan Milíč z Kroměříže, o němž níže v čl. 60. 2 Urkundenbuch der Stadt Saaz, Nr. 102. 56. Beneš Krabice z Weitmile kn. IV, PDČ IV, 540-542. 1 Karel chtěl tam mít oporu pro ochranu marky Braniborské. 2 Byla to Johana, dcera bavorského vévody Albrechta, knížete ve Štru- bině, který také panoval v Holandsku. Zasnoubení obou dětí (Václavovi bylo deset let, nevěsta byla ještě mladší) bylo vykonáno 13. června a svatba sla- vena 29. září v Norimberce. K věci Palacký III, 512-515, a Kalousek 100-101. Viz obr. příl. 26 a pozn. k ní. 4 Rehoř XI. byl zvolen dne 30. prosince 1370 a vysvěcen dne 5. ledna 1371. 57. a) 1 Teplá, bohatý premonstrátský klášter v západních Čechách. K věci srovn. heslo »emfyteuse« ve věcných vysvětlivkách. Reg. IV, str. 371 č. 924. 405
hmotný blahobyt církve za vlády Karla IV. Církevní jmění, »panství mrtvé ruky«, zabíralo bezmála třetinu země. Jen sama Praha měla téměř půl sta far (44 farních osad, Tomek II2, 25—26), vedle dvaceti sedmi kostelů nefar- ních čili kaplí a čtvrt sta klášterů (osmnáct mužských a sedm ženských); při farách bylo až i po dvaceti kněžích, při kostele vyšehradském bylo jich sto, u sv. Víta tři sta. Tomek III2, 33 odhaduje počet duchovních osob v Praze v té době na dvanáct set. Podle zachovaných úředních církevních zpráv du- chovenstvo neplnilo své povinnosti, mnoho kněží nesídlilo na svých půso- bištích, nýbrž pronajímali fary zástupcům, »střídníkům«, svatokupecky vy- bírali značné poplatky za všechny církevní úkony, sháněli se jen po penězích a libovali si v rozmařilém i nemravném životě. A těžké žaloby se ozývaly i proti řeholníkům, a především proti řádům žebravým. O tomto stavu To- mek II2, 237-252, Chaloupecký, A. z P., 106-125. Marně hrozil Karel IV., že zastaví kněžské důchody, marně vydával jeho nejpřednější rádce, bezúhonný a osvícený arcibiskup Arnošt z Pardubic, přísná nařízení (»Statuta Arnesti«), bylo třeba ostrého hlasu z kazatelny, který by káral ty zlořády. Ovšem takováto „náprava v církvi“ byla zcela ilusorní, protože právě sama fiskální organisace papežská a avignonské kup- čení znemožňovalo jakoukoli nápravu. Rozklad šel od hlavy, ne od farářů. Waldhauser proti žalobám mnichů, které bezohledně napadal, napsal »Apologii« a pro studenty obšírnou latinskou »Postilu« (»Postilla studentium universitatis Pragensis«) a výtah z ní »Postilla accurtata«; první byla později přeložena do češtiny. O Waldhauserovi Palacký III, 17-20, Tomek II2, 287-295, Loskot v uv. kn. a úvod str. 66-67. Ovšem mnohem účinněji než Němec Waldhauser působil na nejširší vrstvy pražské český kazatel Jan Milíč z Kroměříže, o němž níže v čl. 60. 2 Urkundenbuch der Stadt Saaz, Nr. 102. 56. Beneš Krabice z Weitmile kn. IV, PDČ IV, 540-542. 1 Karel chtěl tam mít oporu pro ochranu marky Braniborské. 2 Byla to Johana, dcera bavorského vévody Albrechta, knížete ve Štru- bině, který také panoval v Holandsku. Zasnoubení obou dětí (Václavovi bylo deset let, nevěsta byla ještě mladší) bylo vykonáno 13. června a svatba sla- vena 29. září v Norimberce. K věci Palacký III, 512-515, a Kalousek 100-101. Viz obr. příl. 26 a pozn. k ní. 4 Rehoř XI. byl zvolen dne 30. prosince 1370 a vysvěcen dne 5. ledna 1371. 57. a) 1 Teplá, bohatý premonstrátský klášter v západních Čechách. K věci srovn. heslo »emfyteuse« ve věcných vysvětlivkách. Reg. IV, str. 371 č. 924. 405
Strana 406
b) CJM I, str. 134 č. 86. Listina je německá, přeložil ji Zd. Fiala. c) CJM I, str. 144 č. 88. d) 1 CJM I, str. 147 č. 90. la Neděle provodní je prvá po velikonocích. 2 Varnačského; místo blíže neznámé. 3 Malvazí - sladké silné víno řecké, původně pocházející z Malvasie v již- ním Řecku a pěstované také na Kypru, Krétě a jiných řeckých ostrovech. 4 Asi z Romagne ve střední Itálii. 5 Bozenské (také stč. počínské) z okolí Bozenu v býv. jižním Tyrolsku. 6 Z okolí města Rivoli v severní Itálii. e) 1 CJM I. str. 148, č. 91. - Prodej dříví (plaveného) v Podskalí upravil již Jan Lucemburský listinou z 28. dubna 1316 (CJM I, str. 22 č. 10). f) 1 2 Kaiser, Collectarius, str. 222 č. 26I. Byl to polský král Kazimír. g) 1 Reg. VI, str. 390 č. 689. Listina je zajímavá tím, že kralovický rychtář Petr prodává klášteru v Plasích nadzisk z lokace. h) 1 CJM II, str. 570 č. 397. 2 Podle poznámky za tímto listem v CJM II Karel IV. postoupil Čeňkovi z Lipé po čas jeho života polovici důchodů z urbury, mince a jiných užitků v Německém Brodě, jež sobě králové čeští ponechali, k druhé polovici týchž důchodů, které od svých předků zdědil, a to potud, pokud by důchod z krá- lovské polovice nevynášel více než padesát hřiven týdně. K těmto příjmům se výslovně počítaly též důchody ze soudů a úřadu šrotéřství i směnárny. z krámů chlebných a masných, z lázní a jiných užitků. ch) 1 CJM II, str. 687 č. 528. Originál v Libri erectionum I, na 1. 106 (Borový. Libri erectionum I, str. 103). 406
b) CJM I, str. 134 č. 86. Listina je německá, přeložil ji Zd. Fiala. c) CJM I, str. 144 č. 88. d) 1 CJM I, str. 147 č. 90. la Neděle provodní je prvá po velikonocích. 2 Varnačského; místo blíže neznámé. 3 Malvazí - sladké silné víno řecké, původně pocházející z Malvasie v již- ním Řecku a pěstované také na Kypru, Krétě a jiných řeckých ostrovech. 4 Asi z Romagne ve střední Itálii. 5 Bozenské (také stč. počínské) z okolí Bozenu v býv. jižním Tyrolsku. 6 Z okolí města Rivoli v severní Itálii. e) 1 CJM I. str. 148, č. 91. - Prodej dříví (plaveného) v Podskalí upravil již Jan Lucemburský listinou z 28. dubna 1316 (CJM I, str. 22 č. 10). f) 1 2 Kaiser, Collectarius, str. 222 č. 26I. Byl to polský král Kazimír. g) 1 Reg. VI, str. 390 č. 689. Listina je zajímavá tím, že kralovický rychtář Petr prodává klášteru v Plasích nadzisk z lokace. h) 1 CJM II, str. 570 č. 397. 2 Podle poznámky za tímto listem v CJM II Karel IV. postoupil Čeňkovi z Lipé po čas jeho života polovici důchodů z urbury, mince a jiných užitků v Německém Brodě, jež sobě králové čeští ponechali, k druhé polovici týchž důchodů, které od svých předků zdědil, a to potud, pokud by důchod z krá- lovské polovice nevynášel více než padesát hřiven týdně. K těmto příjmům se výslovně počítaly též důchody ze soudů a úřadu šrotéřství i směnárny. z krámů chlebných a masných, z lázní a jiných užitků. ch) 1 CJM II, str. 687 č. 528. Originál v Libri erectionum I, na 1. 106 (Borový. Libri erectionum I, str. 103). 406
Strana 407
Viz též Dobiáš, Dějiny královského města Pelhřimova a jeho okolí, I. 1927, str. 243—245. 58. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 542-544. 1 O tom v čl. 16. Ovšem o dokončení stavby měl zásluhu Arnošt z Par- dubic, jak svědčí jeho znak (poloviční kůň) na západním průčelí chrámu vedle znaku biskupa Jana z Dražic (tři vinné lupeny). 2 Viz výše čl. 56 p. 3. Jan de Ligne, rodilý z Lucemburka a příbuzný s rodem Karlovým, bis- kup štrasburský, byl po smrti Gerlacha Nassavského od papeže Řehoře XI. na rychlý zákrok Karlův jmenován arcibiskupem mohučským v květnu r. 1371. 4 Ten spolek znamenal pro Karla povážlivé, ba hrozivé nebezpečenství. 59. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 545-548. 1 Zeť Ota se Karlovi nevydařil; s manželkou Kateřinou nežil a ve všem si počínal lehkovážně. Nezachoval smlouvu ze dne 18. března 1363, podle které měla Braniborská marka po jeho bezdětné smrti připadnouti České ko- runě, a na jaře r. 1371 povolal tam svého synovce Fridricha Bavorského, přijal od něho 200.000 zlatých, dal mu dvě marky (Altmark a Priegnitz) v zástavné užívání a poručil braniborským stavům, aby Fridrichovi i jeho bratrům složili slib věrnosti. Když zástup Uhrů vtrhl do Moravy a pustošil ji, císař sjednal 16. října 1371 s králem Ludvíkem i markrabím Otou a jejich spojenci příměří na dvacet měsíců, tj. do 29. května, a v té době hleděl zís- kati zejména Ludvíka Uherského. 2 Projev ušlechtilého a nestranného smýšlení kronikáře Beneše Krabice z Weitmile. 3 Jana, patriarchu alexandrijského, poslal papež Rehoř XI. do Němec i do Uher, aby naklonil císaře i krále Ludvíka k míru, protože jinak by nemohl uskutečnit zamýšlenou křížovou výpravu proti Turkům. 4 Václav, vévoda lucemburský. 5 Rudolf. 6 Ladislav (1358-1376). Theodoric V. Bayer z Boppardu (1365-1383). Jan Schadland, patriarcha konstantinopolský (1371-1373). Aimeric de Maignac (1368—1383). Gerhard (Gothard) ze Schwarzburgu (1362-I. XII. I372). Viz výše čl. 28. Zásluhu o to měl hlavně Milíč z Kroměříže (viz níže čl. 60). »Benátky«: Hlavní nevěstinec (hampejz) takto nazývaný byl v úzké postranní uličce z nynější ulice Bartolomějské, která se za doby Karla IV. nejvíce nazývala ulicí Benátskou (jmenovala se také Svatoštěpánskou). Byl to od rohu té uličky pátý dům (č. 293), jenž měl nepochybně již tehdy roz- 9 10 11 12 13 407
Viz též Dobiáš, Dějiny královského města Pelhřimova a jeho okolí, I. 1927, str. 243—245. 58. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 542-544. 1 O tom v čl. 16. Ovšem o dokončení stavby měl zásluhu Arnošt z Par- dubic, jak svědčí jeho znak (poloviční kůň) na západním průčelí chrámu vedle znaku biskupa Jana z Dražic (tři vinné lupeny). 2 Viz výše čl. 56 p. 3. Jan de Ligne, rodilý z Lucemburka a příbuzný s rodem Karlovým, bis- kup štrasburský, byl po smrti Gerlacha Nassavského od papeže Řehoře XI. na rychlý zákrok Karlův jmenován arcibiskupem mohučským v květnu r. 1371. 4 Ten spolek znamenal pro Karla povážlivé, ba hrozivé nebezpečenství. 59. Beneš Krabice kn. IV, PDČ IV, 545-548. 1 Zeť Ota se Karlovi nevydařil; s manželkou Kateřinou nežil a ve všem si počínal lehkovážně. Nezachoval smlouvu ze dne 18. března 1363, podle které měla Braniborská marka po jeho bezdětné smrti připadnouti České ko- runě, a na jaře r. 1371 povolal tam svého synovce Fridricha Bavorského, přijal od něho 200.000 zlatých, dal mu dvě marky (Altmark a Priegnitz) v zástavné užívání a poručil braniborským stavům, aby Fridrichovi i jeho bratrům složili slib věrnosti. Když zástup Uhrů vtrhl do Moravy a pustošil ji, císař sjednal 16. října 1371 s králem Ludvíkem i markrabím Otou a jejich spojenci příměří na dvacet měsíců, tj. do 29. května, a v té době hleděl zís- kati zejména Ludvíka Uherského. 2 Projev ušlechtilého a nestranného smýšlení kronikáře Beneše Krabice z Weitmile. 3 Jana, patriarchu alexandrijského, poslal papež Rehoř XI. do Němec i do Uher, aby naklonil císaře i krále Ludvíka k míru, protože jinak by nemohl uskutečnit zamýšlenou křížovou výpravu proti Turkům. 4 Václav, vévoda lucemburský. 5 Rudolf. 6 Ladislav (1358-1376). Theodoric V. Bayer z Boppardu (1365-1383). Jan Schadland, patriarcha konstantinopolský (1371-1373). Aimeric de Maignac (1368—1383). Gerhard (Gothard) ze Schwarzburgu (1362-I. XII. I372). Viz výše čl. 28. Zásluhu o to měl hlavně Milíč z Kroměříže (viz níže čl. 60). »Benátky«: Hlavní nevěstinec (hampejz) takto nazývaný byl v úzké postranní uličce z nynější ulice Bartolomějské, která se za doby Karla IV. nejvíce nazývala ulicí Benátskou (jmenovala se také Svatoštěpánskou). Byl to od rohu té uličky pátý dům (č. 293), jenž měl nepochybně již tehdy roz- 9 10 11 12 13 407
Strana 408
sáhlejší místnosti dozadu až k pokoutní uličce, která jej spojovala s nynější ulicí Konviktskou. Odtud se nevěstince šířily dále (Tomek II2, 177). 14 Stalo se to v císařově ležení před Fürstenwalde. 15 Bylo to 500.000 zlatých. Z nich Ota dostal hotově 200.000, které císař sehnal velikou berní a jinými dávkami v Čechách a mimořádnými platy od některých jihoněmeckých říšských měst; za 100.000 dostal Ota některá pan- ství České koruny v Horní Falci, za jiných 100.000 zlatých mu bylo zasta- veno několik říšských měst ve Švábsku a z posledních 100.000 mu byly za- ručeny 3000 kop grošů ročního úroku z Čech po dobu jeho života. Podržel také doživotně hodnost kurfiřta a arcikomorníka říšského; srovn. Palacký II, 509-510, Tomek II2, 67-68, Kalousek 104, 108. Karel IV. věnoval zvelebení Braniborské marky velikou péči, což uzná- valy s vděčností i doby pozdější. — O rozšíření zemí Koruny české Palacký II, 516. 16 O kaplích a oltářích v chrámě Svatovítském podrobně Tomek II2, 76, 82-91; o přenesení panovníků a biskupů tamže 91-93. - Tímto úsekem se končí vyprávění Beneše Krabice z Weitmile. A potom již nemáme u našich kronikářů o Karlovi IV. podrobnějších zpráv, tak ze- jména o zvolení Václava IV. za krále římského (10. června 1376) a o koruno- vaci jeho a jeho manželky Johany v Cáchách 6. července (Palacký II, 515-516, Kalousek 105-107) a o rozdělení zemí Koruny české mezi císařovy syny (Palacký II, 516, Kalousek 110-113). 60. 1 Vyprávění je vzato (s vynecháním některých částí) z latinského »Života Milíče z Kroměříže« v PDČ I, 403-430, kde je vylíčeno posledních dvanáct let jeho života (1362-1374). Autorem tohoto životopisu byl podle F. M. Bartoše (Katalog výstavy pomníkového modelu Milíče z Kroměříže od 14. do 25. dubna 1956) Milíčův příbuzný Štěpán z Kroměříže, který Milíče provázel na první cestě do Říma r. 1367 a také do Avignonu. Po návratu odtud napsal pro své druhy Život Milíčův. Roku 1380 byl vikářem u sv. Haštala, potom oltářníkem u sv. Víta, což vyměnil r. 1397 za michalskou faru na Malé Straně. Roku 1403 si ji vyměnil za faru v Dolních Jerčanech (v okrese jílovském). To je poslední zpráva o něm. 2 O Milíčovi podrobně Palacký III, 20-26, Tomek III2, 295-316, Fr. Loskot v uv. knize a úvod str. 67-68. O jeho životě před činností kazatelskou není mnoho zpráv. Narozen v Kroměříži (snad v dvacátých letech 14. století), nabyl tam prvního vzdělání a vyššího asi na katedrální škole při biskupském chrámu v Olomouci. Hod- ností universitních nedosáhl. Po ukončení studií vstoupil do kanceláře mo- ravského markraběte Jana a odtud byl po letech povolán do kanceláře Kar- lovy; kdy se tak stalo, s určitostí nevíme. Podle zachovaných listin byl tam od polovice r. 1358 do začátku r. 1360 jako registrátor, do polovice září 1360 jako korektor a od listopadu 1360 do 7. října 1362 jako notář. Na přímluvu jeho představeného, císařského kancléře a biskupa Jana ze Středy, nařídil papež 408
sáhlejší místnosti dozadu až k pokoutní uličce, která jej spojovala s nynější ulicí Konviktskou. Odtud se nevěstince šířily dále (Tomek II2, 177). 14 Stalo se to v císařově ležení před Fürstenwalde. 15 Bylo to 500.000 zlatých. Z nich Ota dostal hotově 200.000, které císař sehnal velikou berní a jinými dávkami v Čechách a mimořádnými platy od některých jihoněmeckých říšských měst; za 100.000 dostal Ota některá pan- ství České koruny v Horní Falci, za jiných 100.000 zlatých mu bylo zasta- veno několik říšských měst ve Švábsku a z posledních 100.000 mu byly za- ručeny 3000 kop grošů ročního úroku z Čech po dobu jeho života. Podržel také doživotně hodnost kurfiřta a arcikomorníka říšského; srovn. Palacký II, 509-510, Tomek II2, 67-68, Kalousek 104, 108. Karel IV. věnoval zvelebení Braniborské marky velikou péči, což uzná- valy s vděčností i doby pozdější. — O rozšíření zemí Koruny české Palacký II, 516. 16 O kaplích a oltářích v chrámě Svatovítském podrobně Tomek II2, 76, 82-91; o přenesení panovníků a biskupů tamže 91-93. - Tímto úsekem se končí vyprávění Beneše Krabice z Weitmile. A potom již nemáme u našich kronikářů o Karlovi IV. podrobnějších zpráv, tak ze- jména o zvolení Václava IV. za krále římského (10. června 1376) a o koruno- vaci jeho a jeho manželky Johany v Cáchách 6. července (Palacký II, 515-516, Kalousek 105-107) a o rozdělení zemí Koruny české mezi císařovy syny (Palacký II, 516, Kalousek 110-113). 60. 1 Vyprávění je vzato (s vynecháním některých částí) z latinského »Života Milíče z Kroměříže« v PDČ I, 403-430, kde je vylíčeno posledních dvanáct let jeho života (1362-1374). Autorem tohoto životopisu byl podle F. M. Bartoše (Katalog výstavy pomníkového modelu Milíče z Kroměříže od 14. do 25. dubna 1956) Milíčův příbuzný Štěpán z Kroměříže, který Milíče provázel na první cestě do Říma r. 1367 a také do Avignonu. Po návratu odtud napsal pro své druhy Život Milíčův. Roku 1380 byl vikářem u sv. Haštala, potom oltářníkem u sv. Víta, což vyměnil r. 1397 za michalskou faru na Malé Straně. Roku 1403 si ji vyměnil za faru v Dolních Jerčanech (v okrese jílovském). To je poslední zpráva o něm. 2 O Milíčovi podrobně Palacký III, 20-26, Tomek III2, 295-316, Fr. Loskot v uv. knize a úvod str. 67-68. O jeho životě před činností kazatelskou není mnoho zpráv. Narozen v Kroměříži (snad v dvacátých letech 14. století), nabyl tam prvního vzdělání a vyššího asi na katedrální škole při biskupském chrámu v Olomouci. Hod- ností universitních nedosáhl. Po ukončení studií vstoupil do kanceláře mo- ravského markraběte Jana a odtud byl po letech povolán do kanceláře Kar- lovy; kdy se tak stalo, s určitostí nevíme. Podle zachovaných listin byl tam od polovice r. 1358 do začátku r. 1360 jako registrátor, do polovice září 1360 jako korektor a od listopadu 1360 do 7. října 1362 jako notář. Na přímluvu jeho představeného, císařského kancléře a biskupa Jana ze Středy, nařídil papež 408
Strana 409
Inocenc VI. pražskému oficiálovi, aby Milíčovi reservoval obročí. A tak se stal pražským kanovníkem a r. 1362 pražským sakristou, kterýžto úřad měli zastávat kněží. Dal se tedy vysvětit na kněze, nestal-li se jím už jako ka- novník. Udělení hodnosti kanovnické a úřadu sakristy bylo asi Milíčovi pod- nětem, že vystoupil ze služeb v císařské kanceláři. Poslední jeho stopa je tam ze 7. října 1362. O jeho arcijáhenství soudí Loskot (str. 24), že Milíč byl jen zástupcem arcijáhna, jímž byl od 6. dubna 1362 do roku 1367 (včetně) Jan de Marolio. Jako zástupce arcijáhna měl jeho všechna práva i povinnosti. Tohoto úřadu, jakož i sakristánství se vzdal asi v prosinci 1363 (Tomek III2, 296-297 p. 92). Milíč nekázal latinsky, nýbrž česky, tj. svým rodným nářečím hanáckým. 5 Vojtěch Raňkův z Ježova (ab Ericinio; Ježov je na Táborsku), mistr pařížské university a její profesor, r. 1355 i rektor, později i profesor oxford- ské university, od r. 1369 scholastik Pražského kostela, vrchol theologické učenosti v Praze, byl nadšeným obráncem Milíčovým. 6 Asi v letech 1369-1371. Z těchto latinských kázání vznikla první sbírka jeho kázání, kterou z pokory v úvodě nazval »Abortivus« [Nedonošené]; obsahuje 106 kázání nedělních a svátečních. Byl to Vilém z Lestkova (srovn. i čl. 18 p. 5). 9 Tato kapitola I ... až: — ] je vzata z »Vypravování o Milíčovi« od Ma- těje z Janova (v jeho spise Regulae Veteris et Novi Testamenti [Pravidla Starého a Nového zákona] III, tr. 5, dist. II, c. 6 a 7, vydání Kybalova). Milíč měl v sobě cosi prorockého a dobrovolné tuhé odříkání, vyčerpávající práce kazatelská, starost o své posluchače a sta mladých bohoslovců, budou- cích kazatelů, hloubání v Písmě svatém učinily z něho visionáře, který před- povídal příchod Antikristův v sedmém desetiletí svého věku a zmar i konec světa. Napsal o tom i spisek »Libellus de Antichristo« [Knížka o Anti- kristovi]. O věci srovn. i úvod str. 67. Arcibiskup Jan Očko z Vlašimě, který byl Milíčovi jinak velmi nakloněn, dal ho za ten výrok o císaři potrestati vězením. Ale jeho vazba netrvala dlouho. 10 Papež Urban V. tak učinil na naléhání Karla IV. 11 Byl to bratr papežův kardinál Anglicus Grimoaldi [Grimaud], který Milíče znal ještě dříve z císařovy kanceláře. Do tohoto prvního pobytu Milí- čova v Římě kladou někteří jeho významné »Poslání papeži Urbanovi V.«; Loskot (str. 79) soudí, že tento dopis byl napsán asi v polovici r. 1368 a byl podán papeži před druhou Milíčovou cestou do Říma r. 1369. »Poslání« je nyní přeloženo ve výboru »Duchem i mečem« (Naše vojsko, edice »Svět«, 1958, str. 250-258). Milíč v něm podává obraz zkázy duchovenstva a dopo- ručuje svolání obecného koncilu, který by se postaral o mravní nápravu církve a zesílení činnosti kazatelské. 12 Druhá sbírka Milíčových latinských kázání byly »Gratiae Dei« [Milosti boží], ve dvou svazcích, napsané asi v letech 1367-1372; mimo prolog mají 170 kázání rozvržených ve dvě části, zimní a letní, z nichž každá vyplňuje jeden svazek. 409
Inocenc VI. pražskému oficiálovi, aby Milíčovi reservoval obročí. A tak se stal pražským kanovníkem a r. 1362 pražským sakristou, kterýžto úřad měli zastávat kněží. Dal se tedy vysvětit na kněze, nestal-li se jím už jako ka- novník. Udělení hodnosti kanovnické a úřadu sakristy bylo asi Milíčovi pod- nětem, že vystoupil ze služeb v císařské kanceláři. Poslední jeho stopa je tam ze 7. října 1362. O jeho arcijáhenství soudí Loskot (str. 24), že Milíč byl jen zástupcem arcijáhna, jímž byl od 6. dubna 1362 do roku 1367 (včetně) Jan de Marolio. Jako zástupce arcijáhna měl jeho všechna práva i povinnosti. Tohoto úřadu, jakož i sakristánství se vzdal asi v prosinci 1363 (Tomek III2, 296-297 p. 92). Milíč nekázal latinsky, nýbrž česky, tj. svým rodným nářečím hanáckým. 5 Vojtěch Raňkův z Ježova (ab Ericinio; Ježov je na Táborsku), mistr pařížské university a její profesor, r. 1355 i rektor, později i profesor oxford- ské university, od r. 1369 scholastik Pražského kostela, vrchol theologické učenosti v Praze, byl nadšeným obráncem Milíčovým. 6 Asi v letech 1369-1371. Z těchto latinských kázání vznikla první sbírka jeho kázání, kterou z pokory v úvodě nazval »Abortivus« [Nedonošené]; obsahuje 106 kázání nedělních a svátečních. Byl to Vilém z Lestkova (srovn. i čl. 18 p. 5). 9 Tato kapitola I ... až: — ] je vzata z »Vypravování o Milíčovi« od Ma- těje z Janova (v jeho spise Regulae Veteris et Novi Testamenti [Pravidla Starého a Nového zákona] III, tr. 5, dist. II, c. 6 a 7, vydání Kybalova). Milíč měl v sobě cosi prorockého a dobrovolné tuhé odříkání, vyčerpávající práce kazatelská, starost o své posluchače a sta mladých bohoslovců, budou- cích kazatelů, hloubání v Písmě svatém učinily z něho visionáře, který před- povídal příchod Antikristův v sedmém desetiletí svého věku a zmar i konec světa. Napsal o tom i spisek »Libellus de Antichristo« [Knížka o Anti- kristovi]. O věci srovn. i úvod str. 67. Arcibiskup Jan Očko z Vlašimě, který byl Milíčovi jinak velmi nakloněn, dal ho za ten výrok o císaři potrestati vězením. Ale jeho vazba netrvala dlouho. 10 Papež Urban V. tak učinil na naléhání Karla IV. 11 Byl to bratr papežův kardinál Anglicus Grimoaldi [Grimaud], který Milíče znal ještě dříve z císařovy kanceláře. Do tohoto prvního pobytu Milí- čova v Římě kladou někteří jeho významné »Poslání papeži Urbanovi V.«; Loskot (str. 79) soudí, že tento dopis byl napsán asi v polovici r. 1368 a byl podán papeži před druhou Milíčovou cestou do Říma r. 1369. »Poslání« je nyní přeloženo ve výboru »Duchem i mečem« (Naše vojsko, edice »Svět«, 1958, str. 250-258). Milíč v něm podává obraz zkázy duchovenstva a dopo- ručuje svolání obecného koncilu, který by se postaral o mravní nápravu církve a zesílení činnosti kazatelské. 12 Druhá sbírka Milíčových latinských kázání byly »Gratiae Dei« [Milosti boží], ve dvou svazcích, napsané asi v letech 1367-1372; mimo prolog mají 170 kázání rozvržených ve dvě části, zimní a letní, z nichž každá vyplňuje jeden svazek. 409
Strana 410
13 Nevěstince (hampejzy) byly v úzkých uličkách Starého Města; o nejpo- věstnějším viz níže p. 15. 14 Dům čp. I/488. 15 »Benátky«: - o nich výše v čl. 59 p. 13. — Keruše Hoffartová mu v té uličce odkázala dům [č. 309]. 16 Milíč se totiž, když jeho soudcové nebyli dosti nestranní, odvolal od kurie arcibiskupské k papeži. Podle Loskota (93) se zdá, že se toto odvolání nemile dotklo arcibiskupa, a proto se snažil pohnouti Milíče k tomu, aby od něho upustil. A Milíč dne 2. listopadu ve velikém sále arcibiskupského dvora v přítomnosti arcibiskupa Jana Očka, štrasburského biskupa Lamberta, vrati- slavského probošta Jence, arcibiskupského oficiála děkana Jana od sv. Apoli- náře a Martina, kazatele od sv. Havla, prohlásil, že dobrovolně jménem svým i svých druhů upouští od svého odvolání k papeži a že se ve věci kaple Jeruzalémské podrobí rozhodnutí arcibiskupovu. O útocích Milíčových protivníků podrobně Tomek III2, 306-310; Loskot 87-97. 61. a) Piur VIII, str. 137-139, č. 89. Psáno v I. 1360-1362. 1 Henricus Thesauri (Thesaurarii) z Norimberka [indřich Schatz], pro- bošt v Řezně, potom kanovník v Praze, v Brně (u sv. Petra), Vratislavi (u sv. Kříže) a scholastik v Hlohově (u P. Marie), strávil největší část života jako notář v Praze, v letech 1330-1346 pod králem Janem a markrabětem Karlem, v císařské kanceláři od r. 1348-1361; při příležitosti podepisoval i po- zději. Roku 1367 se jmenuje mistrem pražským. 2 Snad narážka na jméno příjemcovo (thesaurus = poklad). b) Piur VIII, str. 187-192 č. 124. Psáno v Modřicích 1. dubna 1368. 1 Jan ze Středy se vypravil v družině Karlově 2. dubna, II. dubna byl ve Vídni a 24. dubna — tři dni před příchodem císařovým - dojel do Udine. 2 Mimo tento seznam je zachován katalog jeho knihovny z r. 1418. V něm se tato bible jmenuje biblia completa [úplná]. 3 Konkordance biblické jsou knihy, v nichž jsou abecedně uspořádána jed- notlivá místa z bible podle veršů, vět a rčení. 4 Je to známé dílo papeže Řehoře I. Velikého (590-604), uváděné také s titulem »Expositio in beatum Job sive moralium libri XXV«; obsahuje souhrn katolické morálky. 5 Pod tímto názvem jsou zachovány konkordance k Augustinovi, které se- psal Augustinus Triumphus, doktor pařížské university, dvorní kazatel na dvoře Karla II. a Roberta v Neapoli (* 1243 v Anconě, † 1328 v Neapoli). Srovn. Piur VIII, 190 p. 23. Podle jiných byl autorem tohoto díla Bartolo- meus Urbinensis. 410
13 Nevěstince (hampejzy) byly v úzkých uličkách Starého Města; o nejpo- věstnějším viz níže p. 15. 14 Dům čp. I/488. 15 »Benátky«: - o nich výše v čl. 59 p. 13. — Keruše Hoffartová mu v té uličce odkázala dům [č. 309]. 16 Milíč se totiž, když jeho soudcové nebyli dosti nestranní, odvolal od kurie arcibiskupské k papeži. Podle Loskota (93) se zdá, že se toto odvolání nemile dotklo arcibiskupa, a proto se snažil pohnouti Milíče k tomu, aby od něho upustil. A Milíč dne 2. listopadu ve velikém sále arcibiskupského dvora v přítomnosti arcibiskupa Jana Očka, štrasburského biskupa Lamberta, vrati- slavského probošta Jence, arcibiskupského oficiála děkana Jana od sv. Apoli- náře a Martina, kazatele od sv. Havla, prohlásil, že dobrovolně jménem svým i svých druhů upouští od svého odvolání k papeži a že se ve věci kaple Jeruzalémské podrobí rozhodnutí arcibiskupovu. O útocích Milíčových protivníků podrobně Tomek III2, 306-310; Loskot 87-97. 61. a) Piur VIII, str. 137-139, č. 89. Psáno v I. 1360-1362. 1 Henricus Thesauri (Thesaurarii) z Norimberka [indřich Schatz], pro- bošt v Řezně, potom kanovník v Praze, v Brně (u sv. Petra), Vratislavi (u sv. Kříže) a scholastik v Hlohově (u P. Marie), strávil největší část života jako notář v Praze, v letech 1330-1346 pod králem Janem a markrabětem Karlem, v císařské kanceláři od r. 1348-1361; při příležitosti podepisoval i po- zději. Roku 1367 se jmenuje mistrem pražským. 2 Snad narážka na jméno příjemcovo (thesaurus = poklad). b) Piur VIII, str. 187-192 č. 124. Psáno v Modřicích 1. dubna 1368. 1 Jan ze Středy se vypravil v družině Karlově 2. dubna, II. dubna byl ve Vídni a 24. dubna — tři dni před příchodem císařovým - dojel do Udine. 2 Mimo tento seznam je zachován katalog jeho knihovny z r. 1418. V něm se tato bible jmenuje biblia completa [úplná]. 3 Konkordance biblické jsou knihy, v nichž jsou abecedně uspořádána jed- notlivá místa z bible podle veršů, vět a rčení. 4 Je to známé dílo papeže Řehoře I. Velikého (590-604), uváděné také s titulem »Expositio in beatum Job sive moralium libri XXV«; obsahuje souhrn katolické morálky. 5 Pod tímto názvem jsou zachovány konkordance k Augustinovi, které se- psal Augustinus Triumphus, doktor pařížské university, dvorní kazatel na dvoře Karla II. a Roberta v Neapoli (* 1243 v Anconě, † 1328 v Neapoli). Srovn. Piur VIII, 190 p. 23. Podle jiných byl autorem tohoto díla Bartolo- meus Urbinensis. 410
Strana 411
6 Mistrem [Sentencí] se míní Petrus Lombardus; o něm výše v čl. 29 p. 9. Dílo zde uváděné byl výklad k listům apoštola Pavla. 7 Mikuláš de Gorran [z Gorranu], španělský dominikán, od r. 1280 převor a kazatel v klášteře sv. Jakuba v Paříži († okolo r. 1300), napsal též výklad k listům apoštola Pavla. Rukopisy obou jeho spisů, v seznamu uvedených, byly v knihovně augustiniánského kláštera na Starém Brně, dnes jsou v tamní universitní knihovně. 8 Petrus Cantor (* 1197), mistr theologie a od r. 1178 kantor v chrámě Notre Dame v Paříži. Piur na str. 190 uvádí, že není zřejmé, míní-li se zde jeho biblickotheologický slovník (»Distinctiones« nebo podle začátečního slova »Summa Abel«) nebo nějaké jiné dílo. — Pod titulem »kniha jedna ze čtyř« se obyčejně rozumělo tzv. tetraevangelium, svod čtyř evangelií v jedné knize. 9 Katalog z r. 1418 zaznamenává: Item Petrus Damiani. Piur (str. 190) uvádí, že je sporné, zda se dvěma svazky míní skutečně »Liber Gomorrhia- nus«, hlavní dílo Petra Damiánského († 1072), a že by bylo možné pomýšlet na Petra Aureolova [Petrus Aureoli], generála františkánů, který zemřel jako arcibiskup v Aix a stal se známým svou obhajobou neposkvrněného početí Panny Marie. 10 Buď se zde míní Alexander z Halesu († 1245) nebo Alexander Neckham († 1217); oba psali výklady ke všem nebo jednotlivým knihám Písma. 11 Viz výše pozn. 6. 12 Byl to latinský slovník dominikána Jana z Janova (Johannes de Janua, Joannes Januensis de Balbis, † 1298), ukončený r. 1286 a mající titul »Summa grammaticalis valde notabilis, quae catholicon nominatur«. 13 Dílo anglického dominikána Roberta Holkota († 1349), zvané »Praelec- tiones in librum Sapientiae«. 14 Nelze říci, o jaké dílo šlo. L. Annaeus Seneca, vychovatel císaře Ne- rona, donucený od něho r. 65 k sebevraždě, byl spisovatel všestranný a plod- ný; psal tragédie, epigramy, satiry, prózu filosofickou a naukovou a listy. Zdá se, že se zde míní nějaký výbor z jeho spisů mravoučných. 15 Byl to asi výbor z římských dějin od římského vynikajícího historika Tita Livia (* r. 59 př. n. 1., † r. 17). 16 Viz pozn. 14. Od Seneky máme zachováno devět tragédií s látkami řeckými. 17 Valerius Maximus napsal v 1. polovici I. století sbírku pamětihodných činů a výroků z různých oborů lidského života, čerpaných z historie římské i cizí. 18 Kniha nazývaná také »Trojanská kronika«. Tak se jmenovalo prozaické vyprávění o trojské válce, rozmnožené staršími pověstmi řeckými a událostmi po návratu jednotlivých hrdinů i jejich osudech doma, přizpůsobené středo- věkému cítění, jak je zpracoval v knize »Historia Trojana« r. 1287 messinský soudce Quido de Columna, který se opřel o starší prozaická líčení této války i o rozsáhlou veršovanou skladbu (přes 30.000 veršů) veršovce Be- noita de Sainte More »Destruction de Troie«, známější pod názvem »Roman 411
6 Mistrem [Sentencí] se míní Petrus Lombardus; o něm výše v čl. 29 p. 9. Dílo zde uváděné byl výklad k listům apoštola Pavla. 7 Mikuláš de Gorran [z Gorranu], španělský dominikán, od r. 1280 převor a kazatel v klášteře sv. Jakuba v Paříži († okolo r. 1300), napsal též výklad k listům apoštola Pavla. Rukopisy obou jeho spisů, v seznamu uvedených, byly v knihovně augustiniánského kláštera na Starém Brně, dnes jsou v tamní universitní knihovně. 8 Petrus Cantor (* 1197), mistr theologie a od r. 1178 kantor v chrámě Notre Dame v Paříži. Piur na str. 190 uvádí, že není zřejmé, míní-li se zde jeho biblickotheologický slovník (»Distinctiones« nebo podle začátečního slova »Summa Abel«) nebo nějaké jiné dílo. — Pod titulem »kniha jedna ze čtyř« se obyčejně rozumělo tzv. tetraevangelium, svod čtyř evangelií v jedné knize. 9 Katalog z r. 1418 zaznamenává: Item Petrus Damiani. Piur (str. 190) uvádí, že je sporné, zda se dvěma svazky míní skutečně »Liber Gomorrhia- nus«, hlavní dílo Petra Damiánského († 1072), a že by bylo možné pomýšlet na Petra Aureolova [Petrus Aureoli], generála františkánů, který zemřel jako arcibiskup v Aix a stal se známým svou obhajobou neposkvrněného početí Panny Marie. 10 Buď se zde míní Alexander z Halesu († 1245) nebo Alexander Neckham († 1217); oba psali výklady ke všem nebo jednotlivým knihám Písma. 11 Viz výše pozn. 6. 12 Byl to latinský slovník dominikána Jana z Janova (Johannes de Janua, Joannes Januensis de Balbis, † 1298), ukončený r. 1286 a mající titul »Summa grammaticalis valde notabilis, quae catholicon nominatur«. 13 Dílo anglického dominikána Roberta Holkota († 1349), zvané »Praelec- tiones in librum Sapientiae«. 14 Nelze říci, o jaké dílo šlo. L. Annaeus Seneca, vychovatel císaře Ne- rona, donucený od něho r. 65 k sebevraždě, byl spisovatel všestranný a plod- ný; psal tragédie, epigramy, satiry, prózu filosofickou a naukovou a listy. Zdá se, že se zde míní nějaký výbor z jeho spisů mravoučných. 15 Byl to asi výbor z římských dějin od římského vynikajícího historika Tita Livia (* r. 59 př. n. 1., † r. 17). 16 Viz pozn. 14. Od Seneky máme zachováno devět tragédií s látkami řeckými. 17 Valerius Maximus napsal v 1. polovici I. století sbírku pamětihodných činů a výroků z různých oborů lidského života, čerpaných z historie římské i cizí. 18 Kniha nazývaná také »Trojanská kronika«. Tak se jmenovalo prozaické vyprávění o trojské válce, rozmnožené staršími pověstmi řeckými a událostmi po návratu jednotlivých hrdinů i jejich osudech doma, přizpůsobené středo- věkému cítění, jak je zpracoval v knize »Historia Trojana« r. 1287 messinský soudce Quido de Columna, který se opřel o starší prozaická líčení této války i o rozsáhlou veršovanou skladbu (přes 30.000 veršů) veršovce Be- noita de Sainte More »Destruction de Troie«, známější pod názvem »Roman 411
Strana 412
de Troie«. O věci podrobně Jakubec I2, 288-290. Český překlad Kroniky Trojanské vyšel jako naše první tištěná kniha (inkunabule) r. 1468 v Plzni. 19 Míní se asi »Vita Caroli Magni« [Životopis Karla Velikého], jejž napsal Einhard (* okolo 770, † 840), slavný dějepisec a architekt francký. 20 Bylo to pravděpodobně hlavní dílo Hugona a Sancto Victore (to byla pařížská kongregace sv. Viktora), mystika († 1141), znalce sv. Augustina, s názvem »De sacramentis christianae fidei«. Mimo ně napsal i spis »De sacramentis legis naturalis et scriptae«. 21 Bylo to slavné dílo Danta Alighieriho (1265-1321), zakladatele italské poesie a jednoho z největších básníků světových, »Divina Commedia« [Božská komedie]. 22 Byl to komentář (výklad) k Dantově uvedené básni. 23 Kassiodorus (Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus Senator) (* okolo 470-485, † asi 570-578), vysoký úředník krále Theodoricha, od r. 533 praefectus praetorio (velitel pretoriánů, tělesné stráže). V stáří se uchýlil do kláštera, jejž vybudoval na svém statku. Byl spisovatelsky velmi činný; zde se asi míní jeho spis »Historia ecclesiastica tripartita«. 24 Piur VIII, 191 soudí, že by to mohla být sbírka pražských usnesení sy- nodálních, kterou r. 1862 vydal K. Höfler pod titulem »Concilia Pragensia 1353—1413". 25 Je to totéž dílo jako výše v pozn. 4. 26 3 Tomáš Bradwardin byl vynikající anglický scholastik a reformní theolog a zemřel r. 1349 jako arcibiskup canterburský. Kniha zde uvedená je jeho hlavní dílo »Summa de causa Dei contra Pelagium«. c) Piur VIII, str. 197, č. 129. 1 Psáno asi po r. 1372. 2 Byl to Jan z Opavy, kanovník v Brně a farář v Lanškrouně, který v roce 1368 napsal a iluminoval pro rakouské vévody (viz níže p. 4) nádherný evan- geliář, chovaný dnes v Národní knihovně ve Vídni (ukázku z něho podává obr. č. 38). Na jeho předposledním listě zanechal tuto (latinskou) poznámku: »A já Jan z Opavy, kněz kanovník brněnský, farář v Lanškrouně, tuto knihu jsem s nejryzejším zlatem pérem napsal, iluminoval a s pomocí boží dokon- čil léta Páně 1368.« 3 Není jisto, zda to byl latinský text nebo německý překlad spisu Jero- nýmova. Albrechtovi III. a Leopoldovi III., kteří v letech 1365-1379 společně vládli. d) Piur VIII, str. 263 č. 179. Psáno po roce 1374. 1 Abatyší ženského benediktinského kláštera »Ad instanciam Christi« [po- dle Piura, jinak se také jmenoval klášter Boží mladosti] v Pustiměři (u Vyš- kova), založeného r. 1340 biskupem Janem, byla v 1. 1376-1379 paní Hilaria. 412
de Troie«. O věci podrobně Jakubec I2, 288-290. Český překlad Kroniky Trojanské vyšel jako naše první tištěná kniha (inkunabule) r. 1468 v Plzni. 19 Míní se asi »Vita Caroli Magni« [Životopis Karla Velikého], jejž napsal Einhard (* okolo 770, † 840), slavný dějepisec a architekt francký. 20 Bylo to pravděpodobně hlavní dílo Hugona a Sancto Victore (to byla pařížská kongregace sv. Viktora), mystika († 1141), znalce sv. Augustina, s názvem »De sacramentis christianae fidei«. Mimo ně napsal i spis »De sacramentis legis naturalis et scriptae«. 21 Bylo to slavné dílo Danta Alighieriho (1265-1321), zakladatele italské poesie a jednoho z největších básníků světových, »Divina Commedia« [Božská komedie]. 22 Byl to komentář (výklad) k Dantově uvedené básni. 23 Kassiodorus (Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus Senator) (* okolo 470-485, † asi 570-578), vysoký úředník krále Theodoricha, od r. 533 praefectus praetorio (velitel pretoriánů, tělesné stráže). V stáří se uchýlil do kláštera, jejž vybudoval na svém statku. Byl spisovatelsky velmi činný; zde se asi míní jeho spis »Historia ecclesiastica tripartita«. 24 Piur VIII, 191 soudí, že by to mohla být sbírka pražských usnesení sy- nodálních, kterou r. 1862 vydal K. Höfler pod titulem »Concilia Pragensia 1353—1413". 25 Je to totéž dílo jako výše v pozn. 4. 26 3 Tomáš Bradwardin byl vynikající anglický scholastik a reformní theolog a zemřel r. 1349 jako arcibiskup canterburský. Kniha zde uvedená je jeho hlavní dílo »Summa de causa Dei contra Pelagium«. c) Piur VIII, str. 197, č. 129. 1 Psáno asi po r. 1372. 2 Byl to Jan z Opavy, kanovník v Brně a farář v Lanškrouně, který v roce 1368 napsal a iluminoval pro rakouské vévody (viz níže p. 4) nádherný evan- geliář, chovaný dnes v Národní knihovně ve Vídni (ukázku z něho podává obr. č. 38). Na jeho předposledním listě zanechal tuto (latinskou) poznámku: »A já Jan z Opavy, kněz kanovník brněnský, farář v Lanškrouně, tuto knihu jsem s nejryzejším zlatem pérem napsal, iluminoval a s pomocí boží dokon- čil léta Páně 1368.« 3 Není jisto, zda to byl latinský text nebo německý překlad spisu Jero- nýmova. Albrechtovi III. a Leopoldovi III., kteří v letech 1365-1379 společně vládli. d) Piur VIII, str. 263 č. 179. Psáno po roce 1374. 1 Abatyší ženského benediktinského kláštera »Ad instanciam Christi« [po- dle Piura, jinak se také jmenoval klášter Boží mladosti] v Pustiměři (u Vyš- kova), založeného r. 1340 biskupem Janem, byla v 1. 1376-1379 paní Hilaria. 412
Strana 413
2 Sirius, hlavní hvězda v souhvězdí Velkého Psa, jejíž ranní východ v po- lovici července přináší největší vedra. Mejlice, hrad a obec na Vyškovsku, dnes zaniklá. e) Piur VIII, 259 č. 174. Psáno 1375 (1376?). 1 Albrecht ze Šternberka, původně biskup ve Zvěříně, od r. 1364-1368 v Litomyšli, pak v Magdeburku, odkud se r. 1372 vrátil do Litomyšle; zemřel 14. ledna 1380. Jan ze Středy trpěl oční chorobou a ani jinak nebyl zdráv (podle listů u Piura VIII, č. 46, 56, 78, 169, 171-173). f) Piur VIII, str. 282 č. 198. Psáno po r. 1374. O lékárníkovi Angelovi výše čl. 47 a) p. 9. 1 g) Piur VIII, str. 274 č. 190. Psáno po r. 1375 (?). 1 Bohuslavici: členové mocného patricijského rodu Olbramoviců (o tomto rodě podrobně Tomek II2, 444-452). Bohuslav Olbramovic, zakladatel špitálu na Starém Městě (kde je nemocnice býv. Milosrdných bratří), připomínaný naposledy r. 1357, zanechal čtyři syny: Mikuláše, Petra (Peška), Šimona a Prokopa. 2 Rudolf (Rudlinus) Roit, královský rychtář ve Vysokém Mýtě, dosvědčen od 14. září 1363. h) Piur VIII. str. 72 č. 42. 1 Psáno v 2. polovici 1374, kdy již Jan ze Středy nebyl kancléřem říšské kanceláře Karlovy. Proč byl z toho místa po tak dlouholeté službě propuštěn, o tom není přesných zpráv. 2 Šestadvacet let: Jako notář královské kanceláře v Praze objevuje se Jan poprvé 16. října 1347. Číslo by ukazovalo až k říjnu 1373. Po 2. říjnu 1373 pode- psal se jako kancléř jen jednou, a to po delší přestávce, 29. června 1374. 3 Totiž při skládání císařských listin. 62. 1 Listina v St. ústředním archivu (ŘA - Prem. - Strahov — 5. ledna 1375). 2 V lat. originálu: saburvicensis. Ale bližšího kláštera u Jihlavy než ve Žďáře nebylo. Proto překládám podle Zd. Fialy: žďárského. 413
2 Sirius, hlavní hvězda v souhvězdí Velkého Psa, jejíž ranní východ v po- lovici července přináší největší vedra. Mejlice, hrad a obec na Vyškovsku, dnes zaniklá. e) Piur VIII, 259 č. 174. Psáno 1375 (1376?). 1 Albrecht ze Šternberka, původně biskup ve Zvěříně, od r. 1364-1368 v Litomyšli, pak v Magdeburku, odkud se r. 1372 vrátil do Litomyšle; zemřel 14. ledna 1380. Jan ze Středy trpěl oční chorobou a ani jinak nebyl zdráv (podle listů u Piura VIII, č. 46, 56, 78, 169, 171-173). f) Piur VIII, str. 282 č. 198. Psáno po r. 1374. O lékárníkovi Angelovi výše čl. 47 a) p. 9. 1 g) Piur VIII, str. 274 č. 190. Psáno po r. 1375 (?). 1 Bohuslavici: členové mocného patricijského rodu Olbramoviců (o tomto rodě podrobně Tomek II2, 444-452). Bohuslav Olbramovic, zakladatel špitálu na Starém Městě (kde je nemocnice býv. Milosrdných bratří), připomínaný naposledy r. 1357, zanechal čtyři syny: Mikuláše, Petra (Peška), Šimona a Prokopa. 2 Rudolf (Rudlinus) Roit, královský rychtář ve Vysokém Mýtě, dosvědčen od 14. září 1363. h) Piur VIII. str. 72 č. 42. 1 Psáno v 2. polovici 1374, kdy již Jan ze Středy nebyl kancléřem říšské kanceláře Karlovy. Proč byl z toho místa po tak dlouholeté službě propuštěn, o tom není přesných zpráv. 2 Šestadvacet let: Jako notář královské kanceláře v Praze objevuje se Jan poprvé 16. října 1347. Číslo by ukazovalo až k říjnu 1373. Po 2. říjnu 1373 pode- psal se jako kancléř jen jednou, a to po delší přestávce, 29. června 1374. 3 Totiž při skládání císařských listin. 62. 1 Listina v St. ústředním archivu (ŘA - Prem. - Strahov — 5. ledna 1375). 2 V lat. originálu: saburvicensis. Ale bližšího kláštera u Jihlavy než ve Žďáře nebylo. Proto překládám podle Zd. Fialy: žďárského. 413
Strana 414
63. 1 Návštěva Karla IV. ve Francii na předělu let 1377-1378 je velmi po- drobně vylíčena v posledních kapitolách kronikářského souboru »Les Grandes Chroniques de France« v krásně vyzdobeném rukopise Národní knihovny v Paříži. O něm podrobněji Šusta v úvodu k Pavlovu překladu této »první zdařilé úřední reportáže«, při níž měl asi také účast kancléř Karla V. Pierre d'Orgemont. Tento zájezd římského císaře na půdu, která zásadně neuznávala jeho nároky na vrchní panství v křesťanstvu, byl pro souvěký svět velikým překvapením. Ale Karel měl pro svou návštěvu pohnutky politické; obíral se tehdy velmi pilně tím, jak by zajistil moc pro své tři syny. Nejstarší Václav, od dětství korunovaný král český a římský, měl dostati mimo trůn německý jádro zemí českých s vrchní mocí nad podružnými knížectvími morav- skými i slezskými a četná panství a léna v Míšni, Voigtlandě, Horní Falci a ve Frankách; mimo to měl vyhlídku na západní lucemburské dědictví po bezdětné smrti strýce Václava. Jan dostal bohaté Zhořelecko a prostřední Zikmund nově získané Branibory. Ale Zikmundovi byla slibována Marie, dcera uherského krále Ludvíka Velikého, který držel dvě koruny, uherskou a polskou, kdežto nejstarší jeho dcera Kateřina se stala nevěstou druhorozeného syna francouzského krále, mladičkého prince Ludvíka Orleánského; s tímto zasnoubením spojovali ve Francii veliké naděje, že mladý Ludvík nejen nastoupí po svém tchánovi v Uhrách, nýbrž získá i nárok na anjouovské panství v Neapolsku a Pro- venci. Karel zase počítal s tím, že by druhá Ludvíkova koruna — polská — mohla s jeho dcerou přejíti na jeho druhého zetě. Ale k tomu bylo potřebí vzájemné dohody, aby se nároky lucemburské a francouzské v Uhrách při úpravě dědictví po Ludvíkovi nekřížily, a tuto otázku vyžadující opatrnosti a utajení, chtěl Karel řešiti osobním jednáním s francouzským králem. 2 Karel IV. se zdržel v severním Německu (v Tangermünde) téměř celý rok a urovnával tam tamní poměry. Na cestě do Francie provázel ho jeho mladý syn Václav IV., lucemburský vévoda Václav a četná družina z říše i z jeho vlastních zemí. Z českých pánů to byli zejména nejvyšší hofmistr Petr z Vartemberka, mistr královské komory Těma z Koldic, pan Albrecht ze Šternberka, Hynek z Lipé, Hašek ze Zvířetic a j. Z duchovních rádců a členů kanceláře byl to především Jindřich Soerbom, biskup varmijský v Prusích, a mnohoobročný protonotář, zastupující neobsažené místo kancléře, Mikuláš z Rýzmburka, pozdější biskup olomoucký. K nim se družili vévodové Albrecht Saskolüneburský, jeden z říšských kurfiřtů, Jindřich Břežský, Bole- slav Lehnický a Václav Opavský. 3 Arcibiskupem remešským byl Richard Picque, rouenským Philip d'Alen- çon a senským Adhemar Robert. Biskupem laonským byl Petr Aycelin de Montaigut, beauvaiským Milo de Normans, noyonským Aegidius de Lorris, pařížským Aimeric de Maignac, bayeuxským Mikuláš I. du Bosc, lisieuxským Mikuláš Oresme, meauxským Guilielmus de Dormans, evreuxským Bernard de Cariti, condomským Ber- nardus Alemanni. Opatem v Saint-Vaast v Arrasu byl Jean Lefèvre. 414
63. 1 Návštěva Karla IV. ve Francii na předělu let 1377-1378 je velmi po- drobně vylíčena v posledních kapitolách kronikářského souboru »Les Grandes Chroniques de France« v krásně vyzdobeném rukopise Národní knihovny v Paříži. O něm podrobněji Šusta v úvodu k Pavlovu překladu této »první zdařilé úřední reportáže«, při níž měl asi také účast kancléř Karla V. Pierre d'Orgemont. Tento zájezd římského císaře na půdu, která zásadně neuznávala jeho nároky na vrchní panství v křesťanstvu, byl pro souvěký svět velikým překvapením. Ale Karel měl pro svou návštěvu pohnutky politické; obíral se tehdy velmi pilně tím, jak by zajistil moc pro své tři syny. Nejstarší Václav, od dětství korunovaný král český a římský, měl dostati mimo trůn německý jádro zemí českých s vrchní mocí nad podružnými knížectvími morav- skými i slezskými a četná panství a léna v Míšni, Voigtlandě, Horní Falci a ve Frankách; mimo to měl vyhlídku na západní lucemburské dědictví po bezdětné smrti strýce Václava. Jan dostal bohaté Zhořelecko a prostřední Zikmund nově získané Branibory. Ale Zikmundovi byla slibována Marie, dcera uherského krále Ludvíka Velikého, který držel dvě koruny, uherskou a polskou, kdežto nejstarší jeho dcera Kateřina se stala nevěstou druhorozeného syna francouzského krále, mladičkého prince Ludvíka Orleánského; s tímto zasnoubením spojovali ve Francii veliké naděje, že mladý Ludvík nejen nastoupí po svém tchánovi v Uhrách, nýbrž získá i nárok na anjouovské panství v Neapolsku a Pro- venci. Karel zase počítal s tím, že by druhá Ludvíkova koruna — polská — mohla s jeho dcerou přejíti na jeho druhého zetě. Ale k tomu bylo potřebí vzájemné dohody, aby se nároky lucemburské a francouzské v Uhrách při úpravě dědictví po Ludvíkovi nekřížily, a tuto otázku vyžadující opatrnosti a utajení, chtěl Karel řešiti osobním jednáním s francouzským králem. 2 Karel IV. se zdržel v severním Německu (v Tangermünde) téměř celý rok a urovnával tam tamní poměry. Na cestě do Francie provázel ho jeho mladý syn Václav IV., lucemburský vévoda Václav a četná družina z říše i z jeho vlastních zemí. Z českých pánů to byli zejména nejvyšší hofmistr Petr z Vartemberka, mistr královské komory Těma z Koldic, pan Albrecht ze Šternberka, Hynek z Lipé, Hašek ze Zvířetic a j. Z duchovních rádců a členů kanceláře byl to především Jindřich Soerbom, biskup varmijský v Prusích, a mnohoobročný protonotář, zastupující neobsažené místo kancléře, Mikuláš z Rýzmburka, pozdější biskup olomoucký. K nim se družili vévodové Albrecht Saskolüneburský, jeden z říšských kurfiřtů, Jindřich Břežský, Bole- slav Lehnický a Václav Opavský. 3 Arcibiskupem remešským byl Richard Picque, rouenským Philip d'Alen- çon a senským Adhemar Robert. Biskupem laonským byl Petr Aycelin de Montaigut, beauvaiským Milo de Normans, noyonským Aegidius de Lorris, pařížským Aimeric de Maignac, bayeuxským Mikuláš I. du Bosc, lisieuxským Mikuláš Oresme, meauxským Guilielmus de Dormans, evreuxským Bernard de Cariti, condomským Ber- nardus Alemanni. Opatem v Saint-Vaast v Arrasu byl Jean Lefèvre. 414
Strana 415
5 Svatá těla byly ostatky sv. Diviše, sv. Rustika a sv. Eleuthèra, paříž- ských světců. 6 Byla to tzv. koruna sv. Ludvíka, na ní byl mezi drahokamy v překrás- ném rubínu zasazen trn z koruny Kristovy. 7 Prévôt pařížský byl královský úředník, vykonávající úřad podobný na- šemu úřadu rychtářskému; úřad prévôta kupců se podobal u nás úřadu pri- mátorskému. Středověká forma toho jména byla prévost. 8 V orig. kůň označený jako »destrier« (lat. dextrarius, vlastně mimochod- ník); byl to kůň bitevní, veliký a vzrostlý, schopný unésti plně ozbrojeného rytíře i vlastní výzbroj; kůň, zvaný běhoun »coursier«, byl lehčí, pohyblivější a snáze se dal ovládat. 9 Královská kaple Sainte-Chapelle je nejkrásnější skvost francouzské go- tiky; srovn. o ní výše čl. 12 p. 2. 10 Královna Jana z Bourbonu byla tehdy ve vysokém stavu těhotenství (zemřela 6. února 1378). 11 Theseus, mythický král a národní hrdina athénský, na Krétě zabil s po- mocí Ariadninou obludu Minotaura, účastnil se výpravy proti Amazonkám a se svým přítelem Peirithoem sestoupil do podsvětí pro Persefonu. Tato zmínka je svědectvím, že do tehdejšího umění již pronikaly látky antické — počátky renesance. 12 Vévodkyně z Bourbonu: Isabella z Valois. 13 Blankou. 14 Vévodkyně z Normandie; byla to Karlova sestra Jitka (Guta), man- želka francouzského krále Jana II. Dobrého (1350-1364), která zemřela r. 1349, kdy její muž byl ještě vévodou normandským. 64. 1 Mincovní řád Karla IV. a Václava IV. otiskl nejnověji K. Castelin, Česká drobné mince doby předhusitské a husitské (1300-1471), Praha 1953, str. 90-92; český jeho překlad od B. Svobody je v Numismatickém sbor- níku I, 1953, str. 66 p. 41. Tento mincovní řád, vydaný šestadvacet dní před Karlovým skonem, nebyl vlastně už nikdy prováděn; za jeho nástupce se razily mince horší. 2 Tento úřad se tu jmenuje poprvé. 3 O mincích doby Karlovy srovn. i poznámku v seznamu obrazových pří- loh k č. 41. A o jakosti posledních ražeb Karlových článek Em. Nohejlové- Prátové »Neznámé drobné mince Karla IV.« v Numis. sbor. I, 1953, str. 52-74. I tuto funkci zaváděl mincovní řád nově. 5 V originále nesprávně: třicátém čtvrtém. 65. 1 Zprávu o slavném pohřbu Karla IV. nemá žádný z našich souvěkých kronikářů. Je zachována v Augsburské kronice (viz prameny), vydané r. 1865 (dosti chatrně). Tutéž zprávu s malými změnami nebo doplňky vydal A. F. 415
5 Svatá těla byly ostatky sv. Diviše, sv. Rustika a sv. Eleuthèra, paříž- ských světců. 6 Byla to tzv. koruna sv. Ludvíka, na ní byl mezi drahokamy v překrás- ném rubínu zasazen trn z koruny Kristovy. 7 Prévôt pařížský byl královský úředník, vykonávající úřad podobný na- šemu úřadu rychtářskému; úřad prévôta kupců se podobal u nás úřadu pri- mátorskému. Středověká forma toho jména byla prévost. 8 V orig. kůň označený jako »destrier« (lat. dextrarius, vlastně mimochod- ník); byl to kůň bitevní, veliký a vzrostlý, schopný unésti plně ozbrojeného rytíře i vlastní výzbroj; kůň, zvaný běhoun »coursier«, byl lehčí, pohyblivější a snáze se dal ovládat. 9 Královská kaple Sainte-Chapelle je nejkrásnější skvost francouzské go- tiky; srovn. o ní výše čl. 12 p. 2. 10 Královna Jana z Bourbonu byla tehdy ve vysokém stavu těhotenství (zemřela 6. února 1378). 11 Theseus, mythický král a národní hrdina athénský, na Krétě zabil s po- mocí Ariadninou obludu Minotaura, účastnil se výpravy proti Amazonkám a se svým přítelem Peirithoem sestoupil do podsvětí pro Persefonu. Tato zmínka je svědectvím, že do tehdejšího umění již pronikaly látky antické — počátky renesance. 12 Vévodkyně z Bourbonu: Isabella z Valois. 13 Blankou. 14 Vévodkyně z Normandie; byla to Karlova sestra Jitka (Guta), man- želka francouzského krále Jana II. Dobrého (1350-1364), která zemřela r. 1349, kdy její muž byl ještě vévodou normandským. 64. 1 Mincovní řád Karla IV. a Václava IV. otiskl nejnověji K. Castelin, Česká drobné mince doby předhusitské a husitské (1300-1471), Praha 1953, str. 90-92; český jeho překlad od B. Svobody je v Numismatickém sbor- níku I, 1953, str. 66 p. 41. Tento mincovní řád, vydaný šestadvacet dní před Karlovým skonem, nebyl vlastně už nikdy prováděn; za jeho nástupce se razily mince horší. 2 Tento úřad se tu jmenuje poprvé. 3 O mincích doby Karlovy srovn. i poznámku v seznamu obrazových pří- loh k č. 41. A o jakosti posledních ražeb Karlových článek Em. Nohejlové- Prátové »Neznámé drobné mince Karla IV.« v Numis. sbor. I, 1953, str. 52-74. I tuto funkci zaváděl mincovní řád nově. 5 V originále nesprávně: třicátém čtvrtém. 65. 1 Zprávu o slavném pohřbu Karla IV. nemá žádný z našich souvěkých kronikářů. Je zachována v Augsburské kronice (viz prameny), vydané r. 1865 (dosti chatrně). Tutéž zprávu s malými změnami nebo doplňky vydal A. F. 415
Strana 416
Oefele v Scriptores rerum Boicarum, Tomus I. Augsburk, 1763, str. 254 nsi.; označuje ji jako Excerpta Boica ex Burckarti Zengii Memmingani Chronico Augustano inedito. - Burchart (Burckart) Zink z Memmingen byl vážený měšťan, písař a kronikář augsburský (1396-1474). Konečně Tomek III2, 317 p. 1 a 320 p. 2 uvádí třetí pramen, kterého užil při popisu Karlova pohřbu (317-320), a to rukopis bibliothéky universitní v Olomouci (1. II. 21. ch. 9). Pohřeb líčí též Palacký III, 518 a Kalousek 116—118. 2 Klenoty, tj. s erby a jejich ozdobami. 3 Celý znak Vratislavě a jejího území měl v pozdějších dobách pět polí: v středním hlavu sv. Jana Křtitele na míse, v prvním rohovém českého lva, v druhém slezského orla, ve třetím iniciálu města (W) a ve čtvrtém hlavu Jana Evangelisty. Slezský orel měl přes rozpjatá křídla bílý pruh. 4 Nebesa, tj. veliký katafalk jako lešení. Arcibiskupovi-kardinálovi Janu Očkovi přisluhovalo při slavné po- hřební mši sedm biskupů: míšeňský, totiž synovec Očkův Jan z Jenštejna, ustanovený tehdy již za jeho nástupce, bamberský Lampert von Brun, řezen- ský Konrád z Haimburgu, olomoucký a litomyšlský a dva světící biskupové, pražský a litomyšlský (Tomek III2, 319). 6 Byla při tom veliká a slavná ofěra; podle tehdejšího obyčeje byly obě- továny chrámu věci, kterých bylo užito k ozdobení pohřbu. Jeho řeč je v PDČ III, 423-432. 8 Jeho řeč je tamže str. 433-441. Je to uvedeno v kapitole takto označené v středověkém souhrnu církev- ního práva, zvaném »Corpus iuris canonici« (vydal jej E. Friedberg. Pars prior: Decretum Magistri Gratiani. 1879. Pars secunda: Decretalium collec- tiones. 1881). Citované místo je tam v II. dile, str. 8 (Decretalia Gregorii IX. lib. I, titulus II. De constitutionibus, c. 5). 10 Cato Dionysius [Pseudo-Cato], smyšlená osoba, domnělý původce sbír- ky mravních naučení (»Disticha moralia«), ve středověku velmi oblíbených. Tyto dvouveršové časoměrné průpovědi vznikly asi ve III. nebo IV. stol. n. 1. Ale tato průpověď v Katonových Distichách není; řečník ji znal asi odjinud a omylem ji přičetl Pseudo-Katonovi. 11 Akolyta: nikde jinde nemáme zprávu, že by Karel přijal toto nižší svěcení. 12 Též v Corpus iuris canonici II, str. 339 (Decretalia Gregorii IX. lib. II. tit. XX [De testibus, O svědcích při kanonisaci na dosvědčení zázraků]. cap. 52 (dilectis filiis = milým synům; v lat. orig. je citace poněkud ne- přesná: dilecti). 13 Hieronymus, epist. LX, Migne PL t. XXII (= Hieronymus tom. I). str. 589. Jsou to úvodní slova dopisu. 14 nad farského tyrana: Římští básníci, zvláště Lucanus a Statius, ve stře- dověku oblíbení, často užívali adjektiva Pharius metonymicky ve smyslu »egyptský«; snad by se dalo předpokládat, že řečník slovy »farský tyran« nahradil výraz »farao = egyptský tyran«, veden i zvukovou podobností (farao - farský). 416
Oefele v Scriptores rerum Boicarum, Tomus I. Augsburk, 1763, str. 254 nsi.; označuje ji jako Excerpta Boica ex Burckarti Zengii Memmingani Chronico Augustano inedito. - Burchart (Burckart) Zink z Memmingen byl vážený měšťan, písař a kronikář augsburský (1396-1474). Konečně Tomek III2, 317 p. 1 a 320 p. 2 uvádí třetí pramen, kterého užil při popisu Karlova pohřbu (317-320), a to rukopis bibliothéky universitní v Olomouci (1. II. 21. ch. 9). Pohřeb líčí též Palacký III, 518 a Kalousek 116—118. 2 Klenoty, tj. s erby a jejich ozdobami. 3 Celý znak Vratislavě a jejího území měl v pozdějších dobách pět polí: v středním hlavu sv. Jana Křtitele na míse, v prvním rohovém českého lva, v druhém slezského orla, ve třetím iniciálu města (W) a ve čtvrtém hlavu Jana Evangelisty. Slezský orel měl přes rozpjatá křídla bílý pruh. 4 Nebesa, tj. veliký katafalk jako lešení. Arcibiskupovi-kardinálovi Janu Očkovi přisluhovalo při slavné po- hřební mši sedm biskupů: míšeňský, totiž synovec Očkův Jan z Jenštejna, ustanovený tehdy již za jeho nástupce, bamberský Lampert von Brun, řezen- ský Konrád z Haimburgu, olomoucký a litomyšlský a dva světící biskupové, pražský a litomyšlský (Tomek III2, 319). 6 Byla při tom veliká a slavná ofěra; podle tehdejšího obyčeje byly obě- továny chrámu věci, kterých bylo užito k ozdobení pohřbu. Jeho řeč je v PDČ III, 423-432. 8 Jeho řeč je tamže str. 433-441. Je to uvedeno v kapitole takto označené v středověkém souhrnu církev- ního práva, zvaném »Corpus iuris canonici« (vydal jej E. Friedberg. Pars prior: Decretum Magistri Gratiani. 1879. Pars secunda: Decretalium collec- tiones. 1881). Citované místo je tam v II. dile, str. 8 (Decretalia Gregorii IX. lib. I, titulus II. De constitutionibus, c. 5). 10 Cato Dionysius [Pseudo-Cato], smyšlená osoba, domnělý původce sbír- ky mravních naučení (»Disticha moralia«), ve středověku velmi oblíbených. Tyto dvouveršové časoměrné průpovědi vznikly asi ve III. nebo IV. stol. n. 1. Ale tato průpověď v Katonových Distichách není; řečník ji znal asi odjinud a omylem ji přičetl Pseudo-Katonovi. 11 Akolyta: nikde jinde nemáme zprávu, že by Karel přijal toto nižší svěcení. 12 Též v Corpus iuris canonici II, str. 339 (Decretalia Gregorii IX. lib. II. tit. XX [De testibus, O svědcích při kanonisaci na dosvědčení zázraků]. cap. 52 (dilectis filiis = milým synům; v lat. orig. je citace poněkud ne- přesná: dilecti). 13 Hieronymus, epist. LX, Migne PL t. XXII (= Hieronymus tom. I). str. 589. Jsou to úvodní slova dopisu. 14 nad farského tyrana: Římští básníci, zvláště Lucanus a Statius, ve stře- dověku oblíbení, často užívali adjektiva Pharius metonymicky ve smyslu »egyptský«; snad by se dalo předpokládat, že řečník slovy »farský tyran« nahradil výraz »farao = egyptský tyran«, veden i zvukovou podobností (farao - farský). 416
Strana 417
15 odysseovskými zábranami: Mythický král ithacký Odysseus, jeden z hrdinů před Trojí, po jejím dobytí bloudil deset let, než se dostal na svůj ostrov Ithaku (v Jonském moři). Připlul také k Sirénám, které sladkým zpě- vem vábily plavce ke svým skaliskům a tam je zahubily. Aby uchránil své plavce od tohoto nebezpečenství, zalepil jim uši voskem a sám, chtěje slyšeti zpěv Sirén, dal se pevně připoutati k lodnímu stožáru. 16 Hyrkánie byla země na jihovýchod od Kaspického moře (část dnešního Iranu). 17 Sidonius Apollinaris (C. Lollius S. A.), asi 430-480, asi od r. 472 biskup v Clermontu, skládal básně a listy. 18 Toto označení je vlastně převzato z citátu; již starým římským císařům, od Augusta počínaje, byl dáván čestný titul p. p. = pater patriae = otec vlasti. 19 Epitaf je v PDČ III, 429 a je zde podán v překladu H. Businské. 27 Čtení o Karlu IV. 417
15 odysseovskými zábranami: Mythický král ithacký Odysseus, jeden z hrdinů před Trojí, po jejím dobytí bloudil deset let, než se dostal na svůj ostrov Ithaku (v Jonském moři). Připlul také k Sirénám, které sladkým zpě- vem vábily plavce ke svým skaliskům a tam je zahubily. Aby uchránil své plavce od tohoto nebezpečenství, zalepil jim uši voskem a sám, chtěje slyšeti zpěv Sirén, dal se pevně připoutati k lodnímu stožáru. 16 Hyrkánie byla země na jihovýchod od Kaspického moře (část dnešního Iranu). 17 Sidonius Apollinaris (C. Lollius S. A.), asi 430-480, asi od r. 472 biskup v Clermontu, skládal básně a listy. 18 Toto označení je vlastně převzato z citátu; již starým římským císařům, od Augusta počínaje, byl dáván čestný titul p. p. = pater patriae = otec vlasti. 19 Epitaf je v PDČ III, 429 a je zde podán v překladu H. Businské. 27 Čtení o Karlu IV. 417
Strana 418
