z 143 stránek
Titul
I
II
III
IV
Předmluva
V
VI
Obsah
VII
VIII
Edice
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
Doslov
134
135
Název:
Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV.
Autor:
Zeumer, Karl
Rok vydání:
1908
Místo vydání:
Weimar
Počet stran celkem:
143
Počet stran předmluvy plus obsahu:
VIII+135
Obsah:
- I: Titul
- V: Předmluva
- VII: Obsah
- 1: Edice
- 134: Doslov
upravit
Strana I
Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. Von Karl Zeumer. Zweiter Teil: Text der Goldenen Bulle und Urkunden zu ihrer Geschichte und Erläuterung. Weimar Hermann Böhlaus Nachfolger 1908
Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. Von Karl Zeumer. Zweiter Teil: Text der Goldenen Bulle und Urkunden zu ihrer Geschichte und Erläuterung. Weimar Hermann Böhlaus Nachfolger 1908
Strana II
Quellen und Studien zur Verfassungsgeschichte des Deutschen Reiches in Wittelalter und Neuzeit. Herausgegeben poil Karl Zeumer. Band II, Heft 2. Seumer, Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. Zweiter Teil. Weimar Hermann Böhlaus Nachfolger 1908
Quellen und Studien zur Verfassungsgeschichte des Deutschen Reiches in Wittelalter und Neuzeit. Herausgegeben poil Karl Zeumer. Band II, Heft 2. Seumer, Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. Zweiter Teil. Weimar Hermann Böhlaus Nachfolger 1908
Strana III
Karl Zeumer, Die Goldene Bulle Raiser Karls IV. Zweiter Teil. (Quellen und Studien Band II, Heft 2.)
Karl Zeumer, Die Goldene Bulle Raiser Karls IV. Zweiter Teil. (Quellen und Studien Band II, Heft 2.)
Strana IV
Strana V
Vorwort. Nachdem die ursprüngliche Absicht, den Text der Goldenen Bulle nebst wenigen Urkunden der Abhandlung als Anhang anzufügen, aufgegeben war, ergab sich die Möglichkeit, den Gesetzestext mit einem bescheidenen Apparat von Anmerkungen und Varianten auszustatten und auch die Urkundenbeigabe zu einer etwas größeren Sammlung zu erweitern. Über den Ab- druck des Gesetzes selbst, seine Bedeutung und seine Grundlagen habe ich in der vorangestellten Vorbemerkung das Nötige mit- geteilt. Zu den Urkunden sei hier noch folgendes bemerkt. Die Sammlung erhebt nicht den Anspruch, ein annähernd voll- ständiges Urkundenbuch zur Goldenen Bulle zu sein. Nur die allerwichtigsten für die Entstehung und Erläuterung des Gesetzes und namentlich die für die Textkritik desselben in Betracht kommenden Stücke sind allein aus sachlichen Gründen auf- genommen, während außerdem nur noch solche ihres Inhalts wegen in Betracht kommenden Stücke Aufnahme fanden, die bisher noch gar nicht oder doch nur ungenügend oder an schwer zugänglichen Orten gedruckt waren. In allen Fällen ist dem Abdruck die beste Überlieferung zugrunde gelegt. Die meisten Stücke konnten nach den Originalen gegeben werden; wo das Original fehlte, wurde der Text mit Hilfe der gesamten sekun- dären Überlieferung nach kritischen Grundsätzen hergestellt. Mit älteren Drucken mußte ich mich in zwei Fällen begnügen, wo deren handschriftliche Vorlage verloren war. In zwei anderen Fällen (Nr. 11 und 14) aber, wo die handschriftliche Vorlage des benutzten Druckes noch vorhanden war, habe ich mich doch mit der Benutzung des Druckes begnügt, weil von der Heran- ziehung der Vorlage nichts zu hoffen war. Jur Beschaffung des weitverstreuten Materials für diesen Teil haben außer dem Apparat der Monumenta Germaniae
Vorwort. Nachdem die ursprüngliche Absicht, den Text der Goldenen Bulle nebst wenigen Urkunden der Abhandlung als Anhang anzufügen, aufgegeben war, ergab sich die Möglichkeit, den Gesetzestext mit einem bescheidenen Apparat von Anmerkungen und Varianten auszustatten und auch die Urkundenbeigabe zu einer etwas größeren Sammlung zu erweitern. Über den Ab- druck des Gesetzes selbst, seine Bedeutung und seine Grundlagen habe ich in der vorangestellten Vorbemerkung das Nötige mit- geteilt. Zu den Urkunden sei hier noch folgendes bemerkt. Die Sammlung erhebt nicht den Anspruch, ein annähernd voll- ständiges Urkundenbuch zur Goldenen Bulle zu sein. Nur die allerwichtigsten für die Entstehung und Erläuterung des Gesetzes und namentlich die für die Textkritik desselben in Betracht kommenden Stücke sind allein aus sachlichen Gründen auf- genommen, während außerdem nur noch solche ihres Inhalts wegen in Betracht kommenden Stücke Aufnahme fanden, die bisher noch gar nicht oder doch nur ungenügend oder an schwer zugänglichen Orten gedruckt waren. In allen Fällen ist dem Abdruck die beste Überlieferung zugrunde gelegt. Die meisten Stücke konnten nach den Originalen gegeben werden; wo das Original fehlte, wurde der Text mit Hilfe der gesamten sekun- dären Überlieferung nach kritischen Grundsätzen hergestellt. Mit älteren Drucken mußte ich mich in zwei Fällen begnügen, wo deren handschriftliche Vorlage verloren war. In zwei anderen Fällen (Nr. 11 und 14) aber, wo die handschriftliche Vorlage des benutzten Druckes noch vorhanden war, habe ich mich doch mit der Benutzung des Druckes begnügt, weil von der Heran- ziehung der Vorlage nichts zu hoffen war. Jur Beschaffung des weitverstreuten Materials für diesen Teil haben außer dem Apparat der Monumenta Germaniae
Strana VI
VI Vorwort. historica eine Anzahl Archivverwaltungen, sowie einzelne Gelehrte beigetragen. Für die Übersendung von Urkunden, die Anferti¬ gung von Abschriften solcher Stücke, welche nicht versandt werden konnten, sowie für mancherlei Auskünfte bin ich zu großem Danke den hohen Direktionen und Vorständen folgender Archive ver pflichtet: des K. K. Hause Hof und Staatsarchivs zu Wien, des Böhmischen Landesarchivs zu Prag, des Königlich Bayerischen Geheimen Staatsarchivs und des Königlich Bayerischen allge meinen Reichsarchivs in München, des Königlichen Kreisarchivs zu Würzburg, des Königlich Sächsischen Hauptstaatsarchivs zu Dresden, des Großherzoglichen und Herzoglichen Gesamtarchivs des Sächsisch-Ernestinischen Hauses zu Weimar, des Kaiserlichen Bezirksarchivs zu Straßburg und des Stadtarchivs daselbst, der Königlich Preußischen Staatsarchive zu Düsseldorf und Koblenz. Durch Herstellung von Abschriften und Kollationen, sowie durch freundliche Witteilungen verschiedener Art haben mich außerden verpflichtet die Herren Professor Dr. Harry Breßlau in Straß- burg, Dr. A. Hessel in Straßburg, Dr. Hans Hirsch in Wien, Dr. Fritz Kern in Stuttgart, Dr. Ivo Luntz in Wien, Privat- dozent Dr. Karl Rauch in Breslau, Geh. Regierungsrat Pro- fessor Dr. Goswin Freiherr von der Ropp in Marburg, Dr. Richard Salomon in Berlin und Dr. V. Samanek in Wien. Bei der Herstellung des Textes der Goldenen Bulle stand mir Herr Dr. Karl Rauch, bei der Bearbeitung der Anmerkungen Herr Dr. Max Rintelen, außer ihnen bei der Bearbeitung der Urkunden die Herren Dr. Dr. Fritz Kern, Reinhard Lüdicke und Richard Salomon zur Seite. Neben dem letztgenannten lieh mir bei der Korrektur in gewohnter Weise mein lieber Freund, Herr Archivrat Dr. Arnold, die kräftigste Unterstützung. Allen genannten Förderern und Helfern spreche ich meinen aufrichtigsten Dank aus. Die mir persönlich zur Verfügung gestellten Mate- rialien sind nach ihrer Benutzung für die vorliegende Arbeit sämtlich dem Apparat der Monumenta Germaniae einverleibt. Es sei noch bemerkt, daß die Textbogen dieses Teiles früher gedruckt sind als die des ersten Teiles, in welchem wiederholt auf Seitenzahlen des zweiten Teiles verwiesen werden mußte. Steglitz bei Berlin, den 22. Dezember 1907. Karl Zeumer.
VI Vorwort. historica eine Anzahl Archivverwaltungen, sowie einzelne Gelehrte beigetragen. Für die Übersendung von Urkunden, die Anferti¬ gung von Abschriften solcher Stücke, welche nicht versandt werden konnten, sowie für mancherlei Auskünfte bin ich zu großem Danke den hohen Direktionen und Vorständen folgender Archive ver pflichtet: des K. K. Hause Hof und Staatsarchivs zu Wien, des Böhmischen Landesarchivs zu Prag, des Königlich Bayerischen Geheimen Staatsarchivs und des Königlich Bayerischen allge meinen Reichsarchivs in München, des Königlichen Kreisarchivs zu Würzburg, des Königlich Sächsischen Hauptstaatsarchivs zu Dresden, des Großherzoglichen und Herzoglichen Gesamtarchivs des Sächsisch-Ernestinischen Hauses zu Weimar, des Kaiserlichen Bezirksarchivs zu Straßburg und des Stadtarchivs daselbst, der Königlich Preußischen Staatsarchive zu Düsseldorf und Koblenz. Durch Herstellung von Abschriften und Kollationen, sowie durch freundliche Witteilungen verschiedener Art haben mich außerden verpflichtet die Herren Professor Dr. Harry Breßlau in Straß- burg, Dr. A. Hessel in Straßburg, Dr. Hans Hirsch in Wien, Dr. Fritz Kern in Stuttgart, Dr. Ivo Luntz in Wien, Privat- dozent Dr. Karl Rauch in Breslau, Geh. Regierungsrat Pro- fessor Dr. Goswin Freiherr von der Ropp in Marburg, Dr. Richard Salomon in Berlin und Dr. V. Samanek in Wien. Bei der Herstellung des Textes der Goldenen Bulle stand mir Herr Dr. Karl Rauch, bei der Bearbeitung der Anmerkungen Herr Dr. Max Rintelen, außer ihnen bei der Bearbeitung der Urkunden die Herren Dr. Dr. Fritz Kern, Reinhard Lüdicke und Richard Salomon zur Seite. Neben dem letztgenannten lieh mir bei der Korrektur in gewohnter Weise mein lieber Freund, Herr Archivrat Dr. Arnold, die kräftigste Unterstützung. Allen genannten Förderern und Helfern spreche ich meinen aufrichtigsten Dank aus. Die mir persönlich zur Verfügung gestellten Mate- rialien sind nach ihrer Benutzung für die vorliegende Arbeit sämtlich dem Apparat der Monumenta Germaniae einverleibt. Es sei noch bemerkt, daß die Textbogen dieses Teiles früher gedruckt sind als die des ersten Teiles, in welchem wiederholt auf Seitenzahlen des zweiten Teiles verwiesen werden mußte. Steglitz bei Berlin, den 22. Dezember 1907. Karl Zeumer.
Strana VII
Vorwort Snhaltsüberficht. I. Tert der Goldenen Bulle Dorbemerfung . . A. Das Qtirnberger Gejetsbudy t vom 10. Januar 1356 . B. Die Meter Gefege vom 25. Dezember 1356 IT. Mrfunden 3 zur Befchichte und Erläuterung der Goldenen lle . . I. 2. 3. 4. Wahldekret für Friedrich den Schönen. 1314, Ot. 19. Erflätung Beinrids von Köln über Wahl und Krönung Friedrichs des Schönen 1314, Mov. 28. . Urfunde Eudwias 0.23. über das Schwertträgeramt. ı 340, Sept. 6. Privileg Karls IV, für Grier über das Recht der erften Stimme. 1346, Ylov. 25. . . Privilra Karls IV. über das Schentenamt des Königs von Böhmen. 1348, April 7. Kofgerihisurlunde Karls IV. über ein Kurfürftenweistum, betreffend die furfiirfiliche Gerichtshoheit. 1353, Dez. 3. Privileg Karls IV. für Trier über das Recht der erften Stimme. 1354, Jan. 8. . Karls IV. Cransjumpt einer Urfunde feines Daters über die pfälsifhe Kur. 1354, Mai 22. . Privileg Karls IV. für Ruprecht I über bie yfilige Kur. 1354, Mai 22. . Privileg Karls IV. für Rudolf den Älteren über bie p ide Kur. 1355, Oft. 6 . Dollmadt Rudolfs des Älteren zu feiner Vertretung auf dem Lliirnberger Reidystage. 1355, Oft. 28. . . . . Bericht der Straßburger Ratsboten vom Würnberger Reid tage. 1355, Zlov. 29. . Karls IV. Driilegienbeftätigung für ubie | den Römer. 1355, Dez. 3. . gehnsrevers fudwigs bes Römers. 1355, Dez. 3 3. IDeistum über ein Recht des Retchsmarfhalls. 1355, Des. 6. . Brief Gerfadjs von Mains an zwei pipitliche Kurialen. 1355, Des. 12. . Karls IV. Willebrief 3u einer Urkunde über die préside Kur. 1355, Des. 27. . Privileg Karls IV. fiir Rudolf den Älteren über die oi Mut. 1355, Des. 29. 49 49 53 56 57 58 60 62 64 65 66 70 70 71 74 75 76 76 79
Vorwort Snhaltsüberficht. I. Tert der Goldenen Bulle Dorbemerfung . . A. Das Qtirnberger Gejetsbudy t vom 10. Januar 1356 . B. Die Meter Gefege vom 25. Dezember 1356 IT. Mrfunden 3 zur Befchichte und Erläuterung der Goldenen lle . . I. 2. 3. 4. Wahldekret für Friedrich den Schönen. 1314, Ot. 19. Erflätung Beinrids von Köln über Wahl und Krönung Friedrichs des Schönen 1314, Mov. 28. . Urfunde Eudwias 0.23. über das Schwertträgeramt. ı 340, Sept. 6. Privileg Karls IV, für Grier über das Recht der erften Stimme. 1346, Ylov. 25. . . Privilra Karls IV. über das Schentenamt des Königs von Böhmen. 1348, April 7. Kofgerihisurlunde Karls IV. über ein Kurfürftenweistum, betreffend die furfiirfiliche Gerichtshoheit. 1353, Dez. 3. Privileg Karls IV. für Trier über das Recht der erften Stimme. 1354, Jan. 8. . Karls IV. Cransjumpt einer Urfunde feines Daters über die pfälsifhe Kur. 1354, Mai 22. . Privileg Karls IV. für Ruprecht I über bie yfilige Kur. 1354, Mai 22. . Privileg Karls IV. für Rudolf den Älteren über bie p ide Kur. 1355, Oft. 6 . Dollmadt Rudolfs des Älteren zu feiner Vertretung auf dem Lliirnberger Reidystage. 1355, Oft. 28. . . . . Bericht der Straßburger Ratsboten vom Würnberger Reid tage. 1355, Zlov. 29. . Karls IV. Driilegienbeftätigung für ubie | den Römer. 1355, Dez. 3. . gehnsrevers fudwigs bes Römers. 1355, Dez. 3 3. IDeistum über ein Recht des Retchsmarfhalls. 1355, Des. 6. . Brief Gerfadjs von Mains an zwei pipitliche Kurialen. 1355, Des. 12. . Karls IV. Willebrief 3u einer Urkunde über die préside Kur. 1355, Des. 27. . Privileg Karls IV. fiir Rudolf den Älteren über die oi Mut. 1355, Des. 29. 49 49 53 56 57 58 60 62 64 65 66 70 70 71 74 75 76 76 79
Strana VIII
VIII I9. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. Jnhaltsiiberficht. Urkunde Gerladhs von Mainz über ein Kurfiirftenwetstum, betreffend die fächfifche Kur. 1356, Jan. 2. Urkunde Gerlahs von Main; liber die Rechte des Königs von Böhmen. 1356, Jan. 7. . Urkunde Karls IV. über ein Kurfürfenweistum, betreffend oie pfdljifdje Kur. 1356, Jan. 7. Urkunde Rudolfs des Jüngeren Über ein Kurfürftenmeistum, betreffend die brandenburaifhe Kur. 1356, Jan. 7. . Urkunde Karls IV. über Erhöhung einer Pfandfumme zu Sunften des Bifchofs Johann von Straßburg. 1356, Yan. 7. Urfunde Boemunds von Grier über ein Hurfilritenmeistum, betreffend die fädfifhe Kur. 1356, Jan. 7. pfalbürgerprivilegien Karls IV. für Johann von Straßburg, 1356, Jan. 8, und 12. . Willebriefe Karls IV. und Rudolfs von Sachfen zum pfal- biirgerprivileg vom 12. Januar. 1356, Jan. 12. . . Privileg Karls IV. fiir den Erzbifchof Wilhelm von Köln. 1356, Jan. 25. . Dertiindigung des Pfalbirgergeeges an die Stadt Straßburg 1356, $ebr. 1... . . Privileg Karls IV. für den pif Wilhelm von "Köln. 1356, febr. 2.. . Urfunde Rudolfs des Süngern über das Kurredé des 5 Kčnigs von Böhmen. 1356, Dez. 11. A. £ateinifhe Saffung . B. Dentfdhe Safjung . . Cee Karls IV. fog. Boldene Bulle fůr Sachfen. 1356, Dez. 27. Erflärung Karls IV. iiber bas Sdwerttrageramt für Wenzel von Brabant. 1356, Dez. 27. Pfalbürgerprivileg Karls IV. für Abt Heinrich von ub. 1357, Jan. 6. . . EŒrflärung Karls IV. über das Schwertträgeramt für udal von Sachfen. 1357, Jan. 7. 35. Privileg Karls IV. über die Gerichtshoheit des s Bildes x von X tachträge Straßburg. 1358, Tus 3. . Sur Dorbemerfung S „If. und zn S. 39. . Su Anmerkung 2 auf S.46 . Seite 86 88 go 95 96 100 103 109 III 114 114 116 118 124 125 128 129 134 134 135
