Strana I
ВIВLIОТHЕCА SCRIPTORUM MEDII RECENTISQUE AEVORUM I. FOGEL ET B. IVÁNYI MODERANTIBUS REDIGIT L. JUHASZ, SZEGED (HUNGARIA) SAECULA XV—XVI. BOHUSLAUS HASSENSTEINIUS BARO A LOBKOWICZ SCRIPTA MORALIA ORATIO AD ARGENTINENSES MEMORIA ALEXANDRI DE IMOLA EDIDIT BOHUMIL RYBA MCMXXXVII. — LIPSIAE — B. G. TEUBNER

Strana II
EXCUDEBAT LEOPOLDUS BARTOS, SZEGED.

Strana III
INTRODUCTIO. I. — De Bohuslai Hassensteinii vita et operibus. A) Vita. Bohuslaus Hassensteinius (Hasisteinius) baro a Lobkowicz a. 1460 vel 1461 in arce Hassenstein (Hasistein) in Bohemia occidentali e nobili familia ortus est. Avus eius Nicolaus (†1435), qui Montibus Cutnis (Kutná Hora) scriba urburarius fuit, a. 1409 curiam Lobkowicz (Lobkovice) ad Albim fluvium sitam emit et a. 1418 arcem Hassenstein acquisivit. Bohuslai pater Nicolaus (†1462) ab anno 1459 baro, Georgii de Podiebrad assectator, quat- tuor filios reliquit. Quorum natu maximus loannes (1450—1517) in oppido Cadana (Kadan) residens libris Bohemice scriptis (Praecepta ad filium, 1504; Peregrinatio ad loca sancta, 1505) inclaruit. Bohuslaus natu minimus nomen poetae Latini clarissimum est consecutus. Bohuslaus annis 1475—82 Bononiae et Ferrariae cum litteris Graecis et Latinis imbuebatur, tum studiis canonicis operam dabat; 26. Nov. 1482 Ferrariae decretorum doctoris gradum adeptus est. In Italia, quamquam domi a Calixtinis educatus est, Romanorum fidem adamavit. In patriam reversus praepositus Wyssegradensis (Wissegrad, Vysehrad in Bohemia prope Pragam) factus est, sed ad ampliorem dignitatem ecclesiasticam promoveri cupiebat. A. 1487 et proximis Pragae in cancellaria Vladislai regis Bohemiae versabatur. A. 1490 Italiam fere totam peragravit et insulas Graecas, Asiam Minorem, Sy- riam, Aegyptum, Tunetem adiit. Graeciam ipsam conspicere ei non contigit, Etenim ex itinere spe episcopatus Olomucensis adipiscendi in patriam revo- catus est. Quamquam autem capitulum, barones et rex eum commendabant- primum Innocentius VIII. pontifex cardinalem Ardicinum (1490), deinde Alex- ander VI. Ioannem Borgiam cardinalem Montis Regalis (1493), postremo Sta. nislaum Thursonem (1497) ei praetulerunt; etiam spes episcopatum Vratisla- viensem assequendi (1500 et 1503) eum fefellit. Interim Bohuslaus plerumque in arce sua Hassenstein commorabatur et litteris incumbebat cum permultis viris doctis commercio litterarum coniunctus et in codicibus Graecis librisque Latinis coemendis nulli pretio parcens. A. 1500 in Bohemiae comitiis sodalis collegii baronum et equitum electus est, qui antiqua regni privilegia perlu- strarent eorumque indicem conficerent. A. 1502 Bohuslaum academia potius virorum doctorum quam cancellaria allectum a. 1502 iterum, tunc Budae (in Hungaria), in numero aulicorum invenimus Vladislai, qui a 1490 Hungariae quoque rex creatus est. Sed iam a 1503 Bohuslaus a curia regia et rebus publi- cis in Bohemiam in bibliothecam suam recessit. In arce sua mense Novembri a. 1510 mortuus est. B) Opera. a) Opera, quae supersunt: Carmina. — Epistulae. — Scripta moralia: De miseria humana, De avaritia, De felicitate, De philosophorum nugis. — Oratio ad Argentinenses in genere demonstrativo pro Petro Schotto Argentinensi. b) Opera deperdita: Annales Bohemiae. (Codex manu scriptus olim in bibliotheca Hassensteiniana servatus videtur periisse.)—Hodoeporicon. (Utrum- que opus sibi Cadana missum iri Thomas Mitis iam a. 1570 frustra spera- vit.) — De re publica administranda. (Hoc opus, quod Bohuslaus in epistulae lon- gissimae forma a. 1497 ad Petrum de Rosenberg regni Bohemiae supremum capitaneum misit, tantum e versione Bohemica s. XVI. ineunte confecta no- vimus; versionis huius textus apud J. Truhlár, Listár Bohuslava Hasistein- ského z Lobkovic, Praha, 1893, pp. 78—103 excusus invenitur.)

Strana IV
IV. INTRODUCTIO De Bohuslai vita et operibus praeter encyclopaedias haec potissimum opera consulas: Th. Mitis, Illustris ac generosi d. d Bohuslai Hassensteynii a Lobkowitz etc. baronis Bohemici poetae summi oratorisque clarissimi farrago prima poematum in ordinem digestorum ac liberali- tate ampliss. familiae a Lobkovitz etc. editorum per Thomam Mitem Nymburgenum a Limusa. His accessit ad amplissimos ordines regni Bohemiae brevis narratio de lucubrationibus et vita d. Bohuslai. Pragae, 1562. — B. Balbin, Bohemia docta, ed. R. Ungar. Pragae. II., 1778, p. 104 — 114. — Ign. Cornova, Der grosse Boehme Bohuslaw von Lobkowicz und zu Hassenstein nach seinen eigenen Schriften geschildert. Prag, 1808. — P. A. Budik, Leben und Wirken der vorzüglichsten lateinischen Dichter des XV.—XVIII. Jahrhunderts. Wien 1828. — K. Vinaricky, Pana Bohuslava Hasistejnského z Lobkovic vek a spisy vybrané. Praha, 1836; ed. 2. ibidem 1875 (Bohemice.) — J. Truhlár, O spisech Bohuslava z Lobkovic (in ephemeride Casopis musea krá- lovství Ceského, vol. Lll.) Praha, 1878. (Bohemice.) — Eug. Abel, Magyarországi humanisták és a Dunai Tudós Társaság. Budapest, 1880. (Hungarice.) — J. Truhlár, Listár Bohuslava Hasi- steinského z Lobkovic. Praha, 1893. — Idem, Humanismus a humanisté v Cechách za krále Vla- dislava II. Praha, 1894 (Bohemice.) — I. Fógel, Hasisteini Lobkovic Bohuslav a magyarországi humanisták között (in opere Dolgozatok Békefi Remig egyetemi tanári müködésének emlékére). Budapest, 1912. (Hungarice.) — Idem, Bohuslav Lobkovic v. Hasistein unter den Humanisten Ungarns (in ephemeride Ungarische Rundschau, vol. II.) München—Leipzig, 1913. — G. Ellinger, Geschichte der neulateinicshen Literatur Deutschlands im sechszehnten Jahrhundert. I. Berlin— Leipzig, 1929. — B. Ryba, Filosofická prosa Bohuslava Hasistejnského z Lobkovic (in epheme- ride Listy filologické, vol. LVIlI.) Praha, 1931 (Bohemice.) — Idem, Spisy Bohuslava Hasistejn- ského z Lobkovic I., Praha, 1933 (in praefatione pp. 7—26, Bohemice). Libellum De miseria humana Bohuslaus a. 1495 composuit et epistula nuncupatoria praeditum Martino Pollich Mellerstat Lipsiensi tunc Friderici III. Saxoniae ducis physico dedicavit. Mellerstat pro libello dedicato epistula 30. Oct. 1495 data1) gratias rettulit. Libellum De avaritia, quem Bohuslaus Francisci Petrarcae vestigia premens circa a. 1499 composuit, Ioanni Sturno de Smalcaldia familiari dedi- catum esse ex operis initio patet. Opusculum De felicitate et aliud anepigraphum, quod ex ipsius textu (sent. 21.) De philosophorum nugis inscribere licet, aut a Bohuslao imper- fecta aut temporum iniquitate mutilata ad nos pervenerunt. Quando haec opus- cula minora scripta sint, perspici non potest; opusculum De felicitate a libello De avaritia, fragmentum De philosophorum nugis a libello De miseria hu- mana haud longe videntur distare. Oratio ad Argentinenses, quam pro Petro Schotto (1458—90) sibi in Italia coniunctissimo amicitiae causa scripsit, re vera nunquam esse habita vi- detur. Bohuslaum eam non multo post, quam Schottus a. 1481 ineunte doc- toratus gradum adeptus est, composuisse verisimile est. Utilitati suae serviens Bohuslaus iam in Italia degens a. 1477 succinc- tam Memoriam Alexandri de Imola in ultimo folio libri typis impressi „Excellentissimi iuris utriusque interpretis D. Alexandri Imolensis Apostille“ manu sua videtur exaravisse. Annotationes hae, quamquam in operibus pu- blici iuris factis non numerandae sunt, nonnullius sunt momenti, cum Bohu- slai ipsius scripturam exhibeant. II. — De codicibus ef editionibus Bohuslai operum, quae exceptis epistulis prosa oratione scripta sunt. a) Codices : U — Praha, Bibl. Nation. et Univ. I. D. 3. — Saec. XV. exeunte vel XVI. ineunte (post a. 1497 et ante a. 1524) Crumloviae (in Bohemia meridi- onali) scriptus est. — Continet praeter alia epistulam dedicatoriam libelli De miseria humana (foll. 84r—S4v), libellum De miseria humana (foll. 85r— 113r), fragmentum De philosophorum nugis (foll. 116r—118r). R — Roudnice nad Labemn (in Bohemia), Bibl. Lobkowicziana, VI. Ba. 1. — A. 1477. Annotationes de Memoria Alexandri de Imola Bohuslai, ut videtur, ipsius manu in ultimo folio libri typis expressi (v. supra) exaratae. 1) Mellerstati epistula postea in codicibus, velut U et alio a Thoma Miti adhibito (a no- his in delineatione X2 nominato), ad libelli De miseria textum adiuncta describebatur; apud J. Truhlár, Listár Bohuslava Hasisteinského z Lobkovic, Praha, 1899, pp. 63 typis excususa est.

Strana V
INTRODUCTIO V. b) Editiones : s — 1498 — Petri Schotti Argentinensis patricii, iuris u riusque doc- toris consultissimi, oratoris et poetae aelegantissimi Graecaeque linguae probe aeruditi lucubratiunculae ornatissimae. — Liber a Martino Schotto Argentorati VI Non. Oct. 1498 impressus est. — Continet praeter alia Orationem ad Argen- tinenses (foll. CLXXXV—CLXXXVr). — Exemplar Bibliothecae Lobkowiczi- anae Rudnicensis (II. Gc. 100) contuli. p — 1509 — Opuscula Bohuslai Boemi baronis de Hassenstayn, que hoc volumine continentur : Ad Wladislaum Pannonie et Boemie regem in funere Anne regine coniugis elegia consolatoria. Elegia ad XIIII sanctos, quos vulgo auxiliatores vocant, de peregrinatione sua gratias agens Ad Ioannem Sturnum Francum de Smalcaldia De avaritia libellus. Summos Christianos principes contra Thurcas excitans adhortatorium carmen. — Sturni epistulae nuncupa- toriae 26 Dec. 1508 datae. sunt. — Continet praeter alia libellum De avaritia (foll. B3v—C3r). — Exemplaribus Bibliothecae Musei Nation. Pragensis (49 B 16) et Bibliothecae Nation. Vindobonensis (40 S 59) usus sum. m — 1563 — Viri incomparabilis ac d. d. Bohuslai Hassensteynii lucu- brationes oratoriae... Pragae excudebat Thomas Mitis et lohan. Caper anno domini 1563. — In fine (c4r) Errata. — Continet praeter alia libellum De mise- ria humana („e codice depravatissimo“, foll. 9r—28v), De avaritia (ex editi- one p, foll. 29r—39v), Orationem ad Argentinenses (ex editione s, foll. 39v—47v), fragmentum De felicitate (foll. 48r—50r). n — 1570 — Viri illustris et magnifici d. d. Bohuslai Hasistenii a Lob- kowitz etc. Nova epistolarum appendix conquisita et edita per Thomam Mi- tem Nymburgenum... Pragae, MDLXX. — Inter epistulas invenitur fragmen- tum De philosophorum nugis (foll. D7v—E1v). h — 1623 — D. Bohuslai Hassensteinii a Lobkovitz etc. opusculum De miseria humana e depravatissimo codice descriptum notisque qua philologi- cis qua historicis in gratiam literariae iuventutis illustratum opera Henningi Succovi Lunaeburgici. Halberstadii, anno aerae Christianae MDCXXIII. — In fine Erata. — Textus ab Henningio re vera ex editione m depromptus est. a — 1667 — D. Bohuslai Hassensteinii a Lobkowiz De miseria vitae humanae liber M. Christoph. Graefius Sulza-Thuringus recensuit et notas historico-philologicas addidit. Altenburgi, anno 1667. — Textus neglecta edi- tione h ex editione m repetitus est. t — 1893 — Listár Bohuslava Hasisteinského z Lobkovic. Nove uspo- rádal, doplnil a poznámkami opatril Josef Truhlár. Praha (in collectione Acade- miae Litterarum Bohemicae: Sbírka pramenuv ..., ser. II., fasc. 1), 1893. — Truhlár Epistulam dedicatoriam libelli De miseria humana (pp. 62—63) ex edi- tione m et libellum De philosophorum nugis (pp. 213—14) ex editione n recepit 1933 — Spisy Bohuslava Hasistejnského z Lobkovic. Svazek I. Spisy prosaické Vydal a poznámkami opatril Bohumil Ryba. Praha (in collectione Academiae Litterarum Bohemicae: Sbírka pramenu..., ser. II., fasc. 26), 1933. — In hac editione praefatione, apparatu et commentario praedita Bohuslai eadem opera, quae nunc iteratis curis eduntur, omnibus codicibus et editio- nibus adhibitis et collatis typis excusa sunt: De miseria humana (pp. 31—65), De avaritia (pp. 66—81), De felicitate (pp. 82—85), De philosophorum nugis (pp. 86—89), Oratio ad Argentinenses (pp. 90—98), Memoria Alexandri de Imola (pр. 99— 100).

Strana VI
VI. INTRODUCTIO Quae rationes inter codices et editiones intercedant, ex hac delineati- one perspicuum est: Imol Dhil - - — R Mis Ded .Mis. — — — — Or A Fel. - - - - - — — — — — —— 1477 - - - - — — —— — — — — 1481 —— 1495 - - - — — & so- —— 1498 - - — — 1509 X2 Ox, m O Q f fN — 1563 — — — 1570 ---— - --- — - - — 1623 -- — 1667 S - - — - — 1394 Codices deperditi (a—as, X,—Xs) circulis nigris notantur. Codices deper- diti, quos inter archetypos et codices U, X), X,, Xs fuisse aut certum aut. verisimile est, in delineatione e consilio neglecti sunt. Dabam Pragae mense Martio a. 1937. B. R.

Strana 1
BOHUSLAUS HASSENSTEINIUS SCRIPTA MORALIA I. — DE MISERIA HUMANA EPISTULA DEDICATORIA Bohuslaus de Lobkowicz et Hassystein clarissimo viro Mar- 1 tino Melerstat ducali physico s. p. d. Edidi proximis his diebus brevem libellum de miseria hu- 2 mana; hunc tibi d candum esse putavi, qui et litterarum perquam studiosus es et nobis imprimis amicus. Multis id indiciis tum antea 3 tum nuper perspexi, quando frater meus loannes apud principem Fridericum erat. Retulit enim te honestissime de me loqui et mihi ex animo affici, quod iucundius, quam dici potest, mihi fuit, tibi- que immortales ago habeoque gratias. Magnum enim incremen- tum felicitati meae ex tanti viri amicitia accessisse arbitror. Potu- 4 issem quidem latius in hoc opere vagari, sed, quoniam ineptien- dum erat, paucis id facere volui neque etiam fas esse existimavi te ducalis consilii participem huiusmodi nugis a cura rei publicae abducere. Consules itaque boni et munus hoc nostrum non sui 5 qualitate, sed mittentis affectu metieris. Vale! DE MISERIA HUMANA De miseriis calamitatibusque humanis scribere mihi institu- 1 enti commodissimum videtur ab ortu nativitateque ordiri. Neque 2 enim consilium est originis nostrae processus conceptumque me- morare, cuius profecto tanta foeditas est, ut Plinius vir doctissi- mus non immerito dementiam eorum admiretur, qui ab huiusmodi initiis se ad superbiam genitos putant. Natus homo a fletu statim vagituque vitam auspicatur; quod 3 enim Zoroastrem Bactrianorum regem eadem, qua genitus est, die risisse perhibent, adeo rarum est, ut in portentis habeatur. Exci- 4 piunt deinde vincula manuum pedumque. Et cum natura ceteris 5 animantibus dederit, ut in lucem edita statim, quae his conducunt, intelligant et adversa reformident, homo, qui se animalium nobi- lissimum existimat, nihil horum penitus novit. Sed neque ingredi o cibumve sumere absque institutione et disciplina scit moriturus certe quamprimum, nisi illius imbecillitas aliena ope sustentaretur. Postquam autem pedes solidius stabiliusque figere et linguam balbutientem in sermonem clarum formare coepit, quottidianas cum coaetaneis rixas iurgiaque exercet, dum et eos offendit et se B. Hassensteinius, Scripta moralia ... (ed. B. Ryba)

Strana 2
2 SCRIPTA MORALIA ab eis offensum queritur. Haec autem omnis contentio est solum 8 de crepundiis, nucibus, crepitaculis turbinibusque, ut pueriles hae querelae non tantum alienis, sed ipsis parentibus molestae fastidioque plenae sint. Affligitur interim ferulis scuticisque et 9 mortuos, ut loquitur Plautus, incursat boves. Si vultum pudore 10 demiserit tacueritque, pudor silentiumque suum, quasi sint indicia 11 animi minime generosi, reprehenduntur. Sin autem quid liberius petulantiusque protulerit, notatur in eo licentia verborum et libertas immodestiae adscribitur, quodque multo prudentioribus dictum impune esset, id pueris, qui venia digniores erant, dixisse fraudi est. Ad alterius arbitrium comedunt bibuntque. Nunquam, quando volunt, dormiunt vigilantque, sed cum is, cuius curae potestati- que commissi sunt, iubet. Si quando se voluptati tradere et venari, piscari aucuparique ceterisque id genus exercitationibus animos laxare cupiunt, arcentur ab omnibus, quasi neque aquarum peri- cula neque silvarum latrocinia cavere didicerint. Accidit etiam 15 saepe, ut non ob culpam verbera luant, sed ut magistrorum irae satisfaciant saevitiamque expleant. Sunt enim plerique ex eo 16 numero adeo stulti, ut convicio iniuriaque lacessiti non in auc- tores iniuriae, sed in pueros bilem conceptam evomant. Non sum 17 equidem tam imperitus rerum humanarum, ut aetati tenerae nimium indulgendum arbitrer, sed doleo querorque eo nos sive fato quodam sive, ut Christiane loquar, primi praevaricatione parentis redactos, ut sine huiusmodi afflictionibus ad virtutis frugem pervenire non possimus. Progressi in adolescentiam et famosum illud Pythagorae bi- 18 vium magna ex parte voluptates deliciasque sectantur. Quorum 19 si qui ad amores Veneremque se transferunt, gemunt ante fores puellarum, suspirant lamentanturque, dies noctesque insomnes ducunt. Si amica parumper arriserit, efferuntur gaudio futili in- 20 anique laetitia deliquescunt, quasi plane optime felicissimeque cum eis agatur. Si subtristem vultum ostenderit, adeo franguntur animo, 21 ut vitam sibi acerbam intolerabilemque existiment. Nulla his con- 22 stantia, nulla compositio morum est. Incedunt nonnunquam pallida facie, promissa barba, habitu sordido; rursus autem coronantur rosis et comam aut in gradus frangunt aut calamistris inurunt atque in tantum effeminantur, ut eas, quas amant, in mundiciis superent, negligunt famam, amicos recta monentes hostiliter per- sequuntur. Et quamvis infinita illis pericula immineant, adeo ta- 23 men caeci improvidique sunt, ut omnia contemnant et, quocun- que libido ducit, praecipites eant. Omnis eorum cogitatio circa 24 puellas versatur; de his somniant, has expetunt et omnes suas curas sollicitudinesque in his defigunt et collocant. Ad harum 25 nomen aspectumque subinde et pallent et erubescunt atque, ut eleganter dictum est, in alieno vivunt corpore, in suo mortui sunt. Hos profecto nisi miserrimos dixerimus, vereor, ne plus illis, qui 26 amant, insanire videamur. Multi etiam ex his, dum non tantum 27 ipsi sumptuose vivunt, sed etiam puellis gemmas, aurum, sericum 12 13 14