DODATEK Mimo tištěné prameny o Karlu IV. a jeho době, vypočítané v Úvodě, najdou se zprávy i v některých rukopisech dosud nevydaných. Tak v Křižov- nickém rukopise Starých letopisů českých (nyní jej připravil k vydání v SNKLHU Fr. Šimek), které z největší části začínají Karlovým skonem, je na začátku vyprávění o válce francouzsko-anglické, o římském protikráli Güntherovi ze Schwarzburgu a pak následuje tato kapitola (text uvádím ve formě novočeské): O velikém moru a spálení množství Židů V ní je stručně zaznamenána korunovace v Římě, vzpoura v Pise, návštěva v Metách, vypraví se o hrobu sv. Florence v Hazelu, ostatcích Lazarových v Andelu a o sv. Urbanovi v Erzheimu. Krátce je vzpomenuto založení praž- ské university a návštěvy Karlovy v Avignoně. Zato dosti podrobně je vy- líčeno řádění zločinných společností (spolků, Angličanů) u Štrasburku a jak je Karel zahnal. Po stručné zmínce o Karlově pobytu v Lombardii je podána jeho krátká charakteristika: „Ten jistý císař stál velmi o zboží, o lidi i o peníze, o svátosti [= ostatky svatých], o drahé kamení; a cožkoli zboží dobyl nebo se jemu dostalo, to on vše vynaložil na Království české, a ne na říši. On také byl velmi pokojný, a což mohl dobrotou přemoci, toho hleděl více než válkami. Proto mu šlo snadně všecko do ruky, veliké zboží i lidé; čeho jeho předkové těžce musili válkami a vojnami a bitím [ = bitvami] dobývati, to on lehce moudrostí a dobrotou vše přemohl. A ačkoli byl chudý, když nejprvé o císařství stál, přece potom byl tak velice bohat, že před ním v mnoha sta letech tak boha- tého císaře nebylo.“ Za tím je tato kapitola: Mnozí radili císaři Karlovi, aby dobyl Jeruzaléma Potom mluvili někteří knížata a páni s císařem, aby učinil jízdu [ = pod- nikl výpravu] přes moře a dobyl Božího hrobu a té Svaté země, řkouce: „Můžeš to dobře učiniti, neboť máš bohatství veliké a přátel mnoho, jako kdy který císař měl. I odpověděl jim císař řka: „Já to znám, že bych s boží pomocí mohl dobře velikou jízdu učiniti a té Svaté země dobýti, ale skrze to by zahynul na moři a v pohanech mnohý rytíř a panoše, který doma ženu a dítky má, takže by dítky osiřely a žena ovdověla. A také by nemohla [ta výprava] bez veliké škody chudých lidí býti, neboť králové a císaři té Svaté země přede mnou často dobývali a vždy se skrze to křesťanům větší škoda stala nežli zisk. 418
DODATEK Mimo tištěné prameny o Karlu IV. a jeho době, vypočítané v Úvodě, najdou se zprávy i v některých rukopisech dosud nevydaných. Tak v Křižov- nickém rukopise Starých letopisů českých (nyní jej připravil k vydání v SNKLHU Fr. Šimek), které z největší části začínají Karlovým skonem, je na začátku vyprávění o válce francouzsko-anglické, o římském protikráli Güntherovi ze Schwarzburgu a pak následuje tato kapitola (text uvádím ve formě novočeské): O velikém moru a spálení množství Židů V ní je stručně zaznamenána korunovace v Římě, vzpoura v Pise, návštěva v Metách, vypraví se o hrobu sv. Florence v Hazelu, ostatcích Lazarových v Andelu a o sv. Urbanovi v Erzheimu. Krátce je vzpomenuto založení praž- ské university a návštěvy Karlovy v Avignoně. Zato dosti podrobně je vy- líčeno řádění zločinných společností (spolků, Angličanů) u Štrasburku a jak je Karel zahnal. Po stručné zmínce o Karlově pobytu v Lombardii je podána jeho krátká charakteristika: „Ten jistý císař stál velmi o zboží, o lidi i o peníze, o svátosti [= ostatky svatých], o drahé kamení; a cožkoli zboží dobyl nebo se jemu dostalo, to on vše vynaložil na Království české, a ne na říši. On také byl velmi pokojný, a což mohl dobrotou přemoci, toho hleděl více než válkami. Proto mu šlo snadně všecko do ruky, veliké zboží i lidé; čeho jeho předkové těžce musili válkami a vojnami a bitím [ = bitvami] dobývati, to on lehce moudrostí a dobrotou vše přemohl. A ačkoli byl chudý, když nejprvé o císařství stál, přece potom byl tak velice bohat, že před ním v mnoha sta letech tak boha- tého císaře nebylo.“ Za tím je tato kapitola: Mnozí radili císaři Karlovi, aby dobyl Jeruzaléma Potom mluvili někteří knížata a páni s císařem, aby učinil jízdu [ = pod- nikl výpravu] přes moře a dobyl Božího hrobu a té Svaté země, řkouce: „Můžeš to dobře učiniti, neboť máš bohatství veliké a přátel mnoho, jako kdy který císař měl. I odpověděl jim císař řka: „Já to znám, že bych s boží pomocí mohl dobře velikou jízdu učiniti a té Svaté země dobýti, ale skrze to by zahynul na moři a v pohanech mnohý rytíř a panoše, který doma ženu a dítky má, takže by dítky osiřely a žena ovdověla. A také by nemohla [ta výprava] bez veliké škody chudých lidí býti, neboť králové a císaři té Svaté země přede mnou často dobývali a vždy se skrze to křesťanům větší škoda stala nežli zisk. 418
Strana 419
Neboť kdy[koli] ta Svatá země od křesťanů byla dobyta s velikým úsilím a prací a byla dobře osazena křesťanským lidem, a když král nebo císař odtud zase jel domů a mnohý tu dobrý [ = urozený] člověk zůstal a druhý umřel a zahynul, ihned pohané sebravše se mocně táhli na ně a zbili je a vyhnali ven ty, jimiž Svatá země byla osazena, a vzali opět tu Svatou zemi zase ve svou moc. A protož, i kdybychom té země ve svou moc zase dobyli s velikým úsilím a prací, přece bychom ji dlouho nemohli držeti a brániti. Neboť které bych tam zůstavil a jimi tu Svatou zemi osadil, dříve než bych jim zase [přes moře] k záchraně přijel, už by ti dobří lidé snad zhynuli a zahubeni byli, a skrze to by se křesťanstvu veliká škoda stala. Protož já chci toho prázden býti.“ Ten jistý císař pomáhal velmi svým přátelům a byl laskav na své děti. A když zestárl, že již na sobě cítil nemoc, sjednal to s kurfiřty a dal jim za to veliké zboží, že jeho nejstaršího syna [Václava] zvolili jednostejně římským králem za jeho zdraví [ = života] léta 1376 po Božím narození. Potom když otec zasedal na soudě nebo měl některé pilné věci jednati, kázal tomu synu, aby s ním zasedal, řka: „Milý synu, pozoruj pilně a uč se moudrostem podle mne a hleď na mě, kterak já činím, abys taktéž ty potom činil. Miluj také své přátele a zboží; neboť zboží tebe udělalo nejvyšším králem v křesťanstvu. Budeš-li to činiti, půjde ti vše pod ruku a zvítězíš snadně. A což můžeš dobrotou přemoci, zbav se vojen a válek, neboť vojny a války nepřicházejí lehce. A čiň lidem, chudému jako bohatému, čest a buď ochoten k nim a nakládej s nimi milostivě a dobrotivě. Nedoufej ve svou moc! A měj papeže, biskupy Němce za přátele; jestliže je zachováš, budeš moci lépe v pokoji přebývati.“ 419
Neboť kdy[koli] ta Svatá země od křesťanů byla dobyta s velikým úsilím a prací a byla dobře osazena křesťanským lidem, a když král nebo císař odtud zase jel domů a mnohý tu dobrý [ = urozený] člověk zůstal a druhý umřel a zahynul, ihned pohané sebravše se mocně táhli na ně a zbili je a vyhnali ven ty, jimiž Svatá země byla osazena, a vzali opět tu Svatou zemi zase ve svou moc. A protož, i kdybychom té země ve svou moc zase dobyli s velikým úsilím a prací, přece bychom ji dlouho nemohli držeti a brániti. Neboť které bych tam zůstavil a jimi tu Svatou zemi osadil, dříve než bych jim zase [přes moře] k záchraně přijel, už by ti dobří lidé snad zhynuli a zahubeni byli, a skrze to by se křesťanstvu veliká škoda stala. Protož já chci toho prázden býti.“ Ten jistý císař pomáhal velmi svým přátelům a byl laskav na své děti. A když zestárl, že již na sobě cítil nemoc, sjednal to s kurfiřty a dal jim za to veliké zboží, že jeho nejstaršího syna [Václava] zvolili jednostejně římským králem za jeho zdraví [ = života] léta 1376 po Božím narození. Potom když otec zasedal na soudě nebo měl některé pilné věci jednati, kázal tomu synu, aby s ním zasedal, řka: „Milý synu, pozoruj pilně a uč se moudrostem podle mne a hleď na mě, kterak já činím, abys taktéž ty potom činil. Miluj také své přátele a zboží; neboť zboží tebe udělalo nejvyšším králem v křesťanstvu. Budeš-li to činiti, půjde ti vše pod ruku a zvítězíš snadně. A což můžeš dobrotou přemoci, zbav se vojen a válek, neboť vojny a války nepřicházejí lehce. A čiň lidem, chudému jako bohatému, čest a buď ochoten k nim a nakládej s nimi milostivě a dobrotivě. Nedoufej ve svou moc! A měj papeže, biskupy Němce za přátele; jestliže je zachováš, budeš moci lépe v pokoji přebývati.“ 419
Strana 420
VĚCNÉ VYSVĚTLIVKY acht říšský - říšská klatba, těžký trest, jejž vynášel král nebo císař; kdo jím byl postižen, byl považován za psance a kdokoli ho mohl zabít. akolyté (acolythi) —- byli v římské církvi klerikové, kterým bylo uděleno nej- vyšší posvěcení ze čtyř svěcení nižších. akt — jednání, příběh, událost, úřední záznam. alba - (lat. bílá) je bílé lněné roucho římskokatolických kněží při mši, vzadu podkasané; kratší nepodkasané se jmenuje rocheta, též komže. ambit - ochoz, přiléhající k jedné straně klášterních chrámů, který obklopuje arkádami buď otevřenými nebo opatřenými okny ze všech stran klášterní zahradu (rajský dvůr). antifona - střídavý bohoslužebný zpěv mezi sólovým hlasem kněze a sborem nebo mezi dvěma sbory; antifonář — kniha obsahující antifony. apokalyptická nevěstka - nevěstka, o níž se vypravuje v Apokalypse (Zjevení sv. Jana) v kap. 17. apsida - polokruhový výklenek, připojený na východní straně k rovnoúhel- níku kostela; stál v ní oltář a u stěn stolec pro nejvyššího duchovního (biskupa nebo jiného preláta) a po stranách lavice pro kněžstvo. Nazýval se také chór nebo též presbyterium (kněžiště). arcijáhen (lat. archidiaconus) - původně zástupce biskupa v diecésních zále- žitostech dozorčích, správních a majetkových; vývojem se ve stol. 13. stali arcijáhni hodnostáři na biskupovi nezávislými s pravomocí téměř biskup- skou. Později ve stol. 16. byl jejich vliv omezen. arcišenk (lat. archipincerna) - hodnostář při dvoře německého krále; býval jím český král. O jeho funkci srovn. heslo: číšník. arenga - při veřejných listinách všeobecné úvodní odůvodnění, proč byla listina vydána; úvodní proslov. artikul — článek, část celku, kus. augustiniáni - řeholníci, jejichž řehole se zakládala na pravidlech, daných sv. Augustinem; byli dvojí: a) řeholní kanovníci sv. Augustina, b) augusti- niáni poustevníci (eremitae). bakalář (z lat. baccalarius) - tak se nazýval, kdo vystudoval na vysokém učení, podrobil se za jistých formalit bakalářské zkoušce a dosáhl tím prvního stupně akademické hodnosti. beghardi, bekyně — bekyně tvořily dobrovolná sdružení panen a vdov, které bydlily společně v domcích, založených jako nadání nebo pořízených z dob- ročinných odkazů, žily zbožným životem a věnovaly se společně drobné práci. Podnět k takovému neřeholnímu životu dal v Lutychu ke konci 12. století kněz Lambert de Begna, podle něhož přijaly jméno. U nás se připomínají od polovice 13. století. Skoro současně se spolčovali v zbožná sdružení i muži, ale těch bylo mnohem méně než bekyň. 420
VĚCNÉ VYSVĚTLIVKY acht říšský - říšská klatba, těžký trest, jejž vynášel král nebo císař; kdo jím byl postižen, byl považován za psance a kdokoli ho mohl zabít. akolyté (acolythi) —- byli v římské církvi klerikové, kterým bylo uděleno nej- vyšší posvěcení ze čtyř svěcení nižších. akt — jednání, příběh, událost, úřední záznam. alba - (lat. bílá) je bílé lněné roucho římskokatolických kněží při mši, vzadu podkasané; kratší nepodkasané se jmenuje rocheta, též komže. ambit - ochoz, přiléhající k jedné straně klášterních chrámů, který obklopuje arkádami buď otevřenými nebo opatřenými okny ze všech stran klášterní zahradu (rajský dvůr). antifona - střídavý bohoslužebný zpěv mezi sólovým hlasem kněze a sborem nebo mezi dvěma sbory; antifonář — kniha obsahující antifony. apokalyptická nevěstka - nevěstka, o níž se vypravuje v Apokalypse (Zjevení sv. Jana) v kap. 17. apsida - polokruhový výklenek, připojený na východní straně k rovnoúhel- níku kostela; stál v ní oltář a u stěn stolec pro nejvyššího duchovního (biskupa nebo jiného preláta) a po stranách lavice pro kněžstvo. Nazýval se také chór nebo též presbyterium (kněžiště). arcijáhen (lat. archidiaconus) - původně zástupce biskupa v diecésních zále- žitostech dozorčích, správních a majetkových; vývojem se ve stol. 13. stali arcijáhni hodnostáři na biskupovi nezávislými s pravomocí téměř biskup- skou. Později ve stol. 16. byl jejich vliv omezen. arcišenk (lat. archipincerna) - hodnostář při dvoře německého krále; býval jím český král. O jeho funkci srovn. heslo: číšník. arenga - při veřejných listinách všeobecné úvodní odůvodnění, proč byla listina vydána; úvodní proslov. artikul — článek, část celku, kus. augustiniáni - řeholníci, jejichž řehole se zakládala na pravidlech, daných sv. Augustinem; byli dvojí: a) řeholní kanovníci sv. Augustina, b) augusti- niáni poustevníci (eremitae). bakalář (z lat. baccalarius) - tak se nazýval, kdo vystudoval na vysokém učení, podrobil se za jistých formalit bakalářské zkoušce a dosáhl tím prvního stupně akademické hodnosti. beghardi, bekyně — bekyně tvořily dobrovolná sdružení panen a vdov, které bydlily společně v domcích, založených jako nadání nebo pořízených z dob- ročinných odkazů, žily zbožným životem a věnovaly se společně drobné práci. Podnět k takovému neřeholnímu životu dal v Lutychu ke konci 12. století kněz Lambert de Begna, podle něhož přijaly jméno. U nás se připomínají od polovice 13. století. Skoro současně se spolčovali v zbožná sdružení i muži, ale těch bylo mnohem méně než bekyň. 420
Strana 421
benediktini (černí mniši) - řád založený sv. Benediktem z Nursie (* 480, † 543) v klášteře na Monte Cassinu ve střední Itálii. Za druhé světové války byl tento památný klášter proměněn v hromady sutin. berně (lat. berna, collecta, steura) - se ve 14. století rozeznávala dvojí: berně všeobecná (generální, zemská, collecta, steura generalis), což byla v podstatě pozemková daň, kterou byli povinni platit všichni poddaní v zemi; zásadně jí podléhala i královská města, kde však býval způsob vybírání upravován různě. Vybírání obecné berně bylo omezeno teoreticky jen na určité, přesně stanovené případy (např. při korunovacích), v praxi však bývalo mnohem častější (např. pro válečné náklady), v posledních letech vlády Jana Lucemburského a Karla IV. téměř každoročně. K vy- psání berně potřeboval král svolení sněmu, tj. šlechty. - Od berně obecné je třeba odlišovati tzv. berni speciálni (berna nebo steura specialis), kterou dával vybírat panovník podle svého libovolného uvážení v královských městech a na přímých královských zbožích — prostě na svém bezprostřed- ním panství (viz dominium). Na rozdíl od berně obecné, jejíž výše bývala od počátečních desetiletí 14. století stálá, kolísala výše berně speciální více méně od případu k případu podle potřeb králových. brevíř (breviář z lat. breviarium) — modlitební kniha katolického duchoven- stva, která obsahuje předepsané modlitby na každý den a všechny svátky v církevním roce. bula — především kovová pečet (ze zlata, stříbra, bronzu) a potom listina, na níž se pečeť zavěšovala. cechy — Ve 14. století vznikaly v našich zemích organisace řemeslníků (ne- jasného původu), jejichž účelem bylo jakési monopolisování výroby jednot- livých řemesel tak, aby určité řemeslo v městě směli prováděti jen pří- slušníci určitého cechu (později tzv. přímus cechovní). Jednotlivé cechy měly svá zvláštní ustanovení o přípustném počtu tovaryšů u jednotlivých mistrů apod. — Karel IV. prováděl proticechovní politiku (cechy zakazoval, viz čl. 36 f v zájmu patriaciátu, většinou kupeckého. Viz i úvod str. 52-54. celestini (coelestiniáni) - mnišský řád, založený roku 1254 od kněze poustev- níka Petra Murronského v Apulii, od r. 1293 měl klášter na hoře Murrone, zvaný obyčejně Solmona. Když byl Petr r. 1294 zvolen na krátkou dobu papežem (jako Celestin V.), řád po něm dostal jméno. Karel je poznal v Avignoně. Mimo klášter v Ojvíně založili v Praze klášter při kapli sv. Michala pod Vyšehradem na konci nynější ulice Na slupi. Ale ten byl úplně zničen v červnu 1420 od husitů. centon (z lat. cento) - původně roucho sešité z mnoha jednotlivých cárů nebo hadrů, potom přeneseně skladba, obyčejně básnická, složená z libo- volně vybraných veršů a částí starých římských básníků, a také i skladby prosaické, sestavené z míst Písma apod. cisterciáci (šedí mniši) - řád založený podle řehole sv. Benedikta a nazvaný podle svého nejstaršího kláštera v Citeaux (Cistercium) při Dijonu ve Francii, který založil Robert, opat v Molesme; druhým zakladatelem řádu se stal sv. Bernard, od r. 1115 opat kláštera v Clairvaux (Clara Vallis), podle něhož byli členové řádu nazýváni i bernardiny. 421
benediktini (černí mniši) - řád založený sv. Benediktem z Nursie (* 480, † 543) v klášteře na Monte Cassinu ve střední Itálii. Za druhé světové války byl tento památný klášter proměněn v hromady sutin. berně (lat. berna, collecta, steura) - se ve 14. století rozeznávala dvojí: berně všeobecná (generální, zemská, collecta, steura generalis), což byla v podstatě pozemková daň, kterou byli povinni platit všichni poddaní v zemi; zásadně jí podléhala i královská města, kde však býval způsob vybírání upravován různě. Vybírání obecné berně bylo omezeno teoreticky jen na určité, přesně stanovené případy (např. při korunovacích), v praxi však bývalo mnohem častější (např. pro válečné náklady), v posledních letech vlády Jana Lucemburského a Karla IV. téměř každoročně. K vy- psání berně potřeboval král svolení sněmu, tj. šlechty. - Od berně obecné je třeba odlišovati tzv. berni speciálni (berna nebo steura specialis), kterou dával vybírat panovník podle svého libovolného uvážení v královských městech a na přímých královských zbožích — prostě na svém bezprostřed- ním panství (viz dominium). Na rozdíl od berně obecné, jejíž výše bývala od počátečních desetiletí 14. století stálá, kolísala výše berně speciální více méně od případu k případu podle potřeb králových. brevíř (breviář z lat. breviarium) — modlitební kniha katolického duchoven- stva, která obsahuje předepsané modlitby na každý den a všechny svátky v církevním roce. bula — především kovová pečet (ze zlata, stříbra, bronzu) a potom listina, na níž se pečeť zavěšovala. cechy — Ve 14. století vznikaly v našich zemích organisace řemeslníků (ne- jasného původu), jejichž účelem bylo jakési monopolisování výroby jednot- livých řemesel tak, aby určité řemeslo v městě směli prováděti jen pří- slušníci určitého cechu (později tzv. přímus cechovní). Jednotlivé cechy měly svá zvláštní ustanovení o přípustném počtu tovaryšů u jednotlivých mistrů apod. — Karel IV. prováděl proticechovní politiku (cechy zakazoval, viz čl. 36 f v zájmu patriaciátu, většinou kupeckého. Viz i úvod str. 52-54. celestini (coelestiniáni) - mnišský řád, založený roku 1254 od kněze poustev- níka Petra Murronského v Apulii, od r. 1293 měl klášter na hoře Murrone, zvaný obyčejně Solmona. Když byl Petr r. 1294 zvolen na krátkou dobu papežem (jako Celestin V.), řád po něm dostal jméno. Karel je poznal v Avignoně. Mimo klášter v Ojvíně založili v Praze klášter při kapli sv. Michala pod Vyšehradem na konci nynější ulice Na slupi. Ale ten byl úplně zničen v červnu 1420 od husitů. centon (z lat. cento) - původně roucho sešité z mnoha jednotlivých cárů nebo hadrů, potom přeneseně skladba, obyčejně básnická, složená z libo- volně vybraných veršů a částí starých římských básníků, a také i skladby prosaické, sestavené z míst Písma apod. cisterciáci (šedí mniši) - řád založený podle řehole sv. Benedikta a nazvaný podle svého nejstaršího kláštera v Citeaux (Cistercium) při Dijonu ve Francii, který založil Robert, opat v Molesme; druhým zakladatelem řádu se stal sv. Bernard, od r. 1115 opat kláštera v Clairvaux (Clara Vallis), podle něhož byli členové řádu nazýváni i bernardiny. 421
Strana 422
čišník (šenk, lat. pincerna) — byl původně dvorský úředník, který podával pánu při hostině číši; jemu byl také svěřen dozor nad sklepy a vinicemi dvora. V II. a 12. století odpovídala snad náplň tohoto dvorského osob- ního úřadu skutečně názvu. Později byl vykonáván pouze při zvláštních pří- ležitostech, stále však řidčeji, až se stal (tak jako úřad nejvyššího stolníka) pouhým čestným úřadem. Byly však s ním spojeny - ještě podle starého stavu — důchody a rozmanité výhody, které nebyly bezvýznamné. Funkci nejvyššího číšníka vykonával dědičný šenk dvorský, který svůj úřad při- jímal od českého krále v léno. Při dvoře »římského« krále byl arcišenk; býval jím český král. V 1. pol. 14. století byl úřad číšníka dědičným v rodě pánů z Valdeka. dauphin (franc., vysl. dofen, z lat. delphinus) byl původně titul feudálních velmožů, jako hraběte viennského a hraběte auvergnského. Dauphiné (Del- phinatus) byla někdejší francouzská provincie mezi Rhônou, Alpami a Durancí. Když Humbert III., dauphin viennský, za krále Filipa VI. r. 1349 prodal svou zemi francouzské koruně, byl titul »dauphin« dáván prvorozenému synu královu, kterému bylo Viennsko čili Dauphiné při- kázáno jako úděl. Od té doby znamená dauphin prvorozeného syna krá- lova, nástupce trůnu. dekrety - původně rozhodnutí soudní, potom právní předpisy církevní, shrnuté v Corpus iuris canonici (Souhrn církevního práva). dekretálie - právní předpisy, vydávané papeži a zavazující celou církev. denár - stříbrný peníz. desky zemské (desky, tabulae terrae, podle složek také quaterni — kvater- ny) — byly původně zápisy o soudních řízeních před zemským soudem. Doloženy jsou od osmdesátých let 13. století. Od samého začátku jejich existence byly vedeny dvě řady, desky půhonné a desky trhové. Desky půhonné (quaterni citationum) obsahovaly půhony (= obsílky, žaloby) k zemskému soudu ve věcech trestních, desky trhové (q. contractuum) pak veřejná vyhlášení před soudem zemským o prodejích, postoupeních a smě- nách šlechtických svobodných statků (tzv. zpupných). V době vlády Karla IV. přistoupily k dvěma starším řadám desky zápisné (q. obligationum), a to jednak větší, do nichž se zaznamenávaly dlužní zápisy na velké majetky panské a vladycké, jednak menší o zadlužení majetků malých. Hranicí mezi menšími a většími deskami zápisnými byla částka 100 kop grošů českých. V polovině 15. století (za vlády Ladislava Pohrobka) se začaly psáti desky památné (q. memoriarum), do nichž se zapisovaly majestátní listiny panovnické, sněmovní usnesení, důležitá ve- řejná rozhodnutí a někdy i paměti a poznámky úředníků. V době pobělohorské se desky - dotud zařízení stavovské - staly ústavem královským, jednotlivé řady se dále podrobněji specifikovaly a vznikla tak serie nových typů, hlavně pro agendu hypotekární a dlužní, při čemž obecné desky stále více nabývaly charakteru běžných pozemkových knih. Zásadní reorganisace zemského soudu za Josefa II. znamenala pro desky zemské ztrátu jejich dosavadního výjimečného postavení a po r. 1848 ztra- tily prakticky právní význam a staly se archiváliemi. 422
čišník (šenk, lat. pincerna) — byl původně dvorský úředník, který podával pánu při hostině číši; jemu byl také svěřen dozor nad sklepy a vinicemi dvora. V II. a 12. století odpovídala snad náplň tohoto dvorského osob- ního úřadu skutečně názvu. Později byl vykonáván pouze při zvláštních pří- ležitostech, stále však řidčeji, až se stal (tak jako úřad nejvyššího stolníka) pouhým čestným úřadem. Byly však s ním spojeny - ještě podle starého stavu — důchody a rozmanité výhody, které nebyly bezvýznamné. Funkci nejvyššího číšníka vykonával dědičný šenk dvorský, který svůj úřad při- jímal od českého krále v léno. Při dvoře »římského« krále byl arcišenk; býval jím český král. V 1. pol. 14. století byl úřad číšníka dědičným v rodě pánů z Valdeka. dauphin (franc., vysl. dofen, z lat. delphinus) byl původně titul feudálních velmožů, jako hraběte viennského a hraběte auvergnského. Dauphiné (Del- phinatus) byla někdejší francouzská provincie mezi Rhônou, Alpami a Durancí. Když Humbert III., dauphin viennský, za krále Filipa VI. r. 1349 prodal svou zemi francouzské koruně, byl titul »dauphin« dáván prvorozenému synu královu, kterému bylo Viennsko čili Dauphiné při- kázáno jako úděl. Od té doby znamená dauphin prvorozeného syna krá- lova, nástupce trůnu. dekrety - původně rozhodnutí soudní, potom právní předpisy církevní, shrnuté v Corpus iuris canonici (Souhrn církevního práva). dekretálie - právní předpisy, vydávané papeži a zavazující celou církev. denár - stříbrný peníz. desky zemské (desky, tabulae terrae, podle složek také quaterni — kvater- ny) — byly původně zápisy o soudních řízeních před zemským soudem. Doloženy jsou od osmdesátých let 13. století. Od samého začátku jejich existence byly vedeny dvě řady, desky půhonné a desky trhové. Desky půhonné (quaterni citationum) obsahovaly půhony (= obsílky, žaloby) k zemskému soudu ve věcech trestních, desky trhové (q. contractuum) pak veřejná vyhlášení před soudem zemským o prodejích, postoupeních a smě- nách šlechtických svobodných statků (tzv. zpupných). V době vlády Karla IV. přistoupily k dvěma starším řadám desky zápisné (q. obligationum), a to jednak větší, do nichž se zaznamenávaly dlužní zápisy na velké majetky panské a vladycké, jednak menší o zadlužení majetků malých. Hranicí mezi menšími a většími deskami zápisnými byla částka 100 kop grošů českých. V polovině 15. století (za vlády Ladislava Pohrobka) se začaly psáti desky památné (q. memoriarum), do nichž se zapisovaly majestátní listiny panovnické, sněmovní usnesení, důležitá ve- řejná rozhodnutí a někdy i paměti a poznámky úředníků. V době pobělohorské se desky - dotud zařízení stavovské - staly ústavem královským, jednotlivé řady se dále podrobněji specifikovaly a vznikla tak serie nových typů, hlavně pro agendu hypotekární a dlužní, při čemž obecné desky stále více nabývaly charakteru běžných pozemkových knih. Zásadní reorganisace zemského soudu za Josefa II. znamenala pro desky zemské ztrátu jejich dosavadního výjimečného postavení a po r. 1848 ztra- tily prakticky právní význam a staly se archiváliemi. 422
Strana 423
Desky zemské jsou v originálech zachovány až od r. 1541, protože toho roku při velkém požáru Malé Strany a Hradu pražského téměř všechny starší svazky desk shořely. Vzácnou výjimku činí kvatern půhonný z let 1316-1320, který tehdy nebyl v Praze a který jediný dosvědčuje, jak vy- padaly desky zemské v nejstarší době své existence. Po uvedeném požáru r. 1541 byly desky obnoveny; obnovy využil Ferdi- nand I. k různým machinacím, např. ke změně původního zápisu o své volbě za krále českého r. 1526. Zápisy do desk se dály původně latinsky, v 15. století přicházejí i zápisy české a od r. 1495 podle usnesení zemského sněmu téměř výhradně české. Obnovené zřízení zemské z r. 1627 připouštělo zápisy české i německé, v praxi nabyla němčina — hlavně v 18. století - převahy. Desky půhonné a zápisné se označovaly podle barvy vazeb a různých zna- mení na hřbetě (na př. kvatern lvový plavý); trhové mívaly jméno po místopísařích, za nichž byly psány. V nejstarší době byly tímto způsobem pravděpodobně označovány všechny desky. Ve druhé polovině 14. století se také vyskytuje obecné dělení desk zemských na větší (k nim patřily větší zápisné a trhové) a na menší (menší zápisné a půhonné), ač jinak se takové rozdělování týkalo jen desk zápisných, jak bylo výše uvedeno. Větší desky psával místopísař Království českého a měly být uchovávány v sakristii kostela Pražského (u sv. Víta); menší psával „menší písař a měly být stranám stále přístupné v sídle úřadu nejvyššího písaře zem- ského, jemuž v zásadě desková agenda podléhala. V době pobělohorské, když přibylo několik nových typů pro specifikované agendy, se vytvořil celý rozsáhlý „úřad desk zemských“. Historický význam desk zemských je veliký. Desky jsou velmi důležitým historickým pramenem pro dějiny hospodářské i sociální, pro sledování právního života českého státu v minulosti, především pak pro všechny otázky, které se dotýkají české šlechty. Je si však třeba uvědomit, že uží- vání desk bylo omezeno jen na příslušníky šlechty a jiné třídy obyvatelstva, měšťané, poddaní, byly z užívání desk vyloučeny. Nešlechtic mohl užívati desk jen tehdy, byl-li sám pozemkovou vrchností, což byly ovšem velmi vzácné případy. Dále je nutné mít na paměti, že zápisy do desk vcelku nebyly povinné, takže případná statistická zjištění na základě zkoumání desk je třeba posuzovati velmi opatrně. Vcelku platí, že jako knihy pozemkové a hypotekární pro šlechtické svo- bodné statky byly desky zemské velmi důležitým zařízením starého českého státu a právem se nazývaly »jedním z nejvyšších klenotů země České«. — Nyní, po ztrátě svého praktického významu, tvoří desky jeden z nejdůle- žitějších fondů Státního ústředního archivu v Praze. dialektika - ve středověku soubor logiky (nauky o správném myšlení), jedno ze sedmi svobodných umění (viz fakulta). dispens - propuštění z nějakého závazku nebo povinnosti, dovolení, upuštění. disputace - ústní uvažování důvodů a námitek o nějaké sporné otázce, hádá- ní o důležitém, zvláště vědeckém předmětě ústně a veřejně před poslu- chačstvem konané. 423
Desky zemské jsou v originálech zachovány až od r. 1541, protože toho roku při velkém požáru Malé Strany a Hradu pražského téměř všechny starší svazky desk shořely. Vzácnou výjimku činí kvatern půhonný z let 1316-1320, který tehdy nebyl v Praze a který jediný dosvědčuje, jak vy- padaly desky zemské v nejstarší době své existence. Po uvedeném požáru r. 1541 byly desky obnoveny; obnovy využil Ferdi- nand I. k různým machinacím, např. ke změně původního zápisu o své volbě za krále českého r. 1526. Zápisy do desk se dály původně latinsky, v 15. století přicházejí i zápisy české a od r. 1495 podle usnesení zemského sněmu téměř výhradně české. Obnovené zřízení zemské z r. 1627 připouštělo zápisy české i německé, v praxi nabyla němčina — hlavně v 18. století - převahy. Desky půhonné a zápisné se označovaly podle barvy vazeb a různých zna- mení na hřbetě (na př. kvatern lvový plavý); trhové mívaly jméno po místopísařích, za nichž byly psány. V nejstarší době byly tímto způsobem pravděpodobně označovány všechny desky. Ve druhé polovině 14. století se také vyskytuje obecné dělení desk zemských na větší (k nim patřily větší zápisné a trhové) a na menší (menší zápisné a půhonné), ač jinak se takové rozdělování týkalo jen desk zápisných, jak bylo výše uvedeno. Větší desky psával místopísař Království českého a měly být uchovávány v sakristii kostela Pražského (u sv. Víta); menší psával „menší písař a měly být stranám stále přístupné v sídle úřadu nejvyššího písaře zem- ského, jemuž v zásadě desková agenda podléhala. V době pobělohorské, když přibylo několik nových typů pro specifikované agendy, se vytvořil celý rozsáhlý „úřad desk zemských“. Historický význam desk zemských je veliký. Desky jsou velmi důležitým historickým pramenem pro dějiny hospodářské i sociální, pro sledování právního života českého státu v minulosti, především pak pro všechny otázky, které se dotýkají české šlechty. Je si však třeba uvědomit, že uží- vání desk bylo omezeno jen na příslušníky šlechty a jiné třídy obyvatelstva, měšťané, poddaní, byly z užívání desk vyloučeny. Nešlechtic mohl užívati desk jen tehdy, byl-li sám pozemkovou vrchností, což byly ovšem velmi vzácné případy. Dále je nutné mít na paměti, že zápisy do desk vcelku nebyly povinné, takže případná statistická zjištění na základě zkoumání desk je třeba posuzovati velmi opatrně. Vcelku platí, že jako knihy pozemkové a hypotekární pro šlechtické svo- bodné statky byly desky zemské velmi důležitým zařízením starého českého státu a právem se nazývaly »jedním z nejvyšších klenotů země České«. — Nyní, po ztrátě svého praktického významu, tvoří desky jeden z nejdůle- žitějších fondů Státního ústředního archivu v Praze. dialektika - ve středověku soubor logiky (nauky o správném myšlení), jedno ze sedmi svobodných umění (viz fakulta). dispens - propuštění z nějakého závazku nebo povinnosti, dovolení, upuštění. disputace - ústní uvažování důvodů a námitek o nějaké sporné otázce, hádá- ní o důležitém, zvláště vědeckém předmětě ústně a veřejně před poslu- chačstvem konané. 423
Strana 424
dogmatika - věrouka, soustavný výklad všech dogmat, tj. pravd Bohem zjevených, jež katolická církev věřícím buď prostě k věření předkládá nebo slavně za články víry prohlašuje. doktor (z lat. doctor učitel) - čestný titul přidávaný ke jménům znamenitých učenců, zvláště právníků a theologů, později akademická hodnost na uni- versitách na fakultě právnické, lékařské a theologické; fakulta artistická udělovala titul »mistr svobodných umění« (magister artium liberalium). dokument - důkaz, doklad; listina. dominikáni (bratří kazatelé, fratres praedicatores) - žebravý řád, založený sv. Dominikem (* 1170, † 1221), jehož předním úkolem mělo být horlivé kázání slova božího; od polovice 13. století byli z něho ustanovováni inkvi- sitoři, vyšetřující kacíře a bludaře. dominium - panství. Již král Václav II. dělil souhrn své královské moci vý- slovně na dvojí: na »dominium generale« (obecné panství) a »dominium speciale« (panství zvláštní, osobní). Pod obecným panstvím se rozuměla všechna práva vůči svobodným Čechům a Moravanům a vůči jejich pod- daným, »panství zvláštní«, podle výroků pozdějších znalců českého práva »upřiemo na královu stolici hledieci«, tvořilo souhrn osobních práv, podle nichž byl král spolu buď vlastníkem regálů (viz toto), gruntovní vrchnosti nebo aspoň ochranným fojtem. K těmto zvláštním právům a požitkům královským patřily na konci 13. století na prvním místě důchody, plynoucí prostřednictvím královské urbury (viz toto heslo níže) z rudného bohatství českých hor, potom důchody z korunních statků, které podléhaly jeho ko- moře bezprostředně. Tyto statky bývaly v jednotlivých částech země shrno- vány v skupiny, nazývané vilikacemi, a často pronajímány dočasně krá- lovským vladařům neboli vilikům, kteří se někde jmenovali také zemskými rychtáři (Landrichter) nebo fojty a podléhali vrchní moci královského pod- komořího. Konečně patřilo do králova »dominium speciale« panství nad majetky církevními a královskými městy. dotace - věnování, nadání, darování zvláštního nemovitého majetku, aby z něho byli vydržováni duchovní ustanovení při církevním úřadě. džber - míra objemová různého obsahu, pův. 53 1 emfyteuse (právo zákupné, purkrecht, právo německé, ius theutonicum etc.) — v našich zemích ve 13. a 14. století oblíbený způsob vysazování nových (kolonisačních) měst a vesnic. Noví osadníci (resp. jejich vedoucí, lokátor) zaplatili nejdříve pánu půdy tzv. podací (arha) za její propůjčení a zavá- zali se spláceti každoročně své (pozemkové) vrchnosti úroky čili činži z přidělené půdy nebo městiště (místo pro postavení domu, parcela). — Podstata věci byla v tom, že se mezi pozemkovou vrchností a poddaným vytvářel jakýsi smluvní poměr, který teoreticky zaručoval poddanému ne- rušené držení např. gruntu a k němu příslušné půdy. Starší domácí zvyk- losti podobný smluvní poměr mezi vrchností a poddaným neznaly, takže poddaný mohl být kdykoliv ze „svého“ statku vypuzen. V tomto směru znamenalo právo zákupné jisté výhody pro poddaného; na druhé straně výhodou pro vrchnost bylo, že si zajistila pravidelný peněžní důchod, který 424
dogmatika - věrouka, soustavný výklad všech dogmat, tj. pravd Bohem zjevených, jež katolická církev věřícím buď prostě k věření předkládá nebo slavně za články víry prohlašuje. doktor (z lat. doctor učitel) - čestný titul přidávaný ke jménům znamenitých učenců, zvláště právníků a theologů, později akademická hodnost na uni- versitách na fakultě právnické, lékařské a theologické; fakulta artistická udělovala titul »mistr svobodných umění« (magister artium liberalium). dokument - důkaz, doklad; listina. dominikáni (bratří kazatelé, fratres praedicatores) - žebravý řád, založený sv. Dominikem (* 1170, † 1221), jehož předním úkolem mělo být horlivé kázání slova božího; od polovice 13. století byli z něho ustanovováni inkvi- sitoři, vyšetřující kacíře a bludaře. dominium - panství. Již král Václav II. dělil souhrn své královské moci vý- slovně na dvojí: na »dominium generale« (obecné panství) a »dominium speciale« (panství zvláštní, osobní). Pod obecným panstvím se rozuměla všechna práva vůči svobodným Čechům a Moravanům a vůči jejich pod- daným, »panství zvláštní«, podle výroků pozdějších znalců českého práva »upřiemo na královu stolici hledieci«, tvořilo souhrn osobních práv, podle nichž byl král spolu buď vlastníkem regálů (viz toto), gruntovní vrchnosti nebo aspoň ochranným fojtem. K těmto zvláštním právům a požitkům královským patřily na konci 13. století na prvním místě důchody, plynoucí prostřednictvím královské urbury (viz toto heslo níže) z rudného bohatství českých hor, potom důchody z korunních statků, které podléhaly jeho ko- moře bezprostředně. Tyto statky bývaly v jednotlivých částech země shrno- vány v skupiny, nazývané vilikacemi, a často pronajímány dočasně krá- lovským vladařům neboli vilikům, kteří se někde jmenovali také zemskými rychtáři (Landrichter) nebo fojty a podléhali vrchní moci královského pod- komořího. Konečně patřilo do králova »dominium speciale« panství nad majetky církevními a královskými městy. dotace - věnování, nadání, darování zvláštního nemovitého majetku, aby z něho byli vydržováni duchovní ustanovení při církevním úřadě. džber - míra objemová různého obsahu, pův. 53 1 emfyteuse (právo zákupné, purkrecht, právo německé, ius theutonicum etc.) — v našich zemích ve 13. a 14. století oblíbený způsob vysazování nových (kolonisačních) měst a vesnic. Noví osadníci (resp. jejich vedoucí, lokátor) zaplatili nejdříve pánu půdy tzv. podací (arha) za její propůjčení a zavá- zali se spláceti každoročně své (pozemkové) vrchnosti úroky čili činži z přidělené půdy nebo městiště (místo pro postavení domu, parcela). — Podstata věci byla v tom, že se mezi pozemkovou vrchností a poddaným vytvářel jakýsi smluvní poměr, který teoreticky zaručoval poddanému ne- rušené držení např. gruntu a k němu příslušné půdy. Starší domácí zvyk- losti podobný smluvní poměr mezi vrchností a poddaným neznaly, takže poddaný mohl být kdykoliv ze „svého“ statku vypuzen. V tomto směru znamenalo právo zákupné jisté výhody pro poddaného; na druhé straně výhodou pro vrchnost bylo, že si zajistila pravidelný peněžní důchod, který 424
Strana 425
ovšem při starším domácím způsobu neměla. Emfyteuse ve své podstatě souvisí s jistými změnami forem v oblasti pozemkové renty. epištoly (z lat. epistula) - jsou v Písmě listy evangelistů a apoštolů. epištola - část mešního formuláře mezi kolektou a graduálem, čtení výňatku z Písma, nejčastěji z listů apoštolských, řidčeji ze Skutků apoštolských nebo ze Zjevení sv. Jana. exkomunikace - vyobcování z církve. fakulta (z lat.) - na středověkých universitách byla fakulta nižší a tři fakulty vyšší. Fakulta nižší byla fakulta sedmi svobodných umění (facultas septem artium liberalium: gramatika, rétorika, dialektika, aritmetika, geometrie, musika a astronomie), nazývaná proto též fakultou artistickou, předchůd- kyně nynější fakulty filosofické. Podávala latinsky všeobecné vzdělání jako průpravu pro fakulty vyšší: theologickou, právnickou a lékařskou. falckrabě rýnský (comes Palatinus) - falckrabě v Cáchách; falckrabí byli pů- vodně soudcové na královských falcích, sídlech německých panovníků. farizeové - byla důležitá strana židovská v 1. století př. n. 1. i po něm. V náboženství zdůrazňovali především plnění přikázání Hospodinova zá- kona, jehož výkladu věnovali velikou péči a píli. Ježíš byl proti nim a na- zýval je pokrytci, kteří pro formalismus a bezvýznamné maličkosti zapo- mínali na věci hlavní. feudalismus - společenský řád, v němž je základem výrobních poměrů feu- dálovo vlastnictví výrobních prostředků, hlavně půdy, na které pracují poddaní feudálního pána, a omezené vlastnictví poddaných. V počátečních dobách feudalismu (u nás 10. až polovice 13. století) je poddaný nucen — často přímým násilím - vykonávat nadpráci pro svého pána (robotu) nebo mu odvádět část vlastních výrobků (rentu v naturáliích). Po zavedení pe- něžní renty odvádějí poddaní feudálům peněžité dávky. V 16. a 17. století se u nás místo peněžité renty znovu zavádějí roboty, které pak trvají až do konce feudalismu (tzv. »druhé nevolnictví«). Feudální pán vykonává nad svými poddanými i nejvyšší moc soudní a správní, takže tito jsou ve všem odkázáni na jeho milost a nemilost. Své feudální pány mají zá- sadně i města (ať královská nebo tzv. poddanská), která však po celou dobu existence feudalismu odvádějí většinou jen renty peněžní. S pojmem »feudalismus« nemůže být zaměňován pojem »lenní zřízení«, »lenní systém«, který není s pojmem prvním totožný, nýbrž znamená jen určité typické formy, hlavně v počátečních obdobích feudalismu (viz heslo: léno). fojt - (z něm. Vogt, z lat. advocatus) - byl původně zástupce některé osoby před soudem i mimo něj a ochránce jejích zájmů. Fojty nalézáme nejdříve souběžné s vývojem imunit na církevních statcích, kde byli ustanovováni, aby chránili světské obyvatelstvo těchto imunit před soudem, v jehož okrese imunita byla. Fojty ustanovoval panovník nejprve církevním kor- poracím a pak i na svých statcích. V německé říši byli fojtové úředníci, kteří vykonávali jménem panovníkovým soudní moc v říšských územích na korunních panstvích anebo v říšských městech. Časem se stal tento úřad dědičným. 425
ovšem při starším domácím způsobu neměla. Emfyteuse ve své podstatě souvisí s jistými změnami forem v oblasti pozemkové renty. epištoly (z lat. epistula) - jsou v Písmě listy evangelistů a apoštolů. epištola - část mešního formuláře mezi kolektou a graduálem, čtení výňatku z Písma, nejčastěji z listů apoštolských, řidčeji ze Skutků apoštolských nebo ze Zjevení sv. Jana. exkomunikace - vyobcování z církve. fakulta (z lat.) - na středověkých universitách byla fakulta nižší a tři fakulty vyšší. Fakulta nižší byla fakulta sedmi svobodných umění (facultas septem artium liberalium: gramatika, rétorika, dialektika, aritmetika, geometrie, musika a astronomie), nazývaná proto též fakultou artistickou, předchůd- kyně nynější fakulty filosofické. Podávala latinsky všeobecné vzdělání jako průpravu pro fakulty vyšší: theologickou, právnickou a lékařskou. falckrabě rýnský (comes Palatinus) - falckrabě v Cáchách; falckrabí byli pů- vodně soudcové na královských falcích, sídlech německých panovníků. farizeové - byla důležitá strana židovská v 1. století př. n. 1. i po něm. V náboženství zdůrazňovali především plnění přikázání Hospodinova zá- kona, jehož výkladu věnovali velikou péči a píli. Ježíš byl proti nim a na- zýval je pokrytci, kteří pro formalismus a bezvýznamné maličkosti zapo- mínali na věci hlavní. feudalismus - společenský řád, v němž je základem výrobních poměrů feu- dálovo vlastnictví výrobních prostředků, hlavně půdy, na které pracují poddaní feudálního pána, a omezené vlastnictví poddaných. V počátečních dobách feudalismu (u nás 10. až polovice 13. století) je poddaný nucen — často přímým násilím - vykonávat nadpráci pro svého pána (robotu) nebo mu odvádět část vlastních výrobků (rentu v naturáliích). Po zavedení pe- něžní renty odvádějí poddaní feudálům peněžité dávky. V 16. a 17. století se u nás místo peněžité renty znovu zavádějí roboty, které pak trvají až do konce feudalismu (tzv. »druhé nevolnictví«). Feudální pán vykonává nad svými poddanými i nejvyšší moc soudní a správní, takže tito jsou ve všem odkázáni na jeho milost a nemilost. Své feudální pány mají zá- sadně i města (ať královská nebo tzv. poddanská), která však po celou dobu existence feudalismu odvádějí většinou jen renty peněžní. S pojmem »feudalismus« nemůže být zaměňován pojem »lenní zřízení«, »lenní systém«, který není s pojmem prvním totožný, nýbrž znamená jen určité typické formy, hlavně v počátečních obdobích feudalismu (viz heslo: léno). fojt - (z něm. Vogt, z lat. advocatus) - byl původně zástupce některé osoby před soudem i mimo něj a ochránce jejích zájmů. Fojty nalézáme nejdříve souběžné s vývojem imunit na církevních statcích, kde byli ustanovováni, aby chránili světské obyvatelstvo těchto imunit před soudem, v jehož okrese imunita byla. Fojty ustanovoval panovník nejprve církevním kor- poracím a pak i na svých statcích. V německé říši byli fojtové úředníci, kteří vykonávali jménem panovníkovým soudní moc v říšských územích na korunních panstvích anebo v říšských městech. Časem se stal tento úřad dědičným. 425
Strana 426
gbibellini - ve středověku v Itálii jméno strany císařské, kdežto strana pa- pežská byli guelfové. gomorrhský lid - neřestný; Gomorrha, palestinské město při Mrtvém moři, zničené podle 1. Mojž. 19, 14 pro neřesti obyvatelstva ohněm a sírou. bejtman (lat. capitaneus, něm. Hauptmann, pol. hetman) - znamenal ve stře- dověku představeného, náčelníka, především ve smyslu velitele vojen- ského. V tomto posledním významu se užívá lat. termínu capitaneus např. již v druhé polovici 13. století pro české místodržitele krále Přemysla II. v zemích alpských, kde měli přirozeně především hlavní funkci vojenských velitelů českých posádek. Stejný smysl má i původní význam funkce zem- ského hejtmana moravského, který se po prvé jmenuje koncem 13. století a býval ustanovován jen tehdy, nebylo-li právě markraběte. Právě tak bý- vali jmenováni od 14. století zemští hejtmané i v Čechách, v době ne- přítomnosti krále v zemi, především zase jako velitelé vojska. Odtud byl název hejtman přenášen i do nižších institucí, takže se od poloviny 14. sto- letí setkáváme v pramenech běžně s různými hejtmany; např. v městech to byli hejtmané čtvrtní, mající na starosti - po vojenské stránce - určité části města, velitelé hradů byli nazýváni hejtmany hradními (např. na Karlštejně), od polovice 15. století jsou běžní hejtmané krajští atd. Vý- značné jsou u tohoto termínu dvě skutečnosti: předně vždycky šlo - ať to bylo kdekoli - o funkci vojenského velitele (vojska, oddílu, části města, hradu, kraje) a za druhé, že se tohoto termínu užívalo jen u těch osob, které buď zastupovaly někoho nadřízeného (zemský hejtman krále, hradní hejtman pána hradu), nebo byli ustanovováni nebo voleni, jako např. od poloviny 15. století hejtmané krajští. — Výjimkou z druhé uvedené skuteč- nosti, podřazenosti hejtmanů mocnějším činitelům feudální správy, byli u nás v době husitského revolučního hnutí hejtmané husitských polních vojsk a měst. To byli skuteční vrchní velitelé, nikomu již nepodřízení, samostatně rozhodující, protože nadřazené feudální špičky (král) byly buď úplně odstraněny anebo byla jejich pravomoc silně omezena. berojský rozměr — hexametr (verš skládající se ze šesti stop), básnická sklad- ba, psaná hexametrem. hierarchie - svatá vláda, pořad, stupnice mocí, hodností v církvi, vláda kněží, kněžstvo (vysoké). bodinky kanonické - kněžské hodinky jsou modlitby, které připadají na ur- čité hodiny dne a které podle nařízení Apoštolské stolice musí se kněží odmodlit. hofmistr (lat. magister curiae) - správce královského dvora, který měl pe- čovati o zevnější pořádek při dvorských obřadech a slavnostech, jejichž uspořádání a vystrojení byly jemu vyhrazeny. U pražského dvora byl tento úřad až na počátku 14. století. bofrychtéř královský - sudí nad městy královskými, byl v Čechách pomocník královského podkomořího; oba tito úředníci měli buď společně nebo aspoň jeden z nich s písařem objížděti každý rok královská města, dosazo- vati v nich konšely a vykonávati soudní moc ve věcech vyhrazených pro důležitost králi nebo pro těžkost rozhodnutí schválně odložených. 426
gbibellini - ve středověku v Itálii jméno strany císařské, kdežto strana pa- pežská byli guelfové. gomorrhský lid - neřestný; Gomorrha, palestinské město při Mrtvém moři, zničené podle 1. Mojž. 19, 14 pro neřesti obyvatelstva ohněm a sírou. bejtman (lat. capitaneus, něm. Hauptmann, pol. hetman) - znamenal ve stře- dověku představeného, náčelníka, především ve smyslu velitele vojen- ského. V tomto posledním významu se užívá lat. termínu capitaneus např. již v druhé polovici 13. století pro české místodržitele krále Přemysla II. v zemích alpských, kde měli přirozeně především hlavní funkci vojenských velitelů českých posádek. Stejný smysl má i původní význam funkce zem- ského hejtmana moravského, který se po prvé jmenuje koncem 13. století a býval ustanovován jen tehdy, nebylo-li právě markraběte. Právě tak bý- vali jmenováni od 14. století zemští hejtmané i v Čechách, v době ne- přítomnosti krále v zemi, především zase jako velitelé vojska. Odtud byl název hejtman přenášen i do nižších institucí, takže se od poloviny 14. sto- letí setkáváme v pramenech běžně s různými hejtmany; např. v městech to byli hejtmané čtvrtní, mající na starosti - po vojenské stránce - určité části města, velitelé hradů byli nazýváni hejtmany hradními (např. na Karlštejně), od polovice 15. století jsou běžní hejtmané krajští atd. Vý- značné jsou u tohoto termínu dvě skutečnosti: předně vždycky šlo - ať to bylo kdekoli - o funkci vojenského velitele (vojska, oddílu, části města, hradu, kraje) a za druhé, že se tohoto termínu užívalo jen u těch osob, které buď zastupovaly někoho nadřízeného (zemský hejtman krále, hradní hejtman pána hradu), nebo byli ustanovováni nebo voleni, jako např. od poloviny 15. století hejtmané krajští. — Výjimkou z druhé uvedené skuteč- nosti, podřazenosti hejtmanů mocnějším činitelům feudální správy, byli u nás v době husitského revolučního hnutí hejtmané husitských polních vojsk a měst. To byli skuteční vrchní velitelé, nikomu již nepodřízení, samostatně rozhodující, protože nadřazené feudální špičky (král) byly buď úplně odstraněny anebo byla jejich pravomoc silně omezena. berojský rozměr — hexametr (verš skládající se ze šesti stop), básnická sklad- ba, psaná hexametrem. hierarchie - svatá vláda, pořad, stupnice mocí, hodností v církvi, vláda kněží, kněžstvo (vysoké). bodinky kanonické - kněžské hodinky jsou modlitby, které připadají na ur- čité hodiny dne a které podle nařízení Apoštolské stolice musí se kněží odmodlit. hofmistr (lat. magister curiae) - správce královského dvora, který měl pe- čovati o zevnější pořádek při dvorských obřadech a slavnostech, jejichž uspořádání a vystrojení byly jemu vyhrazeny. U pražského dvora byl tento úřad až na počátku 14. století. bofrychtéř královský - sudí nad městy královskými, byl v Čechách pomocník královského podkomořího; oba tito úředníci měli buď společně nebo aspoň jeden z nich s písařem objížděti každý rok královská města, dosazo- vati v nich konšely a vykonávati soudní moc ve věcech vyhrazených pro důležitost králi nebo pro těžkost rozhodnutí schválně odložených. 426
Strana 427
hřivna (lat. marca) - měla už od nejstarších dob dvojí význam: jednak to byla jednotka váhy na zlato nebo stříbro (pražská v grošové do- bě = 253,14 g), jednak znamenala určitý počet grošů. V době pražských grošů jako jednotka mincovní se rozeznávala hřivna těžká čili moravská po 64 groších (marca gravis, moravici pagamenti, ponderis), obvykle pak hřivna po 60 groších = kopa (sexagena), potom hřivna královská, lehká, krátká (marca regalis, levis, brevis) po 56 groších a hřivna pokutná, hor- nická (marca emendalis, montana) po 48 groších. Hřivna se dělila na 8 uncí po dvou lotech čili na 16 lotů nebo též na čtyři čtvrti (fertony, věr- duňky) po čtyřech lotech a lot na čtyři kventlíky. Půl kopy bylo 30 a čtvrt čili ferto 15 grošů. Při těžké hřivně měl ferto 16 a lot 4 groše, při králov- ské ferto 14 a lot 31/2 groše, při hornické ferto 12 a lot 3 groše. humanista - pěstitel antické, tj. řecké a latinské vzdělanosti. chór - v kostele kněžiště, vyhrazený prostor pro duchovní při hlavním oltáři (srovn. apsida). imunity - práva, na jejichž základě osvobozoval panovník jisté osoby a stat- ky od moci svých úředníků, že nesměli na imunitním území souditi, uklá- dati veřejné dávky nebo prováděti jiné úřední výkony. indikce (1 až 15) - číslo ukazující, kolikátým byl ten který rok v patnáctileté periodě (občasí), jež se neustále znovu opakuje. infule - mitra, vysoká biskupská čepice. inkvisice - vyšetřování kacířů. interdikt - církevní zákaz všech bohoslužebných úkonů, udělování některých svátostí a církevního pohřbu. jáhen (z řeckého diakonos) - v katolické kněžské hierarchii člen středního stupně vyššího svěcení, které zahrnuje podjáhenství, jáhenství a kněžství; jáhnové přisluhovali při oltáři a křtili, kázali jen s výslovným svolením. jitro (jutro, lat. iugerum) - původně asi tolik země, kolik se dalo zorati jedním spřežením za jitro nebo ráno, vlastně od rána do večera. Naše jitro bylo přizpůsobeno tomu, aby se na něm vysel korec obilí. Mělo 5 pro- vazců pražské míry, totiž na délku čtyři a na šířku jeden, odtud jitro = 3782,938 m2, někde jen tři provazce, pak jitro = 2837,04 m2. jubilejní rok, milostivé léto - v katolické církvi doba, v které mohou věříci slavnostním způsobem získat všeobecné odpustky. Papež Bonifác VIII. bulou ze dne 22. února r. 1300 prohlásil, že udělí odpustky pro rok 1300, jakož i pro každý následující stý rok, Kliment VI. zkrátil to údobí na pa- desát let, Pavel II. r. 1470 na dvacet pět, což se zachovává dosud. jurisdikce - soudní pravomoc. kancléř (lat. cancellarius) - v knížecí době osoba odpovědná za použití pa- novníkovy pečeti na listinách, které byly psány většinou samými příjemci, vedle toho důležitý činitel diplomatický; od 1. polovice 13. století byl tento úřad spojen trvale s proboštstvím vyšehradské kapituly. Od 13. století stojí kancléř v čele skupiny duchovních na královském dvoře, kteří jsou po- věřeni obstaráváním písemné agendy (protonotář, notáři) tzv. královské kanceláře, kterou si ovšem není možno představovat jako kancelář mo- 427
hřivna (lat. marca) - měla už od nejstarších dob dvojí význam: jednak to byla jednotka váhy na zlato nebo stříbro (pražská v grošové do- bě = 253,14 g), jednak znamenala určitý počet grošů. V době pražských grošů jako jednotka mincovní se rozeznávala hřivna těžká čili moravská po 64 groších (marca gravis, moravici pagamenti, ponderis), obvykle pak hřivna po 60 groších = kopa (sexagena), potom hřivna královská, lehká, krátká (marca regalis, levis, brevis) po 56 groších a hřivna pokutná, hor- nická (marca emendalis, montana) po 48 groších. Hřivna se dělila na 8 uncí po dvou lotech čili na 16 lotů nebo též na čtyři čtvrti (fertony, věr- duňky) po čtyřech lotech a lot na čtyři kventlíky. Půl kopy bylo 30 a čtvrt čili ferto 15 grošů. Při těžké hřivně měl ferto 16 a lot 4 groše, při králov- ské ferto 14 a lot 31/2 groše, při hornické ferto 12 a lot 3 groše. humanista - pěstitel antické, tj. řecké a latinské vzdělanosti. chór - v kostele kněžiště, vyhrazený prostor pro duchovní při hlavním oltáři (srovn. apsida). imunity - práva, na jejichž základě osvobozoval panovník jisté osoby a stat- ky od moci svých úředníků, že nesměli na imunitním území souditi, uklá- dati veřejné dávky nebo prováděti jiné úřední výkony. indikce (1 až 15) - číslo ukazující, kolikátým byl ten který rok v patnáctileté periodě (občasí), jež se neustále znovu opakuje. infule - mitra, vysoká biskupská čepice. inkvisice - vyšetřování kacířů. interdikt - církevní zákaz všech bohoslužebných úkonů, udělování některých svátostí a církevního pohřbu. jáhen (z řeckého diakonos) - v katolické kněžské hierarchii člen středního stupně vyššího svěcení, které zahrnuje podjáhenství, jáhenství a kněžství; jáhnové přisluhovali při oltáři a křtili, kázali jen s výslovným svolením. jitro (jutro, lat. iugerum) - původně asi tolik země, kolik se dalo zorati jedním spřežením za jitro nebo ráno, vlastně od rána do večera. Naše jitro bylo přizpůsobeno tomu, aby se na něm vysel korec obilí. Mělo 5 pro- vazců pražské míry, totiž na délku čtyři a na šířku jeden, odtud jitro = 3782,938 m2, někde jen tři provazce, pak jitro = 2837,04 m2. jubilejní rok, milostivé léto - v katolické církvi doba, v které mohou věříci slavnostním způsobem získat všeobecné odpustky. Papež Bonifác VIII. bulou ze dne 22. února r. 1300 prohlásil, že udělí odpustky pro rok 1300, jakož i pro každý následující stý rok, Kliment VI. zkrátil to údobí na pa- desát let, Pavel II. r. 1470 na dvacet pět, což se zachovává dosud. jurisdikce - soudní pravomoc. kancléř (lat. cancellarius) - v knížecí době osoba odpovědná za použití pa- novníkovy pečeti na listinách, které byly psány většinou samými příjemci, vedle toho důležitý činitel diplomatický; od 1. polovice 13. století byl tento úřad spojen trvale s proboštstvím vyšehradské kapituly. Od 13. století stojí kancléř v čele skupiny duchovních na královském dvoře, kteří jsou po- věřeni obstaráváním písemné agendy (protonotář, notáři) tzv. královské kanceláře, kterou si ovšem není možno představovat jako kancelář mo- 427
Strana 428
derní; jeho osoba však často ustupuje do pozadí, zatím co skutečné vedení prací i odpovědnost za vydané a královskou pečetí pověřené listiny pře- jímá protonotář. Občas však přece jenom i tuto vlastní funkci vykonává kancléř. Od 1. polovice 14. století se funkce kancléře (kancléř Království českého) stává úřadem formálním, zatím co skutečnou práci a vedení královské »kanceláře« přejímají zpočátku zvláštní sekretáři - důvěrníci panovníkovi (za Jana Lucemburského), až se později za Karla IV. vyhraní pojmy: kancléř Království českého a kancléř krále českého. Později se funkce tohoto úřadu ještě poněkud měnila, přesto však byl kancléř Krá- lovství českého v dobách pozdějších (16.-18. století) nejdůležitějším úřed- níkem celého státu vůbec. kancléř universitní - byl ve středověku vysoký hodnostář církevní na univer- sitách, který měl právo povolovati zkoušky k dosažení akademických hod- ností, promovati a dávati dovolení k čtením čili přednáškám. kanonický - církevní; kanonicky podle církevního práva, řádně; kanonické hodinky viz hodinky. kapitula — kolegium nebo korporace kanovníků, ustanovených při katedrál- ním nebo jiném chrámu. kapitula (generální) - zasedání řádu. kardinál - v katolické církvi nejvyšší hodnostář po papeži; byly tři jejich stupně: kardinálové jáhni, k. kněží a k. biskupové. karmelitáni - mnišský řád, založený v Palestině od sv. Bertholdy r. 1156; pěstoval úctu k Panně Marii, jejíž první chrám byl jí zasvěcen na hoře Karmelu. kastelán — správce hradu i okolí k němu patřícího. kmeti — členové, přísedící při zemském soudu. kolegiát - člen koleje, člen kapituly, sboru kanovníků. kolej (z lat. collegium) - původně ústav, který náležel k universitě, ale tak, že každý člen koleje musil být členem university, ale člen university ne- musil být kolegiátem. Byly koleje dvojí: profesorské a studentské, každá měla svá nadání, své jmění a svou správu. kolekty (z lat. collectae) - jsou modlitby jakoby sebrané od věřících, které se kněz modlí po první části mše (po Gloria). komora - původně místnost, kde se uchovávalo soukromé jmění panovníků, potom místnost, kde se projednávaly věci, týkající se správy onoho jmění, a konečně úřad, který spravoval panovníkův osobní majetek. komorník nejvyšší (lat. camerarius) - původně přední člen knížecí družiny, pověřený správou knížecího jmění a důchodů, obyčejně také důvěrník panovníkův a jeho zástupce při různých příležitostech. Po zřízení zemského soudu v druhé polovici 13. století se stal nejdůležitější osobou tohoto soudu, kde původně asi hájil fiskální zájmy královy. K ruce měl výkonné orgány, zvané rovněž komorníky (půhončí, kteří poháněli, tj. předvolávali k soudu). Na začátku 14. století byl v čele zemského soudu a hlavním činitelem u zemských desk. Později se význam a kompetence tohoto úřadu ještě poněkud měnila. (Srovn. i podkomoří.) V době Karlově měli zájem o tento úřad páni z Rožmberka. 428