VIII I9. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. Jnhaltsiiberficht. Urkunde Gerladhs von Mainz über ein Kurfiirftenwetstum, betreffend die fächfifche Kur. 1356, Jan. 2. Urkunde Gerlahs von Main; liber die Rechte des Königs von Böhmen. 1356, Jan. 7. . Urkunde Karls IV. über ein Kurfürfenweistum, betreffend oie pfdljifdje Kur. 1356, Jan. 7. Urkunde Rudolfs des Jüngeren Über ein Kurfürftenmeistum, betreffend die brandenburaifhe Kur. 1356, Jan. 7. . Urkunde Karls IV. über Erhöhung einer Pfandfumme zu Sunften des Bifchofs Johann von Straßburg. 1356, Yan. 7. Urfunde Boemunds von Grier über ein Hurfilritenmeistum, betreffend die fädfifhe Kur. 1356, Jan. 7. pfalbürgerprivilegien Karls IV. für Johann von Straßburg, 1356, Jan. 8, und 12. . Willebriefe Karls IV. und Rudolfs von Sachfen zum pfal- biirgerprivileg vom 12. Januar. 1356, Jan. 12. . . Privileg Karls IV. fiir den Erzbifchof Wilhelm von Köln. 1356, Jan. 25. . Dertiindigung des Pfalbirgergeeges an die Stadt Straßburg 1356, $ebr. 1... . . Privileg Karls IV. für den pif Wilhelm von "Köln. 1356, febr. 2.. . Urfunde Rudolfs des Süngern über das Kurredé des 5 Kčnigs von Böhmen. 1356, Dez. 11. A. £ateinifhe Saffung . B. Dentfdhe Safjung . . Cee Karls IV. fog. Boldene Bulle fůr Sachfen. 1356, Dez. 27. Erflärung Karls IV. iiber bas Sdwerttrageramt für Wenzel von Brabant. 1356, Dez. 27. Pfalbürgerprivileg Karls IV. für Abt Heinrich von ub. 1357, Jan. 6. . . EŒrflärung Karls IV. über das Schwertträgeramt für udal von Sachfen. 1357, Jan. 7. 35. Privileg Karls IV. über die Gerichtshoheit des s Bildes x von X tachträge Straßburg. 1358, Tus 3. . Sur Dorbemerfung S „If. und zn S. 39. . Su Anmerkung 2 auf S.46 . Seite 86 88 go 95 96 100 103 109 III 114 114 116 118 124 125 128 129 134 134 135
Strana 1
1. Text der Goldenen Bulle. Vorbemerkung. Für den folgenden Abdruck der Goldenen Bulle sind nur die Originalausfertigungen und eine Anzahl von Urkunden, welche Teile des Gesetzes enthalten, herangezogen, nicht auch die abschriftliche Überlieferung, deren Verwertung für die ab schließende Ausgabe in den Monumenta Germaniae unbedingt nötig sein wird. Von den Originalausfertigungen sind bekanntlich sieben Exemplare erhalten, von denen drei den geistlichen Kurfürsten, eins dem Rheinpfalzgrafen und eins Karl IV. entweder als König von Böhmen oder als Kaiser angehörten. Während diese füns Exemplare teils noch vor dem Metzer Reichstage (Dezember (356), teils auf diesem selbst oder kurze Zeit danach entstanden sind, sind zwei weitere Exemplare erst viel später ausgefertigt worden. Es sind dies die den Reichsstädten Frankfurt und Nürnberg gehörigen Originale. Auf eine Beschreibung der Exemplare kann ich verzichten im Hinblick auf die ausführliche Darstellung bei O. Harnack, Das Kurfürstencollegium bis zur Mitte des vierzehnten Jahr-- hunderts, Gießen 1883, S. 158 ff., die aber zum Teil durch Th. Lindner, Die goldene Bulle und ihre Originalausfertigungen, Witteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung Bd. 5, S. 96 ff., erheblich berichtigt ist. Es mögen nunmehr die einzelnen Originale in alphabetischer Reihenfolge nach den von Harnack eingeführten Siglen unter Angabe des von mir benutzten Materials aufgezählt werden. Duellen und Studien II, 2.
1. Text der Goldenen Bulle. Vorbemerkung. Für den folgenden Abdruck der Goldenen Bulle sind nur die Originalausfertigungen und eine Anzahl von Urkunden, welche Teile des Gesetzes enthalten, herangezogen, nicht auch die abschriftliche Überlieferung, deren Verwertung für die ab schließende Ausgabe in den Monumenta Germaniae unbedingt nötig sein wird. Von den Originalausfertigungen sind bekanntlich sieben Exemplare erhalten, von denen drei den geistlichen Kurfürsten, eins dem Rheinpfalzgrafen und eins Karl IV. entweder als König von Böhmen oder als Kaiser angehörten. Während diese füns Exemplare teils noch vor dem Metzer Reichstage (Dezember (356), teils auf diesem selbst oder kurze Zeit danach entstanden sind, sind zwei weitere Exemplare erst viel später ausgefertigt worden. Es sind dies die den Reichsstädten Frankfurt und Nürnberg gehörigen Originale. Auf eine Beschreibung der Exemplare kann ich verzichten im Hinblick auf die ausführliche Darstellung bei O. Harnack, Das Kurfürstencollegium bis zur Mitte des vierzehnten Jahr-- hunderts, Gießen 1883, S. 158 ff., die aber zum Teil durch Th. Lindner, Die goldene Bulle und ihre Originalausfertigungen, Witteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung Bd. 5, S. 96 ff., erheblich berichtigt ist. Es mögen nunmehr die einzelnen Originale in alphabetischer Reihenfolge nach den von Harnack eingeführten Siglen unter Angabe des von mir benutzten Materials aufgezählt werden. Duellen und Studien II, 2.
Strana 2
2 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. B. Das sog. böhmische Exemplar im Haus, Hof und Staatsarchiv zu Wien. In diesem Exemplar sind zwei ur- sprünglich ganz verschiedene Bestandteile vereinigt. Ursprünglich enthielt es nur das zu Nürnberg am (O. Januar (356 publi zierte Gesetzbuch. Diesen Teil bezeichnen wir als B1. Erst viel später und nicht etwa schon zur Zeit des Metzer Reichs- tages - wir schließen uns hier den Ausführungen Lindners an — wurden dem Exemplar die Metzer Zusatzgesetze ein- geheftet: B 2. Es kann das nicht vor dem Jahre (366 ge- schehen sein, weil das damals ausgefertigte Exemplar der Stadt Frankfurt zwar für das Nürnberger Gesetzbuch B I als Vor- lage benutzt hat, nicht aber für die Metzer Gesetze B2, sondern einen anderen den übrigen Exemplaren näherstehenden Text. Neben dem Texte bei Harnack wurde eine Nachvergleichung einer größeren Anzahl ausgewählter Stellen benutzt, welche K. Rauch auf meinen Wunsch im Januar 1906 zu Wien aus führte. Es wurden alle diejenigen Stellen nachgeprüft, an welchen Harnacks Angaben, abgesehen von den schon früher in der Literatur berichtigten Irrtümern, noch Anlaß zu Be- denken boten, und zwar namentlich solche, an denen B I der übrigen Überlieferung mit eigentümlichen Lesarten gegenüber zustehen schien. Dabei ergab sich das überraschende Resultat, daß die große Mehrzahl der von der übrigen Überlieferung erheblich abweichenden angeblichen Lesarten sich nicht in BU sondern nur in Harnacks Druck fanden. Die wichtigsten Bei spiele mögen hier angeführt werden. Der Druck bietet I, (5: nuncios statt nuncios suos; II, [: decantari statt decantari ad finem; ebenda: familia ibi statt familia tunc ibi; III, Rubr.: episcoporum statt archiepiscoporum; IV, 2: congregatis statf invicem congregatis; VIII: vel comparentem statt vel non comparentem; X : illustribus statt illustris memorie; XII: pro- videntie statt providentie sue; XIV: contra hec statt contra hoc; ebenda: eo ipso statt ipso facto; XV: Et personam statt Personam; XVI: et continue et vere statt continue et vere; ebenda: privilegiis consuetudinibus statt privilegiis vel consuetudinibus; ebenda: in preteritum statt in preterito; XIX: liceat statt licite; ebenda: loco et nomine nostro statt loco et nomine nostris ; XX : feudis et dominis statt feudis et dominio.
2 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. B. Das sog. böhmische Exemplar im Haus, Hof und Staatsarchiv zu Wien. In diesem Exemplar sind zwei ur- sprünglich ganz verschiedene Bestandteile vereinigt. Ursprünglich enthielt es nur das zu Nürnberg am (O. Januar (356 publi zierte Gesetzbuch. Diesen Teil bezeichnen wir als B1. Erst viel später und nicht etwa schon zur Zeit des Metzer Reichs- tages - wir schließen uns hier den Ausführungen Lindners an — wurden dem Exemplar die Metzer Zusatzgesetze ein- geheftet: B 2. Es kann das nicht vor dem Jahre (366 ge- schehen sein, weil das damals ausgefertigte Exemplar der Stadt Frankfurt zwar für das Nürnberger Gesetzbuch B I als Vor- lage benutzt hat, nicht aber für die Metzer Gesetze B2, sondern einen anderen den übrigen Exemplaren näherstehenden Text. Neben dem Texte bei Harnack wurde eine Nachvergleichung einer größeren Anzahl ausgewählter Stellen benutzt, welche K. Rauch auf meinen Wunsch im Januar 1906 zu Wien aus führte. Es wurden alle diejenigen Stellen nachgeprüft, an welchen Harnacks Angaben, abgesehen von den schon früher in der Literatur berichtigten Irrtümern, noch Anlaß zu Be- denken boten, und zwar namentlich solche, an denen B I der übrigen Überlieferung mit eigentümlichen Lesarten gegenüber zustehen schien. Dabei ergab sich das überraschende Resultat, daß die große Mehrzahl der von der übrigen Überlieferung erheblich abweichenden angeblichen Lesarten sich nicht in BU sondern nur in Harnacks Druck fanden. Die wichtigsten Bei spiele mögen hier angeführt werden. Der Druck bietet I, (5: nuncios statt nuncios suos; II, [: decantari statt decantari ad finem; ebenda: familia ibi statt familia tunc ibi; III, Rubr.: episcoporum statt archiepiscoporum; IV, 2: congregatis statf invicem congregatis; VIII: vel comparentem statt vel non comparentem; X : illustribus statt illustris memorie; XII: pro- videntie statt providentie sue; XIV: contra hec statt contra hoc; ebenda: eo ipso statt ipso facto; XV: Et personam statt Personam; XVI: et continue et vere statt continue et vere; ebenda: privilegiis consuetudinibus statt privilegiis vel consuetudinibus; ebenda: in preteritum statt in preterito; XIX: liceat statt licite; ebenda: loco et nomine nostro statt loco et nomine nostris ; XX : feudis et dominis statt feudis et dominio.
Strana 3
11, 2.] Text. Vorbemerkung. 3 C. Das Kölner Exemplar in der großherzoglichen Biblio- thek zu Darmstadt. Nach Kollation von Edm. Stengel im Apparat der Mon. Germ. F. Das Exemplar der Stadt Frankfurt im Stadtarchiv daselbst. Neben den Angaben Harnacks wurden für diesen Text dessen Abdrücke bei Olenschlager, Neue Erläuterung der Guldenen Bulle, Frankf. u. Leipzig 1766, und in der Kurzen Nachricht von der Güldenen Bulle, Frankfurt 1782, herangezogen. Das Exemplar ist in dem ursprünglichen Teile des Gesetzes eine Abschxift aus B U doch ohne den Zusatz zu c. XI. Es wurde 1366 von der Stadt aus der kaiserlichen Kanzlei erworben. M. Das Mainzer Exemplar im Haus Hofs und Staats- archiv zu Wien. Nach Vergleichung ausgewählter Stellen von K. Rauch und einer anderen von F. Vigener im Apparat der Mon. Germ. N. Das Nürnberger Exemplar im Reichsarchiv zu München. Abschrift aus B, ausgefertigt zwischen 1366 und 1378; vgl. Cindner S. UIIf. Nach Kollation von Edm. Stengel im Apparat der Mon. Germ. P. Das Ofälzer Exemplar im Geheimen Staatsarchiv zu Aünchen. Nach Vergleichung von F. Vigener im Apparat der Mon. Germ. T. Das Trierer Exemplar im Staatsarchiv zu Stuttgart. Nach Kollation von F. Kern im Apparat der Mon. Germ. Außer diesen Originalausfertigungen sind noch Urkunden benutzt, welche einzelne Kapitel enthalten, aber keines der vor- handenen Exemplare als Vorlage gehabt haben. Es ist das einmal jene Gruppe von Urkunden, welche c. XVI in einer besonderen selbständigen Überlieferung darbieten, die entweder auf das wahrscheinlich von Bischof Johann von Straßburg selbst herrührende Konzept des Kapitels oder auf das nicht er haltene bei der Dublikation zu Nürnberg benutzte Original oder dessen Konzept zurückgeht: Arg. 1 = Privileg wegen der Pfahlbürger vom 8. Januar (356, Urkunden Nr. 25 (1). Arg. 2 = Wiederholung desselben Privilegs vom 12. Ia- nuar, Urkunden Nr. 25 (2). Arg. 3 = Verkündigung des Ofahlbürgergesetzes an die Stadt Straßburg vom 1. Februar, Urkunden Nr. 28.
11, 2.] Text. Vorbemerkung. 3 C. Das Kölner Exemplar in der großherzoglichen Biblio- thek zu Darmstadt. Nach Kollation von Edm. Stengel im Apparat der Mon. Germ. F. Das Exemplar der Stadt Frankfurt im Stadtarchiv daselbst. Neben den Angaben Harnacks wurden für diesen Text dessen Abdrücke bei Olenschlager, Neue Erläuterung der Guldenen Bulle, Frankf. u. Leipzig 1766, und in der Kurzen Nachricht von der Güldenen Bulle, Frankfurt 1782, herangezogen. Das Exemplar ist in dem ursprünglichen Teile des Gesetzes eine Abschxift aus B U doch ohne den Zusatz zu c. XI. Es wurde 1366 von der Stadt aus der kaiserlichen Kanzlei erworben. M. Das Mainzer Exemplar im Haus Hofs und Staats- archiv zu Wien. Nach Vergleichung ausgewählter Stellen von K. Rauch und einer anderen von F. Vigener im Apparat der Mon. Germ. N. Das Nürnberger Exemplar im Reichsarchiv zu München. Abschrift aus B, ausgefertigt zwischen 1366 und 1378; vgl. Cindner S. UIIf. Nach Kollation von Edm. Stengel im Apparat der Mon. Germ. P. Das Ofälzer Exemplar im Geheimen Staatsarchiv zu Aünchen. Nach Vergleichung von F. Vigener im Apparat der Mon. Germ. T. Das Trierer Exemplar im Staatsarchiv zu Stuttgart. Nach Kollation von F. Kern im Apparat der Mon. Germ. Außer diesen Originalausfertigungen sind noch Urkunden benutzt, welche einzelne Kapitel enthalten, aber keines der vor- handenen Exemplare als Vorlage gehabt haben. Es ist das einmal jene Gruppe von Urkunden, welche c. XVI in einer besonderen selbständigen Überlieferung darbieten, die entweder auf das wahrscheinlich von Bischof Johann von Straßburg selbst herrührende Konzept des Kapitels oder auf das nicht er haltene bei der Dublikation zu Nürnberg benutzte Original oder dessen Konzept zurückgeht: Arg. 1 = Privileg wegen der Pfahlbürger vom 8. Januar (356, Urkunden Nr. 25 (1). Arg. 2 = Wiederholung desselben Privilegs vom 12. Ia- nuar, Urkunden Nr. 25 (2). Arg. 3 = Verkündigung des Ofahlbürgergesetzes an die Stadt Straßburg vom 1. Februar, Urkunden Nr. 28.