Strana 3
I. — DE MISERIA HUMANA et sumptus ceteros subministrant, amplissima patrimonia dissipa- verunt, et qui antea plurimi existimati sunt, opibus consumptis omnibus despectui ludibrioque fuerunt. Unde desperatio nata est, 2s ex qua deinde maxima atrocissimaque scelera profluxerunt. Late hoc loco vagari possem et omnes veterum comoedias 29 fabulasque repetere innumerisque confirmare ea, quae locutus sum, exemplis. Possem itidem referre, quot caedibus incendiisque 30 pestiferae hae cupiditates humanum genus saepenumero involve- rint, quot urbes nationesque perdiderint. Sed alio nostra festinat 31 oratio neque etiam ullum arbitror, apud quem haec dubia sint. Quid dicam de his, quorum venter, ut Paulus ait, deus est, 32 quorum gulae terrae mariaque non sufficiunt? Populantur silvas 33 et flumina, vina e Cypro, Creta Chioque convehunt, domesticis deliciis peregrinum quoque luxum addunt. Quicquid agunt loquun- 34 turve, semper animus eorum in patina est. Ingurgitati demum et 35 tanquam opimi boves cibo distenti hiant, oscitant, ructant, non- nulli etiam vomitu sibi medentur et, ut Hieronymus ait, quod tur- piter ingesserunt, turpius egerunt. Quodsi Plato beatam illam vitam 36 Syracusanarum Italicarumque cenarum, ubi bis in die saturi fiebant, minime probat neque putat quemquam, tametsi mirabili natura sit praeditus, inter hos mores ab adolescentia educatum prudentem temperatumque evadere posse, quid censemus ex istis nostris helluonibus cupedinariisque unquam futurum, qui inter epulas et vinum assidue versari unicum vitae fructum iudicant? Praetereo 37 complures septentrionis populos, qui bibendo inter se certant, apud quos tanto quisque honoratior est, quanto plures fecundioresque calices exhaurit, quibus etiam inter potandum praesentibus ma- tronis virginibusque vomere honestum est. Patrum nostrorum me- 38 moria Ulricus Goriciae comes liberos suos a somno excitatos bibere cogebat turpe credens sine siti posse somnum capere. Re- 39 fert Aeneas quendam ex proceribus nostris filios adhuc in cunis vagientes Cretico Pucinoque vino assuefecisse, quo capita eorum deinceps ex assuetudine fortiora et ab ebrietate tutiora forent. Neque hoc peculiare gentium nostrarum vitium est, ut vulgo apud 40 Italos creditur. Iam antea certe Alexander Macedonum rex prae- 41 mium proposuit his, qui plurimum biberint, qua in compotatione quadraginta unum exhalasse animam Chares scribit. Gravissimo 42 Romanorum Catoni temulentia obiecta est. Antonius triumvir de 43 ebrietate sua edidit librum. Neque Cicero filius interfectori patris 44 hanc palmam concessit. Mediolanensis quidam tres congios uno spiritu exhauriebat. Philoxenus, ut Aristoteles auctor est, optabat 45 sibi collum gruis a diis immortalibus dari, quo suavitatem cibi potusque diutius sentiret. Sardanapallus Assyriorum rex sepul- 46 cro suo inscribi iussit: Haec habui, quae edi quaeque exsaturata libido Hausit; at illa manent multa et praeclara relicta. Ede, bibe, lude.

Strana 4
4 SCRIPTA MORALIA Dignior profecto, qui popinae quam regno praeficiatur. Neque 47 Aristippus Cyrenaicus ab hac sententia admodum alienus fuit, qui omnes res homini expetendas corporis voluptate metitur. Hinc tit, 48 ut in multis non solum membra nervique contabescant et debili- tentur, sed etiam omnis vis mentis atque ratio corruat. Hinc 49 mortiferae voces, quas, dum vino madidi emittimus, saepenumero nos non emisisse magno emeremus. Hinc omne nefandarum libi- 50 dinum genus. Quid enim Venus ebria curat? Inguinis et capitis quae sint discrimina, nescit. Hinc vitia facinoraque interdum tragoediis digna oriuntur. Legi- 51 mus in sacris litteris Noe vinolentum pudenda nudasse, Loth a filiarum concubitu minime abstinuisse. Alexander ille, cuius paulo 52 ante mentionem feci, dum incaluisset mero, regiam Persarum, quae quondam tot populis iura dabat, iussit incendi; Clitumquo- que acceptissimum militem interfecit. Adversus huius patrem ce- 53 lebre cuiusdam aniculae dictum est a Philippo ebrio ad Phi- lippum sobrium provocantis. Sed nimium hic morati sumus et, 54 dum adolescentiae miserias attin ere conamur, omnem paene vim naturamque ebrietatis descripsimus. Sequitur iuventus quae tanto durior molestiorque est, quanto 55 in malum suum ingeniosior. Neque enim in rem praesentem so- 56 lum consulit, sed futura quoque providet; Quaerit amicitias, inservit honori, ut ait Flaccus. Ex hoc coetu quidam sibi res bellicas deligunt et 57 in eis excellere pulcherrimum arbitrantur. Hi magnam aetatis par- 58 tem sub divo in castrisque agunt, torrentur sole, indurantur ven- tis, aduruntur frigore et omni temporis momento finem vitae exspectant. Nihil his sanctum, nihil religiosum. Non sexui, non aetati parcunt, non a templis coenobiisque abstinent: aeque sacra atque profana habent, rapiunt, spoliant, omnia ferro flammisque vastant et, sit quas opes per summam crudelitatem avaritiamque adepti sunt, eas per luxuriam prodigalitaiemque consumunt rur- susque ad novas incitaniur spes neque unquam aut sub legibus vivere aut pacem ferre possunt et inter quottidianas rapinas semper sunt pauperes; interdum etiam ad hostes transfugiunt et eos, qui- bus olim militabant, nunc armis premunt. Neque enim causas iustitia aequitateque ponderant, sed ibi ius fasque censent, ubi plurimum mercedis offertur; ipsi, quid deceat honestumque sit, statuunt, ipsi humanis moribus leges praescribunt, adversus quas si quid hiscere tentabis, prorsus ridebere. Quis enim mentis com- 62 pos audeat tot caligatos offendere et exasperare? Dant tamen non- 63 nunquam poenas scelerum, dum felicitati suae nimium indulgent et debilitati iam vulneribus laboribusque exhausti laqueo suspen- duntur, securi percutiuntur et incendio absumuntur, ut nuper his, qui sub Mathia Pannoniae rege merebant, contigit, quorum ple- 60 59 61

Strana 5
I. — DE MISERIA HUMANA 5 raque milia partim in Pannonia exauctorati, partim in Austria miris inauditisque modis excarnificati poenas dederunt. Quid dicam 64 de his, qui a Turcis Saracenisque capti aut crudelissime necantur aut servitutem morte graviorem ferunt? Ceterum sunt, qui vitam militarem perosi longe utilius nego- 65 ciari putant et, quae milites vi atque armis, id isti dolis fraudi- busque agunt. Fallunt enim, mentiuntur, periurant neque ullum 66 facinus, quod lucrum afferat, pertimescunt atque ob id apud non- nullas gentes nihil aliud quam legitimi quidam praedones existi- mantur. Nulla his quies aestate hiemeve permittitur, vagantur longe lateque, extremas adeunt oras, insulas lustrant, portus littoraque scrutantur et, dum paupertatem vitant, omnia terrae marisque peri- cula subeunt, iactantur tempestatibus, opprimuntur a piratis, a latronibus spoliantur et, quod miserrimum est, quanquam plerum- que tuti sunt, nunquam tamen securi, sed ad omnes strepitus horrent trepidantque, multi etiam fluctibus obruuntur et cum divi- tiis, quas per fas et nefas quaesiverunt, vitam simul amittunt. Navigantibus nobis ex Aegypto versus Chium Aegaei maris in- 68 sulam fama erat quadraginta diversi generis navigia mercibus onusta eo anno naufragio submersa. Scitum illud Anacharsis 69 philosophi est, qui interroganti cuidam, viverentne plures an mortui essent, Navigantes, inquit, in qua parte constitues, qui palmo dumtaxat a morte distant? Quid, quod negociatores non solum 70 ipsi miseri sunt, sed etiam aliorum integritatem corrumpunt et depravant mollesque reddunt atque eo pacto miseros efficiunt. Plato vicinitatem maris civitatibus inutilem putat, quoniam, ubi 71 mercibus pecuniisque repletae sunt, quod urbibus maritimis pecu- liare est, homines dolosi animi instabilesque gignunt et infidos mores pariunt. C. Caesar scriptum reliquit Belgas propterea 72 omnium Gallorum fortissimos esse, quod minime mercatores ad eos saepe commeant atque ea, quae ad effeminandas mentes pertinent, important. Innumeras hoc res publicas evertit, quotiens- 73 cunque alicui sapere, ut ait ille, 67 Cum pipere et palmis venit. Habebant patres nostri, antequam tanta frequentia mercatorum in 74 provincia versabatur, firma corpora patientissima laborum et ad omnem vim fortunae tolerandam parata; nunc autem externis voluptatibus enervati ab his, quibus antea terrori eramus, adeo contemnimur, ut, quod de Hannibalis exercitu Livius ait, magis nos praeteritae victoriae quam praesentes vires ab hostibus tuten- tur. Quippe eo ventum est, ut non tantum arma, verum etiam 75 vestimenta nobis oneri sint. Irridet id in Romanis unus ex poetis 76 inquiens: Rusticus ille tuus sumit rechedipna, Quirine, Et ceromatico fert niceteria collo. Transeo ad illos, qui ex vineis agrisque et ceteris huiusmodi, 77

Strana 6
6 SCRIPTA MORALIA quae rei rusticae nomine continentur, victum sibi quaerunt, quos cur Cato minime male cogitare opinetur, nescio; quandoquidem constat eos saepe vicinis invidere, insidiari caritati civili, omnes interdum caelites incusare. Difficile est profecto horum aerumnas 78 referre. Ut enim praeteream servos, quorum labore terra aratur, 79 sarritur, stercoratur, occatur, quorum manibus vineae putantur, propagantur, ablaqueantur, pastinantur, ipsos patres familias pa- rumper consideremus, qui, dum se felices credant, miserrimi sunt. Primi enim omnium a somno excitantur, postremi cubitum eunt 80 et, nisi ita fieret, res familiaris in magno periculo esset. Audiunt 81 assidue familiam strepentem rixantemque. Ille villico, quem aliis 82 praefecisti, parere recusat, hic mercedem importune exigit, huius furtum, alterius negligentia tibi damnosa est. Si omnia delicta 83 cohercenda putaveris, efficies, ut id genus homines a domo tua quasi carnificina quadam abhorreant; si benigne ages, et tu con- temneris et illorum nullus in officio permanebit, nonnunquam etiam dissimulare iram cogeris, ne, si quempiam ex servis verbis acrioribus corripueris, eo tempore, quo opera eorum maximi est, aufugiat. Quid, quod ipse fructus, qui ex terra speratur, per- 84 quam raro votis patris familias respondet. Nam frumenta frequen- 85 tissime aut herbescentia in stipulamve fastigiata rubigine pereunt aut matura grandine conteruntur aut iam in horreum convecta fortuito absumuntur incendio. Vineis interdum siccitas obest; 86 plerasque, ubi iam germinant et gemmas parturiunt, subitum gelu adurit. Greges quoque et armenta, quando iam plurimam de se 87 spem praebent, aut veneficio maleficarum aut morbo intereunt et ostendunt cogitationes patris familias nihil esse. Quam ob rem 88 appellet sane Maro fortunatos, sua si bona norint, Agricolas, ego tamen eos e numero calamitosorum minime eximo. Restat, ut de his, qui in re publica aetatem traducere opti- 89 mum iudicant, pauca disseramus. Quos profecto honorum diviti- arumque cupiditas adeo excaecavit, ut libertatis suae, qua nihil homini dulcius est, penitus obliviscantur. Coguntur enim multos observare et illorum se pedibus provolvere, quos odio habent; coguntur, inquam, blandiri et multum pro aliorum voluntate sumere; quodsi aliter fecerint, et inhumani et subrustici reputabuntur. Si quis ex principibus rei publicae quempiam supplicio afficit, laudanda eius severitas est, si nocentem impunitum dimittit, clementia beni- gnitasque praedicanda; huius sapientia Salamoni praeferenda, illius iustitia Aristidi; hunc Fabricio Curioque gravitate comparare opor- tet. Si qua tibi eloquentia a natura data est, assistendum est ami- 92 cis, sive iusti sive iniusti sint, alioquin etiam in iustissima causa ab eis desereris patebisque omnium iniuriae. Neque te putes ad 93 gloriam opesque ulla virtute pervenire posse. Nisi. enim muneri- 94 bus, ambitione ceterisque malis artibus id subinde tentaveris, sem- 90 91

Strana 7
I. — DE MISERIA HUMANA per in imo haerebis. Notavit id iam antea in saeculo suo luve- 95 nalis dicens: Aude aliquid brevibus Gyaris et carcere dignum, Si vis esse aliquid: probitas laudatur et alget. Si autem tibi fato sublimis locus continget, non carebis invidia; 96 ille de tuo peculatu rumusculos in vulgus sparget, hic de ambitu et, quicquid in re publica perverse actum fuerit, tuae superbiae arrogantiaeque adscribet altumque dignitatis gradum, quem sua virtute atque innocentia non potest, criminibus tuis et ruina con- sequi conabitur. Quo fiet interdum, ut dum florere et clarus esse 97 plus aequo appetis, vitam in discrimen coniicias. Scivit id 98 Demosthenes vir in dicendo primarius, quem tradunt solitum esse adolescentes monere, ne ad rem publicam accedant, quoniam si duae viae propositae essent, quarum altera ad mortem, altera ad rem publicam ducerent essentque manifesta, quae eos, qui in re publica versantur, subire oportet, neminem dubitaturum eam, quae ad mortem ducit, praeeligere. Satis superque de iuventa locuti sumus; itaque senectutem 99 parumper attingere libet, cuius incommoda poeta maximus ita expressit: Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi Prima fugit, subeunt morbi tristisque senectus Et labor et durae rapit inclementia mortis. Nam primum corpora eorum fere quottidie languent, labant genua, 100 tremunt manus, caput vertigine rotatur, caligant oculi, obsurde- scunt aures, omnium denique membrorum nodi compagesque sol- 101 vuntur. Adde his purulentiam stomachi et madidi infantiam nasi, quae, ut ait satirus, etiam captatoribus fastidium nauseamque parit. Voluptates eis non solum cibi Venerisque, quas vix som- 102 niando cognoscunt, sed honestiores quoque et ingenuo homine dignae nullae omnino contingunt. Quomodo enim se aucupio ve- 103 natuque oblectaret, qui ne assurgere quidem sine auxilio servorum potest? Quomodo Marsyae, Antigenidae, Orphei Amphionisque 104 modos audiret, quando numerum horarum intonari auribus eius 105 a puero necesse est? Quomodo carmen compositum aut oratio- nem cum sauvitate decurrentem ediscere et vim rationemque eius perspicere posset, qui adeo obliviosus est, ut interdum nomina liberorum ignoret? Difficiles sunt, queruli, morosi et, quod amici 106 quoque senectutis confitentur, loquacissimi. Laudant praeterita tem- 107 pora, damnant praesentia, omnia suspecta habent. Quicquid agitur, 108 in contumeliam suam agi putant, obiciunt uxoribus adulteria, filios tanquam ingratos exheredant et, quia sibi contemptu digni viden- tur, ab omnibus se contemni existimant. Id autem propterea fit, 109 quoniam auctoritatem, quam antea eloquentia aut rebus bellicis consecuti sunt, in senecta amittunt, quod profecto eorum dumtaxat culpa accidit, quia malunt deficere quam ab eiusmodi laboribus

Strana 8
8 SCRIPTA MORALIA desinere. Quodsi inveniuntur aliqui et firmiore valitudine et inge- 110 nio vivaciore, qualis apud Homerum Nestor erat, cuius e lingua, ut idem auctor scribit, sermo melle dulcior profluebat, tot tamen adversa patiuntur, ut eis mori interdum praestet. Vident filiorum inn caedes, funera, scelera flagitiaque, ut plerunque, si fieri posset, nollent sibi eos genitos esse, vident stupra adulteriaque et insa- tiabilem filiarum libidinem, vident ruinam, interitum vastitatemque patriae. Hoc certe illud est, quod apud Maronem Euander et apud 112 Homerum Priamus lamentantur. Neque enim aliorum tantum cla- 113 des vident, sed ipsi quoque fortunae mutabilitatem atque incon- stanciam nonnunquam sentiunt. Felix erat Priamus, sive liberorum 114 numerum virtutemque inspicis sive magnitudinem imperii. Sed quorsum eum tandem longa aetas perduxit? Nempe, ut non solum 115 infinitam vim civium, sed etiam filios crudelissime ante oculos suos trucidari videret civitatemque longe omnium clarissimam dirui et excindi atque ut postremo ipse quoque hostili gladio occumbe- ret. Fortunatus sibi visus est apud Herodotum Croesus et Solo- nem monentem, ne quem ante exitum vitae felicem credat, irrisit; ceterum, postquam senex factus a Cyro Persarum rege non tantum captus est, verum etiam pyrae impositus, tunc primum monitoris sapientiam agnovit. Illa quoque mulier Cea Valerio multum cele- bratur, quae, cum diu ex sententia et nunquam omnino adversam fortunam experta vixisset, metuens, ne quid in extrema iam senec- tute molesti pateretur, hausto veneno mortem sibi exemplo minime Christianis imitando conscivit. Quin, etiamsi omnia circa senes 118 optime aguntur, mors tamen propinqua atque iam instans animos eorum nocte dieque non angere non potest. Neque enim verum 119 est, quod vulgo dici solet, et senes diu vivere et iuvenes cito posse mori, sed, ut illa vidua apud Hieronymum ait, iuvenes qui- dem cito possunt mori, senes autem impossibile est tempore longo vivere. Scio multa adversus haec non solum a philosophis, sed 120 etiam nostris, hoc est verae religionis cultoribus scribi, utpote a quibus et mors et senectus saepenumero laudatur. Quae tamen 121 omnia eo potius tendunt, ut solacio nostrae miseriae sint, quam ut eam nobis adimant et auferant. Explicavimus breviter uniuscuiusque aetatis defectus; nunc 122 diversos status et condiciones diligenter consideremus. Quocunque 123 enim te vertes, quocunque oculos coniicies, passim vanitas tibi et afflictio spiritus occurret. Plebeios, si placet, primum inspice et eos, qui artificio suis 124 necessitatibus consulunt, hoc est cerdones, fullones, sarcinatores, textores, politores gemmarum, sculptores marmorum, et invenies, quam duram calamitosamque vitam agunt. Transfer te rursus ad 125 caementarios, fabros, metallorum lignorumque caesores atque eos, qui auri gratia profunda terrarum scrutati ipsi auro concolores redeunt. Revolve tecum Italiae, Galliae Germaniaeque urbes, Ro- 126 mam denique ipsam, tot subterraneos specus, vias lapide stratas, aquae ductus; quantum in his condendis muniendisque laboris 116 117