derní; jeho osoba však často ustupuje do pozadí, zatím co skutečné vedení prací i odpovědnost za vydané a královskou pečetí pověřené listiny pře- jímá protonotář. Občas však přece jenom i tuto vlastní funkci vykonává kancléř. Od 1. polovice 14. století se funkce kancléře (kancléř Království českého) stává úřadem formálním, zatím co skutečnou práci a vedení královské »kanceláře« přejímají zpočátku zvláštní sekretáři - důvěrníci panovníkovi (za Jana Lucemburského), až se později za Karla IV. vyhraní pojmy: kancléř Království českého a kancléř krále českého. Později se funkce tohoto úřadu ještě poněkud měnila, přesto však byl kancléř Krá- lovství českého v dobách pozdějších (16.-18. století) nejdůležitějším úřed- níkem celého státu vůbec. kancléř universitní - byl ve středověku vysoký hodnostář církevní na univer- sitách, který měl právo povolovati zkoušky k dosažení akademických hod- ností, promovati a dávati dovolení k čtením čili přednáškám. kanonický - církevní; kanonicky podle církevního práva, řádně; kanonické hodinky viz hodinky. kapitula — kolegium nebo korporace kanovníků, ustanovených při katedrál- ním nebo jiném chrámu. kapitula (generální) - zasedání řádu. kardinál - v katolické církvi nejvyšší hodnostář po papeži; byly tři jejich stupně: kardinálové jáhni, k. kněží a k. biskupové. karmelitáni - mnišský řád, založený v Palestině od sv. Bertholdy r. 1156; pěstoval úctu k Panně Marii, jejíž první chrám byl jí zasvěcen na hoře Karmelu. kastelán — správce hradu i okolí k němu patřícího. kmeti — členové, přísedící při zemském soudu. kolegiát - člen koleje, člen kapituly, sboru kanovníků. kolej (z lat. collegium) - původně ústav, který náležel k universitě, ale tak, že každý člen koleje musil být členem university, ale člen university ne- musil být kolegiátem. Byly koleje dvojí: profesorské a studentské, každá měla svá nadání, své jmění a svou správu. kolekty (z lat. collectae) - jsou modlitby jakoby sebrané od věřících, které se kněz modlí po první části mše (po Gloria). komora - původně místnost, kde se uchovávalo soukromé jmění panovníků, potom místnost, kde se projednávaly věci, týkající se správy onoho jmění, a konečně úřad, který spravoval panovníkův osobní majetek. komorník nejvyšší (lat. camerarius) - původně přední člen knížecí družiny, pověřený správou knížecího jmění a důchodů, obyčejně také důvěrník panovníkův a jeho zástupce při různých příležitostech. Po zřízení zemského soudu v druhé polovici 13. století se stal nejdůležitější osobou tohoto soudu, kde původně asi hájil fiskální zájmy královy. K ruce měl výkonné orgány, zvané rovněž komorníky (půhončí, kteří poháněli, tj. předvolávali k soudu). Na začátku 14. století byl v čele zemského soudu a hlavním činitelem u zemských desk. Později se význam a kompetence tohoto úřadu ještě poněkud měnila. (Srovn. i podkomoří.) V době Karlově měli zájem o tento úřad páni z Rožmberka. 428
Strana 429
komplet (kumplet, kompletář, kompletoř z lat. completum, completorium) - poslední večerní modlitba, pobožnost (v klášterech). koncil - církevní sněm. konsistoř - (z lat. consistorium) - poradní sbor jednotlivých biskupů i pa- peže při správě církevních záležitostí. konšel (z lat. consul) - přísežný měšťan, člen městské rady. kořec (gen. korcě, korec, často také strych z něm. Strich) - míra na sypané věci (obilí a pod.); normální nebo mírný měl 92,45 - 93 1 a dělil se na čtyři věrtele (z něm. Viertel) neboli čtvrtňata 23, 15 1, na 16 čtvrtcí, 48 pi- net a 192 žejdlíků; potom to byla míra násevku na jitro; nyní měří 2877 m2 a je polovicí jitra. kumplet viz komplet. kurfiřti (něm. Kurfürsten, lat. electores volitelé) - v staré německé říši římské knížata, kterým příslušelo právo voliti německého krále; bylo jich sedm: tři duchovní, arcibiskupové mohučský, kolínský a trevírský (jako arcikancléři) a čtyři světští, český král (jako arcišenk), falckrabě rýnský (jako arcistolník), vévoda saský (jako arcimaršálek) a markrabě branibor- ský (jako arcikomoří). kurie římská - papežský dvůr, soubor všech duchovních hodnostářů, kteří byli povoláni pomáhat papeži při vykonávání jeho úřadu. lán (lat. laneus) — polní míra, v době Karlově 64 korců (korec viz výše). výsevu; to byl lán královský; panský nebo zemanský měl 53 korců a selský 43. Nyní měří korec jako polní míra 2877 m2. lantfojt, lantrychtář - vlastně zemský správce, hejtman, jako tomu bylo v Lužici, ale také správce korunních statků, shrnutých v jednotlivých částech země v skupiny (vilikace, viz heslo dominium). legát - v katolické církvi název pro papežského vyslance nebo zplnomoc- něnce. V zemích vzdálených daleko od Říma, jakož i v zemích teprve ne- dávno na víru obrácených ustanovovali papežové některého z tamních bis- kupů za svého zástupce. Později bylo toto zastupování trvale spojeno s ně- kterými biskupskými stolci, jejichž biskupové obdrželi titul legati nati (jedn. č. legatus natus). Vyslanci posílaní do jednotlivých zemí jen za ur- čitými záležitostmi (obyčejně členové sboru kardinálů) se proti těmto hodnostářům nazývali legati a latere nebo laterales (pobočníci, tj. zplno- mocněnci) a mívali značně rozsáhlou pravomoc. Dnes se užívá názvu nuncius. lektor (z lat.) - předčitatel, v staré římské církvi služebník druhého stupně nižšího svěcení, jehož povinností bylo v kostele před začátkem bohoslužby předčítati věřícím předepsané části z Písma. léno (lat. feudum, feodum) - jsou v období feudalismu nejčastěji statky, po- zemky, panství nebo i rozličné důchody, které má jejich dočasný držitel (vasal, man) propůjčeny od vlastníka (feudálního pána, lenního pána) za určitých podmínek. Tyto podmínky mohou být velmi rozmanité, původně mezi nimi bývala nejdůležitější povinnost vojenské pomoci lennímu pá- novi. Půdu, panství a statky, pokud byly lénem, dostával vasal od feudál- ního pána v držení i s lidmi na půdě usedlými a s jurisdikcí, případně 429
komplet (kumplet, kompletář, kompletoř z lat. completum, completorium) - poslední večerní modlitba, pobožnost (v klášterech). koncil - církevní sněm. konsistoř - (z lat. consistorium) - poradní sbor jednotlivých biskupů i pa- peže při správě církevních záležitostí. konšel (z lat. consul) - přísežný měšťan, člen městské rady. kořec (gen. korcě, korec, často také strych z něm. Strich) - míra na sypané věci (obilí a pod.); normální nebo mírný měl 92,45 - 93 1 a dělil se na čtyři věrtele (z něm. Viertel) neboli čtvrtňata 23, 15 1, na 16 čtvrtcí, 48 pi- net a 192 žejdlíků; potom to byla míra násevku na jitro; nyní měří 2877 m2 a je polovicí jitra. kumplet viz komplet. kurfiřti (něm. Kurfürsten, lat. electores volitelé) - v staré německé říši římské knížata, kterým příslušelo právo voliti německého krále; bylo jich sedm: tři duchovní, arcibiskupové mohučský, kolínský a trevírský (jako arcikancléři) a čtyři světští, český král (jako arcišenk), falckrabě rýnský (jako arcistolník), vévoda saský (jako arcimaršálek) a markrabě branibor- ský (jako arcikomoří). kurie římská - papežský dvůr, soubor všech duchovních hodnostářů, kteří byli povoláni pomáhat papeži při vykonávání jeho úřadu. lán (lat. laneus) — polní míra, v době Karlově 64 korců (korec viz výše). výsevu; to byl lán královský; panský nebo zemanský měl 53 korců a selský 43. Nyní měří korec jako polní míra 2877 m2. lantfojt, lantrychtář - vlastně zemský správce, hejtman, jako tomu bylo v Lužici, ale také správce korunních statků, shrnutých v jednotlivých částech země v skupiny (vilikace, viz heslo dominium). legát - v katolické církvi název pro papežského vyslance nebo zplnomoc- něnce. V zemích vzdálených daleko od Říma, jakož i v zemích teprve ne- dávno na víru obrácených ustanovovali papežové některého z tamních bis- kupů za svého zástupce. Později bylo toto zastupování trvale spojeno s ně- kterými biskupskými stolci, jejichž biskupové obdrželi titul legati nati (jedn. č. legatus natus). Vyslanci posílaní do jednotlivých zemí jen za ur- čitými záležitostmi (obyčejně členové sboru kardinálů) se proti těmto hodnostářům nazývali legati a latere nebo laterales (pobočníci, tj. zplno- mocněnci) a mívali značně rozsáhlou pravomoc. Dnes se užívá názvu nuncius. lektor (z lat.) - předčitatel, v staré římské církvi služebník druhého stupně nižšího svěcení, jehož povinností bylo v kostele před začátkem bohoslužby předčítati věřícím předepsané části z Písma. léno (lat. feudum, feodum) - jsou v období feudalismu nejčastěji statky, po- zemky, panství nebo i rozličné důchody, které má jejich dočasný držitel (vasal, man) propůjčeny od vlastníka (feudálního pána, lenního pána) za určitých podmínek. Tyto podmínky mohou být velmi rozmanité, původně mezi nimi bývala nejdůležitější povinnost vojenské pomoci lennímu pá- novi. Půdu, panství a statky, pokud byly lénem, dostával vasal od feudál- ního pána v držení i s lidmi na půdě usedlými a s jurisdikcí, případně 429
Strana 430
plnou mocí nad nimi. Když přijímal vasal (man) od lenního pána léno, skládal mu manský slib, hold (lat. homagium). Léno mohlo být v starší době feudalismu udělováno a opět odnímáno vlastníkem zcela libovolně (např. čeští panovníci v II.—13. století odnímali „násilím“ českým pánům hrady). Po určité době dosáhli vasalové uznání zásady, že se léna stala dědičnými, a tak se potom od 13. století rozeznávají statky komorní čili korunní (vlastní »soukromý« majetek králův), dále statky lenní (léna, která jsou králem dědičně udělována) a tzv. statky zpupné čili svobodné, které jsou ve vlastnictví držitelů a kde král už nemá prakticky práva k zasaho- vání. Že se i tyto zpupné statky vyvinuly ze statků lenních, dokazuje zá- sada odúmrti, podle které připadají i tyto statky králi, když vymřou po- tomci vlastníka statku. V době pozdější se význam slova neměnil, v praxi se však silně měnily lenní vztahy, které byly posléze pouhou formalitou. licenciát - druhý stupeň hodnosti na vysokých školách; směl již částečně přednášet. litkupník (z němč.) - svědek trhu (koupě - prodeje), který pije s oběma stranami litkup. lokátor (z lat.) - člověk, který vysazoval (= zakládal) ve vlastní režii pro feudála určité půdy (vsi, města) podle emfyteutického (viz emfyteuse) práva. loket pražské míry — 59,14 cm. losunga (lozunka z něm.) - jednotná městská dávka, placená ve 14. století v královských městech měšťany i podruhy (na př. řemeslníky) z výdělku. Z jejího výnosu hradilo opět město své platební povinnosti, na př. měst- skou berni králi. man viz léno. maršálek nejvyšší (lat. agaso, mareschalcus) - byl původně člen knížecí dru- žiny, kterému byla svěřena správa knížecích koní (v II.-13. století věc velmi důležitá); zároveň byl asi vedoucím ozbrojeného průvodu panovní- kova při jeho neustálých cestách po zemi. Od počátku 14. století byl úřad nejvyššího maršálka dědičný v rodě pánů z Lipé, ale jeho význam již poklesal, až v pozdějších dobách zůstala maršálkovi pouze nepatrná funkce - předsednictví soudů dvořanů o čest. míle - délková míra; římská 1500 m, krátká něco přes 1 km, jiná I1.224 m. minemistr - nejvyšší úředník královské mincovny v Kutné Hoře. ministeriálové - vlastně sluhové, byli ve středověku nesvobodní lidé, kteří vykonávali pro panovníka a pány duchovní i světské dvorské a vojenské služby. Vykonávajíce tyto rytířské služby, dostali se brzo ze svého ne- svobodného stavu a stali se členy nižší šlechty. minorité, Menší bratři (také bosáci) - jedna větev žebravého řádu, který založil sv. František z Assisi (* 1181, † 1226). mistr (z lat. magister) — na vysoké škole profesor (viz i heslo doktor); od toho je podst. jméno mistrovstvi. nešpory — vlastně odpolední modlitby, pozdní odpoledne. nevyňati klerici (duchovní) - viz vyňatí. notář — viz kancléř. 430
plnou mocí nad nimi. Když přijímal vasal (man) od lenního pána léno, skládal mu manský slib, hold (lat. homagium). Léno mohlo být v starší době feudalismu udělováno a opět odnímáno vlastníkem zcela libovolně (např. čeští panovníci v II.—13. století odnímali „násilím“ českým pánům hrady). Po určité době dosáhli vasalové uznání zásady, že se léna stala dědičnými, a tak se potom od 13. století rozeznávají statky komorní čili korunní (vlastní »soukromý« majetek králův), dále statky lenní (léna, která jsou králem dědičně udělována) a tzv. statky zpupné čili svobodné, které jsou ve vlastnictví držitelů a kde král už nemá prakticky práva k zasaho- vání. Že se i tyto zpupné statky vyvinuly ze statků lenních, dokazuje zá- sada odúmrti, podle které připadají i tyto statky králi, když vymřou po- tomci vlastníka statku. V době pozdější se význam slova neměnil, v praxi se však silně měnily lenní vztahy, které byly posléze pouhou formalitou. licenciát - druhý stupeň hodnosti na vysokých školách; směl již částečně přednášet. litkupník (z němč.) - svědek trhu (koupě - prodeje), který pije s oběma stranami litkup. lokátor (z lat.) - člověk, který vysazoval (= zakládal) ve vlastní režii pro feudála určité půdy (vsi, města) podle emfyteutického (viz emfyteuse) práva. loket pražské míry — 59,14 cm. losunga (lozunka z něm.) - jednotná městská dávka, placená ve 14. století v královských městech měšťany i podruhy (na př. řemeslníky) z výdělku. Z jejího výnosu hradilo opět město své platební povinnosti, na př. měst- skou berni králi. man viz léno. maršálek nejvyšší (lat. agaso, mareschalcus) - byl původně člen knížecí dru- žiny, kterému byla svěřena správa knížecích koní (v II.-13. století věc velmi důležitá); zároveň byl asi vedoucím ozbrojeného průvodu panovní- kova při jeho neustálých cestách po zemi. Od počátku 14. století byl úřad nejvyššího maršálka dědičný v rodě pánů z Lipé, ale jeho význam již poklesal, až v pozdějších dobách zůstala maršálkovi pouze nepatrná funkce - předsednictví soudů dvořanů o čest. míle - délková míra; římská 1500 m, krátká něco přes 1 km, jiná I1.224 m. minemistr - nejvyšší úředník královské mincovny v Kutné Hoře. ministeriálové - vlastně sluhové, byli ve středověku nesvobodní lidé, kteří vykonávali pro panovníka a pány duchovní i světské dvorské a vojenské služby. Vykonávajíce tyto rytířské služby, dostali se brzo ze svého ne- svobodného stavu a stali se členy nižší šlechty. minorité, Menší bratři (také bosáci) - jedna větev žebravého řádu, který založil sv. František z Assisi (* 1181, † 1226). mistr (z lat. magister) — na vysoké škole profesor (viz i heslo doktor); od toho je podst. jméno mistrovstvi. nešpory — vlastně odpolední modlitby, pozdní odpoledne. nevyňati klerici (duchovní) - viz vyňatí. notář — viz kancléř. 430
Strana 431
obročí čili prebenda (z lat.) - důchody spojené s církevním úřadem, oficiem. odúmrt — Po smrti poddaného bez dětí připadala jeho držebnost vrchnosti. Od toho druhu odúmrti je třeba rozeznávat i odúmrti šlechtické, kdy po smrti držitele bez přímých dědiců »spadl jeho statek na krále«. Zásada od- úmrti, která se vztahovala i na statky svobodné, tzv. zpupné, dokazuje, že původní postavení statků bylo lenní. - Vrchnosti vybíraly »z titulu« odúmrti velké odúmrtní poplatky. Ve 14. sto- letí se vedly o teoretické podstatě odúmrti učené spory (u poddaných šlo o velmi palčivý dobový problém) a ještě M. Jan Hus se tou otázkou za- býval v českém spisku »O braní odúmrti«. oficiál - úředník. Oficiál biskupský (arcibiskupský) byl úředník, zastupující původně biskupa při projednávání soudních řízení podle práva kanonic- kého, pak pověřovaný vedením této agendy. U pražského biskupství se s ním setkáváme od konce 13. století; po povýšení na arcibiskupství se roz- vinul v složitý úřad. oktáv - v katolické církvi původně osmidenní slavení některých význačných svátků, zvláště pak osmý den po tom svátku. opat - u benediktinů, cisterciáků a premonstrátů představený kláštera. palác - ve středověku veliká síň čili světnice (mázhaus) v prvním patře sou- kromých budov, radnic a hradů. palatin - (comes palatinus čili comes palatii) — v Uhrách první úředník dvorský a pak i zemský jako střážce práv země proti koruně. pallium - církevní odznak, náležející papeži a od něho propůjčovaný metro- politům (arcibiskupům), volná páska z bílé vlny s dvěma připojenými svis- lými konci, z nichž jeden splývá na prsa, druhý na plece církevních hod- nostářů; na ní je černým hedvábím vyšito šest křížků. panství, panování (královo) - viz dominium. pasionál - v starší české literatuře sbírka prozaických nebo veršovaných živo- topisů svatých a světic (legend). patriarcha - biskup vyššího hierarchického stupně než metropolita nebo arci- biskup. patriarchové Starého Zákona - v Písmě starostové (náčelníci) rodů a poko- lení; Písmo dává tento název Abrahamovi, dvanácti synům Jákobovým a Davidovi. patriciát - bohaté měšťanstvo; patriciové byli ve středověku členové před- ních měšťanských rodin, kteří si osobovali práva k jistým úřadům a hod- nostem. Viz i úvod str. 51-54. podkomoři (lat. subcamerarius) - na konci 13. století a na začátku 14. století správce královských komorních důchodů z urbury, korunních statků, z krá- lovských měst a církevních ústavů (klášterů apod.) na královské půdě, ve jménu králově vedl soudní a finanční správu královských měst. V uve- dené době byl to (vedle kancléře) nejvýznamnější a nejdůležitější úředník v zemi. Souvěké prameny užívaly názvu »komorník« (»camerarius«) a »pod- komoří« (»subcamerarius«) s neurčitostí a nepřesností; byly to dva roz- dílné úřady, mezi nimiž nebylo vzájemné podřaděnosti. Srovn. heslo: ko- morník. 431
obročí čili prebenda (z lat.) - důchody spojené s církevním úřadem, oficiem. odúmrt — Po smrti poddaného bez dětí připadala jeho držebnost vrchnosti. Od toho druhu odúmrti je třeba rozeznávat i odúmrti šlechtické, kdy po smrti držitele bez přímých dědiců »spadl jeho statek na krále«. Zásada od- úmrti, která se vztahovala i na statky svobodné, tzv. zpupné, dokazuje, že původní postavení statků bylo lenní. - Vrchnosti vybíraly »z titulu« odúmrti velké odúmrtní poplatky. Ve 14. sto- letí se vedly o teoretické podstatě odúmrti učené spory (u poddaných šlo o velmi palčivý dobový problém) a ještě M. Jan Hus se tou otázkou za- býval v českém spisku »O braní odúmrti«. oficiál - úředník. Oficiál biskupský (arcibiskupský) byl úředník, zastupující původně biskupa při projednávání soudních řízení podle práva kanonic- kého, pak pověřovaný vedením této agendy. U pražského biskupství se s ním setkáváme od konce 13. století; po povýšení na arcibiskupství se roz- vinul v složitý úřad. oktáv - v katolické církvi původně osmidenní slavení některých význačných svátků, zvláště pak osmý den po tom svátku. opat - u benediktinů, cisterciáků a premonstrátů představený kláštera. palác - ve středověku veliká síň čili světnice (mázhaus) v prvním patře sou- kromých budov, radnic a hradů. palatin - (comes palatinus čili comes palatii) — v Uhrách první úředník dvorský a pak i zemský jako střážce práv země proti koruně. pallium - církevní odznak, náležející papeži a od něho propůjčovaný metro- politům (arcibiskupům), volná páska z bílé vlny s dvěma připojenými svis- lými konci, z nichž jeden splývá na prsa, druhý na plece církevních hod- nostářů; na ní je černým hedvábím vyšito šest křížků. panství, panování (královo) - viz dominium. pasionál - v starší české literatuře sbírka prozaických nebo veršovaných živo- topisů svatých a světic (legend). patriarcha - biskup vyššího hierarchického stupně než metropolita nebo arci- biskup. patriarchové Starého Zákona - v Písmě starostové (náčelníci) rodů a poko- lení; Písmo dává tento název Abrahamovi, dvanácti synům Jákobovým a Davidovi. patriciát - bohaté měšťanstvo; patriciové byli ve středověku členové před- ních měšťanských rodin, kteří si osobovali práva k jistým úřadům a hod- nostem. Viz i úvod str. 51-54. podkomoři (lat. subcamerarius) - na konci 13. století a na začátku 14. století správce královských komorních důchodů z urbury, korunních statků, z krá- lovských měst a církevních ústavů (klášterů apod.) na královské půdě, ve jménu králově vedl soudní a finanční správu královských měst. V uve- dené době byl to (vedle kancléře) nejvýznamnější a nejdůležitější úředník v zemi. Souvěké prameny užívaly názvu »komorník« (»camerarius«) a »pod- komoří« (»subcamerarius«) s neurčitostí a nepřesností; byly to dva roz- dílné úřady, mezi nimiž nebylo vzájemné podřaděnosti. Srovn. heslo: ko- morník. 431
Strana 432
pontifikálie - velekněžské odznaky a roucha, která příslušejí biskupům a pre- látům na rozdíl od prostých kněží. popravci (lat. justiciarii) - byli vykonávatelé policejní a správní moci (ve jménu krále) v určitých oblastech země. Držení tohoto úřadu bývalo v některých rodech dědičné. Od úřadu popravců je třeba odlišovat orgány soudní moci, tzv. soudy provinciální. — Bližší ustanovení o popravcích je v Majestas Carolina, ale nevíme, zda se skutečně poměry s ním shodo- valy, protože se MC platným zákonem nikdy nestala. postila (z lat. postilla) — sbírka výkladů, kázání na nedělní a sváteční čtení. prelát (z lat. praelatus) - v katolické církvi vyšší církevní hodnostář, zastá- vající úřad, s kterým je spojena jurisdikce. premonstráti (bílí mniši) - premonstrátský řád založil sv. Norbert r. 1120 v Prémontré (lat. Pratum monstratum, Praemonstratum) v diecési soisson- ské v severovýchodní Francii. primas (z lat. první, nejpřednější) - od 4. století totéž jako metropolita, ale jen některý; u nás je primasem arcibiskup pražský, v Uhrách arcibiskup ostřihomský apod. primas (ve veřejné správě) - purkmistr, starosta města. prokurátor - právní zmocněnec, zástupce. provinciál řádu - představený všech klášterů téhož řádu v některé provincii, tj. obvodu několika biskupství čili diecésí. převor (z lat. prior) - buď představený kláštera (u dominikánů, augustiniánů, Milosrdných bratří aj.) nebo náměstek opata a tedy druhý představený v klášteře (u benediktinů, cisterciáků, premonstrátů). purkmistr (z něm. Bürgermeister, lat. magister civium) - starosta města. purkrabí (z něm. Burggraf) - původně úředník (hrabě) spravující královský nebo knížecí hrad. Nejvyšší purkrabí byl v druhé polovici 13. století velitelem Pražského hradu. Od počátku 14. století význam tohoto úřadu stále stou- pal, nejvyšší purkrabí se stává velitelem královského vojska, náčelníkem všech ostatních purkrabích královských hradů, v polovici 14. století byl již zástupcem královým. Na počátku 14. století byl výkonným orgánem exekutivy zemského soudu (dával vykonávat jeho rozsudky), v nepřítom- nosti králově zemskému soudu předsedal. V době pohusitské byl úřad nejvyššího purkrabího uváděn na prvním místě mezi všemi zemskými úřa- dy, ačkoli ve skutečnosti nebyl nejdůležitější. V pozdějších dobách byl významný úřad purkrabího na Karlštejně, kde byly chovány korunovační klenoty; byly s ním spojeny značné příjmy. regál - jen králi vyhrazené právo k určité věci, hlavně k některým výnos- ným příjmům, na př. právo raziti minci (moneta) a důchody z něho, právo k dobývání drahých kovů a příjmy z něho (urbura) atd. Patřila však k němu také nejvyšší moc soudní, právo jmenovati úředníky a pod. reservace (papežská) - papežské vyhrazení udělovati uprázdněná církevní obročí (beneficia) přímo s vyloučením biskupa. rychtář (iudex, advocatus, odtud často i fojt) - byl původně v městech i na vesnicích přímým zástupcem pozemkové vrchnosti, v král. městech tedy 432
pontifikálie - velekněžské odznaky a roucha, která příslušejí biskupům a pre- látům na rozdíl od prostých kněží. popravci (lat. justiciarii) - byli vykonávatelé policejní a správní moci (ve jménu krále) v určitých oblastech země. Držení tohoto úřadu bývalo v některých rodech dědičné. Od úřadu popravců je třeba odlišovat orgány soudní moci, tzv. soudy provinciální. — Bližší ustanovení o popravcích je v Majestas Carolina, ale nevíme, zda se skutečně poměry s ním shodo- valy, protože se MC platným zákonem nikdy nestala. postila (z lat. postilla) — sbírka výkladů, kázání na nedělní a sváteční čtení. prelát (z lat. praelatus) - v katolické církvi vyšší církevní hodnostář, zastá- vající úřad, s kterým je spojena jurisdikce. premonstráti (bílí mniši) - premonstrátský řád založil sv. Norbert r. 1120 v Prémontré (lat. Pratum monstratum, Praemonstratum) v diecési soisson- ské v severovýchodní Francii. primas (z lat. první, nejpřednější) - od 4. století totéž jako metropolita, ale jen některý; u nás je primasem arcibiskup pražský, v Uhrách arcibiskup ostřihomský apod. primas (ve veřejné správě) - purkmistr, starosta města. prokurátor - právní zmocněnec, zástupce. provinciál řádu - představený všech klášterů téhož řádu v některé provincii, tj. obvodu několika biskupství čili diecésí. převor (z lat. prior) - buď představený kláštera (u dominikánů, augustiniánů, Milosrdných bratří aj.) nebo náměstek opata a tedy druhý představený v klášteře (u benediktinů, cisterciáků, premonstrátů). purkmistr (z něm. Bürgermeister, lat. magister civium) - starosta města. purkrabí (z něm. Burggraf) - původně úředník (hrabě) spravující královský nebo knížecí hrad. Nejvyšší purkrabí byl v druhé polovici 13. století velitelem Pražského hradu. Od počátku 14. století význam tohoto úřadu stále stou- pal, nejvyšší purkrabí se stává velitelem královského vojska, náčelníkem všech ostatních purkrabích královských hradů, v polovici 14. století byl již zástupcem královým. Na počátku 14. století byl výkonným orgánem exekutivy zemského soudu (dával vykonávat jeho rozsudky), v nepřítom- nosti králově zemskému soudu předsedal. V době pohusitské byl úřad nejvyššího purkrabího uváděn na prvním místě mezi všemi zemskými úřa- dy, ačkoli ve skutečnosti nebyl nejdůležitější. V pozdějších dobách byl významný úřad purkrabího na Karlštejně, kde byly chovány korunovační klenoty; byly s ním spojeny značné příjmy. regál - jen králi vyhrazené právo k určité věci, hlavně k některým výnos- ným příjmům, na př. právo raziti minci (moneta) a důchody z něho, právo k dobývání drahých kovů a příjmy z něho (urbura) atd. Patřila však k němu také nejvyšší moc soudní, právo jmenovati úředníky a pod. reservace (papežská) - papežské vyhrazení udělovati uprázdněná církevní obročí (beneficia) přímo s vyloučením biskupa. rychtář (iudex, advocatus, odtud často i fojt) - byl původně v městech i na vesnicích přímým zástupcem pozemkové vrchnosti, v král. městech tedy 432
Strana 433
krále. Od 13. století se rychtáři stávali obyčejně původní lokátoři (viz toto), kteří dostávali v městech i na vesnicích nejrozmanitější hospodářské i právní výhody; rychtář měl např. svobodné lány (osvobozené od pla- cení úroku i berní), byl předsedou městského soudu a pod. Ve 14. století je možné sledovat ve městech zápas mezi městským soudem (tj. prakticky rychtářem) a městskou radou, což byla instituce městské samosprávy, která se od konce 13. století vytvářela proti rychtáři na obranu zájmů městského patriciátu. V době předhusitské si rychtáři své vedoucí postavení v král. městech v podstatě uhájili, v 15. století se však jejich postavení zásadně změnilo. V 15. století a až do r. 1547 byli rychtáři vlastně pouhými zří- zenci obcí. římský císař, římská říše - Ve středověku byl německý král, kterého volila knížata k tomu zmocněná (kurfiřti), formálně vrchním pánem nynějšího území Německa, Itálie, Rakouska, vých. Francie a do jisté míry i Čech a Moravy. Souhrnně bylo toto území označováno jako svatá říše římská. Název pochází od toho, že německý král byl (od 9. století) pokládán za nástupce antických císařů; aby mohl užívati titulu »římský císař«, musil býti také v Římě korunován a k dosažení té korunovace podnikal tzv. »římskou jízdu«. sakrista (sakřišťan) - byl úřad zastávaný knězem, jehož povinností bylo, aby se společně se strážcem (kustodem) staral o provazy ke zvonům, olej na mazání zvonů, různé nádobí kostelní, kadidlo, myrrhu, vazbu chórových knih aj.; na to dostávali desátý a devátý peníz z ofěry, jež se sebrala u ostatků a hrobů světců v kostele. Opatrovali veškerý inventář sakristie a sakrista sám k velikým svátkům připravoval oltáře a v určenou dobu vystavoval ostatky svatých. senátor - v městech člen městské rady, konšel. servíti (vl. sluhové Panny Marie, ordo servorum Beatae Mariae Virginis) — řád založený v Itálii r. 1240 od sedmi vznešených mužů a potvrzený od Benedikta XI. r. 1304. Karel IV. uvedl servíty do Čech r. 1360 a usadil je při kostele P. Marie Na trávníčku (na konci nyn. ulice Na slupi); jejich klášter byl zničen r. 1420. Roku 1626 povolal je Ferdinand II. do Prahy; usadili se u kostela sv. Michala na Starém Městě a r. 1666 obnovili klášter Na slupi; ten byl zrušen r. 1783, u sv. Michala 1786. schisma (schismatu) - rozštěpení, rozkol, porušení církevní jednoty zvolením dvou nebo více papežů. scholastika - ve středověku způsob církevně dogmatického myšlení, který se snažil vysvětlit a zdůvodnit věroučné články pomocí filosofie, jež byla tehdy prohlašována za služku theologie. Vyvrcholila v 13. století domini- kánem Tomášem Akvinským (1225-1274), který užil k podepření katolické věrouky filosofie největšího řeckého filosofa Aristotela. scholastikové - ve středověku učitelé škol při klášterech nebo předních chrámech, kde se vyučovalo tzv. svobodným uměním, jakož i učitelé theo- logie. signorie (z it. signor, pán) - panství, v středověku panství italských měst- ských republik. 28 Čtení o Karlu IV. 433
krále. Od 13. století se rychtáři stávali obyčejně původní lokátoři (viz toto), kteří dostávali v městech i na vesnicích nejrozmanitější hospodářské i právní výhody; rychtář měl např. svobodné lány (osvobozené od pla- cení úroku i berní), byl předsedou městského soudu a pod. Ve 14. století je možné sledovat ve městech zápas mezi městským soudem (tj. prakticky rychtářem) a městskou radou, což byla instituce městské samosprávy, která se od konce 13. století vytvářela proti rychtáři na obranu zájmů městského patriciátu. V době předhusitské si rychtáři své vedoucí postavení v král. městech v podstatě uhájili, v 15. století se však jejich postavení zásadně změnilo. V 15. století a až do r. 1547 byli rychtáři vlastně pouhými zří- zenci obcí. římský císař, římská říše - Ve středověku byl německý král, kterého volila knížata k tomu zmocněná (kurfiřti), formálně vrchním pánem nynějšího území Německa, Itálie, Rakouska, vých. Francie a do jisté míry i Čech a Moravy. Souhrnně bylo toto území označováno jako svatá říše římská. Název pochází od toho, že německý král byl (od 9. století) pokládán za nástupce antických císařů; aby mohl užívati titulu »římský císař«, musil býti také v Římě korunován a k dosažení té korunovace podnikal tzv. »římskou jízdu«. sakrista (sakřišťan) - byl úřad zastávaný knězem, jehož povinností bylo, aby se společně se strážcem (kustodem) staral o provazy ke zvonům, olej na mazání zvonů, různé nádobí kostelní, kadidlo, myrrhu, vazbu chórových knih aj.; na to dostávali desátý a devátý peníz z ofěry, jež se sebrala u ostatků a hrobů světců v kostele. Opatrovali veškerý inventář sakristie a sakrista sám k velikým svátkům připravoval oltáře a v určenou dobu vystavoval ostatky svatých. senátor - v městech člen městské rady, konšel. servíti (vl. sluhové Panny Marie, ordo servorum Beatae Mariae Virginis) — řád založený v Itálii r. 1240 od sedmi vznešených mužů a potvrzený od Benedikta XI. r. 1304. Karel IV. uvedl servíty do Čech r. 1360 a usadil je při kostele P. Marie Na trávníčku (na konci nyn. ulice Na slupi); jejich klášter byl zničen r. 1420. Roku 1626 povolal je Ferdinand II. do Prahy; usadili se u kostela sv. Michala na Starém Městě a r. 1666 obnovili klášter Na slupi; ten byl zrušen r. 1783, u sv. Michala 1786. schisma (schismatu) - rozštěpení, rozkol, porušení církevní jednoty zvolením dvou nebo více papežů. scholastika - ve středověku způsob církevně dogmatického myšlení, který se snažil vysvětlit a zdůvodnit věroučné články pomocí filosofie, jež byla tehdy prohlašována za služku theologie. Vyvrcholila v 13. století domini- kánem Tomášem Akvinským (1225-1274), který užil k podepření katolické věrouky filosofie největšího řeckého filosofa Aristotela. scholastikové - ve středověku učitelé škol při klášterech nebo předních chrámech, kde se vyučovalo tzv. svobodným uměním, jakož i učitelé theo- logie. signorie (z it. signor, pán) - panství, v středověku panství italských měst- ských republik. 28 Čtení o Karlu IV. 433
Strana 434
soudce, sudi zemský - na počátku 14. století vystupuje tento úředník vedle komorníka na zemském soudě, není však zcela jasné, jaká byla jeho sku- tečná činnost. Ačkoli by sváděl název sám k výkladu, že byl nejdůležitěj- ším činitelem na zemském soudě, přece jen podle zachovaných pramenů tomu tak nebylo, zvláště pak je jisté, že zemskému soudu nepředsedal. stolník - (lat. dapifer, něm. Truchsess) - dvorský hodnostář původně pro stolní službu; tak jako číšník (viz toto), měnil se tento úřad v čestnou funkci, kterou panovník uděloval podle uznání, později dědičně. Byly s ním spojeny určité důchody a ne bezvýznamné příjmy. V 1. polovici 14. století byl tento úřad dědičným v rodě pánů z Vartemberka. střídník - zástupce farářův. sudi - viz soudce. sufragán - biskup podřízený arcibiskupovi, světící biskup. suché dni — postní dni (středa a tři dni po ní) v každém čtvrtletí církevního roku (lat. quattuor tempora = čtyři doby, z toho český výraz kvatembr), I. po třetí neděli adventní, 2. po první neděli postní, 3. po Božím hodu svatodušním, 4. v týdnu po svátku Povýšení svatého kříže (14. září). suspense - (z lat.) dočasné sesazení z úřadu. synoda - církevní sněm, shromáždění kněžstva. talent - suma peněz, obsahující 240 jednotek. tonsura (z lat.) - oholené nebo ostříhané místo na temeni hlavy katolických kněží. traktát (z lat. tractatus) - učené pojednání, zvláště obsahu náboženského. tuna (z něm. Tonne) - dříve sud, bečka, s obsahem asi do sta kg váhy; nyní je to 1000 kg. ungelt - daň v městech vybíraná z prodaného zboží. universita viz vysoké učení. urbura - souhrn královských příjmů z dolů a z mince. valdenští - byli stoupenci sekty, kterou založil bohatý lyonský kupec Petr Valdo (Valdez, Valduz). Ten rozdal r. 1176 svůj majetek nuzným, stal se chudým kazatelem slova božího a brzy měl kolem sebe hojně vyznavačů dobrovolné chudoby. Valdenští zavrhovali římskou církev s její správou a organisací, byli proti majetku kněžstva, zamítali celou složitou boho- službu, neuznávali většinu svátostí, právo církevní i světské, odsuzovali každý trest smrti. Toto hnutí, které bylo projevem lidového odporu proti oficiální římské církvi, šířilo se v jižní Francii a Lombardii a odtud do střední Evropy, Bavorska, Rakouska i do Čech. vasal viz léno. vicekancléř - zástupce, náměstek kancléře, viz toto heslo. vigilie (z lat. bdění) - původně svatvečer před velikými svátky, kdy se první křešťané po přísném postu shromažďovali v chrámě, bděli celou noc a zpí- vali žalmy. Později byly zrušeny a zbyla z nich jediná jitřní před Božím hodem vánočním (dnešní »půlnoční«). Podle souvislosti v textu: pobožnost večerní nebo jitřní. Jako udání časové: v předvečer. vyňatí a nevyňati (klerici, duchovní, exempti et non exempti) - toto ozna- čení je dosti složité. Normálně, nejčastěji jsou clerici exempti vyňati z pra- 434
soudce, sudi zemský - na počátku 14. století vystupuje tento úředník vedle komorníka na zemském soudě, není však zcela jasné, jaká byla jeho sku- tečná činnost. Ačkoli by sváděl název sám k výkladu, že byl nejdůležitěj- ším činitelem na zemském soudě, přece jen podle zachovaných pramenů tomu tak nebylo, zvláště pak je jisté, že zemskému soudu nepředsedal. stolník - (lat. dapifer, něm. Truchsess) - dvorský hodnostář původně pro stolní službu; tak jako číšník (viz toto), měnil se tento úřad v čestnou funkci, kterou panovník uděloval podle uznání, později dědičně. Byly s ním spojeny určité důchody a ne bezvýznamné příjmy. V 1. polovici 14. století byl tento úřad dědičným v rodě pánů z Vartemberka. střídník - zástupce farářův. sudi - viz soudce. sufragán - biskup podřízený arcibiskupovi, světící biskup. suché dni — postní dni (středa a tři dni po ní) v každém čtvrtletí církevního roku (lat. quattuor tempora = čtyři doby, z toho český výraz kvatembr), I. po třetí neděli adventní, 2. po první neděli postní, 3. po Božím hodu svatodušním, 4. v týdnu po svátku Povýšení svatého kříže (14. září). suspense - (z lat.) dočasné sesazení z úřadu. synoda - církevní sněm, shromáždění kněžstva. talent - suma peněz, obsahující 240 jednotek. tonsura (z lat.) - oholené nebo ostříhané místo na temeni hlavy katolických kněží. traktát (z lat. tractatus) - učené pojednání, zvláště obsahu náboženského. tuna (z něm. Tonne) - dříve sud, bečka, s obsahem asi do sta kg váhy; nyní je to 1000 kg. ungelt - daň v městech vybíraná z prodaného zboží. universita viz vysoké učení. urbura - souhrn královských příjmů z dolů a z mince. valdenští - byli stoupenci sekty, kterou založil bohatý lyonský kupec Petr Valdo (Valdez, Valduz). Ten rozdal r. 1176 svůj majetek nuzným, stal se chudým kazatelem slova božího a brzy měl kolem sebe hojně vyznavačů dobrovolné chudoby. Valdenští zavrhovali římskou církev s její správou a organisací, byli proti majetku kněžstva, zamítali celou složitou boho- službu, neuznávali většinu svátostí, právo církevní i světské, odsuzovali každý trest smrti. Toto hnutí, které bylo projevem lidového odporu proti oficiální římské církvi, šířilo se v jižní Francii a Lombardii a odtud do střední Evropy, Bavorska, Rakouska i do Čech. vasal viz léno. vicekancléř - zástupce, náměstek kancléře, viz toto heslo. vigilie (z lat. bdění) - původně svatvečer před velikými svátky, kdy se první křešťané po přísném postu shromažďovali v chrámě, bděli celou noc a zpí- vali žalmy. Později byly zrušeny a zbyla z nich jediná jitřní před Božím hodem vánočním (dnešní »půlnoční«). Podle souvislosti v textu: pobožnost večerní nebo jitřní. Jako udání časové: v předvečer. vyňatí a nevyňati (klerici, duchovní, exempti et non exempti) - toto ozna- čení je dosti složité. Normálně, nejčastěji jsou clerici exempti vyňati z pra- 434
Strana 435
vomoci svého diecésního biskupa (ve 13. a 14. století). Může to ovšem být také vynětí z pravomoci některé jiné vyšší církevní osoby nebo prostě představeného. Nebo to mohou býti příslušníci některých řádů, které byly jako celky rovněž vyňaty z pravomoci diecésních biskupů a podřízeni přímo papeži. Záleží tu tedy vždycky na konkrétních souvislostech a přímo na tom, o jakého klerika vlastně jde. Teprve podle toho je pak možné vysvětliti, z čí pravomoci byl vlastně eximován (vyňat) a komu byl pod- řízen (tato zásada platí ovšem všude). výprosy - Šlechtické svobodné statky (zv. zpupné) připadaly při vymření rodu držitelova právem odúmrti králi (staročeský termín: »spadly na krále«), statky králových leníků při smrti dosavadního vasala. U těch případů, kde bylo možno v dohledné době očekávat »spadnutí statku na krále«, vyprošovali si obvykle královi věřitelé postoupení takového statku na úhradu své půjčky nebo jako odměnu za služby, které králi prokázali. Stávalo se tedy, že často král daroval někomu statek, který mu ve skuteč- nosti teprve měl připadnouti; tím vznikal v této věci chaos, který se po- koušela odstranit Majestas Carolina. vysoké učení - původní název universit byl studium generale, studium po- všechně platné pro celý křesťanský svět proti částečnému (studium parti- culare), které znamenalo školu pro celý kraj, okres nebo město. Od 16. sto- letí se university nazývaly akademie. Universita (z lat. universitas = veš- kerenstvo, obec) znamenala vlastně obec všech příslušníků studia, roz- dělenou obdobně jako v cechovním zřízení na žáky (dnešní posluchače), dále bakaláře (viz toto), kteří sami učice již mohli pomahati mistrům, a konečně mistry (profesory). záští (ze stč.) - opovědění nepřátelství. žaltář - kniha žalmů, starozákonních zpěvů. 435
vomoci svého diecésního biskupa (ve 13. a 14. století). Může to ovšem být také vynětí z pravomoci některé jiné vyšší církevní osoby nebo prostě představeného. Nebo to mohou býti příslušníci některých řádů, které byly jako celky rovněž vyňaty z pravomoci diecésních biskupů a podřízeni přímo papeži. Záleží tu tedy vždycky na konkrétních souvislostech a přímo na tom, o jakého klerika vlastně jde. Teprve podle toho je pak možné vysvětliti, z čí pravomoci byl vlastně eximován (vyňat) a komu byl pod- řízen (tato zásada platí ovšem všude). výprosy - Šlechtické svobodné statky (zv. zpupné) připadaly při vymření rodu držitelova právem odúmrti králi (staročeský termín: »spadly na krále«), statky králových leníků při smrti dosavadního vasala. U těch případů, kde bylo možno v dohledné době očekávat »spadnutí statku na krále«, vyprošovali si obvykle královi věřitelé postoupení takového statku na úhradu své půjčky nebo jako odměnu za služby, které králi prokázali. Stávalo se tedy, že často král daroval někomu statek, který mu ve skuteč- nosti teprve měl připadnouti; tím vznikal v této věci chaos, který se po- koušela odstranit Majestas Carolina. vysoké učení - původní název universit byl studium generale, studium po- všechně platné pro celý křesťanský svět proti částečnému (studium parti- culare), které znamenalo školu pro celý kraj, okres nebo město. Od 16. sto- letí se university nazývaly akademie. Universita (z lat. universitas = veš- kerenstvo, obec) znamenala vlastně obec všech příslušníků studia, roz- dělenou obdobně jako v cechovním zřízení na žáky (dnešní posluchače), dále bakaláře (viz toto), kteří sami učice již mohli pomahati mistrům, a konečně mistry (profesory). záští (ze stč.) - opovědění nepřátelství. žaltář - kniha žalmů, starozákonních zpěvů. 435
Strana 436
VYDAVATELSKÁ POZNÁMKA Pro 17. svazek »Odkazu minulosti české«, vycházejícího po delší přestávce, navrhl jsem »Čtení o Karlu IV. a jeho době«. Je to pásmo, které jsem se- stavil za spolupráce s doc. dr. Zd. Fialou z vlastního životopisu Karlova, z výňatků ze Zbraslavské kroniky, Františka Pražského, Beneše Krabice z Weitmile, Neplacha, z Majestas Carolina, z životopisů Arnošta z Par- dubic a Milíče z Kroměříže a zprávy Augsburské kroniky o Karlově pohřbu i ze starofrancouzské reportáže o Karlově poslední návštěvě v Paříži, kterou jsem převzal z překladu dr. Jakuba Pavla s jeho laskavým svolením. K tomuto materiálu jsem připojil ukázky korespondence Petrarky a Jana ze Středy a Zd. Fiala do něho vložil výbor důležitých a zajímavých listin souvěkých, přeložil většinu listin německých, napsal úvod, doplnil důležitá hesla do věcných vysvětlivek (cechy, desky zemské, odúmrť, popravci, rych- tář, výprosy), zrevidoval rodokmen Lucemburků a přehlédl mé poznámky. Při překladu mi laskavě poskytly pomoc pí dr. Eva Kamínková, odb. asi- stentka Karlovy university, výkladem některých nejasných míst, a pí dr. He- lena Businská, členka Kabinetu ČSAV pro studia řecká, římská a latinská, která přeložila latinské verše (o zřícení pražského mostu a Karlův epitaf) a kapitolu o zatmění slunce v čl. II. Jim oběma za jejich pomoc srdečně děkuji. Tentýž dík vzdávám všem, kdož mi přispěli při výběru obrazových pří- loh; byli to: Národní umělec dr. h. c. Max Švabinský, pí doc. dr. Em. No- hejlová-Prátová, přednostka numismatického oddělení Národního musea, vý- běrem mincí a doprovodným textem k nim; p. prof. Karel Plicka; kulturní odbor kanceláře presidenta republiky (p. dr. Fr. Peťas); Národní a univer- sitní knihovna v Praze, pí dr. E. Urbánková; archiv Karlovy university; archiv hlavního města Prahy, p. dr. V. Hlavsa; Státní památková správa, oddělení dokumentace, a závod Orbis - o1, n. p. V Praze v březnu 1958. Fr. Heřmanský 436
VYDAVATELSKÁ POZNÁMKA Pro 17. svazek »Odkazu minulosti české«, vycházejícího po delší přestávce, navrhl jsem »Čtení o Karlu IV. a jeho době«. Je to pásmo, které jsem se- stavil za spolupráce s doc. dr. Zd. Fialou z vlastního životopisu Karlova, z výňatků ze Zbraslavské kroniky, Františka Pražského, Beneše Krabice z Weitmile, Neplacha, z Majestas Carolina, z životopisů Arnošta z Par- dubic a Milíče z Kroměříže a zprávy Augsburské kroniky o Karlově pohřbu i ze starofrancouzské reportáže o Karlově poslední návštěvě v Paříži, kterou jsem převzal z překladu dr. Jakuba Pavla s jeho laskavým svolením. K tomuto materiálu jsem připojil ukázky korespondence Petrarky a Jana ze Středy a Zd. Fiala do něho vložil výbor důležitých a zajímavých listin souvěkých, přeložil většinu listin německých, napsal úvod, doplnil důležitá hesla do věcných vysvětlivek (cechy, desky zemské, odúmrť, popravci, rych- tář, výprosy), zrevidoval rodokmen Lucemburků a přehlédl mé poznámky. Při překladu mi laskavě poskytly pomoc pí dr. Eva Kamínková, odb. asi- stentka Karlovy university, výkladem některých nejasných míst, a pí dr. He- lena Businská, členka Kabinetu ČSAV pro studia řecká, římská a latinská, která přeložila latinské verše (o zřícení pražského mostu a Karlův epitaf) a kapitolu o zatmění slunce v čl. II. Jim oběma za jejich pomoc srdečně děkuji. Tentýž dík vzdávám všem, kdož mi přispěli při výběru obrazových pří- loh; byli to: Národní umělec dr. h. c. Max Švabinský, pí doc. dr. Em. No- hejlová-Prátová, přednostka numismatického oddělení Národního musea, vý- běrem mincí a doprovodným textem k nim; p. prof. Karel Plicka; kulturní odbor kanceláře presidenta republiky (p. dr. Fr. Peťas); Národní a univer- sitní knihovna v Praze, pí dr. E. Urbánková; archiv Karlovy university; archiv hlavního města Prahy, p. dr. V. Hlavsa; Státní památková správa, oddělení dokumentace, a závod Orbis - o1, n. p. V Praze v březnu 1958. Fr. Heřmanský 436
Strana 437
SEZNAM VYOBRAZENÍ, MAP A PLÁNU Frontispice: Karel IV. Výsek z votivního obrazu Jana Očka z Vlašimě. 1. Jan Lucemburský. V triforiu Svatovítského chrámu. 2. Eliška Přemyslovna. V triforiu Svatovítského chrámu. Tato dvě poprsí, jakož i poprsí č. 24, 25, 27 a 31, vytvořil »mistr královské rodiny« (srovn. Dějepis výtvarného umění v Čechách I, 204-205) v letech 1386-1393. Za str. 96 3. Vidění králevice Karla v Tarenzu. Z iluminovaného rukopisu vlastního životopisu v Národní knihovně ve Vídni. O vidění srovn. čl. 5. 4. Pevnost Monte Carlo při Lucce v Itálii. 5. Pasionál abatyše Kunhuty: Kristus s matkou v objetí. Okolo r. 1320. Národní a universitní knihovna v Praze. - Pasionál obsahuje 36 pergameno- vých listů a skládá se z několika latinských textů různého obsahu; tři z nich psal dominikán Kolda z Koldic. Není tedy pasionálem ve vlastním smyslu. Byl psán asi v posledních letech druhého desítiletí 14. století a nebyl ještě v době Kunhutiny smrti (r. 1321) dokončen. Kniha je ozdobena 26 ilumina- cemi (kolorovanými vyobrazeními) neznámého iluminátora. Pasionál je jed- ním z vrcholných děl gotické malby na české půdě a jeho malíř patřil k nej- větším umělcům evropským. 6. Papežský palác v Avignoně. Za str. 112 7. F. Hellich: Věž arcibiskupského dvora na Malé Straně. (Ferd. Mikovec: Starožitnosti a památky země České, II, 1864, za str. 30.) O paláci srovn. čl. 16. 8. Východní křídlo křížové chodby v bývalém augustiniánském klášteře Za str. 128 v Roudnici n. L. O klášteru srovn. čl. 16. 9. Zakládací listina Karlovy university. Přeložena v čl. 29 a srovn. i po- známky k tomuto článku. 10. Pečetidlo Karlovy university. Asi z doby jejího založení. Archiv Kar- lovy university. Na pečetidle je vyryt kníže sv. Václav a před ním klečící Karel IV., který podává světci zakládací listinu pražské university. Na jedné straně je znak Království českého, na druhé znak staré Římské říše. Kolem je nápis: SIGILLVM UNIVERSITATIS SCOLARIVM STVDII PRAGEN- SIS (Pečeť obce scholárů učení Pražského). Za str. 144 II. Zakládací listina Karlovy koleje. Přeložena v čl. 29. tam i poznámka o koleji. — Je na ní monogram Karlův, označující celý jeho panovnický titul. 12. Max Švabinský: Svatováclavská koruna. Za str. 160 13. Arnošt z Pardubic. V triforiu Svatovítského chrámu. Poprsí vytvořil (tak jako č. 32) jiný umělec než poprsí královské rodiny. 14. Madona Kladská. V dolním rohu Arnošt z Pardubic (s odloženými odznaky své hodnosti). Kolem r. 1350. Deutsches Museum v Berlíně. Za str. 176 437
SEZNAM VYOBRAZENÍ, MAP A PLÁNU Frontispice: Karel IV. Výsek z votivního obrazu Jana Očka z Vlašimě. 1. Jan Lucemburský. V triforiu Svatovítského chrámu. 2. Eliška Přemyslovna. V triforiu Svatovítského chrámu. Tato dvě poprsí, jakož i poprsí č. 24, 25, 27 a 31, vytvořil »mistr královské rodiny« (srovn. Dějepis výtvarného umění v Čechách I, 204-205) v letech 1386-1393. Za str. 96 3. Vidění králevice Karla v Tarenzu. Z iluminovaného rukopisu vlastního životopisu v Národní knihovně ve Vídni. O vidění srovn. čl. 5. 4. Pevnost Monte Carlo při Lucce v Itálii. 5. Pasionál abatyše Kunhuty: Kristus s matkou v objetí. Okolo r. 1320. Národní a universitní knihovna v Praze. - Pasionál obsahuje 36 pergameno- vých listů a skládá se z několika latinských textů různého obsahu; tři z nich psal dominikán Kolda z Koldic. Není tedy pasionálem ve vlastním smyslu. Byl psán asi v posledních letech druhého desítiletí 14. století a nebyl ještě v době Kunhutiny smrti (r. 1321) dokončen. Kniha je ozdobena 26 ilumina- cemi (kolorovanými vyobrazeními) neznámého iluminátora. Pasionál je jed- ním z vrcholných děl gotické malby na české půdě a jeho malíř patřil k nej- větším umělcům evropským. 6. Papežský palác v Avignoně. Za str. 112 7. F. Hellich: Věž arcibiskupského dvora na Malé Straně. (Ferd. Mikovec: Starožitnosti a památky země České, II, 1864, za str. 30.) O paláci srovn. čl. 16. 8. Východní křídlo křížové chodby v bývalém augustiniánském klášteře Za str. 128 v Roudnici n. L. O klášteru srovn. čl. 16. 9. Zakládací listina Karlovy university. Přeložena v čl. 29 a srovn. i po- známky k tomuto článku. 10. Pečetidlo Karlovy university. Asi z doby jejího založení. Archiv Kar- lovy university. Na pečetidle je vyryt kníže sv. Václav a před ním klečící Karel IV., který podává světci zakládací listinu pražské university. Na jedné straně je znak Království českého, na druhé znak staré Římské říše. Kolem je nápis: SIGILLVM UNIVERSITATIS SCOLARIVM STVDII PRAGEN- SIS (Pečeť obce scholárů učení Pražského). Za str. 144 II. Zakládací listina Karlovy koleje. Přeložena v čl. 29. tam i poznámka o koleji. — Je na ní monogram Karlův, označující celý jeho panovnický titul. 12. Max Švabinský: Svatováclavská koruna. Za str. 160 13. Arnošt z Pardubic. V triforiu Svatovítského chrámu. Poprsí vytvořil (tak jako č. 32) jiný umělec než poprsí královské rodiny. 14. Madona Kladská. V dolním rohu Arnošt z Pardubic (s odloženými odznaky své hodnosti). Kolem r. 1350. Deutsches Museum v Berlíně. Za str. 176 437
Strana 438
Deskový obraz, 186x95 cm, střední část oltáře, jehož křídla tvořily menší obrazy, dnes nezachované. O ní podrobně Česká malba gotická, str. 51-54. Podle ní (str. 53) je Madona z Kladska »dílem českého malířství v obsahu, duchu i formě a je z prvních článků řady, která vede k národním typům Madon českých, vzniklých v době okolo r. 1400 ... Jeví se nám jako vrchol- ný produkt mariánských obrazů, vytvořených v širším okruhu mistra vyše- brodského cyklu«. 15. Antifonář Arnošta z Pardubic: Ozdobná strana s iniciálou H, obrazem Narození Páně a dole se znakem A. z Pardubic. Po r. 1350. Trojdílný anti- fonář je v kapitulní knihovně pražské. 16. Mistr vyšebrodský: Zvěstování Panny Marie. Kolem r. 1350. Národní galerie. Mistr vyšebrodského cyklu, devíti desek s výjevy ze života a utrpení Kristova, je složitý a vynikající zjev evropského malířství kolem polovice 14. století. Ve své tvorbě sloučil prvky vyspělé gotiky severské s uměním italským »a spojil oba tyto směry v slohový výraz, který představuje tzv. pře- chodné období české školy malířské«. Podrobněji o něm: Česká malba go- tická, str. 15, 41-49. 17. Brevíř křižovnického velmistra Lva. Ozdobná strana s iniciálou B, obrazem Krista, krále Davida a velmistra Lva, 1356. Rukopis vyniká bohat- stvím své malířské výzdoby a obsahem i formou svých miniatur. 18. Brevíř křižovnického velmistra Lva: Ze staročeského kalendáře (Me- dailony měsíců března, května, července, srpna, října a prosince). Za str. 192 19. Jezdci a střelci. Z Velislavovy bible. List 117a: Holofernovi jezdci a střelci (Judith 2, 12-13). Velislavova bible, nazvaná tak podle objednatele knihy, snad Velislava, notáře kanceláře Karla IV. (1341-1346), je objemný kodex (v Nár. a univ. knihovně v Praze) o 188 pergamenových listech a obsahuje 747 kolorovaných obrazů k části Starého zákona (I. a II. kn. Mojžíšova, Daniel, kn. Soudců, Judith), k cyklu o Antikristovi, k životu Kristovu, k cyklu Apokalypsy a Skutků apoštolských a k legendě o sv. Václavu. Vlastním účelem knihy jsou obrazy, stručný text tvoří k nim jen doprovod. Kresby jsou kolorovány říd- kými vodovými barvami a rozeznávají se v nich dvě skupiny ilustrační (mistr dílny a podřízení spolupracovníci). Tato vynikající památka naší knižní ilustrace gotické je dílem české školy, která stála pod vlivem tradice, jež se vyvíjela na německém jihozápadě v horním Porýní. Její vznik klade Matěj- ček (str. 114) do doby nepříliš vzdálené polovině XIV. století. Kniha je také velmi cenná po stránce kulturně-historické, neboť biblické osoby jsou oděny tehdejším šatem soudobým. 20. Část výzdoby ostatkových desek na Strahově. Ukázka umělecké práce Za str. 208 zlatnické a klenotnické. 21. Kaple Božího těla. Od Filipa van den Boosche. Z Prospektu Egidia Sadelera z r. 1606. Ryl Jan Weecher. Stávala na nyn. Karlově náměstí proti Novoměstské radnici. Roku 1791 byla zbořena. 22. Pražský hrad za Karla IV. Podle rekonstrukce V. Menda. Za str. 224 23. Chrám sv. Víta. Pohled ke kněžišti. Přední část od Matyáše z Arrasu, dokončená Petrem Parléřem. 438
Deskový obraz, 186x95 cm, střední část oltáře, jehož křídla tvořily menší obrazy, dnes nezachované. O ní podrobně Česká malba gotická, str. 51-54. Podle ní (str. 53) je Madona z Kladska »dílem českého malířství v obsahu, duchu i formě a je z prvních článků řady, která vede k národním typům Madon českých, vzniklých v době okolo r. 1400 ... Jeví se nám jako vrchol- ný produkt mariánských obrazů, vytvořených v širším okruhu mistra vyše- brodského cyklu«. 15. Antifonář Arnošta z Pardubic: Ozdobná strana s iniciálou H, obrazem Narození Páně a dole se znakem A. z Pardubic. Po r. 1350. Trojdílný anti- fonář je v kapitulní knihovně pražské. 16. Mistr vyšebrodský: Zvěstování Panny Marie. Kolem r. 1350. Národní galerie. Mistr vyšebrodského cyklu, devíti desek s výjevy ze života a utrpení Kristova, je složitý a vynikající zjev evropského malířství kolem polovice 14. století. Ve své tvorbě sloučil prvky vyspělé gotiky severské s uměním italským »a spojil oba tyto směry v slohový výraz, který představuje tzv. pře- chodné období české školy malířské«. Podrobněji o něm: Česká malba go- tická, str. 15, 41-49. 17. Brevíř křižovnického velmistra Lva. Ozdobná strana s iniciálou B, obrazem Krista, krále Davida a velmistra Lva, 1356. Rukopis vyniká bohat- stvím své malířské výzdoby a obsahem i formou svých miniatur. 18. Brevíř křižovnického velmistra Lva: Ze staročeského kalendáře (Me- dailony měsíců března, května, července, srpna, října a prosince). Za str. 192 19. Jezdci a střelci. Z Velislavovy bible. List 117a: Holofernovi jezdci a střelci (Judith 2, 12-13). Velislavova bible, nazvaná tak podle objednatele knihy, snad Velislava, notáře kanceláře Karla IV. (1341-1346), je objemný kodex (v Nár. a univ. knihovně v Praze) o 188 pergamenových listech a obsahuje 747 kolorovaných obrazů k části Starého zákona (I. a II. kn. Mojžíšova, Daniel, kn. Soudců, Judith), k cyklu o Antikristovi, k životu Kristovu, k cyklu Apokalypsy a Skutků apoštolských a k legendě o sv. Václavu. Vlastním účelem knihy jsou obrazy, stručný text tvoří k nim jen doprovod. Kresby jsou kolorovány říd- kými vodovými barvami a rozeznávají se v nich dvě skupiny ilustrační (mistr dílny a podřízení spolupracovníci). Tato vynikající památka naší knižní ilustrace gotické je dílem české školy, která stála pod vlivem tradice, jež se vyvíjela na německém jihozápadě v horním Porýní. Její vznik klade Matěj- ček (str. 114) do doby nepříliš vzdálené polovině XIV. století. Kniha je také velmi cenná po stránce kulturně-historické, neboť biblické osoby jsou oděny tehdejším šatem soudobým. 20. Část výzdoby ostatkových desek na Strahově. Ukázka umělecké práce Za str. 208 zlatnické a klenotnické. 21. Kaple Božího těla. Od Filipa van den Boosche. Z Prospektu Egidia Sadelera z r. 1606. Ryl Jan Weecher. Stávala na nyn. Karlově náměstí proti Novoměstské radnici. Roku 1791 byla zbořena. 22. Pražský hrad za Karla IV. Podle rekonstrukce V. Menda. Za str. 224 23. Chrám sv. Víta. Pohled ke kněžišti. Přední část od Matyáše z Arrasu, dokončená Petrem Parléřem. 438
Strana 439
Za str. 240 24. Karel IV. V triforiu Svatovítského chrámu. 25. Anna Svídnická, třetí choť Karla IV. V triforiu Svatovítského chrámu. 26. Detail mosaiky na jižní straně Svatovítského chrámu. Za str. 256 Mosaika, pořízená za Karla IV. v letech 1370-1371, dílo umělců přímo benátských nebo na umění benátského okruhu závislých; zabírá asi 85 m2 a je umístěna nad arkádami předsíně jižní křížové lodi. Stěna a tím i obraz jsou děleny přístěnnými fialami, z pilířů arkád vystupujícími, ve tři pole, z nichž obě postranní jsou prolomena okénky. Obraz byl původně zavěšen na drá- těné síti, upevněné v kvádrové zdi rozeklanými skobami. Dnes je zapuštěn do prohloubené plochy zdi. Mosaika je složena z mnohobarevných skelných kousků, tvaru nepravidelných komolých jehlanů nebo hranolů, jejichž čtve- rečná základna je zřídka větší než 1 cm2. Jen v malém rozsahu je v obraze užito štípaného křemene pletové barvy stupňovaných tónů. Původně byly kostky zasazeny do druhé vrstvy omítky, na síti lpící, po opravě roku 1910 byly vsazeny celé části mosaiky, starou omítkou tmelené, v cementový podklad. Triptych je vrouben nahoře dekorativní linkou, ze které se zachovala jen střední část, obsahující obraz roušky Veroničiny a kus rostlinného orna- mentu. Každé pole zvlášť je lemováno geometrickým ornamentem. V střed- ním poli je obraz Krista trůnícího v mandorle, nesené sborem desíti andělů se symboly umučení. Ve středu pole pod ním jsou umístěny postavy klečících zemských patronů, zprava sv. Prokopa, Zikmunda, Víta, zleva sv. Václava, Ludmily, Vojtěcha. Pod nimi je rozpjat pás s podpisy světců. Dole v klíno- vých částech podél oblouku arkády jsou podobizny donátora Karla IV. a jeho choti Alžběty Pomořanské. V levém poli je z levé strany okénka skupina šesti apoštolů s emblémy, z pravé klečící postava Panny Marie. Ve středu a spodní části pole je scéna zmrtvýchvstání. Mrtví se zdvihají ze hrobů za pomoci andělů. Pravé pole obsahuje druhou skupinu apoštolů na pravé a postavu sv. Josefa na levé straně od okénka. V středu a spodní části pole je skupina odsouzenců zaháněných archandělem a vlečených ďábly v jícen pekla, v němž sedí spoutaný satan s ďábly (A. Matějček, Umělecké poklady Čech I, 1913, str. 2-3). 27. Alžběta Pomořanská, čtvrtá manželka Karla IV. V triforiu Svatovit- ského chrámu. 28. Petr Parléř. V triforiu Svatovítského chrámu. Poprsí, vytvořené podle skutečnosti jiným umělcem, než tomu bylo u čísel předešlých. 29. Svatováclavská kaple v Svatovitském chrámu. Dílo Petra Parléře. 30. Petr Parléř: Sv. Václav. Z r. 1373. Opuková socha byla původně kolo- tovaná, vlasy a vous byly světlehnědé, obroučky koruny zlaté, krzno pomalo- váno na způsob brokátu, plášť byl vně červený s podšívkou zelenou, brnění šedavé, zbraně, pás i ostruhy zlaté. O soše podrobně Dějepis výtvarného Za str. 272 umění I, 196-198. 31. Jan Jindřich, markrabě moravský. V triforiu Svatovítského chrámu. 32. Beneš Krabice z Weitmile, třetí ředitel stavby Svatovítského dómu. V triforiu tamže. Beneš, kanovník pražské kapituly a kronikář, řídil stavbu Za str. 288 do své smrti r. 1375. 439
Za str. 240 24. Karel IV. V triforiu Svatovítského chrámu. 25. Anna Svídnická, třetí choť Karla IV. V triforiu Svatovítského chrámu. 26. Detail mosaiky na jižní straně Svatovítského chrámu. Za str. 256 Mosaika, pořízená za Karla IV. v letech 1370-1371, dílo umělců přímo benátských nebo na umění benátského okruhu závislých; zabírá asi 85 m2 a je umístěna nad arkádami předsíně jižní křížové lodi. Stěna a tím i obraz jsou děleny přístěnnými fialami, z pilířů arkád vystupujícími, ve tři pole, z nichž obě postranní jsou prolomena okénky. Obraz byl původně zavěšen na drá- těné síti, upevněné v kvádrové zdi rozeklanými skobami. Dnes je zapuštěn do prohloubené plochy zdi. Mosaika je složena z mnohobarevných skelných kousků, tvaru nepravidelných komolých jehlanů nebo hranolů, jejichž čtve- rečná základna je zřídka větší než 1 cm2. Jen v malém rozsahu je v obraze užito štípaného křemene pletové barvy stupňovaných tónů. Původně byly kostky zasazeny do druhé vrstvy omítky, na síti lpící, po opravě roku 1910 byly vsazeny celé části mosaiky, starou omítkou tmelené, v cementový podklad. Triptych je vrouben nahoře dekorativní linkou, ze které se zachovala jen střední část, obsahující obraz roušky Veroničiny a kus rostlinného orna- mentu. Každé pole zvlášť je lemováno geometrickým ornamentem. V střed- ním poli je obraz Krista trůnícího v mandorle, nesené sborem desíti andělů se symboly umučení. Ve středu pole pod ním jsou umístěny postavy klečících zemských patronů, zprava sv. Prokopa, Zikmunda, Víta, zleva sv. Václava, Ludmily, Vojtěcha. Pod nimi je rozpjat pás s podpisy světců. Dole v klíno- vých částech podél oblouku arkády jsou podobizny donátora Karla IV. a jeho choti Alžběty Pomořanské. V levém poli je z levé strany okénka skupina šesti apoštolů s emblémy, z pravé klečící postava Panny Marie. Ve středu a spodní části pole je scéna zmrtvýchvstání. Mrtví se zdvihají ze hrobů za pomoci andělů. Pravé pole obsahuje druhou skupinu apoštolů na pravé a postavu sv. Josefa na levé straně od okénka. V středu a spodní části pole je skupina odsouzenců zaháněných archandělem a vlečených ďábly v jícen pekla, v němž sedí spoutaný satan s ďábly (A. Matějček, Umělecké poklady Čech I, 1913, str. 2-3). 27. Alžběta Pomořanská, čtvrtá manželka Karla IV. V triforiu Svatovit- ského chrámu. 28. Petr Parléř. V triforiu Svatovítského chrámu. Poprsí, vytvořené podle skutečnosti jiným umělcem, než tomu bylo u čísel předešlých. 29. Svatováclavská kaple v Svatovitském chrámu. Dílo Petra Parléře. 30. Petr Parléř: Sv. Václav. Z r. 1373. Opuková socha byla původně kolo- tovaná, vlasy a vous byly světlehnědé, obroučky koruny zlaté, krzno pomalo- váno na způsob brokátu, plášť byl vně červený s podšívkou zelenou, brnění šedavé, zbraně, pás i ostruhy zlaté. O soše podrobně Dějepis výtvarného Za str. 272 umění I, 196-198. 31. Jan Jindřich, markrabě moravský. V triforiu Svatovítského chrámu. 32. Beneš Krabice z Weitmile, třetí ředitel stavby Svatovítského dómu. V triforiu tamže. Beneš, kanovník pražské kapituly a kronikář, řídil stavbu Za str. 288 do své smrti r. 1375. 439