Strana 4
Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Ferner die Privilegien für Erzbischof Wilhelm von Köln: Col. 1 = Privileg vom 25. Januar, Urkunden Nr. 27. Col. 2 = Privileg vom 2. Februar, Urkunden Nr. 29. Der Text des Gesetzes ist in der Weise hergestellt, daß von untereinander abweichenden Cesarten diejenige aufgenommen wurde, welche aus Gründen der äußeren oder inneren Kritik d. h. wegen der Zahl und Zuverlässigkeit der die Lesarten stützenden Texte oder wegen des durch den Zusammenhang ge¬ forderten Sinnes als die bessere erschien. Da wo irgendwelche Zweifel obwalten konnten, welche Lesarten etwa den Vorzug verdienten, wurden alle in Betracht kommenden im Varianten- Apparat angeführt. Offenbar falsche Cesarten einzelner Texte und einzelner Tertgruppen, namentlich einfache Flüchtigkeits- fehler der Schreiber wurden dem Zwecke dieses Abdrucks gemäß nicht berücksichtigt. Die Orthographie wurde normalisiert. Da bei wurde stets -cia, -cie,-cio, -ciu statt -tia, -tie usw., dagegen nie ee statt ct gesetzt. Stets wurde littera, tamquam, quam- quam, -cumque und stets adicere, subicere usw. gedruckt. Die Kapitel sind in der jetzt üblichen Weise gezählt und mit römischen Ziffern vor den Überschriften versehen. Wo keines der Originale solche Ziffern bietet, sind sie im Druck in eckige Klammern gesetzt. Bemerkt sei noch, daß diese Ziffern, soweit sie sich überhaupt finden, in B und T hinter der Kapitelüber- schrift stehen, in M am Rande nachgetragen sind. Die sachlichen Anmerkungen beschränken sich in der Haupt- sache auf Nachweise von Quellen und Parallelstellen. Nur aus nahmsweise ist Citeratur angeführt. Da im ersten Teile dieser Arbeit von sämtlichen Kapiteln der Goldenen Bulle eingehend gehandelt ist, hielt ich es für überflüssig, überhaupt auf jene Aus- fübrungen zu verweisen, zumal ein Verzeichnis das Auffinden derjenigen Stellen, an welchen von den einzelnen Kapiteln ge handelt ist, erleichtern wird.
Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Ferner die Privilegien für Erzbischof Wilhelm von Köln: Col. 1 = Privileg vom 25. Januar, Urkunden Nr. 27. Col. 2 = Privileg vom 2. Februar, Urkunden Nr. 29. Der Text des Gesetzes ist in der Weise hergestellt, daß von untereinander abweichenden Cesarten diejenige aufgenommen wurde, welche aus Gründen der äußeren oder inneren Kritik d. h. wegen der Zahl und Zuverlässigkeit der die Lesarten stützenden Texte oder wegen des durch den Zusammenhang ge¬ forderten Sinnes als die bessere erschien. Da wo irgendwelche Zweifel obwalten konnten, welche Lesarten etwa den Vorzug verdienten, wurden alle in Betracht kommenden im Varianten- Apparat angeführt. Offenbar falsche Cesarten einzelner Texte und einzelner Tertgruppen, namentlich einfache Flüchtigkeits- fehler der Schreiber wurden dem Zwecke dieses Abdrucks gemäß nicht berücksichtigt. Die Orthographie wurde normalisiert. Da bei wurde stets -cia, -cie,-cio, -ciu statt -tia, -tie usw., dagegen nie ee statt ct gesetzt. Stets wurde littera, tamquam, quam- quam, -cumque und stets adicere, subicere usw. gedruckt. Die Kapitel sind in der jetzt üblichen Weise gezählt und mit römischen Ziffern vor den Überschriften versehen. Wo keines der Originale solche Ziffern bietet, sind sie im Druck in eckige Klammern gesetzt. Bemerkt sei noch, daß diese Ziffern, soweit sie sich überhaupt finden, in B und T hinter der Kapitelüber- schrift stehen, in M am Rande nachgetragen sind. Die sachlichen Anmerkungen beschränken sich in der Haupt- sache auf Nachweise von Quellen und Parallelstellen. Nur aus nahmsweise ist Citeratur angeführt. Da im ersten Teile dieser Arbeit von sämtlichen Kapiteln der Goldenen Bulle eingehend gehandelt ist, hielt ich es für überflüssig, überhaupt auf jene Aus- fübrungen zu verweisen, zumal ein Verzeichnis das Auffinden derjenigen Stellen, an welchen von den einzelnen Kapiteln ge handelt ist, erleichtern wird.
Strana 5
A. Das Nürnberger Gesetzbuch vom 10. Januar 1356. Omnipotens 1) eterne Deus, spes unica mundi, Qui celi fabricator ades, qui conditor orbis, Tu populi memor esto tui. Sic mitis ab alto Prospice, ne gressum faciat, ubi regnat Erinis, Imperat Allecto, leges dictante Megera; Sed pocius virtute tui, quem diligis, huius Cesaris insignis Karoli, Deus alme, ministra, Ut valeat ductore pio per amena virecta Florentum semper nemorum sedesque beatas Ad latices intrare pios, ubi semina vite Divinis animantur aquis et fonte superno Letificata seges spinis mundatur ademptis, Ut messis queat esse Dei mercisque future Maxima centenum cumulare per horrea fructum. Cap. I. Qualis esse debeat conductus electorum et a quibus. II. De electione regis Romanorum. III. De sessione Treverensis Coloniensis et Magunti- nensis archiepiscoporum. IV. De principibus electoribus in communi. V. De iure comitis Palatini et eciam Saxonie ducis. VI. De comparacione principum electorum ad alios principes communes. VII. De successione principum. VIII. De regis Boemie et regnicolarum eius immunitate. IX. De auri argenti et aliarum specierum mineris. a) Das folgende Register nach B. F. N. M. 1) D. 1. 2. 8 (Schluß). 9—14 = Sedulius, Carmen paschale (ed. Buemer) I, 60. 61. 53—59.
A. Das Nürnberger Gesetzbuch vom 10. Januar 1356. Omnipotens 1) eterne Deus, spes unica mundi, Qui celi fabricator ades, qui conditor orbis, Tu populi memor esto tui. Sic mitis ab alto Prospice, ne gressum faciat, ubi regnat Erinis, Imperat Allecto, leges dictante Megera; Sed pocius virtute tui, quem diligis, huius Cesaris insignis Karoli, Deus alme, ministra, Ut valeat ductore pio per amena virecta Florentum semper nemorum sedesque beatas Ad latices intrare pios, ubi semina vite Divinis animantur aquis et fonte superno Letificata seges spinis mundatur ademptis, Ut messis queat esse Dei mercisque future Maxima centenum cumulare per horrea fructum. Cap. I. Qualis esse debeat conductus electorum et a quibus. II. De electione regis Romanorum. III. De sessione Treverensis Coloniensis et Magunti- nensis archiepiscoporum. IV. De principibus electoribus in communi. V. De iure comitis Palatini et eciam Saxonie ducis. VI. De comparacione principum electorum ad alios principes communes. VII. De successione principum. VIII. De regis Boemie et regnicolarum eius immunitate. IX. De auri argenti et aliarum specierum mineris. a) Das folgende Register nach B. F. N. M. 1) D. 1. 2. 8 (Schluß). 9—14 = Sedulius, Carmen paschale (ed. Buemer) I, 60. 61. 53—59.
Strana 6
Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Cap. X. De monetis. XI. De immunitate principum electorum. XII. De congregacione principum. XIII. De revocacione privilegiorum. XIV. De hiis, quibus ut indignis auferuntur bona feudalia. XV. De conspiracionibus. XVI. De pfalburgeriis. XVII. De diffidacionibus. XVIII. Littera intimacionis. XIX. Forma procuratorii mittendi per eum principem electorem, qui nuncios suos ad electionem facien- dam duxerit destinandum. XX. De unione principatuum electorum et iurium eis connexorum. XXI. De ordine processionis inter archiepiscoposa. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum impe- rator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Omne 1) regnum in se ipsum divisum desola- bitur; nam 2) principes eius facti sunt socii furum, ob quod Dominus3) miscuit in medio eorum spiritum vertiginis, ut palpent4) in meridie sicut in tenebris, et candelabra 5) eorum movit de loco suo, ut ceci 6) sint et duces cecorum; et qui ambulant7) in tenebris, offendunt et ceci mente scelera perpetrant, que in divisione contingunt. Dic, Superbia, quo- modo in Lucifero regnasses, si Divisionem auxiliatricem non habuisses? Dic, Sathan invide, quomodo Adam de paradiso eiecisses, nisi eum ab obediencia divisisses? Dic, Luxuria, quomodo Troyam destruxisses, nisi Helenam a viro suo divisisses? Die, Ira, quomodo Romanam rem publicam a) M fügt noch hinzu: XXII. De benedictionibus archiepiscoporum in presencia imperatoris. 2) 3) 4) 5) 6) 7) 1) Omne — desolabitur Ev. Luc. 11, 17. principes — socii furum Isaias (, 23. Dominus — vertiginis Is. (9, 14. palpent — tenebris Deut. 28, 29; ef. Iob 5, 14; 12,25. candelabra — suo Apoc. 2, 5. ceci — cecorum Matth. 15, 14. ambulant in tenebris Is. 50, 10; cf. loh. 11, 10.
Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Cap. X. De monetis. XI. De immunitate principum electorum. XII. De congregacione principum. XIII. De revocacione privilegiorum. XIV. De hiis, quibus ut indignis auferuntur bona feudalia. XV. De conspiracionibus. XVI. De pfalburgeriis. XVII. De diffidacionibus. XVIII. Littera intimacionis. XIX. Forma procuratorii mittendi per eum principem electorem, qui nuncios suos ad electionem facien- dam duxerit destinandum. XX. De unione principatuum electorum et iurium eis connexorum. XXI. De ordine processionis inter archiepiscoposa. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum impe- rator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Omne 1) regnum in se ipsum divisum desola- bitur; nam 2) principes eius facti sunt socii furum, ob quod Dominus3) miscuit in medio eorum spiritum vertiginis, ut palpent4) in meridie sicut in tenebris, et candelabra 5) eorum movit de loco suo, ut ceci 6) sint et duces cecorum; et qui ambulant7) in tenebris, offendunt et ceci mente scelera perpetrant, que in divisione contingunt. Dic, Superbia, quo- modo in Lucifero regnasses, si Divisionem auxiliatricem non habuisses? Dic, Sathan invide, quomodo Adam de paradiso eiecisses, nisi eum ab obediencia divisisses? Dic, Luxuria, quomodo Troyam destruxisses, nisi Helenam a viro suo divisisses? Die, Ira, quomodo Romanam rem publicam a) M fügt noch hinzu: XXII. De benedictionibus archiepiscoporum in presencia imperatoris. 2) 3) 4) 5) 6) 7) 1) Omne — desolabitur Ev. Luc. 11, 17. principes — socii furum Isaias (, 23. Dominus — vertiginis Is. (9, 14. palpent — tenebris Deut. 28, 29; ef. Iob 5, 14; 12,25. candelabra — suo Apoc. 2, 5. ceci — cecorum Matth. 15, 14. ambulant in tenebris Is. 50, 10; cf. loh. 11, 10.
Strana 7
II, 2.] Tert. Prooemium. Cap. 1. destruxisses, nisi in divisione Pompeium et Iulium sevientibus gladiis ad intestina prelia concitasses? Tu quidem, Invidia, christianum imperium, a Deo ad instar sancte et individue Trinitatis fide, spe et caritate, virtutibus theologicis, robora- tum, cuius fundamentum super christianissimo regno feliciter stabilitur, antiquo veneno, quoda velut serpens in palmites imperiales et membra eius propinquiora impio scelere vomuisti, ut concussis columpnis totum edificium ruine subiceres, divi- sionem inter septem electores sacri imperii, per quos velut septem candelabra lucencia in unitate Spiritus septiformis 1) sacrum illuminari debet imperium, multociens posuisti.) Sane cum ex officio, quo cesarea dignitate potimur, futuris divi- sionum et dissensionum periculis inter electores ipsos, de quorum numero ut rex Boemie esse dinoscimur, racione duplici, tam ex imperio quam electionis iure quo fungimur, occurrere teneamur, infrascriptas leges ad unitatem inter electores fovendam et electionem unanimem inducendam ac detestande divisioni predicte variisque periculis ex ea sequenti- bus aditum precludendum in solempni curia nostra Nurem- bergensi, assidentibus nobis omnibus principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus ac aliorum principum, comitum, baronum, procerum, nobilium et civitatum multitudine nume- rosa, in solio maiestatis cesaree, imperialibus infulis, insigniis et dyademate decorati, matura deliberacione previa, de imperialis potestatis plenitudine edidimus, statuimus et duxi- mus sancciendas sub anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, indictione nona, IIII. Id. Ianuarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Cap. I. Qualis esse debeat conductus electorum et a quibus. 1. Decernimus et presenti edicto imperiali perpetuo valituro sanccimus ex certa sciencia et de imperialis pleni- tudine potestatis, ut, quocienscumque et quandocumque futuris temporibus necessitas sive casus electionis regis Romanorum in imperatorem promovendi emerserit, et principes electores a) quod nur in C. T. 1) Ogl. Du Cange s. v. spiritus septiformis.
II, 2.] Tert. Prooemium. Cap. 1. destruxisses, nisi in divisione Pompeium et Iulium sevientibus gladiis ad intestina prelia concitasses? Tu quidem, Invidia, christianum imperium, a Deo ad instar sancte et individue Trinitatis fide, spe et caritate, virtutibus theologicis, robora- tum, cuius fundamentum super christianissimo regno feliciter stabilitur, antiquo veneno, quoda velut serpens in palmites imperiales et membra eius propinquiora impio scelere vomuisti, ut concussis columpnis totum edificium ruine subiceres, divi- sionem inter septem electores sacri imperii, per quos velut septem candelabra lucencia in unitate Spiritus septiformis 1) sacrum illuminari debet imperium, multociens posuisti.) Sane cum ex officio, quo cesarea dignitate potimur, futuris divi- sionum et dissensionum periculis inter electores ipsos, de quorum numero ut rex Boemie esse dinoscimur, racione duplici, tam ex imperio quam electionis iure quo fungimur, occurrere teneamur, infrascriptas leges ad unitatem inter electores fovendam et electionem unanimem inducendam ac detestande divisioni predicte variisque periculis ex ea sequenti- bus aditum precludendum in solempni curia nostra Nurem- bergensi, assidentibus nobis omnibus principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus ac aliorum principum, comitum, baronum, procerum, nobilium et civitatum multitudine nume- rosa, in solio maiestatis cesaree, imperialibus infulis, insigniis et dyademate decorati, matura deliberacione previa, de imperialis potestatis plenitudine edidimus, statuimus et duxi- mus sancciendas sub anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, indictione nona, IIII. Id. Ianuarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Cap. I. Qualis esse debeat conductus electorum et a quibus. 1. Decernimus et presenti edicto imperiali perpetuo valituro sanccimus ex certa sciencia et de imperialis pleni- tudine potestatis, ut, quocienscumque et quandocumque futuris temporibus necessitas sive casus electionis regis Romanorum in imperatorem promovendi emerserit, et principes electores a) quod nur in C. T. 1) Ogl. Du Cange s. v. spiritus septiformis.