Strana 9
I. — DE MISERIA HUMANA exhaustum est? Vidimus in Aegypto pyramides e regione Mem- 127 phis trans Nilum sitas, quarum maximam a tercentis sexaginta mili- bus hominum annis viginti factam tradunt, neque tamen constat, cuius imperio atque sumptu, iustissime, ut ait Plinius, oblitteratis tantae vanitatis auctoribus, quamquam losephus id opus pharaoni tribuit, dum populum Israheliticum inutili superfluoque labore affligere vellet. Vidimus Ephesi ruinas templi Dianae, quod ducen- 128 tis viginti annis a tota Asia aedificatum fuisse perhibent. Vidimus 129 per Graeciam Asiamque et theatra et plerasque alias ingentis ope- ris moles. Hortos pensiles omnis antiquitas admiratur neque pro- 130 fecto iniuria. Quid enim mirabilius, quam inventum esse quem- 131 piam tantae dementiae, ut mulierculae a se amatae deliciis tot popu- lorum sudore satisfacere vellet? Praetereo sepulcra Aegypti, laby- 132 rinthos obeliscosque, quorum unum a viginti milibus hominum factum aiunt. Carthaginem, Athenas, ipsam denique Babylonem 133 omitto. Quanta, dum haec omnia fiunt in excidendis, convehendis, 134 ferruminandis in altumque surrigendis lapidibus, miseria fuit? Quin etiam nonnulli ex regibus ipsam rerum naturam hominum 135 opera mutare voluerunt. Montem Athon Xerses rex Persarum a 136 reliqua terra separavit. Tyrum insulam Alexander Magnus conti- nenti adiunxit. Quidam Rubrum mare nostro committere tentave- 137 runt et non gloriae, ut optabant, sed insaniae suae monumentum posteris reliquerunt. Neque laboribus solum infelix vulgus oppri- 138 mitur, sed omnium, quae inde quaeruntur, arbitrium atque po- testas penes dominos est. Coguntur tributa conferre, solvere stipem 139 militibus, alere insatiabiles dominorum ministros, quicquid in hi- striones, scorta, lenones, assentatores expendunt, praestare, su- perbiae denique eorum et profusissimae largitioni, quae vix ullum fundum habet, sufficere. Si recusant atque paupertatem inopiam- 140 que praetendunt, carceribus, flagris aut, si modestissime fit, pi- gnoribus captis adiguntur. Capitale his est liberam vocem emisisse 141 et, si paulum abundare creduntur, laesae maiestatis rei sunt; non- nunquam etiam ex levissima suspicione subiciuntur tormentis et prius puniuntur, quam liquido constet eos poena supplicioque dignos esse et, dum creditur eo solum modo veritas deprehendi posse, in vitam moresque alterius per cruciatum hominis aliquando prorsus innocentis inquiritur. Reges principesque ipsos vulgus beatos existimat. Pulchrum 142 enim putatur in purpurea cubare culcitra, bibere gemma auroque, margaritis unionibusque vestiri, imperare gentibus, exercitum, quandocunque libet, congregare, incedere magno servientium agmine stipatum, posse unumquemque pro libidine aut divitem clarum- que facere aut occidere, posse illudere subditorum uxoribus filia- busque et omnibus denique deliciis abundare. In qua opinione cum aliquando Diomedes esset, edoctus a Dionysio Siciliae tyranno sensit errare se et omnem hunc regium apparatum longe 143 Plus aloes quam mellis

Strana 10
10 SCRIPTA MORALIA habere. Ut enim omittam sollicitudines molestiasque regum, quid 144 tandem unquam agunt, quod his, quibus praesunt, acceptum sit? Queritur populus se impositis censibus atque tributis gravari; que- 145 runtur negociatores nimium avare a publicanis vectigalia exigi; queruntur milites se stipendiis fraudari; queruntur litigantes cau- sas suas de die in diem differri. Ille indignatur tantum nonnullos 146 auctoritate apud reges valere, ut ex eorum dumtaxat sententia omnis res publica administretur. Alter ait eum venationi solum 147 vacare et voluptates suas regni saluti utilitatique anteponere. Si 148 arma tractant et bella ex bellis serunt, sanguinarii iudicantur et pacis inimici; sin autem otio quietique student, formidolosi et, ut dici solet, sacerdotio quam regno aptiores censentur. Praebere 149 omnibus copiam se adeundi non parvum maiestatis contemptum affert; arcere autem aliquos inhumanitati cuidam atque arrogan- tiae adscribetur. Adde quod nemo mortalium pluribus subest 150 periculis quam reges et principes. Ut omittam tumultu militari 151 oppressos aut ab hostibus occisos, a quo tandem genere homi- num eos cavere non oportet? Philippum Macedonem Pausanias 152 eius satelles interfecit, Darium Persarum regem sui vinxerunt con- foderuntque, Alexandrum Magnum veneno necaverunt. Henricum 153 eius nominis septimum principem Romanum, ut ceteros taceam, sacerdos quidam eucharistia veneno illita extinxit, quale scelus, nescio, si ulla unquam saecula viderunt. Quid enim iam tutum 154 erit, si sacramenta quoque cum praegustatione sumenda sunt? Pannonii proceres Sigismundum, nostri Wenceslaum in vincula 155 coniecerunt. Apud Litvanos iuvenes quidam adversus Svidrigallum 156 coniuraverunt et irrumpentes in cubiculum ursa duce principem optimum occiderunt. Idem accidit nostra aetate Galeatio Mediolani 157 duci. Praetereo Maximilianum Wladislaumque reges, quos nisi 158 divina quaedam virtus tueretur, iamdudum suorum fraude occu- buissent. Quid, quod a patruis, fratribus liberisque parum tuti 159 sunt? Romae Fraterno primi maduerunt sanguine muri. Apud Thebanos 160 Fraternas acies alternaque regna profanis Decertata odiis scribit Papinius. Apud Cyprios Petrus rex, qui Aegyptiis Syrisque 161 innumeras clades intulerat, a fratre interemptus est. Quae inter 162 Fridericum et Albertum in Austria et Christophorum alterumque Albertum in Bavaria acta sunt, quis nescit? Nuper inter Pasaitem 163 et Zyzimum fratres de Turcarum imperio tanto odio certatum est, ut victus Zyzimus maluerit se Christianorum fidei committere quam fratris. Existentibus nobis in Africa de Tunetis principatu fratres 164 patruelesque summis viribus contendebant et, quotiens quis in potestatem aemuli venerat, oculis ferro candente inustis visu pri- vabatur. Hercules Estensis memoria mea Nicolaum patruelem Fer- 165

Strana 11
I. — DE MISERIA HUMANA 1I rariam occupare conantem securi percuti iussit. Nuperrime Ioan- 166 nes Mediolani princeps non a familiaribus et gladio, ut pater, sed a patruo et veneno exstinctus perhibetur. Davidem regem Absolon 167 filius armis persecutus est. Avorum aetate in Bavaria Ludovicus 168 filius adversus patrem eiusdem nominis diu impia bella gessit. Quid in Geldria inter patrem et filium actum sit, homines memi- 169 nerunt. Nam parricidia Persidis, Aegypti Syriaeque regum omnes 170 veterum tragoedias exsuperant. Quid, quod multi regum regio de- 171 iecti fastigio ideo vitam retinent, ut omnibus ludibrio sint? Tale 172 aliquid loachim et Sedechiae regibus in Iudaea contigit. Pasaites 173 Turcarum rex a Tamerlano Partho captus nunc in morem ferae cavea inclusus, nunc catena vinctus aurea tota Asia circumlatus est et victori equum conscensuro scabelli vicem praebuit. Apud 174 Anglos Genuensesque reges et principes aut pelli in exilium aut interfici paene quottidianum est. Quid, quod huic generi hominum 175 nulla cibi potusque voluptas contingit tot curis periculisque sem- per imminentibus, ut ait ille Siculae incubator aulae cuidam ex assentatoribus suis, qui se fortunatum putabat, ut iam monstrum sit quemquam post tot exempla ad regnum aspirare. Novit hoc profecto rex ille, qui diadema intuitus, O nobilem, inquit, magis quam felicem pannum, quem, si quis penitus cognoscat, quam mul- tis sollicitudinibus et miseriis sit refertus, ne humi quidem iacen- tem tollere vellet. Hoc certe Swatoplucum Moravum impulit eremi 177 tranquillitatem laboribus regni praeferre, hoc Albertum Bavarum Boemiae, Fridericum Brandemburgensem Poloniae regna a provin- cialibus oblata spernere coegit. Coniugium omni generi hominum commune est. Id quidam 178 tanti faciunt, ut sine eo vitam humanam nullam existiment; ex quo- rum numero Augustinus quoque se aliquando fuisse ait. Ducam, 179 inquiunt, pudicam? At 176 casta est, quam nemo rogavit. Ducam divitem? At Intolerabilius nihil est, quam femina dives. Ducam pulchram? At 180 181 Lis est cum forma magna pudicitiae. Ducam prudentem et cautam? At per ipsos pudicitiae custodes 182 te decipiet. Exstat libellus Theophrasti de nuptiis, quem Hierony- 183 mus aureolum vocat, in quo multa non his quidem verbis, sed in hanc sententiam scribit: primum impediri philosophiae studium neque quenquam posse bonis artibus simul et uxori vacare, esse praeterea multa matronarum usibus necessaria, quae sine maximo labore conquiri vix possunt; addit, quod pleraque feminarum vi- tia, quae ignorabamus, post matrimonium, ubi iam res minime in- tegra est, deprehendimus. Huic mammae adeo prominent, ut in 184 Meroe natam diceres, huius anhelitus sentina gravior, hanc can-

Strana 12
12 SCRIPTA MORALIA cer rodit: habenda tamen est, qualiscunque obtigit. Neque enim, 185 ut bovem aut equum, ita et uxorem, cum displicet, alienare licet. 186 Adiunge his per singulas noctes garrulas conquestiones: Quid in foro faciebas? Quid cum ancilla locutus es? Quare vicinam blando nimis oculo aspexisti? Quid illi in aurem susurrabas? Ad- spice, quantum illa a marito diligitur, ut ei omnia impetratu faci- lia sunt, ut compta in publicum procedit! Ego sola in conventu matronarum contemnor, servi etiam nostri exemplo tuo provocati me despiciunt. Si tibi contemptu digna videbar, cur me sociam tori tibi delegisti? Invenissem profecto alium, cui gratior accep- tiorque essem. Quid, quod pleraeque non tantum privatorum, sed 187 etiam principum uxores inter adulteras publice versantur et sae- pius viros petunt, quam petuntur? Fortassis etiam ideo nupse- 188 runt, ut sub matronali habitu venaliores sint et liberius libidini- bus indulgeant. Messalina coniunx Claudii Caesaris elegit in cer- 189 tamen coitus nobilissimam e prostitutis et eam die ac nocte quinto ac vicesimo concubitu superavit. Taceo, quae aetate nostra agun- 190 tur. Quis non vicus huiusmodi mulieribus abundat? Dissimulant 191 tamen omnia prudentiores mariti, ne matrum infamia aliquando redundet in communes liberos, quorum nonulli patres tanta cari- tate tenentur, ut illis magnum imperium opesque etiam cum summa animarum suarum pernicie relinquere cupiant. Quid loquar de his, qui litteris dant operam, quam infinitis 192 sint subiecti miseriis? Ediscunt grammatici historias gentium et 193 fabulas, occultos sensus poetarum scrutantur, investigant urbium, montium fluminumque loca; quaerunt, quod nomen Achilli inter mulieres erat, quot cados vini Acestes Aeneae donaverit, forcepsne prius an malleus fuerit, et, si quispiam eiusmodi aliquid, quod ceteros latebat, deprehenderit, magnum se quiddam confecisse 194 putat. Torquent enthymemata logici, syllogismorum struunt silvas et captiosis argumentorum ambagibus mentibus imperitorum illu- dunt. Irridet hos Socrates apud Platonem, Dion eos eunuchis 195 comparat. Origenes per ciniphes et ranas, quibus Aegyptii sunt 196 percussi, vanam dialecticorum garrulitatem intelligit. Rhetores ante 197 oculos schemata et tropos habent, prohemia epilogosque secum volvunt, meditantur epicheremata et implicita evolvere involutaque posse vi eloquentiae explicare pulcherrimum iudicant. Geometrae circa lineas circulosque versantur, rimantur diametros, trigonos tetragonosque et ab angulis obtusis acutisque et ceteris id genus nunquam recedunt. Musicorum cura est diversarum vocum con- 199 centus, quem illi harmoniam nominant, ex qua Aristoxenus —, adeo ab artificio suo non recessit, —animam quoque constare existimavit. Arithmeticorum labor ex pari imparique constat, perfecto imper- fectoque numero et superparticulari atque superpartiente diversis- que naturis et compagibus eorum, quas illi proportiones vocant. Caelum astrologus metitur, ingenio contemplatur varios orbium 201 motus, epicyclos, absides eccentricosque. Omitto medicorum, philosophorum, theologorum, iurisconsul- 202 198 200

Strana 13
I. — DE MISERIA HUMANA 13 torum tortuosas disputationes atque maeandros. Quantis molestiis, 203 quot laboribus, quibus vigiliis, quanto denique valitudinis detri- mento id consecuti sunt? Hoc est profecto, quod Persius Pirenem 204 fontem Musis dicatum pallidum appellat, hoc, quod ille apud Ci- ceronem Minervam, quia minuat nervos, dictam putat. Celsus paene 205 omnes litterarum cupidos imbecillo stomacho esse ait. Ipsi vidi- 206 mus plerosque nimia discendi cupiditate ad insaniam redactos esse et, dum ultra alios sapere volunt, communem hominum sen- sum amisisse. Hoc idem multis aliis mortem attulit. Aristoteles, 207 magnus alioquin vir, in hac re leviculus fuit. Dum enim naturam 208 Euripi investigare non posset, se in profundum eius praecipitans, Quoniam, inquit, Aristoteles Euripum capere non potest, Euripus Aristotelem capiet. Homerum scribit Plutarchus, dum aenigma quod- 209 dam interpretari non potuisset, tanto dolore affectum, ut e vita migraverit. Diodorus sapientiae dialecticae professor lusoria quae- 210 stione non protinus dissoluta pudore mortuus est. Haec eadem 211 causa nonnullos perversis opinionibus et Christianae religioni pror- sus inimicis infecit. Quid enim aliud Origenem, Eusebium, Apol- 212 linarem innumerosque alios in perniciosissimos traxit errores? lubet Paulus non plus sapere quam oportet, sed sapere ad so- 213 brietatem. Huic si plerique aetatis nostrae, qui sibi scioli videntur, 214 parerent, ab opinionibus novis et ecclesiasticis institutis adver- santibus abstinerent. Ex hoc etiam fonte manant perpetuae illae 215 concertationes inter eos, qui aut Albertum aut Thomam Aquinatem aut Ioannem Scotum suarum opinionum ducem habent, inter quos, quo ab homine Christiano nihil alienius est, in solis paene his, ad quae religione astringuntur, convenit. Referam nunc acervatim reliqua, quibus universum genus 216 humanum affligitur, morbos scilicet cardiacum, comitialem, regium, articularem, ignem sacrum, tormina, elephantiam, carcinomata, le- pram et tot febrium genera, addo dentium oculorumque dolores, vertiginem capitis, tremorem membrorum, exulcerationem visce- rum, aquam inter cutem et mille alia eiusmodi, quorum pleraque tot medicorum ingema hactenus investigare non poterunt. Ipse certe 217 Galienus neminem putat esse, cui valitudo ex omni parte perfecta sit. Accedit his, quod interdum foeditas aegritudinis omni dolore 218 gravior est. Alcman et Pherecydes et Sylla dictator pediculari morbo 219 perierunt. Herodem scribit losephus vermibus ex eius verendis 220 erumpentibus mortuum esse. Nuper Burianus Gutsteinus inter pro- 221 ceres nostros clarus ea corporis parte, per quam excrementa emitti solent, putrefacta misere exspiravit; cuius profecto coniunx Si- guna non est fraudanda gloria sua, quae nulla maritalis morbi foeditate a complexu eius divelli potuit. Innumerabiles sunt alii mortalium casus. Quid videtur, inquit 222 Augustinus, sedente securius? At de sella, in qua sedebat, ceci- 223 dit Heli sacerdos et mortuus est. Quid dormiente quietius? At 224 Cornelius Rufus inter dormiendum visum amisit. Quid minus me- 225 tuendum uxore? At Alexander Pheraeus ob pellicatus suspicio-

Strana 14
14 SCRIPTA MORALIA nem ab uxore interfectus est. Agrippina Claudium Caesarem poti- 226 one sustulit. Legimus in historia Longobardorum Rosimundam He- 227 melchiclis, cuius amore deperibat, auxilio usam Alboinum maritum obtruncasse. Quid fratre homini coniunctius? At in ipso statim 228 nascentis mundi exordio frater fratrem interfecit. Quid paterno af- 229 fectu indulgentius? At Constantinus, ne Brutos Torquatosque lo- quar, Crispum filium occidi iussit. Multi non tantum a feris be- 230 stiis, sed a canibus animali domestico lacerati interierunt. Aeschy- 231 lus poeta tragicus Gela Siciliae urbe, in qua morabatur, egressus in loco aprico consedit; huius capiti aquila splendore eius, quo- niam capillis vacuum erat, elusa velut lapidi testudinem illisit, ut eius carne, cum fracta esset, vesceretur; quo ictu Aeschylus deces- sit. Animus gaudens, inquit Salomon, aetatem floridam facit. 232 At Sophocles et Dionysius Siciliae tyrannus gaudio perierunt. 233 Mater quoque illa post cladem Romanorum apud lacum Trasu- 234 menum, ubi filium, quem falso interfectum audiverat, subito in- columem vidit, simili de causa exstincta est, ut Livius testatur. Cor- 235 nelium Gallum et Q. Heterium in Venere obiisse Plinius et Vale- rius tradunt. Quam multi fulgure, incendio ruinaque pereunt! Quam 236 multos terrae motus opprimit! Ioannes ulterioris Hispaniae rex equi casu exanimatus est. Fridericus Caesar cognomento Barba 237 rubra, dum iam Armeniam teneret et maximas res adversus Sara- cenos gesturus videretur, in flumine quodam submersus est. Ne- 238 que enim humiles et nulla in re cognitos commemoro, quorum nu- merus paene infinitus est. Adde his famem, quae interdum non modo obscenorum ani- 239 malium, sed etiam humanis carnibus et, quod dicere quoque horret animus, liberorum vesci coegit. Notum est facinus illius mulieris, 240 quae Tito Hierosolymam obsidente filium suis iugulatum manibus comedit. Id antea in Samaria contigisse sacrae litterae continent. Audivimus in Africa apud Tunetem, antequam Christianae naves 241 eo frumentum convexissent, ducentos interdum homines una die fame periisse. Vidimus ipsi infelix illud vulgus macie confectum 242 genibus in terra repere et grana frumenti ex camelorum, equorum asinorumque stercoribus collecta avide devorare. Adiunge his pestilentiam et magnos nonnunquam populos 243 intemperie aeris deletos. Ut autem omittam pestem Atheniensium 244 Thucydidi et Lucretio celebratam et Romanorum, cuius gratia spi- ritum nequam in draconis forma sub nomine Aesculapii ex Epi- dauro adduxerunt, quae tandem gens natioque tota Europa, Asia Africaque hoc malum non sensit? Dum essem in Aegypto apud 245 Memphim, fama erat paucis ante annis intra trium mensium spa- tium quater et vicies centena hominum milia in ea urbe tali lue exstincta esse. Quid ego nunc tibi diversos cruciatus tormentaque humano 246 excogitata ingenio dicam, eculeos, cruces, rotas, laqueos supplicium- que, quod lex Pompeia parricidis statuit, taurum Phalaridis atque alia eiusmodi. Alexander Bessum Darii interfectorem ita occidi 247