Strana 440
33. Karlštejn. Před novodobým obnovením. Plán od Matyáše z Arrasu, stavbu dokončil Petr Parléř. Srovn. čl. 49 p. 4. 34. Kaple sv. Kříže na Karlštejně. Po novodobé úpravě. Byla bohatě a překrásně vyzdobena mistrem Theodorikem (viz nsl.). Za str. 288 35. Mistr Theodorik: Sv. Kateřina. V kapli sv. Kříže na Karlštejně. O pů- vodu mistra Theodorika nevíme nic, ale jsou zachována některá data z jeho života. V pořádku pražského malířského bratrstva, založeného r. 1348, je uve- den na prvním místě, r. 1359 se jmenuje jako královský malíř usedlý na Hradčanech, z r. 1367 je listina, kterou mu udělil Karel IV. některé výhody jako držiteli dvorce v Moříně u Karlštejna, a to jako odměnu za malířské práce vykonané v kapli sv. Kříže. Theodorik bohatě vyzdobil v letech 1357-1367 nebo 1365-1367 kapli sv. Kříže na Karlštejně. Vedle velkého obrazu „Ukřižování“ (221,5x175 cm) a Krista oplakávaného třemi Mariemi, nástěnných maleb Zvěstování, Navštívení, Narození Páně, Marií u hrobu Kristova a Krista zjevujícího se Marii Mag- daleně, Klanění apokalyptickému beránku a Trůnícího Krista, je tam 127 de- sek s polopostavami světců, světic, andělů a proroků. O nich podrobně Dějepis výtvarného umění I, 295-299 a Česká malba gotická, str. 18-20, 67-76. Byl to umělec samostatný, osobitý, slovansky cítící, jeden z největších zjevů gotického malířství. 36. Cestovní brevíř (Liber viaticus) biskupa Jana ze Středy. Iniciála O s obrázkem klanění Tří králů. Před rokem 1364. V Národním museu. O zálibě Jana ze Středy v krásně iluminovaných knihách srovn. i čl. 60c p. 1. Tento rukopis patří k nejvzácnějším dílům doby gotické a jeho tvůrce se klade do řady umělců světových. Srovn. o něm Dějepis výtvarného umění I, 280-284. 37. Misál biskupa Jana ze Středy. Ozdobná strana s iniciálou A a obráz- kem Zvěstování. Po r. 1364. V kapitulní knihovně v Praze. 38. Evangeliář psaný a iluminovaný Janem z Opavy. Ozdobná strana s iniciálou I a postavami proroků. 1368. V Národní knihovně ve Vídni. O Janovi z Opavy viz čl. 61c) s pozn. Evangeliář byl psán pro rakouské Za str. 304 vévody. 39. Votivní obraz arcibiskupa Jana Očka z Vlašimě. Národní galerie. Po r. 1370. Obraz (181X96 cm) byl asi malován pro kapli ve věži roudnického zámku (venkovského sídla pražských arcibiskupů), kterou 15. června 1371 vy- světil k poctě Panny Marie a světců Svatovítského chrámu sám Jan Očko z Vlašimě. V horní části obrazu, u trůnu Panny Marie s nahým Ježíškem, klečí vlevo císař Karel IV., mající u kolenou říšskou černou orlici, za ním stojí sv. Zik- mund. Zprava klečí mladistvý Václav IV. se znakem českého lva u nohou. Za ním je sv. Václav, který drží v pravici korouhev se staročeskou orlicí. V dolní části klečí dárce obrazu Jan Očko z Vlašimě, vlevo je sv. Vojtěch a za ním sv. Prokop. Zprava přistupuje ke klečícímu arcibiskupovi sv. Vít a za ním stojí sv. Ludmila. 40. Mistr třeboňský: Kristus na hoře Olivetské. Po r. 1330. Národní galerie. Mistr třeboňský byl geniální tvůrce oltáře, který kdysi zdobil některý kos- 440
33. Karlštejn. Před novodobým obnovením. Plán od Matyáše z Arrasu, stavbu dokončil Petr Parléř. Srovn. čl. 49 p. 4. 34. Kaple sv. Kříže na Karlštejně. Po novodobé úpravě. Byla bohatě a překrásně vyzdobena mistrem Theodorikem (viz nsl.). Za str. 288 35. Mistr Theodorik: Sv. Kateřina. V kapli sv. Kříže na Karlštejně. O pů- vodu mistra Theodorika nevíme nic, ale jsou zachována některá data z jeho života. V pořádku pražského malířského bratrstva, založeného r. 1348, je uve- den na prvním místě, r. 1359 se jmenuje jako královský malíř usedlý na Hradčanech, z r. 1367 je listina, kterou mu udělil Karel IV. některé výhody jako držiteli dvorce v Moříně u Karlštejna, a to jako odměnu za malířské práce vykonané v kapli sv. Kříže. Theodorik bohatě vyzdobil v letech 1357-1367 nebo 1365-1367 kapli sv. Kříže na Karlštejně. Vedle velkého obrazu „Ukřižování“ (221,5x175 cm) a Krista oplakávaného třemi Mariemi, nástěnných maleb Zvěstování, Navštívení, Narození Páně, Marií u hrobu Kristova a Krista zjevujícího se Marii Mag- daleně, Klanění apokalyptickému beránku a Trůnícího Krista, je tam 127 de- sek s polopostavami světců, světic, andělů a proroků. O nich podrobně Dějepis výtvarného umění I, 295-299 a Česká malba gotická, str. 18-20, 67-76. Byl to umělec samostatný, osobitý, slovansky cítící, jeden z největších zjevů gotického malířství. 36. Cestovní brevíř (Liber viaticus) biskupa Jana ze Středy. Iniciála O s obrázkem klanění Tří králů. Před rokem 1364. V Národním museu. O zálibě Jana ze Středy v krásně iluminovaných knihách srovn. i čl. 60c p. 1. Tento rukopis patří k nejvzácnějším dílům doby gotické a jeho tvůrce se klade do řady umělců světových. Srovn. o něm Dějepis výtvarného umění I, 280-284. 37. Misál biskupa Jana ze Středy. Ozdobná strana s iniciálou A a obráz- kem Zvěstování. Po r. 1364. V kapitulní knihovně v Praze. 38. Evangeliář psaný a iluminovaný Janem z Opavy. Ozdobná strana s iniciálou I a postavami proroků. 1368. V Národní knihovně ve Vídni. O Janovi z Opavy viz čl. 61c) s pozn. Evangeliář byl psán pro rakouské Za str. 304 vévody. 39. Votivní obraz arcibiskupa Jana Očka z Vlašimě. Národní galerie. Po r. 1370. Obraz (181X96 cm) byl asi malován pro kapli ve věži roudnického zámku (venkovského sídla pražských arcibiskupů), kterou 15. června 1371 vy- světil k poctě Panny Marie a světců Svatovítského chrámu sám Jan Očko z Vlašimě. V horní části obrazu, u trůnu Panny Marie s nahým Ježíškem, klečí vlevo císař Karel IV., mající u kolenou říšskou černou orlici, za ním stojí sv. Zik- mund. Zprava klečí mladistvý Václav IV. se znakem českého lva u nohou. Za ním je sv. Václav, který drží v pravici korouhev se staročeskou orlicí. V dolní části klečí dárce obrazu Jan Očko z Vlašimě, vlevo je sv. Vojtěch a za ním sv. Prokop. Zprava přistupuje ke klečícímu arcibiskupovi sv. Vít a za ním stojí sv. Ludmila. 40. Mistr třeboňský: Kristus na hoře Olivetské. Po r. 1330. Národní galerie. Mistr třeboňský byl geniální tvůrce oltáře, který kdysi zdobil některý kos- 440
Strana 441
tel (asi kostel sv. Jiljí) v Třeboni. Roznesené tabule oltáře jsou dnes shro- mážděny v Národní galerii a jsou asi jen zbytkem většího obrazového cyklu. K cyklu patří obrazy Kristus na hoře Olivetské, Kladení do hrobu a Zmrtvýchvstání Krista. Na jejich rubu jsou postavy světců a světic. K nim se slohově připojuje obraz Ukřižování. Jeho dílna byla významnou školou umění malířského a měla vliv nejen na obor malby deskové, ale i na díla českých iluminátorů okolo r. 1400. 41. Mince v době Karlově. Mince Karla IV. ražené v rozličných částech jeho zemí: 1. Český dukát mladšího typu (nejstarší typ napodoboval přesně flo- rentský vzor (s obrazem panovníka s českou korunou) (před r. 1357). 2. Český dukát mladšího typu s císařskou korunou (po r. 1357). 3. Pražský groš ražený v mincovně v Kutné Hoře. 4. Pražský malý groš (parvus) z Kutnohorské mincovny. 5. Český peníz (1/16 pražského groše) brakteátovitého střížku (tzv. dutý peníz), patrně z Kutnohorské mincovny. 6. Český dutý haléř se lvem (polovina předešlého). 7. Český dutý peníz se sv. Václavem (obraz napodobuje obraz rubu dvoustranného pražského parvu). 8. Český dutý haléř s korunou (obraz napodobuje obraz rubu dvoustran- ného pražského parvu.) 9. Líc a rub slezského haléře města Vratislavě (1346-1378). 10. Líc a rub haléře, raženého patrně v městě Heidingsfeldu (v letech 1368—1370). II. Peníz tzv. »Nových Čech«, Horní (České) Falce, ražený v Laufu (1356-1363). 12. Peníz České Falce, ražený společně s Václavem IV. v Laufu. Karel IV. věnoval značnou pozornost i mincovnictví, ať českému, ať říš- skému nebo jednotlivých svých držav za hranicemi Českého království. Zdá se dokonce, i když mnohé záležitosti ražby českých mincí byly řešeny dík znalostem a péči některých „mistrů královské komory“ i jiných zkušených mužů, že Karel IV. i osobně dobře znal význam spořádané měny. V Čechách zdědil po otci a dědovi mincovní a měnovou soustavu, jejímž základem byl stříbrný pražský groš. Na ten šlo 12 drobných mincí, tzv. pražských parvů. Právě za Karla IV. zdomácněl pro tyto název haléře. Jan Lucemburský za- razil u nás i zlaté mince, florény podle vzoru zlatých ražeb města Florencie. Karel IV. pokračoval také v jejich ražbě, nejprve týmž typem (na jedné straně dukátu byla florentská lilie, na druhé postava florentského patrona, sv. Jana Křtitele), později novým typem se svým obrazem do tří čtvrtí na jedné straně a s obrazem českého lva na straně druhé. V tomto typu došlo po římské jízdě císařově k velké změně: hlava jeho na lícní straně, která má ostatně charakteristické odjinud známé rysy obličeje Karla IV., je odtud ozdobena korunou císařskou. Tyto dukáty jsou vůbec první českou ražbou, která má v kovu vtisknut opravdu portrét panovníka. Soustava stříbrných českých mincí prošla také velikou změnou. Pražský groš zůstal - jako tzv. „věčná“ mince - sice beze změny ve svých obrazech 441
tel (asi kostel sv. Jiljí) v Třeboni. Roznesené tabule oltáře jsou dnes shro- mážděny v Národní galerii a jsou asi jen zbytkem většího obrazového cyklu. K cyklu patří obrazy Kristus na hoře Olivetské, Kladení do hrobu a Zmrtvýchvstání Krista. Na jejich rubu jsou postavy světců a světic. K nim se slohově připojuje obraz Ukřižování. Jeho dílna byla významnou školou umění malířského a měla vliv nejen na obor malby deskové, ale i na díla českých iluminátorů okolo r. 1400. 41. Mince v době Karlově. Mince Karla IV. ražené v rozličných částech jeho zemí: 1. Český dukát mladšího typu (nejstarší typ napodoboval přesně flo- rentský vzor (s obrazem panovníka s českou korunou) (před r. 1357). 2. Český dukát mladšího typu s císařskou korunou (po r. 1357). 3. Pražský groš ražený v mincovně v Kutné Hoře. 4. Pražský malý groš (parvus) z Kutnohorské mincovny. 5. Český peníz (1/16 pražského groše) brakteátovitého střížku (tzv. dutý peníz), patrně z Kutnohorské mincovny. 6. Český dutý haléř se lvem (polovina předešlého). 7. Český dutý peníz se sv. Václavem (obraz napodobuje obraz rubu dvoustranného pražského parvu). 8. Český dutý haléř s korunou (obraz napodobuje obraz rubu dvoustran- ného pražského parvu.) 9. Líc a rub slezského haléře města Vratislavě (1346-1378). 10. Líc a rub haléře, raženého patrně v městě Heidingsfeldu (v letech 1368—1370). II. Peníz tzv. »Nových Čech«, Horní (České) Falce, ražený v Laufu (1356-1363). 12. Peníz České Falce, ražený společně s Václavem IV. v Laufu. Karel IV. věnoval značnou pozornost i mincovnictví, ať českému, ať říš- skému nebo jednotlivých svých držav za hranicemi Českého království. Zdá se dokonce, i když mnohé záležitosti ražby českých mincí byly řešeny dík znalostem a péči některých „mistrů královské komory“ i jiných zkušených mužů, že Karel IV. i osobně dobře znal význam spořádané měny. V Čechách zdědil po otci a dědovi mincovní a měnovou soustavu, jejímž základem byl stříbrný pražský groš. Na ten šlo 12 drobných mincí, tzv. pražských parvů. Právě za Karla IV. zdomácněl pro tyto název haléře. Jan Lucemburský za- razil u nás i zlaté mince, florény podle vzoru zlatých ražeb města Florencie. Karel IV. pokračoval také v jejich ražbě, nejprve týmž typem (na jedné straně dukátu byla florentská lilie, na druhé postava florentského patrona, sv. Jana Křtitele), později novým typem se svým obrazem do tří čtvrtí na jedné straně a s obrazem českého lva na straně druhé. V tomto typu došlo po římské jízdě císařově k velké změně: hlava jeho na lícní straně, která má ostatně charakteristické odjinud známé rysy obličeje Karla IV., je odtud ozdobena korunou císařskou. Tyto dukáty jsou vůbec první českou ražbou, která má v kovu vtisknut opravdu portrét panovníka. Soustava stříbrných českých mincí prošla také velikou změnou. Pražský groš zůstal - jako tzv. „věčná“ mince - sice beze změny ve svých obrazech 441
Strana 442
(česká koruna a český lev). Zato obrazy parvů se změnily. Nejprve český lev a sv. Václav byli vystřídáni obrazem české koruny a sv. Václava (asi okolo r. 1350, kdy patrně pomocí vlašských odborníků byla provedena první mincovní reforma Karla IV.). K pronikavější změně došlo na samém konci Karlovy vlády, zřejmě vydáním mincovního řádu 2. listopadu 1378, vlastně několik dní před Karlovou smrtí. Tehdy patrně byly staré parvi = haléře vyměněny za brakteátovité ražby dvojího druhu: za duté haléře, buď s obra- zem českého lva nebo české koruny. Druh těchto mincí byl donedávna pro Čechy zcela neznám. Brakteátový tvar znamenal zrychlení ražby jednostran- ných mincí, neboť jedním úderem bylo možno vyrazit několik těchto peněz. Proto je vydání jejich spojováno s dobou, kdy, jak víme, zvláště chudina se dožadovala dostatku drobných platidel. Karel IV. udělil mincovní právo i městu Chebu (r. 1349) a městům slez- ským (hlavně Vratislavi, kde se pak razily haléře s jeho jménem a s obra- zem českého lva a orlice), lužickým, hornofalckým (Laufu) i městu Heidings- feldu u Würzburgu. Pro některé jeho državy pak ani ještě neumíme ražby přidělit, i když víme, že se v nich za Karla IV. mincovalo. Ale i na říšských ražbách se objevovalo jméno Karlovo. Tam ovšem jako jméno císaře. Je tedy kaleidoskop Karlových mincí pestrý a opravdu bohatý. V listinách Karlovy doby se též uvádějí: vídeňská mince (Viennensis mo- neta), pasovská mince (Pataviensis moneta) a haléře (solidi Hallenses). Vídeňskou mincí jsou míněny vídeňské feniky, připomenuté poprvé r. 1203, ale ražené po r. 1189. Byly původně asi I1-lotové, sklesly kolem r. 1400 na 6-5 lotů čistého stříbra. Byla to jedna z nejvýznamnějších mincí středověku vůbec. V době Karla IV. byla poměrně dobrá a proto hojně napodobovaná, ale i prostě braná jako platidlo i v jiných zemích (např. velmi často v již- ním území Čech a Moravy). Podle vídeňských feniků byly zaraženy i české „peníze“, nummi, tj. jedna sedmina pražského groše, právě za Karla IV. Pasovskými jsou označovány feniky biskupů pasovských (někdy i: „denarii Patavienses“). Zhruba se rovnaly fenikům vídeňským. Jejich největší rozšíření spadá do 13. a 14. století. V Čechách se objevují v platech hlavně na jihu a západu. Hallenses (haléře) byly původně feniky říšské mincovny ve Švábském Hallu. V listinách se objevují okolo r. 1200. Obecného rozšíření dosáhly právě za Karla IV., kdy tak byly pojmenovány poprvé i drobné mince české (do té doby: parvi, malé peníze pražské). Em. Nohejlová-Prátová. 42. Nové Město pražské. Z Prospektu Praga Bohemiae Metropolis accu- ratissime Expressa. 1562. Dřevoryt J. Kozla a M. Petrle z Annaberku v Praze. Prospekt je v městské knihovně ve Vratislavi. Za str. 320 43. Karel IV. zpívá v Cambrai část vánoční mše. Ze starofrancouzského rukopisu „Les Grandes Chroniques de France“, o němž v pozn. k čl. 63. Z téhož rukopisu jsou i obrázky č. 44-47. 44. Pařížská městská rada vítá Karla IV. 45. Setkání Karla IV. a Václava IV. s francouzským králem Karlem V. 442
(česká koruna a český lev). Zato obrazy parvů se změnily. Nejprve český lev a sv. Václav byli vystřídáni obrazem české koruny a sv. Václava (asi okolo r. 1350, kdy patrně pomocí vlašských odborníků byla provedena první mincovní reforma Karla IV.). K pronikavější změně došlo na samém konci Karlovy vlády, zřejmě vydáním mincovního řádu 2. listopadu 1378, vlastně několik dní před Karlovou smrtí. Tehdy patrně byly staré parvi = haléře vyměněny za brakteátovité ražby dvojího druhu: za duté haléře, buď s obra- zem českého lva nebo české koruny. Druh těchto mincí byl donedávna pro Čechy zcela neznám. Brakteátový tvar znamenal zrychlení ražby jednostran- ných mincí, neboť jedním úderem bylo možno vyrazit několik těchto peněz. Proto je vydání jejich spojováno s dobou, kdy, jak víme, zvláště chudina se dožadovala dostatku drobných platidel. Karel IV. udělil mincovní právo i městu Chebu (r. 1349) a městům slez- ským (hlavně Vratislavi, kde se pak razily haléře s jeho jménem a s obra- zem českého lva a orlice), lužickým, hornofalckým (Laufu) i městu Heidings- feldu u Würzburgu. Pro některé jeho državy pak ani ještě neumíme ražby přidělit, i když víme, že se v nich za Karla IV. mincovalo. Ale i na říšských ražbách se objevovalo jméno Karlovo. Tam ovšem jako jméno císaře. Je tedy kaleidoskop Karlových mincí pestrý a opravdu bohatý. V listinách Karlovy doby se též uvádějí: vídeňská mince (Viennensis mo- neta), pasovská mince (Pataviensis moneta) a haléře (solidi Hallenses). Vídeňskou mincí jsou míněny vídeňské feniky, připomenuté poprvé r. 1203, ale ražené po r. 1189. Byly původně asi I1-lotové, sklesly kolem r. 1400 na 6-5 lotů čistého stříbra. Byla to jedna z nejvýznamnějších mincí středověku vůbec. V době Karla IV. byla poměrně dobrá a proto hojně napodobovaná, ale i prostě braná jako platidlo i v jiných zemích (např. velmi často v již- ním území Čech a Moravy). Podle vídeňských feniků byly zaraženy i české „peníze“, nummi, tj. jedna sedmina pražského groše, právě za Karla IV. Pasovskými jsou označovány feniky biskupů pasovských (někdy i: „denarii Patavienses“). Zhruba se rovnaly fenikům vídeňským. Jejich největší rozšíření spadá do 13. a 14. století. V Čechách se objevují v platech hlavně na jihu a západu. Hallenses (haléře) byly původně feniky říšské mincovny ve Švábském Hallu. V listinách se objevují okolo r. 1200. Obecného rozšíření dosáhly právě za Karla IV., kdy tak byly pojmenovány poprvé i drobné mince české (do té doby: parvi, malé peníze pražské). Em. Nohejlová-Prátová. 42. Nové Město pražské. Z Prospektu Praga Bohemiae Metropolis accu- ratissime Expressa. 1562. Dřevoryt J. Kozla a M. Petrle z Annaberku v Praze. Prospekt je v městské knihovně ve Vratislavi. Za str. 320 43. Karel IV. zpívá v Cambrai část vánoční mše. Ze starofrancouzského rukopisu „Les Grandes Chroniques de France“, o němž v pozn. k čl. 63. Z téhož rukopisu jsou i obrázky č. 44-47. 44. Pařížská městská rada vítá Karla IV. 45. Setkání Karla IV. a Václava IV. s francouzským králem Karlem V. 442
Strana 443
46. Hostina ve velikém sále královského paláce v Paříži. Po straně: Scéna dobytí Jeruzaléma Godefroyem z Bouillonu. Vpředu na lodi, která byla posouvána lidmi skrytými uvnitř, stojí Petr poustevník. Podrobně o tom Za str. 336 překlad J. Pavla str. 62-64. 47. Karel IV. návštěvou u francouzské královny. O těchto miniaturách Šusta v úvodu k Pavlovu překladu str. 17-18 (podle dvojí studie J. Cibulky). 48. Max Švabinský: Karel IV. Pro diplom čestného doktorátu Karlovy university r. 1948. - Za str. 352 Poslední Přemyslovci-Lucemburkové Mapa severní a střední Itálie. Plán Prahy kolem 1400. Mapa zemí Koruny české r. 1400. Je pořízena podle mapy v OSN VI (za str. 218), ale je i dosti doplněna. Str. 444 443
46. Hostina ve velikém sále královského paláce v Paříži. Po straně: Scéna dobytí Jeruzaléma Godefroyem z Bouillonu. Vpředu na lodi, která byla posouvána lidmi skrytými uvnitř, stojí Petr poustevník. Podrobně o tom Za str. 336 překlad J. Pavla str. 62-64. 47. Karel IV. návštěvou u francouzské královny. O těchto miniaturách Šusta v úvodu k Pavlovu překladu str. 17-18 (podle dvojí studie J. Cibulky). 48. Max Švabinský: Karel IV. Pro diplom čestného doktorátu Karlovy university r. 1948. - Za str. 352 Poslední Přemyslovci-Lucemburkové Mapa severní a střední Itálie. Plán Prahy kolem 1400. Mapa zemí Koruny české r. 1400. Je pořízena podle mapy v OSN VI (za str. 218), ale je i dosti doplněna. Str. 444 443
Strana 444
SBVERNÍ A uM Basile Es Kostnice: bor GPK) 6, po NOS 5 rc cR oFreibur Lausanne k: zz "el Male ged NSPE] Бо NS 4 9 — lena a e RoBtagl k » T o Ns À = are rmz ny jo ) = Z | b v ur. ОПЗ A 444
SBVERNÍ A uM Basile Es Kostnice: bor GPK) 6, po NOS 5 rc cR oFreibur Lausanne k: zz "el Male ged NSPE] Бо NS 4 9 — lena a e RoBtagl k » T o Ns À = are rmz ny jo ) = Z | b v ur. ОПЗ A 444
Strana 445
U K A Z A T E L JMENNY A VECNY Zkratky: hr. = hrad; kl. = klášter, m. = město; i. = řeka A Aberšbach, hr. v severových. Če- chách 394 Abraham, biblický praotec izrael- ského národa 431 Abruzzy, část italského pohoří Ape- nin u Neapole 383 Acciaiuoli, neapolský senešal a bás- ník 392 Adam, podle bible první člověk; sy- nové Adamovi 384 Adda, ř. v sev. Itálii 99 Adiže, ř. v Tyrolsku a sev. Itálii IIO, IIj Adriatické moie 214 Afrika 213, 214, 388 aethiopskć pisky = Sudan a Habeš 214 Aganum, Agaunum (= St. Maurice- en-Valais v kantonu Walliském), opatství řeholních kanovníků sv. Augustina, založené na hrobech thébských mučedníků 272 Agordo, m. v Benátsku 113 Aix, m. v již. Francii 41 akta: soudní akta konsis. pražské 22, 84 Akvileja (Aquileja), m. v sev. Be- nátsku (v Italii) rrr, 121, 263, 272; diecése 122; patriarcha [Bertrand] HI, II2, DI, 122; [Mikulái] 390; Markvart (1565-1381) 181 albansky kardinál viz Grimoaldi Albert (Albrecht), vévoda bavorsky a hrabé holandsky 284—286, 405 Albert, nemanželský syn Jindřicha Korutanského 120 Aethiopia, dn. Albert, »pán« a mistr valdenskych 370 Albornoz Aegidius (Jiljf), kardinál a papežský legát v Itálii 384, 390 Albrecht I., římský král (1298—1308) 311; jeho syn: Albrecht II., vévoda rakouský 106, 109, II4 Albrecht III., vévoda rakouský rzr, 158, 273, 326, 412 Albrecht, hrabě gorický 362 Albrecht Hohenzollernský, purkrabí norimberský 371 Albrecht, vévoda saský 336 Albrecht Sasko-lünebursky 414 Albrecht (asi VII. Habsbursky, 1 1621) arcikníze 376 Albrechtice, osada na Hradecku 234 d'Alengon Philip, arcibiskup rouen- ský 414 Aleria, m. na Korsice, viz Gerard Alexander III., papež (1159—1181) 404 Alexander z Hallesu 325, 411 Alexander Neckham 411 Alexandr Veliký, král macedonský (* 356, Ť 323 př. n. l.) 214, 223, 389 Allia, říčka vlévající se nedaleko Říma do Tiberu 388 Alpy 70, 98, 120, 218, 252, 422; Karn- ské 389 Alsasko [Alsacia], země na Rýně 93, 168, 280, 377 Altmark, marka v Braniborsku 407 Alžběta Rejčka (»královna Hradec- ká«); dcera Přemysla, vévody ka- lišského, krále polského, druhá manželka Václava II. 109, 311 445
U K A Z A T E L JMENNY A VECNY Zkratky: hr. = hrad; kl. = klášter, m. = město; i. = řeka A Aberšbach, hr. v severových. Če- chách 394 Abraham, biblický praotec izrael- ského národa 431 Abruzzy, část italského pohoří Ape- nin u Neapole 383 Acciaiuoli, neapolský senešal a bás- ník 392 Adam, podle bible první člověk; sy- nové Adamovi 384 Adda, ř. v sev. Itálii 99 Adiže, ř. v Tyrolsku a sev. Itálii IIO, IIj Adriatické moie 214 Afrika 213, 214, 388 aethiopskć pisky = Sudan a Habeš 214 Aganum, Agaunum (= St. Maurice- en-Valais v kantonu Walliském), opatství řeholních kanovníků sv. Augustina, založené na hrobech thébských mučedníků 272 Agordo, m. v Benátsku 113 Aix, m. v již. Francii 41 akta: soudní akta konsis. pražské 22, 84 Akvileja (Aquileja), m. v sev. Be- nátsku (v Italii) rrr, 121, 263, 272; diecése 122; patriarcha [Bertrand] HI, II2, DI, 122; [Mikulái] 390; Markvart (1565-1381) 181 albansky kardinál viz Grimoaldi Albert (Albrecht), vévoda bavorsky a hrabé holandsky 284—286, 405 Albert, nemanželský syn Jindřicha Korutanského 120 Aethiopia, dn. Albert, »pán« a mistr valdenskych 370 Albornoz Aegidius (Jiljf), kardinál a papežský legát v Itálii 384, 390 Albrecht I., římský král (1298—1308) 311; jeho syn: Albrecht II., vévoda rakouský 106, 109, II4 Albrecht III., vévoda rakouský rzr, 158, 273, 326, 412 Albrecht, hrabě gorický 362 Albrecht Hohenzollernský, purkrabí norimberský 371 Albrecht, vévoda saský 336 Albrecht Sasko-lünebursky 414 Albrecht (asi VII. Habsbursky, 1 1621) arcikníze 376 Albrechtice, osada na Hradecku 234 d'Alengon Philip, arcibiskup rouen- ský 414 Aleria, m. na Korsice, viz Gerard Alexander III., papež (1159—1181) 404 Alexander z Hallesu 325, 411 Alexander Neckham 411 Alexandr Veliký, král macedonský (* 356, Ť 323 př. n. l.) 214, 223, 389 Allia, říčka vlévající se nedaleko Říma do Tiberu 388 Alpy 70, 98, 120, 218, 252, 422; Karn- ské 389 Alsasko [Alsacia], země na Rýně 93, 168, 280, 377 Altmark, marka v Braniborsku 407 Alžběta Rejčka (»královna Hradec- ká«); dcera Přemysla, vévody ka- lišského, krále polského, druhá manželka Václava II. 109, 311 445
Strana 446
Alžběta Pomořanská, čtvrtá manžel- ka Karla IV. 249-251, 277, 281, 282, 285, 303, 307, 309, 344, 346, 396, 404, 439 Alžběta, druhá dcera Karla IV., manželka Albrechta III., vévody rakouského 273, 310 Alžběta, dcera polského krále Kazi- míra Velikého 250 Alžběta, dcera Jana Jindřicha, mar- kraběte moravského 204 Amadeus, hrabě savojský 270, 271, 401 Amazonky, bojovné ženy v Malé Asii 415 Ambrož sv., církevní otec, biskup milánský (374-397); obřad sv. Am- brože 200 Ancona (Ankona), přístavní m. ve stř. Itálii 192; markrabství Ankonské 99 Andel, m. v Lotrinsku 418 Androin, opat clunyacenský 246 Anežka, manželka markraběte Jošta 344, 346 Anežka, manželka žateckého rychtáře Petra 206, 207 Angelo (Anděl), Florenťan, dvorský lékárník Karla IV. 251, 252, 327, 383, 397, 413 Angelus Frater viz Michael anglicko-francouzská válka 10, 418 Angličané 164, 375, 376, 403, 418 Anglie 187, 338, 403 z Anhaltu Jan 191 z Anjou Ludvík, druhý syn krále Jana II. 401, 402 Anjouovské panství v Neapolsku a Provenci 414 Anna Ceskä, dcera Väclava II., prv- ní choť Jindřicha Korutanského 91, 93, 103 Anna, třetí dcera krále Jana Lucem- burského, manželka Oty Rakou- ského 105-105, 115 Anna Falcká, dcera rynského falc- 446 krabéte Rudolfa, druhá cho? Kar- la IV. 198, 200, 381, 382 Anna Svídnická, třetí manželka Kar- la IV. 25, 200, 219, 250, 273, 390, 398, 439 Antikrist 67, 317, 409 Antiochos III., syrský král v 2. stol. př. n. l. 213, 388 Apokalypsa (Zjevení sv. Jana) 67, 438 Apeniny, horstvo v Itálii 383 Apollón 251, 389, 397 Apoštolská stolice 99, 130, 138, 139, 143, I5I, I62, 163, 165, 178, 180, 182, 186, 191, 201, 203, 204, 250, 255, 256, 283, 287, 322, 324 Apulie, krajina v jižní Itálii 421 Apulské království 200 Arábie, země v Asii 214 Araxes, ř. v Arménii, vtékající do Kaspického moře (nynější Aras) 214 arcibiskupský dvůr, palác 275, 276, 285, 380, 410, 437 arcibiskupský oficiál 61, 273, 322, 409, 431 arcijähenstvi v Cechäch 399 arcijáhni 63, 420; arcijáhenské visi- tace 22 | Arco, m. v již. Tyrolích; pán z Arca I2I Arelatské království v již. Francii pii Rhóné 269, 271, 272, 340, 402, 403 Aristoteles, řecký filosof (384—322/1 pf. n. l) 433 Ariadna, dcera krétského krále Mi- noa 415 Arles, hl. m. Arelatska 272, 402 z Armagnacu hrabë 99, 100 Arménie, země v severozáp. Asii 214 Arnald (Arnaud Aubert), arcibiskup v Auchu 270, 402 Arnoldsdorf, m. ve Slezsku (Opav- sku) 364 Arras, m. v sev. Francii 358
Alžběta Pomořanská, čtvrtá manžel- ka Karla IV. 249-251, 277, 281, 282, 285, 303, 307, 309, 344, 346, 396, 404, 439 Alžběta, druhá dcera Karla IV., manželka Albrechta III., vévody rakouského 273, 310 Alžběta, dcera polského krále Kazi- míra Velikého 250 Alžběta, dcera Jana Jindřicha, mar- kraběte moravského 204 Amadeus, hrabě savojský 270, 271, 401 Amazonky, bojovné ženy v Malé Asii 415 Ambrož sv., církevní otec, biskup milánský (374-397); obřad sv. Am- brože 200 Ancona (Ankona), přístavní m. ve stř. Itálii 192; markrabství Ankonské 99 Andel, m. v Lotrinsku 418 Androin, opat clunyacenský 246 Anežka, manželka markraběte Jošta 344, 346 Anežka, manželka žateckého rychtáře Petra 206, 207 Angelo (Anděl), Florenťan, dvorský lékárník Karla IV. 251, 252, 327, 383, 397, 413 Angelus Frater viz Michael anglicko-francouzská válka 10, 418 Angličané 164, 375, 376, 403, 418 Anglie 187, 338, 403 z Anhaltu Jan 191 z Anjou Ludvík, druhý syn krále Jana II. 401, 402 Anjouovské panství v Neapolsku a Provenci 414 Anna Ceskä, dcera Väclava II., prv- ní choť Jindřicha Korutanského 91, 93, 103 Anna, třetí dcera krále Jana Lucem- burského, manželka Oty Rakou- ského 105-105, 115 Anna Falcká, dcera rynského falc- 446 krabéte Rudolfa, druhá cho? Kar- la IV. 198, 200, 381, 382 Anna Svídnická, třetí manželka Kar- la IV. 25, 200, 219, 250, 273, 390, 398, 439 Antikrist 67, 317, 409 Antiochos III., syrský král v 2. stol. př. n. l. 213, 388 Apokalypsa (Zjevení sv. Jana) 67, 438 Apeniny, horstvo v Itálii 383 Apollón 251, 389, 397 Apoštolská stolice 99, 130, 138, 139, 143, I5I, I62, 163, 165, 178, 180, 182, 186, 191, 201, 203, 204, 250, 255, 256, 283, 287, 322, 324 Apulie, krajina v jižní Itálii 421 Apulské království 200 Arábie, země v Asii 214 Araxes, ř. v Arménii, vtékající do Kaspického moře (nynější Aras) 214 arcibiskupský dvůr, palác 275, 276, 285, 380, 410, 437 arcibiskupský oficiál 61, 273, 322, 409, 431 arcijähenstvi v Cechäch 399 arcijáhni 63, 420; arcijáhenské visi- tace 22 | Arco, m. v již. Tyrolích; pán z Arca I2I Arelatské království v již. Francii pii Rhóné 269, 271, 272, 340, 402, 403 Aristoteles, řecký filosof (384—322/1 pf. n. l) 433 Ariadna, dcera krétského krále Mi- noa 415 Arles, hl. m. Arelatska 272, 402 z Armagnacu hrabë 99, 100 Arménie, země v severozáp. Asii 214 Arnald (Arnaud Aubert), arcibiskup v Auchu 270, 402 Arnoldsdorf, m. ve Slezsku (Opav- sku) 364 Arras, m. v sev. Francii 358
Strana 447
z Arrasu Matýáš, první stavitel Sva- tovítského chrámu 369, 399, 438, 439 Arruns, syn Targuinia Zpupného 386 z Artois hraběnka 338 Asculum (nyn. Ascoli), m. v již. Itá- lii 388 Asie 15, 213; Malá Asie 369 Aš, m. v severozáp. Čechách 404 d’Aubagne Montreal, johanitsky ry- tíř 382 Aufenstein hr. ve vých. Tyrolsku; z Aufensteina Konrád ro; Augsburk (Augipurk), m. v Bavor- sku; augsbursky biskup (Jan Schad- land) 308 Augsburská kronika 415, 416 Augustin sv., Otec cirkevni (354—430) 380, 410, 412, 420 Augustinus Triumphus, doktor pa- fiżskć university 410 augustiniáni: 420 Augustus (pův. čestné příjmení Ok- taviánovo), první římský císař (T r. 14) 212, 216, 217, 417; potom slovo nabylo význam »císař« 216; v středověku = rozmnožitel říše Auch, m. v již. Francii 402 Athéňané 72 Athény, hl. m. Attiky, státu v stř. Řecku 253 Atilius Serranus, fímsky konsul. 215, 387 Atilius: Marcus A. Regulus, římský konsul 213, 286 Atlas, pohoří v Mauretánii (v záp. Africe) 214 Auxerre, m. jihových. od Paříže 119 Avignon, m. v již. Francii 9, 10, 67, 75, 117, 119, 125, 128, 139, 140, 163, 168, 169, 269—275, 275, 284, 286, 287, 317, 358, 367, 368, 373, 374, 379; 384, 386, 388-390, 393, 401, 402, 404, 408, 418, 421, 437; avignonské papežství 62, 63; ,,za- jetí^ 68; avignonsky obchodnicky system 62-66, centralisticky 69; avignonsky biskup, viz Grimoaldi da Avoscano Jacobo Quadagnini 112 B »babylonské zajetí« papežů v Avi- gnoně 75 Bacharach, hr. na Rýně 198 Balduin Lucemburský, bratr císaře Jindřicha VII., arcibiskup trevír- sky (1302—1354) 93, 160, 162, 165, 358, 372, 373 377 Baltazar z Tuscie [de Marcellinis], profesor lékařství 380 Bamberk, m. v Bavorsku 198; bam- berský biskup 416 (Lampert von Brun); diecése 272, 402 z Baru vévoda 330, 334, 337 Barga, městečka v sev. Itálii 97 Barnim starší, vévoda štetínský 271, 401 baroni čeští 6, 36, 41, 45-47 Bartoloměj hrabě viz Frankopan Bartolomeus Urbinensis 410 Baruch, izraelský prorok 352 Basilej, m. ve Švýcarsku 168, 401 Baskové 403 Bassano, m. v sev. Itálii 112, 390 Bavorov, městečko v již. Čechách 262—264, 400; Bavoroviti 264, 400 Bavorové, páni, viz: ze Strakonic Bavorsko, Bavory 110, 115, 118, 120, I2I, 198, 199, 201, 225, 434; bavor- ské üzemí 34 bavorští vévodové 307 Bavoři 110 Bayeux m. v sev. Francii; biskup (Mikuláš I. du Bosc) 331, 414 Beatrix, dcera Ludvíka Bourbonské- ho, druhá manželka krále Jana Lucemburského 105, 363 Beatrix, dcera císaře Jindřicha VII., choť uherského krále Karla I. Ro- berta 91, 357 447
z Arrasu Matýáš, první stavitel Sva- tovítského chrámu 369, 399, 438, 439 Arruns, syn Targuinia Zpupného 386 z Artois hraběnka 338 Asculum (nyn. Ascoli), m. v již. Itá- lii 388 Asie 15, 213; Malá Asie 369 Aš, m. v severozáp. Čechách 404 d’Aubagne Montreal, johanitsky ry- tíř 382 Aufenstein hr. ve vých. Tyrolsku; z Aufensteina Konrád ro; Augsburk (Augipurk), m. v Bavor- sku; augsbursky biskup (Jan Schad- land) 308 Augsburská kronika 415, 416 Augustin sv., Otec cirkevni (354—430) 380, 410, 412, 420 Augustinus Triumphus, doktor pa- fiżskć university 410 augustiniáni: 420 Augustus (pův. čestné příjmení Ok- taviánovo), první římský císař (T r. 14) 212, 216, 217, 417; potom slovo nabylo význam »císař« 216; v středověku = rozmnožitel říše Auch, m. v již. Francii 402 Athéňané 72 Athény, hl. m. Attiky, státu v stř. Řecku 253 Atilius Serranus, fímsky konsul. 215, 387 Atilius: Marcus A. Regulus, římský konsul 213, 286 Atlas, pohoří v Mauretánii (v záp. Africe) 214 Auxerre, m. jihových. od Paříže 119 Avignon, m. v již. Francii 9, 10, 67, 75, 117, 119, 125, 128, 139, 140, 163, 168, 169, 269—275, 275, 284, 286, 287, 317, 358, 367, 368, 373, 374, 379; 384, 386, 388-390, 393, 401, 402, 404, 408, 418, 421, 437; avignonské papežství 62, 63; ,,za- jetí^ 68; avignonsky obchodnicky system 62-66, centralisticky 69; avignonsky biskup, viz Grimoaldi da Avoscano Jacobo Quadagnini 112 B »babylonské zajetí« papežů v Avi- gnoně 75 Bacharach, hr. na Rýně 198 Balduin Lucemburský, bratr císaře Jindřicha VII., arcibiskup trevír- sky (1302—1354) 93, 160, 162, 165, 358, 372, 373 377 Baltazar z Tuscie [de Marcellinis], profesor lékařství 380 Bamberk, m. v Bavorsku 198; bam- berský biskup 416 (Lampert von Brun); diecése 272, 402 z Baru vévoda 330, 334, 337 Barga, městečka v sev. Itálii 97 Barnim starší, vévoda štetínský 271, 401 baroni čeští 6, 36, 41, 45-47 Bartoloměj hrabě viz Frankopan Bartolomeus Urbinensis 410 Baruch, izraelský prorok 352 Basilej, m. ve Švýcarsku 168, 401 Baskové 403 Bassano, m. v sev. Itálii 112, 390 Bavorov, městečko v již. Čechách 262—264, 400; Bavoroviti 264, 400 Bavorové, páni, viz: ze Strakonic Bavorsko, Bavory 110, 115, 118, 120, I2I, 198, 199, 201, 225, 434; bavor- ské üzemí 34 bavorští vévodové 307 Bavoři 110 Bayeux m. v sev. Francii; biskup (Mikuláš I. du Bosc) 331, 414 Beatrix, dcera Ludvíka Bourbonské- ho, druhá manželka krále Jana Lucemburského 105, 363 Beatrix, dcera císaře Jindřicha VII., choť uherského krále Karla I. Ro- berta 91, 357 447
Strana 448
Beauté-sur-Marne, zámek u Paříže 340 Beauvais, m. v sev. Francii; biskup z Beauvais (Joannes de Marigny) 98, (Milo de Normans) 331, 336, 414 Beccariové, rod v Pavii 95 Bedzin, m. v Polsku 372 beghardi, bekyné 420 de Begna Lambert, knéz v Lutychu 420 Bechyné, hr. a m. v jiz. Cechách; bechyüsky arcijáhen 133 Belluno, m. v sev. Itálii 95, 112-114, 121, 363, 390; biskup 363 Bellvicino, hr. v Benátsku 121 Benátky, m. a republika v sev. Itálii I14, 123, 192, 254, 363, 390, 398, 404; benátský biskup (Dominic) 93; benatsti kapitani rr; Benátčané, Benśtśti r1r-1I4, I2I, 390 Beneda, opat kláštera v Teplé 288 Benedikt z Nursie (480—543), zakla- datel řádu benediktinů 421 Benedikt XI., papež (1303—1304) 367, 433 Benedikt XII., papež (1334—1342) 119, 124, 125, 365, 370 benediktini (černí mniši) 421 beneficia (obročí) církevní 63—65 Beneš Minorita tzv. 18, 78 Benešov, m. jižně od Prahy 154 Benoit de Saint More 411, 412 Berg u Kolmaru (v Alsasku); z Ber- gu Adolf II. ur, 119 z Bergu Jan, hofmistr králevice Kar- la 94 Bergamo [Pergamus], m. v sev. Itálii 94, 95, 98 Bergolini, strana v Pise 39r, 392 z Bergova Ota, míšeňský šlechtic 360 de Berlarer Jiljí, Francouz, Karlův náměstek v Reggiu 97 Berlín, m. v Braniborsku 161 Bern, m. v Švýcarsku 401 448 Bernard sv. (1090-1153), zakladatel řádu cisterciáckého Bernard, biskup pražský (1236—1240) 312 Bernard, kardinál-kněz titulu sv. Cy- riaka v Termách 136 Bernardus Alemanni, domsky 414 Bernard II., vévoda svídnicky, nespr. místo Jindřich 200, 382 Bernau, m. v Bavorsku 198 Bernov (? Bernaut), hr. v Čechách 394 berně: obecná zemská [berna, col- lecta generalis] 31, 41, 42, 58, 421; zvlástní [berna specialis] 31, 4t, 42, 421 berníci Slechtictí 42 berní knihy, berní rejstříky 20 Beroun, m. v stř. Čechách 56, 394 z Berry, vévoda Jan, bratr Karla V. 330, 334, 337, 401; jeho dcera 338 Bertold, biskup eichstádtský 401 Bertrand du Poget (Pojet), biskup ostijsky, kardinál, papezsky legát v Itálii 97, 99, 100, 136, 359 Bertrand, patriarcha akvilejsky 121, 122, 372 z.Bessie Mikuláš [Nicolas de Besse], biskup limožský, kardinál 270 Betlém, městečko v Palestině 379 Bezděz, hr. v sev. Čechách 199, 234, 274 Bělák [Villacum, Wilach], m. v Ko- rutanech 192 biblické konkordance 325, 410 Biskupská hora [Mons episcopalis, Geyersberch], viz Supí hora biskupský dvůr (na Menším Městě pražském) 126, 128, 275, 366 (viz též arcibiskupský dvůr) Bítov, hr. na Moravě; z Bítova Smil 377 z Blainville, maršál Karla V. 33; Blanice (nyn. Velká Blanice), měs- tečko v již. Čechách 264, 400 biskup con-
Beauté-sur-Marne, zámek u Paříže 340 Beauvais, m. v sev. Francii; biskup z Beauvais (Joannes de Marigny) 98, (Milo de Normans) 331, 336, 414 Beccariové, rod v Pavii 95 Bedzin, m. v Polsku 372 beghardi, bekyné 420 de Begna Lambert, knéz v Lutychu 420 Bechyné, hr. a m. v jiz. Cechách; bechyüsky arcijáhen 133 Belluno, m. v sev. Itálii 95, 112-114, 121, 363, 390; biskup 363 Bellvicino, hr. v Benátsku 121 Benátky, m. a republika v sev. Itálii I14, 123, 192, 254, 363, 390, 398, 404; benátský biskup (Dominic) 93; benatsti kapitani rr; Benátčané, Benśtśti r1r-1I4, I2I, 390 Beneda, opat kláštera v Teplé 288 Benedikt z Nursie (480—543), zakla- datel řádu benediktinů 421 Benedikt XI., papež (1303—1304) 367, 433 Benedikt XII., papež (1334—1342) 119, 124, 125, 365, 370 benediktini (černí mniši) 421 beneficia (obročí) církevní 63—65 Beneš Minorita tzv. 18, 78 Benešov, m. jižně od Prahy 154 Benoit de Saint More 411, 412 Berg u Kolmaru (v Alsasku); z Ber- gu Adolf II. ur, 119 z Bergu Jan, hofmistr králevice Kar- la 94 Bergamo [Pergamus], m. v sev. Itálii 94, 95, 98 Bergolini, strana v Pise 39r, 392 z Bergova Ota, míšeňský šlechtic 360 de Berlarer Jiljí, Francouz, Karlův náměstek v Reggiu 97 Berlín, m. v Braniborsku 161 Bern, m. v Švýcarsku 401 448 Bernard sv. (1090-1153), zakladatel řádu cisterciáckého Bernard, biskup pražský (1236—1240) 312 Bernard, kardinál-kněz titulu sv. Cy- riaka v Termách 136 Bernardus Alemanni, domsky 414 Bernard II., vévoda svídnicky, nespr. místo Jindřich 200, 382 Bernau, m. v Bavorsku 198 Bernov (? Bernaut), hr. v Čechách 394 berně: obecná zemská [berna, col- lecta generalis] 31, 41, 42, 58, 421; zvlástní [berna specialis] 31, 4t, 42, 421 berníci Slechtictí 42 berní knihy, berní rejstříky 20 Beroun, m. v stř. Čechách 56, 394 z Berry, vévoda Jan, bratr Karla V. 330, 334, 337, 401; jeho dcera 338 Bertold, biskup eichstádtský 401 Bertrand du Poget (Pojet), biskup ostijsky, kardinál, papezsky legát v Itálii 97, 99, 100, 136, 359 Bertrand, patriarcha akvilejsky 121, 122, 372 z.Bessie Mikuláš [Nicolas de Besse], biskup limožský, kardinál 270 Betlém, městečko v Palestině 379 Bezděz, hr. v sev. Čechách 199, 234, 274 Bělák [Villacum, Wilach], m. v Ko- rutanech 192 biblické konkordance 325, 410 Biskupská hora [Mons episcopalis, Geyersberch], viz Supí hora biskupský dvůr (na Menším Městě pražském) 126, 128, 275, 366 (viz též arcibiskupský dvůr) Bítov, hr. na Moravě; z Bítova Smil 377 z Blainville, maršál Karla V. 33; Blanice (nyn. Velká Blanice), měs- tečko v již. Čechách 264, 400 biskup con-
Strana 449
Blanka z Valois (křtěná Markéta), první manželka Karla IV. 9ı, 92, 103, 104, 106-108, 166, 181, 198, 273, 339, 361, 363, 415 Blanquetague [Blanchetaque], brod před ústím Sommy 375 Blatná, m. v jihozáp. Čechách 400; z Blatné Vilém 268 Bogislav Pomořanský 250 Bohuslavici, členové rodu Olbramo- vicü 327, 328, 413 Boiotie, krajina v stř. Řecku 389 Boleslav I. Ukrutný, český kníže (929-967) 199 Bolek, Bolko, v polštině = Boleslav Boleslav II. Ziembický (Minsterber- ský), syn Boleslava I. Javorského, vévoda slezský (T 1341) 108, 361, 362 Boleslav [Bolek] Břežský, bratr Jindřicha VI., vévoda vratislav- ský, břežský a lehnický (Ť 1352) 108, 200, 362 Boleslav Lehnický 414 Bolek Opolský 191, 271, 401 Bolek Svidnicky 156, 158, 280, 282 Boleslav Stará 198, 199 Bologna (Bolońa) [Bononia], m. v sev. Itálii 97, 99, 142, 143, 188, 192, 193, 368, 380; boloňské vysoké učení 188 Boloňští 111 da Bongajo Erndrighetto, měšťan a vladař bellunský 112-114 Bongardo Anichino 403 Bonifác VIII., papež (1294—1303) 130, 367, 373, 427 Bonn, m. v Německu na Rýnu 165, 186, 376, 377 z Boppardu Bayer Theodoric, biskup metský 407 Bor, vesnice u Plas 297 Borov, hr. ve Slezsku 234 Borsnitz Konrád, slezský šlechtic 362 Bořivoj II., český kníže (1101—1107, 1117-1120) 311 29 Čtení o Karlu IV. du Bosc Mikuláš I., biskup bayex- ský 414 z Bouillonu Godefroy, vůdce I. kří- žové výpravy, první král jeruza- lémsky (1058—1100) 337, 443 Boulogne, piístavní m. v sev. Fran- cii; kardinál (Guido de B.) 401; z B. hrabě 334 z Bourbonu Jana, manželka krále Karla V. 338—340, 415, 443 z Bourbonu vévoda 105, 334, 337, 371 z Bourbonu vévodkyné (Isabela) 338, 339, 415 Bozen (Bolzano), m. v již. Tyrolsku 406; bozenské víno 295, 406 Brabantsko [Brabancia], původně vé- vodství, později rozdělené, jižní v nyn. Belgii, sev. v nyn. Nizo- zemí; brabantsky vévoda (Jan III.) 104, I18, 357 z Brabantu vévoda 337 Bradwardin Tomáš, arcibiskup can- terburský 325, 412 z Braisne hrabě 334 Braniborsko, Braniborské markrab- ství [Brandeburgensis marchiona- tus], Braniborská marka, Brande- burská země 7, 14, 26, 41, 156, 306, 309-311, 330, 371, 405, 407, 408, 414 Braniboř, hr. a m. v Braniborsku 161 braniborské letopisy, záznamy 14, 16 Braník, osada na jihu Prahy 290, 291 Bratislava viz Prespurk bratří kazatelé viz dominikáni Braunsberk, hl. m. ve Varmiji [Erm- landu] ve Vych. Prusich; biskup 336 (Jindiich Soerbomu) Breitenstein [Pretenitejn], hr. v Ce- chách 234, 394 Brescia [Breschia, Brixia], m. v sev. Italii 94, 95, 110 Briegskć hory ve Švýcarsku na Rhó- ně 94 Brixen, m. ve středním Tyrolsku; biskupství 109, 120; biskup (Ma- téj) 110 449
Blanka z Valois (křtěná Markéta), první manželka Karla IV. 9ı, 92, 103, 104, 106-108, 166, 181, 198, 273, 339, 361, 363, 415 Blanquetague [Blanchetaque], brod před ústím Sommy 375 Blatná, m. v jihozáp. Čechách 400; z Blatné Vilém 268 Bogislav Pomořanský 250 Bohuslavici, členové rodu Olbramo- vicü 327, 328, 413 Boiotie, krajina v stř. Řecku 389 Boleslav I. Ukrutný, český kníže (929-967) 199 Bolek, Bolko, v polštině = Boleslav Boleslav II. Ziembický (Minsterber- ský), syn Boleslava I. Javorského, vévoda slezský (T 1341) 108, 361, 362 Boleslav [Bolek] Břežský, bratr Jindřicha VI., vévoda vratislav- ský, břežský a lehnický (Ť 1352) 108, 200, 362 Boleslav Lehnický 414 Bolek Opolský 191, 271, 401 Bolek Svidnicky 156, 158, 280, 282 Boleslav Stará 198, 199 Bologna (Bolońa) [Bononia], m. v sev. Itálii 97, 99, 142, 143, 188, 192, 193, 368, 380; boloňské vysoké učení 188 Boloňští 111 da Bongajo Erndrighetto, měšťan a vladař bellunský 112-114 Bongardo Anichino 403 Bonifác VIII., papež (1294—1303) 130, 367, 373, 427 Bonn, m. v Německu na Rýnu 165, 186, 376, 377 z Boppardu Bayer Theodoric, biskup metský 407 Bor, vesnice u Plas 297 Borov, hr. ve Slezsku 234 Borsnitz Konrád, slezský šlechtic 362 Bořivoj II., český kníže (1101—1107, 1117-1120) 311 29 Čtení o Karlu IV. du Bosc Mikuláš I., biskup bayex- ský 414 z Bouillonu Godefroy, vůdce I. kří- žové výpravy, první král jeruza- lémsky (1058—1100) 337, 443 Boulogne, piístavní m. v sev. Fran- cii; kardinál (Guido de B.) 401; z B. hrabě 334 z Bourbonu Jana, manželka krále Karla V. 338—340, 415, 443 z Bourbonu vévoda 105, 334, 337, 371 z Bourbonu vévodkyné (Isabela) 338, 339, 415 Bozen (Bolzano), m. v již. Tyrolsku 406; bozenské víno 295, 406 Brabantsko [Brabancia], původně vé- vodství, později rozdělené, jižní v nyn. Belgii, sev. v nyn. Nizo- zemí; brabantsky vévoda (Jan III.) 104, I18, 357 z Brabantu vévoda 337 Bradwardin Tomáš, arcibiskup can- terburský 325, 412 z Braisne hrabě 334 Braniborsko, Braniborské markrab- ství [Brandeburgensis marchiona- tus], Braniborská marka, Brande- burská země 7, 14, 26, 41, 156, 306, 309-311, 330, 371, 405, 407, 408, 414 Braniboř, hr. a m. v Braniborsku 161 braniborské letopisy, záznamy 14, 16 Braník, osada na jihu Prahy 290, 291 Bratislava viz Prespurk bratří kazatelé viz dominikáni Braunsberk, hl. m. ve Varmiji [Erm- landu] ve Vych. Prusich; biskup 336 (Jindiich Soerbomu) Breitenstein [Pretenitejn], hr. v Ce- chách 234, 394 Brescia [Breschia, Brixia], m. v sev. Italii 94, 95, 110 Briegskć hory ve Švýcarsku na Rhó- ně 94 Brixen, m. ve středním Tyrolsku; biskupství 109, 120; biskup (Ma- téj) 110 449
Strana 450
Brno 55, 57, 110, 374, 410, 412; hrad 104; převor augustiniánů 326; kni- hy počtů 86; rejstříky městských dávek 21 Staré Brno, klášter 411 Brod Český [Bohemicalis, Episcopa- lis], m. v stř. Čechách; špitál 146; děkanát 155 Brod Německý (dnes Havlíčkův), m. v jihových. Čechách 298, 406; vo- dovod 298-300; Brodští 299 Broumovské stěny (skály) v severo- vých. Čechách 394 z Brunecku Ondřej 401 brunšvického vévody sestra, druhá manželka Jindřicha Korutanského 93, 103 Brutus: Lucius Iunius B., první kon- sul republiky v Římě 213, 386, 387 Břetislav I., vévoda český (1034 až 1055) 311 Břetislav II., český kníže (1092—1100) 311 Bievnov [Brunonia], benediktinsky kl. na západ u Prahy; opat 132 Bubny, osada u Prahy 56 Budějovice, m. v již. Čechách 234, 289, 294, 381 Budín [Buda], hr. a hl. m. v Uhrách III, 362, 382 Budyšín, hl. m. v Horní Lužici 26, 118, 161, 234, 255 Budyšínsko, B. země 7, 234, 344, 394 Buchenstein, hr. v Tyrolsku 112 Buloň viz Boulogne Buněk, měšťan a rychtář v Pelhři- mové 301, 302 Buonconvento, osada u Sieny v Itálii 358, 389 Buonsignore de Buonsignori, profe- sor cirkevniho präva 380 Burghard (Burchard), purkrabi mag- deburský, hofmistr Karlova císař- ského dvora 191, 401 Burghausen, m. v Bavorsku 365 450 Burgstall, hr. v Tyrolsku; z Burgstallu Volkmar 114, 365 Burgundsko, kraj ve vých. Francii (Arelat) 94, 270, 377, 402, 403 Burgundci 382 z Burgundu vévoda Filip, bratr Kar- la V. 330, 334, 337 bursy, bursiäni (studenti) 380 Bušek z Braškova, biskupský vikář a prebendář u sv. Víta 133, 134 Bu&ek Linhartüv, arcijahen koufim- ský 369 Bystřice v Kladsku = Habelschwert 234 Bystfice Nova, hr. a m. v jižních Čechách 381 Bytom, m. ve Slezsku 372 Bytomsko, bytomský úděl 372 C Cadorské üdolí v jihovych. Tyrol- sku 112, 121 Caén, m. v Normandii 375 Caesar Gaius Iulius, římský voje- vůdce a státník (100-44 př. n. 1.) 212, 216, 386 Cáchy [Aquisgranum], korunovaćni m. v záp. Německu 309, 374, 376, 381, 396, 408 z Caldonazza Sicco, biskup ve Feltre 112 Cambrai, m. v Sev. Francii 118, 330, 364, 442 Camillus: Marcus Furius C., římský vojevůdce na začátku 4. stol. př. n. l. 213, 387 z Camina páni, viz Ceneda Cappadocie, krajina v jihových. Ma- lé Asii 214 Carfagnana, severní území Luccy v Itálii 97 de Cariti Bernard, biskup évreux- ský 414 da Carrara [Marsiglio a Ubertino], vikáři v Padově m4
Brno 55, 57, 110, 374, 410, 412; hrad 104; převor augustiniánů 326; kni- hy počtů 86; rejstříky městských dávek 21 Staré Brno, klášter 411 Brod Český [Bohemicalis, Episcopa- lis], m. v stř. Čechách; špitál 146; děkanát 155 Brod Německý (dnes Havlíčkův), m. v jihových. Čechách 298, 406; vo- dovod 298-300; Brodští 299 Broumovské stěny (skály) v severo- vých. Čechách 394 z Brunecku Ondřej 401 brunšvického vévody sestra, druhá manželka Jindřicha Korutanského 93, 103 Brutus: Lucius Iunius B., první kon- sul republiky v Římě 213, 386, 387 Břetislav I., vévoda český (1034 až 1055) 311 Břetislav II., český kníže (1092—1100) 311 Bievnov [Brunonia], benediktinsky kl. na západ u Prahy; opat 132 Bubny, osada u Prahy 56 Budějovice, m. v již. Čechách 234, 289, 294, 381 Budín [Buda], hr. a hl. m. v Uhrách III, 362, 382 Budyšín, hl. m. v Horní Lužici 26, 118, 161, 234, 255 Budyšínsko, B. země 7, 234, 344, 394 Buchenstein, hr. v Tyrolsku 112 Buloň viz Boulogne Buněk, měšťan a rychtář v Pelhři- mové 301, 302 Buonconvento, osada u Sieny v Itálii 358, 389 Buonsignore de Buonsignori, profe- sor cirkevniho präva 380 Burghard (Burchard), purkrabi mag- deburský, hofmistr Karlova císař- ského dvora 191, 401 Burghausen, m. v Bavorsku 365 450 Burgstall, hr. v Tyrolsku; z Burgstallu Volkmar 114, 365 Burgundsko, kraj ve vých. Francii (Arelat) 94, 270, 377, 402, 403 Burgundci 382 z Burgundu vévoda Filip, bratr Kar- la V. 330, 334, 337 bursy, bursiäni (studenti) 380 Bušek z Braškova, biskupský vikář a prebendář u sv. Víta 133, 134 Bu&ek Linhartüv, arcijahen koufim- ský 369 Bystřice v Kladsku = Habelschwert 234 Bystfice Nova, hr. a m. v jižních Čechách 381 Bytom, m. ve Slezsku 372 Bytomsko, bytomský úděl 372 C Cadorské üdolí v jihovych. Tyrol- sku 112, 121 Caén, m. v Normandii 375 Caesar Gaius Iulius, římský voje- vůdce a státník (100-44 př. n. 1.) 212, 216, 386 Cáchy [Aquisgranum], korunovaćni m. v záp. Německu 309, 374, 376, 381, 396, 408 z Caldonazza Sicco, biskup ve Feltre 112 Cambrai, m. v Sev. Francii 118, 330, 364, 442 Camillus: Marcus Furius C., římský vojevůdce na začátku 4. stol. př. n. l. 213, 387 z Camina páni, viz Ceneda Cappadocie, krajina v jihových. Ma- lé Asii 214 Carfagnana, severní území Luccy v Itálii 97 de Cariti Bernard, biskup évreux- ský 414 da Carrara [Marsiglio a Ubertino], vikáři v Padově m4
Strana 451
Castel nad Saarou (přítokem Mose- ly) 376 Castelnuovo u Parmy v Itálii 359 Castrozza, údolí na hranicích benát- sko-tyrolských 113 Cato Dionisius - Pseudo-Cato 348, 416 cechy 52-54, 209, 210, 386; cechovní řády 86; pražský cech malířský 86, 440 celestini 421 Ceneda, m. v Benätsku, z Cenedy hrabata, páni z Camina 112, 121 z Cervoly Arnold (Arnauld de Cer- volles) 403 Cicero Marcus Tullius, slavný řečník římský (106-43 př. n. 1.) 212, 386 Cimbrové, germánský kmen 214, 388 Cincinnatus Lucius Ouinctius, diktá- tor v Římě 213, 387 církev v našich zemích v době Kar- lové 60-69 církevní statky, zboží 38, 41 cisterciácký řád, cisterciáci mniši«) 6, 421 Citeaux [lat. Cistercium], cisterciäc- ky kl. v Burgundsku ve Francii 421 cizoložství 244 cla na Vltavě 288-291 Clairefontaine, cisterciácké opatství v Lucembursku 376 Clairvaux [Clara Vallis], cisterc. kl. ve Francii 42I Clermont, m. v již. Francii 417 Cloelia, hrdinná římská dívka 215, 387 Clugny, benediktinský kl. ve Fran- cii; opat (Androin) 246 Cola de Rienzo [Nicolaus], iímsky tribun 203, 204, 383, 384, 386, 389, 396 de Collalto, hrabé, náméstek v Tre- visu 112 Colleoni, rod v Bergamu; páni de' Colleoni 98 de Colombiers Petr, biskup Ostie a (»sedí Veletri, kardinál, papežský legát 219, 391, 393 de Columna Quido 411 Compiégne, m. ve stř. Francii 330 Compostella, poutní místo ve Špa- nělsku s chrámem sv. Jakuba 371 Condom, m. v sev Francii; biskup (Bernardus Alemanni) 331, 414 Conegliaro [Tuglan], m. v Benát- sku 112 Convenevole da Prato, učitel Petrar- kův 386 Cormons, m. ve Furlansku (rkp. má Veronium) 121 Corpus iuris canonici 416 di Corregio Azzo, pán v Parmě 398 Corvinus: Marcus Valerius C. (Cor- vus), hrdinný Říman 213, 387 de' Coseci Lellus Angelus, viz Lelius Cotentin, poloostrov v Normandii 375 z Coucy, hrabě 334, 337; jeho dcera 338 Crassus: Marcus Licinius C., přemo- žitel Spartaka, padl r. 53 př. n. 1., 388 Crécy (Kreščak), dnešní Crécy-en- Ponthieu, ve středověku vesnice v sev. Francii 10, 78, 375, 376; po- blíž lesík Crécy Grange 375 Cremona, m. v sev. Itálii 94, 95, 98-100 cremonský kraj 99 Cremonští 96 Cukmantl (Zlaté Hory), m. ve Slez- sku (Opavsku) 364 Curius: Manius Curius Dentatus, ví- těz nad epirským králem Pyrr- hem 213, 387 Cursor: Lucius Papirius C., několi- krát konsul a diktátor v Římě 213, 387 Curtius Marcus, hrdinný Říman 213, 387 Cyril sv. 180, 182, 183, 185 cyrilometodějská úcta 73 451
Castel nad Saarou (přítokem Mose- ly) 376 Castelnuovo u Parmy v Itálii 359 Castrozza, údolí na hranicích benát- sko-tyrolských 113 Cato Dionisius - Pseudo-Cato 348, 416 cechy 52-54, 209, 210, 386; cechovní řády 86; pražský cech malířský 86, 440 celestini 421 Ceneda, m. v Benätsku, z Cenedy hrabata, páni z Camina 112, 121 z Cervoly Arnold (Arnauld de Cer- volles) 403 Cicero Marcus Tullius, slavný řečník římský (106-43 př. n. 1.) 212, 386 Cimbrové, germánský kmen 214, 388 Cincinnatus Lucius Ouinctius, diktá- tor v Římě 213, 387 církev v našich zemích v době Kar- lové 60-69 církevní statky, zboží 38, 41 cisterciácký řád, cisterciáci mniši«) 6, 421 Citeaux [lat. Cistercium], cisterciäc- ky kl. v Burgundsku ve Francii 421 cizoložství 244 cla na Vltavě 288-291 Clairefontaine, cisterciácké opatství v Lucembursku 376 Clairvaux [Clara Vallis], cisterc. kl. ve Francii 42I Clermont, m. v již. Francii 417 Cloelia, hrdinná římská dívka 215, 387 Clugny, benediktinský kl. ve Fran- cii; opat (Androin) 246 Cola de Rienzo [Nicolaus], iímsky tribun 203, 204, 383, 384, 386, 389, 396 de Collalto, hrabé, náméstek v Tre- visu 112 Colleoni, rod v Bergamu; páni de' Colleoni 98 de Colombiers Petr, biskup Ostie a (»sedí Veletri, kardinál, papežský legát 219, 391, 393 de Columna Quido 411 Compiégne, m. ve stř. Francii 330 Compostella, poutní místo ve Špa- nělsku s chrámem sv. Jakuba 371 Condom, m. v sev Francii; biskup (Bernardus Alemanni) 331, 414 Conegliaro [Tuglan], m. v Benát- sku 112 Convenevole da Prato, učitel Petrar- kův 386 Cormons, m. ve Furlansku (rkp. má Veronium) 121 Corpus iuris canonici 416 di Corregio Azzo, pán v Parmě 398 Corvinus: Marcus Valerius C. (Cor- vus), hrdinný Říman 213, 387 de' Coseci Lellus Angelus, viz Lelius Cotentin, poloostrov v Normandii 375 z Coucy, hrabě 334, 337; jeho dcera 338 Crassus: Marcus Licinius C., přemo- žitel Spartaka, padl r. 53 př. n. 1., 388 Crécy (Kreščak), dnešní Crécy-en- Ponthieu, ve středověku vesnice v sev. Francii 10, 78, 375, 376; po- blíž lesík Crécy Grange 375 Cremona, m. v sev. Itálii 94, 95, 98-100 cremonský kraj 99 Cremonští 96 Cukmantl (Zlaté Hory), m. ve Slez- sku (Opavsku) 364 Curius: Manius Curius Dentatus, ví- těz nad epirským králem Pyrr- hem 213, 387 Cursor: Lucius Papirius C., několi- krát konsul a diktátor v Římě 213, 387 Curtius Marcus, hrdinný Říman 213, 387 Cyril sv. 180, 182, 183, 185 cyrilometodějská úcta 73 451
Strana 452
C Čáslav, m. v stř. Čechách 234; čá- slavský děkanát 155 z Častolovic Půta 401 Čechy [Bohemia], České království [regnum Bohemiae], Česká země 6-9, 11, 15, 16, 23, 25-32, 34-36, 38, 41, 46, 47, 57, 59, 65, 76, 84, 85, 87, 88, 91, 93, 103-105, 107-109, 113 aZ II$, 117, 120, 122, 123, 126, 131, 132-136, 139, IAI, 144, 156, 158, 159, 161, 166, 168, 169, 171, 172, 177, 179, 180, 182, 185, 185-188, 191-196, 198 aZ 202, 204, 205, 207, 210, 218, 220, 222-228, 232-240, 242, 245, 245, 246, 249, 250, 259, 263, 269, 274, 275, 277-282, 284-286, 289, 201, 294-296, 298, 301, 303, 305, 307, 310, 341-344, 350, 352, 358, 360, 361, 367-372, 376, 377, 382, 383, 390-393, 396, 399, 404, 405, 408, 414, 418, 423, 426, 433, 434, 437, 441, 442 Česká koruna, koruna Království českého [corona regni Bohemiae] 14, 26-29, 35, 37, 74, 76, 109, 198, 200, 224, 246, 280, 282, 306, 385, 402, 404, 407, 408, 443 česká společnost doby Karlovy 5, 24, 30, 46-60, 69 český stát 5, 7, 9, 15-17, 24, 25, 28-30, 36, 71, 75, 76, 404, 423 česká šlechta 6, 36, 37 Černé moře 388 černý mor, černá smrt 53, 192, 193 Český les 198 čeští stavové 29, 30 Češi 56, 105, 145, 201, 202, 250, 27], 424: (ve službách cizích) 240, čes- ký národ 219 z Čisté Jitbor 298 číšník (nejvyšší) 45, 422 Črtousy, ves u Prahy 190 452 D t. ř. Dalimil, autor první české ry- mované kroniky 6, 11, 29, 50 Dalmácie 111, 379 z Dampmartin hrabé 334 Dandolo Francesco, benátský dóže 363 Daniel I., biskup pražský (1148-1167) 312 Dante Alighieri, slavný italský bás- ník (1265-1321) 325, 388, 412 dauphin 422 Dauphin (Delfín), hrabě z Vienne, Guido 101, 102, 119 Dauphine [lat. Delphinatus], Vienn- sko 402, 421 David, židovský král (okolo 985 až 955 př. n. l.), skladatel žalmů 379, 431 dávky 58 de Deaux Gaucelin, biskup z Ni- mes 401 Deciové (Rimané): otec Publius De- cius Mus a syn téhož jména obč- tovali Zivot za vlast 213, 387 Dekret kutnohorsky 71 Delfy, m. v starém stř. Řecku 397 desky dvorské 49 desky zemské 23, 33, 34, 48, 49, 84, 85, 235, 236, 395, 422, 423; morav- ské 23, 84, 85 dědictví, jeho zcizování 241 dějepisectví doby Karlovy 5, 10-18 děkanátní organisace 60 Dětleb [Stormer], pražský kanovník 321 Dětřich, biskup wormský. 401, 402 Dětřích, člen řádu sv. Augustina poustevníků 317, 318 Dienzenhofer Kilián Ignác 392 Divis sv. 331, 332, 415 Dobrokovice, osada na Krumlovsku 259, 399 Doksany, Z. kl. premonstr. v sev. Čechách (na Litoměřicku) 312
C Čáslav, m. v stř. Čechách 234; čá- slavský děkanát 155 z Častolovic Půta 401 Čechy [Bohemia], České království [regnum Bohemiae], Česká země 6-9, 11, 15, 16, 23, 25-32, 34-36, 38, 41, 46, 47, 57, 59, 65, 76, 84, 85, 87, 88, 91, 93, 103-105, 107-109, 113 aZ II$, 117, 120, 122, 123, 126, 131, 132-136, 139, IAI, 144, 156, 158, 159, 161, 166, 168, 169, 171, 172, 177, 179, 180, 182, 185, 185-188, 191-196, 198 aZ 202, 204, 205, 207, 210, 218, 220, 222-228, 232-240, 242, 245, 245, 246, 249, 250, 259, 263, 269, 274, 275, 277-282, 284-286, 289, 201, 294-296, 298, 301, 303, 305, 307, 310, 341-344, 350, 352, 358, 360, 361, 367-372, 376, 377, 382, 383, 390-393, 396, 399, 404, 405, 408, 414, 418, 423, 426, 433, 434, 437, 441, 442 Česká koruna, koruna Království českého [corona regni Bohemiae] 14, 26-29, 35, 37, 74, 76, 109, 198, 200, 224, 246, 280, 282, 306, 385, 402, 404, 407, 408, 443 česká společnost doby Karlovy 5, 24, 30, 46-60, 69 český stát 5, 7, 9, 15-17, 24, 25, 28-30, 36, 71, 75, 76, 404, 423 česká šlechta 6, 36, 37 Černé moře 388 černý mor, černá smrt 53, 192, 193 Český les 198 čeští stavové 29, 30 Češi 56, 105, 145, 201, 202, 250, 27], 424: (ve službách cizích) 240, čes- ký národ 219 z Čisté Jitbor 298 číšník (nejvyšší) 45, 422 Črtousy, ves u Prahy 190 452 D t. ř. Dalimil, autor první české ry- mované kroniky 6, 11, 29, 50 Dalmácie 111, 379 z Dampmartin hrabé 334 Dandolo Francesco, benátský dóže 363 Daniel I., biskup pražský (1148-1167) 312 Dante Alighieri, slavný italský bás- ník (1265-1321) 325, 388, 412 dauphin 422 Dauphin (Delfín), hrabě z Vienne, Guido 101, 102, 119 Dauphine [lat. Delphinatus], Vienn- sko 402, 421 David, židovský král (okolo 985 až 955 př. n. l.), skladatel žalmů 379, 431 dávky 58 de Deaux Gaucelin, biskup z Ni- mes 401 Deciové (Rimané): otec Publius De- cius Mus a syn téhož jména obč- tovali Zivot za vlast 213, 387 Dekret kutnohorsky 71 Delfy, m. v starém stř. Řecku 397 desky dvorské 49 desky zemské 23, 33, 34, 48, 49, 84, 85, 235, 236, 395, 422, 423; morav- ské 23, 84, 85 dědictví, jeho zcizování 241 dějepisectví doby Karlovy 5, 10-18 děkanátní organisace 60 Dětleb [Stormer], pražský kanovník 321 Dětřich, biskup wormský. 401, 402 Dětřích, člen řádu sv. Augustina poustevníků 317, 318 Dienzenhofer Kilián Ignác 392 Divis sv. 331, 332, 415 Dobrokovice, osada na Krumlovsku 259, 399 Doksany, Z. kl. premonstr. v sev. Čechách (na Litoměřicku) 312
Strana 453