Strana 8
S Zeumer, Goldene Bulle, II. Ceil. [II, 2. ad electionem huiusmodi iuxta antiquam laudabilem consue- tudinem habuerint proficisci, unusquisque princeps elector, si et quando super hoc fuerit requisitus, quoslibet principes coelectores suos vel ipsorum nuncios, quos ad electionem ipsam transmiserint, per terras, territoria et loca sua et eciam ultra, sicut longius poterit, conducere teneatur et eis absque dolo prestare conductum versus civitatem, in qua talis electio fuerit celebranda, et ab illa eciam redeundo, sub pena periurii ac perdicionis, pro illa dumtaxat vice, sue vocis, quam in electione huiusmodi fuerat habiturus; quas quidem penas eos vel eum, qui in prestando memorato con- ductu rebelles seu rebellem, negligentes vel negligentem se prebuerint, eo ipso decernimus incidisse. 2. Statuimus insuper et mandamus universis aliis prin- cipibus feuda a sacro imperio Romano tenentibus, quocumque nomine censeantur, necnon comitibus, baronibus, militibus, clientibus, nobilibus et ignobilibus, civibus et communitatibus castrorum, civitatum et locorum sacri imperii universis, ut eodem tempore, dum videlicet regis Romanorum in impera- torem promovendi electio celebranda occurrerit, unumquem- que principem electorem ab ipsis vel eorum aliquo conductum huiusmodi postulantem vel eiusdem nuncios, quos ad elec- tionem ipsam direxerit, ut prefertur, per territoria sua et alias, quanto possint remocius, absque dolo modo predicto conducant. Si qui vero huic nostre constitucioni contraire presumpserint, subscriptas ipso facto penas incurrant. Omnes quidem principes et comites, barones, nobiles, milites et clientes et universi nobiles contrarium facientes reatum periurii et privacionem omnium feudorum, que a sacro Romano imperio et a quibuscumque aliis obtinent, et eciam omnium possessionum suarum a quocumque habitarum incurrant. Omnes quoque cives et communitates contra premissa facere presumentes similiter sint periuri et nichilominus universis suis iuribus, libertatibus, privilegiis et graciis a sacro obtentis imperio sint omnino privati et cum personis et bonis suis omnibus bannum et proscripcionem imperialem incurrant. Et eosdem, quos ipso facto exnunc prout extunc omni iure privamus, deinceps cuilibet hominum auctoritate propria et sine iudicio seu invocacione magistratus cuiuslibet impune
S Zeumer, Goldene Bulle, II. Ceil. [II, 2. ad electionem huiusmodi iuxta antiquam laudabilem consue- tudinem habuerint proficisci, unusquisque princeps elector, si et quando super hoc fuerit requisitus, quoslibet principes coelectores suos vel ipsorum nuncios, quos ad electionem ipsam transmiserint, per terras, territoria et loca sua et eciam ultra, sicut longius poterit, conducere teneatur et eis absque dolo prestare conductum versus civitatem, in qua talis electio fuerit celebranda, et ab illa eciam redeundo, sub pena periurii ac perdicionis, pro illa dumtaxat vice, sue vocis, quam in electione huiusmodi fuerat habiturus; quas quidem penas eos vel eum, qui in prestando memorato con- ductu rebelles seu rebellem, negligentes vel negligentem se prebuerint, eo ipso decernimus incidisse. 2. Statuimus insuper et mandamus universis aliis prin- cipibus feuda a sacro imperio Romano tenentibus, quocumque nomine censeantur, necnon comitibus, baronibus, militibus, clientibus, nobilibus et ignobilibus, civibus et communitatibus castrorum, civitatum et locorum sacri imperii universis, ut eodem tempore, dum videlicet regis Romanorum in impera- torem promovendi electio celebranda occurrerit, unumquem- que principem electorem ab ipsis vel eorum aliquo conductum huiusmodi postulantem vel eiusdem nuncios, quos ad elec- tionem ipsam direxerit, ut prefertur, per territoria sua et alias, quanto possint remocius, absque dolo modo predicto conducant. Si qui vero huic nostre constitucioni contraire presumpserint, subscriptas ipso facto penas incurrant. Omnes quidem principes et comites, barones, nobiles, milites et clientes et universi nobiles contrarium facientes reatum periurii et privacionem omnium feudorum, que a sacro Romano imperio et a quibuscumque aliis obtinent, et eciam omnium possessionum suarum a quocumque habitarum incurrant. Omnes quoque cives et communitates contra premissa facere presumentes similiter sint periuri et nichilominus universis suis iuribus, libertatibus, privilegiis et graciis a sacro obtentis imperio sint omnino privati et cum personis et bonis suis omnibus bannum et proscripcionem imperialem incurrant. Et eosdem, quos ipso facto exnunc prout extunc omni iure privamus, deinceps cuilibet hominum auctoritate propria et sine iudicio seu invocacione magistratus cuiuslibet impune
Strana 9
Text. Cap. I. 9 II, 2. licebit invadere, nullamque penam propter hoc invadens ipsos debebit ab imperio aut quovis alio formidare, presertim cum contra rem publicam et sacri statum ac dignitatem imperii ac eciam contra honorem proprium et salutem tante rei temerarii neglectores tamquam rebelles inobedientes et perfidi infideliter et perverse agere convincantur. 3. Decernentes insuper et mandantes, ut omnium civi- tatum cives et communia iam dictis principibus electoribus et eorum cuilibet hoc poscenti eorumque nunciis victualia in communi precio atque cursu pro suis seu nunciorum predic- torum hominumque suorum necessitatibus, dum ad predictam civitatem causa celebrande electionis predicte accesserint. et eciam dum discesserint ab eadem, vendere seu vendi facere teneantur, nullam in premissis fraudem quomodolibet adhibendo; alioquin contrarium facientes penas illas volumus ipso facto incurrere, quas in precedentibus contra cives et communitates duximus promulgandas. Quisquis insuper ex principibus, comitibus, baronibus, militibus, clientibus, nobili- bus seu ignobilibus, civibus seu communitatibus civitatum principi electori ad electionem de rege Romanorum cele- brandam eunti vel ab ipsa denuo redeunti hostiles custodias tendere seu insidias parare presumpserit aut ipsos vel eorum aliquem in sua vel suorum personis aut rebus invadere vel turbare seu ipsorum vel alicuius eorum nuncios antedictos, sive conductum petierint, sive eciam non duxerint exigendum, hunc una cum universis malicie sue complicibus ipso facto supradictas penas decernimus incurrisse; ita videlicet, quod quevis persona penam incidat sive penas, quas iuxta premissa pro qualitate personarum duximus infligendas. 4. Si vero aliquis princeps elector cum aliquo suo coelectore inimicicias gereret et inter eos quecumque contencio, controversia seu dissensio verteretur, hiis nequaquam obstan- tibus alter alterum vel alterius nuncios ad electionem huius- modi destinandos premisso modo conducere sit astrictus sub pena periurii ac perdicionis, ea vice dumtaxat. sue vocis in electione, ut superius est expressum. 5. Si qui vero alii principes, comites, barones, milites, clientes, nobiles vel ignobiles, cives vel communia civitatum cum aliquo principe electore vel pluribus ex eisdem adversam
Text. Cap. I. 9 II, 2. licebit invadere, nullamque penam propter hoc invadens ipsos debebit ab imperio aut quovis alio formidare, presertim cum contra rem publicam et sacri statum ac dignitatem imperii ac eciam contra honorem proprium et salutem tante rei temerarii neglectores tamquam rebelles inobedientes et perfidi infideliter et perverse agere convincantur. 3. Decernentes insuper et mandantes, ut omnium civi- tatum cives et communia iam dictis principibus electoribus et eorum cuilibet hoc poscenti eorumque nunciis victualia in communi precio atque cursu pro suis seu nunciorum predic- torum hominumque suorum necessitatibus, dum ad predictam civitatem causa celebrande electionis predicte accesserint. et eciam dum discesserint ab eadem, vendere seu vendi facere teneantur, nullam in premissis fraudem quomodolibet adhibendo; alioquin contrarium facientes penas illas volumus ipso facto incurrere, quas in precedentibus contra cives et communitates duximus promulgandas. Quisquis insuper ex principibus, comitibus, baronibus, militibus, clientibus, nobili- bus seu ignobilibus, civibus seu communitatibus civitatum principi electori ad electionem de rege Romanorum cele- brandam eunti vel ab ipsa denuo redeunti hostiles custodias tendere seu insidias parare presumpserit aut ipsos vel eorum aliquem in sua vel suorum personis aut rebus invadere vel turbare seu ipsorum vel alicuius eorum nuncios antedictos, sive conductum petierint, sive eciam non duxerint exigendum, hunc una cum universis malicie sue complicibus ipso facto supradictas penas decernimus incurrisse; ita videlicet, quod quevis persona penam incidat sive penas, quas iuxta premissa pro qualitate personarum duximus infligendas. 4. Si vero aliquis princeps elector cum aliquo suo coelectore inimicicias gereret et inter eos quecumque contencio, controversia seu dissensio verteretur, hiis nequaquam obstan- tibus alter alterum vel alterius nuncios ad electionem huius- modi destinandos premisso modo conducere sit astrictus sub pena periurii ac perdicionis, ea vice dumtaxat. sue vocis in electione, ut superius est expressum. 5. Si qui vero alii principes, comites, barones, milites, clientes, nobiles vel ignobiles, cives vel communia civitatum cum aliquo principe electore vel pluribus ex eisdem adversam
Strana 10
O Zenmer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. gererent voluntatem, seu quevis discordia inter ipsos ad invicem vel guerra sive dissensio verteretur, nichilominus omni contradictione et dolo cessantibus principi electori vel principibus seu eius vel ipsorum nunciis ad electionem huius- modi destinandis et redeuntibus ab eadem talem debeant prestare conductum, prout singuli penas iam dictas, per nos videlicet in se latas, voluerint evitare, quas eos qui secus fecerint incurrisse decernimus eo ipso. Ad premissorum autem omnium firmitatem et certitudinem ampliorem iubemus et volumus, ut universi principes electores et ceteri principes necnon comites, barones, nobiles, civitates seu ipsarum com- munitates premissa omnia litteris et iuramentis suis firmare et ad ea bona fide ac sine dolo implenda efficaciter se debeant obligare. Quicumque vero litteras huiusmodi dare renuerit, penas illas ipso facto incidat, quas pro personarum condicione per premissa singulis duximus infligendas. 6. Si quis autem princeps elector aliusve princeps cuius- cumque condicionis aut status, feudum vel feuda a sacre tenens imperio, aut comes, baro vel nobilis seu successores talium vel heredes supra et infra scriptas imperiales nostras constituciones et leges adimplere noluerit aut eis contraire presumpserit, si quidem talis princeps elector extiterit, ex- tune ceteri sui coelectores a suo ipsum deinceps excludant consorcio, ipseque voce electionis et aliorum principum elec- torum loco, dignitate careat atque iure, nec investiatur de feudis, que a sacro imperio visus fuerit obtinere. Alius vero princeps aut vir nobilis, ut prefertur, in has nostras leges committens similiter non investiatur de feudis, que a sacro imperio vel alias obtinet a quocumque, et nichilominus omnes penas premissas suam concernentes personam incidat eo ipso. 7. Quamvis autem universos principes, comites, barones, nobiles, milites, clientes, civitates quoque et communitates illarum ad prestandum cuilibet principi electori vel eius nunciis prefatum conductum, ut predicitur, indistincte velimus et decreverimus obligari, nichilominus eorum cuilibet singu- lares conductus et conductores pro regionum et locorum adiacencia cuilibet magis aptos duximus designandos. ut statim per sequencia plenius apparebit.
O Zenmer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. gererent voluntatem, seu quevis discordia inter ipsos ad invicem vel guerra sive dissensio verteretur, nichilominus omni contradictione et dolo cessantibus principi electori vel principibus seu eius vel ipsorum nunciis ad electionem huius- modi destinandis et redeuntibus ab eadem talem debeant prestare conductum, prout singuli penas iam dictas, per nos videlicet in se latas, voluerint evitare, quas eos qui secus fecerint incurrisse decernimus eo ipso. Ad premissorum autem omnium firmitatem et certitudinem ampliorem iubemus et volumus, ut universi principes electores et ceteri principes necnon comites, barones, nobiles, civitates seu ipsarum com- munitates premissa omnia litteris et iuramentis suis firmare et ad ea bona fide ac sine dolo implenda efficaciter se debeant obligare. Quicumque vero litteras huiusmodi dare renuerit, penas illas ipso facto incidat, quas pro personarum condicione per premissa singulis duximus infligendas. 6. Si quis autem princeps elector aliusve princeps cuius- cumque condicionis aut status, feudum vel feuda a sacre tenens imperio, aut comes, baro vel nobilis seu successores talium vel heredes supra et infra scriptas imperiales nostras constituciones et leges adimplere noluerit aut eis contraire presumpserit, si quidem talis princeps elector extiterit, ex- tune ceteri sui coelectores a suo ipsum deinceps excludant consorcio, ipseque voce electionis et aliorum principum elec- torum loco, dignitate careat atque iure, nec investiatur de feudis, que a sacro imperio visus fuerit obtinere. Alius vero princeps aut vir nobilis, ut prefertur, in has nostras leges committens similiter non investiatur de feudis, que a sacro imperio vel alias obtinet a quocumque, et nichilominus omnes penas premissas suam concernentes personam incidat eo ipso. 7. Quamvis autem universos principes, comites, barones, nobiles, milites, clientes, civitates quoque et communitates illarum ad prestandum cuilibet principi electori vel eius nunciis prefatum conductum, ut predicitur, indistincte velimus et decreverimus obligari, nichilominus eorum cuilibet singu- lares conductus et conductores pro regionum et locorum adiacencia cuilibet magis aptos duximus designandos. ut statim per sequencia plenius apparebit.
Strana 11
II, 2.] Text. Cap. I. 8. Primo namque regem Boemie sacri imperii archi- pincernam conducent archiepiscopus Maguntinensis, Bam- bergensis et Herbipolensis episcopi, burgravii Nurembergenses; item illi de Hohenloch, de Wertheim, de Brunecke et de Hanow ; item civitates Nuremberg, Rotemburg et Windesheim. 9. Deinde archiepiscopum Coloniensem sacri imperii per Italiam archicancellarium conducent et conducere tenebuntur Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi, comes palatinus Reni, lantgravius Hassie; item de Katzenellebogen, de Nassow, de Dietz comites; item de Isemburg, de Westerburg, de Runkel, de Limpurg et Falkenstein; item civitates Wetflaria, Geilnhusen et Fridberg. (0. Item archiepiscopum Treverensem sacri imperii per Galliam et regnum Arelatense archicancellarium conducent archiepiscopus Maguntinensis, comes palatinus Reni; item de Spanheim, de Veldencz comites; item Ruhgraven, Wilde- graven, de Nassow, de Isemburg, de Westerburg, de Runkel, de Limpurg, de Dietz, de Katzenellebogen, de Eppenstein, de Falkenstein; item civitas Maguntinensis. 11. Deinde comitem palatinum Reni sacri imperii archi- dapiferum conducere debebit archiepiscopus Maguntinensis. 12. Ducem vero Saxonie sacri imperii archimarescallum tenebitur conducere rex Boemie, Maguntinensis et Magde- burgensis archiepiscopi; item Bambergensis et Herbipolensis episcopi, marchio Misnensis, lantgravius Hassie; item Fuldensis et Hersfeldensis abbates, burgravii Nurembergenses; item illi de Hohenloch, de Wertheim, de Brunecke, de Hanow, de Falkenstein; item civitates Erfordia, Molhusen, Nurem- berg, Rotemburg et Windesheim. Et hii omnes proxime nominati marchionem Brandemburgensem sacri imperii archi- camerarium similiter conducere tenebuntur. 13. Volumus autem et expresse statuimus, ut unusquis- que princeps elector, qui talem voluerit habere conductum, hiis, a quibus ipsum postulare decreverit, hoc ipsum adeo tempestive viamque, qua fuerit transiturus, insinuet et talem conductum exposcat, ut illi, qui ad conductum huiusmodi impendendum deputati et taliter fuerint requisiti, ad hoc oportune se valeant et comode preparare.