Strana 15
I. — DE MISERIA HUMANA 15 iussit; contactis enim reste duarum praecelsarum arborum cacu- minibus singulos Bessi pedes singulis earum alligari iussit, laxata deinde reste arbores ad naturalem situm reversae corpus in medio 248 pendens discerpserunt. Apud Romanos Mettium Fufetium quadrigae in diversa actae dilaceraverunt. Tradit Eusebius Caesariensis sanc- 249 tissimis martyribus, qui gentium deos colere noluerunt, ultra alios exquisitos cruciatus arundines acutas sub unguibus infixas, plum- bum liquefactum in loca, quibus naturalis egestio procurari solet, infusum, feminis etiam candentes aeris fustes in pudenda ingestos. Palum per corpus adigi aetate patrum nostrorum inventum putatur. 250 Miram profecto horum hominum crudelitatem fuisse oportebat et 251 omnibus bestiis immaniorem. Aspice nunc imperium Assyriorum, Medorum, Persarum, Ma- 252 cedonum, Lacedaemoniorum, Atheniensium, aspice Carthaginien- ses Romanosque et Hannibalem sedecim annis victricia signa tota Italia circumferentem, aspice civilia socialiaque bella, Cimbros, Teutones, Hunnos, Gothos, Vandalos, Alanos, intuere Germaniae, Italiae, Galliae Hispaniaeque quottidianos motus, Turcas Sarace- nosque considera et cognosces, quibus miseriis humanum genus affligitur, quot caedes vastitatesque paucorum cupiditas excitavit, quantus ubique sanguis fusus est funditurque, quot milia homi- num neci et dedita sunt et deduntur. Certe solius Iulii Caesaris 253 ductu praeter civilia bella undecies centena et nonaginta duo milia occisa esse memoriae proditum est. Adiiciam his alia, quae, ut rarius eveniunt, ita et mirabiliora 254 sunt. Exercitus Cambysis, dum Aethiopiam peteret, arenis obrutus 255 est. Copiae Catonis, dum Caesarem fugiens Libyae deserta per- 256 agrat, paene a serpentibus interemptae sunt. Ab iisdem in ltalia Amyclae deletae. Scribit Varro oppidum in Hispania a cuniculis, 257 in Thessalia a talpis suffossum esse. Quosdam populos ranae cicadaeque fugaverunt. Legimus in recentiori historia quendam a 258 multitudine murium devoratum esse. I nunc et te felicem existima, 259 qui minimorum quoque animalium iniuriae obnoxius es. Propter 260 haec fortasse Thraces natales hominum flebiliter, exsequias cum hilaritate celebrabant. Inde etiam ea opinio manat, quae non nasci 261 homini optimum censet, proximum autem quam ocissime aboleri. Manifestum itaque arbitror philosophos de summo bono dis- 262 putantes, sive in voluptate sive in virtute sive in animi, corporis fortunaeque bonis felicitatem collocaverunt, plurimum errasse. Neque enim in hac vita felicitas aut quaeri debet aut inveniri 263 potest. Accedunt quidem propius ad verum, qui palmam rerum 264 humanarum virtuti tribuunt; falluntur tamen et hi, quoniam virtus non felicitas est, sed gradus atque via ad felicitatem. Stultum 265 enim esset renuntiare voluptatibus, aspernari honores, divitias con- temnere et per sudorem iuxta Hesiodum ad virtutem conari, nisi maior aliqua merces eam maneat. Id autem immortalitas est, quam 266 qui assequitur, is demum vere felix et beatus dici potest. Huius 267 gratia etiam virtus expetenda est; non acquiritur illa quidem hu-

Strana 16
16 SCRIPTA MORALIA mano studio et industria, sed luce sapientiae, qua nisi divinitus illuminati fuerimus, omnes nostri labores vani sunt. Meditandum 268 tamen nobis est, ut boni simus, sentes cupiditatum animo evel- lendae, mens a libidinibus cohibenda, pectus ab omni contagione sceleris custodiendum. Invocandus etiam Deus, ut Plato iubet, 269 qui nescio quo modo in eas saepenumero imprudens sententias incidit, quae nostrae religioni mirum in modum conveniunt. Haec 270 si pio humilique corde fecerimus, non deerit creaturae suae indul- gentissimus ille pater; dabit profecto, ut omnes fortunae casus aequo animo feramus, dabit, ut nihil pro eo sustinere durum existimemus, participes deinde regni sui immortalesque efliciet. II. — DE AVARITIA Cupienti mihi aliquid de avaritia scribere, Sturne optime, te 1 potissimum delegi, cui munusculum hoc dicarem, qui semper et avaritiae hostis fuisti et nihil unquam pecuniarum gratia egisti Quanquam autem innumera veniunt in mentem, quae adver- 2 sus eam pestem commemorare forsitan operae pretium esset, ser- vabo tamen cum delectu modum neque patiar vela orationis meae latius, quam res expostulat, pandi et, si ostendero neque divitias expetendas esse, quoniam omnium malorum causa sunt, neque in his quicquam contineri, quod ad bene beateque vivendum conducat, ab optimo praeterea atque sapientissimo quoque eas contemni atque despici, existimabo me instituto meo satisfacisse. Ordiar autem ab eo, quod ab omnibus conceditur. Cui enim 3 dubium est nos vitare cibos noxios, potus insalubres, aeris in- temperiem et quaecunque valitudini nostrae obsunt? Quodsi 4 tanta cura diligentiaque, quae corpori perniciem afferunt, cavemus, multo profecto id studiosius circa ea faciendum est, quae animum, quirco pore longe dignior atque praestantior est, depravant et cor- rumpunt. At divitias eiusmodi esse adeo clarum perspicuumque est, 5 ut neminem arbitrer aut tam impudentem, qui id neget, aut tam rudem, qui ignoret. Quod enim scelus tam taetrum atque dete- 6 stabile est, ad quod non immoderata pecuniae cupiditas impellat? Respice primum stupra et adulteria et nihil paene in eo ge- 7 nere sine nummis peccatum invenies. Casta erat, ut docent fabu- 8 lae, Danae, sed, postquam Iuppiter in eius gremium aureum im- brem demisit, stuprum passa est. Apud Terentium mulier illa An-9 dria parce primum et sobrie victum quaeritans vivebat, sed, ubi amantes pretium pollicebantur, ut ingenium est omnium hominum a labore proclive ad libidinem, eorum voluptati obsecuta est. Ne- 10 que ferme comoediae quicquam aliud sunt, quam lenae insidian- tes fortunis adolescentium et meretrices se intemperantiae eorum lucri gratia substernentes. Rhodope Aesopi fabularum scriptoris 11 conserva tantas opes meretricio quaestu congregaverat, ut imi-

Strana 17
II. — DE AVARITIA 17 tata magnificentiam regum ingentem impensa sua pyramidem ex- struxerit. Flora apud Romanos simili arte immensas assecuta di- 12 vitias populum Romanum heredem reliquit atque ob id, ut tum erat omnium gentium dementia, inter divas relata est. Lais nobile 13 Corinthiorum scortum neminem admittebat, nisi grande aes per- solvisset. Accessit ad hanc Demosthenes orator, ut famoso amore potiretur, sed, dum posceretur talentum, mutans sententiam, Non emo, inquit, tanti paenitere. Nihil de aetate nostra dico, quando 14 iam omnia auro expugnabilia parantur. Eius certe feminae, quae 15 munuscula subinde acceptat, pudicitiam in periculo esse vulgus quoque loquitur. Quin etiam pleraeque matres, ubi spes lucri ar- 16 ridet, aut dissimulant se scire, quae sciunt, aut locupletum libi- dini ultro filias prostituunt. Nihil gravius, nihil acerbius in rebus 17 humanis adulterio uxorum iudicatur. Non desunt tamen mariti, ut 18 ait satirus, qui et lacunar spectant et ad calicem naso vigilanti stertunt. Ex hac item opum et, quae eas comitantur, voluptatum 19 affluentia omnes illae Tiberii, Neronis Heliogabalique principum abominabiles et dictu quoque foedae libidines manaverunt. Adde his superbiam divitum non modo liberis, sed etiam 20 servis vix tolerabilem. Quid enim non elate contumelioseque aut 21 agunt aut loquuntur? Eunt, ut pomparum fercula incedere credas, levant oculos et supercilia, inflatis crepant buccis, pauperibus obviis neque salutantibus respondere sustinent et, quod miserri- mum est, qui prius modesti atque humani erga omnes erant, partis facultatibus adeo fastu et arrogantia pleni redduntur, ut eos, quo- rum se antea pedibus provolvebant, nunc etiam spectare dedi- gnentur. Multos ex his non solum propinquorum, sed etiam paren- tum ob ignobilitatem et inopiam pudet; neque enim aut huius vitae inconstantiam et volubilitatem considerant aut se eadem for- tunae temeritate, qua exaltati sunt, rursus deprimi posse putant. Quanto melius Agathocles ille Siciliae rex, qui, cum esset figulo 23 genitus, ad amplissimum deinde regnum provectus fictilibus saepe cenabat et felicitatem prudenter ferendam non sermone tantum, sed exemplo quoque docebat. Quid ego nunc tibi furta, rapinas, caedes, proditiones et innu- 24 merabilia alia scelera ex hac eadem radice pullulantia referam? Patrum memoria homo quidam Graii sanguinis et obscuro apud 25 suos loco natus, hoc tamen facto illustris ingentem unionum gem- marumque vim, nempe, quae vicies centies aureum nummum milibus aestimabantur, ex aerario Veneto sustulerat patrassetque facinus, nisi ab eo, cuius fidei plurimum tribuebat, proditus fuisset. C. Verris furta atque sacrilegia, quibus Siciliam depraedatus est, famosae illae Ciceronis orationes ostendunt. Scribit idem Cicero Milesiam quandam mulierem accepto a secundis heredibus auro partum sibi medicamentis abegisse. Apud Maronem Polymnestor 28 rex Thraciae 22 26 27 Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro Vi potitur. B. Hassensteinius, Scripta moralia . . . (ed. B. Ryba) 2

Strana 18
18 SCRIPTA MORALIA L. Septimuleius C. Gracchi, cuius familiaris erat, caput prae- 29 cidit, quoniam Opimius consul se id auro repensurum promiserat. Curio, ut Annaeus ait, 30 Captus Gallorum spoliis et Caesaris auro bellum civile Romanae rei publicae perniciosissimum excitavit. Pecuniae magnitudine factum est, ut lugurthae parricidia paene 31 impunita dimitterentur. Eriphyla monile aureum saluti coniugis 32 sui Amphiarai praeposuit. Triumvirali proscriptione ultra ceteras 33 tragoedias etiam in feminas ob avaritiam saevitum est. Evolve 34 omnium gentium historias et tot fere pecunia, quot armis oppida expugnata invenies; unde illud egregie dictum est nullum esse locum inexpugnabilem, in quem asinus auro onustus pervenire posset. Multi dominos suos tradiderunt. Ioannes Hluceus ingentem 35 a Mathia Pannonio mercedem pactus Wladislaum regem, cuius etiam consilii particeps erat, primo vivum capere, sin id parum ex sententia procederet, gladio saltem aut veneno exstinguere vo- luit. Possem alia quoque domestica exempla proferre, sed nolo 36 scelera nostra ab aliis gentibus me auctore cognosci atque uti- nam tam parva essent, ut possint ullis artibus contegi aut dissi- mulari, utinam, inquam, liceret talium parricidiorum memoriam prorsus abolere. Sed vincit turpido facinoris consilia nostra 37 neque nos solum, sed etiam posteri nostri infamiam nefandae audaciae luent. Omitto periuria, fraudes, falsa testimonia, nummos adulteri- 38 nos atque signa; praetereo percussores, sicarios et piraticam aut latrocinia exercentes. Inventi sunt, qui patriam parentesque ob 39 immensam auri sitim prodiderunt. Nonnulli regum senatusque con- silia hostibus denuntiaverunt. Quidam exercitus totos in perniciem ducis largitione corruperunt. Vix dici potest, quot principes po- pulosque hoc pessum dedit. Hoc idem ex medicis veneficos, ex 40 advocatis praevaricatores causarum facit, hoc oculos iudicum ex- caecat. Verum profecto est illud, quod unus ex sapientibus di- 41 cebat, ut aurum cotibus, ita mentes hominum auro examinari et probari. Converte te, quocunque vis, et passim audies voces civium, 42 viduarum, pupillorum se opprimi et spoliari a tyrannis querentium. Ex hoc numero multi etiam sordidissimum quaestum non refor- 43 midant. Vespasianus unus ex laudatis imperatoribus lotii vectigal 44 commentus est. Idem rapacissimos quosque procuratorum et, qui 45 minime ab iniuria temperaturi videbantur, ad amplissima promo- vebat officia, locupletiores deinde factos condemnabat; ita non solum lucrum consequebatur, sed etiam popularem gratiam, quod in homines nocentes tam graviter severeque animadverteret. Caro- 46 lum Belgarum ducem urbes a se obsessas fama est tum maxima atque atrocissima oppugnatione adoriri solitum, cum militibus sti- pendium esset persolvendum, quo scilicet pluribus in eo certamine interfectis minus erogaret, minime hac in re Scipionem imitantem,

Strana 19
II. — DE AVARITIA 19 qui se aiebat malle unum civem servare quam mille hostes occi- dere. Iudas magistrum, dominum salvatoremque suum triginta 47 argenteis vendidit. Neque hoc tempore desunt ecclesiastici, apud 48 quos omnia venalia sunt et qui, tanquam reges Parthorum essent, neminem ad se sine munere admittunt. Non auderem haec attingere, 49 nisi scirem multorum iam litteris id memoriae mandatum esse et nuper Baptista Carmelitanae religionis sectator luculento carmine cecinit. Exclamat Flaccus: 50 O cives, cives, quaerenda pecunia primum, Virtus post nummos. Hoc quasi Delphicum oraculum a parentibus liberis inculcatur, 51 hoc post alpha et beta discitur, hoc cum ipso paene matris lacte bibitur ; et miramur omnium fere terrarum orbem hac mortifera lue infectum? Interrogatus quidam, cur aurum palleret, Quia, in- 52 quit, multos insidiatores habet. Id nos alio mutemus eloquio, 53 quando et ipsi non prohibemur cavillo uti, et dicamus ideo fortasse Hebraeos magna ex parte pallere, quoniam fenori student et auro insidiantur. Scio multa adversus haec dici posse, neque enim percuniam 54 malorum, quae enumeravi, causam esse, sed perversam eorum avi- ditatem, qui pecuniae gratia omnia faciunt. Quemadmodum enim 55 inopi minime paupertas prodest, si in egestate constitutus peccare non timet, ita neque opulento divitiae obsunt, si his bene utitur. Fuisse etiam plerosque locupletes, quibus pietatis innocentiaeque 56 summa cura erat. Ego vero, si qui tales divinitus fortasse illu- 57 strati fuerunt, ita eos divitias possedisse arbitror, ut audirent ma- gis suas esse, quam scirent. Ceterum, ut stultum est aut mare 58 vorticosum, quod innumerabilia navigia absorpsit, navigare aut ire per loca, in quibus multi a praedonibus capti sunt, ita in hac via, in quam totus terrarum orbis foede misereque quottidie labitur, incedere et periculosum et ab homine prudente prorsus alienum existimo, nisi quis Salomonem forsitan sapientia antecedit, quem quidem ego ob hoc solum adeo turpiter corruisse crediderim, quod inter opes deliciasque assidue versabatur. Plato certe, quem Graeci 59 de caelo missum putant, negat quemquam simul valde divitem et probum esse posse. Apostolus Paulus, Qui, inquit, volunt di- 60 vites fieri, incidunt in muscipulam diaboli, et Dominus in evan- gelio, Facilius est, inquit, camelum per foramen acus transire quam divitem in regnum caelorum. Qui etiam discipulos suos, quo ex- 61 peditius ad caelestia et incorruptibilia tendant, prohibuit aurum et argentum possidere, ut iam, si quis speret se opibus et virtuti si- mul posse servire, nihil aliud mihi conari videatur, quam ut iuxta comici sententiam cum sapientia insaniat. Dura haec sunt et a consuetudine hominum abhorrent; neque fortassis desunt, qui non putant oportere tam vehementer adversus divitias causam agere, quae et voluptates pariunt et celebres honoratosque in populis reddunt, cetera denique, quae vulgo expetuntur, afferunt. In litte- 63 62 2*

Strana 20
20 SCRIPTA MORALIA rarum etiam studiis eius, qui de lodice paranda sollicitus est, in- genium efflorescere minime posse. Sacerdotes item Aegyptiorum 64 scribit Aristoteles tum demum philosophiae incumbere solitos, ubi vitae necessaria acquisiverunt. Ego vero neque inveteratum erro- 65 rem sapienti spectandum censeo neque populum ducem actionum nostrarum esse debere reor. Dementis enim est, ut ille ait, quos 66 singulos contemnas, eos universos aliquid esse putare; quae au- tem obiiciuntur, ea perfacile refelli possunt. Voluptatem enim omnes, qui non more pecudum se omnino 67 in terram prosternunt, et detestantur et spernunt; neque quis- quam domi militaeque clarus fuit, qui se talibus illecebris dedidit. Cenabat apud Pyrrhum Fabricius et, cum, ut fit, variis de rebus 68 sermo ortus esset, Cineas unus ex convivis narrabat esse quos- dam philosophos, qui omnia voluptate metirentur, neque sapien- tem aut ad curam rei publicae accessurum aut quicquam aliud acturum, praeterquam eius gratia. Ad hunc Fabricius, Vellem, in- 69 quit, ut id Pyrrho Epirotisque, dum nobiscum bellum gerunt, per- suadeas, quo facilius a nobis vinci possent. Archytas Tarentinus 70 nullam pestem voluptate capitaliorem hominibus a natura datam existimabat. Neque enim, ubi illa dominatur, virtutem dignitatem 71 suam retinere posse et hominem aliqua magna et exquisita volup- tate incitatum nihil ratione agere, nihil eximium cogitare aiebat, ut iam vel ob hoc solum, quoniam parens libidinum et delicia- rum est, opulentia vitanda sit. Possent hic adduci ea, quibus Stoici Peripateticique Epicureos insectantur. Sed nolo spinosiora 73 congerere, quando licet pingui, ut dicitur, Minerva agere. Nam 74 divitibus ne voluptas quidem solida unquam contingit. Quid enim iucundum aut suave in vita tam anxia molestaque atque formi- dolosa esse potest? Quietem primum et otium ne sperare quidem 75 audent, praescribunt villicis officia, partiuntur inter familiam ope- ras, hos messi, vindemiae faenisicioque praeficiunt, illos penum hor- reaque curare iubent, haec somno experrectos excipiunt, haec cu- bitum euntes comitantur. Si dormiunt, servorum insidias metuunt, si peregre vadunt, latronis imaginantur occursum; dum comedunt, omnes cibos toxico infectos suspicantur; inter loquendum veren- tur, ne quid illis per imprudentiam effluat, quod inimicis calum- niae occasionem praestet. Accersiti a suis principibus trepidant tan- quam mox rei laesae maiestatis futuri, paulo blandius salutati ali- quid a se exspectari putant et, quemadmodum Plautinus ille Eu- clio, non id hominum in se benivolentiae, sed auri plenae, ut ille appellat, aulae tribuunt. Quid, quod satietas et copia voluptatibus gratiam adimit? Ple- 78 raque vilia rarus eorum usus accepta facit. Darius, cum in fuga 79 aquam turbidam et cadaveribus inquinatam hausisset, Nihil unquam, inquit, iucundius bibi. Quod fortasse propterea evenit, quoniam 80 nunquam antea sitiens biberat. Artaxerses, cum direptis iam impe- 81 dimentis in fugam versus siccis ficis et hordeaceo pane vescere- tur, Huiusmodi, inquit, voluptatis rudis eram. Peragrabat Ptole- 82 72 76 77