Dolní Jerčany, městečko ve stř. Če- chách 408 Domažlice [Tusta], m. v jihozáp. Čechách 6, 234, 310; domažlická úmluva 7, 8 dominia (pánů) 46—48, 50, 51, 59 dominium (panovníkovo) 393, 424 Dominik sv. (m70-1221), zakladatel řádu dominikánů 424 Dominik V, patriarcha benátský 358 dominikáni 367, 370, 424 de Dormans Guilielmus, biskup me- auxský 414 Drahelčice, ves u Prahy 190 Drahoslavice, samota na Krumlov- sku 259, 399 drahota v Čechách 249, 250 Dráva, ř. v Korutanech 111 Drážďany, m. v Sasku 194 Dražice, hr. na Boleslavsku 366 z Dražic Řehoř, otec biskupa Ja- na IV. 125 z Dražic Jan II, pražský biskup (1226-1236) 366 z Dražic Jan III., pražský biskup (1258-1278) 366 z Dražic Jan IV., poslední pražský biskup (1301-1343) 11-13, 62, 123, 125 až 130, 132-135, 140, 304, 312, 359, 366-368, 407 Dubä, hr. a m. na Boleslavsku, z Dube päni: z Dubé Hynek Berka, nejvyšší purkrabí 361 z Dubé Albrecht 367 z Dubé Ondřeje Práva zemská česká 85 duchovenstvo: jeho vynětí z moci světské 61, 367, 434, 435 duchovní soudy 61 Dunaj, ř. 110, 214, 362 Durance, přítok Rhóny na levém břehu 422 Durynsko 282 dvorský soud 49 dvorské úřady 45 Dvůr Králové, hr. a m. v severo- vých. Čechách 394 dvůr římský, viz kurie E Edelstein, hr. ve Slezsku (Opav- sku) 364 Eduard III., král anglický (1327-1377) 74, 118, 119, 164, 165, 364, 365, 375, 403 Egejskć mofe, mezi Reckem a Ma- lou Asii 214 Egypt, země v sev. Africe 214 Einhard (Einhart), déjepisec fran- ckÿ 412 Elbeuf, m. ve Francii na dolní Seině 375 Elbinger Jindřich 292 Eleuthér sv. 415 Eliška Přemyslovna, manželka krále Jana Lucemburského 15, 91, 93, 103, 104, 205, 437 emfyteuse 57, 59, 69, 424, 425; emfy- teutické smlouvy 20 Emler Josef 18, 77-80, 82, 85, 86 enklávy lenní 25 Ennius Ouintus, římský básník (T 169 př. n. l.) 397 erekční knihy 22, 80, 398 Erzheim, m. v Lotrinsku 418 Esslingen, m. ve Wiirtembersku 396 Este, mocný rod ve Ferraře 95 Eu, hr. a m. v Normandii; z Eu hrabě 98, 334, 337 Eubojská úžina mezi ostrovem Eu- bojí a vých. pobřežím stř. Řecka 214 Eufrat, západní řeka v Mesopotámii (v nyn. Iráku) 214 Eutropius, asi okolo r. 464 biskup v Orange 351 Eva 314 Evangeliář psaný Janem z Opavy 326, 440 453
Dolní Jerčany, městečko ve stř. Če- chách 408 Domažlice [Tusta], m. v jihozáp. Čechách 6, 234, 310; domažlická úmluva 7, 8 dominia (pánů) 46—48, 50, 51, 59 dominium (panovníkovo) 393, 424 Dominik sv. (m70-1221), zakladatel řádu dominikánů 424 Dominik V, patriarcha benátský 358 dominikáni 367, 370, 424 de Dormans Guilielmus, biskup me- auxský 414 Drahelčice, ves u Prahy 190 Drahoslavice, samota na Krumlov- sku 259, 399 drahota v Čechách 249, 250 Dráva, ř. v Korutanech 111 Drážďany, m. v Sasku 194 Dražice, hr. na Boleslavsku 366 z Dražic Řehoř, otec biskupa Ja- na IV. 125 z Dražic Jan II, pražský biskup (1226-1236) 366 z Dražic Jan III., pražský biskup (1258-1278) 366 z Dražic Jan IV., poslední pražský biskup (1301-1343) 11-13, 62, 123, 125 až 130, 132-135, 140, 304, 312, 359, 366-368, 407 Dubä, hr. a m. na Boleslavsku, z Dube päni: z Dubé Hynek Berka, nejvyšší purkrabí 361 z Dubé Albrecht 367 z Dubé Ondřeje Práva zemská česká 85 duchovenstvo: jeho vynětí z moci světské 61, 367, 434, 435 duchovní soudy 61 Dunaj, ř. 110, 214, 362 Durance, přítok Rhóny na levém břehu 422 Durynsko 282 dvorský soud 49 dvorské úřady 45 Dvůr Králové, hr. a m. v severo- vých. Čechách 394 dvůr římský, viz kurie E Edelstein, hr. ve Slezsku (Opav- sku) 364 Eduard III., král anglický (1327-1377) 74, 118, 119, 164, 165, 364, 365, 375, 403 Egejskć mofe, mezi Reckem a Ma- lou Asii 214 Egypt, země v sev. Africe 214 Einhard (Einhart), déjepisec fran- ckÿ 412 Elbeuf, m. ve Francii na dolní Seině 375 Elbinger Jindřich 292 Eleuthér sv. 415 Eliška Přemyslovna, manželka krále Jana Lucemburského 15, 91, 93, 103, 104, 205, 437 emfyteuse 57, 59, 69, 424, 425; emfy- teutické smlouvy 20 Emler Josef 18, 77-80, 82, 85, 86 enklávy lenní 25 Ennius Ouintus, římský básník (T 169 př. n. l.) 397 erekční knihy 22, 80, 398 Erzheim, m. v Lotrinsku 418 Esslingen, m. ve Wiirtembersku 396 Este, mocný rod ve Ferraře 95 Eu, hr. a m. v Normandii; z Eu hrabě 98, 334, 337 Eubojská úžina mezi ostrovem Eu- bojí a vých. pobřežím stř. Řecka 214 Eufrat, západní řeka v Mesopotámii (v nyn. Iráku) 214 Eutropius, asi okolo r. 464 biskup v Orange 351 Eva 314 Evangeliář psaný Janem z Opavy 326, 440 453
Strana 454
Evreux, m. v sev. Francii; biskup (Bernard de Cariti) 331, 414 Evropa 8, 11, 15, 17, 25, 39, 56, 59, 71, 198, 213, 403, 434 exempce 367, 434, 435 F Fabiove, urozeny rod v starem Ri- mě 213, 387 Fabricius: Gaius F. Luscinus, římský konsul (r. 282 a 279 př. n. l.) 213, 387 Falc Horní [Česká] na západ od Českého lesa 198, 381, 408, 414, 441 falckrabě rýnský 425 Falkenberg, m. ve Slezsku; z Fal- kenbergu vevoda 204 farsky tyran 350, 416 Fécamp [Fiscanense monasterium], benediktinský kl. v Normandii 358; opat viz Petr Rogerii Feltre, m. v sev. ltálii 95, 112-114, 363, 390; biskup 112 Ferdinand I. Habsburský, král český (1526-1564) 423 Ferdinand II. Habsburský, král čes- ký (1619-1637) 433 Feragacius (Agac), emir (král) ve španělské Granadě 119 Ferrara, m. v sev. Itálii 8, 99, 100, 359; ferrarský vladaï (Este) 95, 96, 99; Ferrarstí 99, 100—112 feudalismus 47, 425; feudální systém; feudální pán 57, 59 feudálové 30, 31, 33, 34, 40, 46, 47, 50, 57, 59, 60; světští 7, 41, 45; církevní 41, 65; Vyšší 47, 50; nižší 28, 34, 45-47; bavorští, rakouští 34 Filip IV. Sličný, král francouzský (1285-1314) 107, 373 Filip VL, syn Karla z Valois, hrabé z Anjou, král francouzsky (1328 aZ 1350) 92, 95, 103, 107, 118, 119, 164, 332, 359, 361, 375, 422 454 Filip III., macedonský král (220 až 179 př. n. 1.) 388 Filippi Simone de' Reali z Pistoje, důvěrník krále Jana 95, 97 flagelanti (mrskači) 201, 382, 385 Flandry, kdysi samostatné hrabství, nyní rozdělené mezi Belgii, Nizo- zemí a Francii; flanderský hrabě 119 Flaška Smil z Pradubic (asi 1349 až 1403) autor básně „Nová rada“ 60 Fleimské údolí (Fleimserthal), Fle- marské údolí v již. Tyrolsku, kte- rým protéká řeka Avisio 113 Florencie, m. v Itálii (v Toskáně) 192, 358, 389, 391, 441; Florentané, Florentsti 95, 96, 100 až 112, 221, 359 florény 441 Floss, hr. a m. ve Francich 234, 310 Foebus 251, 397 da Fogliano, rod v Reggiu 95, 100; Ghiberto de’ Fogliano 97 fojt 425 Fojtland 280, 282, 404, 414 formuláře 19, 20 Francie, Francouzské království 8, 26, 76, 91, 93, 95, 98, 103, 107, 108, ny, 118, 120, 122, 187, 200, 203, 227, 330, 332, 333, 335, 336, 338, 358, 388, 369, 375, 388, 398, 402, 403, 414, 421, 435, 434 Francouzi 164, 375, 376 francouzsky královsky dvür 8, 9 Frankenstein, m. ve Slezsku 234 Frankfurt nad Mohanem, m. v stř. Německu 117, 364, 373 Frankfurt ve vých. Německu na ře- ce Odře 285 Frankopan Bartoloměj, Krku a v Senji Im Frankové 402 Franky, vévodství jednak v Poryní, jednak mezi Saskem a Durynskem a mezi Bavorskem a Svábskem n5, 377, 414 hrab& na
Evreux, m. v sev. Francii; biskup (Bernard de Cariti) 331, 414 Evropa 8, 11, 15, 17, 25, 39, 56, 59, 71, 198, 213, 403, 434 exempce 367, 434, 435 F Fabiove, urozeny rod v starem Ri- mě 213, 387 Fabricius: Gaius F. Luscinus, římský konsul (r. 282 a 279 př. n. l.) 213, 387 Falc Horní [Česká] na západ od Českého lesa 198, 381, 408, 414, 441 falckrabě rýnský 425 Falkenberg, m. ve Slezsku; z Fal- kenbergu vevoda 204 farsky tyran 350, 416 Fécamp [Fiscanense monasterium], benediktinský kl. v Normandii 358; opat viz Petr Rogerii Feltre, m. v sev. ltálii 95, 112-114, 363, 390; biskup 112 Ferdinand I. Habsburský, král český (1526-1564) 423 Ferdinand II. Habsburský, král čes- ký (1619-1637) 433 Feragacius (Agac), emir (král) ve španělské Granadě 119 Ferrara, m. v sev. Itálii 8, 99, 100, 359; ferrarský vladaï (Este) 95, 96, 99; Ferrarstí 99, 100—112 feudalismus 47, 425; feudální systém; feudální pán 57, 59 feudálové 30, 31, 33, 34, 40, 46, 47, 50, 57, 59, 60; světští 7, 41, 45; církevní 41, 65; Vyšší 47, 50; nižší 28, 34, 45-47; bavorští, rakouští 34 Filip IV. Sličný, král francouzský (1285-1314) 107, 373 Filip VL, syn Karla z Valois, hrabé z Anjou, král francouzsky (1328 aZ 1350) 92, 95, 103, 107, 118, 119, 164, 332, 359, 361, 375, 422 454 Filip III., macedonský král (220 až 179 př. n. 1.) 388 Filippi Simone de' Reali z Pistoje, důvěrník krále Jana 95, 97 flagelanti (mrskači) 201, 382, 385 Flandry, kdysi samostatné hrabství, nyní rozdělené mezi Belgii, Nizo- zemí a Francii; flanderský hrabě 119 Flaška Smil z Pradubic (asi 1349 až 1403) autor básně „Nová rada“ 60 Fleimské údolí (Fleimserthal), Fle- marské údolí v již. Tyrolsku, kte- rým protéká řeka Avisio 113 Florencie, m. v Itálii (v Toskáně) 192, 358, 389, 391, 441; Florentané, Florentsti 95, 96, 100 až 112, 221, 359 florény 441 Floss, hr. a m. ve Francich 234, 310 Foebus 251, 397 da Fogliano, rod v Reggiu 95, 100; Ghiberto de’ Fogliano 97 fojt 425 Fojtland 280, 282, 404, 414 formuláře 19, 20 Francie, Francouzské království 8, 26, 76, 91, 93, 95, 98, 103, 107, 108, ny, 118, 120, 122, 187, 200, 203, 227, 330, 332, 333, 335, 336, 338, 358, 388, 369, 375, 388, 398, 402, 403, 414, 421, 435, 434 Francouzi 164, 375, 376 francouzsky královsky dvür 8, 9 Frankenstein, m. ve Slezsku 234 Frankfurt nad Mohanem, m. v stř. Německu 117, 364, 373 Frankfurt ve vých. Německu na ře- ce Odře 285 Frankopan Bartoloměj, Krku a v Senji Im Frankové 402 Franky, vévodství jednak v Poryní, jednak mezi Saskem a Durynskem a mezi Bavorskem a Svábskem n5, 377, 414 hrab& na
Strana 455
František z Assisi ([ 1126), zaklada- tel řádu Menších bratří (minoritů) 430 František Pražský, kaplan biskupa Jana IV. z Dražic a kronikář 11-14, 50, 77, 361, 365, 366, 368, 371, 373, 375, 377, 381, 382 fraticellové, členové řádu 383 Frater Angelus, viz Michael Fridrich, biskup pražský (1169-1179) 312 Fridrich I. Barbarossa, německý král a římský císař (1152-1190) 402, 404 Fridrich II., císař. římský a král si- cilský (1197—1250) 394 Fridrich Vilém IV., pruský (*1795, král 1840-1861) 376 Fridrich Sličný, vévoda rakouský a štýrský, král římský (1314-1330) 93, 358 Fridrich, vévoda bavorský 310, 407, Fridrich, markrabě míšeňský 158 Frustemberk = Fürstenberg, Für- stenstein, Svojanov 234, 394 Furlansko [Forum Julii], území na sever od Adriatického moře 121 Fürstenberg, m. v Německu poblíž Frankfurtu nad Odrou 285 Fürstenberg, Fürstenstein, viz Frus- temberk Fürstenwalde, m. v sev. Némecku 408 minoritského král G Galacie, krajina v stř. Malé Asii 214 Galie, v starověku název pro nyn. Francii a sev. Itálii 214 Galové 387, 388 Gambacorta (Gambacurta), bohatý rod v Pise; bratfi: Francesco, Lot- to, Bartolomeo 220-222, 391, 392 Gandel, m. v stf. Francii 340 Ganges, f. v Indii 214 Gardské jezero na jihu Tyrolska 121 Gebhard (Jaromír), biskup prazsky (1068-1089) 312 Gebhard: Summa Gebhardi 83 Geldern (Geldry), hrabství při Dol- ním Rýnu; geldernský hrabě (Rei- nald) 104, 365 z Gelnhausenu Jan 83 Gemona, m. v Udine 389 generální kapitula řádu premonstrát- ského 138; dominikánského (v Bo- logni) 188 Genua = Janov 388 Gerard (Orlandini) z Alerie, biskup 358 Gerlach, syn hraběte nassavského, arcibiskup mohučský 162, 306, 374, 396, 407 Gerloské üdolí v severových. Tyro- lích 120 gheta 43 ghibellini 358, 391, 392 Gmünd, m. ve Svábsku 369 Gomorrha, m. v Palestiné pfi Mrt- vém moti 426; gomorrhsky lid 426 Gonzaga, mocny rod v Mantové 9;, 371, 390 Gorgona, jedna ze tří sester Me- dusa, usmrcující pohledem 397 Gorice, m. a hrabství nad řekou So- čí 122; gorický hrabě 109, 110, 121, 362 Grado, m. na sev. Adrii mi Grenoble, m. v jihovýchodní Francii 401 z Grant-Pré hrabé 334 Grimaud, Grimoaldi [Grimoardi] Anglicus, avignonsky biskup, kar- dinál 270, 271, 318, 322, 323, 401, 409 guelfové 359, 426 Guido de Boulogne, jinak d'Auver- gne, kardinál, biskup v Boulogni 270, 40I Guido Dauphin, viz Dauphin Guta [Jitka], první manzelka krále Václava II. 311 455
František z Assisi ([ 1126), zaklada- tel řádu Menších bratří (minoritů) 430 František Pražský, kaplan biskupa Jana IV. z Dražic a kronikář 11-14, 50, 77, 361, 365, 366, 368, 371, 373, 375, 377, 381, 382 fraticellové, členové řádu 383 Frater Angelus, viz Michael Fridrich, biskup pražský (1169-1179) 312 Fridrich I. Barbarossa, německý král a římský císař (1152-1190) 402, 404 Fridrich II., císař. římský a král si- cilský (1197—1250) 394 Fridrich Vilém IV., pruský (*1795, král 1840-1861) 376 Fridrich Sličný, vévoda rakouský a štýrský, král římský (1314-1330) 93, 358 Fridrich, vévoda bavorský 310, 407, Fridrich, markrabě míšeňský 158 Frustemberk = Fürstenberg, Für- stenstein, Svojanov 234, 394 Furlansko [Forum Julii], území na sever od Adriatického moře 121 Fürstenberg, m. v Německu poblíž Frankfurtu nad Odrou 285 Fürstenberg, Fürstenstein, viz Frus- temberk Fürstenwalde, m. v sev. Némecku 408 minoritského král G Galacie, krajina v stř. Malé Asii 214 Galie, v starověku název pro nyn. Francii a sev. Itálii 214 Galové 387, 388 Gambacorta (Gambacurta), bohatý rod v Pise; bratfi: Francesco, Lot- to, Bartolomeo 220-222, 391, 392 Gandel, m. v stf. Francii 340 Ganges, f. v Indii 214 Gardské jezero na jihu Tyrolska 121 Gebhard (Jaromír), biskup prazsky (1068-1089) 312 Gebhard: Summa Gebhardi 83 Geldern (Geldry), hrabství při Dol- ním Rýnu; geldernský hrabě (Rei- nald) 104, 365 z Gelnhausenu Jan 83 Gemona, m. v Udine 389 generální kapitula řádu premonstrát- ského 138; dominikánského (v Bo- logni) 188 Genua = Janov 388 Gerard (Orlandini) z Alerie, biskup 358 Gerlach, syn hraběte nassavského, arcibiskup mohučský 162, 306, 374, 396, 407 Gerloské üdolí v severových. Tyro- lích 120 gheta 43 ghibellini 358, 391, 392 Gmünd, m. ve Svábsku 369 Gomorrha, m. v Palestiné pfi Mrt- vém moti 426; gomorrhsky lid 426 Gonzaga, mocny rod v Mantové 9;, 371, 390 Gorgona, jedna ze tří sester Me- dusa, usmrcující pohledem 397 Gorice, m. a hrabství nad řekou So- čí 122; gorický hrabě 109, 110, 121, 362 Grado, m. na sev. Adrii mi Grenoble, m. v jihovýchodní Francii 401 z Grant-Pré hrabé 334 Grimaud, Grimoaldi [Grimoardi] Anglicus, avignonsky biskup, kar- dinál 270, 271, 318, 322, 323, 401, 409 guelfové 359, 426 Guido de Boulogne, jinak d'Auver- gne, kardinál, biskup v Boulogni 270, 40I Guido Dauphin, viz Dauphin Guta [Jitka], první manzelka krále Václava II. 311 455
Strana 456
Guta [Jitka], druhá dcera krále Ja- na Lucemburského, manželka Ja- na, vévody normandského 95, 103 H Habelschwert = Bystfice v Klad- sku 234 habsburský rodinný poklad 383 Habsburkové; habsburský rodinný poklad 383 Hagenau, m. v Alsasku 168 z Haimburku Konrád, biskup řezen- ský 416 haléře [Hallenses] 442 Hall, m. ve Švábsku 442 shandlifi« 54 Hannibal, slavný kartáginský voje- vůdce (Ť 183 př. n. 1.) 214, 215, 388, 389 z Harecourtu hrabě 330, 335, 337 Hasištejn, hr. v severozáp. Čechách 394 Havel [Gallus] (z Kosofic), inkvisi- tor 153, 154, 370 Hawkwood Sir John (Giovanni Acu- to, Ť 1394), slavný anglický kondo- tiér 404 Haymannus, měšťan v Jihlavě 329, 330 Hazel, m. v Lotrinsku 418 Hazmburk (Hasenburk), hr. v sev. Čechách, v Poohří; z Hazmburka Zbyněk Zajíc, viz Zajíc Hebrus, ř. v Thrácii, nyní Marica 214 Heidingsfeld, m. v Německu u Würzburku 441, 442 hejtman 7, 426 Helespontsky zäliv, nyni Dardanely 214 Helfenburk, hr. v sev. Čechách 301, 302 Helikon, pohoří v stř. Řecku 217, 251, 389, 397 Heliodorus, biskup z Altina (dnes 456 ves v Benátsku) v druhé pol. 4. století 350 Hennegau, Hennegavské v nyn. Belgii 118, 375 Herakleja, m. v již. Itálii 388 Heril Cunczo, konšel v Jihlavě 329 Hermannstadt, m. ve Slezsku (Opav- sku) 364 Hersbruk, m. v Bavorsku 198, 310 Hersfeld, m. v Bavorsku na ř. Ful- dě 310 Hersperk, m. v Bavorsku 198 Herstejn (Hirstejn), hr. na Klatov- sku 130 Hilaria, abatyše ženského benedik- tinského kláštera v Pustiměři 412 Hippokrates, slavný řecký lékař (asi 460-570 př. n. 1.) 389 Hippukrene, pramen na hoře Heli- konu v stř. Řecku 397 Hispánie, poloostrov Pyrenejský 214, 379 Historie Trojská [Trojánská kroni- ka] 325, 411, 412 Historie Karla Velikého 324, 412 Hlivice, m. ve Slezsku 372 Hlohov, m. v Dolním Slezsku 234, 396, 410 Hluboká (nad Vltavou), hr. v již- mích Čechách 290, 394 Hnězdno, m. v Poznaňsku; Hněz- denský kraj 109 Hoffartová Keruše 321, 410 hofmistr 426 hofrychtéf 426 Holandsko 40; Holkot Robert, anglicky dominikán 325, 411 Holonohy, ves u Prahy 190 Holubec Mikuláš, pražský kanovník 369 z Honchenringen Jan 94 Hora, Hory, Hora Kutná, 43, 159, 234, 294, 371 Horatius Cocles, hrdinný Říman 213, 387 hrabství
Guta [Jitka], druhá dcera krále Ja- na Lucemburského, manželka Ja- na, vévody normandského 95, 103 H Habelschwert = Bystfice v Klad- sku 234 habsburský rodinný poklad 383 Habsburkové; habsburský rodinný poklad 383 Hagenau, m. v Alsasku 168 z Haimburku Konrád, biskup řezen- ský 416 haléře [Hallenses] 442 Hall, m. ve Švábsku 442 shandlifi« 54 Hannibal, slavný kartáginský voje- vůdce (Ť 183 př. n. 1.) 214, 215, 388, 389 z Harecourtu hrabě 330, 335, 337 Hasištejn, hr. v severozáp. Čechách 394 Havel [Gallus] (z Kosofic), inkvisi- tor 153, 154, 370 Hawkwood Sir John (Giovanni Acu- to, Ť 1394), slavný anglický kondo- tiér 404 Haymannus, měšťan v Jihlavě 329, 330 Hazel, m. v Lotrinsku 418 Hazmburk (Hasenburk), hr. v sev. Čechách, v Poohří; z Hazmburka Zbyněk Zajíc, viz Zajíc Hebrus, ř. v Thrácii, nyní Marica 214 Heidingsfeld, m. v Německu u Würzburku 441, 442 hejtman 7, 426 Helespontsky zäliv, nyni Dardanely 214 Helfenburk, hr. v sev. Čechách 301, 302 Helikon, pohoří v stř. Řecku 217, 251, 389, 397 Heliodorus, biskup z Altina (dnes 456 ves v Benátsku) v druhé pol. 4. století 350 Hennegau, Hennegavské v nyn. Belgii 118, 375 Herakleja, m. v již. Itálii 388 Heril Cunczo, konšel v Jihlavě 329 Hermannstadt, m. ve Slezsku (Opav- sku) 364 Hersbruk, m. v Bavorsku 198, 310 Hersfeld, m. v Bavorsku na ř. Ful- dě 310 Hersperk, m. v Bavorsku 198 Herstejn (Hirstejn), hr. na Klatov- sku 130 Hilaria, abatyše ženského benedik- tinského kláštera v Pustiměři 412 Hippokrates, slavný řecký lékař (asi 460-570 př. n. 1.) 389 Hippukrene, pramen na hoře Heli- konu v stř. Řecku 397 Hispánie, poloostrov Pyrenejský 214, 379 Historie Trojská [Trojánská kroni- ka] 325, 411, 412 Historie Karla Velikého 324, 412 Hlivice, m. ve Slezsku 372 Hlohov, m. v Dolním Slezsku 234, 396, 410 Hluboká (nad Vltavou), hr. v již- mích Čechách 290, 394 Hnězdno, m. v Poznaňsku; Hněz- denský kraj 109 Hoffartová Keruše 321, 410 hofmistr 426 hofrychtéf 426 Holandsko 40; Holkot Robert, anglicky dominikán 325, 411 Holonohy, ves u Prahy 190 Holubec Mikuláš, pražský kanovník 369 z Honchenringen Jan 94 Hora, Hory, Hora Kutná, 43, 159, 234, 294, 371 Horatius Cocles, hrdinný Říman 213, 387 hrabství
Strana 457
Horažďovice, m. v záp. Čechách 267 Hradec Králové 53, 104, 209, 210, 234; hradecky arcijähen 133; cechý 209, 210 Hradec (Nový Hrad) [Novum ca- strum, Nova domus, z toho něm. Neuhaus, Jindřichův Hradec], hr. a m. v jižních Čechách 273, 370 z Hradce Jindřich 220, 221, 393 Hrádek = Křivoklát [Burgilinum, Purgilinum, Půrglein], hr. na Ro- kycansku 104, 106, 172, 234 hřivna 427 z Hufflatizu Gerhard, lucembursky rytíř 374 Hugo od sv. Viktora [a Sancto Vic- tore], mystik 325, 412 humanismus 71, 72, 386, 396, 397; hu- manisté italští 74 Humbert III., dauphin viennský 422 Hus Jan 60, 66, 68, 380 husitské hnutí 5, 51, 366, 391; husit- ská epocha 57; války 382 hybernové 382 Hydaspes, přítok řeky Indu 214 hyrkánské tygřice 351, 417 Hyršov, osada v již Čechách 185, 186, 379 Ch Chambery, hl. m. Savojska 401 Chapelle Saint-Denis, obec pojatä voy r. 1860 do pařížského obvodu 332, 333, 335 Charvátsko 111, 379 Cháteau-Thierry, m. v sev. Francii 340 Cheb [Egra], m. v záp. Čechách 204, 20$, 206, 208, 234, 385, 442; cheb- ští měšťané 208, 209; pogrom pro- ti Židům 208, 385 Chebsko 7 z Chiaromonte hrabata 113 Chluhov, tvrz na Zbirovsku 381 Choceň, hr. a m. ve vých. Čechách 117 Chotěšov, ž. kl. premonstr. v záp. Čechách; jeho urbář 85 Chrudim, m. ve vých. Čechách 234 chudina městská 54, 55, 59, 60, 88 Chynov, m. na Táborsku 146 1 Iberus [Hiberus], f. v Hispanii, nyní Ebro 214 Ignác sv., mučedník 202 imunity 427 indikce 427 Indie 389 Indové 214 Indus, ř. v Indii 214 inkvisice 60, 72, 84, 144, 145, 152-154; inkvisiční akta 22, 84; inkvisitor 317, 322 Inn, ř. v Alpách, přítok Dunaje 363; Innské údolí 110, 114, 120 Innsbruk [Inšbruk], hl. m. Tyrol 120, 372; Innsbrucké údolí 120 Inocenc VI., papež (1352-1362) 146, 147, 200, 383, 390, 409 inventáře 20, 21; inventář pokladu Svatovítského 383 Írán 417 Irsko 382 Isabela, vévodk. z Bourbonu 339, 417 Isara, ř. v Bavorsku 362 Itálie 8, 15, 72, 74, 75, 95, 109 n2; 119, 203, 211-216, 218, 222, 223, 227, 254, 278, 279, 284, 324, 352, 358-360, 363, 368, 369, 377, 382-384, 386, 388 aZ 393, 405, 404, 406, 421, 433, 437, 443; italská města 75, 359 Ithaka (nyn. Thiaki), ostrov v Ion- ském moři 417 J Jablonné v Podještědí 268, 269 Jáchymov, m. v severozáp. Čechách 404 Jakub, opat kláštera v Plasích 297 457
Horažďovice, m. v záp. Čechách 267 Hradec Králové 53, 104, 209, 210, 234; hradecky arcijähen 133; cechý 209, 210 Hradec (Nový Hrad) [Novum ca- strum, Nova domus, z toho něm. Neuhaus, Jindřichův Hradec], hr. a m. v jižních Čechách 273, 370 z Hradce Jindřich 220, 221, 393 Hrádek = Křivoklát [Burgilinum, Purgilinum, Půrglein], hr. na Ro- kycansku 104, 106, 172, 234 hřivna 427 z Hufflatizu Gerhard, lucembursky rytíř 374 Hugo od sv. Viktora [a Sancto Vic- tore], mystik 325, 412 humanismus 71, 72, 386, 396, 397; hu- manisté italští 74 Humbert III., dauphin viennský 422 Hus Jan 60, 66, 68, 380 husitské hnutí 5, 51, 366, 391; husit- ská epocha 57; války 382 hybernové 382 Hydaspes, přítok řeky Indu 214 hyrkánské tygřice 351, 417 Hyršov, osada v již Čechách 185, 186, 379 Ch Chambery, hl. m. Savojska 401 Chapelle Saint-Denis, obec pojatä voy r. 1860 do pařížského obvodu 332, 333, 335 Charvátsko 111, 379 Cháteau-Thierry, m. v sev. Francii 340 Cheb [Egra], m. v záp. Čechách 204, 20$, 206, 208, 234, 385, 442; cheb- ští měšťané 208, 209; pogrom pro- ti Židům 208, 385 Chebsko 7 z Chiaromonte hrabata 113 Chluhov, tvrz na Zbirovsku 381 Choceň, hr. a m. ve vých. Čechách 117 Chotěšov, ž. kl. premonstr. v záp. Čechách; jeho urbář 85 Chrudim, m. ve vých. Čechách 234 chudina městská 54, 55, 59, 60, 88 Chynov, m. na Táborsku 146 1 Iberus [Hiberus], f. v Hispanii, nyní Ebro 214 Ignác sv., mučedník 202 imunity 427 indikce 427 Indie 389 Indové 214 Indus, ř. v Indii 214 inkvisice 60, 72, 84, 144, 145, 152-154; inkvisiční akta 22, 84; inkvisitor 317, 322 Inn, ř. v Alpách, přítok Dunaje 363; Innské údolí 110, 114, 120 Innsbruk [Inšbruk], hl. m. Tyrol 120, 372; Innsbrucké údolí 120 Inocenc VI., papež (1352-1362) 146, 147, 200, 383, 390, 409 inventáře 20, 21; inventář pokladu Svatovítského 383 Írán 417 Irsko 382 Isabela, vévodk. z Bourbonu 339, 417 Isara, ř. v Bavorsku 362 Itálie 8, 15, 72, 74, 75, 95, 109 n2; 119, 203, 211-216, 218, 222, 223, 227, 254, 278, 279, 284, 324, 352, 358-360, 363, 368, 369, 377, 382-384, 386, 388 aZ 393, 405, 404, 406, 421, 433, 437, 443; italská města 75, 359 Ithaka (nyn. Thiaki), ostrov v Ion- ském moři 417 J Jablonné v Podještědí 268, 269 Jáchymov, m. v severozáp. Čechách 404 Jakub, opat kláštera v Plasích 297 457
Strana 458
Jan I., biskup praźsky (1134-1139) 312; Jan II., Jan III. a Jan IV. viz z Dražic Jan I., arcibiskup pražský, viz z Vla- šimě Jan, patriarcha alexandrijský 307, 308 Jan, biskup basilejský 401 Jan de Ligne, arcibiskup mohučský (1371-1373) 305, 306, 407 Jan, nemanželský syn krále Václava II.. řečený Volek, probošt vyše- hradský a kancléř, potom biskup olomoucký (1334-1351) 199, 360, 361, 381, 382, 412 Jan V. z Pistoje, biskup spoletsky (1350-1369) 203, 383 Jan, biskup sStrasburskÿ 401 Jan, biskup wormsky 195 Jan, děkan u sv. Apolináře 410 Jan z Dambachu, dominikán, doktor theologie 379, 380 Jan z Janova (též de Balbis), domi- nikän 325, 411 Jan Moravec, dominikän, mistr the- ologie 380 Jan z Opavy, kanovník v Brně a fa- rář v Lanškrouně 326, 412, 440 Jan Paduánský, inkvisitor 154 Jan, opat premonstrátského kláštera v Louce na Moravě, potom biskup litomyślsky (1343-1353) 142 Jan, opat kláštera v Plasích 297 Jan z Pistoje, dékan trevirsky 374 Jan Lucemburský, český král (1310 až 1346) 6-11, 25, 26, 31, 32, 34, 36, 38, 40-42, 44-46, 83, 91-96, 98-106, 108-111, 117-120, 122, 125, 135, 136, 139, 141, 148, 156, 158-162, 164, 165, 205, 212, 220, 223, 227, 285, 287, 288, 341, 358-365, 368, 369, 371-377, 380, 386, 391, 394, 396, 406, 410, 421, 437, 441, jan Jindřich, třetí syn krále Jana Lucemburského, vévoda korutan- ský a tyrolský, markrabě morav- ský 9, 27, 53, 91, 93, 105, 109-112, 458 120, 121, 141, 160, 161, 166, 203, 204, 310, 357, 363, 365, 369, 371, 372, 377, 384, 408, 439 Jan, syn Karla IV. 285, 310, 414 Jan Soběslav, syn Jana Jindřicha, markraběte moravského 204, 310 Jan, syn Jindřicha, vévody bavorské- ho, a Markéty, dcery krále Jana Lucemburského 103, 118 Jákob, biblický patriarcha 431 Jakub, farář v Jihlavě 329 Jan XXII., papež (1316-1334) 93, 94, 128, 358, 364, 373 Jan II., syn Filipa VI., vévoda nor- mandský, potom král francouzský (1350—1364) 95, 103, 246, 332, 375, 415 Jan III., vévoda brabantský 360, 361 Jan, vévoda saský 93 Jan Hohenzollernsky, purkrabi 220 Jan Lauenburský, vévoda saský 191 Jan, lankrabí leuchtenberský 191 Jan Opavský 191 Jan zvaný Pancéř 393 Jan z Pelhřimova, rychtář v Jihla- vě 329 Janov [Janua], m. v sev. Itálii 192, 390; Janované, Janovští, lučštníci, střelci 375 z Jañova Matéj (asi 1350-1394), mistr pařížské university, vynikající myslitel reformní 78, 79, 87, 409 z Janovic Pešek 220 Jaroměř, m. v severových. Čechách 273; kl. augustiniánů 146 Javorské vévodství ve Slezsku 404 Jeklín, řečený Mahoušský, rychtář v Bavorově 264 Jenc, probošt vratislavský 410 Jenč, ves u Prahy 181 Jenštejn, osada vých. od Prahy; z Jenštejna Pavel, bratr Jana Očka z Vlašimě 398; jeho syn Jan, bis- kup míšeňský, arcibiskup pražský 79, 399, 416 Jeremiáš, izraelský prorok 351 norimberský
Jan I., biskup praźsky (1134-1139) 312; Jan II., Jan III. a Jan IV. viz z Dražic Jan I., arcibiskup pražský, viz z Vla- šimě Jan, patriarcha alexandrijský 307, 308 Jan, biskup basilejský 401 Jan de Ligne, arcibiskup mohučský (1371-1373) 305, 306, 407 Jan, nemanželský syn krále Václava II.. řečený Volek, probošt vyše- hradský a kancléř, potom biskup olomoucký (1334-1351) 199, 360, 361, 381, 382, 412 Jan V. z Pistoje, biskup spoletsky (1350-1369) 203, 383 Jan, biskup sStrasburskÿ 401 Jan, biskup wormsky 195 Jan, děkan u sv. Apolináře 410 Jan z Dambachu, dominikán, doktor theologie 379, 380 Jan z Janova (též de Balbis), domi- nikän 325, 411 Jan Moravec, dominikän, mistr the- ologie 380 Jan z Opavy, kanovník v Brně a fa- rář v Lanškrouně 326, 412, 440 Jan Paduánský, inkvisitor 154 Jan, opat premonstrátského kláštera v Louce na Moravě, potom biskup litomyślsky (1343-1353) 142 Jan, opat kláštera v Plasích 297 Jan z Pistoje, dékan trevirsky 374 Jan Lucemburský, český král (1310 až 1346) 6-11, 25, 26, 31, 32, 34, 36, 38, 40-42, 44-46, 83, 91-96, 98-106, 108-111, 117-120, 122, 125, 135, 136, 139, 141, 148, 156, 158-162, 164, 165, 205, 212, 220, 223, 227, 285, 287, 288, 341, 358-365, 368, 369, 371-377, 380, 386, 391, 394, 396, 406, 410, 421, 437, 441, jan Jindřich, třetí syn krále Jana Lucemburského, vévoda korutan- ský a tyrolský, markrabě morav- ský 9, 27, 53, 91, 93, 105, 109-112, 458 120, 121, 141, 160, 161, 166, 203, 204, 310, 357, 363, 365, 369, 371, 372, 377, 384, 408, 439 Jan, syn Karla IV. 285, 310, 414 Jan Soběslav, syn Jana Jindřicha, markraběte moravského 204, 310 Jan, syn Jindřicha, vévody bavorské- ho, a Markéty, dcery krále Jana Lucemburského 103, 118 Jákob, biblický patriarcha 431 Jakub, farář v Jihlavě 329 Jan XXII., papež (1316-1334) 93, 94, 128, 358, 364, 373 Jan II., syn Filipa VI., vévoda nor- mandský, potom král francouzský (1350—1364) 95, 103, 246, 332, 375, 415 Jan III., vévoda brabantský 360, 361 Jan, vévoda saský 93 Jan Hohenzollernsky, purkrabi 220 Jan Lauenburský, vévoda saský 191 Jan, lankrabí leuchtenberský 191 Jan Opavský 191 Jan zvaný Pancéř 393 Jan z Pelhřimova, rychtář v Jihla- vě 329 Janov [Janua], m. v sev. Itálii 192, 390; Janované, Janovští, lučštníci, střelci 375 z Jañova Matéj (asi 1350-1394), mistr pařížské university, vynikající myslitel reformní 78, 79, 87, 409 z Janovic Pešek 220 Jaroměř, m. v severových. Čechách 273; kl. augustiniánů 146 Javorské vévodství ve Slezsku 404 Jeklín, řečený Mahoušský, rychtář v Bavorově 264 Jenc, probošt vratislavský 410 Jenč, ves u Prahy 181 Jenštejn, osada vých. od Prahy; z Jenštejna Pavel, bratr Jana Očka z Vlašimě 398; jeho syn Jan, bis- kup míšeňský, arcibiskup pražský 79, 399, 416 Jeremiáš, izraelský prorok 351 norimberský
Strana 459
Jeroným sv., Otec církevní (T 420) 180-184, 326, 350, 377, 412, 416 Jeruzalém, m. v Palestině 319, 337, 418, 443 Jeruzalém [Milíčův], viz Praha Jesenice, ves v stř. Čechách 135 Jihlava, m. na záp. Moravě 152, 329, 330 Jindřich, arcibiskup kolínský 93 Jindřich (z Virneburgu), arcibiskup mohučský 162, 373, 374 Jindřich Břetislav, biskup pražský (1182-1197) a český vévoda (1193 až 1197) 312 Jindřich, probošt pražské kapituly 184, 368, 369 Jindfich Thesauri [Thesaurarius, Schatz], protonotát krále Jana Lu- cemburského i Karla IV. 158, 209, 323, 324, 385, 395, 410 Jindřich z Vrbna (Wárben), člen vratislavské kapituly 364 Jindfich VIL, hrabé lucemburský, král německý, císař římský (1308 až 1313), 91, 93, 215, 223, 358, 384, 389, 391, 393 Jindřich Korutanský, vévoda koru- tanský, král český (1307-1310; T 1335) 9, 91, 93, 103, 105, 360, 361 Jindřich Dolnobavorský Mladší, vé- voda bavorský, manželka Markéta Česká, syn Jan 95, 109, mo, 118, 120, 364, 365 Jindřich, hrabě Holštýnský 371 Jindřich, vévoda břežský 401, 414 Jindřich, vévoda lehnický 271 Jindřich II. Svídnický (v lat. orig. nespr. Bernard), otec Anny, tfeti choti Karla IV. 200, 382 Jindfich VI., vévoda vratislavský (11335) 108, 362 Jindřich, rytíř, synovec Jana ze Stře- dy 327 Jindřich řečený Spatwirt 259 Jiří Poděbradský, český král (1458 až 1471) 382 Johana Burgundská, královna 332 Johana z Evreux, tfeti manżelka Karla IV. Francouzského (jako královna Beatrix) 92 Johana, dcera Albrechta (Alberta), vévody bavorského, choť krále Václava IV. 284-287, 344, 346, 405, 408 Johannes Saxo 191 Jonské moře, mezi Itálií a Řeckem 214, 417 Josef II., císař rakouský (1780-1790) 422 Josiáš, král izraelský 352 Jošt, syn Jana Jindřicha, markraběte moravského, od r. 1375 markrabě 204, 310, 346 jubilejní rok 201, 202, 427 Judita (Jitka), manželka Břetislava I. 31 de la Jugée Guillaume (Vilém Soud- cův), kardinál 270, 401 Jůlich, hrabství na Dolním Rýnu; jůlišský markrabí, hrabě (Vilém) 104, 119, 309, 365 Jupiter, ob&Znice 115 Jutsky poloostrov 388 K kacíři 59, 145, 152-154, 230-231; ka- cířství lidové 60, 68, 370, 394 Kadaň, hr. a m. v severozáp. Če- chách 234 z Kailu Šimon 94 Kališ, m. v Polsku 157, 371; Kališský kraj 108 Kamenec, m. v Lu£ici 234 Kamýk, osada na stř. Vltavě 290 kancelář královská česká 38 kancléř 38, 427, 428 Kanny, m. v již Itálii (nyn. Canne) 214, 388 Kanth (Kouty), m. ve Slezsku 362 Karel IV. (1316-1378), markrabí mo- ravsky (1334), král římský a český 459
Jeroným sv., Otec církevní (T 420) 180-184, 326, 350, 377, 412, 416 Jeruzalém, m. v Palestině 319, 337, 418, 443 Jeruzalém [Milíčův], viz Praha Jesenice, ves v stř. Čechách 135 Jihlava, m. na záp. Moravě 152, 329, 330 Jindřich, arcibiskup kolínský 93 Jindřich (z Virneburgu), arcibiskup mohučský 162, 373, 374 Jindřich Břetislav, biskup pražský (1182-1197) a český vévoda (1193 až 1197) 312 Jindřich, probošt pražské kapituly 184, 368, 369 Jindfich Thesauri [Thesaurarius, Schatz], protonotát krále Jana Lu- cemburského i Karla IV. 158, 209, 323, 324, 385, 395, 410 Jindřich z Vrbna (Wárben), člen vratislavské kapituly 364 Jindfich VIL, hrabé lucemburský, král německý, císař římský (1308 až 1313), 91, 93, 215, 223, 358, 384, 389, 391, 393 Jindřich Korutanský, vévoda koru- tanský, král český (1307-1310; T 1335) 9, 91, 93, 103, 105, 360, 361 Jindřich Dolnobavorský Mladší, vé- voda bavorský, manželka Markéta Česká, syn Jan 95, 109, mo, 118, 120, 364, 365 Jindřich, hrabě Holštýnský 371 Jindřich, vévoda břežský 401, 414 Jindřich, vévoda lehnický 271 Jindřich II. Svídnický (v lat. orig. nespr. Bernard), otec Anny, tfeti choti Karla IV. 200, 382 Jindfich VI., vévoda vratislavský (11335) 108, 362 Jindřich, rytíř, synovec Jana ze Stře- dy 327 Jindřich řečený Spatwirt 259 Jiří Poděbradský, český král (1458 až 1471) 382 Johana Burgundská, královna 332 Johana z Evreux, tfeti manżelka Karla IV. Francouzského (jako královna Beatrix) 92 Johana, dcera Albrechta (Alberta), vévody bavorského, choť krále Václava IV. 284-287, 344, 346, 405, 408 Johannes Saxo 191 Jonské moře, mezi Itálií a Řeckem 214, 417 Josef II., císař rakouský (1780-1790) 422 Josiáš, král izraelský 352 Jošt, syn Jana Jindřicha, markraběte moravského, od r. 1375 markrabě 204, 310, 346 jubilejní rok 201, 202, 427 Judita (Jitka), manželka Břetislava I. 31 de la Jugée Guillaume (Vilém Soud- cův), kardinál 270, 401 Jůlich, hrabství na Dolním Rýnu; jůlišský markrabí, hrabě (Vilém) 104, 119, 309, 365 Jupiter, ob&Znice 115 Jutsky poloostrov 388 K kacíři 59, 145, 152-154, 230-231; ka- cířství lidové 60, 68, 370, 394 Kadaň, hr. a m. v severozáp. Če- chách 234 z Kailu Šimon 94 Kališ, m. v Polsku 157, 371; Kališský kraj 108 Kamenec, m. v Lu£ici 234 Kamýk, osada na stř. Vltavě 290 kancelář královská česká 38 kancléř 38, 427, 428 Kanny, m. v již Itálii (nyn. Canne) 214, 388 Kanth (Kouty), m. ve Slezsku 362 Karel IV. (1316-1378), markrabí mo- ravsky (1334), král římský a český 459
Strana 460
(1346), císař. římský (1355) 5, 6, 8 až 1o, 12-46, 48-62, 64, 65, 67-77, 79, 83, 84, 87, 89, 91-115, 117-122, 124, 125, 135, 136, 141, 148, 149, 156 aZ 158, 160-191, 193-251, 253-258, 269 aZ 282, 284-296, 303-311, 317, 324, 327-354, 357-366, 368, 369-386, 388 až 396, 397-399, 401-405, 407-410, 414-419, 421, 422, 433, 437, 443 Karlova doba 5, 6, xo, 14, 16, 21, 22, 29, 34, 35, 37, 38, 41, 45, 46, 48, 50, 55, 60, 61, 65, 69, 70, 71, 77, 79, 84, 85, 87-89, 287, 370 Karla IV. finance 40-45 Karlova první římská jízda 36, 37, 41, 74, 75, 217-220, 226, 384, 388 až 392, 397-399, 441; druhä 37, 41, 75, 280, 281 Karlova rada (Karlovi rädci) 36-38, 226, 393 Karlův správní aparát dvorský 40, 43, 45; jeho kancelář 36-40, 82, 396; re- gistra 82 kulturní činnost doby Karlovy 70-73 (viz i vysoké učení pražské) Karlova kolej, později Karolinum 189-191, 284, 380, 437 Karlův vlastní životopis 8, 9, 13, 17, 77, 357-363, 365; Karlova legenda o sv. Václavu 17; spisové císaře Karla IV. 87 Karel, syn Karla IV. 306—308, 310 Karel Veliký, král francký (768-814), císař římský (fimsko-némecky) (800-814) 199, 201, 381, 382 Karel II. (1285—1309), král sicilský a neapolský 410 Karel I. Robert (z Anjou), uherský král (1302-1342), I. manželka Be- atrix Lucemburská, 2. Alžběta, dce- ra Vladislava Lokietka; s ní syno- vé: Ludvík, Ondřej, Štěpán oi, 101, 108, 109, III, II4, 117, I20, 357 Karel IV. Sličný, francouzský král (1322-1328) 91, 92, 332, 358 460 Karel V., král francouzský 246, 270, 330-339, 401, 442 Karel VI., dauphin z Viennois, viz Viennois Karlshaus, Karlüv hrad u Hluboke nad Vltavou 71 Karlskrone, Karlův hrad, dnešní Ra- dyně u Plzně 71 Karlšperk, Karlův hrad u Kašper- ských Hor 71 Karlštejn 71, 195, 234, 255, 257, 258, 304, 305, 359,. 383, 391, 426, 432, 440; kaple sv. Kateřiny 359; větší kaple (sv. Kříže) 257, 258, 440; karlštejnští manové 49; purkrabí 432 karmelitáni 167, 428 Karolinum, viz Karlova kolej Karpatské moře, jihovýchodní část moře Egejského 214, 388 Karrhy, m. v Mesopotámii (dnei- ním Iráku) 214, 388 Kartágo, mocné m. na pobřeží sev. Afriky 214, 388 Kartágiňané 387, 388 Kassiodorus, římský vysoký úředník a spisovatel (v 6. století) 325, 412 Kašperské Hory, m. v jihozáp. Če- chách 71 Kateřina sv. (obraz) 440 Kateřina, dcera Karla IV., manželka Rudolfa IV., vévody rakouského, a potom Oty, markraběte brani- borského 110, 200, 273, 282, 408 Kateřina, dcera Jana Jindřicha, mar- kraběte moravského 204 Kateřina, sestra Ludvíka Uherského, manželka Jindřicha Svídnického 382 Katerina, druhá dcera Ludvíka Uherského 414 Kateřina z Vartemberka, manželka Petra z Rožmberka 258 Kateřina, panna z Moravy 319 Katholikon, spis Jana z Janova 325, 411 Kato, viz Cato
(1346), císař. římský (1355) 5, 6, 8 až 1o, 12-46, 48-62, 64, 65, 67-77, 79, 83, 84, 87, 89, 91-115, 117-122, 124, 125, 135, 136, 141, 148, 149, 156 aZ 158, 160-191, 193-251, 253-258, 269 aZ 282, 284-296, 303-311, 317, 324, 327-354, 357-366, 368, 369-386, 388 až 396, 397-399, 401-405, 407-410, 414-419, 421, 422, 433, 437, 443 Karlova doba 5, 6, xo, 14, 16, 21, 22, 29, 34, 35, 37, 38, 41, 45, 46, 48, 50, 55, 60, 61, 65, 69, 70, 71, 77, 79, 84, 85, 87-89, 287, 370 Karla IV. finance 40-45 Karlova první římská jízda 36, 37, 41, 74, 75, 217-220, 226, 384, 388 až 392, 397-399, 441; druhä 37, 41, 75, 280, 281 Karlova rada (Karlovi rädci) 36-38, 226, 393 Karlův správní aparát dvorský 40, 43, 45; jeho kancelář 36-40, 82, 396; re- gistra 82 kulturní činnost doby Karlovy 70-73 (viz i vysoké učení pražské) Karlova kolej, později Karolinum 189-191, 284, 380, 437 Karlův vlastní životopis 8, 9, 13, 17, 77, 357-363, 365; Karlova legenda o sv. Václavu 17; spisové císaře Karla IV. 87 Karel, syn Karla IV. 306—308, 310 Karel Veliký, král francký (768-814), císař římský (fimsko-némecky) (800-814) 199, 201, 381, 382 Karel II. (1285—1309), král sicilský a neapolský 410 Karel I. Robert (z Anjou), uherský král (1302-1342), I. manželka Be- atrix Lucemburská, 2. Alžběta, dce- ra Vladislava Lokietka; s ní syno- vé: Ludvík, Ondřej, Štěpán oi, 101, 108, 109, III, II4, 117, I20, 357 Karel IV. Sličný, francouzský král (1322-1328) 91, 92, 332, 358 460 Karel V., král francouzský 246, 270, 330-339, 401, 442 Karel VI., dauphin z Viennois, viz Viennois Karlshaus, Karlüv hrad u Hluboke nad Vltavou 71 Karlskrone, Karlův hrad, dnešní Ra- dyně u Plzně 71 Karlšperk, Karlův hrad u Kašper- ských Hor 71 Karlštejn 71, 195, 234, 255, 257, 258, 304, 305, 359,. 383, 391, 426, 432, 440; kaple sv. Kateřiny 359; větší kaple (sv. Kříže) 257, 258, 440; karlštejnští manové 49; purkrabí 432 karmelitáni 167, 428 Karolinum, viz Karlova kolej Karpatské moře, jihovýchodní část moře Egejského 214, 388 Karrhy, m. v Mesopotámii (dnei- ním Iráku) 214, 388 Kartágo, mocné m. na pobřeží sev. Afriky 214, 388 Kartágiňané 387, 388 Kassiodorus, římský vysoký úředník a spisovatel (v 6. století) 325, 412 Kašperské Hory, m. v jihozáp. Če- chách 71 Kateřina sv. (obraz) 440 Kateřina, dcera Karla IV., manželka Rudolfa IV., vévody rakouského, a potom Oty, markraběte brani- borského 110, 200, 273, 282, 408 Kateřina, dcera Jana Jindřicha, mar- kraběte moravského 204 Kateřina, sestra Ludvíka Uherského, manželka Jindřicha Svídnického 382 Katerina, druhá dcera Ludvíka Uherského 414 Kateřina z Vartemberka, manželka Petra z Rožmberka 258 Kateřina, panna z Moravy 319 Katholikon, spis Jana z Janova 325, 411 Kato, viz Cato
Strana 461
Kavkaz, pohoří mezi mořem Černým a Kaspickým 214 kazatelé, viz dominikáni Kazimír Veliký, syn Ladislava Lo- kietka, král polský (1333-1370) 7, 108, 109, 120, 156-160, 250, 282, 296, 306, 362, 365, 371, 372, 396, 406 Kehlheim, m. v Bavorsku 362 Kilikie, krajina v M. Asii 379 Kladno, m. v stř. Čechách 133 Kladsko [Glacz], hr. a m. ve Slez- sku 140, 234, 312, 438; chrám Pan- ny Marie 255; klášter 145 Kladsko, Kladské území, Kladský kraj 108, 140, 234, 361, 362 Klaret (Claretus de Solencia), učený mnich, autor veršovaného latinsko- českého slovníku (v době Karlo- vě) 87 klástery 30-32 Klatovy, m. v jihozáp. Cechách 394 Kleinsmit Nicolaus, konšel v Jihlavě 329 klérus v době Karlově, viz kněžstvo Kliment V., papež (1305-1314) 127, 367 Kliment VI. (Petrus Rogerii, Pierre de Rosiers), papeż (1342-1352), 9, 125, 135-141, 146, 162-164, 168, 169, 178-180, 200, 202, 358, 365, 369, 372, aZ 375, 377. 379, 385, 384, 388, 390, 391, 401, 427 Kliment VII., protipapež v Avigno- ně (1378-1394) 68 z Klingenberku Jindřich, moravský rytíř 376 Klonkoth, mistr theologie 321, 322 Klusium (nyn. Chiusi), etruské město v stř. Itálii 387 kněžstvo v době Karlově 60-69, 145, 370, 404, 405 Kniha synod 325, 412 knihy městské 6, 21 knížata 46; slezská, viz Slezsko kobylky 112, 114, 115, 363 Kojiśuv dvůr na Krumlovsku 259 z Koldic Kolda, učený dominikán 437 z Koldic Těma, mistr král. komory 191, 360, 414 Kolín (nad Labem), m. v stř. Če- chách 394 Kolín nad Rýnem, m. v záp. Ně- mecku 374, 376; arcibiskup (Jin- dfich 1304-1332) 93; Walram (1332 aż 1349) 162, 374; Vilém z Genep- pu (1349-1362) 396 Kolmar [Columbaria], m. v Alsasku 95, 168 kometa 280 komora královská 38, 43, 44, 428 komorník nejvyšší 34, 48, 428 konfirmaéní listiny, knihy 22, 80, 398 konfiskace statků pro přečiny 244 konsistoř. pražská 22 Konstantin Veliký, císař římský (1337) 348. 349. 353 „konšelé menší“ 48 Kortelangen Vilém 292 Koruna česká, viz Česká koruna koruna Svatováclavská, viz Svatovác- lavská koruna Koruna Zlatá, pův. Svatá Trnová, cisterc. kl. v již. Čechách 178, 185, 186, 379, 394 korunovace krále a královny 237, 238 Korutany, Korutanské vévodství 8, 103, 105, IO9, III, 192, 372; dědictví 8, 9 Kosmas, biskup pražský (1094-1098) 312 Kosmas, první český kronikář (1045 aż 1125) 368; druhé pokračování Kosmovo 13 Kosofice, osada na Mladoboleslav- sku 370 Kostelec nad Orlicí, m. ve vých. Če- chách 363 kostky: v kostky hra, její zákaz 236, 237, 394 Košťál, hr. u Litoměřic 308 Koufim, m. v sti. Čechách 234; 461
Kavkaz, pohoří mezi mořem Černým a Kaspickým 214 kazatelé, viz dominikáni Kazimír Veliký, syn Ladislava Lo- kietka, král polský (1333-1370) 7, 108, 109, 120, 156-160, 250, 282, 296, 306, 362, 365, 371, 372, 396, 406 Kehlheim, m. v Bavorsku 362 Kilikie, krajina v M. Asii 379 Kladno, m. v stř. Čechách 133 Kladsko [Glacz], hr. a m. ve Slez- sku 140, 234, 312, 438; chrám Pan- ny Marie 255; klášter 145 Kladsko, Kladské území, Kladský kraj 108, 140, 234, 361, 362 Klaret (Claretus de Solencia), učený mnich, autor veršovaného latinsko- českého slovníku (v době Karlo- vě) 87 klástery 30-32 Klatovy, m. v jihozáp. Cechách 394 Kleinsmit Nicolaus, konšel v Jihlavě 329 klérus v době Karlově, viz kněžstvo Kliment V., papež (1305-1314) 127, 367 Kliment VI. (Petrus Rogerii, Pierre de Rosiers), papeż (1342-1352), 9, 125, 135-141, 146, 162-164, 168, 169, 178-180, 200, 202, 358, 365, 369, 372, aZ 375, 377. 379, 385, 384, 388, 390, 391, 401, 427 Kliment VII., protipapež v Avigno- ně (1378-1394) 68 z Klingenberku Jindřich, moravský rytíř 376 Klonkoth, mistr theologie 321, 322 Klusium (nyn. Chiusi), etruské město v stř. Itálii 387 kněžstvo v době Karlově 60-69, 145, 370, 404, 405 Kniha synod 325, 412 knihy městské 6, 21 knížata 46; slezská, viz Slezsko kobylky 112, 114, 115, 363 Kojiśuv dvůr na Krumlovsku 259 z Koldic Kolda, učený dominikán 437 z Koldic Těma, mistr král. komory 191, 360, 414 Kolín (nad Labem), m. v stř. Če- chách 394 Kolín nad Rýnem, m. v záp. Ně- mecku 374, 376; arcibiskup (Jin- dfich 1304-1332) 93; Walram (1332 aż 1349) 162, 374; Vilém z Genep- pu (1349-1362) 396 Kolmar [Columbaria], m. v Alsasku 95, 168 kometa 280 komora královská 38, 43, 44, 428 komorník nejvyšší 34, 48, 428 konfirmaéní listiny, knihy 22, 80, 398 konfiskace statků pro přečiny 244 konsistoř. pražská 22 Konstantin Veliký, císař římský (1337) 348. 349. 353 „konšelé menší“ 48 Kortelangen Vilém 292 Koruna česká, viz Česká koruna koruna Svatováclavská, viz Svatovác- lavská koruna Koruna Zlatá, pův. Svatá Trnová, cisterc. kl. v již. Čechách 178, 185, 186, 379, 394 korunovace krále a královny 237, 238 Korutany, Korutanské vévodství 8, 103, 105, IO9, III, 192, 372; dědictví 8, 9 Kosmas, biskup pražský (1094-1098) 312 Kosmas, první český kronikář (1045 aż 1125) 368; druhé pokračování Kosmovo 13 Kosofice, osada na Mladoboleslav- sku 370 Kostelec nad Orlicí, m. ve vých. Če- chách 363 kostky: v kostky hra, její zákaz 236, 237, 394 Košťál, hr. u Litoměřic 308 Koufim, m. v sti. Čechách 234; 461
Strana 462
kaple sv. Jiří u Kouřimi 63; kouřimský arcijáhen 133 Krabice Beneš z Weitmile, pražský kanovník a kronikář 12, 13, 18, 50, 77, 78, 106, 122, 157, 312, 359, 361, 364, 369, 371, 372-375, 377-379, 381 aż 383, 390, 391, 593, 395, 399, 401-405, 407, 408, 439 Krajina, vévodství v nyn. sev. Jugo- slávii 192 krajský soud 49 Krakov, m. v Polsku 159, 160, 371, 372, 396; krakovský král, viz Kazi- mír Veliký; Krakovské vévodství 109 Kralovice, m. v jihozáp. Čechách 297 královské hrady 30-33, 49 královská města 7, 30-33, 41, 42, 51 az 55, 69 královské statky, zboží 7, 30-33, 41, 49 »království« [= královský pozemko- vý majetek) 31-33, 42, 44 (viz i do- minium) Kreščak, viz Crécy Kréta, ostrov v Středozemním moři 406, 415 kritika církve 66, 68 Krk, ostrov v sev. Adriatickém moři 11; z Krku Bartoloměj, viz Fran- kopan Kroměříž, m. na Moravě 313, 408 kronikáři doby Karlovy 5, 10-16 Krumlov, hr. a m. v již. Čechách 258 až 261, 264, 399 Křivoklát, viz Hrádek křižovníci s hvězdou (na pravém konci Pražského mostu) 176, 177, 378 Kufstein, hr. v Tyrolsku 110 Kunhuta, dcera Přemysla Otakara II., manželka Boleslava Mazov- ského, potom abatyše kláštera sv. Jiří na Pražském hradě 437 kupci 51, 52 kurfiřti 30, 75, 419, 429, 433 462 kurie, kurie papežská, římská 9, 22, 26, 59, 61-67, 72, 73-75, 128, 129, I32, I4I, 165, 270, 321, 322, 372-374, 429 Kuschower Nicolaus, konśel v Jihla- vě 329 Kutler Fridel, konšel v Jihlavě 329 Kyje, vesnice vých. od Prahy 146 Kynikstein = Königstein (Králův zämek), hr. v sev. Cechäch na La- bi 234 Kynoskefaly (»Psi hlavy«), dva pa- horky v Thesälii 388 Kypr, ostrov ve vých. Středozemním moři 406 Kyšperk, viz Supí hora L Labe 132, 133, 199 Ladislav, arcibiskup ostfihomsky 407 Ladislav Pohrobek, český král (1453 až 1457) 422 Laimburg, hr. v Tyrolsku 365 Lambert, biskup ve Štrasburku 410 Lampert von Brun, biskup bamber- sky 416 Lampert, biskup špýrský 191, 401, 402 Lamprechtsberg St. [Lamprecht], hr. v Korutanech 109 Landau (Landava), m. v Bavorsku 110, 362 z Landau hrabě 403 Landshut, m. ve Slezsku 158 Landshut, m. v Bavorsku 360 Landštejn, hr. na pomezí Čech a Rakous; z Landštejna Vilém 34, 35, 360, 361, 377, 381, 382, 393; Ojíř 191 Lanškroun, m. ve vých. Čechách 412 Laon [civitas Laudinensis], m. v sev. Francii 118, 330, 380; biskup (Petr Aycelin de Montaigut) 330, 331, 414 Latinové, kmen v stř. Itálii; v střv. Italové 216
kaple sv. Jiří u Kouřimi 63; kouřimský arcijáhen 133 Krabice Beneš z Weitmile, pražský kanovník a kronikář 12, 13, 18, 50, 77, 78, 106, 122, 157, 312, 359, 361, 364, 369, 371, 372-375, 377-379, 381 aż 383, 390, 391, 593, 395, 399, 401-405, 407, 408, 439 Krajina, vévodství v nyn. sev. Jugo- slávii 192 krajský soud 49 Krakov, m. v Polsku 159, 160, 371, 372, 396; krakovský král, viz Kazi- mír Veliký; Krakovské vévodství 109 Kralovice, m. v jihozáp. Čechách 297 královské hrady 30-33, 49 královská města 7, 30-33, 41, 42, 51 az 55, 69 královské statky, zboží 7, 30-33, 41, 49 »království« [= královský pozemko- vý majetek) 31-33, 42, 44 (viz i do- minium) Kreščak, viz Crécy Kréta, ostrov v Středozemním moři 406, 415 kritika církve 66, 68 Krk, ostrov v sev. Adriatickém moři 11; z Krku Bartoloměj, viz Fran- kopan Kroměříž, m. na Moravě 313, 408 kronikáři doby Karlovy 5, 10-16 Krumlov, hr. a m. v již. Čechách 258 až 261, 264, 399 Křivoklát, viz Hrádek křižovníci s hvězdou (na pravém konci Pražského mostu) 176, 177, 378 Kufstein, hr. v Tyrolsku 110 Kunhuta, dcera Přemysla Otakara II., manželka Boleslava Mazov- ského, potom abatyše kláštera sv. Jiří na Pražském hradě 437 kupci 51, 52 kurfiřti 30, 75, 419, 429, 433 462 kurie, kurie papežská, římská 9, 22, 26, 59, 61-67, 72, 73-75, 128, 129, I32, I4I, 165, 270, 321, 322, 372-374, 429 Kuschower Nicolaus, konśel v Jihla- vě 329 Kutler Fridel, konšel v Jihlavě 329 Kyje, vesnice vých. od Prahy 146 Kynikstein = Königstein (Králův zämek), hr. v sev. Cechäch na La- bi 234 Kynoskefaly (»Psi hlavy«), dva pa- horky v Thesälii 388 Kypr, ostrov ve vých. Středozemním moři 406 Kyšperk, viz Supí hora L Labe 132, 133, 199 Ladislav, arcibiskup ostfihomsky 407 Ladislav Pohrobek, český král (1453 až 1457) 422 Laimburg, hr. v Tyrolsku 365 Lambert, biskup ve Štrasburku 410 Lampert von Brun, biskup bamber- sky 416 Lampert, biskup špýrský 191, 401, 402 Lamprechtsberg St. [Lamprecht], hr. v Korutanech 109 Landau (Landava), m. v Bavorsku 110, 362 z Landau hrabě 403 Landshut, m. ve Slezsku 158 Landshut, m. v Bavorsku 360 Landštejn, hr. na pomezí Čech a Rakous; z Landštejna Vilém 34, 35, 360, 361, 377, 381, 382, 393; Ojíř 191 Lanškroun, m. ve vých. Čechách 412 Laon [civitas Laudinensis], m. v sev. Francii 118, 330, 380; biskup (Petr Aycelin de Montaigut) 330, 331, 414 Latinové, kmen v stř. Itálii; v střv. Italové 216
Strana 463
Lauf, Lauffen, m. v Bavorsku 198, 310, 441, 442 Lausanne, m. ve Svycarsku u jezera Ženevského 94, 401 Lázné Sextiovy [Aquae Sextiae], nyn. Aix v již. Francii 214, 388 Lefévre Jean, opat saint-wastsky 414 legisté 373 z Leiningen Bedřich [Fridrich] starší, hrabě 271, 401 lékárník (251), viz Angelo Lelius: Angelus dictus Lellus Petri de Tosectis (Lello d’ Coseci), řím- ský šlechtic, přítel Petrarkův 223, 390, 393 z Lemberka Havel, viz ze Zvířetic léna česká zahraniční (tzv. německá, »extra curtem«) 26; léna bavorská 26; durynská 26 léno 429, 430 leníci 49 Leonidas, král spartský (v 5. stol. př. n. 1.) 388 Leopold III., vévoda rakouský 326, 412 z Lestkova Vilém, děkan vyšehradský 78, 142, 284, 316, 368, 390, 398, 409 lesy, jejich ochrana 240 z Leuchtenberka [v orig. chybně Lu- czemburk] Jan, lankrabi 271, 401 Lev I., papež (440-461) 391 Lev, převor z domu sv. Klimenta bratří kazatelů v Praze 152—154 Lev, velmistr křižovnický; jeho bre- víř 438 Lhota, ves na Krumlovsku (dnešní Svatova Lhotka) 259, 399 Libáň, m. v sev. Čechách 146 Libava, m. v H. Lužici 234 Libuše, česká kněžna 303 Libye, severní pobřeží Afriky na zá- pad od Egypta 214 Lienz, m. a alpský průsmyk v Tyrol- sku 110 liga (svaz) proti Bernabovi Viscon- tinimu 404 Ligurové, kmeny v sev. Itálii jižně od Pádu 213, 388 Lichtenburk (od 16. stol. Lichnice), hrad na Čáslavsku 104, 234; z Lichtenburka Jindřich 376 Limbursko: Limburk, m. v nyn. Bel- gii 361 Limoges, m. v záp. Francii 92, 358 Linec, m. v Horních Rakousích 3562 »linfardi« 403 Lipá (stě. též Lipý, Lipé, ně. Česká Lípa), hr. a m. v sev. Čechách; z Lipé páni 45, 47, 372; z Lipé Čeněk 159, 160, 220, 298 až 300, 372, 390, 406; z Lipé Jan in, n4, 362, 365; Jin- diich 298, 360, 363, 372, 414 (Hy- nek); Pertold -372 Lisieux, m. v sev. Francii, biskup (Mikuláš Oresme) 331, 414 listináře, listáře, listiny, listy 18-20; listiny tzv. příjemecké 39 Litice, br. ve vých. Čechách 104 z Litic Rus, podkomoří 393 Litoměřice, m. v sev. Čechách 234, 308, 404 Litomyšl, hr., kl. a m. ve vých. Čechách 47, 138, 265, 266, 400, 413; biskup 47; biskupství 135; diecése 60, 137, 138; klášter a kostel 137, 138 Litva 109, 111, 156; Litvané 112, 156 Livius Titus, římský historik (* 59 př n. l., Ť 17 n. 1.) 325, 411 Lnáře, ves v okrese Blatná; ze Lnář Konrád 268 Loket, hr. na Ohři v záp. Čechách 234; Loketsko 49 Lombardie, Lombardsko, krajina v sev. Itálii 76, 93, 94, 98, 99, 110, II, II5, 132, 187, 199, 200, 221, 278, 282, 403, 418, 434; lombardští páni 103; Lombardští 110, 111 z Loozu Dětřich, hrabě 111 463
Lauf, Lauffen, m. v Bavorsku 198, 310, 441, 442 Lausanne, m. ve Svycarsku u jezera Ženevského 94, 401 Lázné Sextiovy [Aquae Sextiae], nyn. Aix v již. Francii 214, 388 Lefévre Jean, opat saint-wastsky 414 legisté 373 z Leiningen Bedřich [Fridrich] starší, hrabě 271, 401 lékárník (251), viz Angelo Lelius: Angelus dictus Lellus Petri de Tosectis (Lello d’ Coseci), řím- ský šlechtic, přítel Petrarkův 223, 390, 393 z Lemberka Havel, viz ze Zvířetic léna česká zahraniční (tzv. německá, »extra curtem«) 26; léna bavorská 26; durynská 26 léno 429, 430 leníci 49 Leonidas, král spartský (v 5. stol. př. n. 1.) 388 Leopold III., vévoda rakouský 326, 412 z Lestkova Vilém, děkan vyšehradský 78, 142, 284, 316, 368, 390, 398, 409 lesy, jejich ochrana 240 z Leuchtenberka [v orig. chybně Lu- czemburk] Jan, lankrabi 271, 401 Lev I., papež (440-461) 391 Lev, převor z domu sv. Klimenta bratří kazatelů v Praze 152—154 Lev, velmistr křižovnický; jeho bre- víř 438 Lhota, ves na Krumlovsku (dnešní Svatova Lhotka) 259, 399 Libáň, m. v sev. Čechách 146 Libava, m. v H. Lužici 234 Libuše, česká kněžna 303 Libye, severní pobřeží Afriky na zá- pad od Egypta 214 Lienz, m. a alpský průsmyk v Tyrol- sku 110 liga (svaz) proti Bernabovi Viscon- tinimu 404 Ligurové, kmeny v sev. Itálii jižně od Pádu 213, 388 Lichtenburk (od 16. stol. Lichnice), hrad na Čáslavsku 104, 234; z Lichtenburka Jindřich 376 Limbursko: Limburk, m. v nyn. Bel- gii 361 Limoges, m. v záp. Francii 92, 358 Linec, m. v Horních Rakousích 3562 »linfardi« 403 Lipá (stě. též Lipý, Lipé, ně. Česká Lípa), hr. a m. v sev. Čechách; z Lipé páni 45, 47, 372; z Lipé Čeněk 159, 160, 220, 298 až 300, 372, 390, 406; z Lipé Jan in, n4, 362, 365; Jin- diich 298, 360, 363, 372, 414 (Hy- nek); Pertold -372 Lisieux, m. v sev. Francii, biskup (Mikuláš Oresme) 331, 414 listináře, listáře, listiny, listy 18-20; listiny tzv. příjemecké 39 Litice, br. ve vých. Čechách 104 z Litic Rus, podkomoří 393 Litoměřice, m. v sev. Čechách 234, 308, 404 Litomyšl, hr., kl. a m. ve vých. Čechách 47, 138, 265, 266, 400, 413; biskup 47; biskupství 135; diecése 60, 137, 138; klášter a kostel 137, 138 Litva 109, 111, 156; Litvané 112, 156 Livius Titus, římský historik (* 59 př n. l., Ť 17 n. 1.) 325, 411 Lnáře, ves v okrese Blatná; ze Lnář Konrád 268 Loket, hr. na Ohři v záp. Čechách 234; Loketsko 49 Lombardie, Lombardsko, krajina v sev. Itálii 76, 93, 94, 98, 99, 110, II, II5, 132, 187, 199, 200, 221, 278, 282, 403, 418, 434; lombardští páni 103; Lombardští 110, 111 z Loozu Dětřich, hrabě 111 463
Strana 464
de Lorris Aegidius, biskup noyonský 414 Losse Rudolf, trevírský kancléř a kapitulní děkan v Mohuči 374 Lotrinské vévodství 94 Louka, premonstrátský kl. na Mora- vé 142, 329 Louny, m. v severozáp. Cechách 207, 208, 385, 394 loupezni rytíři 34 de Loupy Raoul 401 Louvre, královský palác v Paříži, dnes museum 338 Louvres, m. v departmentu Seine- et-Oise ve Francii Lucanus M. Annaeus, římský básník (39-65) 416 Lubáň, m. v H. Lužici 234 Lucca, m. v stř. Itálii 94-97, 100, 101, 110, 221, 281, 359, 392, 402, 437 Lucemburk, hl. m. hrabstvi Lucem- burskeho 93, 104, 107, 158, 165, 376, 407; klášter a chrám sv. Marie 165, 376; opatství Alt-Münster 376; Neu-Münster 376 Lucembursko, hrabstvi 26, 93, 94, 104, 117, 118, 156, 157, 164, 340, 344. 364, 376; páni z hrabství l. 105 Lucemburkové 9, 364, 371, 372; lucemburská dynastie 15, 75; rod 29; rodová politika 9; rodová dr- žava 16, 24; dědictví 414; lucemburské panství v českých ze- mích 10; v sev. Itálii (signorie) 8, 76, 358; v Tyrolích a Koruta- nech 9 Lucchino, viz Visconti Ludmila sv. 305, 439, 440 Ludvík Bavor, vévoda bavorský, král německý a císař římský (1314 až 1347) 6, 7, 9, 24, 25, 44, 62, 69, 73, 74, 93, 94» 105, 109-110, 117-120, 158, 160-162, 165-168, 201, 203, 204, 358, 362, 364, 365, 372-374, 377, 378 Ludvík Braniborský, syn Ludvíka Bavora 44, no, 119, 120, 160-162, 464 167, 201, 204, 247, 372-374, 378, 382 Ludvík IX., Svatý, francouzský král (1226-1270) 331, 332, 563, 415 Ludvík (z Anjou), syn francouzského krále Jana II., bratr krále Karla V. 246, 270, 271, 401. 402 Ludvík z Valois (též Orleánský), druhý syn krále Karla V. 338-340, 414 Ludvík, prvorozený syn krále Karla Roberta, jako král uherský: Veli- ký (1342-1382), od r. 1370 též král polský 108, 114, 120, 156, 158, 306 až 308, 310, 396, 407, 414 Ludvík, vévoda lehnický 286, 287 Ludvík, hrabě savojský 95 Ludvíkův dvůr (na Krumlovsku) 259 Lukov, hr. na jižní Moravě 104 Lumello, m. v Itálii 380 lupičství v Čechách, nařízení proti němu 224, 22$, 393 Lutych, m. v nyn. Belgii; lutyšský kraj 102; lutyšský biskup (Adolf II. van der Mark) 104 Lužice 25, 26; Lužice Horní 25, 26, 161; Lužice Dolní 26, 285, 344, 371, 404; lužické markrabství 156 Lužnice, ř. v již. Čechách 291 Lykie, krajina v záp. Malé Asii 369 Lyon [Lugdunum], m. v jihových. Francii 127 Lysá (nad Labem), m. v stř. Če- chách 199 M Macedonie (i Makedonie) 223; ma- cedonský král 223 Madona Kladská 437 Magdeburk, m. v Německu na Labi 413 z Magnacu Gerald 374 Magnesia, m. v záp. Malé Asii 388 Mahaut de Chátillon, třetí manželka Karla z Valois 361
de Lorris Aegidius, biskup noyonský 414 Losse Rudolf, trevírský kancléř a kapitulní děkan v Mohuči 374 Lotrinské vévodství 94 Louka, premonstrátský kl. na Mora- vé 142, 329 Louny, m. v severozáp. Cechách 207, 208, 385, 394 loupezni rytíři 34 de Loupy Raoul 401 Louvre, královský palác v Paříži, dnes museum 338 Louvres, m. v departmentu Seine- et-Oise ve Francii Lucanus M. Annaeus, římský básník (39-65) 416 Lubáň, m. v H. Lužici 234 Lucca, m. v stř. Itálii 94-97, 100, 101, 110, 221, 281, 359, 392, 402, 437 Lucemburk, hl. m. hrabstvi Lucem- burskeho 93, 104, 107, 158, 165, 376, 407; klášter a chrám sv. Marie 165, 376; opatství Alt-Münster 376; Neu-Münster 376 Lucembursko, hrabstvi 26, 93, 94, 104, 117, 118, 156, 157, 164, 340, 344. 364, 376; páni z hrabství l. 105 Lucemburkové 9, 364, 371, 372; lucemburská dynastie 15, 75; rod 29; rodová politika 9; rodová dr- žava 16, 24; dědictví 414; lucemburské panství v českých ze- mích 10; v sev. Itálii (signorie) 8, 76, 358; v Tyrolích a Koruta- nech 9 Lucchino, viz Visconti Ludmila sv. 305, 439, 440 Ludvík Bavor, vévoda bavorský, král německý a císař římský (1314 až 1347) 6, 7, 9, 24, 25, 44, 62, 69, 73, 74, 93, 94» 105, 109-110, 117-120, 158, 160-162, 165-168, 201, 203, 204, 358, 362, 364, 365, 372-374, 377, 378 Ludvík Braniborský, syn Ludvíka Bavora 44, no, 119, 120, 160-162, 464 167, 201, 204, 247, 372-374, 378, 382 Ludvík IX., Svatý, francouzský král (1226-1270) 331, 332, 563, 415 Ludvík (z Anjou), syn francouzského krále Jana II., bratr krále Karla V. 246, 270, 271, 401. 402 Ludvík z Valois (též Orleánský), druhý syn krále Karla V. 338-340, 414 Ludvík, prvorozený syn krále Karla Roberta, jako král uherský: Veli- ký (1342-1382), od r. 1370 též král polský 108, 114, 120, 156, 158, 306 až 308, 310, 396, 407, 414 Ludvík, vévoda lehnický 286, 287 Ludvík, hrabě savojský 95 Ludvíkův dvůr (na Krumlovsku) 259 Lukov, hr. na jižní Moravě 104 Lumello, m. v Itálii 380 lupičství v Čechách, nařízení proti němu 224, 22$, 393 Lutych, m. v nyn. Belgii; lutyšský kraj 102; lutyšský biskup (Adolf II. van der Mark) 104 Lužice 25, 26; Lužice Horní 25, 26, 161; Lužice Dolní 26, 285, 344, 371, 404; lužické markrabství 156 Lužnice, ř. v již. Čechách 291 Lykie, krajina v záp. Malé Asii 369 Lyon [Lugdunum], m. v jihových. Francii 127 Lysá (nad Labem), m. v stř. Če- chách 199 M Macedonie (i Makedonie) 223; ma- cedonský král 223 Madona Kladská 437 Magdeburk, m. v Německu na Labi 413 z Magnacu Gerald 374 Magnesia, m. v záp. Malé Asii 388 Mahaut de Chátillon, třetí manželka Karla z Valois 361
Strana 465
de Maignac Aimeric, biskup paříž- ský 407, 414 Majestas Carolina 23, 32-36, 46, 48, $4, 60, 72, 76, 77, 85, 226-246, 361, 370, 393-395 Makedonci, starověký národ sev. od Řecka 214, 388 »malandrini« 403, 404 Malotín, dvůr na Krumlovsku 259, 399 Malvasia, m. v již. Řecku 406; malvazí, druh vína 294, 406 de Manfredi, rod v Reggiu 95 manové 46, 49; karlštejnští 49 Mantova, m. v sev. Itálii 371, 390, 397; mantovský vladař (Gonzaga) 95, 96; mantovské území 103; Mantovští 96, 99, 100-112 Marie, dcera císaře Jindřicha VII., choť francouzského krále Kar- la IV. gr, 92, 358 Marie, dcera uherského krále Lud- víka, manželka krále Zikmunda 307, 414 Marie Terezie, rakouská císařovna (1740—1780) 376 Marignola Jan, minorita, papežský legát, kronikář, 14, 15, 77 de Marigny Joannes, biskup z Beau- vais 98 Marius Gaius, římský vojevůdce (f 86 př. n. 1.) 388 Markéta Brabantská, manželka císa- fe Jindficha VII. 91 Markéta Neapolská, první manželka Karla z Valois Markéta, dcera Václava II., manžel- ka Boleslava III. Břežsko-Lehnic- kého 362 Markéta, nejstarší dcera Jana Lu- cemburského, manželka vévody Jindficha Dolnobavorského 9;, 109, 118, 120, 121, 360, 365 Marketa, dcera Karla z Valois, viz Blanka 30 Ctení o Karlu IV. Markéta, první dcera Karla IV. a Blanky, choť Ludvíka I., krále uherského 104, 114 Markéta, pátá dcera Karla IV. 310 Markéta (Maultasch), dcera Jindři- cha Korutanského, r. manžel Jan Jindřich Lucemburský; 2. Ludvík Braniborský, syn císaře Ludvíka Bavora 9, 93, 103, 109, 120, I21, 160, 161, 360, 365, 372, 377 Markéta, dcera Mikuláše II. Opav- ského, druhá choť markraběte Ja- na Jindřicha; děti: Jošt, Jan (So- běslav), Prokop, Kateřina a Alž- běta 204 Markvart, patriarcha akvilejsky 191 Markvart (z Randecku), biskup aug- sburský 220, 221, 401 de Marolio Jan, arcijáhen prazsky 409 Mars, obéznice i15 maršálek (nejvyšší) 45, 430 Martin, kněz v Pražském kostele 250 Martin, kazatel u sv. Havla na Sta- rém Městě 410 Matěj, kaplan Jana Jindřicha, biskup brixenský 110 Matěj z Chebu, otec žateckého rych- táře Petra 206 maurské pobřeží = Mauretánie, nyn. Maroko a záp. Alžír 214 Meaux, m. v sev. Francii 340; bis- kup (Guilielmus de Dormans) 331, 414 Mejlice, ves na Vyškovsku, dnes za- niklá 326, 413 Mel [Imello], hr. v horním Benátsku 121, 365 Melfi, m. na Sicílii 394 Menhart, biskup pražský (1122-1134) 312 Meran, m. v Tyrolsku 360, 363, 377 Merklin Junošův, pražský měšťan 185 Merkur, oběžnice 115 Merkurius, starořímský bůh obchodu, posel bobü 251, 397 465