II, 2.] Text. Cap. I. 8. Primo namque regem Boemie sacri imperii archi- pincernam conducent archiepiscopus Maguntinensis, Bam- bergensis et Herbipolensis episcopi, burgravii Nurembergenses; item illi de Hohenloch, de Wertheim, de Brunecke et de Hanow ; item civitates Nuremberg, Rotemburg et Windesheim. 9. Deinde archiepiscopum Coloniensem sacri imperii per Italiam archicancellarium conducent et conducere tenebuntur Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi, comes palatinus Reni, lantgravius Hassie; item de Katzenellebogen, de Nassow, de Dietz comites; item de Isemburg, de Westerburg, de Runkel, de Limpurg et Falkenstein; item civitates Wetflaria, Geilnhusen et Fridberg. (0. Item archiepiscopum Treverensem sacri imperii per Galliam et regnum Arelatense archicancellarium conducent archiepiscopus Maguntinensis, comes palatinus Reni; item de Spanheim, de Veldencz comites; item Ruhgraven, Wilde- graven, de Nassow, de Isemburg, de Westerburg, de Runkel, de Limpurg, de Dietz, de Katzenellebogen, de Eppenstein, de Falkenstein; item civitas Maguntinensis. 11. Deinde comitem palatinum Reni sacri imperii archi- dapiferum conducere debebit archiepiscopus Maguntinensis. 12. Ducem vero Saxonie sacri imperii archimarescallum tenebitur conducere rex Boemie, Maguntinensis et Magde- burgensis archiepiscopi; item Bambergensis et Herbipolensis episcopi, marchio Misnensis, lantgravius Hassie; item Fuldensis et Hersfeldensis abbates, burgravii Nurembergenses; item illi de Hohenloch, de Wertheim, de Brunecke, de Hanow, de Falkenstein; item civitates Erfordia, Molhusen, Nurem- berg, Rotemburg et Windesheim. Et hii omnes proxime nominati marchionem Brandemburgensem sacri imperii archi- camerarium similiter conducere tenebuntur. 13. Volumus autem et expresse statuimus, ut unusquis- que princeps elector, qui talem voluerit habere conductum, hiis, a quibus ipsum postulare decreverit, hoc ipsum adeo tempestive viamque, qua fuerit transiturus, insinuet et talem conductum exposcat, ut illi, qui ad conductum huiusmodi impendendum deputati et taliter fuerint requisiti, ad hoc oportune se valeant et comode preparare.
Strana 12
12 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 14. Premissas vero constituciones circa materiam con- ductus editas ita sane debere declaramus intelligi, ut unus- quisque superius nominatus vel forsitan non expressus, a quo in casu premisso conductum requiri contigerit, ad prestandum ipsum per suas dumtaxat terras et territoria ac eciam ultra, quanto potest remocius, absque dolo sub penis contentis sit astrictus. 15. Preterea statuimus et eciam ordinamus, ut archi- episcopus Maguntinensis, qui fuerit pro tempore, singulis principibus coelectoribus suis ecclesiasticis et secularibus electionem eandem per suos nuncios patentibus debeat litteris intimare; in quibus quidem litteris talis dies et terminus exprimatur, infra quem eedem littere ad singulos eosdem principes verisimiliter possint pervenire. Huiusmodi vero littere continebunt, ut a die in litteris ipsis expressa infra tres menses continuos omnes et singuli principes electores Franken- furd super Moganum esse debeant constituti vel suos legales ad eundem terminum atque locum nuncios destinare cum plena et omnimoda potestate suisque patentibus litteris maiori cuiuslibet eorum sigillo signatis ad eligendum Romanorum regem in cesarem promovendum. Qualiter autem et sub qua forma tales littere confici debeant, et que in eis solemp- nitas debeat immutabiliter observari, et in qua forma et modo principes electores nuncios suos ad electionem huiusmodi destinandos ac potestatem, mandatum seu procuratoria ordi- nare debuerint, ad finem presentis libri 1) conscriptum invenitur clarius et expressum, et eandem formam illic traditam manda- mus et de imperialis potestatis plenitudine usque quaque decernimus observari. 16. Cum autem ad hoc perventum fuerit, quod de impe- ratoris vel regis Romanorum obitu in diocesi Maguntina constiterit, extunc infra unum mensem a die noticie obitus huiusmodi continue numerandum singulis principibus electori- bus obitum ipsum et intimacionem, de quibus premittitur, per archiepiscopum Maguntinensem iubemus et decernimus suis patentibus litteris declarari. Quod si idem archiepiscopus in execucione et intimacione huiusmodi negligens aut remissus 1) S. unten XVIII. XIX.
12 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 14. Premissas vero constituciones circa materiam con- ductus editas ita sane debere declaramus intelligi, ut unus- quisque superius nominatus vel forsitan non expressus, a quo in casu premisso conductum requiri contigerit, ad prestandum ipsum per suas dumtaxat terras et territoria ac eciam ultra, quanto potest remocius, absque dolo sub penis contentis sit astrictus. 15. Preterea statuimus et eciam ordinamus, ut archi- episcopus Maguntinensis, qui fuerit pro tempore, singulis principibus coelectoribus suis ecclesiasticis et secularibus electionem eandem per suos nuncios patentibus debeat litteris intimare; in quibus quidem litteris talis dies et terminus exprimatur, infra quem eedem littere ad singulos eosdem principes verisimiliter possint pervenire. Huiusmodi vero littere continebunt, ut a die in litteris ipsis expressa infra tres menses continuos omnes et singuli principes electores Franken- furd super Moganum esse debeant constituti vel suos legales ad eundem terminum atque locum nuncios destinare cum plena et omnimoda potestate suisque patentibus litteris maiori cuiuslibet eorum sigillo signatis ad eligendum Romanorum regem in cesarem promovendum. Qualiter autem et sub qua forma tales littere confici debeant, et que in eis solemp- nitas debeat immutabiliter observari, et in qua forma et modo principes electores nuncios suos ad electionem huiusmodi destinandos ac potestatem, mandatum seu procuratoria ordi- nare debuerint, ad finem presentis libri 1) conscriptum invenitur clarius et expressum, et eandem formam illic traditam manda- mus et de imperialis potestatis plenitudine usque quaque decernimus observari. 16. Cum autem ad hoc perventum fuerit, quod de impe- ratoris vel regis Romanorum obitu in diocesi Maguntina constiterit, extunc infra unum mensem a die noticie obitus huiusmodi continue numerandum singulis principibus electori- bus obitum ipsum et intimacionem, de quibus premittitur, per archiepiscopum Maguntinensem iubemus et decernimus suis patentibus litteris declarari. Quod si idem archiepiscopus in execucione et intimacione huiusmodi negligens aut remissus 1) S. unten XVIII. XIX.
Strana 13
II, 2.] Text. Cap. 1. 13 fortassis existeret, extunc iidem principes motu proprio eciam non vocati pro fidei sue virtute, qua sacrum prosequi tenentur imperium, post hoc infra tres menses, sicut in constitucione supra proxime posita continetur, in civitate Frankenford sepedicta conveniant electuri regem Romanorum in cesarem promovendum. (7. Debet autem unusquisque princeps elector vel sui nuncii predictam civitatem Frankenford cum ducentis equita- turis tantummodo prefate electionis tempore introire, in quorum numero quinquaginta tantum armatos vel pauciores introducere secum poterit, sed non plures. 18. Princeps vero elector ad electionem huiusmodi vocatus et requisitus et ad ipsam non veniens, vel legales nuncios cum litteris patentibus, sigillo suo maiori sigillatis plenamque et liberam ac omnimodam potestatem continenti- bus, ad eligendum Romanorum regem futurum imperatorem non dirigens, aut veniens aut huiusmodi nuncios forte trans- mittens, si postea princeps ipse aut predicti nuncii a predicto electionis loco recederent, rege Romanorum futuro cesare non electo nec ad premissa procuratore legitimo substituto solempniter et relicto, electionis voce seu iure, quod in eadem electione habuit et tali modo deseruit, careat ea vice.1) 19. Iniungimus autem civibus de Frankenford et manda- mus, ut ipsi universos principes electores in genere et quem- libet eorum ab invasione alterius, si quid inter eos adversi- tatis emergeret, et eciam ab omni homine cum omnibus eorum hominibus, quos ipsi et eorum quilibet in prefato ducentorum equorum suorum numero ad prefatam duxerint civitatem, in virtute iuramenti, quod super hoc ipsos ad sancta prestare statuimus, fideli studio et solerti diligencia protegant et defendant; alioquin periurii reatum incurrant et nichilominus omnia iura sua, libertates, privilegia, gracias et indulta, que a sacro obtinere noscuntur imperio, omnino amittant bannumque imperiale cum personis et bonis suis omnibus incidant eo ipso; et liceat extunc omni homini auctoritate propria ac sine iudicio cives eosdem, quos eo casu exnunc prout extunc omni iure privamus, tamquam 1) Vgl. c. 3, § 1 in VI. de electione I, 6.
II, 2.] Text. Cap. 1. 13 fortassis existeret, extunc iidem principes motu proprio eciam non vocati pro fidei sue virtute, qua sacrum prosequi tenentur imperium, post hoc infra tres menses, sicut in constitucione supra proxime posita continetur, in civitate Frankenford sepedicta conveniant electuri regem Romanorum in cesarem promovendum. (7. Debet autem unusquisque princeps elector vel sui nuncii predictam civitatem Frankenford cum ducentis equita- turis tantummodo prefate electionis tempore introire, in quorum numero quinquaginta tantum armatos vel pauciores introducere secum poterit, sed non plures. 18. Princeps vero elector ad electionem huiusmodi vocatus et requisitus et ad ipsam non veniens, vel legales nuncios cum litteris patentibus, sigillo suo maiori sigillatis plenamque et liberam ac omnimodam potestatem continenti- bus, ad eligendum Romanorum regem futurum imperatorem non dirigens, aut veniens aut huiusmodi nuncios forte trans- mittens, si postea princeps ipse aut predicti nuncii a predicto electionis loco recederent, rege Romanorum futuro cesare non electo nec ad premissa procuratore legitimo substituto solempniter et relicto, electionis voce seu iure, quod in eadem electione habuit et tali modo deseruit, careat ea vice.1) 19. Iniungimus autem civibus de Frankenford et manda- mus, ut ipsi universos principes electores in genere et quem- libet eorum ab invasione alterius, si quid inter eos adversi- tatis emergeret, et eciam ab omni homine cum omnibus eorum hominibus, quos ipsi et eorum quilibet in prefato ducentorum equorum suorum numero ad prefatam duxerint civitatem, in virtute iuramenti, quod super hoc ipsos ad sancta prestare statuimus, fideli studio et solerti diligencia protegant et defendant; alioquin periurii reatum incurrant et nichilominus omnia iura sua, libertates, privilegia, gracias et indulta, que a sacro obtinere noscuntur imperio, omnino amittant bannumque imperiale cum personis et bonis suis omnibus incidant eo ipso; et liceat extunc omni homini auctoritate propria ac sine iudicio cives eosdem, quos eo casu exnunc prout extunc omni iure privamus, tamquam 1) Vgl. c. 3, § 1 in VI. de electione I, 6.
Strana 14
14 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. proditores, infideles et rebelles imperii impune invadere; ita quod invadentes huiusmodi penam quamcumque a sacro imperio vel quovis alio nequaquam debeant formidare.1) 20. Cives insuper antedicti de Frankenford per omne tempus illud, quo super electione sepedicta tractari et agi contigerit, neminem in prefatam civitatem, cuiuscumque digni- tatis, condicionis vel status extiterit, intromittant vel intrare quovis modo permittant, principibus electoribus et eorum nunciis et procuratoribus antedictis dumtaxat exceptis, quorum quilibet cum ducentis equis debebit, ut predicitur, intromitti. Si vero post ipsorum principum electorum introitum seu in ipsorum presencia in prefata civitate aliquem reperiri conti- gerit, illius exitum eives ipsi debebunt absque mora et cum effectu protinus ordinare sub omnibus penis contra ipsos superius promulgatis ac eciam in virtute iuramenti, quod cives ipsi de Frankenford super eo virtute presentis constitucionis prestare debebunt ad sancta. ut in precedentibus est ex- pressum. Cap. II. De electione Romanorum regis. 1. Postquam autem sepedicti electores seu nuncii civi- tatem Frankenfordensem ingressi fuerint, statim sequenti die diluculo in ecclesia sancti Bartholomei apostoli ibidem in omnium suorum presencia missam de Sancto spiritu faciant decantari ad finem, ut ipse Sanctus spiritus corda ipsorum illustret et eorum sensibus lumen sue virtutis infundat, quatenus ipsi suo fulti presidio hominem iustum, bonum et utilem eligere valeant in regem Romanorum futurumque cesarem ac pro salute populi christiani. Peracta quoque missa huiusmodi, omnes illi electores seu nuncii accedant ad altare, in quo missa eadem extitit celebrata, ubi principes electores ecclesiastici coram ewangelio beati Iohannis ,In principio erat verbum', quod illic ante ipsos poni debebit, manus suas pectori cum reverencia superponant, seculares vero principes electores dictum ewangelium corporaliter manibus suis tangant; qui omnes cum tota ipsorum familia tunc ibi debebunt inermes assistere. Et archiepiscopus 1) Dgl. c. 3, § 3 in VI. de electione I, 6.
14 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. proditores, infideles et rebelles imperii impune invadere; ita quod invadentes huiusmodi penam quamcumque a sacro imperio vel quovis alio nequaquam debeant formidare.1) 20. Cives insuper antedicti de Frankenford per omne tempus illud, quo super electione sepedicta tractari et agi contigerit, neminem in prefatam civitatem, cuiuscumque digni- tatis, condicionis vel status extiterit, intromittant vel intrare quovis modo permittant, principibus electoribus et eorum nunciis et procuratoribus antedictis dumtaxat exceptis, quorum quilibet cum ducentis equis debebit, ut predicitur, intromitti. Si vero post ipsorum principum electorum introitum seu in ipsorum presencia in prefata civitate aliquem reperiri conti- gerit, illius exitum eives ipsi debebunt absque mora et cum effectu protinus ordinare sub omnibus penis contra ipsos superius promulgatis ac eciam in virtute iuramenti, quod cives ipsi de Frankenford super eo virtute presentis constitucionis prestare debebunt ad sancta. ut in precedentibus est ex- pressum. Cap. II. De electione Romanorum regis. 1. Postquam autem sepedicti electores seu nuncii civi- tatem Frankenfordensem ingressi fuerint, statim sequenti die diluculo in ecclesia sancti Bartholomei apostoli ibidem in omnium suorum presencia missam de Sancto spiritu faciant decantari ad finem, ut ipse Sanctus spiritus corda ipsorum illustret et eorum sensibus lumen sue virtutis infundat, quatenus ipsi suo fulti presidio hominem iustum, bonum et utilem eligere valeant in regem Romanorum futurumque cesarem ac pro salute populi christiani. Peracta quoque missa huiusmodi, omnes illi electores seu nuncii accedant ad altare, in quo missa eadem extitit celebrata, ubi principes electores ecclesiastici coram ewangelio beati Iohannis ,In principio erat verbum', quod illic ante ipsos poni debebit, manus suas pectori cum reverencia superponant, seculares vero principes electores dictum ewangelium corporaliter manibus suis tangant; qui omnes cum tota ipsorum familia tunc ibi debebunt inermes assistere. Et archiepiscopus 1) Dgl. c. 3, § 3 in VI. de electione I, 6.
Strana 15
II, 2.) Tert. Cap. II. 15 Maguntinensis formam iuramenti eis dabit et una cum ipsis, et ipsi vel absencium nuncii una cum eo iuramentum presta- bunt vulgariter in hunc modum: 2. ,Ego archiepiscopus Maguntinensis sacri imperii per Germaniam archicancellarius ac princeps elector iuro ad hec sancta Dei ewangelia hic presencialiter coram me posita, quod ego per fidem, qua Deo et sacro Romano imperio sum astrictus, secundum omnem discrecionem et intellectum meum cum Dei adiutorio eligere volo temporale caput populo christiano, id est regem Romanorum in cesarem promoven- dum, qui ad hoc existat idoneus, in quantum discrecio et sensus mei me dirigunt, et secundum fidem predictam, vocemque meam et votum seu electionem prefatam dabo absque omni pacto, stipendio, precio vel promisso seu quo- cumque modo talia valeant appellari. Sic me Deus adiuvet et omnes sancti'.1) 3. Prestito denique per electores seu nuncios in forma et modo predictis huiusmodi iuramento, ad electionem procedant nec amodo de iam dicta civitate Frankenford separentur, nisi prius maior pars ipsorum temporale caput mundo elegerit seu populo christiano, regem videlicet Roma- norum in cesarem promovendum. Quod si facere distulerint infra triginta dies, a die prestiti iuramenti prefati continuo numerandos, extunc transactis eisdem triginta diebus amodo panem manducent et aquam et nullatenus civitatem exeant antedictam, nisi prius per ipsos vel maiorem partem ipsorum rector seu temporale caput fidelium electum fuerit, ut prefertur.2) 4. Postquam autem in eodem loco ipsi vel pars eorum maior numero elegerit, talis electio perinde haberi et repu- tari debebit, ac si foret ab ipsis omnibus nemine discrepante concorditer celebrata. Sique per tempus aliquod morari, abesse et tardare contingeret aliquem de electoribus seu nunciis antedictis, dum tamen veniret, antequam predicta esset electio celebrata, hunc ad electionem ipsam in eo statu admitti debere decernimus, in quo ipsa adventus sui tempore 1) Vgl. zu vorstehendem Eide Schwabenspiegel Landrecht (30 ed. Laßberg, 109 ed. Gengler. 2) Vgl. c. 3, § 1 in VI. de elect. I, 6.