Strana 21
II. — DE AVARITIA 21 maeus Aegyptum et comitibus eum consequi nequeuntibus cibarium panem in quadam casa oblatum avide voravit negavitque se quic- quam suavius comedisse. Ipse voluptatis assertor Epicurus adeo 83 eam arctis finibus terminat, ut vel pauperrimo cuique in propa- tulo sit; non olet quidem pauper unguenta exotica neque in pur- purea culcitra dormit neque vina ex alieno advecta orbe bibit ne- que noctes puellarum tanta mercede, quantam in legione tribuni accipiunt, emit. At tandem nihil tibi videntur dulces sub arbore somni 84 et vivi lacus et frigida Tempe, ut ait poeta maximus, et, quod potissimum est, secura quies et nescia fallere vita? Quae ego tanti facio, ut talibus voluptatibus ne Crassi quidem di- 85 vitias anteposuerim. Propter haec forte Diogenes Cynicus se Per- 86 sarum rege fortunatiorem aiebat: sibi enim nihil deesse, illi nihil satis unquam fore; se voluptates eius, quibus is expleri non pos- set, minime cupere, illum autem suas consequi nullo modo posse. Apud Xenophontem Hieron cum Simonide de tyrannide disputans omne, quod auribus, oculis ceterisque corporeis sensibus suave est, et cumulatius privatis inopibusque quam tyrannis obvenire et firmius haerere contendit. Iam vero, si qui divitum fraudibus et 88 iniuriis aliorum ineluibiles, ut Firmiani verbis utar, sibi maculas inusserunt, quin extreme miseri sint, nulla unquam voluptas efficiet, nempe, quos diri conscia facti Mens habet attonitos et surdo verbere caedit Occultum quatiens animo 87 die ac nocte tortore flagellum, ut ait luvenalis. Quicquid enim agunt, suis vexantur fraudibus, 89 suis flagitiis sceleribusque torquentur et exagitantur et, ut quae- dam furiae, sic, quocunque vadunt, suae eos sequuntur iniuriae atque adeo, ut ne respirare quidem libere aliquando possint. Hoc etsi quisque suo sensu accipit, ego tamen illis, qui iudicio- 90 rum severitatem metuunt et ad nomen legum pallent atque ex- animantur, omnes epulas inamarescere constanter affirmaverim. Docui abunde, ut mihi videtur, non oportere inter divitias vo- 91 luptatem quaeri. Nunc adversus eos agendum est, qui gloriam et 92 claritatem ex his petunt, quoniam a rudi plebe hoc tempore im- primis divites honorantur. Quid hic aliud dicam, nisi quod paulo 93 ante commemoravi, populum non esse bonum vitae magistrum? Neque enim, si quid vulgus admiratur, id continuo etiam sapien- 94 tes probant. Immo pleraque, quae apud reliquas nationes in ho-

Strana 22
22 SCRIPTA MORALIA nore sunt, nos prorsus et ridicula et contemnenda censemus. Ae- 95 thiopibus scribit Diodorus hunc morem esse, ut regibus mortuis amici eorum sibi mortem consciscant. Id nemo principum nostro- rum a nobis requirit. Indi, ut ferme omnes barbari, multis uxori- 96 bus utuntur et, quae a marito maxime amatur, ea se in illius ex- stincti rogum iniicit. Quis nostrum adeo desipit, ut hanc fidem ab uxore exigat? Est apud Herodotum quosdam Scythiae populos ex 97 pellibus hostium corporibus detractis mantilia conficere et, ut quis- que plurima huiusmodi mantilia habet, ita praestantissimum iudi- cari. Hoc decus qui sibi expetat, neminem adhuc vidi. Legimus apud 98 Indos et Massagetas pium esse parentum carnibus vesci, quam ta- men pietatem quis nostrum non extreme impiam dixerit? Virgines 99 Cyprias memoriae proditum est, cum nubere vellent, omnibus po- testate corporis sui facta dotem quaesivisse et virginitatis suae pri- mitias Veneri obtulisse. Hanc religionem si quis introducere tem- 100 pestate nostra tentaret, non tantum sibilis et risu exploderetur, sed etiam telis et lapidibus obrueretur. Priscis Graecis latrocinia exer- 101 cere honestum fuisse Thucydides auctor est; neque aetate nostra gentes desunt, apud quas temulentia et bibacitas laudi datur. Quis 102 tamen sanae mentis se propterea aut latronem aut ebrium vellet? Quae ideo a me relata sunt, ne quis popularem plausum magn- 103 opere quaerat et ab imperita multitudine exspectet gloriam, quae, ut ait Cicero, laus bonorum est incorrupte de alicuius excellente virtute iudicantium. Vulgus autem et facile corrumpitur et virtutem 104 vix somniando cognoscit. Divitiae praeterea non sunt huiusmodi, ut his virtutis honor 105 debeatur, nempe quae neminem modestiorem iustioremve taciunt. Quod, si posito contentionis studio rem ipsam diligenter intueri 106 velis, nihil aliud erit dives et avarus, nisi scopulus quidam omni odio invidiae obnoxius, unde et illud Flacci est: populus me sibilat, at mihi plaudo Ipse domi, simul et nummos contemplor in arca. Quin ipsi nonnunquam filii parentibus avaris mortem imprecantur 107 et iam tritum sermone proverbium est avaros tum demum bonos esse, cum moriuntur. Ceterum ii nihil interesse putant, quomodocunque quis in ore 108 hominum versetur, quales priscis quoque temporibus plerique fue- runt, qui famam, quam virtute non potuerunt, scelere consecuti 109 sunt. Incenderat quidam templum Dianae Ephesiae et, dum inter- rogaretur, quid eum ad hoc impulisset, Ut, inquit, memoriam mei quam maxime longam efficerem. Et Catonem Uticensem ait Lac- 110 tantius non ideo sibi manus intulisse, quod Caesarem timeret, sed ut decretis Stoicorum obtemperaret et nomen suum aliquo grandi facinore clarum redderet. Multos reges scimus notiores libidine at- que crudelitate quam imperio esse, multas item feminas stupra et adulteria famosas fecerunt, ego tamen neque aut has mulieribus aut illos viris imitandos censeo et, si fieri aliter non potest, malo 111

Strana 23
Il. — DE AVARITIA 23 obscurus ingloriusque esse, quam ob morum perversitatem omnium gentium atque nationum linguis litterisque celebrari. Neque etiam video Curii Fabriciique inopiam minus nominis quam divitias Croesi habere. Franciscus Asisias pauper Sardanapallo notior est. Nam, quod ad litteras attinet, opes magnae plus impedimenti quam auxilii studiosis afferunt; id, ut alios praeteream, Antisthe- nes et Crates Thebanus ostenderunt, qui divitias non solum con- tempserunt, sed etiam abiecerunt neque arbitrabantur se pecuniae simul et philosophiae vacare posse. Et lubae regis captivitatem multi ideo felicem putant, quod, dum privatus factus bonis arti- bus incubuit, clarior deinde litteris quam regno quod recupera- verat, evasit. Lactantium, quo nescio an inter Christianos quis- quam eloquentior fuit, scribit Hieronymus adeo pauperem fuisse, ut plerunque ad victum necessariis indigeret. Plautus linguae La- tinae deliciae operam pistori ad circumagendas molas ob egestatem locabat. Possem his addere numerosum recentiorum agmen, qui mendicitatis nomine non solum minime erubescebant, sed etiam gloriabantur, quibus tamen in divinis naturaeque rebus explican- dis nihil subtilius acriusque est. Certe, si quis verum fateri velit, quam paucissimos inveniet, qui inter divitias nati aliquod nomen in litteris assecuti sunt. Quod fortassis ideo fit, quoniam curae do- mesticae et voluptates, quae, ut iam dixi, opulentiae comites sunt, ingenium hominis retardant et hebetant et securitas de honesto victu, cuius gratia hoc tempore magna ex parte studetur, nescio quo- modo ignavos reddit. Atque, ut aliis quoque exemplis, quod institui, doceam, in- opiam Aristidis cognomento lusti, quem etiam Athenae miraban- tur, omnis Graeca docet historia. Valerius Publicola et Menenius Agrippa uterque sua tempestate paene princeps Romanae civitatis adeo pauperes fuerunt, ut plebem necesse fuerit in sumptum fune- ris eorum stipem conferre. Et, ne privatos tantum loquar, cum Pyr- rhus Romam, quam armis vincere non potuit, auro muneribusque aggressus esset, nulla domus reperta est, quae regiae largitioni pateret. Quin etiam corruptiori iam saeculo Marcus Cicero non du- bitavit scribere nihil esse tam angusti animi tamque parvi, quam amare divitias, nihil honestius magnificentiusque, quam contem- nere pecuniam, si non habeas, si habeas, ad liberalitatem bene- ficentiamque conferre. Quodsi Christianorum continentiam referre et fulmina, qui- bus in avaritiam detonant, torquere velim, multo longius prove- herer, quam ab initio proposui. Sed satis sit haec breviter adver- sus eos perstrinxisse, qui prae divitiis divina humanaque asper- nantur neque ullum honori aut virtuti locum esse putant, nisi ma- gnae res afiluant. Si cui autem acrius, quam par est, hanc provin- ciam obire videor, remittat ipse aliquid ex avaritia et cupiditate metiaturque eam his, quibus vescimur amicimurque, aut, si quid aliud est, quo vita nostra commode carere non potest. Et ego quo- que minime omnia ad vivum resecabo. Nam et Dominus non facul- — 12 — 14 - 15 16 117 118 19 120 21 — 22 — 23 e 24 - 26 a 27 8 8 

Strana 24
24 SCRIPTA MORALIA tatibus, sed spiritu pauperes beatos vocat. Salomon quoque non minus mendicitatem quam divitias perhorrescit. Ceterum, si in sen- 130 tentia permanebit, dicam ei illud Menandri divitias se inspicientes caecos facere, aut, si quid durius audire potest, meminerit, quibus verbis Petrus apostolus Simonem magum pecuniae confidentem obiurgaverit. Vale. III. — DE FELICITATE FRAGMENTUM Divitias ingentes plurimi maiorem in modum admirantur et non 1 solum felicitatem, sed vitam quoque hanc nostram sine his paene nullam existimant. Quae opinio cum sit letalis et perniciosa, adeo 2 tamen in animis vulgi invaluit, ut nihil audire aut velit aut possit. Nam, si quis adversus eam quippiam tentet, mox omnium et suf- 3 fragiis condemnatur et sibilis exploditur. Modestiores sane in hac 4 re plerique ex Peripateticis sunt, qui, etsi divitiis nonnihil tribuunt, vitam tamen beatam sola virtute effici posse confitentur. Ego vero affirmaverim divitias non tantum libidinum vitiorum- 5 que omnium, verum etiam calamitatum atque miseriarum fontem et originem esse neque improbabili, ut mihi videtur, ratione, si quis saltem haec nostra iudicio libero et nequaquam contentionis cer- taminisque avido evolverit. Difficile quidem est id, quod polliceor, praestare propter eorum multitudinem, qui pecuniam ante omnia quaerendam esse simul cum ipso matris lacte hauserint; erit tamen operae pretium errori, quo mortales imprimis laborant, pro viribus obviam ire et inveteratas has cupiditatum sentes, quae prorsus ex- stirpari et ex animo evelli non possunt, saltem temperare et ad modum mensuramque reducere, ut scilicet contenti mediocribus facultatibus et his, quae ad usum domesticum sufficiunt, quicquid superfluit, neque appetendum neque numerandum iudicent. Pauper etiam, cui necessaria quoque minime contingunt, ne propterea de- speret, utpote facilius et beatius iter ad beatitudinem nactus, si tamen contemptis his, quae fortuna, ut dare, ita et auferre potest, se ipsum expendet et, ad quid natus sit, diligenter studioseque considerabit. Sed, quoniam nostra oratio circa hoc potissimum versabitur, ut ostenderemus neque divitias ad felicitatem conferre neque pau- pertatem impedimento esse, libet attingere philosophorum de summo bono sententias, non omnes, — id enim paene infinitum esset, — sed potiores, docereque, quicquid ex his tibi delegeris, nullum ad id consequendum in divitiis praesidium esse. Herillus omnia ad scientiam refert, qui etsi perpaucos asti- 9 pulatores habet, concedamus tamen hoc ei, quando plerosque magni nominis viros scientiae gratia longe lateque peregrinatos novimus et totam aetatem in exquirendis occultis naturae causis traduxisse. 6

Strana 25
III. — DE FELICITATE 25 Num tandem dives aliquis profunde acuteque cogitare poterit et aut Anaxagorae homoeomeriam scrutari aut Platonis investigare 10 numeros, qui villicos familiamque obstrepentem assiduo audit? Cogitur hos messi, vindemiae faenisicioque praeficere, illorum neg- 11 ligentia, importunitate furtisque offendi, circa penum horreaque ex- igere nomina rationesque. Inter hasne sollicitudines ullum enite- 12 scet ingenium? Multis ait Annaeus Seneca ad philosophandum ob- 13 stitisse divitias. Has Democritus non solum contempsisse dicitur, 14 sed etiam oculos sibi effodisse, ne per visum earum a rerum laten- tium contemplatione avocaretur. Plato etiam unica villa eademque 15 et deserta et pestilente delectatus est, ut videlicet libidinis impetu assiduis aegritudinibus fracto commodius philosophiae incumbere posset atque ut discipuli sui nullam praeter aurium voluptatem sentirent. Crates inter Thebanos proceres et dives et nobilis ma- gnum auri pondus in mare proiecit. Neque enim putaverunt summi hi viri se et sapientiae et rei familiari simul vacare posse. Hoc eodem animo gravissimi quique philosophorum fuerunt. Xenocrates et Alex- andri et Antipatri munera aspernatus est. Idem erat Diogeni Cynico 18 pera, quod regibus diadema, qui veluti certabundus cum illis de veritate regni baculo vice sceptri gloriabatur. Apuleius non incele- 19 bris Platonicus gaudet sibi ab accusatore obiici paupertatem, crimen, ut ipse ait, et acceptum philosopho et ultro profitendum. Ipse innu- 20 meros vidi non tantum bonarum artium studiosos, sed etiam mira- bili natura acerrimoque praeditos ingenio, quoniam locupletes erant, semper in imo haesisse. Neque enim hoc genus hominum unquam ad frugem alicuius excellentis doctrinae pervenire potest; 21 si qui tamen in tanto doctorum numero opulenti fuerunt, quibus fortasse 16 17 meliore luto finxit praecordia Titan, hi ita possidebant divitias, ut magis audirent suas esse, quam sci- 22 rent. Contra autem multi ex magnis deiecti fortunis in litteris clari 23 evaserunt. lubam regem captivitas ex immundo et barbaro cele- 24 berrimum sriptorem reddidit. Et, ne semper vetera et nimium obso- leta loquar, quid tandem aliud Thomam Aquinatem, nisi amissio patris et patriae vastitas, ad summum et philosophiae et Christi- anae theologiae culmen perduxit? Taceo inopem illam doctorum turbam, quae se voto quoque ad paupertatem tolerandam obliga- vit, quando ipsos pictores, architectos, statuarios, marmorum sculp- tores ceterosque id genus inopia atque venter magister artis, ut ait Persius, ingeniique largitor claros fecerit, nisi putemus Polycletum, Apellem, Democratem, Lysippum inter opes deliciasque educatos ad tantam peritiam suarum artium pervenire potuisse.... 25

Strana 26
26 SCRIPTA MORALIA IV. — DE PHILOSOPHORUM NUGIS Non ignoro philosophos magnae auctoritatis apud veteres fu- 1 isse et, quia se duces vitae atque magistros morum profitebantur et quia is demum beate vivere posse atque humanarum divinarum- que rerum habere cognitionem putabatur, qui se ad eorum stu- dium contulisset; an autem, quod tam arroganter pollicebantur, etiam praestiterint, videamus. Nobilissimus Peripateticorum Aristoteles docet mundum sem- 2 per fuisse, Democritus fingit casu ex concursu atomorum factum, Leucippus infinitos mundos somniat; quicquid horum trium admi- seris, necesse est religio nostra funditus corruat. Quid enim homini 3 Christiano exploratius est, quam et mundum unum esse et non casu ex atomis, ut ille delirat, sed a Deo summa providentia ex nihilo conditum? Nullum deum esse Diagoras et Theodorus asse- 4 tunt, Epicurus esse quidem, sed mortalia non curare. Cur ergo 5 ram pie religioseque colitur? Quid sibi tot caerimoniae a maio- ribus nostris institutae volunt? Furemur, rapiamus, quotiens id 6 occulte facere poterimus, exerceamus adulteria, latrocinia, sacri- legia, nihil nos a scelere deterreat. Neque enim poenas legum vere- 7 bimur, cum nemo conscius aderit, neque Dei vindictam, qui mor- talia minime curat Nec bene promeritis capitur nec tangitur ira, ut ait Lucretius. Quid de Dicaearcho atque aliis dicam, qui ani- 8 mas nostras cum corpere simul interituras affirmant? Quoniam, si 9 res ita se habet, stulti profecto nos sumus, qui aliam nobis vitam promittimus et sedes piorum ab impiis distinctas atque unicui- que digna operum suorum praemia reddi. Pythagoras tradit ani- 10 mas ex uno corpore in aliud migrare, Plato etiam in animalia bruta transferri, quorum scilicet naturam, dum adhuc in vita essent, imi- tatae fuerunt. Sed hic sermo philosophone potius quam alicui deli- 11 crae aniculae conveniat, iudicent amatores eorum. lubent nos sa- 12 crae litterae carnis illecebras tanquam virtutis inimicas omni cura operaque domare; at Aristippus Cyrenaicus omnes res homini expe- tendas voluptate corporis metitur. Quam dementiam secutus Epi- 13 curus, Nihil, inquit, habeo, quod bonum intelligam, si saporum volup- tates et quae ex venereis constant et quae auribus percipiuntur quaeque ex formae venustate blandiuntur, oculis auferam. Permit- 14 tamus ergo frena libidinibus, versemur assidue in popinis et lupa- naribus! Nam tanto quisque felicitati et summo bono propin- quior erit, quanto se voluptatum caeno profundius immerget. Lau- dat idem Plato matrimoniorum communem usum et nudorum iuve- num atque puellarum exercitationes; dignus certe praeceptor, cui adolescentes erudiendos tradamus, ut discant ad unam mulierem tanquam canes concurrere et deficientes libidines formosorum cor- porum aspectu atque contrectatione excitare. Iam vero Zenon Atti- 16 15

Strana 27
IV. — DE PHILOSOPHORUM NUGIS 27 cus eo insaniae processit, ut omnia peccata dicat paria esse neque quicquam referre, gallumne gallinacium sine causa an patrem inter- feceris. Quo quid ineptius cogitari potest? Quid loquar de aliis, 17 quorum primus Thales magneti lapidi animam tribuit. Anaxagoras caelum ait ex lapidibus compositum esse. Posidonius solem, cum 18 Oceano mergitur, prodit ingentem edere strepitum. Democritus aves 19 nominat, quarum sanguine confuso serpens gignitur, quem qui ede- rit, intellecturus sit avium colloquia. Xenophanes in concavo lunae 20 alium orbem collocat Academici omnia aiunt incerta esse. Dies 21 me profecto citius quam oratio deficeret, si omnes philosophorum nugas commemorare velim, ut mihi verissimum videatur, quod ait Cicero nihil tam absurde dici posse, quod non dicatur ab aliquo philosophorum.