de Maignac Aimeric, biskup paříž- ský 407, 414 Majestas Carolina 23, 32-36, 46, 48, $4, 60, 72, 76, 77, 85, 226-246, 361, 370, 393-395 Makedonci, starověký národ sev. od Řecka 214, 388 »malandrini« 403, 404 Malotín, dvůr na Krumlovsku 259, 399 Malvasia, m. v již. Řecku 406; malvazí, druh vína 294, 406 de Manfredi, rod v Reggiu 95 manové 46, 49; karlštejnští 49 Mantova, m. v sev. Itálii 371, 390, 397; mantovský vladař (Gonzaga) 95, 96; mantovské území 103; Mantovští 96, 99, 100-112 Marie, dcera císaře Jindřicha VII., choť francouzského krále Kar- la IV. gr, 92, 358 Marie, dcera uherského krále Lud- víka, manželka krále Zikmunda 307, 414 Marie Terezie, rakouská císařovna (1740—1780) 376 Marignola Jan, minorita, papežský legát, kronikář, 14, 15, 77 de Marigny Joannes, biskup z Beau- vais 98 Marius Gaius, římský vojevůdce (f 86 př. n. 1.) 388 Markéta Brabantská, manželka císa- fe Jindficha VII. 91 Markéta Neapolská, první manželka Karla z Valois Markéta, dcera Václava II., manžel- ka Boleslava III. Břežsko-Lehnic- kého 362 Markéta, nejstarší dcera Jana Lu- cemburského, manželka vévody Jindficha Dolnobavorského 9;, 109, 118, 120, 121, 360, 365 Marketa, dcera Karla z Valois, viz Blanka 30 Ctení o Karlu IV. Markéta, první dcera Karla IV. a Blanky, choť Ludvíka I., krále uherského 104, 114 Markéta, pátá dcera Karla IV. 310 Markéta (Maultasch), dcera Jindři- cha Korutanského, r. manžel Jan Jindřich Lucemburský; 2. Ludvík Braniborský, syn císaře Ludvíka Bavora 9, 93, 103, 109, 120, I21, 160, 161, 360, 365, 372, 377 Markéta, dcera Mikuláše II. Opav- ského, druhá choť markraběte Ja- na Jindřicha; děti: Jošt, Jan (So- běslav), Prokop, Kateřina a Alž- běta 204 Markvart, patriarcha akvilejsky 191 Markvart (z Randecku), biskup aug- sburský 220, 221, 401 de Marolio Jan, arcijáhen prazsky 409 Mars, obéznice i15 maršálek (nejvyšší) 45, 430 Martin, kněz v Pražském kostele 250 Martin, kazatel u sv. Havla na Sta- rém Městě 410 Matěj, kaplan Jana Jindřicha, biskup brixenský 110 Matěj z Chebu, otec žateckého rych- táře Petra 206 maurské pobřeží = Mauretánie, nyn. Maroko a záp. Alžír 214 Meaux, m. v sev. Francii 340; bis- kup (Guilielmus de Dormans) 331, 414 Mejlice, ves na Vyškovsku, dnes za- niklá 326, 413 Mel [Imello], hr. v horním Benátsku 121, 365 Melfi, m. na Sicílii 394 Menhart, biskup pražský (1122-1134) 312 Meran, m. v Tyrolsku 360, 363, 377 Merklin Junošův, pražský měšťan 185 Merkur, oběžnice 115 Merkurius, starořímský bůh obchodu, posel bobü 251, 397 465
Strana 466
Те krajina mezi Eufratem a Tigridem (v dn. Iraku) Metlach, m. v Německu 376 Metoděj sv. 180, 182, 183, 185 Mety, m. v Lotrinsku 94, 246, 247, 395, 418; metskÿ biskup (Theodoric V. Bayer z Boppardu) 308, 407 Mělník, věnné město na Labi 205, 394; proboštství 369; Mělničtí 205 města královská, viz královská m.; města (a městečka) poddanská 51; města: sociální poměry v nich 51 az 55 městská rada 51-53 městské dávky 21, 42 městské knihy 2x městské obyvatelstvo 51-55; právo 52 městský soud v Praze 52 měšťan plnoprávný 51 Michael de Monte Vulcani (Frater Angelus) 383 Michal, mistr, almužník biskupa Ja- na IV. z Dražic 127 Michal, rychtář v Německém Brodě 298-300 Michalovice, hr. na Jizeře v sev. Čechách; z Michalovic Jan 199, 381, 393 z Michalovic Petr (a jeho manželka) 278, 279 Mikuláš sv., biskup 143, 369, 370 Mikuláš V., protipapež (vl. jménem Petr Rainalducci z Corbary) 93, 358 Mikuláš, levoboček krále Jana, patri- archa akvilejský 220, 390 Mikuláš, biskup pražský (1241-1258) 312 Mikuláš Brněnský, kancléř prince Karla, později biskup tridentský по, 120, 121, 360, 362, 365, 367 Mikuláš z Gorranu, španělský domi- nikän 325, 411 Mikuláš Efficax, důvěrník krále Jana Lucemburského 158, 374 466 Mikuláš z Loun, mistr 379 Mikuláš Luckův z Brna, Karla IV. 374 Mikuláš, minorita, kantor z kláštera sv. Jakuba 273, 274 Mikuláš II., vévoda opavský a ra- tibořský 118, 158, 159, 163, 204, 364, 371, 374, 377, 388 Mikuláš Reinbotův čili Goldnerův, rychtář staroměstský 396 Mikuláš, notář a správce v Jihlavě 329 Milán, m. v sev. Itálii 94, 98, 200, 218, 222, 253, 254, 389-392, 398; arcibis- kup 218; vladař [Azzo Visconti] 96; Milánští 99, 100-112, 280; jezdci 98 Milíč Jan z Kroměříže 39, 40, 67, 68, 78, 79, 86, 87, 313-323, 405, 407-410 Milic (Mileč), hr. vratislavského bis- kupa ve Slezsku 118, 364 Milleloquium, spis Augustina Trium- pha 325, 410 milove prävo 261, 265, 266, 399 Miltenberg, m. v Německu na řece Mohanu 117 mince v době Karlově 341-343, 415, 441, 442; pasovská mince 442; Ví- deňská mince 442 mincmistr královský 341, 415 mincovní řád Karla IV. 86, 341-343, 415, 442 minorité, Menší bratří 367, 430 Minotaurus, netvor, zpola býk, zpola člověk 415 Minsterbersko, území ve Slezsku 362 Mistr třeboňský, viz Třeboň Mistr vyšebrodský, viz Vyšší Brod mistři komory královské 43, 441 Míšeň, Míšeňská země [Misna, Mis- nensis terra, Meissen], hr. a kraji- na v Sasku (na sever od Cech) 26, 225, 282, 367, 371, 414; diecese 275, 402; míšeňský markrabě 119, 346; vévoda 204 Mithridates, pontský král (120-63 př. n. 1.) 213, 388 kancléř školy
Те krajina mezi Eufratem a Tigridem (v dn. Iraku) Metlach, m. v Německu 376 Metoděj sv. 180, 182, 183, 185 Mety, m. v Lotrinsku 94, 246, 247, 395, 418; metskÿ biskup (Theodoric V. Bayer z Boppardu) 308, 407 Mělník, věnné město na Labi 205, 394; proboštství 369; Mělničtí 205 města královská, viz královská m.; města (a městečka) poddanská 51; města: sociální poměry v nich 51 az 55 městská rada 51-53 městské dávky 21, 42 městské knihy 2x městské obyvatelstvo 51-55; právo 52 městský soud v Praze 52 měšťan plnoprávný 51 Michael de Monte Vulcani (Frater Angelus) 383 Michal, mistr, almužník biskupa Ja- na IV. z Dražic 127 Michal, rychtář v Německém Brodě 298-300 Michalovice, hr. na Jizeře v sev. Čechách; z Michalovic Jan 199, 381, 393 z Michalovic Petr (a jeho manželka) 278, 279 Mikuláš sv., biskup 143, 369, 370 Mikuláš V., protipapež (vl. jménem Petr Rainalducci z Corbary) 93, 358 Mikuláš, levoboček krále Jana, patri- archa akvilejský 220, 390 Mikuláš, biskup pražský (1241-1258) 312 Mikuláš Brněnský, kancléř prince Karla, později biskup tridentský по, 120, 121, 360, 362, 365, 367 Mikuláš z Gorranu, španělský domi- nikän 325, 411 Mikuláš Efficax, důvěrník krále Jana Lucemburského 158, 374 466 Mikuláš z Loun, mistr 379 Mikuláš Luckův z Brna, Karla IV. 374 Mikuláš, minorita, kantor z kláštera sv. Jakuba 273, 274 Mikuláš II., vévoda opavský a ra- tibořský 118, 158, 159, 163, 204, 364, 371, 374, 377, 388 Mikuláš Reinbotův čili Goldnerův, rychtář staroměstský 396 Mikuláš, notář a správce v Jihlavě 329 Milán, m. v sev. Itálii 94, 98, 200, 218, 222, 253, 254, 389-392, 398; arcibis- kup 218; vladař [Azzo Visconti] 96; Milánští 99, 100-112, 280; jezdci 98 Milíč Jan z Kroměříže 39, 40, 67, 68, 78, 79, 86, 87, 313-323, 405, 407-410 Milic (Mileč), hr. vratislavského bis- kupa ve Slezsku 118, 364 Milleloquium, spis Augustina Trium- pha 325, 410 milove prävo 261, 265, 266, 399 Miltenberg, m. v Německu na řece Mohanu 117 mince v době Karlově 341-343, 415, 441, 442; pasovská mince 442; Ví- deňská mince 442 mincmistr královský 341, 415 mincovní řád Karla IV. 86, 341-343, 415, 442 minorité, Menší bratří 367, 430 Minotaurus, netvor, zpola býk, zpola člověk 415 Minsterbersko, území ve Slezsku 362 Mistr třeboňský, viz Třeboň Mistr vyšebrodský, viz Vyšší Brod mistři komory královské 43, 441 Míšeň, Míšeňská země [Misna, Mis- nensis terra, Meissen], hr. a kraji- na v Sasku (na sever od Cech) 26, 225, 282, 367, 371, 414; diecese 275, 402; míšeňský markrabě 119, 346; vévoda 204 Mithridates, pontský král (120-63 př. n. 1.) 213, 388 kancléř školy
Strana 467
Mlýn vétrny (moulin a vent), větrný mlýn uvnitř ohrazení Saint-Lazare Mnichov [Monacum], hl. město Ba- vorska 167, 201, 382 Mníšek, hr. v stř. Čechách (jihozáp. od Prahy) 394 mnohoobročnictví církevní 63—65 móda: novoty módy 276, 277 Modena, m. v horní Itálii 94-97, 100, 404; Modenští 96 Modřice, hr. na Moravě 325 Mohuč [Maguncia, Mainz], m. při ústí Mohanu do Rýna 135, 305, 309, 3745 arcibiskup (1328-1346 | Jindřich, 1346-1371 Gerlach) 135-139, 141, 305, kostel 139, 306; kapitula 137; die- cése, provincie 135; statuta církve mohučské 143 Mokko Albertus, konšel v Jihlavě 329 Molesme, cisterc. kl. ve Francii 421 de Montaigut Petr Aycelin, biskup laonský 414 Montauban [Mons Albanus], m. v jihozápad. Francii 119 Monte Carlo, pevnost u Luccy v Itá- lii 97, 392, 437 Montferrato [Mons Ferratus], m. v sev. Itálii; markrabství montfer- ratské 98 z Monthaburu Jan 401 Montpellier [Mont Pessolanus], m. na již. pobřeží Francie 119 mor (černý), »černá smrt« 53, 192, 193, 202, 282, 286, 307, 381, 382, 385 Morava, Moravské markrabství 26 až 28, 38, AI, 47, 53, 56, 83, 104-106, III, 117, 203, 204, 319, 361, 363, 364, 376, 384, 385, 407, 433, 442; moravskÿ markrabi 47, 104, 105; Moravané 425 Fra Moriale 403 Mořín, dvorec u Karlštejna 440 Most, hr. a m. v sev. Čechách 53, 234 Mousson (dn. Pont-à-Mousson), m. v sev. Francii 340 mrskaëi 145, 370, 382 Mrtvé moře v Palestině 426 Mucius: Gaius Mucius Cordus Scae- vola, hrdinný Říman 213, 387 Mühldorf, m. v Bavorsku na Innu 358 Můnch Jindřich z Basileje, v družině krále Jana 376 Musy, u starých Řeků devět bohyň krásných umění 389, 397 Myra, město v Lykii (v Malé Asii) 369 Mýto Vysoké [Muta], m. ve vých. Čechách 117, 327, 396, 413; rychtář 327, 328, 413 Mže (dnešní Berounka) 291 rytíř N nádeníci 54, 59; jejich mzdy 59 Nanker, biskup vratislavský (T 1341) 118, 364 nápravníci 49, 50, 57 národnostní rozpory 55, 56 naturální dávky 58, 59 Naumburk, m. ve stř. Německu; bis- kup (Gerhard ze Schwarzburku) 308, 407 navarského krále syn: snad Karel III. (Charles III le Noble), syn Karla II. Zlého (Charles II le Mauvais) 335, 337 Neapol, m. v stř. Itálii 383, 410; Neapolsko 414 Neckar, pravý přítok Rýna 358 Nečtiny, hr. v jihozáp. Čechách 104, 394 Nenačovice, ves u Prahy 190 Neplach, opat opatovický a kronikář 14-16, 77, 269, 401 Nepotian, mlady knéz, synovec Eu- tropiüv 350 467
Mlýn vétrny (moulin a vent), větrný mlýn uvnitř ohrazení Saint-Lazare Mnichov [Monacum], hl. město Ba- vorska 167, 201, 382 Mníšek, hr. v stř. Čechách (jihozáp. od Prahy) 394 mnohoobročnictví církevní 63—65 móda: novoty módy 276, 277 Modena, m. v horní Itálii 94-97, 100, 404; Modenští 96 Modřice, hr. na Moravě 325 Mohuč [Maguncia, Mainz], m. při ústí Mohanu do Rýna 135, 305, 309, 3745 arcibiskup (1328-1346 | Jindřich, 1346-1371 Gerlach) 135-139, 141, 305, kostel 139, 306; kapitula 137; die- cése, provincie 135; statuta církve mohučské 143 Mokko Albertus, konšel v Jihlavě 329 Molesme, cisterc. kl. ve Francii 421 de Montaigut Petr Aycelin, biskup laonský 414 Montauban [Mons Albanus], m. v jihozápad. Francii 119 Monte Carlo, pevnost u Luccy v Itá- lii 97, 392, 437 Montferrato [Mons Ferratus], m. v sev. Itálii; markrabství montfer- ratské 98 z Monthaburu Jan 401 Montpellier [Mont Pessolanus], m. na již. pobřeží Francie 119 mor (černý), »černá smrt« 53, 192, 193, 202, 282, 286, 307, 381, 382, 385 Morava, Moravské markrabství 26 až 28, 38, AI, 47, 53, 56, 83, 104-106, III, 117, 203, 204, 319, 361, 363, 364, 376, 384, 385, 407, 433, 442; moravskÿ markrabi 47, 104, 105; Moravané 425 Fra Moriale 403 Mořín, dvorec u Karlštejna 440 Most, hr. a m. v sev. Čechách 53, 234 Mousson (dn. Pont-à-Mousson), m. v sev. Francii 340 mrskaëi 145, 370, 382 Mrtvé moře v Palestině 426 Mucius: Gaius Mucius Cordus Scae- vola, hrdinný Říman 213, 387 Mühldorf, m. v Bavorsku na Innu 358 Můnch Jindřich z Basileje, v družině krále Jana 376 Musy, u starých Řeků devět bohyň krásných umění 389, 397 Myra, město v Lykii (v Malé Asii) 369 Mýto Vysoké [Muta], m. ve vých. Čechách 117, 327, 396, 413; rychtář 327, 328, 413 Mže (dnešní Berounka) 291 rytíř N nádeníci 54, 59; jejich mzdy 59 Nanker, biskup vratislavský (T 1341) 118, 364 nápravníci 49, 50, 57 národnostní rozpory 55, 56 naturální dávky 58, 59 Naumburk, m. ve stř. Německu; bis- kup (Gerhard ze Schwarzburku) 308, 407 navarského krále syn: snad Karel III. (Charles III le Noble), syn Karla II. Zlého (Charles II le Mauvais) 335, 337 Neapol, m. v stř. Itálii 383, 410; Neapolsko 414 Neckar, pravý přítok Rýna 358 Nečtiny, hr. v jihozáp. Čechách 104, 394 Nenačovice, ves u Prahy 190 Neplach, opat opatovický a kronikář 14-16, 77, 269, 401 Nepotian, mlady knéz, synovec Eu- tropiüv 350 467
Strana 468
Nero, římský císař (54-68) 411 Neuenburk, město v Německu 158 (= Norimberk); v Bavorsku 198 (= Nové Město) Neumarkt [Novum forum], m. v Ty- rolich 113; ve Slezsku viz Stieda nevěstince v Praze 319, 410 nevěstky: jejích obrácení 319, 320 nezastavitelnost, nezcizitelnost (krá- lovských zboží) 33, 232-234 Němci 56, 163, 201, 212, 382, 389 Německo 35, 36, 38, 73, 75, 76, 93, 110, 119, 147, 168, 187, 201, 203, 211, 212, 218, 222, 226, 227. 246, 252, 274, 330, 352, 377, 384, 386, 390, 392, 396, 398, 403, 407, 414, 433 Nil, ř. v Egyptě 214 Nisa, m. ve Slezsku 364 Nižbor, hr. v Čechách 372, 394 Norimberk, m. v Bavorsku 158, 167, 168, 182, 198, 209, 250, 274, 284, 286, 287, 324, 377, 383, 389, 393, 395, 396, 401, 405, 410; norimberskÿ purkrabi 220 Norimberśti 167 Normandie, část severozáp. Francie 358 z Normandie vévodkyně (la Bonne) Guta, sestra Karla IV., manželka Jana II. Dobrého 339, 415 de Normans Milo, biskup beauvai- ský 414 z Nortemberka Lupold a Ludvík 401 notář 39, 427 Novara, m. v sev. Itálii 94; území 94 Nové Město, viz Neuenburk Nové Město, viz Středa Noyon, m. v sev. Francii 330; biskup (Aegidius de Lorris) 331, 414 Nymburk, m. v stř. Čechách 234 O obec Českého království 46, 47 obchod na Vltavě, jeho ochrana 289 az 291 468 obrana království 238-240 obročí (beneficia) cirkevni 63-65 Oceán, část Atlantického oceánu při západním pobřeží Evropy a sev. Afriky 214 Ockham (Occam) Vilém, učený mi- norita, anglický provinciál 374 Očko, viz z Vlašimě odboj poddaných 59 Odra, ř. ve Slezsku 285, 365 odůmrť 32, 33, 49, 59, 66, 241, 431 Odysseus, mythický král na ostrově Ithace 417; odysseovské zábrany 350, 417 Oefele A. F. 415, 416 Oettingen, m. a hrabství ve Švábsku; Ludvík hrabě z Oettingen 271, 401 oficiál 431; viz arcibiskupský o. Ojvín, hr. u Žitavy 394; klášter ce- lestinů 274, 421 Olbramovici, mocný patricijský rod pražský 413; Bohuslav 413; synové: Mikuláš, Petr, Šimon a Prokop 413 Oldřich, probošt kostela Pražského 125 Oldřich, český kníže (1012—1034) 311 Olomouc, hr. a m. na Moravě 104, 137, 138, 408 olomoucký biskup 27, 47, 142, 385; biskupství 27, 135; církev 135, 136; diecése 60, 135, 136, 138, 313; kostel 137, 138, 142, 256 oltétnici v Pražském kostele 146 Olymp, hora v sev. Řecku 214 Ondřej, biskup pražský (1215-1224) 312 Ondřej, druhý syn krále Karla Ro- berta, král neapolský (Ť 1345) 108 Opavské vévodství 27, 159, 364, 385; opavský vévoda 47 (viz i Mikuláš) Opolsko, vévodství ve Slezsku 109; opolský vévoda 108, 308 »opozdilci« 403 Orange, m. v jihových. Francii 270, 402; z Orange kníže 271 ordálie 370 Oresme Mikuláš, biskup lisieuxský 414
Nero, římský císař (54-68) 411 Neuenburk, město v Německu 158 (= Norimberk); v Bavorsku 198 (= Nové Město) Neumarkt [Novum forum], m. v Ty- rolich 113; ve Slezsku viz Stieda nevěstince v Praze 319, 410 nevěstky: jejích obrácení 319, 320 nezastavitelnost, nezcizitelnost (krá- lovských zboží) 33, 232-234 Němci 56, 163, 201, 212, 382, 389 Německo 35, 36, 38, 73, 75, 76, 93, 110, 119, 147, 168, 187, 201, 203, 211, 212, 218, 222, 226, 227. 246, 252, 274, 330, 352, 377, 384, 386, 390, 392, 396, 398, 403, 407, 414, 433 Nil, ř. v Egyptě 214 Nisa, m. ve Slezsku 364 Nižbor, hr. v Čechách 372, 394 Norimberk, m. v Bavorsku 158, 167, 168, 182, 198, 209, 250, 274, 284, 286, 287, 324, 377, 383, 389, 393, 395, 396, 401, 405, 410; norimberskÿ purkrabi 220 Norimberśti 167 Normandie, část severozáp. Francie 358 z Normandie vévodkyně (la Bonne) Guta, sestra Karla IV., manželka Jana II. Dobrého 339, 415 de Normans Milo, biskup beauvai- ský 414 z Nortemberka Lupold a Ludvík 401 notář 39, 427 Novara, m. v sev. Itálii 94; území 94 Nové Město, viz Neuenburk Nové Město, viz Středa Noyon, m. v sev. Francii 330; biskup (Aegidius de Lorris) 331, 414 Nymburk, m. v stř. Čechách 234 O obec Českého království 46, 47 obchod na Vltavě, jeho ochrana 289 az 291 468 obrana království 238-240 obročí (beneficia) cirkevni 63-65 Oceán, část Atlantického oceánu při západním pobřeží Evropy a sev. Afriky 214 Ockham (Occam) Vilém, učený mi- norita, anglický provinciál 374 Očko, viz z Vlašimě odboj poddaných 59 Odra, ř. ve Slezsku 285, 365 odůmrť 32, 33, 49, 59, 66, 241, 431 Odysseus, mythický král na ostrově Ithace 417; odysseovské zábrany 350, 417 Oefele A. F. 415, 416 Oettingen, m. a hrabství ve Švábsku; Ludvík hrabě z Oettingen 271, 401 oficiál 431; viz arcibiskupský o. Ojvín, hr. u Žitavy 394; klášter ce- lestinů 274, 421 Olbramovici, mocný patricijský rod pražský 413; Bohuslav 413; synové: Mikuláš, Petr, Šimon a Prokop 413 Oldřich, probošt kostela Pražského 125 Oldřich, český kníže (1012—1034) 311 Olomouc, hr. a m. na Moravě 104, 137, 138, 408 olomoucký biskup 27, 47, 142, 385; biskupství 27, 135; církev 135, 136; diecése 60, 135, 136, 138, 313; kostel 137, 138, 142, 256 oltétnici v Pražském kostele 146 Olymp, hora v sev. Řecku 214 Ondřej, biskup pražský (1215-1224) 312 Ondřej, druhý syn krále Karla Ro- berta, král neapolský (Ť 1345) 108 Opavské vévodství 27, 159, 364, 385; opavský vévoda 47 (viz i Mikuláš) Opolsko, vévodství ve Slezsku 109; opolský vévoda 108, 308 »opozdilci« 403 Orange, m. v jihových. Francii 270, 402; z Orange kníže 271 ordálie 370 Oresme Mikuláš, biskup lisieuxský 414
Strana 469
d'Orgemont Pierre, kancléř Karla V. 414 Orient (= Východ) 214 „Oriente iam sole“, starší legenda o sv. Václavu 17 z Orléansu vévodkyně 334 Orlice (Divoká a Tichá) 363 Orlík, hrad v jižních Čechách nad Vltavou 290 ostatky svatých: jejich sbírání Kar- lem 72, 73, 201-203, 383, 392, 395, 418; jejich uctívání a vystavování 27, 201-203, 281, 283 ostijský kardinál, viz Bertrand du Poget Ostfihom [Strigonia], m. v Uhrách na Dunaji 362; ostfihomsky arci- biskup (Ladislav) 308, 407 Ota, braniborský markrabě, zvaný Lenivý, syn Ludvíka Bavorského 191, 273, 306, 309, 310, 407, 408, Ota Habsburský, vévoda rakouský 93, 104, 109-111, II§ Otakar (Přemysl Otakar), druhý syn krále Jana Lucemburského 9r, 357 Otava, řeka v již. Čechách 291 Oxford, m. v Anglii 380; oxfordské vysoké učení 189, 409 P Pád, ř. v sev. Itálii 99, 100, 388, 398 Padova, m. v sev. Italii 95, 110, 112, II4, 142, 143, 215, 368, 386, 398 Palacký František 82, 83, 87 Palestina 15 z Panemburku Konrád 4o: pani čeští 6, 7, 31, 36, 47, 50, 68; panstvo 31, 32, 45, 46, 48, 69, 245 panoši 46 panství, panování (osobní) královo 229, 232-234, 424 (viz i dominium) papežská kurie, viz kurie papežství: jeho poměr k císařství 62, 74, 75, 373 z Pappenheima Konrad a Jan 401 z Pardubic Arnośt, otec arcibisku- püv 140 z Pardubic Arnošt, první pražský ar- cibiskup (1344-1364) 12, 37, 38, 61, 62, 78, 83, 140-155, 163-166, 178-184, 186, 187, 199, 201, 203, 220, 250-253, 255, 276, 312, 313, 368-371, 374, 376, 379, 380, 384, 386, 388, 390, 393, 396, 398, 399, 404, 407, 437, 438; jeho statuta 62, 83, 84, 143, 405; sbírka na chrám sv. Víta a pražský most 147-152; nařízení proti ne- hodným kněžím 154, 155; Cancellaria Arnesti 83, 369 z Pardubic Bohuš, probošt litomé- ficky, bratr arcibiskupa Arnošta 222 Parkštein, hr. ve Francích 234 Parléř Petr, druhý stavitel Svatovít- ského chrámu 364, 369, 395, 399, 438, 439 Parma, m. v Itślii 94-102, 110, 398; parmská diecése 101, 120; Parmsti 95, 96 Parnassus, hora v sti. Recku 251, 397; parnasky pramen (= Hippu- krene) 397 Parthové, národ v Asii, jižně od Kaspického moře 388 Paříž, hl. m. Francie 330, 332, 333, 336, 340, 375, 380, 411; tvrz a brána saint-deniská 334, 335; Sainte-Cha- pelle viz toto; pařížský biskup (Aimeric de Mai- gnac) 308, 331, 336, 407, 414 pařížské vysoké učení 186, 188, 189, 338, 409; prévót 333, prevót kupců 333, 415 Pasionál abatyše Kunhuty 437 Pasov [Patavia], m. v Bavorsku 110 Patara, m. v M. Asii 369 patriciát 51—56, 431 Paulus: Lucius Aemilius Paulus, římský konsul a vůdce (v 2. stol. př. n. 1.) 388 Pavel II., papež (1464-1471) 427 469
d'Orgemont Pierre, kancléř Karla V. 414 Orient (= Východ) 214 „Oriente iam sole“, starší legenda o sv. Václavu 17 z Orléansu vévodkyně 334 Orlice (Divoká a Tichá) 363 Orlík, hrad v jižních Čechách nad Vltavou 290 ostatky svatých: jejich sbírání Kar- lem 72, 73, 201-203, 383, 392, 395, 418; jejich uctívání a vystavování 27, 201-203, 281, 283 ostijský kardinál, viz Bertrand du Poget Ostfihom [Strigonia], m. v Uhrách na Dunaji 362; ostfihomsky arci- biskup (Ladislav) 308, 407 Ota, braniborský markrabě, zvaný Lenivý, syn Ludvíka Bavorského 191, 273, 306, 309, 310, 407, 408, Ota Habsburský, vévoda rakouský 93, 104, 109-111, II§ Otakar (Přemysl Otakar), druhý syn krále Jana Lucemburského 9r, 357 Otava, řeka v již. Čechách 291 Oxford, m. v Anglii 380; oxfordské vysoké učení 189, 409 P Pád, ř. v sev. Itálii 99, 100, 388, 398 Padova, m. v sev. Italii 95, 110, 112, II4, 142, 143, 215, 368, 386, 398 Palacký František 82, 83, 87 Palestina 15 z Panemburku Konrád 4o: pani čeští 6, 7, 31, 36, 47, 50, 68; panstvo 31, 32, 45, 46, 48, 69, 245 panoši 46 panství, panování (osobní) královo 229, 232-234, 424 (viz i dominium) papežská kurie, viz kurie papežství: jeho poměr k císařství 62, 74, 75, 373 z Pappenheima Konrad a Jan 401 z Pardubic Arnośt, otec arcibisku- püv 140 z Pardubic Arnošt, první pražský ar- cibiskup (1344-1364) 12, 37, 38, 61, 62, 78, 83, 140-155, 163-166, 178-184, 186, 187, 199, 201, 203, 220, 250-253, 255, 276, 312, 313, 368-371, 374, 376, 379, 380, 384, 386, 388, 390, 393, 396, 398, 399, 404, 407, 437, 438; jeho statuta 62, 83, 84, 143, 405; sbírka na chrám sv. Víta a pražský most 147-152; nařízení proti ne- hodným kněžím 154, 155; Cancellaria Arnesti 83, 369 z Pardubic Bohuš, probošt litomé- ficky, bratr arcibiskupa Arnošta 222 Parkštein, hr. ve Francích 234 Parléř Petr, druhý stavitel Svatovít- ského chrámu 364, 369, 395, 399, 438, 439 Parma, m. v Itślii 94-102, 110, 398; parmská diecése 101, 120; Parmsti 95, 96 Parnassus, hora v sti. Recku 251, 397; parnasky pramen (= Hippu- krene) 397 Parthové, národ v Asii, jižně od Kaspického moře 388 Paříž, hl. m. Francie 330, 332, 333, 336, 340, 375, 380, 411; tvrz a brána saint-deniská 334, 335; Sainte-Cha- pelle viz toto; pařížský biskup (Aimeric de Mai- gnac) 308, 331, 336, 407, 414 pařížské vysoké učení 186, 188, 189, 338, 409; prévót 333, prevót kupců 333, 415 Pasionál abatyše Kunhuty 437 Pasov [Patavia], m. v Bavorsku 110 Patara, m. v M. Asii 369 patriciát 51—56, 431 Paulus: Lucius Aemilius Paulus, římský konsul a vůdce (v 2. stol. př. n. 1.) 388 Pavel II., papež (1464-1471) 427 469
Strana 470
Pavel z Kladna, prebendář u sv. Ví- ta v Praze 133 Pavia [Papia], m. v sev. Itálii 94, 95, 98, 99, 222, 359; hrad 98-100; klášter sv. Augustina 94, 222, 359; Pavijští 95, 99 Payir Nicolaus, konšel v Jihlavě 329 pečetníci 39 Pegasus, okřídlený kůň 398; pegasej- ská rosa (z pramene Hippukrene na Helikonu) 251, 397 Peirithoos, mythicky król Lapithi v Thesálii 415 Pelagius (T po r. 418), mnich z Bri- tánie, hlásal ucení proti dédicné- mu hříchu 325 Pelhfim, biskup pražský (1224-1225) 312 Pelhřim, řečený Pusch, farář v Louce 329 Pelhřimov, biskupské m. v jihových. Čechách 301; rychtářství 301-303 Penede, Penode, hr. tridentského bis- kupa 121 peněžní renta 58, 59 perkmistr (hor viniínych), jejich správce 197 Perno, m. v Sasku 234 la Perriére, hr. v Savojsku 359 Persefona, chof boha Plutona, vlád- ce v podsvétí 415 Perseus, mythický řecký hrdina 397 Perseus, poslední král macedonský (f 166 př. n. 1.) 388 Persie, dnešní Iran 214 Peršané, původní obyvatelé íránské krajiny při Perském zálivu, později velké říše perské 389 Petr, apoštol 373; Petrova stráž 230; stolec sv. Petra 275; Petra sv. peníz, petrský peníz (ha- léř) v Polsku 119 Petr poustevník, viz Petr Damiánský Petr z Aspeltu, probošt trevírský, vy- šehradský, biskup basilejský, arci- biskup mohučský 93, 369 470 Petr Belfort [Bellifortis], kardinál, papež Řehoř XI. 287 Petr, kardinál ostijský, viz de Co- lombiers Petr, biskup chursky 191 Patr, biskup lisabonsky 191 Petr Aureoliv, arcibiskup v Aix 411 Petrus Cantor, kantor v chrámě No- tre Dame v Paříži 325, 411 Petr Damiánský, hlasatel I. křížové výpravy (f n) 411 Petr Kardinál 325, 4m Petr Lombardský [Petrus Lombar- dus], Ital, pařížský biskup 380, 411; výklad na Pavla 325, 411; kni- ha Sentencí 325, 380 Petr Murronský (jako papež Celes- tin V.), zakladatel řádu celestinů 421 Petr Rogerův (Petrus Rogerii, Pierre de Rosiers), opat fécampský, jako papež Kliment VI. (viz i toto) 92, 119, 125, 358, 365, 366 Petr Zitavsky (Zbraslavsky asi do r. 1339), třetí opat zbraslavský, sklada- tel kroniky 10, 11, 13, 31, 129, 130 Petr, farář v Benešově 154 Petr Lounský, člen Karlovy kance- láře 374 Petr, rychtář z Kralovic 297, 406 Petr, rychtář v Žatci 206, 207 Petrarka (Petrarca) Francesco (1304 až 1374), slavný italský básník, za- kladatel humanismu 72, 74, 83, 210-218, 222, 223, 251-254, 360, 386, 388-390, 392, 393, 396-398; jeho Car- men bucolicum (Eklogy) 253, 398; Sedm kajících žalmů 398 Peutelstein, hr. v Tyrolsku 365 Pforzheim, m. v Alsasku 168 Piacenza [Placenzia], m. v sev. Itálii 99 Picgue Richard, arcibis. remešský 414 Piedikův dvůr na Krumlovsku 259 Pietra Santa, m. v Itálii severozáp. od Luccy 222
Pavel z Kladna, prebendář u sv. Ví- ta v Praze 133 Pavia [Papia], m. v sev. Itálii 94, 95, 98, 99, 222, 359; hrad 98-100; klášter sv. Augustina 94, 222, 359; Pavijští 95, 99 Payir Nicolaus, konšel v Jihlavě 329 pečetníci 39 Pegasus, okřídlený kůň 398; pegasej- ská rosa (z pramene Hippukrene na Helikonu) 251, 397 Peirithoos, mythicky król Lapithi v Thesálii 415 Pelagius (T po r. 418), mnich z Bri- tánie, hlásal ucení proti dédicné- mu hříchu 325 Pelhfim, biskup pražský (1224-1225) 312 Pelhřim, řečený Pusch, farář v Louce 329 Pelhřimov, biskupské m. v jihových. Čechách 301; rychtářství 301-303 Penede, Penode, hr. tridentského bis- kupa 121 peněžní renta 58, 59 perkmistr (hor viniínych), jejich správce 197 Perno, m. v Sasku 234 la Perriére, hr. v Savojsku 359 Persefona, chof boha Plutona, vlád- ce v podsvétí 415 Perseus, mythický řecký hrdina 397 Perseus, poslední král macedonský (f 166 př. n. 1.) 388 Persie, dnešní Iran 214 Peršané, původní obyvatelé íránské krajiny při Perském zálivu, později velké říše perské 389 Petr, apoštol 373; Petrova stráž 230; stolec sv. Petra 275; Petra sv. peníz, petrský peníz (ha- léř) v Polsku 119 Petr poustevník, viz Petr Damiánský Petr z Aspeltu, probošt trevírský, vy- šehradský, biskup basilejský, arci- biskup mohučský 93, 369 470 Petr Belfort [Bellifortis], kardinál, papež Řehoř XI. 287 Petr, kardinál ostijský, viz de Co- lombiers Petr, biskup chursky 191 Patr, biskup lisabonsky 191 Petr Aureoliv, arcibiskup v Aix 411 Petrus Cantor, kantor v chrámě No- tre Dame v Paříži 325, 411 Petr Damiánský, hlasatel I. křížové výpravy (f n) 411 Petr Kardinál 325, 4m Petr Lombardský [Petrus Lombar- dus], Ital, pařížský biskup 380, 411; výklad na Pavla 325, 411; kni- ha Sentencí 325, 380 Petr Murronský (jako papež Celes- tin V.), zakladatel řádu celestinů 421 Petr Rogerův (Petrus Rogerii, Pierre de Rosiers), opat fécampský, jako papež Kliment VI. (viz i toto) 92, 119, 125, 358, 365, 366 Petr Zitavsky (Zbraslavsky asi do r. 1339), třetí opat zbraslavský, sklada- tel kroniky 10, 11, 13, 31, 129, 130 Petr, farář v Benešově 154 Petr Lounský, člen Karlovy kance- láře 374 Petr, rychtář z Kralovic 297, 406 Petr, rychtář v Žatci 206, 207 Petrarka (Petrarca) Francesco (1304 až 1374), slavný italský básník, za- kladatel humanismu 72, 74, 83, 210-218, 222, 223, 251-254, 360, 386, 388-390, 392, 393, 396-398; jeho Car- men bucolicum (Eklogy) 253, 398; Sedm kajících žalmů 398 Peutelstein, hr. v Tyrolsku 365 Pforzheim, m. v Alsasku 168 Piacenza [Placenzia], m. v sev. Itálii 99 Picgue Richard, arcibis. remešský 414 Piedikův dvůr na Krumlovsku 259 Pietra Santa, m. v Itálii severozáp. od Luccy 222
Strana 471
Pio (de Pii), rod v Modené 95, 100; Manfredo de’ Pii 97 Pisa, m. v stř. Itálii 192, 218, 220, 221, 358, 391, 392, 398, 418; Pisanští 220—222, 359 písař 39 Písek, hr. a m. v jihozáp. Čechách 104, 234, 262-264, 294 pištec Karlův 248, 249 Pizzighettone, opevněné místo na řece Addě v sev. Itálii 99, 100 Plasy, cisterc. kl. na Plzeňsku 297, 406 Pliseňsko (Fojtland, Voigtland) 404 Plisna, ř. v nyn. Sasku 404 Plumler Cuncelinus, konšel v Jihlavě 329 Plzeň, m. v záp. Čechách 71, 234; Plzeňský kraj 314 pobělohorská doba 58 Počernice, ves vých. u Prahy 190 počešťování měst 56 podací 288 poddanské obyvatelstvo venkovské 34, 46, 49, 54, 57-60; poddani 42, 50, 54, 57-60, 68, 69, 224, 225 Podiven, komornik sv Väclava 276 podkomoří 43, 431 podruhove 57-59 pogromy židovské, viz Židé Poissy, m. na Seině sev. od Paříže 375 pokuty 52 Polná, m. v jihových. Čechách 300 Polsko [Polonia], Polské království 187, 225, 233, 296, 364; polské kra- jiny 282; Dolní Polsko 109; Velkopolsko 371 poměr Čech k říši 30 di Pommiers Sagremor (de Pome- riis Saceramor) 252, 397, 398 Ponte de Sorgue [Pontissorgium, Sorgues], paläc v jiZ. Francii při řece Rhóně 270, 401 Pontus, země v Malé Asii na již. po- břeží Černého moře 214 de Ponzoni, rod v Cremoné 95, 100 Poplicola (Publicola): Publius Vale- rius P., konsul na počátku římské republiky 213, 387 popravci 48, 432 »popský král« (o Karlu IV.) 374 z Porcien hrabě 334 Porsena, etruský vládce v stř. Itálii na poč. 6. století př. n. 1. 213, 387 z Portic Dětřich, důvěrník Karla IV. 390 portuenský kardinál 141 Porýní 270, 438 Postoloprty [Porta apostolorum = Brána apoštolská], kl. a m. na Žatecku; opat 132 Potštejn, hr. ve vých. Čechách 117, 118; z Potštejna pán = Mikuláš 117, 118, 363 z Potvorova Heřman, řečený Lysek 298 poutě: za moře 152, k sv. Petrovi a Pavlovi 152, k sv. Jakubovi 152 povodeň v Praze 123, 249, 273-275, 285 Praha [Praga], Pražské město [Pra- gensis civitas] 22, 26, 27, 52, $3, 55, 59, 61, 66, 70-73, 93, 106, 107, 123, 129, 135, 137, 147, 152, 158, 161, 166, 171, 173, 174, 178, 180, 183-189, 194-196, 198, 201-203, 207, 2IO, 222, 234, 249, 250, 266, 272-274, 278, 279, 282, 284, 285, 287-289, 291, 292, 294 aZ 296, 305, 305, 309-311, 314, 317 až 319, 323, 324, 327, 328, 353, 360, 362, 363, 368-370, 378-382, 384, 392, 395, 397, 398, 404, 405, 409, 410, 423, 433, 443 Staré (Větší) Město Pražské 53, 56, 57, 61, 169-172, 174, 176, 190, 193, 194, 196, 197, 250, 276, 285, 293-295, 304, 314, 316, 344, 345, 360, 378, 380, 400, 403, 413, 433; rychtář 61, 250; Staroměstské náměstí 367; Staroměstská radnice $5, 343; 471
Pio (de Pii), rod v Modené 95, 100; Manfredo de’ Pii 97 Pisa, m. v stř. Itálii 192, 218, 220, 221, 358, 391, 392, 398, 418; Pisanští 220—222, 359 písař 39 Písek, hr. a m. v jihozáp. Čechách 104, 234, 262-264, 294 pištec Karlův 248, 249 Pizzighettone, opevněné místo na řece Addě v sev. Itálii 99, 100 Plasy, cisterc. kl. na Plzeňsku 297, 406 Pliseňsko (Fojtland, Voigtland) 404 Plisna, ř. v nyn. Sasku 404 Plumler Cuncelinus, konšel v Jihlavě 329 Plzeň, m. v záp. Čechách 71, 234; Plzeňský kraj 314 pobělohorská doba 58 Počernice, ves vých. u Prahy 190 počešťování měst 56 podací 288 poddanské obyvatelstvo venkovské 34, 46, 49, 54, 57-60; poddani 42, 50, 54, 57-60, 68, 69, 224, 225 Podiven, komornik sv Väclava 276 podkomoří 43, 431 podruhove 57-59 pogromy židovské, viz Židé Poissy, m. na Seině sev. od Paříže 375 pokuty 52 Polná, m. v jihových. Čechách 300 Polsko [Polonia], Polské království 187, 225, 233, 296, 364; polské kra- jiny 282; Dolní Polsko 109; Velkopolsko 371 poměr Čech k říši 30 di Pommiers Sagremor (de Pome- riis Saceramor) 252, 397, 398 Ponte de Sorgue [Pontissorgium, Sorgues], paläc v jiZ. Francii při řece Rhóně 270, 401 Pontus, země v Malé Asii na již. po- břeží Černého moře 214 de Ponzoni, rod v Cremoné 95, 100 Poplicola (Publicola): Publius Vale- rius P., konsul na počátku římské republiky 213, 387 popravci 48, 432 »popský král« (o Karlu IV.) 374 z Porcien hrabě 334 Porsena, etruský vládce v stř. Itálii na poč. 6. století př. n. 1. 213, 387 z Portic Dětřich, důvěrník Karla IV. 390 portuenský kardinál 141 Porýní 270, 438 Postoloprty [Porta apostolorum = Brána apoštolská], kl. a m. na Žatecku; opat 132 Potštejn, hr. ve vých. Čechách 117, 118; z Potštejna pán = Mikuláš 117, 118, 363 z Potvorova Heřman, řečený Lysek 298 poutě: za moře 152, k sv. Petrovi a Pavlovi 152, k sv. Jakubovi 152 povodeň v Praze 123, 249, 273-275, 285 Praha [Praga], Pražské město [Pra- gensis civitas] 22, 26, 27, 52, $3, 55, 59, 61, 66, 70-73, 93, 106, 107, 123, 129, 135, 137, 147, 152, 158, 161, 166, 171, 173, 174, 178, 180, 183-189, 194-196, 198, 201-203, 207, 2IO, 222, 234, 249, 250, 266, 272-274, 278, 279, 282, 284, 285, 287-289, 291, 292, 294 aZ 296, 305, 305, 309-311, 314, 317 až 319, 323, 324, 327, 328, 353, 360, 362, 363, 368-370, 378-382, 384, 392, 395, 397, 398, 404, 405, 409, 410, 423, 433, 443 Staré (Větší) Město Pražské 53, 56, 57, 61, 169-172, 174, 176, 190, 193, 194, 196, 197, 250, 276, 285, 293-295, 304, 314, 316, 344, 345, 360, 378, 380, 400, 403, 413, 433; rychtář 61, 250; Staroměstské náměstí 367; Staroměstská radnice $5, 343; 471
Strana 472
Staroměstští 57, 169-171, 378, 381 Nové Město pražské 27, 51, 56, 57, 70, 71, 169-178, 195, 200, 202, 222, 275, 276, 281, 292-296, 308, 344, 359, 378, 403, 442; Novoměstský rynk 383; Novoměstská radnice 56, 343, 438 Menší [Nové] Město pražské, Malá Strana 23, 123, 193-195, 276, 282, 285, 314, 324, 366, 380, 391, 395, 403, 423, 437; masné krámy 181; nová zeď 194, 381, hradby 395 Pražský hrad, Hrad 23, 104, 106, 107, II7, I24, I29, I42, 198, 200, 201, 235, 282, 284-287, 290, 303, 307, 309, 314, 315, 343, 345, 360, 361, 364, 383, 423, 432, 438; přemyslovský palác 104, 361; veliký palác Karlův 104, 106, 361; purkrabský dům 106, 361; vysoká věž 361; Vladislavský sál 361 Pražský kostel (na Hradě) 12, 71, 59, 120, I24, I25, I27, I29, 132-138, 140 až 142, 146-149, I51, 152, 166, 198 aż 200, 202, 203, 223, 249, 250, 256, 257, 272, 273, 275, 276-278, 280, 282, 284, 286, 287, 305, 308, 309, 311-314, 343, 345, 366, 369, 380, 405, 408, 437-440; pražská sakristie 146, 166, 236, 423; nový chór 257, 311, 312; kaple: císařská (sv. Trojice) 280, 311, 312; sv. Antonína 3m, sv. Do- roty (kaple vévody saského) 311; sv. Šimona a Judy 311; sv. Silves- tra 312; kaple zřízená Janem Oč- kem z Vlašimě 257; kaple sv. Vác- lava 249, 272, 276, 278, 309, 312, 439; hrob sv. Víta 312, jeho oltář 257, sv. Vojtěcha 134, sv. Zikmunda 272, 277, 278, 305; náhrobek Ja- na IV. z Dražic 134; chrámový poklad 383; 472 mosaika na již. straně 286, 305, 439; sbírka na chrám Svatovítský 147 až 152 kaple Všech svatých (na Hradě) 117, 124, 284, 285, 361, 363, 364 klášter sv. Jiří (na Hradě) 305, 315 pražské kostely a kaple: sv. Apoli- náře 410, sv. Haštala 408, sv. Havla 295, 404, 410, sv. Jakuba 345, sv. Jiljí 274, 304, 314, 315, 318, 319, na Karlově 381, sv. Klimenta 312, 343, 370, sv. Kosmy a Damiá- na (v Podskalí) 180, 181, 183, 184, Panny Marie Na louži 130, 367, Panny Marie konec mosta 345, P. Marie Na písku (Sněžné) 377, P. Marie Na trávníčku 249, 433, Pan- ny Marie před Týnem 282, 283, 315, 318, 319, 380, 404, sv. Michala (na Starém Městě) 433, michalská fara na Malé Straně 408, sv. Mikuláše na Kurném trhu 130, 249, 274, 316, 318, 321, 367, 380, sv. Mikuláše (na Menším Městě) 314, sv. Mikuláše (v Podskalí) 183, kaple Božího tě- la 383, 438, kaple (oratoř) Marie Magdalény 309, 320, kaple sv. Mi- chala pod Vyšehradem 421; kláštery: sv. Ambrože 198, 200, 382, celestinů (Na slupi) 421, sv. Jakuba (Menších bratří) 273, 313, 360, sv. Karla na Karlově 198, 199, 359, karmelitánů (u P. Marie Na písku) 377, kartuziánský 391, sv. Kateřiny 222, 275, 359, 393, sv. Kli- menta (dominikánů) 152, 249, 312, 343, 370, křížovníků s hvězdou 71, 72, 176, 177, 366, servítů (Na slupi) 249, Na Slovanech (Emauzy) 71, 72, 178-185, 295, 308, 343, 378, 379, sv. Tomáše (na Menším Městě) 324, 380; špitály: sv. Františka (u mostu) 177, na Starém Městě 413, na Hrad- čanech 287, 313, 395, pod Vyšehra- dem 257, 399;
Staroměstští 57, 169-171, 378, 381 Nové Město pražské 27, 51, 56, 57, 70, 71, 169-178, 195, 200, 202, 222, 275, 276, 281, 292-296, 308, 344, 359, 378, 403, 442; Novoměstský rynk 383; Novoměstská radnice 56, 343, 438 Menší [Nové] Město pražské, Malá Strana 23, 123, 193-195, 276, 282, 285, 314, 324, 366, 380, 391, 395, 403, 423, 437; masné krámy 181; nová zeď 194, 381, hradby 395 Pražský hrad, Hrad 23, 104, 106, 107, II7, I24, I29, I42, 198, 200, 201, 235, 282, 284-287, 290, 303, 307, 309, 314, 315, 343, 345, 360, 361, 364, 383, 423, 432, 438; přemyslovský palác 104, 361; veliký palác Karlův 104, 106, 361; purkrabský dům 106, 361; vysoká věž 361; Vladislavský sál 361 Pražský kostel (na Hradě) 12, 71, 59, 120, I24, I25, I27, I29, 132-138, 140 až 142, 146-149, I51, 152, 166, 198 aż 200, 202, 203, 223, 249, 250, 256, 257, 272, 273, 275, 276-278, 280, 282, 284, 286, 287, 305, 308, 309, 311-314, 343, 345, 366, 369, 380, 405, 408, 437-440; pražská sakristie 146, 166, 236, 423; nový chór 257, 311, 312; kaple: císařská (sv. Trojice) 280, 311, 312; sv. Antonína 3m, sv. Do- roty (kaple vévody saského) 311; sv. Šimona a Judy 311; sv. Silves- tra 312; kaple zřízená Janem Oč- kem z Vlašimě 257; kaple sv. Vác- lava 249, 272, 276, 278, 309, 312, 439; hrob sv. Víta 312, jeho oltář 257, sv. Vojtěcha 134, sv. Zikmunda 272, 277, 278, 305; náhrobek Ja- na IV. z Dražic 134; chrámový poklad 383; 472 mosaika na již. straně 286, 305, 439; sbírka na chrám Svatovítský 147 až 152 kaple Všech svatých (na Hradě) 117, 124, 284, 285, 361, 363, 364 klášter sv. Jiří (na Hradě) 305, 315 pražské kostely a kaple: sv. Apoli- náře 410, sv. Haštala 408, sv. Havla 295, 404, 410, sv. Jakuba 345, sv. Jiljí 274, 304, 314, 315, 318, 319, na Karlově 381, sv. Klimenta 312, 343, 370, sv. Kosmy a Damiá- na (v Podskalí) 180, 181, 183, 184, Panny Marie Na louži 130, 367, Panny Marie konec mosta 345, P. Marie Na písku (Sněžné) 377, P. Marie Na trávníčku 249, 433, Pan- ny Marie před Týnem 282, 283, 315, 318, 319, 380, 404, sv. Michala (na Starém Městě) 433, michalská fara na Malé Straně 408, sv. Mikuláše na Kurném trhu 130, 249, 274, 316, 318, 321, 367, 380, sv. Mikuláše (na Menším Městě) 314, sv. Mikuláše (v Podskalí) 183, kaple Božího tě- la 383, 438, kaple (oratoř) Marie Magdalény 309, 320, kaple sv. Mi- chala pod Vyšehradem 421; kláštery: sv. Ambrože 198, 200, 382, celestinů (Na slupi) 421, sv. Jakuba (Menších bratří) 273, 313, 360, sv. Karla na Karlově 198, 199, 359, karmelitánů (u P. Marie Na písku) 377, kartuziánský 391, sv. Kateřiny 222, 275, 359, 393, sv. Kli- menta (dominikánů) 152, 249, 312, 343, 370, křížovníků s hvězdou 71, 72, 176, 177, 366, servítů (Na slupi) 249, Na Slovanech (Emauzy) 71, 72, 178-185, 295, 308, 343, 378, 379, sv. Tomáše (na Menším Městě) 324, 380; špitály: sv. Františka (u mostu) 177, na Starém Městě 413, na Hrad- čanech 287, 313, 395, pod Vyšehra- dem 257, 399;
Strana 473
pražský most 122-124, 147-152, 249, 291, 365, 366, 370, 395; brány a hradby: Svatohavelská 167, 377. Horská 170, Poříčská 170, Prašná 382, Malostranská mostec- ká věž 360, hradby novoměstské 172, nová zeď na Menším Městě 249, hradby od Hradčan na Újezd (tzv. Hladová zeď) 395; náměstí, ulice: Velké tržiště 56, tržiště u sv. Havla 166, 295, Kurný trh 130, 249, 274, 316, 318, 321, 367, 380, starý ovocný trh 397, Arbeso- vo 391, Dražického 366, Gorkého 56, Karlovo 27, 56, 383, primátora Vacka 367, Václavské 56; Angelo- va 397, Bartolomějská 407, Benát- ská 407, Josefská 366, Kartouzská 391, Konviktská 408, Letenská 366, Mostecká 366, Na slupi 249, 421, 433, Přívozní 391, Svatojindřišská 397, U Jlužického semináře 3665 dvory, koleje, soukromé domy, za- hrady: biskupský, arcibiskupský (viz toto heslo), Týnský dvůr 311, Karlova kolej 189-191, Jeruzalém 410, Karolinum (dúm Jana Rotle- va) 380, dům Lazarúv 190, 380, Pochúv 319, 410, saského vévody 275, 403, u Štupartú 360, nevčstinec v „Benátkách“ 306, 309, 319, 320, 407-409, Staroměstské mlýny 366; Andělova zahrada 397, sady Edu- arda Vojana 366; Židovský hřbi- tov 377; osady a místa v těsné blízkosti Prahy: Hradčany 249, 395, Petřín 249, 391, 395, Podskalí 123, 391, 406, Pohořelec 395, Poříčí 56, 170, 172, Strahov 249, 438, Svatoštěpán- ská osada 56, Újezd 395, Vítkova hora 170, Zderaz 80, 181, 183 prameny pro dobu Karlovu 5, 10-24, vydané 77-88 »prameny českých dějin« 14 právo 33, 34; psané 33; právní řízení 33, 34 pražský biskup 138; biskupství 62, 365, 368; církev, diecése 135-137 pražský arcibiskup 137, 139, 140, 238 (viz i z Pardubic Arnošt, z Vla- šimě Jan Očko); arcibiskupství 60, 62, 135, 365, 368; arcidiecése 63; provincie 13, 272 pražský arcijáhen 133 pražské bratrstvo malířské 440 pražská kapitula 12, 62, 124, 138, 186, 256, 303, 312, 313 z Préaux dáma 338 preláti 46, 432 premonstráti 432 Prešpurk [Posonium = 117 prévót, viz Paříž Priegnitz, marka v Braniborsku 407 Primiero, hr. v jihových. Tyrolích 112, 113 probošt kapituly vyšehradské 38 Prokop sv. 180, 182, 183, 185, 439, 440 Prokop, syn Jana Jindřicha, markra- běte moravského 204, 310 Protivín, hr. v již. Čechách 394 protonotář 39, 427 Provence, kraj v již. Francii 382, 414 Prusy, Prusko, země při Baltickém moři III, 156, 414 pfedhusitsk4 doba 47; obdobi 56 Předvoj, děkan pražské kapituly 184 Přemysl I. Otakar, český král (1192 až 1193, 1197-1230) 311 Přemysl II. Otakar, český král (1253 až 1278) 27, 31, 104, 311, 426 Přemyslovci, přemyslovský rod 28, 29, 31; přemyslovská doba 28 Přemysl II. (Přemyslav), vévoda ka- lišský, král polský (1+ 1296) 109 Přemysl, vévoda těšínský 401 přenesení českých knížat a králů do nových hrobů 311; přenesení bisku- pů 312 Bratislava] 473
pražský most 122-124, 147-152, 249, 291, 365, 366, 370, 395; brány a hradby: Svatohavelská 167, 377. Horská 170, Poříčská 170, Prašná 382, Malostranská mostec- ká věž 360, hradby novoměstské 172, nová zeď na Menším Městě 249, hradby od Hradčan na Újezd (tzv. Hladová zeď) 395; náměstí, ulice: Velké tržiště 56, tržiště u sv. Havla 166, 295, Kurný trh 130, 249, 274, 316, 318, 321, 367, 380, starý ovocný trh 397, Arbeso- vo 391, Dražického 366, Gorkého 56, Karlovo 27, 56, 383, primátora Vacka 367, Václavské 56; Angelo- va 397, Bartolomějská 407, Benát- ská 407, Josefská 366, Kartouzská 391, Konviktská 408, Letenská 366, Mostecká 366, Na slupi 249, 421, 433, Přívozní 391, Svatojindřišská 397, U Jlužického semináře 3665 dvory, koleje, soukromé domy, za- hrady: biskupský, arcibiskupský (viz toto heslo), Týnský dvůr 311, Karlova kolej 189-191, Jeruzalém 410, Karolinum (dúm Jana Rotle- va) 380, dům Lazarúv 190, 380, Pochúv 319, 410, saského vévody 275, 403, u Štupartú 360, nevčstinec v „Benátkách“ 306, 309, 319, 320, 407-409, Staroměstské mlýny 366; Andělova zahrada 397, sady Edu- arda Vojana 366; Židovský hřbi- tov 377; osady a místa v těsné blízkosti Prahy: Hradčany 249, 395, Petřín 249, 391, 395, Podskalí 123, 391, 406, Pohořelec 395, Poříčí 56, 170, 172, Strahov 249, 438, Svatoštěpán- ská osada 56, Újezd 395, Vítkova hora 170, Zderaz 80, 181, 183 prameny pro dobu Karlovu 5, 10-24, vydané 77-88 »prameny českých dějin« 14 právo 33, 34; psané 33; právní řízení 33, 34 pražský biskup 138; biskupství 62, 365, 368; církev, diecése 135-137 pražský arcibiskup 137, 139, 140, 238 (viz i z Pardubic Arnošt, z Vla- šimě Jan Očko); arcibiskupství 60, 62, 135, 365, 368; arcidiecése 63; provincie 13, 272 pražský arcijáhen 133 pražské bratrstvo malířské 440 pražská kapitula 12, 62, 124, 138, 186, 256, 303, 312, 313 z Préaux dáma 338 preláti 46, 432 premonstráti 432 Prešpurk [Posonium = 117 prévót, viz Paříž Priegnitz, marka v Braniborsku 407 Primiero, hr. v jihových. Tyrolích 112, 113 probošt kapituly vyšehradské 38 Prokop sv. 180, 182, 183, 185, 439, 440 Prokop, syn Jana Jindřicha, markra- běte moravského 204, 310 Protivín, hr. v již. Čechách 394 protonotář 39, 427 Provence, kraj v již. Francii 382, 414 Prusy, Prusko, země při Baltickém moři III, 156, 414 pfedhusitsk4 doba 47; obdobi 56 Předvoj, děkan pražské kapituly 184 Přemysl I. Otakar, český král (1192 až 1193, 1197-1230) 311 Přemysl II. Otakar, český král (1253 až 1278) 27, 31, 104, 311, 426 Přemyslovci, přemyslovský rod 28, 29, 31; přemyslovská doba 28 Přemysl II. (Přemyslav), vévoda ka- lišský, král polský (1+ 1296) 109 Přemysl, vévoda těšínský 401 přenesení českých knížat a králů do nových hrobů 311; přenesení bisku- pů 312 Bratislava] 473
Strana 474
Přibcův dvůr na Krumlovsku 259 Příbram, hr. a m. v záp. Čechách 146 Přibyslav, člen řádu Menších bratří, biskup sardonský 132 Přibyslava, sestra sv. Václava 276 Přimda [Frimberch], hr. v záp. Po- šumaví 234, 381 přímus cechovní 52, 53 přísaha: změna jejího znění 277, 280 Publicola, viz Poplicola Pulkava Přibík z Radenína, kronikář (Ť 1380) 14-17, 77; jeho pokračova- tel 395 Pulkava [Pulkau], m. v Dolních Ra- kousích 114 Punovć, Kartagińanć na sev. pobřeží Afriky 214, 388; punské lsti, války 388 Purchart (Purkart), purkrabí magde- burský, viz Burchart purkrabí 49, 432 Pusterské údolí (Pusterthal) v Ty- rolsku 109 Pustiměř (u Vyškova), ženský bene- diktinský kl. 326, 412 Půta: pět synů (ve Vetlé) 134 Pydna, m. v již Macedonii 388 Pyrrhus, epirský král v 3. stol. př. n. l. 213, 387, 388 Q Quinctius: Titus ©. Flamininus, řím- ský konsul (v 2. stol. př. n. 1.) 388 R rada městská 51-53 radnice 53, 55 Radyně u Plzně 71 Ráchel 351 Rainalducci Petr z Corbary, vzdoro- papež Mikuláš V. 358 Rakousy, Rakousko [Austria] 110, 111, 117, 192, 195, 225, 281, 371, 404, 455, 434; rakoustí vévodové 109, 110, 114, 326, 412 474 Rakovník, m. v záp. Čechách 298 Ráma, biblické místo, 351 Raňkův Vojtěch z Ježova, učený theolog pražský 78, 316, 346, 350 až 354, 409, 416 Raspanti, strana v Pise 391, 392 Raspo Jindřich, hofmistr Markéty Maultasch 120, 121, Ratibořsko, kraj a vévodství ve Slez- sku 364 Ravenna, m. v sev. Italii 99, 192 Raymund, kardinal-jśhen od sv. Ma- rie Nové 136 regály 7,' 30, 432 Regesta 18, 19, 80 Reggio [Regium], mésto v stf. Italii 94-97, 100; diecése 97; biskup 97; Reggijśti 96 registra (komorní, kancelářská) 39; registrátoři 39 rejstříky úroků [registra censuum)] 20 Rejt Benedikt (} 1534), vynikající stavitel 361 Remeš, m. ve Francii 340; arcibis- kup (Richard Picgue) 331, 336, 414 Rense, m. v severozáp. Německu při Rýně 9, 10, 163 residence: povinnost zachovávat re- sidenci 64 restituce (královského majetku), res- tituční akce 32, 40, 42, 104, 229 z Retzu Jan 191 Rhodanus, ř. v Galii, nyn. Rhóne 214 Rhóna, ř. v již. Francii 422 Ribemont, m. v sev. Francii 118 Rieti, m. sev. od Říma 281 z la Riviére pan, první komorí franc. krále Karla V. 332 Rivoli, m. v sev. Itálii 406; víno 295, 406 Robert Adhemar, arcibiskup sensky 414 Robert, cisterciácký opat v Molesme 421 Robert z Anjou, král neapol. (*1265, 11343) 95, 358, 386, 410
Přibcův dvůr na Krumlovsku 259 Příbram, hr. a m. v záp. Čechách 146 Přibyslav, člen řádu Menších bratří, biskup sardonský 132 Přibyslava, sestra sv. Václava 276 Přimda [Frimberch], hr. v záp. Po- šumaví 234, 381 přímus cechovní 52, 53 přísaha: změna jejího znění 277, 280 Publicola, viz Poplicola Pulkava Přibík z Radenína, kronikář (Ť 1380) 14-17, 77; jeho pokračova- tel 395 Pulkava [Pulkau], m. v Dolních Ra- kousích 114 Punovć, Kartagińanć na sev. pobřeží Afriky 214, 388; punské lsti, války 388 Purchart (Purkart), purkrabí magde- burský, viz Burchart purkrabí 49, 432 Pusterské údolí (Pusterthal) v Ty- rolsku 109 Pustiměř (u Vyškova), ženský bene- diktinský kl. 326, 412 Půta: pět synů (ve Vetlé) 134 Pydna, m. v již Macedonii 388 Pyrrhus, epirský král v 3. stol. př. n. l. 213, 387, 388 Q Quinctius: Titus ©. Flamininus, řím- ský konsul (v 2. stol. př. n. 1.) 388 R rada městská 51-53 radnice 53, 55 Radyně u Plzně 71 Ráchel 351 Rainalducci Petr z Corbary, vzdoro- papež Mikuláš V. 358 Rakousy, Rakousko [Austria] 110, 111, 117, 192, 195, 225, 281, 371, 404, 455, 434; rakoustí vévodové 109, 110, 114, 326, 412 474 Rakovník, m. v záp. Čechách 298 Ráma, biblické místo, 351 Raňkův Vojtěch z Ježova, učený theolog pražský 78, 316, 346, 350 až 354, 409, 416 Raspanti, strana v Pise 391, 392 Raspo Jindřich, hofmistr Markéty Maultasch 120, 121, Ratibořsko, kraj a vévodství ve Slez- sku 364 Ravenna, m. v sev. Italii 99, 192 Raymund, kardinal-jśhen od sv. Ma- rie Nové 136 regály 7,' 30, 432 Regesta 18, 19, 80 Reggio [Regium], mésto v stf. Italii 94-97, 100; diecése 97; biskup 97; Reggijśti 96 registra (komorní, kancelářská) 39; registrátoři 39 rejstříky úroků [registra censuum)] 20 Rejt Benedikt (} 1534), vynikající stavitel 361 Remeš, m. ve Francii 340; arcibis- kup (Richard Picgue) 331, 336, 414 Rense, m. v severozáp. Německu při Rýně 9, 10, 163 residence: povinnost zachovávat re- sidenci 64 restituce (královského majetku), res- tituční akce 32, 40, 42, 104, 229 z Retzu Jan 191 Rhodanus, ř. v Galii, nyn. Rhóne 214 Rhóna, ř. v již. Francii 422 Ribemont, m. v sev. Francii 118 Rieti, m. sev. od Říma 281 z la Riviére pan, první komorí franc. krále Karla V. 332 Rivoli, m. v sev. Itálii 406; víno 295, 406 Robert Adhemar, arcibiskup sensky 414 Robert, cisterciácký opat v Molesme 421 Robert z Anjou, král neapol. (*1265, 11343) 95, 358, 386, 410
Strana 475
robota 58, 59, 425 Roit Rudolf, královský rychtář ve Vysokém Mýtě 327, 328, 413 Rokycany, m. v záp. Čechách; kláš- ter augustiniánů 146 Roma = Řím 215 Romagna, krajina při pravém břehu Pádu, sev. část papežského státu 99, 406; románské víno 295, 406 Ronovci, mocný panský rod (Ronov, Ronnberg, hr. v Žitavsku) 360 de' Rossi, mocný rod v Parmě 95, 100; Marsiglio de’ Rossi 97, 98 Rothenburg, m. v jiz. Německu 168 Rotlev Jan [Johl], bohatý peněžník 380; [dn. Karolinum) jeho dům 380 Rottenberg, hr. v Bavorsku 198 z Rottenburgu Jindřich, hofmistr na tyrolském dvoře 365 Roudnice (nad Labem) 123, 132-134, 146, 203, 255, 276, 301, 359, 366, 384, 440; kaple ve věži 305; kláš- ter augustiniánů 132, 133, 359, 367, 368, 437; jeho urbář 85; most 132 až 134, 368; špitál 134 (arci)biskup- ský hr. a m. Rouen [Rotomagensis civitas], m. v severozáp. Francii 119, 358, 375; arcibiskup (Philip d’ Alençon) 331, 414 rozpory sociální 50; mezi feudály 50 Rožmberkové 34-36, 42, 51, 198, 199, 400; z Rožmberka páni 264, 323 z Rožmberka Petr 118, 199, 258-261, 274, 360, 376, 381, 399, 400; man- želka Kateřina (z Vartemberka) 258; synové 199, 381; a to: Jindřich 376 (f u Kreščaku), Petr 258, 261-264, 274, 400, Jošt 34, 42, 191, 258, 261-264, 274, 400, Oldřich 262, 274, 400, Jan 262, 274, 400; Oldřichův syn Jindiich 400 z Rožmberka Markéta, choť Bavora III. ze Strakonic 400 Rožmitál, hr. a m. v jihozáp. Če- chách 146 Rudolf I. Habsburský, německý král (1273-1291) 311 Rudolf Habsburský, vévoda rakous- ký, syn Albrechta I., český král (1306-1307) 311 Rudolf Habsbursky, vevoda rakous- ký a švábský, bratr královny Jitky 311 Rudolf IV. Habsburský, vévoda ra- kouský 200, 249, 250, 273, 310, 396 Rudolf, vévoda saský 162, 191, 247, 308, 374, 403, 409 Rudolf, falckrabě rýnský 93, 118, 198, 200, 381 Ruprecht mladší, falckrabě rýnský 162, 247, 271, 372, 374, 401 Ruprecht, vevoda Lehnicky, 271, 401 Rusko, ruske kraje 296 Rustik sv. 415 rybníky, jejich zřizování 195 ryby solené, jejich sklad na Novém Městě pražském 292-294 rychta 55 rychtář královský 53, 55, 432, 433; rychtáři na vesnicích 57, 58, 432, 433 Rýn [Rhenus], řeka v záp. Německu 165, 198, 214; rýnská kotlina 158; rýnské krajiny 309 rytíři 46-49; rytířská zboží 50, 59 Rýzmburk (Riesenburg), hr. nad Duchcovem v sev. Čechách; z Rýzmburka Boreš 191, 401 z Rýzmburka Mikuláš, kancléř Kar- la IV., potom biskup olomoucký (1388-1397) 337, 414 Ř Řád korunovační 23, 85, 377 Řád práva zemského 23, 85 Řecko 163, 389, 397 Retice [Cervená, Biskupova], m. na Tâborsku 146 Rehot I. Velikÿ, papeZ (590-604) 155; jeho Mravní naučení 325, 410 475
robota 58, 59, 425 Roit Rudolf, královský rychtář ve Vysokém Mýtě 327, 328, 413 Rokycany, m. v záp. Čechách; kláš- ter augustiniánů 146 Roma = Řím 215 Romagna, krajina při pravém břehu Pádu, sev. část papežského státu 99, 406; románské víno 295, 406 Ronovci, mocný panský rod (Ronov, Ronnberg, hr. v Žitavsku) 360 de' Rossi, mocný rod v Parmě 95, 100; Marsiglio de’ Rossi 97, 98 Rothenburg, m. v jiz. Německu 168 Rotlev Jan [Johl], bohatý peněžník 380; [dn. Karolinum) jeho dům 380 Rottenberg, hr. v Bavorsku 198 z Rottenburgu Jindřich, hofmistr na tyrolském dvoře 365 Roudnice (nad Labem) 123, 132-134, 146, 203, 255, 276, 301, 359, 366, 384, 440; kaple ve věži 305; kláš- ter augustiniánů 132, 133, 359, 367, 368, 437; jeho urbář 85; most 132 až 134, 368; špitál 134 (arci)biskup- ský hr. a m. Rouen [Rotomagensis civitas], m. v severozáp. Francii 119, 358, 375; arcibiskup (Philip d’ Alençon) 331, 414 rozpory sociální 50; mezi feudály 50 Rožmberkové 34-36, 42, 51, 198, 199, 400; z Rožmberka páni 264, 323 z Rožmberka Petr 118, 199, 258-261, 274, 360, 376, 381, 399, 400; man- želka Kateřina (z Vartemberka) 258; synové 199, 381; a to: Jindřich 376 (f u Kreščaku), Petr 258, 261-264, 274, 400, Jošt 34, 42, 191, 258, 261-264, 274, 400, Oldřich 262, 274, 400, Jan 262, 274, 400; Oldřichův syn Jindiich 400 z Rožmberka Markéta, choť Bavora III. ze Strakonic 400 Rožmitál, hr. a m. v jihozáp. Če- chách 146 Rudolf I. Habsburský, německý král (1273-1291) 311 Rudolf Habsburský, vévoda rakous- ký, syn Albrechta I., český král (1306-1307) 311 Rudolf Habsbursky, vevoda rakous- ký a švábský, bratr královny Jitky 311 Rudolf IV. Habsburský, vévoda ra- kouský 200, 249, 250, 273, 310, 396 Rudolf, vévoda saský 162, 191, 247, 308, 374, 403, 409 Rudolf, falckrabě rýnský 93, 118, 198, 200, 381 Ruprecht mladší, falckrabě rýnský 162, 247, 271, 372, 374, 401 Ruprecht, vevoda Lehnicky, 271, 401 Rusko, ruske kraje 296 Rustik sv. 415 rybníky, jejich zřizování 195 ryby solené, jejich sklad na Novém Městě pražském 292-294 rychta 55 rychtář královský 53, 55, 432, 433; rychtáři na vesnicích 57, 58, 432, 433 Rýn [Rhenus], řeka v záp. Německu 165, 198, 214; rýnská kotlina 158; rýnské krajiny 309 rytíři 46-49; rytířská zboží 50, 59 Rýzmburk (Riesenburg), hr. nad Duchcovem v sev. Čechách; z Rýzmburka Boreš 191, 401 z Rýzmburka Mikuláš, kancléř Kar- la IV., potom biskup olomoucký (1388-1397) 337, 414 Ř Řád korunovační 23, 85, 377 Řád práva zemského 23, 85 Řecko 163, 389, 397 Retice [Cervená, Biskupova], m. na Tâborsku 146 Rehot I. Velikÿ, papeZ (590-604) 155; jeho Mravní naučení 325, 410 475
Strana 476
Rehor, biskup praz. (1296-1301) 312 Rehof XL, рарей (1370—1378) 68, 287, 307, 321, 407 řemeslníci 51—54 Řezno [Ratispona, Reginsburg], m. v Bavorsku na Dunaji 167, 362, 389, 410; biskup, diecése 272, 402 Rim [Roma], hl. m. Itälie 68, 74-76, 93, II5, 129, 145, 147, 202-204, 213, 214, 218—220, 222, 245, 272, 275, 280 a£ 282, 286, 317, 318, 349, 350, 370, 382-384, 386—388, 390, 391, 402, 408, 409, 418, 435; Andélsky hrad 220; chrám sv. Pet- ra 219, 281, 317, 391; kostel sv. Ja- na v Lateráné 220, 358; klášter Menších bratří v Lateráné 318; Augustovo mausoleum 384, 386; Kapitolium 383, 386, 389; Leonin- ské m. 391; český dům (hospic) 404 Římané 219, 386, 388 římská koruna 9 Římské království 194 Římská říše (starověké Imperium Romanum): její obnovení 210—217, 386; římská (= německá) říše svatá 30, 75, 360, 393, 402, 437; římský císař 30, 433; jeho ř. jízda 433 římský dvůr, viz kurie říše německá 29, 30; říšská knížata 220, 226; říšská města 168, 199, 226 říšské korunovační klenoty 27, 73 (viz i svátostniny) 5 Sadská, m. v stř. Čechách 368; kl. augustiniánů 146 Saint-Denis, slavný kl. sv. Diviše, 8 km sev. od Pafiże 331-333 Saint-Maur-des-Fossés, opatství u Pa- říže 340 Saint-Pol, palác v Paříži 338 Saint-Quintin (Quentin), m. v sev. Francii 330 476 Saint-Wast (Vaast), opatství v Arra- su; opat (Jean Lefèvre) 331, 414 Sainte-Chapelle, královská kaple v Paříži 336, 363, 364, 415 Salcburk, kdysi hl. m. vévodství salcburského 389; salcburské arci- biskupství 120, 121 ze Salmu hrabě Jindřich 334, 374 Samnitové, kmeny v stř. Itálii 213, 387, 388 ze Sancerre, francouzský hrabě 98, 334 Sandoměřské vévodství v Polsku 109 San Felice, hr. u Modeny 96, 386 San Lorenzo, viz kl. sv. Vavřince Saracéni, Arabové v severozáp. Ará- bii a přiléhající Sýrii 192 ze Sarrebrücku hrabě 334 Sasko, Sasy [Saxonia] 277 Saturn, oběžnice 115 Saul, král židovský (T okolo 985 př. n. l.) 162 Savojsko [Sabaudia, Savoya], kraji- na v severozápad. Itálii 94, 98, 359, 401; savojský vévoda, viz Ama- deus; savojský hrabě 102 Sázava, přítok Vltavy z pravého bře- hu 299, 300 Scala (Scaligerovć), mocny rod ve- ronskÿ 360, 404; Mastino della Scala, vladaf ve- ronsky 95, 110-114, 121, 365; Albert, starší bratr Mastinův 114 Scipio Africký: 1. Publius Cornelius Scipio Africanus (starší), vítěz nad Hannibalem (r. 202 př. n. 1.) 214, 389; 2. mladší, syn Aemilia Paula, adoptovaný od Scipiona staršího, dobyl r. 146 Kartága 388 sedláci 57, 58 Sedlecký klášter (u Kutné Hory) 155, 371 Sedlikovice, ze Sedlikovic Harant 268 Seidl kramaf, konšel staroměstský 396
Rehor, biskup praz. (1296-1301) 312 Rehof XL, рарей (1370—1378) 68, 287, 307, 321, 407 řemeslníci 51—54 Řezno [Ratispona, Reginsburg], m. v Bavorsku na Dunaji 167, 362, 389, 410; biskup, diecése 272, 402 Rim [Roma], hl. m. Itälie 68, 74-76, 93, II5, 129, 145, 147, 202-204, 213, 214, 218—220, 222, 245, 272, 275, 280 a£ 282, 286, 317, 318, 349, 350, 370, 382-384, 386—388, 390, 391, 402, 408, 409, 418, 435; Andélsky hrad 220; chrám sv. Pet- ra 219, 281, 317, 391; kostel sv. Ja- na v Lateráné 220, 358; klášter Menších bratří v Lateráné 318; Augustovo mausoleum 384, 386; Kapitolium 383, 386, 389; Leonin- ské m. 391; český dům (hospic) 404 Římané 219, 386, 388 římská koruna 9 Římské království 194 Římská říše (starověké Imperium Romanum): její obnovení 210—217, 386; římská (= německá) říše svatá 30, 75, 360, 393, 402, 437; římský císař 30, 433; jeho ř. jízda 433 římský dvůr, viz kurie říše německá 29, 30; říšská knížata 220, 226; říšská města 168, 199, 226 říšské korunovační klenoty 27, 73 (viz i svátostniny) 5 Sadská, m. v stř. Čechách 368; kl. augustiniánů 146 Saint-Denis, slavný kl. sv. Diviše, 8 km sev. od Pafiże 331-333 Saint-Maur-des-Fossés, opatství u Pa- říže 340 Saint-Pol, palác v Paříži 338 Saint-Quintin (Quentin), m. v sev. Francii 330 476 Saint-Wast (Vaast), opatství v Arra- su; opat (Jean Lefèvre) 331, 414 Sainte-Chapelle, královská kaple v Paříži 336, 363, 364, 415 Salcburk, kdysi hl. m. vévodství salcburského 389; salcburské arci- biskupství 120, 121 ze Salmu hrabě Jindřich 334, 374 Samnitové, kmeny v stř. Itálii 213, 387, 388 ze Sancerre, francouzský hrabě 98, 334 Sandoměřské vévodství v Polsku 109 San Felice, hr. u Modeny 96, 386 San Lorenzo, viz kl. sv. Vavřince Saracéni, Arabové v severozáp. Ará- bii a přiléhající Sýrii 192 ze Sarrebrücku hrabě 334 Sasko, Sasy [Saxonia] 277 Saturn, oběžnice 115 Saul, král židovský (T okolo 985 př. n. l.) 162 Savojsko [Sabaudia, Savoya], kraji- na v severozápad. Itálii 94, 98, 359, 401; savojský vévoda, viz Ama- deus; savojský hrabě 102 Sázava, přítok Vltavy z pravého bře- hu 299, 300 Scala (Scaligerovć), mocny rod ve- ronskÿ 360, 404; Mastino della Scala, vladaf ve- ronsky 95, 110-114, 121, 365; Albert, starší bratr Mastinův 114 Scipio Africký: 1. Publius Cornelius Scipio Africanus (starší), vítěz nad Hannibalem (r. 202 př. n. 1.) 214, 389; 2. mladší, syn Aemilia Paula, adoptovaný od Scipiona staršího, dobyl r. 146 Kartága 388 sedláci 57, 58 Sedlecký klášter (u Kutné Hory) 155, 371 Sedlikovice, ze Sedlikovic Harant 268 Seidl kramaf, konšel staroměstský 396