II, 2.) Tert. Cap. II. 15 Maguntinensis formam iuramenti eis dabit et una cum ipsis, et ipsi vel absencium nuncii una cum eo iuramentum presta- bunt vulgariter in hunc modum: 2. ,Ego archiepiscopus Maguntinensis sacri imperii per Germaniam archicancellarius ac princeps elector iuro ad hec sancta Dei ewangelia hic presencialiter coram me posita, quod ego per fidem, qua Deo et sacro Romano imperio sum astrictus, secundum omnem discrecionem et intellectum meum cum Dei adiutorio eligere volo temporale caput populo christiano, id est regem Romanorum in cesarem promoven- dum, qui ad hoc existat idoneus, in quantum discrecio et sensus mei me dirigunt, et secundum fidem predictam, vocemque meam et votum seu electionem prefatam dabo absque omni pacto, stipendio, precio vel promisso seu quo- cumque modo talia valeant appellari. Sic me Deus adiuvet et omnes sancti'.1) 3. Prestito denique per electores seu nuncios in forma et modo predictis huiusmodi iuramento, ad electionem procedant nec amodo de iam dicta civitate Frankenford separentur, nisi prius maior pars ipsorum temporale caput mundo elegerit seu populo christiano, regem videlicet Roma- norum in cesarem promovendum. Quod si facere distulerint infra triginta dies, a die prestiti iuramenti prefati continuo numerandos, extunc transactis eisdem triginta diebus amodo panem manducent et aquam et nullatenus civitatem exeant antedictam, nisi prius per ipsos vel maiorem partem ipsorum rector seu temporale caput fidelium electum fuerit, ut prefertur.2) 4. Postquam autem in eodem loco ipsi vel pars eorum maior numero elegerit, talis electio perinde haberi et repu- tari debebit, ac si foret ab ipsis omnibus nemine discrepante concorditer celebrata. Sique per tempus aliquod morari, abesse et tardare contingeret aliquem de electoribus seu nunciis antedictis, dum tamen veniret, antequam predicta esset electio celebrata, hunc ad electionem ipsam in eo statu admitti debere decernimus, in quo ipsa adventus sui tempore 1) Vgl. zu vorstehendem Eide Schwabenspiegel Landrecht (30 ed. Laßberg, 109 ed. Gengler. 2) Vgl. c. 3, § 1 in VI. de elect. I, 6.
Strana 16
16 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [11, 2. consistebat.1) Et quia de antiqua approbata et laudabili consuetudine inconvulse quod subscribitur semper extitit hactenus observatum, ideoque et nos constituimus et de imperialis decernimus plenitudine potestatis, quod is, qui modo premisso in regem fuerit Romanorum electus, peracta statim electione huiusmodi, priusquam in aliquibus causis aliis sive negociis virtute sacri imperii administret, universis et singulis principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus, qui propinquiora sacri imperii membra esse noscuntur, omnia ipsorum privilegia, litteras, iura, libertates et concessiones, antiquas consuetudines et eciam dignitates, et quicquid ipsi ab imperio usque in diem electionis sue obtinuerunt et posse- derunt, absque dilacione et contradictione confirmare et appro- bare debeat per suas litteras et sigilla ipsisque premissa omnia innovare, postquam imperialibus fuerit infulis coronatus. Confirmacionem autem huiusmodi electus ipse cuilibet prin- cipi electori in specie primo suo nomine regali faciet et deinde sub imperiali titulo innovabit, et in hiis ipsos prin- cipes omnes in genere et quemlibet eorum in specie nulla- tenus impedire, sed pocius absque dolo graciose tenebitur promovere. 5. In 2) casu denique, quo tres principes electores pre- sentes seu absencium nuncii quartum ex se seu ipsorum consorcio, videlicet principem electorem, presentem vel ab- sentem in regem Romanorum eligerent, vocem illius electi, si presens affuerit, aut nunciorum ipsius, si eum abesse con- tingeret, plenum vigorem habere et eligencium augere numerum partemque maiorem decernimus constituere ad instar ceterorum principum electorum. Cap. III. De sessione Treverensis, Coloniensis et Maguntinensis archiepiscoporum. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum impe- rator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. 1) Dgl. c. 3, § 1 in VI. de elect. I, 6. 2) Dgl. c. 33. X. de elect. I, 6.
16 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [11, 2. consistebat.1) Et quia de antiqua approbata et laudabili consuetudine inconvulse quod subscribitur semper extitit hactenus observatum, ideoque et nos constituimus et de imperialis decernimus plenitudine potestatis, quod is, qui modo premisso in regem fuerit Romanorum electus, peracta statim electione huiusmodi, priusquam in aliquibus causis aliis sive negociis virtute sacri imperii administret, universis et singulis principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus, qui propinquiora sacri imperii membra esse noscuntur, omnia ipsorum privilegia, litteras, iura, libertates et concessiones, antiquas consuetudines et eciam dignitates, et quicquid ipsi ab imperio usque in diem electionis sue obtinuerunt et posse- derunt, absque dilacione et contradictione confirmare et appro- bare debeat per suas litteras et sigilla ipsisque premissa omnia innovare, postquam imperialibus fuerit infulis coronatus. Confirmacionem autem huiusmodi electus ipse cuilibet prin- cipi electori in specie primo suo nomine regali faciet et deinde sub imperiali titulo innovabit, et in hiis ipsos prin- cipes omnes in genere et quemlibet eorum in specie nulla- tenus impedire, sed pocius absque dolo graciose tenebitur promovere. 5. In 2) casu denique, quo tres principes electores pre- sentes seu absencium nuncii quartum ex se seu ipsorum consorcio, videlicet principem electorem, presentem vel ab- sentem in regem Romanorum eligerent, vocem illius electi, si presens affuerit, aut nunciorum ipsius, si eum abesse con- tingeret, plenum vigorem habere et eligencium augere numerum partemque maiorem decernimus constituere ad instar ceterorum principum electorum. Cap. III. De sessione Treverensis, Coloniensis et Maguntinensis archiepiscoporum. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum impe- rator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. 1) Dgl. c. 3, § 1 in VI. de elect. I, 6. 2) Dgl. c. 33. X. de elect. I, 6.
Strana 17
II, 2.] Text. Cap. III. 17 Decor et gloria sacrosancti Romani imperii et honor cesareus et rei publice grata compendia venerabilium et illustrium principum electorum concordi voluntate foventur, qui velut columpne proceres sacrum edificium circumspecte prudencie solerti pietate sustentant, quorum presidio dextra imperialis potencie roboratur, et quanto mutui favoris ampliori benignitate stringuntur, tanto uberioris pacis et tranquillitatis commoda feliciter profluunt populo christiano. Ut igitur inter venerabiles Maguntinensem, Coloniensem necnon Treverensem archiepiscopos sacri imperii principes electores omnium licium et suspectuum [materie]a, que et qui de prioritate seu dignitate sessionum suarum in curiis imperialibus et regalibus suboriri valerent in posterum, per- petuis inantea temporibus amputentur, et ipsi in cordis et animorum quieta condicione manentes de oportunitatibus sacri imperii concordi favore et virtuose dilectionis studio conveniencius meditari valeant pro consolacione populi chri- stiani, habita deliberacione cum omnibus principibus electo- ribus, tam ecclesiasticis quam secularibus, et de ipsorum consilio decernimus et de imperatorie potestatis plenitudine hac edictali lege perpetuo valitura sanccimus, quod supradicti venerabiles archiepiscopi, Treverensis videlicet ex opposito et lineari directione versus imperatoris faciem, Maguntinensis vero in suis diocesi et provincia et extra provinciam suam in toto cancellariatu suo Germanico, provincia Coloniensi dumtaxat excepta, et demum Coloniensis in suis diocesi et provincia et extra provinciam suam in tota Italia et Gallia in dextro latere Romanorum cesaris sedere possint, valeant et debeant in omnibus publicis actibus imperialibus, puta iudiciis, collacionibus feudorum et in refectionibus mensarum ac eciam in consiliis et omnibus aliis agendis, propter que contingit seu continget eos pro honore seu utilitate imperiali tractandis mutuo convenire. Et hunc modum sessionis sub omni eo ordine, sicut expressatur superius, ad predictorum Coloniensis, Treverensis, Maguntini archiepiscoporum succes- sores perpetuo extendi volumus, ut nullo umquam tempore super hiis quevis dubietas generetur. a) nur in T nachträglich eingefügt. Quellen und Studien II,2.
II, 2.] Text. Cap. III. 17 Decor et gloria sacrosancti Romani imperii et honor cesareus et rei publice grata compendia venerabilium et illustrium principum electorum concordi voluntate foventur, qui velut columpne proceres sacrum edificium circumspecte prudencie solerti pietate sustentant, quorum presidio dextra imperialis potencie roboratur, et quanto mutui favoris ampliori benignitate stringuntur, tanto uberioris pacis et tranquillitatis commoda feliciter profluunt populo christiano. Ut igitur inter venerabiles Maguntinensem, Coloniensem necnon Treverensem archiepiscopos sacri imperii principes electores omnium licium et suspectuum [materie]a, que et qui de prioritate seu dignitate sessionum suarum in curiis imperialibus et regalibus suboriri valerent in posterum, per- petuis inantea temporibus amputentur, et ipsi in cordis et animorum quieta condicione manentes de oportunitatibus sacri imperii concordi favore et virtuose dilectionis studio conveniencius meditari valeant pro consolacione populi chri- stiani, habita deliberacione cum omnibus principibus electo- ribus, tam ecclesiasticis quam secularibus, et de ipsorum consilio decernimus et de imperatorie potestatis plenitudine hac edictali lege perpetuo valitura sanccimus, quod supradicti venerabiles archiepiscopi, Treverensis videlicet ex opposito et lineari directione versus imperatoris faciem, Maguntinensis vero in suis diocesi et provincia et extra provinciam suam in toto cancellariatu suo Germanico, provincia Coloniensi dumtaxat excepta, et demum Coloniensis in suis diocesi et provincia et extra provinciam suam in tota Italia et Gallia in dextro latere Romanorum cesaris sedere possint, valeant et debeant in omnibus publicis actibus imperialibus, puta iudiciis, collacionibus feudorum et in refectionibus mensarum ac eciam in consiliis et omnibus aliis agendis, propter que contingit seu continget eos pro honore seu utilitate imperiali tractandis mutuo convenire. Et hunc modum sessionis sub omni eo ordine, sicut expressatur superius, ad predictorum Coloniensis, Treverensis, Maguntini archiepiscoporum succes- sores perpetuo extendi volumus, ut nullo umquam tempore super hiis quevis dubietas generetur. a) nur in T nachträglich eingefügt. Quellen und Studien II,2.
Strana 18
18 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Cap. IV. De principibus electoribus in communi. 1. Statuimus insuper, ut, quocienscumque imperialem curiam exnunc inantea celebrari contigerit, in qualibet ses- sione, videlicet tam in consilio quam in mensa et locis aliis quibuscumque, ubi imperatorem vel regem Romanorum cum principibus electoribus sedere contigerit, a dextro latere imperatoris vel regis Romanorum immediate post archiepi- scopum Maguntinensem vel Coloniensem, illum videlicet. quem tunc temporis pro qualitate locorum et varietate pro- vinciarum iuxta privilegii sui tenorem dicto lateri dextro imperatoris assidere contigerit, rex Boemie, cum sit princeps coronatus et unetus, primum et post eum continuo comes palatinus Reni secundum sedendi loca debeant obtinere; ad sinistram vero partem immediate post illum, quem ex predictis archiepiscopis in latere sinistro sedere continget, primunt locum dux Saxonie et post eum marchio Brandemburgensis alterum obtinebit. 2. Ceterum quociens et quando deinceps sacrum vacare continget imperium, extune Maguntinensis archiepiscopus potestatem habebit, sicut potestatem habuisse dinoscitur al antiquo, ceteros principes antedictos suos in dieta electione consortes litteratorie convocandi, quibus omnibus seu hiis, qui poterunt et voluerint interesse, in electionis termino invicent congregatis, dictus archiepiscopus Maguntinensis et non alter eorundem coelectorum suorum vota singulariter habebit in- quirere ordine subsequenti: primo quidem interrogabit a Treverensi archiepiscopo, cui primam vocem competere de- claramus, sicut invenimus hactenus competisse1), secundo a 1) Der Sachsenspiegel weist in der späteren Textform dem Mainzer Erzbischof die erste Stimme zu; doch nennen die Quedlinburger Handschrift und andere, welche den ursprünglichen Tert bieten, den Trierer an erster Stelle; Sachsenspiegel Landrecht III, 57: In des keyseres kore sol die erste sin der biscoph von Trire, und entsprechend Leburecht Art. 4. Ebenso stellen auch die Annales Stadenses, MG. SS. XVI, 367, die Gesta episc. Leodiens. abbreviata (1242), MG. SS. XXV, 130 und die Descriptio Theutoniae, MG. SS. XVII, 238, nicht den Mainzer, sondern den Trierer an die erste Stelle. Bestätigt wurde den Erzbischöfen von Trier das Recht der ersten Stimme durch drei Privilegien Karls IV. von 1346, Nov. 25., Urkunden Nr. 4, von 1354, Jan. 8., Urkunden Nr. 7 und von (356, Jan. 5., Böhmer-Huber Nr. 686I.
18 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Cap. IV. De principibus electoribus in communi. 1. Statuimus insuper, ut, quocienscumque imperialem curiam exnunc inantea celebrari contigerit, in qualibet ses- sione, videlicet tam in consilio quam in mensa et locis aliis quibuscumque, ubi imperatorem vel regem Romanorum cum principibus electoribus sedere contigerit, a dextro latere imperatoris vel regis Romanorum immediate post archiepi- scopum Maguntinensem vel Coloniensem, illum videlicet. quem tunc temporis pro qualitate locorum et varietate pro- vinciarum iuxta privilegii sui tenorem dicto lateri dextro imperatoris assidere contigerit, rex Boemie, cum sit princeps coronatus et unetus, primum et post eum continuo comes palatinus Reni secundum sedendi loca debeant obtinere; ad sinistram vero partem immediate post illum, quem ex predictis archiepiscopis in latere sinistro sedere continget, primunt locum dux Saxonie et post eum marchio Brandemburgensis alterum obtinebit. 2. Ceterum quociens et quando deinceps sacrum vacare continget imperium, extune Maguntinensis archiepiscopus potestatem habebit, sicut potestatem habuisse dinoscitur al antiquo, ceteros principes antedictos suos in dieta electione consortes litteratorie convocandi, quibus omnibus seu hiis, qui poterunt et voluerint interesse, in electionis termino invicent congregatis, dictus archiepiscopus Maguntinensis et non alter eorundem coelectorum suorum vota singulariter habebit in- quirere ordine subsequenti: primo quidem interrogabit a Treverensi archiepiscopo, cui primam vocem competere de- claramus, sicut invenimus hactenus competisse1), secundo a 1) Der Sachsenspiegel weist in der späteren Textform dem Mainzer Erzbischof die erste Stimme zu; doch nennen die Quedlinburger Handschrift und andere, welche den ursprünglichen Tert bieten, den Trierer an erster Stelle; Sachsenspiegel Landrecht III, 57: In des keyseres kore sol die erste sin der biscoph von Trire, und entsprechend Leburecht Art. 4. Ebenso stellen auch die Annales Stadenses, MG. SS. XVI, 367, die Gesta episc. Leodiens. abbreviata (1242), MG. SS. XXV, 130 und die Descriptio Theutoniae, MG. SS. XVII, 238, nicht den Mainzer, sondern den Trierer an die erste Stelle. Bestätigt wurde den Erzbischöfen von Trier das Recht der ersten Stimme durch drei Privilegien Karls IV. von 1346, Nov. 25., Urkunden Nr. 4, von 1354, Jan. 8., Urkunden Nr. 7 und von (356, Jan. 5., Böhmer-Huber Nr. 686I.