Strana 28
BOHUSLAUS HASSENSTEINIUS ORATIO AD ARGENTINENSES IN GENERE DEMOSTRATIVO PRO PETRO SCHOTTO ARGENTINENSI Nihil utilius et commodius rei publicae vestrae arbitror, o viri i Argentinenses, quam eos, qui doctrinae atque virtuti ab infantia studuerunt, laudibus celebrari. Huiuscemodi enim re non solum 2 probi meliores et ad virtutem propensiores efficiuntur, sed etiam improbi deterrentur nonnunquam a scelere et veluti stimulis qui- busdam ad verae gloriae cupiditatem incitantur. Quod eo magis 3 in praesentia mihi accidere posse videtur, quia non de externi ali- cuius vobisque incogniti laude, sed de civis vestri, qui in hac urbe natus est, incredibili divinaque virtute dicturus sum. Nec erit neces- se iuventuti vestrae aliunde virtutis exempla petere, sed coaeta- neum duntaxat suum, cum quo et alti et eruditi sunt, sequi atque imitari. Ego me Hercule, o viri Argentinenses, non magnopere in hac insolita mihi dicendi consuetudine perturbor, non quo aliquam ingenii et eloquentiae vim in me esse credam, verum quia huius- modi mihi causa oblata est, in qua nulli oratio deesse posset. Quocirca audite me de laudibus Petri vestri disserentem atque benigne audite. Nam, si unquam de acutissimo ingenio, singulari doctrina, praecipua atque admirabili virtute audivistis, id profecto vobis hoc tempore facere licet. Petrus igitur in hac urbe natus est, quam in tanta vestra fre- 8 quentia, o viri Argentinenses, non audeo dignis praeconiis efferre, ne forte plerique vestrum me aliter, atque sentio, loqui existiment. Illud solummodo dixerim hanc civitatem vestram ducibus, militi- bus, artium praestantia, ingeniorum claritatibus, salubritate caeli atque temperie, benignorum ventorum afflatu omnibus vicinis gen- tibus et nationibus antecellere atque praestare. His accedit aqua- rum copia, nemorum amoenitas, innocentia ferorum animalium, 11 fertilitas soli, pabuli ubertas, fruges, vinum. Itaque non sine di- vino consilio mihi factum videtur, ut clarissimo homini urbs cla- rissima patria esset. Nec enim illorum sententiam probo, qui nihil 12 distare asserunt, quocunque loco quis nascatur, nisi forsitan stul- tum Platonem dicere velimus eo, quod naturae gratias egit, quia Atheniensis esset et non Thebanus. Pater Petri vir summi con- 13 silii atque industriae omnibus vobis notus, cuius quanta cura atque sollicitudo in dignitate vestra tutanda et augenda semper fuerit nemo vestrum inscius est. Memorare possem, quot labores et vigilias pertulerit, quot ensibus et periculis se pro salute vestra obiecerit, verum praesentia eius facit, ut modestius de eo loquar, praesertim cum instituto nostro non admodum conveniat; ut enim inquit unus ex poetis, 4 9 10 14

Strana 29
ORATIO AD ARGENTINENSES 29 genus et proavos et quae non fecimus ipsi, Vix ea nostra voco. Is filio sibi nato non adhibuit curam iuxta nonnullorum consue- 15 tudinem, ut in deliciis nutriatur, sed ut optimis artibus ornetur, illustretur, excolatur. Noverat enim prudentissimus homo nullam 16 capitaliorem pestem ipsa voluptate a natura humano generi da- tam, quippe cum nullum scelus sit, ad quod non libido aliqua voluptatis impelleret. Sciebat illa pertinacius haerere, quibus tenera 17 rudisque aetas inficitur. Itaque cavit in primis, ne puer his rebus 18 consuescat, quae sibi postea spernendae et contemnendae essent. Atque, cum ob publicas occupationes minime ea cura atque dili- 19 gentia, qua cupiebat, puerum educare potuisset, tradidit eum in disciplinam gravissimo atque integerrimo viro lohanni Muller de Rasteten, quem ego unicum honestatis specimen, exemplar san- ctimoniae, speculum virtutis audeo appellare. Is vero extunc nul- 20 lum tempus praetermisit de his rebus, quibus puer ad doctrinam et virtutem institueretur cogitandi. Erat inter eos certamen quod- 21 dam atque contentio amoris; praeceptor eum tanquam filium di- ligebat, ille praeceptorem non minus quam parentem venerabatur et colebat. Haerebat assidue lateri suo et eius sermonibus delecta- 22 batur nihilque ei absque praeceptore iucundum esse poterat. Im- periis et admonitionibus suis prius, quam emissae forent, parere nitebatur. Percunctabatur ab eo varias quaestiunculas et plus, 23 quam aetas ferret, acutas; quo fiebat, ut quottidie illius amorem in se magis ac magis alliceret. Postquam autem prima rudimenta et grammaticen in patria 23 didicerat, Parisius cum eo profectus est. Quantum vero illic do- 24 ctrinae brevi consecutus fuerit, incredibile dictu est. Nihil in logica tam spinosum et contortum erat, quod non explicaret, nihil in phy- sica tam abditum atque obscurum, quod non clarum et manifestum disputando efficeret, nihil in ethica tam anceps ac involutum, quod non apertissime explanaret. Erat enim ei summum ingenium, tena- 26 cissima memoria, sermonis mira suavitas. Itaque et audita facili- ter percipiebat et percepta fideliter retinebat et retenta elegantis- sime pronuntiabat. Eminebat inter aequales et condiscipulos et 27 suo studio eos mirabiliter incitabat, nec tamen idcirco eis minus gratus et iucundus erat, sed gloria, ut dicitur, invidiam supera- vit et quanquam inter illos aliquando variae simultates et discor- diae fuissent, eum tamen omnes non secus ac fratrem benivolen- tia complectebantur. Laudatus nunquam animo intumuit; eos, qui 28 tardiores ingenio essent, non contempsit, de alterius invento non minus quam de suo proprio gaudebat adeoque sibi eos hac sua modestia devinxit, ut nemo his ex eo tempore carior fuerit. Quid 29 dicam de illius gymnasii principibus, qui omnes eum singulari 30 affectu prosequebantur? Persuaserunt enim sibi hanc eius prae- claram indolem non solum ipsi, sed etiam studio eorum laudi et honori futuram. Itaque in suam quoque gloriam eum peculiariter fovebant nihil obmittentes ex his, quae ad eum erudiendum atque

Strana 30
30 ORATIO AD ARGENTINENSES expoliendum spectare viderentur. Quid plura? Ita se gessit, ut, 31 quod antea inauditum fuerat, inter tot homines vita et moribus prorsus dispares vivens omnibus gratus atque acceptus esset. Nihil in eo erat leve, nihil petulans, nihil immodestum et existens 32 puer senilem sapientiam prae se ferebat nec solum, quod liceret, sed etiam, quod honestum esset, advertebat. Multa, quae ab illa 33 aetate non nimium abhorrebant, quia tamen aliquando deserenda essent, a se penitus abdicavit. Noverat tritum esse apud sapientes 34 proverbium omnia illa, quae in pueritia praesumuntur, adolescen- tiae acquiri; idcirco voluit animum suum in teneris annis his mo- ribus imbui, qui sibi non modo in pueritia, verum etiam in se- nectute utiles esse possent. Appropinquabat iam tempus, ut aliquod lucubrationum atque 35 laborum praemium capiat. Fuisset enim vehementer iniquum, si is, 36 qui ob studium sapientiae universis voluptatibus renuntiavit, nullo prorsus honoris insigni decoraretur, et qui ob discendi cupiditatem in exsilio esse, in pulvere sedere, multa adversa pati maluit quam domesticis frui deliciis, eum nullum laudis emolimentum inde repor- tare. Incredibili igitur voluntate atque consensu omnium magistro- rum decretum est, ut in dignitatem baccalauriatus evehatur. Sed, ne quid praeter eius academiae consuetudinem agant, variis argu- mentis et his quidem inextricabilibus eum adorti sunt; a quibus ipse adeo se argute atque subtiliter tutatus est, ut iam non tiro in artibus liberalibus, sed veteranus plane et emeritus videretur. Itaque non solum baccalaurius factus, sed etiam omnibus nati- 39 onis suae hominibus eorum gravissimo et maximo testimonio in doctrina antelatus est. Gaudeo maiorem in modum, o viri Argentinenses, quod aequis- 40 simis animis laudes clarissimi adolescentis vos audire sentio. Haec 41 enim benignitas vestra summam mihi alacritatem in dicendo affert atque spem, quod cetera quoque placide audietis, praesertim cum vos ipsi sitis testes eius rei, quam narrare institui. Meministis equi- 42 dem eo Parisii degente, quae fama de illius studiis atque exer- citationibus apud vos increbruerit. Quanta laus ingenii, quanta 43 morum commendatio erat! Attamen haec omnia hominum exspec- tatio vincebat. Quid tum postea? Nonne opinionem quoque de 44 se conceptam, ubi reversus est, sua divina virtute superavit? Nonne famam ipsam de se nimium malignam fuisse probavit? Nonne omnia in eo meliora et praestantiora inventa sunt, quam exspec- tarentur? Ibat per urbem omnium oculis in se coniectis. Cives reli- qui suos filios ad eius exemplum hortabantur. Gratulabantur patri 46 suo eiusque fortunas uno ore laudabant, quod filium tali ingenio atque doctrina praeditum haberet, qui senectuti suae aliquando perfugium et solacium esset, qui maerores suos mitigaret, qui eum denique laboribus magna ex parte levaret. Ceterum ille prudentis- simus homo, quanquam praesentia filii admodum delectaretur, plus tamen facere cupiens, quod ex re adolescentis quam quod ex sua voluptate esset, statuit eum minime a studio sapientiae, cuius desi- derio tantopere flagraret, retrahere. 37 38 45 47

Strana 31
ORATIO AD ARGENTINENSES 31 Itaque vix tres menses praeteriverant et eum Bononiam alte- 48 ram studiorum nutricem misit. Ubi, cum primo sese poeticae atque 49 oratoriae dedisset, adeo has artes celeriter arripuit, ut omnes in admirationem sui aduceret. Non solum equidem arcanos poetarum 50 sensus, varias historiae leges, inextricabiles et tortuosas rhetorum ambages intelligebat et enarrabat, sed etiam in dies elegantissima poemata componebat et orationes summo artificio edebat. Cuius 51 rei testes sunt plerique vestrum, o viri Argentinenses, in quorum manus scripta eius devenerunt. Quali vero stilo et gravitate in scribendo uti soleat, quis est, 52 qui satis digne explicare posset? Non illum varietas rerum con- 53 fusum, non simplicitas fastidientem reddit nec in tenui atque hu- mili materia exsanguis ac ieiunus est; in copia vero ac magni- tudine non turgescens ac vastus exit, verum semper citra tumo- rem plenus et lenis citra mollitiem permanat nec luxuriose effluit nec nimia sterilitate tabescit, in asperis rebus non salebrosus nec languens in mollibus, non violenta et coacta oratione subsultans, non ita tamen copiosus, ut nimius, neque ita suavis, ut lascivus, neque adeo lenis, ut remissus, non sic tristis, ut horridus, neque ita simplex, ut nudus, nec ita comptus, ut affectasse compositio- nem videretur, par verbis materiae, par sententiis rebus. Dies me profecto deficeret, si omnes orationum suarum virtutes enu- merare vellem. Quid de versibus suis loquar? In quibus modo remotas in- 55 ventiones, modo carminis elegantiam atque suavitatem, modo fa- bulas atque historias reconditas admirari licet, idque in omni ferme poematum genere. Non solum enim heroico, sed etiam elego lyrico- 56 que versu plurima cecinit, ex quibus nonnulla ad me perscripsit. Et, quanquam pro summa eius in me humanitate innumera ab eo 57 beneficia susceperim, illud tamen praecipuum existimaverim, quod me dignum arbitratus est, quem suo carmine celebraret. Videor 58 equidem mihi per eum immortalitati esse consecratus. Quid de Graecis litteris loquar, in quibus nihil saltem ex his, 59 quae ad Latinarum cognitionem pertinent, ignorat? O magna fe- cunditas animi, quae tot res diversas uno tempore comprehendere atque assequi potuit. Contulit se demum ad ius civile. At, di boni, quo fervore! 60 qua cupiditate! ut unusquisque facile coniicere potuerit eum ad summum legum apicem e vestigio perventurum. Alii otium sibi datum in fabulis, alea et spectaculis consu- 61 mebant et nunc ludo atque deambulationibus, nunc conviviis et ceteris voluptatibus tempus trahebant; hic semper inter libros versabatur, hi sibi solacium, hi omnium curarum atque sollicitu- dinum lenimen erant. Sciebat videlicet tempus rem irrecuperabi- 62 lem esse atque idcirco non in vanitatibus et illecebris, sed in op- timis potius artibus illud conterebat. Quibus studiis hoc consecu- 63 tus est, ut nullum aenigma in iure civili esset tam obscurum, nullus nodus tam implicitus, quem non solveret. Quid de suis 64 assiduis exercitationibus loquar? Quippe qui nec convivia ab

Strana 32
32 ORATIO AD ARGENTINENSES huiusmodi disciplinis vacare passus est, semper aliquid sive in poetica sive in legibus proponebat. Audiebat alios libenter pla- 65 cideque illis respondebat, recte dicta gratissimo animo suscipie- bat, prava non acriter refutabat, disputantes contra se docere po- tius quam vincere nitebatur. Malebat aliena verecunde discere 66 quam sua impudenter ingerere. Neque id ob aviditatem popula- ris aurae et ostentationem, sed ob aedificationem sui faciebat. Nam huiuscemodi artes per exercitium mirum incrementum capiunt. Ceterum quanto magis eruditionis gloriam declinabat, tanto 67 eruditior habebatur. Nec enim splendor diu latere potest, quin sua claritate prodatur. Concurrebant ad eum omnes familiares sui, nunc, qua oratione utendum sit, quaerentes, nunc, quibus argumentis aliquis oppugnandus sit, investigantes et omnia dicta eius tanquam Apollinis oracula observabant nec unquam cum eo collocuti sint, quin doctiores recederent. Incubuit postremo iuri pontificio, scilicet ut non solum ea, quae 69 ad divitias atque opes consequendas, sed etiam, quae ad animam salvandam pertinerent, edisceret. Esset enim extremae dementiae 70 ob has fluxas et caducas res tot labores ferre atque ob illud aeter- 71 num immortaleque gaudium nihil agere. Itaque multo studiosius et diligentius, quam antea fecerat, huic scientiae operam dabat et tanto celerius eo, quo tendebat, pervenit, hoc est, ad arcana ipsa et pene- tralia iuris canonici, quae adeo callet, ut nulli alteri scientiae studu- isse videatur; in his vero, quae prius didicit, adeo tritus est, ut vix credi posset eum canones unquam attigisse, ex quo profecto licet vobis magnitudinem eius ingenii atque memoriae cognoscere. Non possum hoc loco, viri Argentinenses, qui illorum insaniam coarguam, qui negant hominem in his omnibus consummatum et perfectum fieri posse. Quin immo, inquiunt, potius in nulla prorsus scientia plene quis erudiri atque institui potest, qui se tot invol- vit atque implicat. Sed dicite, quaeso, boni viri, quaenam ars Eleo Hippiae defuit, qui non modo liberalium disciplinarum scientiam prae se tulit, sed vestem, anulum et crepidas, quae manu sua fece- rat, in usu habuit atque ita se praeparavit, ne cuius alterius ope indi- geret. Gorgias quoque quaerere auditores, de quacunque re vellent, iubebat nec dubitavit profiteri se ad omnia responsurum. In qua tandem arte litteris digna Plato non excelluit? Quid Aristoteles, qui non solum ea, quae ad philosophos atque oratores pertinent, com- plexus est, sed animalium satorumque naturas omnes perquisivit? Cato Censorius idem orator, idem historiae conditor, idem iuris, idem rerum rusticarum peritissimus fuit, inter tot operas militiae, tantas domi contentiones rudi saeculo litteras Graecas aetate iam declinata didicit, ut esset hominibus documento ea quoque percipi posse, quae senes concupissent. Quae tandem doctrina Varroni aut Tullio incognita fuit? Quod, si illi, quibus haec in- venienda erant, id consequi potuerunt, cur nobis id non liceat, quibus docendis priores elaborarunt, ut illorum dumtaxat inventa nobis cognoscenda sint. Habent profecto omnes huiusmodi artes vinculum quoddam inter se atque cognationem, ut vix una sine 68 72 73 74 75 76 77 78

Strana 33
ORATIO AD ARGENTINENSES 33 altera cohaereat. Silete ergo aliquando, stultissimi homines, et 8o desinite huius divinum acumen ingenii vestri terminis metiri et po- tius peritissimorum atque gravissimorum virorum auctoritati, qui eum in amplissimam dignitatem doctoratus extulerunt, quam vestro iudicio acquiescite. Dixi pro tempore quidem multa, pro rei autem qualitate ni- 81 mium pauca de studio et doctrina sua; nunc aliqua de moribus eius mihi recensenda sunt. Quid enim de incredibili eius in Deum 82 immortalem religione, quid de pietate in parentes et sorores lo- quar? Quos omnes adeo colit atque observat, ut ne minimo qui- dem verbo eos unquam offenderit, nunquam cum eis in gratiam redierit, nunquam cum sororibus in aliqua simultate fuerit. Equi- 83 dem nefas ducit his irasci, quos amare deberet, nec id a na- tura solum, sed a doctrina etiam habet. Nam praecepta philo- sophorum ita memoria tenet, ut his non ad ostentationem, sed ad vitae cultum utatur. Quid dicam de sua in amicos observan- 84 tia? Quos adeo sibi moribus suis obligavit, ut haud facile dis- cernas, plusne eum ament an venerentur. Ita equidem comitate 85 severitatem, ita facilitate gravitatem temperavit, ut optimo cuique merito carissimus esset. Quae vero sit eius tum in omni vita, 86 tum praecipue in cibo et potu moderatio, vel ex eo apparet, quod in Italia, ubi etiam indigenae quandoque aeris intemperantiam vix tolerant, adeo prospera valitudine usus sit, ut nunquam aegrota- verit, nunquam aliquo corporis dolore affectus fuerit. Quid de sua 87 prudentia et in rebus agendis industria loquar? Quae tanta est, ut nihil eum fugiat ex his, quae ad vitae humanae institutionem atque gubernationem pertinent. Noverat enim erubescendum his 88 esse, qui ita se litteris abdunt, ut nihil afferre ad utilitatem publi- cam aut velint aut sciant; quocirca non solum litteras, sed etiam hominum negotia et consuetudines, sine quibus litterae modici fructus sunt, sibi perdiscendas existimavit. Quid nunc de sua reliqua integerrima vita, singulari modestia, 89 summa fide, continentia innocentiaque referam? Dies me profecto deficiet, si singula persequi voluero. Equidem, viri Argentinenses, 90 quanquam multa legerim, multa audiverim, nonnulla etiam vide- rim, nunquam tamen aliquem hac aetate his disciplinis ornatum, his moribus praeditum, his virtutibus delibutum cognovi. Quae cum ita sint, viri Argentinenses, non in ultimis laudum 91 civitatis vestrae iudicate, quod hunc civem peperit; si enim ali- quae urbes virum in una re excellentem genuisse magnum quid arbitrantur, quid huic faciendum erit, quae hunc virum in omni doctrina eminentem genuit? Quodsi ob virtutem et probitatem eos saepe, quos nunquam vidistis, diligere cogimini, hunc, quem praesentem intuemini, cuius mentem sensusque et os cernitis, qui- bus laudibus extolletis, quibus studiis prosequemini, qua benivo- lentia complectem ini? B. Hassensteinlus, Scripta moralia . . . (ed. B. Ryba) 3

Strana 34
BOHUSLAUS HASSENSTEINIUS MEMORIA ALEXANDRI DE IMOLA Anno domini millesimo quadringentesimo septuagesimo sep- timo die secunda Septembris in nocte mortuus est excellentissi- mus legum monarcha dominus Alexander de Tartaginis de Imola cum magno scholarium et universi populi Bononiensis dolore et solemni pompa in ecclesiam sancti Dominici delatus ibi sepultus iacet, cuius anima requiescat in pace. Natus annos LIII obiit ex febribus. XXI. anno aetatis doctor legum factus residuos XXXII 2 annos in legendo docendoque Ferrariae, Patavii et praecipue Bo- noniae non sine summa gloria transegit. Epitaphia plurima sepulchro suo affixa sunt, inter quae haec 3 annotatu digniora videbantur: Quid defles, mortale genus, mea funera? Quid tu Incusas lachrimis fata severa meis? Nonne tibi iuris sensus utriusque retectos Noscere maiores, qui latuere, sat est? Desine, nam vivo, volui qua vivere parte; Qui prius unus eram, nunc modo trinus ero. 10 Nam mea diversum discurrit fama per orbem; Nunc in me nihilum lurida turba valet. At meus exultat caelesti spiritus aula; Sentio pro meritis praemia digna meis. Hocque situm est tumulo nostri quota portio corpus. 15 Gloria Tartagini nominis unus eram. 20 Aliud. Ingenio solvit nodos et acumina legum, Consilio gentes composuitque suo. Ille hic Alexander situs est, cui digna merenti Perpetuo nomen fama perenne dedit. Aliud. Magnus Alexander toti iam cognitus orbi Tartaginae gentis carus alumnus eram. Qui docui leges et legum solvere nodos 25 Nuncque decus legum docta per ora volo. Aequavi regis laudes, dum iura revolvo; Armis hic victor, legibus ipse fui. Nunc animam superi servant, haec marmora corpus Et me vix totum bibliotheca capit.