Strana 477
Seina, ř. ve Francii 375 Selz, hr. u Štrasburku 403 Seneka, římský filosof a spisovatel v I. stol. 258, 262, 325, 386, 399, 411 senenskä hrabata, viz z Cenedy Seni, rod v Cremoné 9j Senj, piíístav na sev. Jadranském pobřeží rm Senlis, m. v sev. Francii 330 Senonové, keltsky (galsky) kmen v Itálii 213, 388 Sens, m. jižně od Paříže 119, 330, 358; arcibiskup (Adhemar Robert) 330, 331, 414 Sentence: knihy Sentencí, viz Petr Lombardský Sentinum, starověké m. v stř. Itálii 387 Serravalle, m. v Benátsku 112, 122 servíti, jejich uvedení 249, 395, 433 Schadland Jan, biskup augsburský 407 schisma papežské 68, 69, 76 Schonmelczer Frenclinus, konšel v Jihlavě 329 ze Schwarzburku Gerhard, biskup naumburský 407 ze Schwarzburgu Günther, hrabě 74, 371, 418 ze Schwarzburgu hrabě, císařský pod- lovčí 247 ze Schwarzburka Jindřich 191, 401 Sicílie, ostrov u jižní Itálie 387 Sidonius Apollinaris, biskup v Cler- montu 35I, 417 Siena, m. v stř. Itálii 281, 358, 389, 391, 404 Sirény, bájné ženy, vábící svým zpě- vem plavce k svým skaliskům 417 Sirius, hvězda 326, 413 Skalice, kl. na Sázavě; opat 274 skládání o bitvě u Kreščaku 375 Skytské moře (snad nyn. Černé) 214 Slaný, m. na západ od Prahy 304, 394 Slavětín, osada na Lounsku; ze Slavětína Vojtěch mladší, pur- krabí na Košťálu 308 Slavkov, m. v severozáp. Čechách 394 Slavonie 178 Slezsko [Silesia] 7, 26, 28, 200, 280, 307, 394; slezské území, krajiny 25, 307; slezská knízectví, vévodství 7, 25, 26, 36, 109, 362, 414; slezská kní- Zata 36, vévodové 282 slezský vévoda Bolek Svídnický 108 slovanská liturgie 73 Slupenec, ves na Krumlovsku 259, 399 Sobota, hr. ve Slezsku 234 sociální rozpory v městech $1—55 Soerbom Jindřich, biskup v Brauns- bergu v Ermlandu (Varmiji) 414 Solothurn, m. ve Švýcarsku 401 Somma, ř. v sev. Francii 375 Sonnenburg, hr. v Tyrolsku 120 Sortes Mikuláš, sekretář Karla IV. 380 soudcové, sudí 235, 434 soudy železem a vodou 145, 238, 370 správa měst 55 správcové (hejtmani) zemští 7 Spytihněv II., syn Břetislavův, český kníže (1055—1061) 311 St. Coast-la Hogue, přístav v Nor- mandii 375 St. Quentin, viz Saint-Q. St. Zenobie, zámek v Tyrolsku 363 Statius Papinius, fimsky básník (asi v l. 40-96 n. 1.) 416 statky svobodné 48, 49; zpupné 48; statky lenni 49; cir- kevni 49; klasterni 249 statuta pražského arcibiskupa 22, 60, 64, 83, 84 (viz i Arnošt z Pardu- bic) Stauf, hr. v Bavorsku 310 Stendal, m. v Braniborsku ı61 Sterz Albert 403 477
Seina, ř. ve Francii 375 Selz, hr. u Štrasburku 403 Seneka, římský filosof a spisovatel v I. stol. 258, 262, 325, 386, 399, 411 senenskä hrabata, viz z Cenedy Seni, rod v Cremoné 9j Senj, piíístav na sev. Jadranském pobřeží rm Senlis, m. v sev. Francii 330 Senonové, keltsky (galsky) kmen v Itálii 213, 388 Sens, m. jižně od Paříže 119, 330, 358; arcibiskup (Adhemar Robert) 330, 331, 414 Sentence: knihy Sentencí, viz Petr Lombardský Sentinum, starověké m. v stř. Itálii 387 Serravalle, m. v Benátsku 112, 122 servíti, jejich uvedení 249, 395, 433 Schadland Jan, biskup augsburský 407 schisma papežské 68, 69, 76 Schonmelczer Frenclinus, konšel v Jihlavě 329 ze Schwarzburku Gerhard, biskup naumburský 407 ze Schwarzburgu Günther, hrabě 74, 371, 418 ze Schwarzburgu hrabě, císařský pod- lovčí 247 ze Schwarzburka Jindřich 191, 401 Sicílie, ostrov u jižní Itálie 387 Sidonius Apollinaris, biskup v Cler- montu 35I, 417 Siena, m. v stř. Itálii 281, 358, 389, 391, 404 Sirény, bájné ženy, vábící svým zpě- vem plavce k svým skaliskům 417 Sirius, hvězda 326, 413 Skalice, kl. na Sázavě; opat 274 skládání o bitvě u Kreščaku 375 Skytské moře (snad nyn. Černé) 214 Slaný, m. na západ od Prahy 304, 394 Slavětín, osada na Lounsku; ze Slavětína Vojtěch mladší, pur- krabí na Košťálu 308 Slavkov, m. v severozáp. Čechách 394 Slavonie 178 Slezsko [Silesia] 7, 26, 28, 200, 280, 307, 394; slezské území, krajiny 25, 307; slezská knízectví, vévodství 7, 25, 26, 36, 109, 362, 414; slezská kní- Zata 36, vévodové 282 slezský vévoda Bolek Svídnický 108 slovanská liturgie 73 Slupenec, ves na Krumlovsku 259, 399 Sobota, hr. ve Slezsku 234 sociální rozpory v městech $1—55 Soerbom Jindřich, biskup v Brauns- bergu v Ermlandu (Varmiji) 414 Solothurn, m. ve Švýcarsku 401 Somma, ř. v sev. Francii 375 Sonnenburg, hr. v Tyrolsku 120 Sortes Mikuláš, sekretář Karla IV. 380 soudcové, sudí 235, 434 soudy železem a vodou 145, 238, 370 správa měst 55 správcové (hejtmani) zemští 7 Spytihněv II., syn Břetislavův, český kníže (1055—1061) 311 St. Coast-la Hogue, přístav v Nor- mandii 375 St. Quentin, viz Saint-Q. St. Zenobie, zámek v Tyrolsku 363 Statius Papinius, fimsky básník (asi v l. 40-96 n. 1.) 416 statky svobodné 48, 49; zpupné 48; statky lenni 49; cir- kevni 49; klasterni 249 statuta pražského arcibiskupa 22, 60, 64, 83, 84 (viz i Arnošt z Pardu- bic) Stauf, hr. v Bavorsku 310 Stendal, m. v Braniborsku ı61 Sterz Albert 403 477
Strana 478
Stínava (polsky Scienawa), m. ve Slezsku 157, 158 $tolník (nejvyšší) 45, 434 da Strada Zanobi, přítel Petrarkův 390, 392 Strakonice, hr. a m. v jihozáp. Če- chách 266—268, 400 ze Strakonic Bavor III. 400, syn jeho bratra Mikuláše Bavor IV. 266—268, 400; jeho strýc Vilém 400; bratr Vilém (z Blatné) 268 Strašice, tvrz na Zbirovsku 38r Stridon, m. v Charvátsku nebo Dal- mácii 379 Středa [Neoforum, Neumarkt], m. ve Slezsku 233, 234, 396 ze Středy Jan, kancléř Karla IV., biskup litomyslsky (1353—1364), biskup olomouckÿ (1364-1380) 38, 39, 71, 72, 85, 172, 178, 186, 191, 206, 220, 221, 251—254, 265, 266, 274, 323—329, 384, 386, 389, 395, 396—398, 400, 408, 410—415, 416, 440 Středozemní moře 15 Střemen (Stegreif), hr. v severových. Čechách 394 Stříbro, m. v záp. Čechách 394 střídníci 64, 366, 405 sudí nejvyšší 48 Suetonius C. Tranguillus, římský dě- jepisec (asi v l. 75-160 n. 1.) 386, 389 Sulla: L. Cornelius Sulla, římský diktátor (138—78 pf. n. 1.) 388 Sulzbach, hr. a m. v Horní Falci 198, 310, 389, 390 Supí hora (Geyersberg, Kyšperk), hr. na Litoměřicku 130, 367 Sušice, m. v jihozáp. Čechách 394 Svatá země (= Palestina) 418, 419 Svatobor, lektor dominikánů v Jih- lavé 152—154 Svatojánský řád (řád sv. Jana špitá- lu Jeruzalémského, johanité) 400 svátostniny svaté říše římské 201, 202, 382, 383 478 Svatováclavská koruna 27, 28, 166, 167, 377, 437 Svatováclavská píseň 279, 403 svaz (liga) (proti Bernabovi Viscon- tinimu) 281, 404 Svídnice, m. ve Slezsku 158; svídnic- ký vévoda 158, 219, 282 Svídnicko, vévodství 25, 282, 345, 404 svobodníci 48, 49 Syfax, numidský král na konci 3. sto- letí př. n. l. 213, 388 synody 60, 64; synodální usnesení 22, 62, 84, 412 5 Šalomoun, král izraelský (okolo 955 až 930 př. n. l.) 347, 379 Šebíř, biskup pražský (1031-1067) 312 3lechta 16, 23, 28, 29, 31-33, 36, 37, 50, 57, 69; vyšší 47-49, nižší 47 až 49, drobná 5 Španělsko 370; španělský král 119 Šternberk, hrazené m. na Moravě; Šternberkové 47 ze Šternberka Albrecht, komorník moravský 362, 414; Jaroslav, nej- vyšší číšník 362, 393; Štěpán 393 ze Šternberka Albert (Albrecht), bis- kup zvétinsky (1357-1564), biskup litomyslsky (1364-1368, 1372-1380, mezitim magdeburskÿ) 326, 327, 413, 416 Štěpán, mučedník 131, 367 Štěpán z Kroměříže, příbuzný Milí- čův 314, 408 Štěpán, třetí syn krále Karla Ro- berta 108 ze Štítného Tomáš, staročeský spiso- vatel 36, 37, 41, 58, 67, 68 Štrasburk [Argentina], m. v Alsasku 168, 401, 4903, 418 Štrubina (Straubing), m. v Bavorsku 405
Stínava (polsky Scienawa), m. ve Slezsku 157, 158 $tolník (nejvyšší) 45, 434 da Strada Zanobi, přítel Petrarkův 390, 392 Strakonice, hr. a m. v jihozáp. Če- chách 266—268, 400 ze Strakonic Bavor III. 400, syn jeho bratra Mikuláše Bavor IV. 266—268, 400; jeho strýc Vilém 400; bratr Vilém (z Blatné) 268 Strašice, tvrz na Zbirovsku 38r Stridon, m. v Charvátsku nebo Dal- mácii 379 Středa [Neoforum, Neumarkt], m. ve Slezsku 233, 234, 396 ze Středy Jan, kancléř Karla IV., biskup litomyslsky (1353—1364), biskup olomouckÿ (1364-1380) 38, 39, 71, 72, 85, 172, 178, 186, 191, 206, 220, 221, 251—254, 265, 266, 274, 323—329, 384, 386, 389, 395, 396—398, 400, 408, 410—415, 416, 440 Středozemní moře 15 Střemen (Stegreif), hr. v severových. Čechách 394 Stříbro, m. v záp. Čechách 394 střídníci 64, 366, 405 sudí nejvyšší 48 Suetonius C. Tranguillus, římský dě- jepisec (asi v l. 75-160 n. 1.) 386, 389 Sulla: L. Cornelius Sulla, římský diktátor (138—78 pf. n. 1.) 388 Sulzbach, hr. a m. v Horní Falci 198, 310, 389, 390 Supí hora (Geyersberg, Kyšperk), hr. na Litoměřicku 130, 367 Sušice, m. v jihozáp. Čechách 394 Svatá země (= Palestina) 418, 419 Svatobor, lektor dominikánů v Jih- lavé 152—154 Svatojánský řád (řád sv. Jana špitá- lu Jeruzalémského, johanité) 400 svátostniny svaté říše římské 201, 202, 382, 383 478 Svatováclavská koruna 27, 28, 166, 167, 377, 437 Svatováclavská píseň 279, 403 svaz (liga) (proti Bernabovi Viscon- tinimu) 281, 404 Svídnice, m. ve Slezsku 158; svídnic- ký vévoda 158, 219, 282 Svídnicko, vévodství 25, 282, 345, 404 svobodníci 48, 49 Syfax, numidský král na konci 3. sto- letí př. n. l. 213, 388 synody 60, 64; synodální usnesení 22, 62, 84, 412 5 Šalomoun, král izraelský (okolo 955 až 930 př. n. l.) 347, 379 Šebíř, biskup pražský (1031-1067) 312 3lechta 16, 23, 28, 29, 31-33, 36, 37, 50, 57, 69; vyšší 47-49, nižší 47 až 49, drobná 5 Španělsko 370; španělský král 119 Šternberk, hrazené m. na Moravě; Šternberkové 47 ze Šternberka Albrecht, komorník moravský 362, 414; Jaroslav, nej- vyšší číšník 362, 393; Štěpán 393 ze Šternberka Albert (Albrecht), bis- kup zvétinsky (1357-1564), biskup litomyslsky (1364-1368, 1372-1380, mezitim magdeburskÿ) 326, 327, 413, 416 Štěpán, mučedník 131, 367 Štěpán z Kroměříže, příbuzný Milí- čův 314, 408 Štěpán, třetí syn krále Karla Ro- berta 108 ze Štítného Tomáš, staročeský spiso- vatel 36, 37, 41, 58, 67, 68 Štrasburk [Argentina], m. v Alsasku 168, 401, 4903, 418 Štrubina (Straubing), m. v Bavorsku 405
Strana 479
z Šumberka Jindřich, probošt lito- měřický 128, 366, 367 Šusta Josef 87 Švábové [Suewi] 110, 250 Švábsko [Sweuia], vévodství v záp. Německu, na západ od Bavorska 362, 376, 377, 408 T Tadra Ferdinand 78, 81-84 Tachov, hr. a m. v zäp. Cechäch 104, 167, 198, 199, 234, 381 Talleyrand de Perigord, kardinäl tetragorsky 246, 247 Tanais, bud ř. Don nebo ř. Iaxartes, nyn. Sir-Darja 214 Tangermünde, m. v sev. Némecku 414 z Tanquatville hrabé 334, 335 z Tanques Colart, podkoní franc. krále Karla V. 332 Tarenzo, osada v sev. Itálii 101, 120, 218, 365, 437; kl. augustiniánů 218 Tarquinius Zpupny, poslední král římský 386, 387; Targuiniovci 387 Targuinius Collatinus, jeden z prv- ních konsulů římské republiky 386 Taufers, hr. v Tyrolích pobliz Bri- xenu Taurus, pohoří v již. části Malé Asie 214 Taury, pásmo Alp při jižní hranici salcburské 120, (Vysoké) 389 Telč, hr. a m. na záp. Moravě 104 Teplá, premonstrátský kl. v záp. Če- chách 287, 405 Terentius (f 195 př. n. 1.), římský skladatel komedií 254, 289, 398 Tetín (?), hr. v Čechách 394 z Tetína Štěpán, zemský písař 363, 368, 369 tetragorský kardinál 246, 247 Tetraevangelium 325, 411 Teutonove, germänsky kmen 388 De Teutunicis bonum dictamen 87 Tharsis, m. jednak v Hispanii, jed- nak v Kilikii (v M. Asii) 180, 379 thébéti mučedníci: byli to decimo- vaní vojáci legie z egyptské The- baidy v čele s Mauritiem okolo r. 300 (srovn. Agaunum) 272 "Theodorik [Dětřich] mistr, vynikají- cí malíř 440 Theodorich, kril ostrogotskÿ (* 452, + 526) 412 Thermopyly, prüsmyk v stř. Řecku 214, 388 Thérouanne, m. v sev. Francii; bis- kup 331 (Petr d'Orgemont, 1575 aZ 1384) Theseus, mythicky král athénsky 338, 415 Thrácie, sev.-vých. část poloostrova Balkánského 214 Tiber [nyn. Tevere], ř. protékající Římem 220, 287, 391 Tiberius, druhý římský císař (14-37) 389 Ticinus, ř. v sev. Itálii, přítok Pádu, nyn. Ticino 214, 388 Tigris, východní i. v Mesopotámii (v nyn. Iráku) 214 Tivoli, m. u Ríma 220 Tobiáš (z Benešova), biskup pražský (1279—1296) 312 "Tomáš Akvinský, dominikán, paříž- ský doktor a profesor, vrchol scholastiky (T 1274) 433 Torquatus: Titus Manlius T., přísný Říman 213, 387 Toruň, m. v sev. Polsku 371 Toskánsko [Tuscia], toskánské kra- jiny 93, 94, 96, 199, 200, 221, 278, 280, 281, 403 tovaryši 52, 54 Trasimenské jezero ve stř. Itálii, nyní Lago di Perugia 214, 388 Trebia, přítok Pádu na pravém bře- hu, nyn. Trebbia 214, 388 Trenčín, hr. a m. na Slovensku 362 479
z Šumberka Jindřich, probošt lito- měřický 128, 366, 367 Šusta Josef 87 Švábové [Suewi] 110, 250 Švábsko [Sweuia], vévodství v záp. Německu, na západ od Bavorska 362, 376, 377, 408 T Tadra Ferdinand 78, 81-84 Tachov, hr. a m. v zäp. Cechäch 104, 167, 198, 199, 234, 381 Talleyrand de Perigord, kardinäl tetragorsky 246, 247 Tanais, bud ř. Don nebo ř. Iaxartes, nyn. Sir-Darja 214 Tangermünde, m. v sev. Némecku 414 z Tanquatville hrabé 334, 335 z Tanques Colart, podkoní franc. krále Karla V. 332 Tarenzo, osada v sev. Itálii 101, 120, 218, 365, 437; kl. augustiniánů 218 Tarquinius Zpupny, poslední král římský 386, 387; Targuiniovci 387 Targuinius Collatinus, jeden z prv- ních konsulů římské republiky 386 Taufers, hr. v Tyrolích pobliz Bri- xenu Taurus, pohoří v již. části Malé Asie 214 Taury, pásmo Alp při jižní hranici salcburské 120, (Vysoké) 389 Telč, hr. a m. na záp. Moravě 104 Teplá, premonstrátský kl. v záp. Če- chách 287, 405 Terentius (f 195 př. n. 1.), římský skladatel komedií 254, 289, 398 Tetín (?), hr. v Čechách 394 z Tetína Štěpán, zemský písař 363, 368, 369 tetragorský kardinál 246, 247 Tetraevangelium 325, 411 Teutonove, germänsky kmen 388 De Teutunicis bonum dictamen 87 Tharsis, m. jednak v Hispanii, jed- nak v Kilikii (v M. Asii) 180, 379 thébéti mučedníci: byli to decimo- vaní vojáci legie z egyptské The- baidy v čele s Mauritiem okolo r. 300 (srovn. Agaunum) 272 "Theodorik [Dětřich] mistr, vynikají- cí malíř 440 Theodorich, kril ostrogotskÿ (* 452, + 526) 412 Thermopyly, prüsmyk v stř. Řecku 214, 388 Thérouanne, m. v sev. Francii; bis- kup 331 (Petr d'Orgemont, 1575 aZ 1384) Theseus, mythicky král athénsky 338, 415 Thrácie, sev.-vých. část poloostrova Balkánského 214 Tiber [nyn. Tevere], ř. protékající Římem 220, 287, 391 Tiberius, druhý římský císař (14-37) 389 Ticinus, ř. v sev. Itálii, přítok Pádu, nyn. Ticino 214, 388 Tigris, východní i. v Mesopotámii (v nyn. Iráku) 214 Tivoli, m. u Ríma 220 Tobiáš (z Benešova), biskup pražský (1279—1296) 312 "Tomáš Akvinský, dominikán, paříž- ský doktor a profesor, vrchol scholastiky (T 1274) 433 Torquatus: Titus Manlius T., přísný Říman 213, 387 Toruň, m. v sev. Polsku 371 Toskánsko [Tuscia], toskánské kra- jiny 93, 94, 96, 199, 200, 221, 278, 280, 281, 403 tovaryši 52, 54 Trasimenské jezero ve stř. Itálii, nyní Lago di Perugia 214, 388 Trebia, přítok Pádu na pravém bře- hu, nyn. Trebbia 214, 388 Trenčín, hr. a m. na Slovensku 362 479
Strana 480
tresty fysické 52, 60; peněžní 52 Trevír [Trier], m. v záp. Némecku 160, 362, 377; trevírský arcibiskup, viz Balduin; od r. 1554-1362 Boé- mund ze Saarbrůcken Treviso, m. v sev. Itálii 95, 110, 112 trh obilím, dobytka a milířského uhlí na Novém Městě pražském 292-294; trh s dřevěným zbožím, přenesení z tržiště od sv. Havla na Nové Město pražské 295, 296 Trident, m. v Tyrolsku 95, 94, 110, 121, 188, 358, 360, 362, 377; biskup- ství 121; tridentský biskup, viz Mi- kuláš Troja, dávné město v Malé Asii 417 Trojánská kronika 411, 412 "Trutnov, hr. a m. v severovych. Ce- chách 104, 394; Trutnovsko 49 Třeboň [Wittingau], m. v již. Če- chách 274; kostel sv. Jiljí 441; klášter 274; jeho urbář 85 "Iřeboňský Mistr, vynikající malíř 440, 441 třídní boj poddaných 59 Tullius, viz Cicero "Turci 192, 405, 407 "Týn Horšovský, m. na Klatovsku; 133, 134, 146, 314; arcijáhen, viz Zdislav "Tyrhénské moře, u záp. Itálie 214 Tyrol, hr. v Tyrolích na řeci Adiži 121, 372, 377 Tyroly, Tyrolsko, Tyrolské hrabství [Tyrolis comitatus] 8, 9, 27, 93, IO3, IO$, IIO—II4, I20, I2I, I41, 160, 161, 66, 204, 363-365, 369, 372, 377, 406 "Iýřov [Angerbach], hr. na Rakov- nicku 04, 394 U Udine, m. ve Furlansku (v sev. Itá- lii) 389, 390, 410 480 z Uherčic Štěpán, znalec církevního práva 380 Uhry, Uherské království [Ungaria, Ungarorum regnum) 108, rir, 117, 187, 200, 407, 414 Uhii 159, 382, 407 Újezdec, osada v již. Čechách na Vltavě 290 Ulbrich, rychtář v Žatci 206 Unébuzy, ves u Prahy 190 universita pražská (vysoké učení pražské) 70, 71, 186—189, 284, 285, 353, 379, 380, 418; zakládací listina 70, 379, 380, 437; pečetidlo 437 Urban V., papež (1362-1370) 146, 256, 257, 269-272, 273, 275, 278, 281, 282, 285—287, 306, 317, 318, 325, 349, 401-403, 409 Urban VI., papeZ (1378-1389) 68 urbáře 6, 20, 21, 24, 85; urtbář rozm- berskÿ 21, 86 urbura 43, 434; u. kutnohorská 31, 43, 369; urburéř 342 úrok (z osedlé půdy) 57, 58; »věčný« (z nemovitostí) 65, 175, 378 úřady zemské 7; úředníci zemští 43 Ústí nad Labem, m. v sev. Čechách 394 V Václav sv., český kníže (923—929) 17, 27, 148, 151, 166, 199, 249, 256, 274, 275, 279, 286, 305, 309, 362, 377, 437-442 Václav I., český král (1230—1253) 289 Václav II., král český (1283—1305) a polsky (1300-1305) 7, 109, 125, 126, 227, 311, 361, 362, 376, 424, 441 Václav, prvorozený syn Jana Lucem- burského, viz Karel IV. Václav, syn krále Jana Lucembur- ského a Beatrice Bourbonské, vé- voda lucemburský 105, 247, 274, 308, 309, 407, 414
tresty fysické 52, 60; peněžní 52 Trevír [Trier], m. v záp. Némecku 160, 362, 377; trevírský arcibiskup, viz Balduin; od r. 1554-1362 Boé- mund ze Saarbrůcken Treviso, m. v sev. Itálii 95, 110, 112 trh obilím, dobytka a milířského uhlí na Novém Městě pražském 292-294; trh s dřevěným zbožím, přenesení z tržiště od sv. Havla na Nové Město pražské 295, 296 Trident, m. v Tyrolsku 95, 94, 110, 121, 188, 358, 360, 362, 377; biskup- ství 121; tridentský biskup, viz Mi- kuláš Troja, dávné město v Malé Asii 417 Trojánská kronika 411, 412 "Trutnov, hr. a m. v severovych. Ce- chách 104, 394; Trutnovsko 49 Třeboň [Wittingau], m. v již. Če- chách 274; kostel sv. Jiljí 441; klášter 274; jeho urbář 85 "Iřeboňský Mistr, vynikající malíř 440, 441 třídní boj poddaných 59 Tullius, viz Cicero "Turci 192, 405, 407 "Týn Horšovský, m. na Klatovsku; 133, 134, 146, 314; arcijáhen, viz Zdislav "Tyrhénské moře, u záp. Itálie 214 Tyrol, hr. v Tyrolích na řeci Adiži 121, 372, 377 Tyroly, Tyrolsko, Tyrolské hrabství [Tyrolis comitatus] 8, 9, 27, 93, IO3, IO$, IIO—II4, I20, I2I, I41, 160, 161, 66, 204, 363-365, 369, 372, 377, 406 "Iýřov [Angerbach], hr. na Rakov- nicku 04, 394 U Udine, m. ve Furlansku (v sev. Itá- lii) 389, 390, 410 480 z Uherčic Štěpán, znalec církevního práva 380 Uhry, Uherské království [Ungaria, Ungarorum regnum) 108, rir, 117, 187, 200, 407, 414 Uhii 159, 382, 407 Újezdec, osada v již. Čechách na Vltavě 290 Ulbrich, rychtář v Žatci 206 Unébuzy, ves u Prahy 190 universita pražská (vysoké učení pražské) 70, 71, 186—189, 284, 285, 353, 379, 380, 418; zakládací listina 70, 379, 380, 437; pečetidlo 437 Urban V., papež (1362-1370) 146, 256, 257, 269-272, 273, 275, 278, 281, 282, 285—287, 306, 317, 318, 325, 349, 401-403, 409 Urban VI., papeZ (1378-1389) 68 urbáře 6, 20, 21, 24, 85; urtbář rozm- berskÿ 21, 86 urbura 43, 434; u. kutnohorská 31, 43, 369; urburéř 342 úrok (z osedlé půdy) 57, 58; »věčný« (z nemovitostí) 65, 175, 378 úřady zemské 7; úředníci zemští 43 Ústí nad Labem, m. v sev. Čechách 394 V Václav sv., český kníže (923—929) 17, 27, 148, 151, 166, 199, 249, 256, 274, 275, 279, 286, 305, 309, 362, 377, 437-442 Václav I., český král (1230—1253) 289 Václav II., král český (1283—1305) a polsky (1300-1305) 7, 109, 125, 126, 227, 311, 361, 362, 376, 424, 441 Václav, prvorozený syn Jana Lucem- burského, viz Karel IV. Václav, syn krále Jana Lucembur- ského a Beatrice Bourbonské, vé- voda lucemburský 105, 247, 274, 308, 309, 407, 414
Strana 481
Václav, první syn Karla IV. 25, 198, 199, 382 Václav IV., syn Karla IV., český král (1378—1419), římský (od roku 1376) 60, 76, 83, 250, 251, 275, 280. 282, 284—287, 308, 310, 332, 333, 336, 338—341, 343—346, 376, 380, 396, 397, 405, 408, 414, 415, 419, 440-442 Václav Falkemberský 191 Václav Lehnický 191 Václav Opavský 414 Václav z Miličína, farář v Blanici 264, 400 Václav, notář v Bavorově 264 Valdek, hr. na Hořovicku; z Valdeka páni 45, 47, 422 Valdemar, markrabě braniborský 7, 93 Valdemar IV., král dánský 396 Valdo [Valdez, Valduz] Petr 434 valdenské kacířství, valdenští 60, 84, 370, 434 Waldhauser Konräd 66, 67, 86, 282 až 284, 404, 405 Valdinievole [= Udoli mlhy], m. v Toskánsku 97 Valence [Valencia], m. na řece Rhó- ně 401; z Valencie hrabě 271 Valentin, biskup pražský (m79 aż 1182) 312 Valerius Maximus, římský spisovatel v r. pol. r. stol. 325, 411 Waleský princ, syn krále Eduar- da III.. 375, 376 z Valois Karel, bratr francouzského krále Filipa IV. 91, 92, 107, 361 z Valois Ludvík, druhý syn krále Karla V. 338—340, 414 Valov, ves u Prahy 181 Walram, arcibiskup kolínsky 162, 165, 374 z Waltheimu Heilmann 4or Walther, mistr, osobní lékař krále Jana a Karla 380 Vamberk, m. ve vých. Čechách 363 31 Čtení o Karlu IV. varnačské víno 294, 406 Vartemberk (Stráž), hr. v sev. Če- chách; z Vartemberka páni 47, 434; z Vartemberka Petr 401, 414, Beneš 191, 393, 401; Jan 191, 401 vasalové královští 49 Waschenpeutel Michlinus, konšel v Jihlavě 329 sv. Vavřince kl. [San Lorenzo fuori le mura], těsně za hradbami Ří- ma 220, 391 z Wedrova pân 277 Vegepank Andreas, konsel v Jih- lavé 329 Veje, starověké m. v stř. Itálii 387; Vejané 387 Velek, sekretář a důvěrník Karla IV. 168 Velešín, osada v již. Čechách 259, 399 Velhartice, hr. v již. Čechách z Velhartic Bušek starší (otec), dů- věrník prince Karla 106, 178, 362, 393; z Velhartic Bušek mladší (syn), člen družiny Karlovy 120, 377; z Vilhartic Jesek 401 Velislav, pražský kanovník, notář v královské kanceláři 369; Velislavova bible 438 Velkopolsko, viz Polsko venkovský lid, jeho dějiny 88 Venuše, obóźnice 115 Vercelly, m. v Itálii, záp. od Milána 388 Vergilius (Publius V. Maro), řím- sky básník epicky (70-19 pt. n. 1.) 218 Verona, m. v sev. Itálii rro, 112, 358, 404; veronsky vladaf (Masti- no della Scala, viz i toto) 95, 96, 114; Veronští 97, 100, 112, 114 Werunsky Emil 87 Veselí (Vysoké), hr. v sev. Čechách; 481
Václav, první syn Karla IV. 25, 198, 199, 382 Václav IV., syn Karla IV., český král (1378—1419), římský (od roku 1376) 60, 76, 83, 250, 251, 275, 280. 282, 284—287, 308, 310, 332, 333, 336, 338—341, 343—346, 376, 380, 396, 397, 405, 408, 414, 415, 419, 440-442 Václav Falkemberský 191 Václav Lehnický 191 Václav Opavský 414 Václav z Miličína, farář v Blanici 264, 400 Václav, notář v Bavorově 264 Valdek, hr. na Hořovicku; z Valdeka páni 45, 47, 422 Valdemar, markrabě braniborský 7, 93 Valdemar IV., král dánský 396 Valdo [Valdez, Valduz] Petr 434 valdenské kacířství, valdenští 60, 84, 370, 434 Waldhauser Konräd 66, 67, 86, 282 až 284, 404, 405 Valdinievole [= Udoli mlhy], m. v Toskánsku 97 Valence [Valencia], m. na řece Rhó- ně 401; z Valencie hrabě 271 Valentin, biskup pražský (m79 aż 1182) 312 Valerius Maximus, římský spisovatel v r. pol. r. stol. 325, 411 Waleský princ, syn krále Eduar- da III.. 375, 376 z Valois Karel, bratr francouzského krále Filipa IV. 91, 92, 107, 361 z Valois Ludvík, druhý syn krále Karla V. 338—340, 414 Valov, ves u Prahy 181 Walram, arcibiskup kolínsky 162, 165, 374 z Waltheimu Heilmann 4or Walther, mistr, osobní lékař krále Jana a Karla 380 Vamberk, m. ve vých. Čechách 363 31 Čtení o Karlu IV. varnačské víno 294, 406 Vartemberk (Stráž), hr. v sev. Če- chách; z Vartemberka páni 47, 434; z Vartemberka Petr 401, 414, Beneš 191, 393, 401; Jan 191, 401 vasalové královští 49 Waschenpeutel Michlinus, konšel v Jihlavě 329 sv. Vavřince kl. [San Lorenzo fuori le mura], těsně za hradbami Ří- ma 220, 391 z Wedrova pân 277 Vegepank Andreas, konsel v Jih- lavé 329 Veje, starověké m. v stř. Itálii 387; Vejané 387 Velek, sekretář a důvěrník Karla IV. 168 Velešín, osada v již. Čechách 259, 399 Velhartice, hr. v již. Čechách z Velhartic Bušek starší (otec), dů- věrník prince Karla 106, 178, 362, 393; z Velhartic Bušek mladší (syn), člen družiny Karlovy 120, 377; z Vilhartic Jesek 401 Velislav, pražský kanovník, notář v královské kanceláři 369; Velislavova bible 438 Velkopolsko, viz Polsko venkovský lid, jeho dějiny 88 Venuše, obóźnice 115 Vercelly, m. v Itálii, záp. od Milána 388 Vergilius (Publius V. Maro), řím- sky básník epicky (70-19 pt. n. 1.) 218 Verona, m. v sev. Itálii rro, 112, 358, 404; veronsky vladaf (Masti- no della Scala, viz i toto) 95, 96, 114; Veronští 97, 100, 112, 114 Werunsky Emil 87 Veselí (Vysoké), hr. v sev. Čechách; 481
Strana 482
z Veselí Jan 393 Vetlá, ves blíže Roudnice 134 Veveří, hr. na stř. Moravě, severo- záp. od Brna 104 věčný platy (úroky) 175, 378 věčný mír 388 Vicenza, město v sev. ltálii 95, 110; vicenzská diecése 121 Vídeň, hl. m. Rakouska 410 Vienne, m. a kraj ve Francii na řece Rhóně 127, 422; viennský koncil 127, 367 z Vienne Guido Dauphin 359 z Viennois (Vienne) dauphin, prvo- rozený syn francouzského krále Karla V. Karel VI. 331, 334, 336 až 340 Wight, ostrov na jihu Anglie 375 Vilém III., hrabě hennegavský a ho- landský 364 Vilém IV., hrabě hennegavský a ho- landskÿ 111, 156 Vilém, hrabë miseñskÿ 247 Vilém, hrabě jůúlišský 104, 119, 309, 365 Vilém Soudcův, viz de la Jugée Vilém, francouzský stavitel mostu v Roudnici 133 Vilgeb Heynlicus, konšel v Jihlavě 329 z Villandarsu (Villandersu) Tägen (Degen), tyrolský šlechtic 365, 372 Villani Matteo, florentský kronikář 392 Villeneuve [Villa: nova], m. v jiho- vych Francii na Rhóné 270 z Villeneuve Tomáš, komorník krále Jana L. 102 vína cizí, zákaz dovozu 294, 295; uherská 294; rakouská 284, 294; francká 294; alsaská 294; rýnská 294 Vincenneský les (u Paříže) 340 vinice, jejich zřizování 195—198 Visconti, mocný rod milánský 75, 389—392, 397, 403, 404; 482 Azzo Visconti 94-96; Lucchino 121; Giovanni, arcibiskup milánský 389 až 391; jeho synovci Mateo 391; Bernabo 278, 306, 391, 403, 404; Galeazzo 391 Vít sv. 148, 151, 305, 439, 440; jeho tělo v Pavii, přenesení do Prahy 222 Viterbo, m. v stř. Itálii 275 Vítkovci, mocný panský rod v již. Čechách 34, 47, 360, 361 Wittingau, viz Třeboň de Vivario Jan, zástupce mantovské- ho Gonzaga 371 Vladislav II., král český (1140—1173) 365 Vladislav Lokietek, vćvoda sando- měřský, potom král polský (T 1333) 109 vladykové 46—49; vladycká zboží 50, 59 Vlašimě Jan Očko, biskup olo- moucký (1352—1364), druhý arci- biskup prazsky (1564-1579), legát Apoštolské stolice 37, 38, 78, 84, 89, 191, 199, 220, 255-257, 272, 275, 276, 278, 279, 285—287, 301—305, 308, 312, 313, 319, 321, 322, 345-349, 354. 381, 393, 396, 399, 409, 410, 416, N 437, 440 Vla&toviéník, mlÿn na Krumlovsku 259 Vltava 61, 124, .170, 285, 288—291, 343, 399 Vodňany, m. v již. Čechách 400 Vogel Johannes, měšťan v Jihlavě 329, 330 Vogel Mixo, purkmistr v Jihlavě 329 Voigtland, viz Fojtland Vojtéch [Adalbertus] sv., druhý pražský biskup (982—997) 148, 151, 180, 182, 183, 185, 305, 439, 440 Vojtěch Bludův, minorita 380 volitelé [= kurfiřti] 162, 163, 429 Vožice, hr. a m. v již. Čechách 394
z Veselí Jan 393 Vetlá, ves blíže Roudnice 134 Veveří, hr. na stř. Moravě, severo- záp. od Brna 104 věčný platy (úroky) 175, 378 věčný mír 388 Vicenza, město v sev. ltálii 95, 110; vicenzská diecése 121 Vídeň, hl. m. Rakouska 410 Vienne, m. a kraj ve Francii na řece Rhóně 127, 422; viennský koncil 127, 367 z Vienne Guido Dauphin 359 z Viennois (Vienne) dauphin, prvo- rozený syn francouzského krále Karla V. Karel VI. 331, 334, 336 až 340 Wight, ostrov na jihu Anglie 375 Vilém III., hrabě hennegavský a ho- landský 364 Vilém IV., hrabě hennegavský a ho- landskÿ 111, 156 Vilém, hrabë miseñskÿ 247 Vilém, hrabě jůúlišský 104, 119, 309, 365 Vilém Soudcův, viz de la Jugée Vilém, francouzský stavitel mostu v Roudnici 133 Vilgeb Heynlicus, konšel v Jihlavě 329 z Villandarsu (Villandersu) Tägen (Degen), tyrolský šlechtic 365, 372 Villani Matteo, florentský kronikář 392 Villeneuve [Villa: nova], m. v jiho- vych Francii na Rhóné 270 z Villeneuve Tomáš, komorník krále Jana L. 102 vína cizí, zákaz dovozu 294, 295; uherská 294; rakouská 284, 294; francká 294; alsaská 294; rýnská 294 Vincenneský les (u Paříže) 340 vinice, jejich zřizování 195—198 Visconti, mocný rod milánský 75, 389—392, 397, 403, 404; 482 Azzo Visconti 94-96; Lucchino 121; Giovanni, arcibiskup milánský 389 až 391; jeho synovci Mateo 391; Bernabo 278, 306, 391, 403, 404; Galeazzo 391 Vít sv. 148, 151, 305, 439, 440; jeho tělo v Pavii, přenesení do Prahy 222 Viterbo, m. v stř. Itálii 275 Vítkovci, mocný panský rod v již. Čechách 34, 47, 360, 361 Wittingau, viz Třeboň de Vivario Jan, zástupce mantovské- ho Gonzaga 371 Vladislav II., král český (1140—1173) 365 Vladislav Lokietek, vćvoda sando- měřský, potom král polský (T 1333) 109 vladykové 46—49; vladycká zboží 50, 59 Vlašimě Jan Očko, biskup olo- moucký (1352—1364), druhý arci- biskup prazsky (1564-1579), legát Apoštolské stolice 37, 38, 78, 84, 89, 191, 199, 220, 255-257, 272, 275, 276, 278, 279, 285—287, 301—305, 308, 312, 313, 319, 321, 322, 345-349, 354. 381, 393, 396, 399, 409, 410, 416, N 437, 440 Vla&toviéník, mlÿn na Krumlovsku 259 Vltava 61, 124, .170, 285, 288—291, 343, 399 Vodňany, m. v již. Čechách 400 Vogel Johannes, měšťan v Jihlavě 329, 330 Vogel Mixo, purkmistr v Jihlavě 329 Voigtland, viz Fojtland Vojtéch [Adalbertus] sv., druhý pražský biskup (982—997) 148, 151, 180, 182, 183, 185, 305, 439, 440 Vojtěch Bludův, minorita 380 volitelé [= kurfiřti] 162, 163, 429 Vožice, hr. a m. v již. Čechách 394
Strana 483
Vratislav II., jako král I. (kníže 1061—1085; král 1085—1092) 311 Vratislav, m. ve Slezsku 53, 108, 109, 117, 118, 156, 157, 233, 307, 364, 365, 371, 396, 410, 416, 441, 442; biskup 47, 118, 364; biskupstvi 25, 119; kapitula 364; kostel 256; hejtman 157 Vratislavsko, Vratislavské vévodství, území 7, 158, 345, 361, 362 Vrativoj, děkan Pražského kostela 278 vrchnostenská pravomoc 243 Vršovci, mocný panský rod 311 Vřesník, hora a ves na Časlavsku 117 Vulgáta 379 z Wirtemberga hrabě z49, 250 Würzburk, m. v Bavorsku 442 výborný z proroků [= David] ı80 výhosty poddaných a měšťanů 242, 243 vyňatí (nevyňatí) duchovní 434, 43; vyprosy 32, 33, 435 vysoké učení pražské, viz universita pražská Vyšehrad 56, 172, 180, 183, 199, 201, 249, 290, 291, 344, 345, 399, 421; kostel 180, 405; probošt kapituly 38; purkrabský dům 344; špitál pod V. 257, 399 Vyšehrad Uherský, Stoličný (nad Dunajem) [Blindenburg] 108, 362 Vyškov, m. na stř. Moravě 412 Vyšší Brod, cisterciácký kl. v Če- chách; Vyšebrodský Mistr, vynikající malíř 438 Z Zahrádka, ves na Krumlovsku 259, 399 zahrady, jejich zřizování 195 Zajíc Zbyněk [z Hasenburku, Hazm- burku] 45, 377, 393 Zajíc Zbyněk ze Žebráka 14, 363 zákoník (psaný) 32—34, 46, 60, 226, 246, 393 (viz i Majestas Carolina) zástava, zastavování královského majetku 31-33, 232—234, 394 záští 50, 435 zatmění slunce 112, 115, 116, 363; mě- síce 192, 274, 363 Zbečno, dvůr, nyní ves na Rakov- nicku 311 Zbiroh, hr. a m. v záp. Čechách 104, 381 Zbraslav [Aula Regia, něm. Kč- nigsaal, Síň Královská], cisterciác- ký kl. jižně od Prahy 360, 391; jeho urbář 85; Zbraslavská cesta 391 Zbraslavská kronika 6, 10—13, 31, 77, 357-359, 361, 362, 367 zcizení (královských hradů a měst) 32, 227, 228; zákaz zcizování 232 až 234 zcizování dědictví 241, 242 Zdeslav, scholastik v pražské kapi- tule 184 Zdislav, arcijáhen hor&ovsko-tynsky, pokladník biskupsky a prebendár u sv. Víta 133, 134 zemani 47—49 zemská „obec“ feudálů 43 zemské instituce feudální 40, 43 zemské písařství, z. písař 234 zemské úřady 7; jejich propůjčování 235 zemský soud 23, 33, 34, 48, 49 zemětřesení 192 Zengius Burckartus (Zink Burkart) 416 Zerčice, m. na Boleslavsku 146 Zhořelec [Gorlicz], m. v Lužici 161, 234 Zhořelecká země, Zhořelecko 344, 414 Zikmund sv., král burgundský 272, 277, 278, 30$, 402, 439, 440 Zikmund, syn císaře Karla IV. a 483
Vratislav II., jako král I. (kníže 1061—1085; král 1085—1092) 311 Vratislav, m. ve Slezsku 53, 108, 109, 117, 118, 156, 157, 233, 307, 364, 365, 371, 396, 410, 416, 441, 442; biskup 47, 118, 364; biskupstvi 25, 119; kapitula 364; kostel 256; hejtman 157 Vratislavsko, Vratislavské vévodství, území 7, 158, 345, 361, 362 Vrativoj, děkan Pražského kostela 278 vrchnostenská pravomoc 243 Vršovci, mocný panský rod 311 Vřesník, hora a ves na Časlavsku 117 Vulgáta 379 z Wirtemberga hrabě z49, 250 Würzburk, m. v Bavorsku 442 výborný z proroků [= David] ı80 výhosty poddaných a měšťanů 242, 243 vyňatí (nevyňatí) duchovní 434, 43; vyprosy 32, 33, 435 vysoké učení pražské, viz universita pražská Vyšehrad 56, 172, 180, 183, 199, 201, 249, 290, 291, 344, 345, 399, 421; kostel 180, 405; probošt kapituly 38; purkrabský dům 344; špitál pod V. 257, 399 Vyšehrad Uherský, Stoličný (nad Dunajem) [Blindenburg] 108, 362 Vyškov, m. na stř. Moravě 412 Vyšší Brod, cisterciácký kl. v Če- chách; Vyšebrodský Mistr, vynikající malíř 438 Z Zahrádka, ves na Krumlovsku 259, 399 zahrady, jejich zřizování 195 Zajíc Zbyněk [z Hasenburku, Hazm- burku] 45, 377, 393 Zajíc Zbyněk ze Žebráka 14, 363 zákoník (psaný) 32—34, 46, 60, 226, 246, 393 (viz i Majestas Carolina) zástava, zastavování královského majetku 31-33, 232—234, 394 záští 50, 435 zatmění slunce 112, 115, 116, 363; mě- síce 192, 274, 363 Zbečno, dvůr, nyní ves na Rakov- nicku 311 Zbiroh, hr. a m. v záp. Čechách 104, 381 Zbraslav [Aula Regia, něm. Kč- nigsaal, Síň Královská], cisterciác- ký kl. jižně od Prahy 360, 391; jeho urbář 85; Zbraslavská cesta 391 Zbraslavská kronika 6, 10—13, 31, 77, 357-359, 361, 362, 367 zcizení (královských hradů a měst) 32, 227, 228; zákaz zcizování 232 až 234 zcizování dědictví 241, 242 Zdeslav, scholastik v pražské kapi- tule 184 Zdislav, arcijáhen hor&ovsko-tynsky, pokladník biskupsky a prebendár u sv. Víta 133, 134 zemani 47—49 zemská „obec“ feudálů 43 zemské instituce feudální 40, 43 zemské písařství, z. písař 234 zemské úřady 7; jejich propůjčování 235 zemský soud 23, 33, 34, 48, 49 zemětřesení 192 Zengius Burckartus (Zink Burkart) 416 Zerčice, m. na Boleslavsku 146 Zhořelec [Gorlicz], m. v Lužici 161, 234 Zhořelecká země, Zhořelecko 344, 414 Zikmund sv., král burgundský 272, 277, 278, 30$, 402, 439, 440 Zikmund, syn císaře Karla IV. a 483
Strana 484
Z Alžběty Pomořanské 277, 278, 307, 310, 383, 414 zkoušeči [prubíři] stříbra 342, 415 Zlatá bula (z r. 1348 o pražské uni- versitě) 187-188, 379, 380 Zlatá bula (z r. 1356) 30, 35, 54, 75, 76, 395 Zlaté Hory (býv. Cukmantl), m. ve Slezsku 364 Zlatník, Zlatníky, ves u Prahy 147 zlé (zločinné) společnosti, spolky 198—200, 278, 382, 403, 404, 418 Znojmo, hr. a m. na jižní Moravě 104, 110 zprznění 244 Zvěřín, m. v sev. Německu 413 Zvíkov [Klingenberk], hr. v již. Če- chách 234. 290. 461 Zvířetice, hr. v sev. Čechách (nad Jizerou); ze Zvířetic Havel z Lemberka 268. 269; synové: Jan a Hašek 268, 269; ze Zvířetic Hašek 393, 414 žaltářníci 249, 395 Žamberk, m. ve vých. Čechách 363 Žampach, hr. ve vých. Čechách (na Hradecku); ze Žampachu Jan Pancéř 224, 225 Žary (Žďár), m. ve Slezsku 158 Zďár, kl. 413; opat 329, 413 Žatec, m. v severozáp. Čechách 206, 234, 283, 284; rychtářství 206-207; minorité 283, 284 Žebrák, hr. v jihozáp. Čechách 394 žebravé řády, žebraví mniši 130, 131, 283, 317 318, 367, 405 Ženeva, m. ve Švýcarsku 402 Židé 43, 44, 175, 176, 206; židovská daň 44; židovská otázka 385; ži- dovské pogromy 43, 44, 382, 385. v Chebu 208, 209 Žitava, m. kdysi v sev. Čechách, po- zději v Saské Lužici 206, 234, 274, 394 Žižka Jan: Žižkovo mládí 51 484
Z Alžběty Pomořanské 277, 278, 307, 310, 383, 414 zkoušeči [prubíři] stříbra 342, 415 Zlatá bula (z r. 1348 o pražské uni- versitě) 187-188, 379, 380 Zlatá bula (z r. 1356) 30, 35, 54, 75, 76, 395 Zlaté Hory (býv. Cukmantl), m. ve Slezsku 364 Zlatník, Zlatníky, ves u Prahy 147 zlé (zločinné) společnosti, spolky 198—200, 278, 382, 403, 404, 418 Znojmo, hr. a m. na jižní Moravě 104, 110 zprznění 244 Zvěřín, m. v sev. Německu 413 Zvíkov [Klingenberk], hr. v již. Če- chách 234. 290. 461 Zvířetice, hr. v sev. Čechách (nad Jizerou); ze Zvířetic Havel z Lemberka 268. 269; synové: Jan a Hašek 268, 269; ze Zvířetic Hašek 393, 414 žaltářníci 249, 395 Žamberk, m. ve vých. Čechách 363 Žampach, hr. ve vých. Čechách (na Hradecku); ze Žampachu Jan Pancéř 224, 225 Žary (Žďár), m. ve Slezsku 158 Zďár, kl. 413; opat 329, 413 Žatec, m. v severozáp. Čechách 206, 234, 283, 284; rychtářství 206-207; minorité 283, 284 Žebrák, hr. v jihozáp. Čechách 394 žebravé řády, žebraví mniši 130, 131, 283, 317 318, 367, 405 Ženeva, m. ve Švýcarsku 402 Židé 43, 44, 175, 176, 206; židovská daň 44; židovská otázka 385; ži- dovské pogromy 43, 44, 382, 385. v Chebu 208, 209 Žitava, m. kdysi v sev. Čechách, po- zději v Saské Lužici 206, 234, 274, 394 Žižka Jan: Žižkovo mládí 51 484
Strana 485
TCHI—OBET [PI COPI 4) Áxsuve]io "'srouuetA z urqdnep Epoaga »jApnT '(Áuepjg) JIA [9183 NOZE... SE Eo” 4>spun81nq epoaga £9ET “I PO (9191 +) A119g z (2861 +) noluv z O8ET—b9ET *(rOvT +) Á[ours dipri eposga ‘uef Epoaga ‘QaApnT ÁipnoW 'A [9193 —————— P — um — O49XS92 'AI EJIEX elses Y9£T—OSET [PIJ ‘(6561 4) ouuog ?[ BUBAZ ‘BINH “ZW *Kxyspueurnou epoajA ‘K1goq ‘11 Def № 'AI E[IEX e[Erq 0023599 ‘ZUI CT 0SET—8ZEL eyue[g-BINIEW “sioJea Z ‘IA dig A, анна” = EE, 4 UO[|JEqQO ep JNEJEM ‘ZW ‘gE eys[odeaN ®IMIBW ‘ZW '[ 'GCET + 'SIO[PA 2 9qeiq [ole SIOTVA Z ДОМ xnolag p euegof "ZW ‘€ !pCEI 4 'PxsinquionT oneyw 'Zu z Aypr[3uv BZEI—ZZEI ‘II pienpa 'ur 'Áupt[S "AI Torex 2261—9161 "A di[t4 *LC£X 4 'e[oqusr 9TEL—PIET "X 3jApnT SZEL + 'SIO[BA z 3qemq [ore»r pyslleaeN eweyo[ 210 ‘5161—5821 'Áuyt[S “Ат Ярд 5821 + "III duma IOAOLSdVM AAOTAVX JYdOG A RATY YX HOAXYSZNOONVYAJA AddTHAYI
TCHI—OBET [PI COPI 4) Áxsuve]io "'srouuetA z urqdnep Epoaga »jApnT '(Áuepjg) JIA [9183 NOZE... SE Eo” 4>spun81nq epoaga £9ET “I PO (9191 +) A119g z (2861 +) noluv z O8ET—b9ET *(rOvT +) Á[ours dipri eposga ‘uef Epoaga ‘QaApnT ÁipnoW 'A [9193 —————— P — um — O49XS92 'AI EJIEX elses Y9£T—OSET [PIJ ‘(6561 4) ouuog ?[ BUBAZ ‘BINH “ZW *Kxyspueurnou epoajA ‘K1goq ‘11 Def № 'AI E[IEX e[Erq 0023599 ‘ZUI CT 0SET—8ZEL eyue[g-BINIEW “sioJea Z ‘IA dig A, анна” = EE, 4 UO[|JEqQO ep JNEJEM ‘ZW ‘gE eys[odeaN ®IMIBW ‘ZW '[ 'GCET + 'SIO[PA 2 9qeiq [ole SIOTVA Z ДОМ xnolag p euegof "ZW ‘€ !pCEI 4 'PxsinquionT oneyw 'Zu z Aypr[3uv BZEI—ZZEI ‘II pienpa 'ur 'Áupt[S "AI Torex 2261—9161 "A di[t4 *LC£X 4 'e[oqusr 9TEL—PIET "X 3jApnT SZEL + 'SIO[BA z 3qemq [ore»r pyslleaeN eweyo[ 210 ‘5161—5821 'Áuyt[S “Ат Ярд 5821 + "III duma IOAOLSdVM AAOTAVX JYdOG A RATY YX HOAXYSZNOONVYAJA AddTHAYI
Strana 486
OPRAVY A DOPLNKY Prosíme čtenáře, aby si laskavě opravili nebo doplnili tyto tiskové omyly: Strana řádek místo bude 97 121 135 169 198 251 331 354 404 417 332 15 20 8 21 15 7 12 17 15 zdola zdola zdola Veronských veronských Luchina Lucchina církvi církví náklonost náklonnost koberce (čalouny)* kropenky Mus mus modlitku modlitbu dobrodini dobrodiní Hawkwooda Hawkooda Iranu Iránu za slova: Johany Burgundské se doplní: jeho ženy 429 ve věcných vysvětlivkách se doplní hesla: kondotiér (z italštiny) - vůdce žoldnéřů korouhevní páni — velmožové, kteří vedli do války oddíly pod svou vlastní korouhví * Tyto královské koberce (čalouny) s královskými znaky byly dávány do pří- slušné kaple v chrámě Svatovitském o výročních dnech úmrtí té nebo oné královské osoby 486
OPRAVY A DOPLNKY Prosíme čtenáře, aby si laskavě opravili nebo doplnili tyto tiskové omyly: Strana řádek místo bude 97 121 135 169 198 251 331 354 404 417 332 15 20 8 21 15 7 12 17 15 zdola zdola zdola Veronských veronských Luchina Lucchina církvi církví náklonost náklonnost koberce (čalouny)* kropenky Mus mus modlitku modlitbu dobrodini dobrodiní Hawkwooda Hawkooda Iranu Iránu za slova: Johany Burgundské se doplní: jeho ženy 429 ve věcných vysvětlivkách se doplní hesla: kondotiér (z italštiny) - vůdce žoldnéřů korouhevní páni — velmožové, kteří vedli do války oddíly pod svou vlastní korouhví * Tyto královské koberce (čalouny) s královskými znaky byly dávány do pří- slušné kaple v chrámě Svatovitském o výročních dnech úmrtí té nebo oné královské osoby 486
Strana 487
OBSAH ÚVOD Karlovy osobní osudy do r. 1346 Kronikářská činnost doby Karlovy a naše znalosti pramenů Český stát a česká společnost doby Karlovy Kulturní činnost doby Karlovy Politický vývoj od 1346 do 1378 6 10 24 70 73 Přehled vydaných pramenů pro dobu Karlovu 77 I. KARLOVO MLÁDÍ (Od 14. V. 1316-1333) 91 1. Karlovo dětství a pobyt ve Francii 2. Mladý Karel v Lombardii a Toskánsku 3. Karlovo vítězství u San Felice — Zmařené spiknutí proti Karlovi — Francouzská pomoc králi Janovi 4 Spojení s papežským legátem a porážka jejich vojska u Ferrary 5. Karlovo vidění v Tarenzu 91 93 96 99 101 II. KAREL MARKRABĚTEM MORAVSKÝM, POZDĚJI SPOLUVLADAŘEM V ČECHÁCH (1333-1346) 103 6. Karlův návrat do Čech — Neutěšený stav království 7. Nepřízeň krále Jana k synovi — Podivné Karlovo vidění 8. Příjezd Karlovy manželky Blanky do Prahy 9. Karel vytáhl proti svídnickému vévodovi Bolkovi — Dohoda mezi králem Janem a králem krakovským 10. Karel v Tyrolsku proti Ludvíkovi a vévodům ra- kouským - Výprava na Litvu — Karlovo dobrodruž- ství na cestě do Itálie 11. Karel se zmocnil Belluna a Feltre — Odchod z Itálie — Množství kobylek - Zatmění slunce 105 107 108 109 103 112
OBSAH ÚVOD Karlovy osobní osudy do r. 1346 Kronikářská činnost doby Karlovy a naše znalosti pramenů Český stát a česká společnost doby Karlovy Kulturní činnost doby Karlovy Politický vývoj od 1346 do 1378 6 10 24 70 73 Přehled vydaných pramenů pro dobu Karlovu 77 I. KARLOVO MLÁDÍ (Od 14. V. 1316-1333) 91 1. Karlovo dětství a pobyt ve Francii 2. Mladý Karel v Lombardii a Toskánsku 3. Karlovo vítězství u San Felice — Zmařené spiknutí proti Karlovi — Francouzská pomoc králi Janovi 4 Spojení s papežským legátem a porážka jejich vojska u Ferrary 5. Karlovo vidění v Tarenzu 91 93 96 99 101 II. KAREL MARKRABĚTEM MORAVSKÝM, POZDĚJI SPOLUVLADAŘEM V ČECHÁCH (1333-1346) 103 6. Karlův návrat do Čech — Neutěšený stav království 7. Nepřízeň krále Jana k synovi — Podivné Karlovo vidění 8. Příjezd Karlovy manželky Blanky do Prahy 9. Karel vytáhl proti svídnickému vévodovi Bolkovi — Dohoda mezi králem Janem a králem krakovským 10. Karel v Tyrolsku proti Ludvíkovi a vévodům ra- kouským - Výprava na Litvu — Karlovo dobrodruž- ství na cestě do Itálie 11. Karel se zmocnil Belluna a Feltre — Odchod z Itálie — Množství kobylek - Zatmění slunce 105 107 108 109 103 112
Strana 488
I2. 13. 14. Ij. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Karel zničil hrad Potštejn, neuznal Janovu dohodu s Ludvíkem Bavorem, vypravil se s otcem do Vrati- slavě a odtud potom za ním do Francie — Návštěva v Avignoně Karel pomáhal bratru Janovi, kterého chtěla jeho man- želka zapudit — Správcem Českého království O zřícení pražského mostu Povýšení kaple Všech svatých na Hradě pražském a zřízení kapituly při ní — Zvolení papeže Klimenta VI. O Janovi IV. z Dražic, posledním pražském biskupovi Zřízení arcibiskupství v Praze První pražský arcibiskup Arnošt z Pardubic — Založení Svatovítského chrámu Některé listiny vydané Arnoštem z Pardubic: a) Vypsaní obecné sbírky na stavbu chrámu sv. Víta a pražského mostu b) Pověření inkvisicí kacířské nepravosti c) Dvě nařízení proti nehodným kněžím Druhá výprava na Litvu — Karel unikl ze zajetí v Ka- liši — Potrestání Bolka Svídnického — Válka s polským králem Kazimírem Neúspěšné jednání krále Jana s Ludvíkem Bavorem o náhradě za Tyroly Karel vyhlášen a zvolen za římského krále Hrdinná smrt slepého krále — Karlova korunovace v Bonnu III. KRÁL KAREL PŘED KORUNOVÁNÍM 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. ZA ŘÍMSKÉHO CÍSAŘE- (1346-1355) Karel korunován za českého krále Karel vytáhl proti Ludvíkovi Bavorovi — Náhlý skon Ludvíka Bavora — Návštěva německých měst Karel uspokojuje Staroměstské, že jim založením Nového Města nevznikne újma Založení Nového Města pražského Založení kláštera Na Slovanech — Karlova přízeň klášteru Zlaté Koruně Karel zřídil v Praze vysoké učení a založil Karlovu kolej O zemětřesení a černé smrti Městu pražskému — Rozšíření Menšího Města pražského Karlova péče o zřizování vinic, zahrad a rybníků 117 120 122 124 125 135 140 147 152 154 156 160 162 164 166 166 167 169 172 178 186 192 193 195
I2. 13. 14. Ij. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Karel zničil hrad Potštejn, neuznal Janovu dohodu s Ludvíkem Bavorem, vypravil se s otcem do Vrati- slavě a odtud potom za ním do Francie — Návštěva v Avignoně Karel pomáhal bratru Janovi, kterého chtěla jeho man- želka zapudit — Správcem Českého království O zřícení pražského mostu Povýšení kaple Všech svatých na Hradě pražském a zřízení kapituly při ní — Zvolení papeže Klimenta VI. O Janovi IV. z Dražic, posledním pražském biskupovi Zřízení arcibiskupství v Praze První pražský arcibiskup Arnošt z Pardubic — Založení Svatovítského chrámu Některé listiny vydané Arnoštem z Pardubic: a) Vypsaní obecné sbírky na stavbu chrámu sv. Víta a pražského mostu b) Pověření inkvisicí kacířské nepravosti c) Dvě nařízení proti nehodným kněžím Druhá výprava na Litvu — Karel unikl ze zajetí v Ka- liši — Potrestání Bolka Svídnického — Válka s polským králem Kazimírem Neúspěšné jednání krále Jana s Ludvíkem Bavorem o náhradě za Tyroly Karel vyhlášen a zvolen za římského krále Hrdinná smrt slepého krále — Karlova korunovace v Bonnu III. KRÁL KAREL PŘED KORUNOVÁNÍM 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. ZA ŘÍMSKÉHO CÍSAŘE- (1346-1355) Karel korunován za českého krále Karel vytáhl proti Ludvíkovi Bavorovi — Náhlý skon Ludvíka Bavora — Návštěva německých měst Karel uspokojuje Staroměstské, že jim založením Nového Města nevznikne újma Založení Nového Města pražského Založení kláštera Na Slovanech — Karlova přízeň klášteru Zlaté Koruně Karel zřídil v Praze vysoké učení a založil Karlovu kolej O zemětřesení a černé smrti Městu pražskému — Rozšíření Menšího Města pražského Karlova péče o zřizování vinic, zahrad a rybníků 117 120 122 124 125 135 140 147 152 154 156 160 162 164 166 166 167 169 172 178 186 192 193 195
Strana 489
33. Některé události ze soukromého života Karlova - Zís- kání měst a hradů ve Falci a Bavorsku — Opevnění Staré Boleslavě — Založení klášterů v Tachově, svatého Karla a svatého Ambrože v Praze — Spor s Rožm- berky - Zlé spolky v jižní a západní Evropě Flagelanti v Čechách — Přenesení říšských svátostnin 34. do Prahy - Jubilejní rok — Shromažďování ostatků 35. Cola die Rienzo v Praze — Karel udělil Markrabství moravské svému bratru Janovi 36. Některá privilegia pro královská města venkovská: a) Chebu za věrnost králi a království b) Mělnickým se svěřuje správa krajských desk c) Udělení rychtářství v Žatci d) Úlevy Lounům po požáru města e) Chebským měšťanům odpuštění pogromu proti Židům f) Hradci Králové o užívání spravedlivých vah a měr a proti zřizování cechů 37. Petrarka vyzývá Karla, aby obnovil starou Říši římskou (Imperium Romanum) 38. Karlova odpověď Petrarkovi na výzvu k obnově Římské říše 39. Petrarkovo blahopřání Karlovi k nastoupení římské jízdy 40. Karlova první římská jízda a korunovace císařských manželů v Římě — Spiknutí v Pise 41. Petrarkovy výtky Karlovi po jeho odjezdu z Itálie 198 201 203 204 205 206 207 208 209 210 216 217 218 222 IV. KAREL IV. PO SVÉM KORUNOVÁNÍ NA CÍSAŘE ŘÍMSKÉHO (1355-1378) 224 42. Nařízení proti lupičství v Čechách a o ochraně chudých poddaných - Jan Pancéř ze Zampachu — Mír v zemi 43. Majestas Carolina: Předmluva Rubrika [Záhlaví] III. O kacířích VI. Země a města patřící ke královu panství a stolu nesmějí se zcizovati XII. Zcizování královských majetků na sněmu a sjezdu králů XIX. O soudcích a správcích XXV. Kterým osobám mají být propůjčovány zemské úřady 224 226 226 230 232 234 235 235
33. Některé události ze soukromého života Karlova - Zís- kání měst a hradů ve Falci a Bavorsku — Opevnění Staré Boleslavě — Založení klášterů v Tachově, svatého Karla a svatého Ambrože v Praze — Spor s Rožm- berky - Zlé spolky v jižní a západní Evropě Flagelanti v Čechách — Přenesení říšských svátostnin 34. do Prahy - Jubilejní rok — Shromažďování ostatků 35. Cola die Rienzo v Praze — Karel udělil Markrabství moravské svému bratru Janovi 36. Některá privilegia pro královská města venkovská: a) Chebu za věrnost králi a království b) Mělnickým se svěřuje správa krajských desk c) Udělení rychtářství v Žatci d) Úlevy Lounům po požáru města e) Chebským měšťanům odpuštění pogromu proti Židům f) Hradci Králové o užívání spravedlivých vah a měr a proti zřizování cechů 37. Petrarka vyzývá Karla, aby obnovil starou Říši římskou (Imperium Romanum) 38. Karlova odpověď Petrarkovi na výzvu k obnově Římské říše 39. Petrarkovo blahopřání Karlovi k nastoupení římské jízdy 40. Karlova první římská jízda a korunovace císařských manželů v Římě — Spiknutí v Pise 41. Petrarkovy výtky Karlovi po jeho odjezdu z Itálie 198 201 203 204 205 206 207 208 209 210 216 217 218 222 IV. KAREL IV. PO SVÉM KORUNOVÁNÍ NA CÍSAŘE ŘÍMSKÉHO (1355-1378) 224 42. Nařízení proti lupičství v Čechách a o ochraně chudých poddaných - Jan Pancéř ze Zampachu — Mír v zemi 43. Majestas Carolina: Předmluva Rubrika [Záhlaví] III. O kacířích VI. Země a města patřící ke královu panství a stolu nesmějí se zcizovati XII. Zcizování královských majetků na sněmu a sjezdu králů XIX. O soudcích a správcích XXV. Kterým osobám mají být propůjčovány zemské úřady 224 226 226 230 232 234 235 235
Strana 490
XXVII. O zemských deskách XXX Zákaz hry v kostky XXXVIII. Korunovace krále a královny XXXIX. O soudu železem a vodou XLV O obraně království XLVI. Ve válečné době ať nevycházejí oby- vatelé království ze země Aby služebníci nežádali v době výpravy od svých pánů odpuštění [dovolení k od- chodu] O Češích ve službách cizích pánů XLVIII. O kácení lesů L. LVIII. O odúmrti LIX. O zcizování dědictví LXXVII. O výhostech poddaných a měšťanů LXXXIV.- LXXXVII. O vrchnostenské pravomoci XCIV. O zprznění a cizoložství XCLX. O konfiskaci statků pro přečiny CXIV. O statcích klášterních XLVII. 235 236 237 238 238 239 239 240 240 241 241 242 243 244 244 245 Odvolání zákoníka 44. Karel v Německu — Návštěva Met 45. Karel jmenuje svého pištce králem šašků 46. Některé důležitější stavby - Drahota v Čechách Sňatek císařův s Alžbětou Pomořanskou 47. Petrarkovy písemné styky s některými předními českými osobnostmi: a) Jan ze Středy o navazání písemného styku Petrarkova odpověď Janovi ze Středy b) c) Petrarka arcibiskupovi Arnoštovi z Pardubic d) Jan ze Středy žádá na Petrarkovi výklad k jeho Eklogám e) Petrarka v odpovědi Janovi ze Středy se diví, proč mu vyká 48. Skon Arnošta z Pardubic 49. Nástupcem Arnoštovým zvolen Jan Očko z Vlašimě - Vysvěcení větší kaple na Karlštejně 50. Některé výsady nekrálovských měst venkovských: a) Petr z Rožmberka upravuje poměry v Krumlově b) Páni z Rožmberka udělují městečku Bavorovu právo královských měst c) Bavorovští se odvděčují blanickému faráři, že jim vymohl právo královských měst d) Biskup Jan ze Středy uděluje svému městu Lito- myšli právo mílové - 249 251 252 252 253 254 255 255 258 262 264 246 248 265
XXVII. O zemských deskách XXX Zákaz hry v kostky XXXVIII. Korunovace krále a královny XXXIX. O soudu železem a vodou XLV O obraně království XLVI. Ve válečné době ať nevycházejí oby- vatelé království ze země Aby služebníci nežádali v době výpravy od svých pánů odpuštění [dovolení k od- chodu] O Češích ve službách cizích pánů XLVIII. O kácení lesů L. LVIII. O odúmrti LIX. O zcizování dědictví LXXVII. O výhostech poddaných a měšťanů LXXXIV.- LXXXVII. O vrchnostenské pravomoci XCIV. O zprznění a cizoložství XCLX. O konfiskaci statků pro přečiny CXIV. O statcích klášterních XLVII. 235 236 237 238 238 239 239 240 240 241 241 242 243 244 244 245 Odvolání zákoníka 44. Karel v Německu — Návštěva Met 45. Karel jmenuje svého pištce králem šašků 46. Některé důležitější stavby - Drahota v Čechách Sňatek císařův s Alžbětou Pomořanskou 47. Petrarkovy písemné styky s některými předními českými osobnostmi: a) Jan ze Středy o navazání písemného styku Petrarkova odpověď Janovi ze Středy b) c) Petrarka arcibiskupovi Arnoštovi z Pardubic d) Jan ze Středy žádá na Petrarkovi výklad k jeho Eklogám e) Petrarka v odpovědi Janovi ze Středy se diví, proč mu vyká 48. Skon Arnošta z Pardubic 49. Nástupcem Arnoštovým zvolen Jan Očko z Vlašimě - Vysvěcení větší kaple na Karlštejně 50. Některé výsady nekrálovských měst venkovských: a) Petr z Rožmberka upravuje poměry v Krumlově b) Páni z Rožmberka udělují městečku Bavorovu právo královských měst c) Bavorovští se odvděčují blanickému faráři, že jim vymohl právo královských měst d) Biskup Jan ze Středy uděluje svému městu Lito- myšli právo mílové - 249 251 252 252 253 254 255 255 258 262 264 246 248 265
Strana 491
- 5. 57. 58. 59. 60. $1. e) Bavor IV. ze Strakonic odevzdává Strakonickym veškerou půdu s právem zákupným f) Povolení založiti městské knihy v Jablonném v Podještědí Karel IV. v Avignoně a v Arelatsku — Některé udá- losti domácí . Vysvéceni nékterych staveb a klášterů — Povodeň v Praze — Papež Urban V. přešel z Avignonu do Říma — Novoty médy Narozeni syna Zikmunda — Karel IV. se vypravil do Lombardie — Úcta a Píseň svatováclavská — Změna znění přísahy . Druhá Karlova římská jízda — Úprava poměrů ve Slezsku — Získání hradú ve Fojtlandu . Konrád Waldhauser . Karlúv návrat z Itálie — Zakoupení knih pro univer- situ — Ríšský sjezd v Norimberce — Sňatek Václava IV. s Johanou, dcerou bavorského vévody, a jiné události Z hospodářského života v době Karlově: a) Král Jan Lucemburský povoluje klášteru v Teplé vysazovati majetky podle německého práva b) Karel chrání obchod na Vltavě a stanoví výši cla c) Karel povoluje Novému Městu pražskému sklad solených [tunních] ryb a trh obilí, dobytka a milíř- ského uhlí d) Zákaz dovozu cizích vín do Čech e) Karel IV. překládá trh s dřevěným zbožím na Nové Město pražské £) Karel žádá polského krále, aby dovolil českým kupcüm projízdéti do Ruska B) Petr, rychtář z Kralovic, prodává klášteru v Plasích gisk z lokace h) Čeněk z Lipé a jeho syn Jindřich povolují rychtáři Michalovi v Německém Brodě zříditi vodovod ch) Arcibiskup Jan Očko z Vlašimě prodává rychtářství v Pelhřimově O síle císařovny Alžběty —- Karlova spravedlnost — Požár ve Slaném - Císařova choroba — Hold mohuč- ského arcibiskupa císaři Karlovi v Praze Výprava do Branibor a jejich pozdější připojení k české koruně — Slavné křtiny císařova syna Karla — Zrušení nevěstince v »Benátkách« — Přenesení českých knížat a králů, jakož i pražských biskupů do nových hrobů u sv. Víta Ze života Jana Milíče z Kroměříže 266 268 269 273 277 280 282 284 287 288 292 294 296 297 298 301 303 306 313
- 5. 57. 58. 59. 60. $1. e) Bavor IV. ze Strakonic odevzdává Strakonickym veškerou půdu s právem zákupným f) Povolení založiti městské knihy v Jablonném v Podještědí Karel IV. v Avignoně a v Arelatsku — Některé udá- losti domácí . Vysvéceni nékterych staveb a klášterů — Povodeň v Praze — Papež Urban V. přešel z Avignonu do Říma — Novoty médy Narozeni syna Zikmunda — Karel IV. se vypravil do Lombardie — Úcta a Píseň svatováclavská — Změna znění přísahy . Druhá Karlova římská jízda — Úprava poměrů ve Slezsku — Získání hradú ve Fojtlandu . Konrád Waldhauser . Karlúv návrat z Itálie — Zakoupení knih pro univer- situ — Ríšský sjezd v Norimberce — Sňatek Václava IV. s Johanou, dcerou bavorského vévody, a jiné události Z hospodářského života v době Karlově: a) Král Jan Lucemburský povoluje klášteru v Teplé vysazovati majetky podle německého práva b) Karel chrání obchod na Vltavě a stanoví výši cla c) Karel povoluje Novému Městu pražskému sklad solených [tunních] ryb a trh obilí, dobytka a milíř- ského uhlí d) Zákaz dovozu cizích vín do Čech e) Karel IV. překládá trh s dřevěným zbožím na Nové Město pražské £) Karel žádá polského krále, aby dovolil českým kupcüm projízdéti do Ruska B) Petr, rychtář z Kralovic, prodává klášteru v Plasích gisk z lokace h) Čeněk z Lipé a jeho syn Jindřich povolují rychtáři Michalovi v Německém Brodě zříditi vodovod ch) Arcibiskup Jan Očko z Vlašimě prodává rychtářství v Pelhřimově O síle císařovny Alžběty —- Karlova spravedlnost — Požár ve Slaném - Císařova choroba — Hold mohuč- ského arcibiskupa císaři Karlovi v Praze Výprava do Branibor a jejich pozdější připojení k české koruně — Slavné křtiny císařova syna Karla — Zrušení nevěstince v »Benátkách« — Přenesení českých knížat a králů, jakož i pražských biskupů do nových hrobů u sv. Víta Ze života Jana Milíče z Kroměříže 266 268 269 273 277 280 282 284 287 288 292 294 296 297 298 301 303 306 313
Strana 492
61. Z listů biskupa Jana ze Středy: a) Scholastikovi Jindřichovi Schatzovi [Thesauri] b) Odkaz knih z r. 1368 klášteru sv. Tomáše v Praze c) Převorovi augustiniánů v Brně, aby k němu poslal písaře Jana d) Abatyši benediktinského kláštera v Pustiměři e) Litomyšlskému biskupovi Albrechtovi ze Šternberka f) Lékárníkovi Angelovi g) Karlovi IV. o únosu ženy vysokomýtského rychtáře h) Karlovi IV., aby byl pamětliv jeho věrných služeb 62. Dohoda města Jihlavy s farářem o správci školy 63. Poslední Karlova návštěva ve Francii: Jak císař přijel ze Senlis do Louvres a jak mu král poslal povoz a nosítka s ušlechtilým spřežením a odtud jak přijel do Saint-Denis ve Francii Jak císař, když byl viděl ostatky v Saint-Denis, jak v pokladu, tak i jinde, a když byl navštívil hrobky, jež si přál viděti, odjel ze Saint-Denis do Paříže Jak se pařížský rychtář s primasem a rytíř stráže od- dělili od lidu obecného, který byl seřazen na polích, a předstoupili před císaře, aby mu vzdali pocty Jak král francouzský vyjel ze svého paláce, aby šel v ústrety císaři, svému strýci Jak se král francouzský a císař se svým synem, králem římským, setkali mezi Chapelle a Mlýnem větrným, a o poctách, jež si při shledání jeden i druhý vzdali O obědě, který byl ve velikém sále paláce, a o jeho uspořádání Jak šel císař navštívit královnu do hotelu Saint-Pol 64. Mincovní řád Karla IV. 65. Karlův skon a pohřeb 324 325 326 326 327 327 328 329 330 330 332 333 334 335 336 338 341 343 323 Poznámky Dodatek Věcné vysvětlivky Vydavatelská poznámka Seznam obrazových příloh, map a plánu Ukazatel jmenný a věcný Mapa severní a střední Itálie Přehled francouzských králů v době Karlově Poslední Přemyslovci — Lucemburkové Plán Prahy kolem r. 1400 Mapa zemí Koruny české r. 1400 355 418 420 436 437 445 444 485
61. Z listů biskupa Jana ze Středy: a) Scholastikovi Jindřichovi Schatzovi [Thesauri] b) Odkaz knih z r. 1368 klášteru sv. Tomáše v Praze c) Převorovi augustiniánů v Brně, aby k němu poslal písaře Jana d) Abatyši benediktinského kláštera v Pustiměři e) Litomyšlskému biskupovi Albrechtovi ze Šternberka f) Lékárníkovi Angelovi g) Karlovi IV. o únosu ženy vysokomýtského rychtáře h) Karlovi IV., aby byl pamětliv jeho věrných služeb 62. Dohoda města Jihlavy s farářem o správci školy 63. Poslední Karlova návštěva ve Francii: Jak císař přijel ze Senlis do Louvres a jak mu král poslal povoz a nosítka s ušlechtilým spřežením a odtud jak přijel do Saint-Denis ve Francii Jak císař, když byl viděl ostatky v Saint-Denis, jak v pokladu, tak i jinde, a když byl navštívil hrobky, jež si přál viděti, odjel ze Saint-Denis do Paříže Jak se pařížský rychtář s primasem a rytíř stráže od- dělili od lidu obecného, který byl seřazen na polích, a předstoupili před císaře, aby mu vzdali pocty Jak král francouzský vyjel ze svého paláce, aby šel v ústrety císaři, svému strýci Jak se král francouzský a císař se svým synem, králem římským, setkali mezi Chapelle a Mlýnem větrným, a o poctách, jež si při shledání jeden i druhý vzdali O obědě, který byl ve velikém sále paláce, a o jeho uspořádání Jak šel císař navštívit královnu do hotelu Saint-Pol 64. Mincovní řád Karla IV. 65. Karlův skon a pohřeb 324 325 326 326 327 327 328 329 330 330 332 333 334 335 336 338 341 343 323 Poznámky Dodatek Věcné vysvětlivky Vydavatelská poznámka Seznam obrazových příloh, map a plánu Ukazatel jmenný a věcný Mapa severní a střední Itálie Přehled francouzských králů v době Karlově Poslední Přemyslovci — Lucemburkové Plán Prahy kolem r. 1400 Mapa zemí Koruny české r. 1400 355 418 420 436 437 445 444 485
Strana 493
Foto: Orbis 01, Praha 1. Jan Lucemburský. V triforiu Svatovítského chrámu.