Strana 19
It 2.] Text. Cap. IV. V. 19 Coloniensi archiepiscopo, cui competit dignitas necnon offi- cium Romanorum regi primum diadema regium imponendi, tercio a rege Boemie, qui inter electores laicos ex regie dig- nitatis fastigio iure et merito obtinet primaciam, quarto a comite palatino Reni, quinto a duce Saxonie, sexto a mar- chione Brandemburgensi; horum omnium vota premisso iam ordine dictus archiepiscopus Maguntinensis perquiret. Quo facto dicti principes sui consortes ipsum vice versa requirent, ut et ipse intencionem suam exprimat et ipsis aperiat votum suum. 5. Preterea 1) in celebracione imperialis curie marchio Brandemburgensis aquam lavandis imperatoris vel regis Romanorum manibus ministrabit; primum vero potum rex Boemie, quem tamen sub corona regali iuxta privilegiorum regni sui continenciam, nisi libera voluntate voluerit, non tenebitur ministrare 2) ; comes eciam Palatinus cibum afferre tenebitur, et dux Saxonie marescallatus officium exercebit, ut solitum est fieri ab antiquo. Cap. V. De iure comitis Palatini et eciam Saxonie ducis. 1. Quociens insuper, ut premittitur, sacrum vacare con- tinget imperium, illustris comes palatinus Reni sacri imperii archidapifer ad manus futuri regis Romanorum in partibus Reni et Swevie et in iure Franconico racione principatus seu comitatus Palatini privilegio esse debet provisor ipsius imperii cum potestate iudicia exercendi, ad beneficia ecclesiastica presentandi, recolligendi redditus et proventus et investiendi de feudis, iuramenta fidelitatis vice et nomine sacri imperii recipiendi, que tamen per regem Romanorum postea electum suo tempore omnia innovari et de novo sibi iuramenta ipsa prestari debebunt; feudis principum dumtaxat exceptis et illis, que vanlehen vulgariter appellantur, quorum investituram et collacionem soli imperatori vel regi Romanorum specialiter 1) Vgl. Schwabenspiegel Landrecht 130 ed. Laßberg, 109 ed. Gengler. 2) S. Privileg König Albrechts vom 17. November 1298, MG. Const. IV, Nr. 35, S. 31/ und die Erneuerung Karls IV. vom 7. April 1348, Urkunden Nr. 5. 2
It 2.] Text. Cap. IV. V. 19 Coloniensi archiepiscopo, cui competit dignitas necnon offi- cium Romanorum regi primum diadema regium imponendi, tercio a rege Boemie, qui inter electores laicos ex regie dig- nitatis fastigio iure et merito obtinet primaciam, quarto a comite palatino Reni, quinto a duce Saxonie, sexto a mar- chione Brandemburgensi; horum omnium vota premisso iam ordine dictus archiepiscopus Maguntinensis perquiret. Quo facto dicti principes sui consortes ipsum vice versa requirent, ut et ipse intencionem suam exprimat et ipsis aperiat votum suum. 5. Preterea 1) in celebracione imperialis curie marchio Brandemburgensis aquam lavandis imperatoris vel regis Romanorum manibus ministrabit; primum vero potum rex Boemie, quem tamen sub corona regali iuxta privilegiorum regni sui continenciam, nisi libera voluntate voluerit, non tenebitur ministrare 2) ; comes eciam Palatinus cibum afferre tenebitur, et dux Saxonie marescallatus officium exercebit, ut solitum est fieri ab antiquo. Cap. V. De iure comitis Palatini et eciam Saxonie ducis. 1. Quociens insuper, ut premittitur, sacrum vacare con- tinget imperium, illustris comes palatinus Reni sacri imperii archidapifer ad manus futuri regis Romanorum in partibus Reni et Swevie et in iure Franconico racione principatus seu comitatus Palatini privilegio esse debet provisor ipsius imperii cum potestate iudicia exercendi, ad beneficia ecclesiastica presentandi, recolligendi redditus et proventus et investiendi de feudis, iuramenta fidelitatis vice et nomine sacri imperii recipiendi, que tamen per regem Romanorum postea electum suo tempore omnia innovari et de novo sibi iuramenta ipsa prestari debebunt; feudis principum dumtaxat exceptis et illis, que vanlehen vulgariter appellantur, quorum investituram et collacionem soli imperatori vel regi Romanorum specialiter 1) Vgl. Schwabenspiegel Landrecht 130 ed. Laßberg, 109 ed. Gengler. 2) S. Privileg König Albrechts vom 17. November 1298, MG. Const. IV, Nr. 35, S. 31/ und die Erneuerung Karls IV. vom 7. April 1348, Urkunden Nr. 5. 2
Strana 20
20 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. II, 2. reservamus.1) Ipse tamen comes Palatinus omne genus alienacionis seu obligacionis rerum imperialium huiusmodi provisionis tempore expresse sibi noverit interdictum. Et eodem iure provisionis illustrem ducem Saxonie sacri imperii archimarescallum frui volumus in illis locis, ubi Saxonica iura servantur, sub omnibus modis et condicionibus, sicut superius est expressum. 2. Et quamvis imperator sive rex Romanorum super causis, pro quibus impetitus fuerit, habeat, sicut ex consue- tudine introductum dicitur, coram comite palatino Reni sacri imperii archidapifero electore principe respondere, illud tamen iudicium comes ipse Palatinus non alibi preterquam in impe- riali curia, ubi imperator seu Romanorum rex presens ex- titerit, poterit exercere.2) Cap. VI. De comparacione principum electorum ad alios principes communes. Decernimus, ut in celebracione imperialis curie, quociens- cumque illam deinceps perpetuo celebrari contigerit, antedicti principes electores ecclesiastici et seculares iuxta prescriptum ordinem atque modum a dextris et a sinistris immutabiliter teneant loca sua, eisque vel eorum alicui in quibuscumque actibus ad curiam ipsam spectantibus eundo, sedendo vel stando nullus princeps alius, cuiuscumque status, dignitatis, preeminencie vel condicionis existat, ullatenus preferatur, eo signanter expresso, quod nominatim rex Boemie in celebra- cione curiarum huiusmodi in omnibus et singulis actibus' a) locis et actibus B. 1) Vgl. vor allem Schwabenspiegel Lehenrecht 147 (ed. Laßberg); außer- dem Urkunde des Pfalzgrafen Ludwig vom 28. Mai 1267, MG. Const. 1I, Nr. 464, S. 637; Urkunde Rudolfs von Habsburg, ohne Datum (1276—(28D, MG. Const. III, Nr. 121, S. I15; Ludwigs d. B. Sachsenhäuser Appellation vom 22. Mai 1324 c. 27, bei I. Schwalm, Die Appellation König Ludwigs d. B. von 1324 in ursprünglicher Gestalt (Weimar 1906) S. 25 (auch in meiner Quellensammlung S. 153, c. 8). 2) Vgl. Schwabenspiegel Lehenrecht 147 und 41 letzter Absatz; Land- recht 121 c (ed. Laßberg); vgl. auch daselbst 128 und 124. Siehe auch Sachfenspiegel III, 52, 3 und 54, 4 und Statuta curie Nürenberg celebrate 1274 Nov. 19., MG. Const. III, Nr. 72, S. 59.
20 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. II, 2. reservamus.1) Ipse tamen comes Palatinus omne genus alienacionis seu obligacionis rerum imperialium huiusmodi provisionis tempore expresse sibi noverit interdictum. Et eodem iure provisionis illustrem ducem Saxonie sacri imperii archimarescallum frui volumus in illis locis, ubi Saxonica iura servantur, sub omnibus modis et condicionibus, sicut superius est expressum. 2. Et quamvis imperator sive rex Romanorum super causis, pro quibus impetitus fuerit, habeat, sicut ex consue- tudine introductum dicitur, coram comite palatino Reni sacri imperii archidapifero electore principe respondere, illud tamen iudicium comes ipse Palatinus non alibi preterquam in impe- riali curia, ubi imperator seu Romanorum rex presens ex- titerit, poterit exercere.2) Cap. VI. De comparacione principum electorum ad alios principes communes. Decernimus, ut in celebracione imperialis curie, quociens- cumque illam deinceps perpetuo celebrari contigerit, antedicti principes electores ecclesiastici et seculares iuxta prescriptum ordinem atque modum a dextris et a sinistris immutabiliter teneant loca sua, eisque vel eorum alicui in quibuscumque actibus ad curiam ipsam spectantibus eundo, sedendo vel stando nullus princeps alius, cuiuscumque status, dignitatis, preeminencie vel condicionis existat, ullatenus preferatur, eo signanter expresso, quod nominatim rex Boemie in celebra- cione curiarum huiusmodi in omnibus et singulis actibus' a) locis et actibus B. 1) Vgl. vor allem Schwabenspiegel Lehenrecht 147 (ed. Laßberg); außer- dem Urkunde des Pfalzgrafen Ludwig vom 28. Mai 1267, MG. Const. 1I, Nr. 464, S. 637; Urkunde Rudolfs von Habsburg, ohne Datum (1276—(28D, MG. Const. III, Nr. 121, S. I15; Ludwigs d. B. Sachsenhäuser Appellation vom 22. Mai 1324 c. 27, bei I. Schwalm, Die Appellation König Ludwigs d. B. von 1324 in ursprünglicher Gestalt (Weimar 1906) S. 25 (auch in meiner Quellensammlung S. 153, c. 8). 2) Vgl. Schwabenspiegel Lehenrecht 147 und 41 letzter Absatz; Land- recht 121 c (ed. Laßberg); vgl. auch daselbst 128 und 124. Siehe auch Sachfenspiegel III, 52, 3 und 54, 4 und Statuta curie Nürenberg celebrate 1274 Nov. 19., MG. Const. III, Nr. 72, S. 59.
Strana 21
II, 2.) Text. Cap. VI. VII. 21 antedictis quemeumque regem alium, quacumque eciam sin- gulari dignitatis prerogativa fulgentem, quem quovis casu seu causa venire vel adesse forte contigerit, immutabiliter antecedat. Cap. VII. De successione principum. 1. Inter solicitudines illas innumeras, quibus pro felici statu sacri imperii, cui auctore Domino feliciter presidemus, cor nostrum cotidie fatigatur, ad hoc precipue meditacio nostra dirigitur, qualiter desiderata et salubris semper unio inter sacri imperii principes electores iugiter vigeat et eorum corda in sincere caritatis concordia conserventur, quorum providencia suo tempore orbi fluctuanti tanto celerius tanto- que facilius subvenitur, quanto inter eos nullus error surrep- serit et purior fuerit caritas custodita, obscuritate succisa et iure cuiuslibet dilucide declarato. Sane generaliter longe lateque est publicum et quasi per totum orbem notorie mani- festum, illustres regem Boemie necnon comitem palatinum Reni, ducem Saxonie et marchionem Brandemburgensem virtute regni et principatuum suorum in electione regis Roma- norum in cesarem promovendi cum ceteris principibus eccle- siasticis suis coelectoribus ius, vocem et locum habere et una cum ipsis censeri et esse veros et legitimos sacri imperii principes electores. Ne inter eorundem principum secularium electorum filios super iure, voce et potestate prefata futuris temporibus scandalorum et dissensionum possit materia sus- citari, et sic bonum commune periculosis dilacionibus impe- diri, futuris auctore Deo cupientes periculis salubriter obviare, statuimus et imperiali auctoritate presenti lege perpetuis temporibus valitura decernimus, ut, postquam iidem principes electores seculares et eorum quilibet esse desierit, ius, vox et potestas electionis huiusmodi ad filium primogenitum legitimum laicum, illo vero non extante, ad eiusdem primo- geniti primogenitum similiter laicum libere et sine contra- dictione cuiuspiam devolvatur. Si vero primogenitus huius- modi absque heredibus masculis legitimis laicis ab hac luce migraret, virtute presentis imperialis edicti ius, vox et potestas electionis predicte ad seniorem fratrem laicum per veram paternalem lineam descendentem et deinceps ad illius primo-
II, 2.) Text. Cap. VI. VII. 21 antedictis quemeumque regem alium, quacumque eciam sin- gulari dignitatis prerogativa fulgentem, quem quovis casu seu causa venire vel adesse forte contigerit, immutabiliter antecedat. Cap. VII. De successione principum. 1. Inter solicitudines illas innumeras, quibus pro felici statu sacri imperii, cui auctore Domino feliciter presidemus, cor nostrum cotidie fatigatur, ad hoc precipue meditacio nostra dirigitur, qualiter desiderata et salubris semper unio inter sacri imperii principes electores iugiter vigeat et eorum corda in sincere caritatis concordia conserventur, quorum providencia suo tempore orbi fluctuanti tanto celerius tanto- que facilius subvenitur, quanto inter eos nullus error surrep- serit et purior fuerit caritas custodita, obscuritate succisa et iure cuiuslibet dilucide declarato. Sane generaliter longe lateque est publicum et quasi per totum orbem notorie mani- festum, illustres regem Boemie necnon comitem palatinum Reni, ducem Saxonie et marchionem Brandemburgensem virtute regni et principatuum suorum in electione regis Roma- norum in cesarem promovendi cum ceteris principibus eccle- siasticis suis coelectoribus ius, vocem et locum habere et una cum ipsis censeri et esse veros et legitimos sacri imperii principes electores. Ne inter eorundem principum secularium electorum filios super iure, voce et potestate prefata futuris temporibus scandalorum et dissensionum possit materia sus- citari, et sic bonum commune periculosis dilacionibus impe- diri, futuris auctore Deo cupientes periculis salubriter obviare, statuimus et imperiali auctoritate presenti lege perpetuis temporibus valitura decernimus, ut, postquam iidem principes electores seculares et eorum quilibet esse desierit, ius, vox et potestas electionis huiusmodi ad filium primogenitum legitimum laicum, illo vero non extante, ad eiusdem primo- geniti primogenitum similiter laicum libere et sine contra- dictione cuiuspiam devolvatur. Si vero primogenitus huius- modi absque heredibus masculis legitimis laicis ab hac luce migraret, virtute presentis imperialis edicti ius, vox et potestas electionis predicte ad seniorem fratrem laicum per veram paternalem lineam descendentem et deinceps ad illius primo-
Strana 22
Zeumer, Goldene Bulle, I1. Teil. [II, 2. 22 genitum laicum devolvatur, et talis successio in primogenitis et heredibus principum eorundem in iure, voce et potestate premissis perpetuis temporibus observetur1); ea tamen con- dicione et modo, ut, si principem electorem seu eius primo- genitum aut filium seniorem laicum mori et heredes masculos legitimos laicos defectum etatis pacientes relinquere contin- geret, tune frater senior eiusdem primogeniti tutor eorum et administrator existat, donec senior ex eis legitimam etatem attigerit, quam in principe electore decem et octo annos completos censeri volumus et statuimus perpetuo et haberi; quam dum exegerit, ius, vocem et potestatem et omnia ab ipsis dependencia tutor ipse sibi totaliter cum officio teneatur protinus assignare. 2. Si vero aliquem ex huiusmodi principatibus ipsorum imperio sacro vacare contingeret, tune imperator seu rex Romanorum, qui pro tempore fuerit, de ipso providere debebit et poterit, tamquam de re ad se et imperium legi- time devoluta, salvis semper privilegiis, iuribus et consuetu- dinibus regni nostri Boemie super electione regis in casu vacacionis per regnicolas, qui ius habent eligendi regem Boemie, facienda iuxta continenciam eorundem privilegiorum 2 et observatam consuetudinem diuturnam a divis Romanorum imperatoribus sive regibus obtentorum, quibus ex huiusmodi sanctione imperiali in nullo preiudicari volumus, imo ipsa decernimus nunc et perpetuis futuris temporibus in omni suo tenore et forma indubiam tenere roboris firmitatem. Cap. VIII. De regis Boemie et regnicolarum eius immunitate. Cum per divos Romanorum imperatores et reges, prede- cessores nostros, illustribus Boemie regibus, progenitoribus 1) Vgl. Karls IV. Privileg für Rudolf d. A. von Sachsen vom 6. Oktober 1355, Urkunden Nr. 10. 2) S. Karls IV. Privileg vom 7. April 1348, Codex dipl. Moraviae VII, p. 555 (Böhmer-Huber Nr. 643). 3) Die Vorlage zu diesem Kapitel und den beiden folgenden bildet der Entwurf eines Privilegs für Böhmen, welcher auch einem Weistum der Kurfürsten vom 7. Januar 1356 (s. die Urkunde Gerlachs von Mainz von diesem Tage, Urkunden Nr. 20) zugrunde gelegt ist. Vgl. außerdem zu den
Zeumer, Goldene Bulle, I1. Teil. [II, 2. 22 genitum laicum devolvatur, et talis successio in primogenitis et heredibus principum eorundem in iure, voce et potestate premissis perpetuis temporibus observetur1); ea tamen con- dicione et modo, ut, si principem electorem seu eius primo- genitum aut filium seniorem laicum mori et heredes masculos legitimos laicos defectum etatis pacientes relinquere contin- geret, tune frater senior eiusdem primogeniti tutor eorum et administrator existat, donec senior ex eis legitimam etatem attigerit, quam in principe electore decem et octo annos completos censeri volumus et statuimus perpetuo et haberi; quam dum exegerit, ius, vocem et potestatem et omnia ab ipsis dependencia tutor ipse sibi totaliter cum officio teneatur protinus assignare. 2. Si vero aliquem ex huiusmodi principatibus ipsorum imperio sacro vacare contingeret, tune imperator seu rex Romanorum, qui pro tempore fuerit, de ipso providere debebit et poterit, tamquam de re ad se et imperium legi- time devoluta, salvis semper privilegiis, iuribus et consuetu- dinibus regni nostri Boemie super electione regis in casu vacacionis per regnicolas, qui ius habent eligendi regem Boemie, facienda iuxta continenciam eorundem privilegiorum 2 et observatam consuetudinem diuturnam a divis Romanorum imperatoribus sive regibus obtentorum, quibus ex huiusmodi sanctione imperiali in nullo preiudicari volumus, imo ipsa decernimus nunc et perpetuis futuris temporibus in omni suo tenore et forma indubiam tenere roboris firmitatem. Cap. VIII. De regis Boemie et regnicolarum eius immunitate. Cum per divos Romanorum imperatores et reges, prede- cessores nostros, illustribus Boemie regibus, progenitoribus 1) Vgl. Karls IV. Privileg für Rudolf d. A. von Sachsen vom 6. Oktober 1355, Urkunden Nr. 10. 2) S. Karls IV. Privileg vom 7. April 1348, Codex dipl. Moraviae VII, p. 555 (Böhmer-Huber Nr. 643). 3) Die Vorlage zu diesem Kapitel und den beiden folgenden bildet der Entwurf eines Privilegs für Böhmen, welcher auch einem Weistum der Kurfürsten vom 7. Januar 1356 (s. die Urkunde Gerlachs von Mainz von diesem Tage, Urkunden Nr. 20) zugrunde gelegt ist. Vgl. außerdem zu den
Strana 23
II, 2.) Tert. Cap. VIII. 25 et predecessoribus nostris, necnon regno Boemie eiusdemque regni corone olim concessum fuerit graciosius et indultum sitque in regno eodem a tempore, cuius contrarii hodie non existit memoria, consuetudine laudabili inconvulse servata diuturnitate temporum et prescripta moribus utencium sine contradictionis aut interrupcionis obstaculo introductum, quod nullus princeps, baro, nobilis, miles, cliens, burgensis, civis, nulla denique persona eiusdem regni et pertinenciarum eius ubicumque consistencium, cuiuscumque status, dignitatis, pre- minencie vel condicionis existat, ad cuiuscumque actoris instanciam extra regnum ipsum ad quodcumque tribunal seu alterius preterquam regis Boemie et iudicum regalis curie sue iudicium citari potuerit sive trahi nec vocari debeat perpetuis inantea temporibus sive possit: ideoque privilegium, consuetudinem et indultum huiusmodi auctoritate imperiali et de imperialis potestatis plenitudine ex certa sciencia inno- vantes et eciam confirmantes hac presenti nostra constitu- cione imperiali perpetuis temporibus valitura statuimus, ut. si contra privilegium, consuetudinem vel indultum prefatum quispiam predictorum, puta princeps, baro, nobilis, miles, cliens, civis, burgensis seu rusticus aut alia quecumque per- sona premissa ad cuiuscumque tribunal extra regnum predictum Boemie in quacumque causa criminali, civili vel mixta1) seu super quocumque negocio citatus fuerit quocumque tempore vel citata, comparere vel in iudicio respondere minime drei Kapiteln Karls IV. Urkunde über die Vereinigung der sog. Oberpfalz mit dem Königreich Böhmen vom 5. April (355, Olenschlager, Neue Er- länterung der Guldenen Bulle, UB. Nr. 27, S. 76 — 80; ferner zu Cap.VIII und XI folgende Privilegien für die Trierer Kirche: das Privilegium de non evocando, Böhmer, Regesten Ludwigs d. B. Nr. 1489 von 1332, Aug. 23. (Sammelprivileg), wiederholt Böhmer-Huber Nr. 270 von 1346, Nov. 25. (im Sammelprivileg), B.-H. Nr. 285 von 1346, Dez. 2., B.-H. Nr. (732 von 1354, Jan. 8., B.-H. Nr. 6861 von 1356, Jan. 5. (Sammelprivileg; von den drei letztgenaunten Abschriften im Apparat der Mon. Germ.); sowie das Kurfürstenweistum von 1353, Dez. 3., Urkunden Nr. 6. 1) Vgl. die in voriger Anmerkung angeführte Inkorporationsurkunde: pro quacumque causa civili, criminali seu mixta, und eutsprechend B.-B. Nr. 6861 sowie B.-H. Nr. 1724 von 1354, Jan. 8. Siehe auch Richtsteig Landrechts cap. 5: Wete, dat alle clagen sin drierleie. De erste clage is borgerlik ..... De ander is pinlik. De drudde clage het en vor- mischede clage.