Strana 35
MEMORIA ALEXANDRI DE IMOLA 35 30 Aliud. 40 Clarus Alexander pretioso marmore tectus Hic iaceo patriae gloria magna meae. Ambiguas docui leges et iura Quiritum Ac virtute mea notus ubique fui. 35 Haec mihi conanti Stygiis egressa tenebris Iniecit rigidas Mors inopina manus Corporeosque truci dissolvit febre meatus, Sed meus aethereo spiritus orbe manet, Scriptaque nostra volant totum sine fine per orbem. Aspice, pro meritis praemia quanta fero. 3*

Strana 36
LOCI LAUDATI. I. DE MISERIA HUMANA. 2. Plinius: Nat. hist. VII praef. 3. — 3. perhibent: ibid. VII 72.—9. Plautus: Asin. 34 — 25. dictum est: Plut. Cato mai. 9 — 32. Paulus: Philipp. 3, 9 — 35. Hieronymus: Adv. Iovinian. II 10 (p. 340 A Migne, p. 410 Bickel) — 36. Plato: Epist. VII 326 B. Cic. Tusc. V 100 — 39. Aeneas (Silvius) : In libros Ant. Panormitae commentarius l. l. c. 41 — 41. Chares : FrGrHist 125 F 19 b Jacoby, Plut. Alex. 70 — 45. Aristoteles : Eth. Eud. III 2p. 1231 a 15 —46. Haec habui etc.: Cic. Tusc. V 101 — Ede etc.: Strab. 672 C — 50. Quid enim etc.: Iuvenal. 6, 300 sq. — 51. in sacris litteris : Ge- nes. 9, 21 et 19, 31 sq. — 53. dictum: Valer. Max. VI 2 ext. 1 — 56. Flaccus: Hor. Epist. II 3, 166 sq. — 69. illud : Diog. Laert. 1 104 — 71. Plato : Legg. IV p. 7054 — 72. C. Caesar: Bell. Gall. 1 1, 3 — 73. ille: Pers. 6, 39 — 74. Livius: XXIII 18, 12 — 76. unus ex poetis: Iuvenal 3, 68 sq. — 77. Cato: De agri cult. praef. 4 — 88. Maro: Verg. Georg. II 458 — 95. Iuvenalis: I 73 sq. — 98. tradunt: Plut. Demosth. 26 — 99. poeta maximus: Verg. Georg. III 66 sqq. — 101. satirus: Iuvenal. 10, 199 sqq. — 110. apud Homerum: Il. I 249 — 112. apud Maronem: Verg. Aen. XI 152 sqq. — apud Homerum: II. XXIV 493 sqq. — 116. apud Herodotum: I 30 sqq., 86 — 117. Valerio: Va- ler. Max. Il 6, 8 — 119. apud Hieronymum: Epist. 127, 2 — 123. vanitas etc.: Eccles. 1, 14 — 127. tradunt: Plin. Nat. hist. XXXVI 78 — Plinius: ibid. XXXVI 79 — Iosephus: Antiqu. Iud. II 203 — 128. perhibent: Plin. Nat. hist. XXXVI 95 — 132. aiunt: Plin. ibid. XXXVI 66 — 143. plus aloes etc.: Iu- venal. 6, 181 — 159. Fraterno etc.: Lucan. 1 95 — 160. Papinius: Stat. Theb. I 1 sq. — 175. ait: Macrob. Comm. in Somn. Scip. 1 10, 16 — 176. inquit: Valer. Max. VII 2 ext. 5 — 178. Augustinus: Confess. VI 6. 1I. 12 — 179. casta est etc.: Ovid. Amor. I 8, 43 — 180. Intolerabilius etc.: Iuvenal. 6, 460 — 181. Lis est etc.: Ovid. Heroid. 15 (16), 288 — 183. Hieronymus: Adv. lovinian. I 47 (p. 313C Migne, p. 388 Bickel) — 184. in Meroe: Iuvenal. 13, 163 — 195. Platonem: in Euthydemo pass. — Dion: Orat. IV 35 (p. 62, 12 Arnim) — 196. Origenes : In Exodum hom. IV 6 — 204. Persius: Choliamb. 4 — apud Ciceronem: De nat. deor. II 67 — 205. Celsus: Medic. I2, 1 — 207 Aristoteles: Procop. Bell. Goth. 1V 6, 20 — 209. Plutarchus: De vita et poesi Hom. I 4 — 213. Paulus: Rom. 12, 3—217. Galienus: Galen. De plac. Hipp et Plat. V 433 — 220. Iosephus: Antiqu. Iud. XVII 169 — 227 in hi- storia Longobardorum: Blondus Flav. Hist. dec. I lib. VIII — 232. Salomon: Proverb. 17, 22 — 234. Livius: XXII 7, 13 — 235. Plinius : Nat. hist. VII 184 — Valerius : IX 12, 8 — 240. sacrae litterae : II (IV) Reg. 6, 25 — 244. Thu- cydidi: II 49 sqq. — Lucretio: VI 1138 sqq. — 249. Eusebius: Hist. eccl. VIII 12, 6 sq. — 253. memoriae proditum est: Plin. Nat. hist. VII 92 — 257. scribit Varro: Plin. Nat. hist. VIII 104 — 265. iuxta Hesiodum: Opera 289 — 269. Plato: Legg. IV p. 712B. II. — DE AVARITIA. 9. Apud Terentium: Andr. 74 sqq. — 13. inquit: Gell. Noct. Att. 1 8, 5 —18. satirus: Iuvenal. 1, 56 sq. — 26. Ciceronis ora- tiones: in Verr. pass. — 27. Cicero: Pro Cluent. 32 — 28. Apud Maronem: Verg. Aen. III 55 sq. — 30. Annaeus: Lucan. IV 819 sq. — 46. aiebat: Scr. hist. Aug. Antonin. Pius 9, 10 — 49. Baptista . . . cecinit: Baptista Mantua- nus, De suorum temporum calamitatibus, Bononiae 1489, lib. III — 50. Flac- cus: Hor. Epist. 1 1, 53 sq. — 52. inquit: Diog. Laert. VI 51 — 58. credide- rim : Hieronym. Epist. 22, 39, 4 — 59. Plato: Legg. V 743 C — 60. Paulus: I Tim. 6, 9 — Dominus: Matth. 19, 24 — 64. Aristoteles: Metaph. II p. 981 b 23 — 66. ille: ? — 69. inquit: Cic. Cato mai. 43 — 71. aiebat: ibid. 41 — 73. ut dicitur: Cic. Lael. 19, Colum. XI 1, 32 — 77. Plautinus ille Eu- clio: Autul. 114 sq. — 79. inquit: Cic. Tusc. V 97 — 81. inquit: Plut. Apo- phth. 174 A — 84. poeta maximus: Verg. Georg. II 467 sqq. — 86. aiebat: Cic. Tuc. V 92 — 87. apud Xenophontem: Hiero 1 sq. — 88. Firmiani ver- bis: Lactant. De ira dei 23 — Iuvenalis: 13, 193 sqq. — 95. Diodorus : III

Strana 37
LOCI LAUDATI — SCRIPTURA 37 7, 1 sq. — 97. apud Herodotum : IV 64 — 98. Legimus: Hieronym. Adv. Io- vinian. II 7 (p. 335BC Migne, p. 403 Bickel) — 99. memoriae proditum est: Iustin. XVIII 5, 3 — 101. Thucydides: I 5, 1 — 103. Cicero: Tusc. III 3 — 106. illud Flacci: Hor. Serm. 1 1, 66 sq. — 109. inquit: Hieronym. De virg Mariae 12 C — 110. Lactantius: Inst. III 18 — 115. putant: Plut. Caes. 55 — 116. Hieronymus: Chron. ad a. 2333 (p. 230, 12 Helm) — 124. Cicero: De off. 1 68 — 129. Dominus: Matth. 5, 3 — Salomon: Proverb. 30, 8 — 130. illud Menandri: fg. 83 Kock (Stob. Floril. 93, 21) — Petrus apostolus: Actus apost. 8, 19 sq. III. — DE FELICITATE. 13. Seneca: De brev. vitae 2, 4 — 19. ut ipse ait: Apul. Apol. 18 — 21. meliore luto etc.: Iuvenal. 14, 34 sq. — 25. Per- sius: Choliamb. 10 sq. IV. — DE PHILOSOPHORUM NUGIS. 7. Lucretius: II 651 (Lactant. De ira dei 8, 1) — 12. sacrae litterae: Paul. Rom. 8, 6 sqq. — 13. Epicurus... inquit: Diog. Laert. X 6 — 15. Plato : Res publ. 457 C, 451 E (Lactant. Inst. III 21, 4) — 16. Zenon . . . dicat: Cic. pro Mur. 61 — 17. Thales: Arist. De anima 405 a 19 — Anaxagoras . . . ait: Diog. Laert. II 12 — 19. Democritus: Plin. Nat. hist. X 137 — 20. Xenophanes: Lactant. Inst. III 23, 12 —21. Ci- cero: De divin. II 119. ORATIO AD ARGENTINENSES. 12. Platonem : Lactant. Inst. III 19, 17 — 14. unus ex poetis: Ovid. Met. XIII 140 sq. — 16. nullam capitaliorem etc.: Cic. Cato mai. 39 — 34. proverbium: Quintil. Inst. Or. I 1, 19 — 74. Eleo Hippiae etc.: Quintil. Inst. Or. XII II, 21 sqq. — 88. ita se litteris etc.: Cic. pro Arch. 12 — 92. ob virtutem etc.: Cic. Lael. 28. SCRIPTURA. Quam scripturam Bohuslaus adhibuerit, e paucis verbis in R (cf. Introd.) manu eius exaratis cognoscí potest, unde eum Italorum* vestigia prementem partim novam secutum esse (aetas, aequus, patriae meae, quae, haec, solem- nis, cognitus), partim medii aevi retinuisse (bononie, hec, ethereus, ymola, stigius, porcio) comperimus. In codice U et in editionibus s et p scriptura maxima ex parte mediaevalis occurrit (hereo, Cresus, pyrata, Cyneas, amicle, Tucidides, peccunia, affrica, allexander, avaricia, ambicio, betha, cathena, Cho- rintius, teatrum, Tessalia, exanguis, quom, contempno, alia), attamen non semper sibi constat (tolerandum—intollerabilis, fas—phas, exalasse—exhau- riebat, alia). Th. Mitis nostrae scripturae propior erat, sed ne is quidem eandem semper servavit (sidus—sydus, fas—phas, carus—charus, viator—uiator, alia). Utilitati et aequabilitati cedentes scripturam in scriptorum antiquorum ope- ribus edendis adhibitam maximam partem restituimus, sed nonnulla saeculo XV. ubique occurentia (baccalaurius, faenisicium, benivolentia, valitudo, emo- limentum, unquam, ciniphes, Galienus, Sylla, Xerses, alia) mutanda esse non censuimus. * Cf. R. Sabbadini, Il metodo degli umanisti, Firenze, 1922, p. 4 et sq.

Strana 38
ANNOTATIONES CRITICAE. In variis lectionibus afferendis fere omnes, quae ad scripturam attinent, negleximus; librariorum et typothetarum menda manifestissima omisimus. cf. (confer), in err(atis), om(isit, -erunt), omn(es), s(ive) I. — DE MISERIA HUMANA — Epistula dedicatoria. - Umt - Tit. De miseria humana. Epistula dedicatoria] om. omn. - 1. Bohuslaus a Lobkowitz et in Hassensteyn m, om. 1 - Mellerstat mt - quia mi - 3. Id multis indiciis perspexi tum antea mi - quam nuper ft - 4. etiam om. mt De miseria humana - Umha - Tit. om. U, D. Bohuslai Hassensteynii a Lobkouitz etc. opusculum de Miseria humana e deprau(v)atissimo codice ex- ceptum (exceptum] descriptum h) mha - 2. originem nostri mha - 4. Excipiunt eum mha - 5. se animalium—existimat] animal—existimatur mha - 6. nec mha — ingredi] ingerendi mha - sumendi mha — illius] ipsius mha - 7. eis] his U - 10. suum] eius mha - sunt ma - nimis reprehenduntur mha - 11. esset] est mha - qui quia m - 13. potestatique] et potestati mha - 14. ceterisque] et ceteris mha - nec—nec mha - 16. iniuriaque] iniuriave mh, iniuriare a - 20. parum mha - arrisit U - 21. ostendit mha - 22. rursum U - in tantum] interim mha - 26. miseros mha - 27. dissiparunt mha - 28. effluxerunt mha - 31. etiam] esse in err. h - 33. Creta Chioque] Cretachioque (Creta Chioque in err.) m, Creta- que a - peregrinis mha - 35. ait Hieronymus mha - 36. sit om. U - quid censemus] multo minus mha- cupedinoris que U - unquam futurum] sperarim unquam fructum mha - vina mha - 37. virginibusque] et virginibus mha - 41. Chares] Marius mha - 45. collum] guttur U - 46. multa] muta U - 47. expetenda U - 48. extabescunt U -52. mero] vino mha - regiam] reginam mha -intendi mha - Clitum quoque] Clitumque mha - 53. est om. mha -54. hic om. mha - 56. Nec mha - 58. dio mha - 60. eas om. mha-spes] opes mha - 61. fasque om. mha - tentas mha - prorsus ridebere] insanire prorsus videbere U - 63. percutiuntur securi U- Pannonio U - 65. sunt alii U - agunt id—fraudibusque mha - 66. peierant mha- 67. oras] terras mha - plerique mha - 68. versum U - submersa] periisse U - 69. Anachoris U - vivant m, vivant (viverentne in err.) h, vivantne a - 70. ipsi solum mha - 71. quoniam] quia mha - gignunt] gignunt homines (homi- nes expunxit U2) Um - et] et qui mha - 72. quod (Caes. Bell. Gall. 1 1, 3)] quia U - atque ea quae (Caes. ibid.)] et quae U - 73. hoc] id mha - 74. ab externis mha - quod] quae mha - annibalis U, animalibus mha - exercitu] exercitatis mha - nos magis mha - 75. est om. mha - 76. rechedipna (corrup- ta lectio codd. Iuvenal. 3, 68*)] recidipna m - ceromatico] tereomatico m, cereomatico h, cerematico a - 77. cur] cum ma - 79. propagantur] purigantur mha - dum] cum mha - 80. enim om. mha - 83. ex] e mha - eo om. mha - maximi est] maxime necessaria U - 84. ex terra] extra mha - 85. her- bescente mha - stipulam refastigiata mha - 86. plerumque mha - subitum gelu adurit] subito gelu arent mha - 87. maleficarum mulierum U - 88. ego tamen om. mha - 91. hunc] hic nunc m, hunc nunc a - gravitate om. mha - comparari mha - 92. sint mha - alioqui mha -iustissima etiam mha - 94. ambicioni m - 95. Notat U - 96. tibi fato] fato aliquo mha - 98. neminem] non mha - 99. iuventute mha - parum mha - lubet mha - incommoda] com- moda m - 100. fere om. mha - compaginesque mha - 101. Satyrus U, saty- ricus mha - 103. servorum auxilio mha - Antigenidae] Artigenidae ma - 107. omnia] aut mha - 108. obiciunt] coniiciunt U - 112. illud] id mha - 114. vir- tutem numerumque mha - 116. agnovit] cognovit mha - 117. Cea] a mha - celebratur] commendatur mha - exemplo] eo uno mha - imitanda mha - 118. * Cf. Petrum Crinitum (Angeli Polititani et aliorum virorum illustrium epistolarum lib. XII., Basileae 1522., p. 490.) Alexandro Sartio scribentem: In hoc autem loco (sc. Iuvenalis) Re- cydina vulgo legitur, sed Plutarchus in Symposiacis de Trechedipna veste meminit.