Foto: Orbis 01, Praha 1. Jan Lucemburský. V triforiu Svatovítského chrámu.
Strana 494
Foto: Orbis 01. Praha 2. Eliška Přemyslovna. V triforiu Svatovítského chrámu.
Foto: Orbis 01. Praha 2. Eliška Přemyslovna. V triforiu Svatovítského chrámu.
Strana 495
WIMU DOZUKW WWW Bn W 6e 3á ne Bi M H máCtOMAVÁ ARÉAAÁ Foto: Státní paátková správa (d) sau 3. Viděni králevice Karla v Tarenzu v Itálii. Z iluminovaného rukopisu Vlastního zivotopisu v Národni knibovné ve Vidni.
WIMU DOZUKW WWW Bn W 6e 3á ne Bi M H máCtOMAVÁ ARÉAAÁ Foto: Státní paátková správa (d) sau 3. Viděni králevice Karla v Tarenzu v Itálii. Z iluminovaného rukopisu Vlastního zivotopisu v Národni knibovné ve Vidni.
Strana 496
Strana 497
ſlc ſalutat natren ſuã aun oſtulo pano diceni= Balue mellita mea floſcula vgo inaria ſalban aurea ruulatione reſplendt quod plaluugrapbus longe anten Hor iquiens ſleu dies ilumma ſit facta eft het not illuuiuuanio ni i meis Vani ſubno nucht dilectus twe rfulgnue nihabitatulo nun uerbis me duiltiter salimaiwlile mater uu aue-Quas dicat velan &wnt quia ſne ue nie mnutero te ſnie dolous moltſna nugo pmane plangereceninelacrinnas abilergeg velle lupuia reue lai enun iniple uue quia opunu me patt et ano gere lan proſtrato pnone moeto u erspolauu pottſtateni ncelo et terra ouem perdutam aldouile mo huunu tauu qia homnem qui perierat/ cleſua rwictaui-Gaude iguur mat tuliua quua facta es ten wterrer Eoſuut mont mtrucnlet obtunu unferou ſic aſceriſionls gloua vet= regiu actiptani ſiuernon ſuend ad patrem menim int preparem n tihbus lonun Luauteni ſurge dilec uunba mea ſpeaoſa niea tletia nu clecia mape uam nupreſent gaudni tuuro louge gloeioſus eterualiter ini ino mmontei syon matre aii diſku Foto: Orbis 01, Praha 5. Pasionál abatyše Kunhuty: Kristus s matkou v objeti.
ſlc ſalutat natren ſuã aun oſtulo pano diceni= Balue mellita mea floſcula vgo inaria ſalban aurea ruulatione reſplendt quod plaluugrapbus longe anten Hor iquiens ſleu dies ilumma ſit facta eft het not illuuiuuanio ni i meis Vani ſubno nucht dilectus twe rfulgnue nihabitatulo nun uerbis me duiltiter salimaiwlile mater uu aue-Quas dicat velan &wnt quia ſne ue nie mnutero te ſnie dolous moltſna nugo pmane plangereceninelacrinnas abilergeg velle lupuia reue lai enun iniple uue quia opunu me patt et ano gere lan proſtrato pnone moeto u erspolauu pottſtateni ncelo et terra ouem perdutam aldouile mo huunu tauu qia homnem qui perierat/ cleſua rwictaui-Gaude iguur mat tuliua quua facta es ten wterrer Eoſuut mont mtrucnlet obtunu unferou ſic aſceriſionls gloua vet= regiu actiptani ſiuernon ſuend ad patrem menim int preparem n tihbus lonun Luauteni ſurge dilec uunba mea ſpeaoſa niea tletia nu clecia mape uam nupreſent gaudni tuuro louge gloeioſus eterualiter ini ino mmontei syon matre aii diſku Foto: Orbis 01, Praha 5. Pasionál abatyše Kunhuty: Kristus s matkou v objeti.
Strana 498
— — S c
— — S c
Strana 499
— Foto: Orbis 01, Praha 7. F. Hellich: Věž arcibiskupského dvora na Malé Straně.
— Foto: Orbis 01, Praha 7. F. Hellich: Věž arcibiskupského dvora na Malé Straně.
Strana 500
kk ☞ D *
kk ☞ D *
Strana 501
A * D Anus Sian Tom.inerun-ter ſemper Ingeftur er Fornuenterto ſeeemom let anmienin ſuter deſiernißifa w n crque aymeom es aJur ount duan wwopoa fFedomur Auricsar ſhan ſwahree ouncverniee Aaem cvntis me quale Fegyment unnſdoenne qua pwcfeew bewenuvis ant cufoeene Aalns Snends &t Mffeſſlombt oigaronl aweurte Aemene empertua �nae craltucoen) onnn ma rſſunmae wilgenan Pueeumners wule bonen uteidunis wns wnat dus et ſaluet fuat ſwrum vursdhain Nfeensaourw doum nonstiuP adran Oftaente euduar fa Il mr yupems Natuim yrit Aurum Vnvwien woul ve Aet ficale winpeennon eerwrur befeies i eeaeaawe qua ſaienaarum frics ndſmenter efarnrnr teev Hhend aefraaurfarfhista urn or puutau w ReacfoaaRwrprendors muenaare er quer uarmevnm naruta ſubrttneIi vuſslia it guſmence Rivim ſaurnod facde esdiroe nct ſeſne compellantur Ant ſepudenvs weyutenr/D mucfhaee S ſcennat armur naconce crteir pevegvmae Aur vt nen Inſirarke ſarffiae in Ilieme Iwwons Mntienne ſa eiofun etmaeur ermncee Ihes ☞ punrurcms odons er guttire dinis humſanot prpein cudtv Sa de wny ſalibers er last Merhe lnr paat oncyae frucmte Sutuet (Fearu spuss faſhata tveitduabi nemardt voleners vmucie Angmiat in aM Maagen uiencashaua ☞rAmemſfuna Quurtaet qudm vene fevtlatane faemlditas &plcnetdme cerwen Aneurras lomt vwant vili maw vegvae tugen entenn waſhencnd onondun.Io nome Mandurn conſulni vnies tratercone truts dormme ſhidnan aenale Fenfſhadue Darois Mer ſexuire eruur aquala&t fueleute gutbe ſwna lleevuraea paonveemtus et eis ques diapes bidernut' Feala TA Naftwwus enusHugtos Suws Maswe e e u preenc e oualitet facultart ar vapeom eslncer WulenDUNo wande er Edevndo ſub uie abatſtune ſak wwtectene ee falnd Hudia Kenentee furnbae firntde Aruenie ollamr �runlegra Regnerunt Iynutunitce e lirtates amuce quas/rám a Nanich †sonovacu: Mdys Napars et Swlace Aneveitac &anl vier Sanderr ſunt fofin entmhta furcdie 'ur Aceede Weention Afemly Tnunarr ee fwents Ileonndt /timgus Imnelabelx ohfui-In Coon bunnun reſtunounum/et i evntildmem penevy�nes fien u vans &t buld durm Jupame me avaeſtars My pre peane ce-Nt ym Aune dw atdlefane Iieenteſino dalddwasſune ckhno hiveove oyntl vij-NNerntte vtum Aann? ☞ecu do Foto: Archiv Karlovy university 9. Zakládací listina Karlovy university.
A * D Anus Sian Tom.inerun-ter ſemper Ingeftur er Fornuenterto ſeeemom let anmienin ſuter deſiernißifa w n crque aymeom es aJur ount duan wwopoa fFedomur Auricsar ſhan ſwahree ouncverniee Aaem cvntis me quale Fegyment unnſdoenne qua pwcfeew bewenuvis ant cufoeene Aalns Snends &t Mffeſſlombt oigaronl aweurte Aemene empertua �nae craltucoen) onnn ma rſſunmae wilgenan Pueeumners wule bonen uteidunis wns wnat dus et ſaluet fuat ſwrum vursdhain Nfeensaourw doum nonstiuP adran Oftaente euduar fa Il mr yupems Natuim yrit Aurum Vnvwien woul ve Aet ficale winpeennon eerwrur befeies i eeaeaawe qua ſaienaarum frics ndſmenter efarnrnr teev Hhend aefraaurfarfhista urn or puutau w ReacfoaaRwrprendors muenaare er quer uarmevnm naruta ſubrttneIi vuſslia it guſmence Rivim ſaurnod facde esdiroe nct ſeſne compellantur Ant ſepudenvs weyutenr/D mucfhaee S ſcennat armur naconce crteir pevegvmae Aur vt nen Inſirarke ſarffiae in Ilieme Iwwons Mntienne ſa eiofun etmaeur ermncee Ihes ☞ punrurcms odons er guttire dinis humſanot prpein cudtv Sa de wny ſalibers er last Merhe lnr paat oncyae frucmte Sutuet (Fearu spuss faſhata tveitduabi nemardt voleners vmucie Angmiat in aM Maagen uiencashaua ☞rAmemſfuna Quurtaet qudm vene fevtlatane faemlditas &plcnetdme cerwen Aneurras lomt vwant vili maw vegvae tugen entenn waſhencnd onondun.Io nome Mandurn conſulni vnies tratercone truts dormme ſhidnan aenale Fenfſhadue Darois Mer ſexuire eruur aquala&t fueleute gutbe ſwna lleevuraea paonveemtus et eis ques diapes bidernut' Feala TA Naftwwus enusHugtos Suws Maswe e e u preenc e oualitet facultart ar vapeom eslncer WulenDUNo wande er Edevndo ſub uie abatſtune ſak wwtectene ee falnd Hudia Kenentee furnbae firntde Aruenie ollamr �runlegra Regnerunt Iynutunitce e lirtates amuce quas/rám a Nanich †sonovacu: Mdys Napars et Swlace Aneveitac &anl vier Sanderr ſunt fofin entmhta furcdie 'ur Aceede Weention Afemly Tnunarr ee fwents Ileonndt /timgus Imnelabelx ohfui-In Coon bunnun reſtunounum/et i evntildmem penevy�nes fien u vans &t buld durm Jupame me avaeſtars My pre peane ce-Nt ym Aune dw atdlefane Iieenteſino dalddwasſune ckhno hiveove oyntl vij-NNerntte vtum Aann? ☞ecu do Foto: Archiv Karlovy university 9. Zakládací listina Karlovy university.
Strana 502
A Foto: Archiv Karlovy university 10. Pečetidlo Karlovy university.
A Foto: Archiv Karlovy university 10. Pečetidlo Karlovy university.
Strana 503
. . . . . I ☞A d FtheTefrsemu tyaan uevtarum ☞faffsturN-s vNdv-- VOTw n pa dv kaefr- firu taman- 1w nhnc.aat o aaxáN-Nx -hrtrí--vr.. nueurng danur a labtidue rmueuue el 1. Naruhas STnertue v numa ſmaour demeunu Nemmoew lonyraor lemir hegutus ce I- — R. Nd apinum a momortmu: Rytle—fisttmtNemme—desaveameLcnnS--- ☞rNlcune - nN Ni sponuc NratosteflakhAaa pecf☞ PavauN nt Nhut rn-i�v shveertnt nevavan nard Ne Amfvee manae m 1.4 d dutndafh Neui vav ☞rf“aJvm bamonast paaasin * Fogmocivt fmař —pranaca viáre patul« ☞e f-nev N - jelu dumrttrane Iriva 1t nty faau cIue npamntarust 4 4 vx a e *nne napmvi asu Kukdlí prIytnné remppníubu app l.na Aamkce k dunkantce Trcm4 kna Rw. k bter fumfflovhut p tvnuivna - perysasm pood hlnen Ach aaun peda. vntenannts namfnedlosk aaRavnajonmbue prent frSk r WTT 4 přictentee nat uepikaot pkantaa mevtetna pvianx dlauve aaura upstar Mrinálvuwfana vaemě ju tl so a pheeffovdme nachnr Brdo racu arum, Rv Tauuap-pecud) Adkr aré foiuou Dřeí pnéicivocvrunonnGadlimoke, T.re bndu ntmacer praně řhere n ke ppo vyil-rf-oac prvmdína fivyvanise frmnbme povoaroosknad v ſuy frd N vufh Rradhe tontscna Hrementi dr v ponanaare-nex--s mſeat mfvvpi— fan fini vilnéAdevy asenenaam Newa Gamu ar Nen Parasst xxx kalu o perg Parane FrT Raudadr/ pennu nit Aneten nNmpoy-na— H .KJ. V6 v fdt pituv O X HI 0 D f 'ntuuttan Rydrp ront Eiulnawar yrintpfrif.bur aiin Engnun IRamſhun prinapaet winnn wnn Narck wamn doninorun imwintetie hautmiſkm e Floriilfſin doenne aegis Seſke nume wfiw Ax Kaser Svme ſuw —upu erfinamefallue d'tra amnſhe F.MDemd pen impou Aaſaama Prumper Nanve Narabler ratra prevDuy httehuee prirsen Ahe pouerur hln Paner olomnea my tmyancha —de 4 ucri- lepaOrf- NeA n dlépa snamutesschme Vftst ' Promarrvinv Ret ben Ipopant ſmt �rvat um měbue � fřent AcceninfereAevfm ſmal ieet�h, * la Evevduleond ttatdvamt van Nvlrct - Vd alutee suent fri.yRew fiws aneporYr NaaSu ci honcrnn ct reſnunf-r ſaluiovar wna AVITur Tomutnum ntmd srfaluitimntsasno fisbiniona fussant acmná teune uru Vfet ke skuuk honilnonam n levat mo v falafher ns parnern Trnanelhue ue Rum lavat kar - e� fwevoate turen flaneettromihe r fAtdnt d Arirn roh letrenan rkai avk aa ☞ et N neAe nt & 2ne ſ— dre Vht. fuk ☞ai mle fr laanati. Auoma warmadrian) a Ahui Gnan dhum ap pe Phoonev ku a follaFe" tuenneflanelevnc Tpeelolee e lantrvame lutetaasn Ruarucc k onk Lumer Dalale viím tereali“a svrw ahm a Ru ☞ Nxkle uroaa Romaon FFem charceta☞pN atoNet reaashuPmeupee neýr Ntak repkseu sírn Ra.ke nebalce et fireſe Denonnfih h alu uie a'asefharte qule Eſtonend hurum Tlinim Oraas AanSaaum afrne Seraotefmer Pwantofmapan laduvien Antiteu Ril.uſEewon nonimH vef- Soaeeaf- ☞nd- Foto: Archiv Karlovy university II. Zakládací listina Karlovy koleje.
. . . . . I ☞A d FtheTefrsemu tyaan uevtarum ☞faffsturN-s vNdv-- VOTw n pa dv kaefr- firu taman- 1w nhnc.aat o aaxáN-Nx -hrtrí--vr.. nueurng danur a labtidue rmueuue el 1. Naruhas STnertue v numa ſmaour demeunu Nemmoew lonyraor lemir hegutus ce I- — R. Nd apinum a momortmu: Rytle—fisttmtNemme—desaveameLcnnS--- ☞rNlcune - nN Ni sponuc NratosteflakhAaa pecf☞ PavauN nt Nhut rn-i�v shveertnt nevavan nard Ne Amfvee manae m 1.4 d dutndafh Neui vav ☞rf“aJvm bamonast paaasin * Fogmocivt fmař —pranaca viáre patul« ☞e f-nev N - jelu dumrttrane Iriva 1t nty faau cIue npamntarust 4 4 vx a e *nne napmvi asu Kukdlí prIytnné remppníubu app l.na Aamkce k dunkantce Trcm4 kna Rw. k bter fumfflovhut p tvnuivna - perysasm pood hlnen Ach aaun peda. vntenannts namfnedlosk aaRavnajonmbue prent frSk r WTT 4 přictentee nat uepikaot pkantaa mevtetna pvianx dlauve aaura upstar Mrinálvuwfana vaemě ju tl so a pheeffovdme nachnr Brdo racu arum, Rv Tauuap-pecud) Adkr aré foiuou Dřeí pnéicivocvrunonnGadlimoke, T.re bndu ntmacer praně řhere n ke ppo vyil-rf-oac prvmdína fivyvanise frmnbme povoaroosknad v ſuy frd N vufh Rradhe tontscna Hrementi dr v ponanaare-nex--s mſeat mfvvpi— fan fini vilnéAdevy asenenaam Newa Gamu ar Nen Parasst xxx kalu o perg Parane FrT Raudadr/ pennu nit Aneten nNmpoy-na— H .KJ. V6 v fdt pituv O X HI 0 D f 'ntuuttan Rydrp ront Eiulnawar yrintpfrif.bur aiin Engnun IRamſhun prinapaet winnn wnn Narck wamn doninorun imwintetie hautmiſkm e Floriilfſin doenne aegis Seſke nume wfiw Ax Kaser Svme ſuw —upu erfinamefallue d'tra amnſhe F.MDemd pen impou Aaſaama Prumper Nanve Narabler ratra prevDuy httehuee prirsen Ahe pouerur hln Paner olomnea my tmyancha —de 4 ucri- lepaOrf- NeA n dlépa snamutesschme Vftst ' Promarrvinv Ret ben Ipopant ſmt �rvat um měbue � fřent AcceninfereAevfm ſmal ieet�h, * la Evevduleond ttatdvamt van Nvlrct - Vd alutee suent fri.yRew fiws aneporYr NaaSu ci honcrnn ct reſnunf-r ſaluiovar wna AVITur Tomutnum ntmd srfaluitimntsasno fisbiniona fussant acmná teune uru Vfet ke skuuk honilnonam n levat mo v falafher ns parnern Trnanelhue ue Rum lavat kar - e� fwevoate turen flaneettromihe r fAtdnt d Arirn roh letrenan rkai avk aa ☞ et N neAe nt & 2ne ſ— dre Vht. fuk ☞ai mle fr laanati. Auoma warmadrian) a Ahui Gnan dhum ap pe Phoonev ku a follaFe" tuenneflanelevnc Tpeelolee e lantrvame lutetaasn Ruarucc k onk Lumer Dalale viím tereali“a svrw ahm a Ru ☞ Nxkle uroaa Romaon FFem charceta☞pN atoNet reaashuPmeupee neýr Ntak repkseu sírn Ra.ke nebalce et fireſe Denonnfih h alu uie a'asefharte qule Eſtonend hurum Tlinim Oraas AanSaaum afrne Seraotefmer Pwantofmapan laduvien Antiteu Ril.uſEewon nonimH vef- Soaeeaf- ☞nd- Foto: Archiv Karlovy university II. Zakládací listina Karlovy koleje.
Strana 504
Foto: Orbis 01, Praha 12. Max Švabinský: Svatováclavská koruna.
Foto: Orbis 01, Praha 12. Max Švabinský: Svatováclavská koruna.
Strana 505
Foto: Orbis 01, Praha 13. Arnošt z Pardubic. V triforiu Svatovitského chrámu.
Foto: Orbis 01, Praha 13. Arnošt z Pardubic. V triforiu Svatovitského chrámu.
Strana 506
Strana 507
Tmqumm. Trmou. S eminmprecedetas &e Hhatame 41C. 9 ſpon ps Cruchnnt-� Camin A Z h V clor tex ce Ooie noms t. . uirgme na ſcldig natus en ut homme t peroitum ao trge- c ieſu a muo 15. Antifonar Arnosta z Pardnbic: Ordobná strana s iniciálou H, obrazem Narozeni Krista a dole se znakem Arnošta z Pardubic. a Foto: Orbis O1, Praha
Tmqumm. Trmou. S eminmprecedetas &e Hhatame 41C. 9 ſpon ps Cruchnnt-� Camin A Z h V clor tex ce Ooie noms t. . uirgme na ſcldig natus en ut homme t peroitum ao trge- c ieſu a muo 15. Antifonar Arnosta z Pardnbic: Ordobná strana s iniciálou H, obrazem Narozeni Krista a dole se znakem Arnošta z Pardubic. a Foto: Orbis O1, Praha
Strana 508
A Foto: Orbis 01, Praha 16. Mistr vyšebrodský: Zvěstování Panny Marie. Národní galerie v Praze.
A Foto: Orbis 01, Praha 16. Mistr vyšebrodský: Zvěstování Panny Marie. Národní galerie v Praze.
Strana 509
D U In catusurqunon abujt mo ſilompiommemiua pam commnonſtentacathe dra peſlilenaeno ſcou Hed mlegecomumnoluntas ci Imlegeeius memmbiur dicacnaea cenctamg ugunmnquilantnuneſt ſaascecurſus aquaru op finaumſuu dabi intemp reſuoce tſolumncius non defluetaonnuaqueaunc taaet pſuebuturlyonſit upurnou ſic tiamompul us quemmeneat ucutusa Rae nemaonowaugnnt mpumiudiao arpeam torcs mconfiliomuſtorm uomam noutaomunus uamuiſtoum-Citer im ploni perbiPs damd nat fienuent gente= uplimediatilimt m ama K ſucrunt negesir tpuapesaucncrut uvnu dauis du.Tadiiſuskpr cins Viirupamus vwci. lacommn-pidamus anob ugum ipſontebuhabi ttmads nncbios C dus ſubſanuabir (oscie loquetir adſs mna ſua- tntiuwieſuotturbabu cos ganitcninuunis lim wrabco ſupſyon montem ſancius-pimns pamnl cis uova admefili meus (tu-ſgobodte geun t oſtula ame rdal aln geites Rewdtiate mamec wilcſſionemtuam tiunos trekeg cs mnura frtira-tamgm nas tignli outringw cos(acunnene ge intringie-cridmmunm qutudiatstinn aau tono minimote eumte aſmtcínoteík muičněí tedtimplmam nc quanco mictndtisa nepranak mna ſuſtne/um emrientt bneiiun aus benomes Gnntdincino par Pomnequdmulapl ttincqurebutar 17. Brevíř křižovnického velmistra Lva (z r. 1356): Ozdobná strana s ini- ciálou B, obrazem Krista, krále Davida a velmistra Lva. A A Foto: Orbis 01, Praha
D U In catusurqunon abujt mo ſilompiommemiua pam commnonſtentacathe dra peſlilenaeno ſcou Hed mlegecomumnoluntas ci Imlegeeius memmbiur dicacnaea cenctamg ugunmnquilantnuneſt ſaascecurſus aquaru op finaumſuu dabi intemp reſuoce tſolumncius non defluetaonnuaqueaunc taaet pſuebuturlyonſit upurnou ſic tiamompul us quemmeneat ucutusa Rae nemaonowaugnnt mpumiudiao arpeam torcs mconfiliomuſtorm uomam noutaomunus uamuiſtoum-Citer im ploni perbiPs damd nat fienuent gente= uplimediatilimt m ama K ſucrunt negesir tpuapesaucncrut uvnu dauis du.Tadiiſuskpr cins Viirupamus vwci. lacommn-pidamus anob ugum ipſontebuhabi ttmads nncbios C dus ſubſanuabir (oscie loquetir adſs mna ſua- tntiuwieſuotturbabu cos ganitcninuunis lim wrabco ſupſyon montem ſancius-pimns pamnl cis uova admefili meus (tu-ſgobodte geun t oſtula ame rdal aln geites Rewdtiate mamec wilcſſionemtuam tiunos trekeg cs mnura frtira-tamgm nas tignli outringw cos(acunnene ge intringie-cridmmunm qutudiatstinn aau tono minimote eumte aſmtcínoteík muičněí tedtimplmam nc quanco mictndtisa nepranak mna ſuſtne/um emrientt bneiiun aus benomes Gnntdincino par Pomnequdmulapl ttincqurebutar 17. Brevíř křižovnického velmistra Lva (z r. 1356): Ozdobná strana s ini- ciálou B, obrazem Krista, krále Davida a velmistra Lva. A A Foto: Orbis 01, Praha
Strana 510
v JUcHS VILCOHAAY A S Březen JVIVIHIUNIUIVEYNNVA Květen LNICNURIN VVAUVAINA A A A Cervenec VINEVHURINY .* fic4l Srpen Fru, ' pau Říjen Prosinec Folo: Orbis 01, Praha 18. Brevíř křižovnického velmistra Lva: Ze staročeského kalendáře. Březen, květen, červenec, srpen, říjen, prosinec.
v JUcHS VILCOHAAY A S Březen JVIVIHIUNIUIVEYNNVA Květen LNICNURIN VVAUVAINA A A A Cervenec VINEVHURINY .* fic4l Srpen Fru, ' pau Říjen Prosinec Folo: Orbis 01, Praha 18. Brevíř křižovnického velmistra Lva: Ze staročeského kalendáře. Březen, květen, červenec, srpen, říjen, prosinec.
Strana 511
Tie holofnes uotaure duces :mes ſlm'ùtuts aſſinos muumdauit vuens �opeionõ o xr milua pedet� pusnator� equutes ſasethietos-xijf.Aiha. I1 Foto: Národní a universitní knihovna 19. Jezdci a střelci. Z bible Velislavovy.
Tie holofnes uotaure duces :mes ſlm'ùtuts aſſinos muumdauit vuens �opeionõ o xr milua pedet� pusnator� equutes ſasethietos-xijf.Aiha. I1 Foto: Národní a universitní knihovna 19. Jezdci a střelci. Z bible Velislavovy.
Strana 512
o / Foto: Orbis 01, Praha 20. Část výzdoby ostatkových desek na Strahově.
o / Foto: Orbis 01, Praha 20. Část výzdoby ostatkových desek na Strahově.
Strana 513
V — DA6 ☞ HrI. L x A L. K Foto: Archiv hl. města Prahy 21. Kaple Božího těla na Novém Městě pražském. Z prospektu Eg. Sadelera r. 1606.
V — DA6 ☞ HrI. L x A L. K Foto: Archiv hl. města Prahy 21. Kaple Božího těla na Novém Městě pražském. Z prospektu Eg. Sadelera r. 1606.
Strana 514
☞ * - *
☞ * - *
Strana 515
☞ - 23. Chrám sv. Víta: Vnitřek. Pohled ke kněžišti. Přední část od Matyáše z Arrasu, dokončená Petrem Parléřem. — Foto: Karel Plicka
☞ - 23. Chrám sv. Víta: Vnitřek. Pohled ke kněžišti. Přední část od Matyáše z Arrasu, dokončená Petrem Parléřem. — Foto: Karel Plicka
Strana 516
Foto: Orbis 01, Praha 24. Karel IV. V triforiu Svatovítského chrámu.
Foto: Orbis 01, Praha 24. Karel IV. V triforiu Svatovítského chrámu.
Strana 517
I Foto: Orbis 01. Praha 25. Anna Svídnická, třetí choť Karla IV.
I Foto: Orbis 01. Praha 25. Anna Svídnická, třetí choť Karla IV.
Strana 518
Foto: Orbis 01, Praha 26. Detail mosaiky na jižní straně Svatovitského chrámu: Kristus-soudce a čeští patronové.
Foto: Orbis 01, Praha 26. Detail mosaiky na jižní straně Svatovitského chrámu: Kristus-soudce a čeští patronové.
Strana 519
Foto: Orbis 01, Praha 27. Alžběta Pomořanská, čtvrtá manželka Karla IV. V triforiu Svatovítského chrámu.
Foto: Orbis 01, Praha 27. Alžběta Pomořanská, čtvrtá manželka Karla IV. V triforiu Svatovítského chrámu.
Strana 520
I Foto: Orbis 01, Praha 28. Petr Parléř. V triforiu Svatovitského chrámu.
I Foto: Orbis 01, Praha 28. Petr Parléř. V triforiu Svatovitského chrámu.
Strana 521
Foto: Orbis 01, Praha 29. Svatováclavská kaple v Svatovitském chrámu.
Foto: Orbis 01, Praha 29. Svatováclavská kaple v Svatovitském chrámu.
Strana 522
— l. I Foto: Karel Plicka 30. Petr Parléř: Sv. Václav (detail).
— l. I Foto: Karel Plicka 30. Petr Parléř: Sv. Václav (detail).
Strana 523
Foto: Orbis 01, Praha 31. Jan Jindřich, markrabě moravský.
Foto: Orbis 01, Praha 31. Jan Jindřich, markrabě moravský.
Strana 524
- Foto: Orbis 01, Praha 32. Beneš Krabice z Weitmile, třetí ředitel stavby Svatovitského dómu. V triforiu tamže.
- Foto: Orbis 01, Praha 32. Beneš Krabice z Weitmile, třetí ředitel stavby Svatovitského dómu. V triforiu tamže.
Strana 525
01, Praha 33. Karl
01, Praha 33. Karl
Strana 526
Strana 527
Foto: Orbis 01, Praha 35. Mistr Theodorik: Sv. Kateřina. V kapli sv. Kříže na Karlštejně.
Foto: Orbis 01, Praha 35. Mistr Theodorik: Sv. Kateřina. V kapli sv. Kříže na Karlštejně.
Strana 528
ſca auspAcfie-ā Pſallite io nionſalluepſal reginwpſallite ſapient'� os gen-a Ois tina corer te r pſalet uvi pſalmum dicat nomuu tuodneplubilate v Reges thatſis.loo.l ines ſic ences uc teada�s. kquinon haweusar gentum pemte-e mue eto medue-w nite emu teabſo atgento:labſq ulla omutacr mnumtlac-Quatapendiis anen tumnon innanmalalmem uu sE Foto: Orbis 01, Praha 36. Cestovni breviř biskupa Jana ze Středy: Iniciála O s obrázkem klaneni Tři krátu.
ſca auspAcfie-ā Pſallite io nionſalluepſal reginwpſallite ſapient'� os gen-a Ois tina corer te r pſalet uvi pſalmum dicat nomuu tuodneplubilate v Reges thatſis.loo.l ines ſic ences uc teada�s. kquinon haweusar gentum pemte-e mue eto medue-w nite emu teabſo atgento:labſq ulla omutacr mnumtlac-Quatapendiis anen tumnon innanmalalmem uu sE Foto: Orbis 01, Praha 36. Cestovni breviř biskupa Jana ze Středy: Iniciála O s obrázkem klaneni Tři krátu.
Strana 529
xom qs i dnc pit aam tuã ct ven-vabinm nent be pwr nioe uriculis tcmcurn murptegente en pi-telirmme ſal nan-Outaimw. teleuau amnam debiavir meam aens mens icr tus gito tw non ouuuſam qui cebit ucx indant menn manevingnnisv imamu temu vnt ten verbum tuum uem quitecortnti� angelo annunaã funienurps.Vias te camem ſuſcpene tuas counne amonſk voluiſu pin ſupl michi et ſemtas mas ewce nie.Glapatner./ 9 abi nnns-vcquive kain eccrlſis: Itc tann a gennnce mſla clt-dor Oro Wardmus ens ap Foto: Orbis 01, Praha 37. Misál biskupa Jana ze Středy: Ozdobná strana s iniciálou A a obrázkem Zvěstování.
xom qs i dnc pit aam tuã ct ven-vabinm nent be pwr nioe uriculis tcmcurn murptegente en pi-telirmme ſal nan-Outaimw. teleuau amnam debiavir meam aens mens icr tus gito tw non ouuuſam qui cebit ucx indant menn manevingnnisv imamu temu vnt ten verbum tuum uem quitecortnti� angelo annunaã funienurps.Vias te camem ſuſcpene tuas counne amonſk voluiſu pin ſupl michi et ſemtas mas ewce nie.Glapatner./ 9 abi nnns-vcquive kain eccrlſis: Itc tann a gennnce mſla clt-dor Oro Wardmus ens ap Foto: Orbis 01, Praha 37. Misál biskupa Jana ze Středy: Ozdobná strana s iniciálou A a obrázkem Zvěstování.
Strana 530
K Foto: Orbis 01, Praha 38. Evangeliář psaný a iluminovaný Janem z Opavy. Ozdobná strana s ini- ciálou I a postavami proroků. V Nár. knihovně ve Vídni.
K Foto: Orbis 01, Praha 38. Evangeliář psaný a iluminovaný Janem z Opavy. Ozdobná strana s ini- ciálou I a postavami proroků. V Nár. knihovně ve Vídni.
Strana 531
Foto: Orbis 01. Praha 39. Votivní obraz arcibiskupa Jana Očka z Vlašimě. Národní galerie.
Foto: Orbis 01. Praha 39. Votivní obraz arcibiskupa Jana Očka z Vlašimě. Národní galerie.
Strana 532
E Foto: Orbis 01. Praha 40. Mistr třeboňský: Kristus na hoře Olivetské. Národní galerie.
E Foto: Orbis 01. Praha 40. Mistr třeboňský: Kristus na hoře Olivetské. Národní galerie.
Strana 533
O 4b D0000 OOO O — Foto: Národní muscum 41. Mince v době Karlově. (Popis jednotlivých mincí je vzadu v seznamu obrázkových příloh č. 41.)
O 4b D0000 OOO O — Foto: Národní muscum 41. Mince v době Karlově. (Popis jednotlivých mincí je vzadu v seznamu obrázkových příloh č. 41.)
Strana 534
Strana 535
шещидинWиRиU WHEHN ſewm. Srſe conſent telonne wlente de de momet an di Cambrav wiu ſane ſon or anance acouſtumee en ſon cmpne. P v R su E rí tiní — A — - 43. Karel IV. zpívá v Cambrai část vánoční mše. Ze starofrancouzského rukopisu v Paříži.
шещидинWиRиU WHEHN ſewm. Srſe conſent telonne wlente de de momet an di Cambrav wiu ſane ſon or anance acouſtumee en ſon cmpne. P v R su E rí tiní — A — - 43. Karel IV. zpívá v Cambrai část vánoční mše. Ze starofrancouzského rukopisu v Paříži.
Strana 536
eſtorent wngier iin lcs champs et alerent an wnant d lemwienx wur liu faur ruetruc= — — IR Ka Z — 7069 L Ors ſeduurtuent daueqques= les auurs le preuoſt xmus le preuoſt ds muarchans 2 le chenalier duguer et ſe aprou Alnetent de lenipereur-cc wrta L úíři Afv x lA L Foto: Státní památková správa (d) 44. Pařížská městská rada vítá Karla IV. Ze starofrancouzského rukopisu v Paříži.
eſtorent wngier iin lcs champs et alerent an wnant d lemwienx wur liu faur ruetruc= — — IR Ka Z — 7069 L Ors ſeduurtuent daueqques= les auurs le preuoſt xmus le preuoſt ds muarchans 2 le chenalier duguer et ſe aprou Alnetent de lenipereur-cc wrta L úíři Afv x lA L Foto: Státní památková správa (d) 44. Pařížská městská rada vítá Karla IV. Ze starofrancouzského rukopisu v Paříži.
Strana 537
"nemuce (onfils Io votes Komámsícnné énomacvent ena tà dyagelit &tlemoniün ane w a veutrena qui &ieut l lun 1a er l Auoter grantu tele wot Et d ja Mei p NA Foto: Státní památková správa (d) 45. Setkání Karla IV. a Václava IV. s francouzským králem Karlem V. Ze starofrancouzskébo rukopisu v Paříží,
"nemuce (onfils Io votes Komámsícnné énomacvent ena tà dyagelit &tlemoniün ane w a veutrena qui &ieut l lun 1a er l Auoter grantu tele wot Et d ja Mei p NA Foto: Státní památková správa (d) 45. Setkání Karla IV. a Václava IV. s francouzským králem Karlem V. Ze starofrancouzskébo rukopisu v Paříží,
Strana 538
I de stnarozra Lind wnmetenigueuiſ lanrncle r kcnii alAuckſeort tenirine ah Apres ſeor te nojt ſallkointon uinlku dn ſwn ccla ſales IAvics le kon áhua ſirie m A 46. Hostina ve velikém sále královského paláce v Paříži. Po straně: Scéna dobytí Jeruzaléma křižáky. Ze starofrancouzského rukopisu v Paříži. Foto: Státní památková správa (d) tes winmius.& anont aunee diſtonte du-Koy an Kor ds momams come dn kop akempiri. &anoment tenuriem te nop cr le Kop da tomonis chainmi murrment vneelte drap we woeer &wim au nis armts a ina/om cilnea
I de stnarozra Lind wnmetenigueuiſ lanrncle r kcnii alAuckſeort tenirine ah Apres ſeor te nojt ſallkointon uinlku dn ſwn ccla ſales IAvics le kon áhua ſirie m A 46. Hostina ve velikém sále královského paláce v Paříži. Po straně: Scéna dobytí Jeruzaléma křižáky. Ze starofrancouzského rukopisu v Paříži. Foto: Státní památková správa (d) tes winmius.& anont aunee diſtonte du-Koy an Kor ds momams come dn kop akempiri. &anoment tenuriem te nop cr le Kop da tomonis chainmi murrment vneelte drap we woeer &wim au nis armts a ina/om cilnea
Strana 539
IY VYWN lempueur ala won la Royne en loſtel de-s.w EE — dymence cnſuynaur qui fu le diſieme ſour &e I AAAOIORAtCAAIMIMII LOMIA Foto: Státní památková správa (d) 47. Karel IV. návštevou u francouzské královny. Ze starofrancouzského TAROPISK U PATITI.
IY VYWN lempueur ala won la Royne en loſtel de-s.w EE — dymence cnſuynaur qui fu le diſieme ſour &e I AAAOIORAtCAAIMIMII LOMIA Foto: Státní památková správa (d) 47. Karel IV. návštevou u francouzské královny. Ze starofrancouzského TAROPISK U PATITI.
Strana 540
☞ Foto: Orbis 01, Praha 48. Max Svabinský: Karel IV. Pro diplom čestného doktorátu Karlovy university.
☞ Foto: Orbis 01, Praha 48. Max Svabinský: Karel IV. Pro diplom čestného doktorátu Karlovy university.
Strana 541
POSLEDNÍ PŘEMYSLOVCI (m. = manžel, mž. = manželka] 1. mž. Jitka (Guta) Habsburská * 1271, + 18. 6. 1297 Václav 11., * 27. 9. 1271, + 21. 6. 1305, král český 1283—1305, král polský 1300— 1305 2. mž. (od r. 1303) Alžbčta (Rejčka) Polská, + 18. 10. 1335 (2. m. Rudolf Habsburský, král český 1306—1307, + 3. 7. 1307) 1. Přemysl, * 6. 5. 1288, 2. Václav III., 3. Anežka, * 6. 10. 1289, 4. Anna, * 15. 10. 1290, 5. Eliška, 6. Guta, —— t 19. 11. 1285 * 6. 10. 1289, + 4. 8. 1306, + brzy po 1292, zasnoubená + 13. 9, 1313, * 20. 1. 1292, + 28. 9. 1330, * 4. 3. 1293, + 3. 8. 1294, 10. Anežka, *15. 6. 1305, + 1337, král uheraký 1301—1305, Rupréchtu Nassavskému m. Jindrich Korutanskf, m. Jan Lucemburskÿ, 7. Jan, m. Jindřich Javorský, + 1345 král ces! 1305— 1306, král český 1306, 1307—1310, král český 1310—1346, * 26. 2. 1294, + 1. 3. 1294, král pols 1305— 1306, + 4. 4. 1335 král polský 1310—1335 8. Jan, mž. Viola Těšínská * 21. 3. 1295, + 6. 12. 1296, (od 5. 10. 1305), + 21. 9. 1317 9. Markéta, (2. m. Petr z Rožmberk: * 21. 2. 1296, + 8. 4. 1322, Poznámka: Z levého lože: Jan (Volek), probošt vyšehradský, m. Boleslav Lehnický, + 1352 od 27. 3. 1334 biskup olomoucký, + 27.9. 1351 LUCEMBURKOVÉ Jindřich VII., za římského krále zvolen 27. 11. 1308, korunován 6. 1. 1309, na císaře římského 29. 6. 1312; + 24. 8. 1313 mž. Markéta Brabantská, sňatek s Jindřichem 1292; + 14. 12. 1311 an Lucemburský, * 10. 8. 1296, + 26. 8. 1346, l Marie (* asi 1304), rál český od prosince 1310, korunován 2. 2. 1311 mž. francouzského krále Karla IV., sňatek 21. 9. 1318, + 26. 3. 1324 Beatrix, mž. uherského krále Karla Roberta, sňatek v listopadu 1318, + na podzim 1319 la Lucemburský, * 10. 8. 1296, + 26. 8. 1346, 1. mž. Eliška Přemyslovna, rál český 1310—1346, polský 1310—1335 2. mž. Beatrix Bourbonská, * 20. 1. 1292, + 28. 9. 1330 sňatek v prosinci 1334, + 23. 12. 1383 HALL. 6. Anna, * 1323, + 1338, 6. Václav, * 25. 2. 1337, t 7. 12. 1383, 1. Markéta, * 8. 7. 1313, + 1341, 2. Jitka (Guta), * 21. 5. 1315, 3. Karel IV., * 14. 5. 1316 4. Premysl Otakar, 5. Jan Jindřich, * 12. 2. 1322, m. (od r. 1322) Jindfich + 11. 9. 1349, v Praze, + 29. 11. 1378 * 22. 11. 1318 + 12. 11. 1375, mž. Oty Rakouského vévoda Lucemburský Dolnobavorský (+ 1. 9. 1339); m. (od r. 1322) Jan II. Dobrý | markrabí moravský 1334, + 20. 4. 1320 markrabí moravský 1349—1375, od února 1335. mž. Jana Brabantská (od r. 1352) syn Jan (1350— 1364 král francouzský) král český 1346—1378, l. mž. (1327-1349) Markéta Maultasch,, Eliška dvojče 7. Bona římský 11.7. 1346, dc. Jindřicha Korutanského, e 27. 9 1323" císař římský 5. 4. 1355 * 1318, + 1369 + řed r. 1330 (manželky níže) P . Poznámka: Z levého lože: Mikuláš, patriarcha akvilejský (1350— 1358) Karel IV., 1. mž. Blanka z Valois 2. mž. Anna Falcká, 3. mž. Anna Svídnická, * 1339, + 11.7. 1362 4. mž. Alžběta (Eliška) Pomořanská, * ?, + 14. 2. 1393, (*, t v Praze, viz výše) * 1316, + 1.2. 1342, korunovaná 2.9. 1347 na královnu českou .* 1329, t 2. 2. 1353, královna od března 1349, korunovaná 1. 11. 1349 královna česká od května 1353, korunovaná 28. 7. 1353 —————— — 4. Alžběta (Eliška), 5. Václav IV., * 26. 2. 1361 sňatek s Karlem IV. 21. 5. 1303 v Krakově, korunovaná na českou královnu 18. 6. 1353 ——————————— 7. Zikmund, 1. Markéta, * 24. 5. 1335, + v září 1349 |ako královna uherská, manželka Ludvíka I. 2. Kateřina, * 1342, + 1386, 1. m. Rudolf IV. Rakouský (+ 1365) 2. m. Ota Bavorský — —— 3. Václav, * 17. 1. 1350, t 28. 12. 1351 * 19. 4. 1358, t 1373, v Norimberce, t 16. 8. 1419 m. Albrecht III. na Novém hradě u Prahy, Rakouský (+ 1395) král český 1378—1419, koru- nován na krále č. 15. 6. 1363, na krále římského 6. 7. 1376; 1. mž. Johana Bavorská, vdala se formálně 29. 9. 1370 velmi mladá, asi 9 let jako Václav, + 31. 12. 1486; 2. mž. Zofie Bavorská; sňatek 1389, korun. 13. 3. 1400; t 1425 MORAVSTI 6. Anna, * 1366, t 1394, vdala se r. 1381 za anglického krále Richarda 11. * 14. 2. 1368, + 9. 12. 1437, korunován 28. 7. 1420, král český 1436—1437, kral uherský od roku 1387 (korunován 31. 3. 1387); 1. mž. Marie Uherská, * 1370, korun. na královnu uh. 17. 9. 1382, sňatek se Zikmundem 15. 11. 1385, Zikm, od 1387 spoluvladaf; + 1392; 2. mž. Barbora Celjská, * ?, sňatek se Z. 1408; + 11. 7. 1451 8. Jan Zhořelecký, * 1370, + 1. 3. 1396, mž. (od r. 1388) Richardis, dcera švédského krále Albrechta Meklenbur- ského (měli dceru. Elišku) 9. Karel, * 13. 3. 1372, + brzy polom 10. Markéta, * 1373, provd. 1387 za no- rimberského purkrabí Jana 11. Jindřich, * v srpnu 1377, + 1378 Jan Jindřich, mladší bratr 1. mž. Markéta Maultasch Karla IV., * 12. 2. 1322, 2. mž. Markéta Opavská, sňatek podzim 1349 — únor 1350, + 1363 (1327 —1349; vlz 3. mž. Markéta Rakouská — 4. mz. Alzbéta Oettingenská + 1366 + 12. 11. 1375, markrabí 1 výše) 7 karen zi zb = = z. později о 1. Kateřina, * asi 2. Jošt, * asi říjen 3. Prokop, markrabí, 4. Jan Soběslav, 5. Alžběta (Eliška), 5. Anna, mž. později moravský 1349—1375 gel 2. may Ludytk v únoru 1353, 1354, + 18. 1. 1411; + 24. 1405 od r. 1387 zasnoub. markra- Petra ze Štern- Borský ran zasnoubená vévo- markrabí mor. od patriarcha akvi- bímu míšeňskému berka, t pfed ra dovi z Falken- 12. 11. 1375, ejský; r. 1405 berka mž. Anežka + 12. 10. 1394 narození asi v letech 1355— 1358
POSLEDNÍ PŘEMYSLOVCI (m. = manžel, mž. = manželka] 1. mž. Jitka (Guta) Habsburská * 1271, + 18. 6. 1297 Václav 11., * 27. 9. 1271, + 21. 6. 1305, král český 1283—1305, král polský 1300— 1305 2. mž. (od r. 1303) Alžbčta (Rejčka) Polská, + 18. 10. 1335 (2. m. Rudolf Habsburský, král český 1306—1307, + 3. 7. 1307) 1. Přemysl, * 6. 5. 1288, 2. Václav III., 3. Anežka, * 6. 10. 1289, 4. Anna, * 15. 10. 1290, 5. Eliška, 6. Guta, —— t 19. 11. 1285 * 6. 10. 1289, + 4. 8. 1306, + brzy po 1292, zasnoubená + 13. 9, 1313, * 20. 1. 1292, + 28. 9. 1330, * 4. 3. 1293, + 3. 8. 1294, 10. Anežka, *15. 6. 1305, + 1337, král uheraký 1301—1305, Rupréchtu Nassavskému m. Jindrich Korutanskf, m. Jan Lucemburskÿ, 7. Jan, m. Jindřich Javorský, + 1345 král ces! 1305— 1306, král český 1306, 1307—1310, král český 1310—1346, * 26. 2. 1294, + 1. 3. 1294, král pols 1305— 1306, + 4. 4. 1335 král polský 1310—1335 8. Jan, mž. Viola Těšínská * 21. 3. 1295, + 6. 12. 1296, (od 5. 10. 1305), + 21. 9. 1317 9. Markéta, (2. m. Petr z Rožmberk: * 21. 2. 1296, + 8. 4. 1322, Poznámka: Z levého lože: Jan (Volek), probošt vyšehradský, m. Boleslav Lehnický, + 1352 od 27. 3. 1334 biskup olomoucký, + 27.9. 1351 LUCEMBURKOVÉ Jindřich VII., za římského krále zvolen 27. 11. 1308, korunován 6. 1. 1309, na císaře římského 29. 6. 1312; + 24. 8. 1313 mž. Markéta Brabantská, sňatek s Jindřichem 1292; + 14. 12. 1311 an Lucemburský, * 10. 8. 1296, + 26. 8. 1346, l Marie (* asi 1304), rál český od prosince 1310, korunován 2. 2. 1311 mž. francouzského krále Karla IV., sňatek 21. 9. 1318, + 26. 3. 1324 Beatrix, mž. uherského krále Karla Roberta, sňatek v listopadu 1318, + na podzim 1319 la Lucemburský, * 10. 8. 1296, + 26. 8. 1346, 1. mž. Eliška Přemyslovna, rál český 1310—1346, polský 1310—1335 2. mž. Beatrix Bourbonská, * 20. 1. 1292, + 28. 9. 1330 sňatek v prosinci 1334, + 23. 12. 1383 HALL. 6. Anna, * 1323, + 1338, 6. Václav, * 25. 2. 1337, t 7. 12. 1383, 1. Markéta, * 8. 7. 1313, + 1341, 2. Jitka (Guta), * 21. 5. 1315, 3. Karel IV., * 14. 5. 1316 4. Premysl Otakar, 5. Jan Jindřich, * 12. 2. 1322, m. (od r. 1322) Jindfich + 11. 9. 1349, v Praze, + 29. 11. 1378 * 22. 11. 1318 + 12. 11. 1375, mž. Oty Rakouského vévoda Lucemburský Dolnobavorský (+ 1. 9. 1339); m. (od r. 1322) Jan II. Dobrý | markrabí moravský 1334, + 20. 4. 1320 markrabí moravský 1349—1375, od února 1335. mž. Jana Brabantská (od r. 1352) syn Jan (1350— 1364 král francouzský) král český 1346—1378, l. mž. (1327-1349) Markéta Maultasch,, Eliška dvojče 7. Bona římský 11.7. 1346, dc. Jindřicha Korutanského, e 27. 9 1323" císař římský 5. 4. 1355 * 1318, + 1369 + řed r. 1330 (manželky níže) P . Poznámka: Z levého lože: Mikuláš, patriarcha akvilejský (1350— 1358) Karel IV., 1. mž. Blanka z Valois 2. mž. Anna Falcká, 3. mž. Anna Svídnická, * 1339, + 11.7. 1362 4. mž. Alžběta (Eliška) Pomořanská, * ?, + 14. 2. 1393, (*, t v Praze, viz výše) * 1316, + 1.2. 1342, korunovaná 2.9. 1347 na královnu českou .* 1329, t 2. 2. 1353, královna od března 1349, korunovaná 1. 11. 1349 královna česká od května 1353, korunovaná 28. 7. 1353 —————— — 4. Alžběta (Eliška), 5. Václav IV., * 26. 2. 1361 sňatek s Karlem IV. 21. 5. 1303 v Krakově, korunovaná na českou královnu 18. 6. 1353 ——————————— 7. Zikmund, 1. Markéta, * 24. 5. 1335, + v září 1349 |ako královna uherská, manželka Ludvíka I. 2. Kateřina, * 1342, + 1386, 1. m. Rudolf IV. Rakouský (+ 1365) 2. m. Ota Bavorský — —— 3. Václav, * 17. 1. 1350, t 28. 12. 1351 * 19. 4. 1358, t 1373, v Norimberce, t 16. 8. 1419 m. Albrecht III. na Novém hradě u Prahy, Rakouský (+ 1395) král český 1378—1419, koru- nován na krále č. 15. 6. 1363, na krále římského 6. 7. 1376; 1. mž. Johana Bavorská, vdala se formálně 29. 9. 1370 velmi mladá, asi 9 let jako Václav, + 31. 12. 1486; 2. mž. Zofie Bavorská; sňatek 1389, korun. 13. 3. 1400; t 1425 MORAVSTI 6. Anna, * 1366, t 1394, vdala se r. 1381 za anglického krále Richarda 11. * 14. 2. 1368, + 9. 12. 1437, korunován 28. 7. 1420, král český 1436—1437, kral uherský od roku 1387 (korunován 31. 3. 1387); 1. mž. Marie Uherská, * 1370, korun. na královnu uh. 17. 9. 1382, sňatek se Zikmundem 15. 11. 1385, Zikm, od 1387 spoluvladaf; + 1392; 2. mž. Barbora Celjská, * ?, sňatek se Z. 1408; + 11. 7. 1451 8. Jan Zhořelecký, * 1370, + 1. 3. 1396, mž. (od r. 1388) Richardis, dcera švédského krále Albrechta Meklenbur- ského (měli dceru. Elišku) 9. Karel, * 13. 3. 1372, + brzy polom 10. Markéta, * 1373, provd. 1387 za no- rimberského purkrabí Jana 11. Jindřich, * v srpnu 1377, + 1378 Jan Jindřich, mladší bratr 1. mž. Markéta Maultasch Karla IV., * 12. 2. 1322, 2. mž. Markéta Opavská, sňatek podzim 1349 — únor 1350, + 1363 (1327 —1349; vlz 3. mž. Markéta Rakouská — 4. mz. Alzbéta Oettingenská + 1366 + 12. 11. 1375, markrabí 1 výše) 7 karen zi zb = = z. později о 1. Kateřina, * asi 2. Jošt, * asi říjen 3. Prokop, markrabí, 4. Jan Soběslav, 5. Alžběta (Eliška), 5. Anna, mž. později moravský 1349—1375 gel 2. may Ludytk v únoru 1353, 1354, + 18. 1. 1411; + 24. 1405 od r. 1387 zasnoub. markra- Petra ze Štern- Borský ran zasnoubená vévo- markrabí mor. od patriarcha akvi- bímu míšeňskému berka, t pfed ra dovi z Falken- 12. 11. 1375, ejský; r. 1405 berka mž. Anežka + 12. 10. 1394 narození asi v letech 1355— 1358
Strana 542
PRAHA kolem r.1400 PODIE VXTONKA A MALÁ STRANA PODLE C.MERHOUTA * ich - s ☞ LÉ arde E — R petok/ abnlce D B k ecky Fr Ne Be roonA. Pnegit Y Strahovský & viniee — rinice Varidr mot ☞ ské A Bayas S S Wranine nt sAmbeože Aiášter stranice Velnan V hBrune Pořičská Pole Spitátske G etu grána Horski lepíe yin mutinee = Q by Srán Artourika ☞ I ☞T Sl ov VIairací S ron Moňská L ☞ Vysvětlivky Staroměstská rdnice Sv. KřÍŽ menší Jervzelém Brána sv Benedikla Brána svatovalentinská Brána na františku Sx Stěpán v zdi Brána proti svAmbroží Brána se štěpána Brána Iderazská Brána vvatoharelská Brýna Douhé May Kostel PHarie Ka loudi Betlémská kaple Kostel P Marie před lynem Kášter křižovníků se špitálem 17 Kostel sv. Valentina 18 Kálova lázen 19 Děm: vbitého lva 2 Nm p. Petra Zmrzlka 21 Dům p. z Rožmberka 22 Děm kříže kramáře 23 Bám Slažka, nejvyššího parkrabího 24 kolej krále Victva K (krottnum) 25 kolej královny Hedviky 26 Bům národa českého (včerné vže) 27 kolej všech svatých 28 Naromestská radnice 29 Nům rychtářův V smradařích zostel se kojtěcha) 30 Radnice Malostranská 37 Saský dům 32 33 Strahovská trána 34 Tám p. lajíce 35 Sr. Jan Na prácie 36 Dům lékárníka Angela (Aadéko) metapeetta. L trtuoí - 5 6 8 9 1 Il 12 13 14 75 16 ch d Ret A e ſynk ookeí O Fngy!“ li — IIÉ Brána Srinská . g 5O e E lerná hora) ým r= Q Ksteli nhradě klášterní Antan uilech poliaś* age ilter servůo tincctMinice folmanore A rThimente uAtreié. telMdTE! attef Vsehra hilixe by cietn - . c
PRAHA kolem r.1400 PODIE VXTONKA A MALÁ STRANA PODLE C.MERHOUTA * ich - s ☞ LÉ arde E — R petok/ abnlce D B k ecky Fr Ne Be roonA. Pnegit Y Strahovský & viniee — rinice Varidr mot ☞ ské A Bayas S S Wranine nt sAmbeože Aiášter stranice Velnan V hBrune Pořičská Pole Spitátske G etu grána Horski lepíe yin mutinee = Q by Srán Artourika ☞ I ☞T Sl ov VIairací S ron Moňská L ☞ Vysvětlivky Staroměstská rdnice Sv. KřÍŽ menší Jervzelém Brána sv Benedikla Brána svatovalentinská Brána na františku Sx Stěpán v zdi Brána proti svAmbroží Brána se štěpána Brána Iderazská Brána vvatoharelská Brýna Douhé May Kostel PHarie Ka loudi Betlémská kaple Kostel P Marie před lynem Kášter křižovníků se špitálem 17 Kostel sv. Valentina 18 Kálova lázen 19 Děm: vbitého lva 2 Nm p. Petra Zmrzlka 21 Dům p. z Rožmberka 22 Děm kříže kramáře 23 Bám Slažka, nejvyššího parkrabího 24 kolej krále Victva K (krottnum) 25 kolej královny Hedviky 26 Bům národa českého (včerné vže) 27 kolej všech svatých 28 Naromestská radnice 29 Nům rychtářův V smradařích zostel se kojtěcha) 30 Radnice Malostranská 37 Saský dům 32 33 Strahovská trána 34 Tám p. lajíce 35 Sr. Jan Na prácie 36 Dům lékárníka Angela (Aadéko) metapeetta. L trtuoí - 5 6 8 9 1 Il 12 13 14 75 16 ch d Ret A e ſynk ookeí O Fngy!“ li — IIÉ Brána Srinská . g 5O e E lerná hora) ým r= Q Ksteli nhradě klášterní Antan uilech poliaś* age ilter servůo tincctMinice folmanore A rThimente uAtreié. telMdTE! attef Vsehra hilixe by cietn - . c
Strana 543
- * K b O Váca. G --- »76dDY ☞ L váńo Q ------- = c0 - S P t V — 4
- * K b O Váca. G --- »76dDY ☞ L váńo Q ------- = c0 - S P t V — 4
- 1: Titul
- 5: Úvod
- 77: Přehled vydaných pramenů
- 91: Karlovo mládí
- 103: Karel markrabětem a spoluvladařem
- 166: Král Karel před korunováním za císaře
- 224: Karel IV. po svém korunování na císaře
- 355: Poznámky
- 418: Dodatek
- 420: Věcné vysvětlivky
- 436: Vydavatelské poznámky
- 437: Seznam obrazových příloh
- 444: Mapa severní a střední Itálie
- 445: Ukazatel jmenný a věcný
- 485: Přehled francouzských králů v
- 487: Obsah
- 493: Obrazová příloha