Strana 39
ANNOTATIONES CRITICAE 39 agantur mha - 119. mori posse mha - 120. laudantur mha - 121. nobis eam mha - adimant] adiiciant ma, abiiciant h - 124. primum si placet mha - quam —calamitosamque] quantum calamitosam mha - 125. lignorum U, tignorum- que h - 126. Galliae om. mha - 127. nec mha - 132. a viginti milibus ho- minum factum (conf. Plin. Nat. hist. XXXVI 66)] 150 pedes altum et 24 la- tum factum mha - 134. excindendis ma - surgendis ma - 139. et quicquid mha - profusae mha - 141. veritatem mha - 142. existimat beatos mha - pur- pura cubare et culcitra mha - 143. Diomedes (cf. Ps. Acron. Schol. Hor. Carm. III. 1, 17 cod. I)] Democles ma, Damocles h - regium hunc mha - 144. tandem] ta- men ma - 145. impositis] insolitis U - 146. tantum] tam mha, tanta in err. h - omnis om. mha - administretur res publica mha - 147. eum] regem mha - 148. Si autem tractant arma mha - 149. parvum] parum ma - 151. hominum genere mha - 152. regem om. U - 156. Smidrigallum U, Sinbrigallum mha (Svidri- gallum Ryba) - ursa cf. Aeneae Silvii Hist. rer. ubique gestarum c. XXVI.] Ursa omn. - 158. Wladislaum qui mha - 163. Pasaitem] Baiazetem mha - Zyzimum] gnismunnum U-Turcarum cf. 173. et 322 ] Turcorum omn.- Zyzimus] gnismun- nus U - 164. Tuneti mha - patruelisque mha - 166. et gladio, ut pater] aut gla- dio aut per hostes mha - 169. gelria U - 170. omnes — 171. regum om. ma, omnibus nota sunt. Adde id, quod de h - 172. loachimo mha - 173. Pasaites Baiazetes mha - Turcorum mha - Tamberlano s. Tanberlano mha - 175. contigitim - ut ait—putabat om. U - quemquam] quisquis ma, si quis h - ad- spiraret mha - 178. omnium ma - e mha - 179. inquit mha - pudicam—180. Ducam om. mha - 181. Ducam inquit mha - pudicitiae] pudicitiae. Pulchro enim omnes inhiant, pulchrum omnes quaerunt, amant, desiderant, unde xákkos, quod omnes ad sese vocet a - 183. aureolum] Aurelium U, aureum mha (au- reolum Ryba) - conquiri] comparari mha - addit insuper mha - 184. Huic— natam] Nam mha - cancer] carcer m - 185. Nec mha - cum] quom U, quae mha - 186. sint mh - procedat mha - acceptiorque] aptiorque mha - 191. etiam om. mha - 192. quam—miseriis om. a - subiecti sunt mh - 193. do- navit ma, donarit h - forcepsne—fuerit (cf. Sen. Ep. 90, 13) om. mha - 198. lineos m - id] illud ma - 199. est cura mha - quem] quaerere quod mha - 201. absides] apices mha - 202. iurisconsultorumque mha - 204. hoc est mha - 207. aliis om. U - alioquin] aliquando ma - 208. se—potest om. mha - Eu- rippus ait mha - 209. Homerus U - 212. innumerosque] multosque mha - 214. vi- dentur scioli mha - 215. Aquatem U - inter quos. quo] et quod Uma, et quo h (inter quos, quo Ryba) - ad quae] se mha - astringuntur convenit] astringitur convenit U, astringi non negant mha - 216. addo] adeoque mha - inter cu- tem] inter cutem fusam U, intercutem mha -217. Galenus mha - 219. Scylla U - 221. Gugtsteynius mha - expiravit U, obiit mha - Sigana U, Susanna mha (Siguna Ryba) - nulla maritalis] nec mortalis mha - 222. alii] om. mha - 223. At] om. U - 225. minus] minime mha - uxore] ab uxore mha - 226. potione] veneno mha - 227. Hemelchiclis] Helmige mha - auxilio om. mha - Alboni- um Umh - 231. in qua morabatur] immorabatur qua mha - 235. Q. Heterium (cf. codd. Plin. Nat. hist. VII 180) Aetherium mha - 236. ruinaque] casu rui- narum mha - 2.8. in om. U - 240. 1d—continent om. mha - 241. Tunetam m, Tunetum ha - convexissem - una (cf. 3.)] uno mha - 242. macie confectum om. mha - grana] varia genera mha - 244. autem om. mha - 245. paucos— annos mha - ea om. mha - 246. thaurum U, Tauri mha - atque—eiusmodi om. mha - 247. ita om. mha - enim om. mha - laxato U - Mettium Fufetium cf. Gell. Noct. Att. XX I, 54] metium suffetium U, Mec(t)ium Suffec(t)ium mha - 249. qui] quia mha - candentis mha - 250. Palum] Paululum mha - adigi] aduri mha - 251. et in mha - bestiis om. mha - 252. imperium om. mha - Atheniensium caedes mha - Gottos Umh - dedantur m - 255 arenis (cf. He- rodot. III 26)] armis mha - 258. murum U - esse om. U - 259. I om. U- es] es manifestae (e 262.) mha - 260 haec] hoc mha - fortassis mha - cele- brant mha - 262. Manifestum om. mha - corporis fortunaeque] corporisque mha - 264. rerum humanarum om. mha - 265. circa eam mh, circa eum a - 266. is demum] idem mha - 267. nisi] si mha - fuerimus] non sumus mha - 268. contagione] cogitatione mha - 269. sententias imprudens mha - 270. Haec mha - immortalesque] nos qua est misericordia mha - post 270. Opus-

Strana 40
40 ANNOTATIONES CRITICAE culum de miseria humana editum a Bohuslao de Lobkowicz et Hasystein feliciter explicitum est U, Amen mha II. — DE AVARITIA - pm - Bohuslai Boemi Baronis de Hassenstayn Libellus de Avaricia p, Eiusdem D. Bohuslai ad Joannem Sturnum libellus de Avaritia m - 3. debere nos m - 13. persolvisset m - 14. quando iam] quoniam m - 16. scire] nescire m - 18. Satyrus p, Satyricus m - 19. hoc p -25. homo om. m - 29. Septimuleius cf. Valer Max. IX, 4, 3] Septimi- us pm - Opimius cf. ibidem] optimus pm - 32. Eriphila p, Eriphyle m - 35. Hlucens p - 46. minimeque m - 58. quam] qua m - 61. Quin m - virtute p - 64. item om. m - 66. revelli p - 67. dedit m - 76. latronum m - 77. aule p, ollae m - 81. iam] tam p - 83. quanta m - 86. foret p - capere p - 88. Firmani p - 90. affirmarim m - 101. latrocinea p - 103. et om. p - 106. Quod] Quia m - 108. ii] hii p, hi m - 116. quo—fuit om. m - 121 Atqui m - 124. si habeas] sin habeas m - 128. Et om. m - 130. ei] et m - insipientes p - Vale om. m III. — DE FELICITATE - m - Eiusdem fragmentum de Felicitate - 9. Herillus] Chaerilus - pere- peregrinatos - 25. Democratem (sic) - ...] Cae- tera desiderantur. IV. — DE PHILOSOPHORUM NUGIS - Unt - Titulum om. U, Cui- dam s. d. nt - 1. is] hi nt - putabantur nt - contulissent nt - 3. enim] nem- pe t - delirat] dixerat nt - summa] firma nt - 7. promeritis cf. Lucr. II 651] pro meritis omn. - 12. hominum nt - 13 quod] quid nt - quae] qui n -ocu- lum n - 16. Ženo nt - 21. absurdi nt - post 21. Vale nt ORATIO AD ARGENTINENSES - sm - Bohuslai Bohemi Oracio ad Argentinenses in genere demonstratiuo pro Petro Schotto Argentinensi s, Eiusdem oratio pro Petro Schotto Argentinensi m - 5. quo] quod m - 13. at- que om. m - 24. Parisium m - 42. Parisiis m - 47. re om. m - 53. permanet s - 59. Latinorum m - 71. adeo detritus s - possit m - 72. hoc loco prae- terire m - 74. Helio hippio s - annulum m, annum s - 81. sua] Petri m - 85. optime s - post 92 Dixi m MEMORIA ALEXANDRI DE IMOLA - R - Titulum om. - 1 Millesimo- quadringentesimoseptuagesimoseptimo - septembris - innocte - Mortuus - Alex- ander - tartaginis - ymola - scolarium - bononiensis - dominici - inpace - 2. Aetatis - docendo que - ferarie, patauii - precipue bononie - 12. celesti - 13. premia - 14. Hoc que - porcio - 15. tartagini - 18. composuit que - 19. alexander - 20. perhenne - 22. alexander - 23 Tartagine - charus - 25. Nunc que 29. bibliotecha - 31. alexander precioso - 33. quiritum - 35. Hec - sti- giis - 36. mors - 37. Corporeos que - 38. ethereo - 39. Scripta que - 40. premia

Strana 41
INDEX NOMINUM Compendia: A — De avaritia, F = De felicitate, Im — Memoria Alex- andri de Imola, M — De miseria humana, O P — De philosophorum nugis. Absolon M 167 Academici Ph 20 Acestes M 193 Achilles M 193 Aegaeum mare M 68 Aegyptii M 161 196, A 64 Aegyptus M 68 127 132 170 245 A 82 Aeneas (Silvius) M 39 Aeneas (Troianus) M 193 Aeschylus M 231 Aesculapius M 244 Aesopus A 11 Aethiopes A 95 Aethiopia M 255 Africa M 164 241 244 Agathocles A 23 Agrippa v. Menenius Agrippina M 226 Alani M 252 Albertus (Magnus) M 215 Albertus (VI.) in Austria M 162 Albertus (IV.) in Bavaria M 162 177 Alboinus M 227 Alcman M 219 Alexander Magnus M 41 52 136 152 247, F 17 Alexander Pheraeus M 225 Alexander de Tartaginis de Imola Im 1 19 21 31 Amphiaraus A 32 Amphion M 104 Amyclae M 256 Anacharsis M 69 Anaxagoras F 10 P 17 Andria A 9 Angli M 174 Annaeus v. Lucanus, Seneca Antigenides M 104 Antipater F 17 Antisthenes A 114 Antonius triumvir M 43 Apelles F 25 Apollinaris M 212 Apollo O 68 Apuleius (Platonicus) F 19 Aquinas v. Thomas (Sanctus) Archytas Tarentinus A 70 Argentinenses, viri O 1 5 40 51 72 90 91 Aristides lustus M 91 A 121 Aristippus Cyrenaicus M 47 P 12 Oratio Argentinenses, Aristoteles M 45 207 208 A 64 P2 O 76 Aristoxenus M 199 Armenia M 237 Artaxerses (Artaxerxes) A 81 Asia M 128 129 173 244 Asisias v. Franciscus (Sanctus) Assyrii M 46 252 Athenae M 133 A 121 Athenienses M 244 252 Atheniensis. (Plato) O 12 Athos M 1 Atticus v. Zenon Augustinus (Sanctus) M 178 222 Austria M 63 162 Babylon M 133 Bactriani M 3 Baptista (Spagnuoli, Mantuanus) A 49 Barba rubra v. Fridericus Caesar Bavaria M 162 168 Bavarus, Albertus M 177 Belgae M 72 A 46 Bessus M 247 Boemia M 177 Bohuslaus v Lobkowicz Bononia O 48 Bononiensis populus Im 1 Brandemburgensis, Fridericus M 177 Bruti (homines sicut L. Iunius Brutus) M 2 Caesar, C. lulius M 72 253 256 A 30 Cambyses M 255 Carmelitana religio A 49 Carolus Belgarum dux A 46 Carthaginienses M 252 Carthago M 133 Cato Censorius M 77 O 77 Cato Uticensis M 42 256 A 110 Cea mulier M 117 Celsus M 205 Censorius, Cato (v. Cato) O 77 Chares M 41 Chius M 33 68 Christiana religio M 211 — theologia 24 Christianae naves M 241 Christiane M 17 Christiani M 117 163 A 116 125 

Strana 42
42 INDEX NOMINUM Christianus homo M 215 P 3 Christophorus in Bavaria M 162 Cicero, M. Tullius M 204 A 26 27 103 124 P 21 O 78 Cicero, Q. M 44 Cimbri M 252 Cineas A 68 Claudius Caesar M 189 226 Clitus M 52 Constantinus M 229 Corinthii A 13 Cornelius Gallus M 235 Cornelius Rufus M 224 Crassus A 85 Crates Thebanus A 114 F 16 Creta М 33 Creticus M 39 Crispus (Constantini filius) M 229 Croesus M 116 A 112 Curio A 30 Curius M 91 A 112 Cynicus, Diogenes A 86 F 18 Cypriae virgines A 99 Cyprii M 161 Cyprus M 33 Cyrenaicus, Aristippus M 47 P 12 Cyrus M 116 Damocles v. Diomedes Danae A 8 Darius M 152 247 A 79 David rex M 167 Delphicum oraculum A 51 Democrates F 25 Democritus F 14 P 2 19 Demosthenes M 98 A 13 Deus M 269 P 3 7 0 82 Diagoras P 4 Diana M 128 А 109 Dicaearchus P 8 Diodorus (Cronus) M 210 Diodorus (Siculus) A 95 Diogenes Cynicus A 86 F 18 Diomedes (Damocles) M 143 Dion (Chrysostomus) M 195 Dionysius Siciliae tyrannus M 143 233 Dominicus, Sanctus Im 1 Dominus (lesus Christus) A 60 129 Eleus v. Hippias Ephesia Diana A 109 Ephesus M 128 Epicurei A 72 Epicurus A 83 P 4 13 Epidaurus M 244 Epirotae A 69 Erillus v Herillus Eriphyla A 32 Estensis, Hercules M 165 Estensis, Nicolaus M 165 Fabricius (C. Luscinus) M 91 A 68 69 112 Ferraria M 165 Im 2 Firmianus v. Lactantius Flaccus v. Horatius Flora A 12 Franciscus Asisias (Sanctus) A 113 Fridericus (III.) imperator M dedic. 2 Fridericus (V.) in Austria M 162 Fridericus Brandemburgensis M 177 Fridericus Caesar cognomento Barba rubra M 237 Fufetius, Mettius M 248 Galeatius v. Sforza Galienus (Galenus) M 217 Galli M 72 A 30 Gallia M 126 252 Gallus v. Cornelius Gela M 231 Geldria M 169 Genuenses M 126 252 Gorgias O 75 Goricia M 38 Gothi M 252 Gracchus, C. A 29 Graeca historia A 121 Graecae litterae O 59 77 Graeci A 59 101 Graecia M 129 Graius sanguis A 25 Gutsteinus Burianus (magister came- rae regni Boemiae) M 221 Gyara M 95 Hannibal M 74 252 Hassystein M dedic. 1 Hebraei A 53 Heli sacerdos M 223 Heliogabalus A 19 Hemelchicles M 227 Henricus (VII.) princeps Romanus M 153 Hercule, me O 5 Hercules v. Estensis Herillus (Erillus) F 9 Herodes M 220 Herodotus M 116 A 97 Hesiodus M 265 Heter(e)ius, Q. M 235 Hieron A 87 Hieronymus M 35 119 183 A 116 Hierosolyma M 240 Hippias Eleus O 74 Euander M 112 Euclio Plautinus A 77 Euripus M 208 Europa M 244 Eusebius Caesariensis M 212 249

Strana 43
INDEX NOMINUM Hispania M 236 252 257 Hluceus (Hlucky) Ioannes A 35 Homerus M 110 112 209 Horatius (Flaccus) M 56 A 50 106 Hunni M 252 Imola, Alexander de Im 1 Indi A 96 98 loachim rex in ludaea M 172 Ioannes Hispaniae ulterioris rex M 236 Ioannes v. Hluceus, Lobkowicz, Muller, Scotus, Sforza Iosephus (Flavius) M 127 220 Israheliticus populus M 127 Itali M 40 Italia M 126 25? 256 O 86 Italica cena M 36 luba A 115 F 23 ludaea M 172 ludas A 47 lugurtha A 31 luppiter A 8 lustus v. Aristid luvenalis (satirus) M 95 101 A 18 82 Lacedaemonii M 252 Lactantius (Firmianus) A 88 110 116 Lais A 13 Latina lingua A 117 Latinae litterae O 59 Leucippus P 2 Libya M 256 Litvani M 156 Livius M 74 234 Lobkowicz, Bohuslaus de M dedic. 1 Lobkowicz, loannes de M dedic. 3 Longobardi M 227 Loth M 51 Lucanus (Annaeus) A 30 Lucretius M 244 Ludovicus in Bavaria M 168 Lysippus F 25 Macedo, Philippus M 152 Macedones M 41 252 Marcus v. Cicero Maro v. Vergilius Marsyas M 104 Martinus v. Melerstat Massagetae A 98 Mathias Pannoniae rex M 63 A 35 Maximilianus rex (II.) M 158 Medi M 252 Mediolanensis 5 quidam (Novellius Tor- quatus) M 44 Mediolanum M 157 166 Melerstat, Martinus M dedic. 1 Memphis M 127 245 Menander A 130 Menenius Agrippa A 122 43 Meroe M 184 Messalina M 189 Mettius v. Fufetius Milesia mulier A 27 Minerva M 204 A 73 Moravus, Swatoplucus M 177 Mors Im 36 Muller, loannes de Rasteten (ecclesiae Tanbachensis vicarius) O 1 Musae M 204 Nero A 19 Nestor M 110 Nicolaus v. Estensis Nilus M 127 Noe M 51 Novellius Torquatus v. Mediolanensis quidam Oceanus P 18 Opimius A 29 Origenes M 196 212 Orpheus M 104 Pannonia M 63 Pannonii proceres M 155 Pannonius, Mathias A 35 Papinius (Statius) M 160 Parisium O 42, Parisius (indecl.) O 24 Parthi A 48 Parthus, Tamerlanus M 173 Pasaites (Baiazid) Turcarum rex (L) M 173, (IL) M 163 Patavium Im 2 Paulus (apostolus) M 32 213 A 59 Pausanias (Philippi satelles) M 152 Peripatetici A 72 F 4 P 2 Persae M 52 116 136 152 252 A 86 Persis M 170 Persius M 204 F 25 Petrus apostolus A 130 Petrus (rex Cypri) M 161 Petrus v. Schottus Phalaris M 246 Pheraeus v. Alexander Pherecydes M 219 Philippus Macedo M 53 152 Philoxenus M 45 Pirene M 204 Plato M 36 71 195 269 A 59 F 10.15 P 10 15 O 12 76 Platonicus, Apuleius F 19 Plautinus, Euclio A 77 Plautus M 9 A 117 Plinius (Maior) M 2 127 235 Plutarchus M 209 Polonia M 177 Polycletus F 25 Polydorus A 28 Polymnestor A 28 

Strana 44
44 Pompeia lex M 246 Posidonius P 18 Priamus M 112 114 Ptolemaeus A 82 Publicola v. Valerius Pucinum vinum M 39 Pyrrhus A 68 69 123 Pythagoras M 18 P 10 Quirinus M 76 Quirites Im 33 Rasteten (Rastadt Badae) v. Muller Rhodope A 11 Roma M 126 159 A 123 Romana civitas A 122, res publica A 30 Romani M 42 76 234 244 248 252 A 12 Romanus, Henricus VII. princeps A 12, populus M 153 Rosimunda M 227 Rubrum mare M 137 Rufus v. Cornelius Salomon M 91 232 A 58 129 Samaria M 240 Saraceni M 64 237 252 Sardanapallus M 46 A 113 Schottus, Petrus O tit. 6 8 13 Scipio A 46 Scotus, loannes M 215 Scythia A 97 Sedechias rex in ludaea M 172 Seneca (Annaeus) F 13 September Im 1 Septimuleius, L. A 29 Sforza, loannes Galeatius M 166 Sforza, Maria Galeatius M 157 Sicilia M 143 231 A 23 26 Sicula aula M 175 Sigismundus (rex Hungariae) M 165 Siguna (de Ortenburg, Gutsteini con- iunx) M 221 Simon magus A 130 Simonides A 87 Socrates M 195 Solon M 116 Sophocles M 233 Spagnuoli v. Baptista Statius v. Papinius Stoici A 72 110 Sturnus, loannes A 1 Stygiae tenebrae Im 35 Svidrigallus M 156 Swatoplucus Moravus M 177 Sylla (Sulla) M 219 Syracusana cena M 36 Syri M 161 Syria M 170 INDEX NOMINUM Tamerlanus, Parthus M 173 Tarentinus, Archytas A 70 Tartagina gens Im 23 Tartaginis, Alexander de, Im 1 Tartaginum nomen Im 15 Tempe A 84 Terentius A 9 Teutones M 252 Thales P 17 Thebani M 160 — proceres F 16 Thebanus (Crates) A 114, (Plato non Thebanus) O 12 Theodorus (Cyrenaeus) P 4 Theophrastus M 183 Thessalia M 257 Thomas Aquinas (Sanctus) M 215 F 24 Thraces M 260 Thracia A 28 Thucydides M 244 A 101 Tiberius A 19 Titan F 21 Titus M 240 Torquati (homines sicut T. Manlius Torquatus) M 229 Torquatus, Novellius v. Mediolanensis quidam Trasumenus lacus M 234 Tullius v. Cicero Tunes M 164 241 Turcae M 64 163 173 252 Tyrus insula M 136 Ulricus Goriciae comes M 38 Uticensis, Cato (v. Cato) A 110 Valerius (Maximus) M 117 235 Valerius Publicola A 122 Vandali M 252 Varro M 257 O 78 Venetum, aerarium A 25 Venus M 19 50 102 235 A 99 Vergilius (Maro) M 88 112 A 28 Verres, C. A 26 Vespasianus A 44 Wenceslaus (IV.) rex Boemiae M 155 Wladislaus (Il.) rex Hungariae et Boe- miae M 158 A 35 Xenocrates F 17 Xenophanes P 20 Xenophon A 87 Xerses (Xerxes) M 136 Zenon Atticus P 16 Zoroaster M 3 Zyzimus (Jem) M 163