II, 2.) Tert. Cap. VIII. 25 et predecessoribus nostris, necnon regno Boemie eiusdemque regni corone olim concessum fuerit graciosius et indultum sitque in regno eodem a tempore, cuius contrarii hodie non existit memoria, consuetudine laudabili inconvulse servata diuturnitate temporum et prescripta moribus utencium sine contradictionis aut interrupcionis obstaculo introductum, quod nullus princeps, baro, nobilis, miles, cliens, burgensis, civis, nulla denique persona eiusdem regni et pertinenciarum eius ubicumque consistencium, cuiuscumque status, dignitatis, pre- minencie vel condicionis existat, ad cuiuscumque actoris instanciam extra regnum ipsum ad quodcumque tribunal seu alterius preterquam regis Boemie et iudicum regalis curie sue iudicium citari potuerit sive trahi nec vocari debeat perpetuis inantea temporibus sive possit: ideoque privilegium, consuetudinem et indultum huiusmodi auctoritate imperiali et de imperialis potestatis plenitudine ex certa sciencia inno- vantes et eciam confirmantes hac presenti nostra constitu- cione imperiali perpetuis temporibus valitura statuimus, ut. si contra privilegium, consuetudinem vel indultum prefatum quispiam predictorum, puta princeps, baro, nobilis, miles, cliens, civis, burgensis seu rusticus aut alia quecumque per- sona premissa ad cuiuscumque tribunal extra regnum predictum Boemie in quacumque causa criminali, civili vel mixta1) seu super quocumque negocio citatus fuerit quocumque tempore vel citata, comparere vel in iudicio respondere minime drei Kapiteln Karls IV. Urkunde über die Vereinigung der sog. Oberpfalz mit dem Königreich Böhmen vom 5. April (355, Olenschlager, Neue Er- länterung der Guldenen Bulle, UB. Nr. 27, S. 76 — 80; ferner zu Cap.VIII und XI folgende Privilegien für die Trierer Kirche: das Privilegium de non evocando, Böhmer, Regesten Ludwigs d. B. Nr. 1489 von 1332, Aug. 23. (Sammelprivileg), wiederholt Böhmer-Huber Nr. 270 von 1346, Nov. 25. (im Sammelprivileg), B.-H. Nr. 285 von 1346, Dez. 2., B.-H. Nr. (732 von 1354, Jan. 8., B.-H. Nr. 6861 von 1356, Jan. 5. (Sammelprivileg; von den drei letztgenaunten Abschriften im Apparat der Mon. Germ.); sowie das Kurfürstenweistum von 1353, Dez. 3., Urkunden Nr. 6. 1) Vgl. die in voriger Anmerkung angeführte Inkorporationsurkunde: pro quacumque causa civili, criminali seu mixta, und eutsprechend B.-B. Nr. 6861 sowie B.-H. Nr. 1724 von 1354, Jan. 8. Siehe auch Richtsteig Landrechts cap. 5: Wete, dat alle clagen sin drierleie. De erste clage is borgerlik ..... De ander is pinlik. De drudde clage het en vor- mischede clage.
Strana 24
24 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. teneatur. Quodsi adversus huiusmodi non comparentes vel comparentem a quocumque iudice, cuiuscumque auctoritatis existat, extra regnum ipsum Boemie constituto iudicialiter procedi, processus fieri seu sentencias interlocutorias vel non diffinitivas, unam vel plures, in quibuscumque prenominatis causis sive negociis quovis modo ferri et promulgari continget, auctoritate premissa de plenitudine insuper antedicte impe- ratorie potestatis citaciones, precepta, processus et sentencias huiusmodi necnon execuciones et omnia, que ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi, attemptari possent vel fieri, irritamus penitus et cassamus. Adicientes expresse et edicto imperiali perpetuo valituro eadem auctoritate et de premisse potestatis plenitudine decernentes, ut, quemadmodum in predicto regno Boemie a tempore, cuius contrarii non habetur memoria, iugiter observatum existit, ita nulli prorsus principi, baroni, nobili, militi, clienti, civi, burgensi seu rustico, nulli demum persone seu incole regni Boemie sepe- dicti, cuiuscumque status, preminencie, dignitatis vel condi- cionis existant vel existat, a quibuscumque processibus, sentenciis interlocutoriis vel diffinitivis sive preceptis regis Boemie aut quorumcumque suorum iudicum necnon execu- cionibus eorundem contra se in regali iudicio seu coram regis regni seu predictorum iudicum tribunalibus factis aut latis, habitis vel ferendis inantea seu fiendis liceat ad quod- cumque aliud iudicium appellare. Provocaciones quoque seu appellaciones huiusmodi, si quas contra hoc interponi conti- gerit, eo ipso viribus non subsistant, et appellantes ipsi penam perdicionis causarum ipso facto se noverint incurrisse. Cap. IX. De auri, argenti et aliarum specierum mineris. Presenti 1) constitucione imperpetuum valitura statuimus ac de certa sciencia declaramus, quod successores nostri Boemie reges necnon 2) universi et singuli principes 1) Vgl. B.-H. Nr. 270 und Nr. 1735 von 1354 Jan. 8. (Abschrift im Apparat der Mon. Germ.). Vgl. S. 22 Anm. 3. 2) Durch Sperrdruck sind in diesem und dem folgenden Kapitel die- jenigen Worte bervorgehoben, welche dem Privilegienentwurf für Böhmen
24 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. teneatur. Quodsi adversus huiusmodi non comparentes vel comparentem a quocumque iudice, cuiuscumque auctoritatis existat, extra regnum ipsum Boemie constituto iudicialiter procedi, processus fieri seu sentencias interlocutorias vel non diffinitivas, unam vel plures, in quibuscumque prenominatis causis sive negociis quovis modo ferri et promulgari continget, auctoritate premissa de plenitudine insuper antedicte impe- ratorie potestatis citaciones, precepta, processus et sentencias huiusmodi necnon execuciones et omnia, que ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi, attemptari possent vel fieri, irritamus penitus et cassamus. Adicientes expresse et edicto imperiali perpetuo valituro eadem auctoritate et de premisse potestatis plenitudine decernentes, ut, quemadmodum in predicto regno Boemie a tempore, cuius contrarii non habetur memoria, iugiter observatum existit, ita nulli prorsus principi, baroni, nobili, militi, clienti, civi, burgensi seu rustico, nulli demum persone seu incole regni Boemie sepe- dicti, cuiuscumque status, preminencie, dignitatis vel condi- cionis existant vel existat, a quibuscumque processibus, sentenciis interlocutoriis vel diffinitivis sive preceptis regis Boemie aut quorumcumque suorum iudicum necnon execu- cionibus eorundem contra se in regali iudicio seu coram regis regni seu predictorum iudicum tribunalibus factis aut latis, habitis vel ferendis inantea seu fiendis liceat ad quod- cumque aliud iudicium appellare. Provocaciones quoque seu appellaciones huiusmodi, si quas contra hoc interponi conti- gerit, eo ipso viribus non subsistant, et appellantes ipsi penam perdicionis causarum ipso facto se noverint incurrisse. Cap. IX. De auri, argenti et aliarum specierum mineris. Presenti 1) constitucione imperpetuum valitura statuimus ac de certa sciencia declaramus, quod successores nostri Boemie reges necnon 2) universi et singuli principes 1) Vgl. B.-H. Nr. 270 und Nr. 1735 von 1354 Jan. 8. (Abschrift im Apparat der Mon. Germ.). Vgl. S. 22 Anm. 3. 2) Durch Sperrdruck sind in diesem und dem folgenden Kapitel die- jenigen Worte bervorgehoben, welche dem Privilegienentwurf für Böhmen
Strana 25
II, 2.] Cext. Cap. IX. X. 25 electores ecclesiastici et seculares, qui perpetuo fuerint, universas auri et argenti fodinas atque mineras stanni, cupri, ferri, plumbi et alterius cuiuscumque generis metalli ac eciam salis tam inventas quam inveniendas in posterum quibuscumque temporibus in regno predicto ac terris et pertinenciis eidem regno subiectis, necnon supradicti principes in principatibus, terris, dominiis et pertinenciis suis tenere iuste possint et legitime possidere cum omnibus iuribus, nullo prorsus excepto, prout possunt seu consueverunt talia possideri, necnon Iudeos habere, thelonea in preterito statuta et indicta percipere, quodque progenitores nostri reges Boemie felicis memorie ipsique principes electores ac progenitores et predeces- sores eorum legitime potuerint usque in presens, sicut hoc antiqua laudabili et approbata consuetudine diuturnique ac longissimi temporis cursu prescripta noscitur observatum. Cap. X. De monetis. Statuimus preterea, ut regi Boemie successori nostro, qui fuerit pro tempore, sicut constat ab antiquo illustris memorie Boemie regibus nostris predecessoribus licuisse et in possessione pacifica continua ipsos fuisse iuris subsequentis: videlicet monetas auri et argenti in omni loco et parte regni sui et subditarum ei terrarum et pertinenciarum omnium, ubi rex ipse decreverit sibique placuerit, cudi facere et mandare sub omni modo et forma in regno ipso Boemie in hiis ad hec usque tempora observatis; quodque futuris perpetuo Boemie regibus, hac nostra imperiali constitucione et gracia perpetuo valituris, a quibuscumque principibus, magnatibus, comitibus ac personis aliis quascumque terras, castra, possessiones, predia sive bona liceat emere, comparare seu in donum vel donacionem ex quacumque causa aut in obligacionem recipere sub talium terrarum, castrorum, posses- sionum, prediorum seu bonorum condicione consueta, ut videlicet propria recipiantur vel comparentur ut propria, libera velut libera, et ea, que dependent in feudum, similiter (s. S. 22 Anm. 3) hinzugefügt sind, um dessen Bestimmungen auf alle Kur- fürsten auszudehnen.
II, 2.] Cext. Cap. IX. X. 25 electores ecclesiastici et seculares, qui perpetuo fuerint, universas auri et argenti fodinas atque mineras stanni, cupri, ferri, plumbi et alterius cuiuscumque generis metalli ac eciam salis tam inventas quam inveniendas in posterum quibuscumque temporibus in regno predicto ac terris et pertinenciis eidem regno subiectis, necnon supradicti principes in principatibus, terris, dominiis et pertinenciis suis tenere iuste possint et legitime possidere cum omnibus iuribus, nullo prorsus excepto, prout possunt seu consueverunt talia possideri, necnon Iudeos habere, thelonea in preterito statuta et indicta percipere, quodque progenitores nostri reges Boemie felicis memorie ipsique principes electores ac progenitores et predeces- sores eorum legitime potuerint usque in presens, sicut hoc antiqua laudabili et approbata consuetudine diuturnique ac longissimi temporis cursu prescripta noscitur observatum. Cap. X. De monetis. Statuimus preterea, ut regi Boemie successori nostro, qui fuerit pro tempore, sicut constat ab antiquo illustris memorie Boemie regibus nostris predecessoribus licuisse et in possessione pacifica continua ipsos fuisse iuris subsequentis: videlicet monetas auri et argenti in omni loco et parte regni sui et subditarum ei terrarum et pertinenciarum omnium, ubi rex ipse decreverit sibique placuerit, cudi facere et mandare sub omni modo et forma in regno ipso Boemie in hiis ad hec usque tempora observatis; quodque futuris perpetuo Boemie regibus, hac nostra imperiali constitucione et gracia perpetuo valituris, a quibuscumque principibus, magnatibus, comitibus ac personis aliis quascumque terras, castra, possessiones, predia sive bona liceat emere, comparare seu in donum vel donacionem ex quacumque causa aut in obligacionem recipere sub talium terrarum, castrorum, posses- sionum, prediorum seu bonorum condicione consueta, ut videlicet propria recipiantur vel comparentur ut propria, libera velut libera, et ea, que dependent in feudum, similiter (s. S. 22 Anm. 3) hinzugefügt sind, um dessen Bestimmungen auf alle Kur- fürsten auszudehnen.
Strana 26
26 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. emantur in feudum, seu comparata taliter teneantur; ita tamen, quod ipsi reges Boemie de hiis, que hoc modo comparaverint vel receperint et regno Boemie duxerint applicanda, ad pristina ac consueta iura de talibus sacro explenda et reddenda imperio sint astricti. Presentem nichilominus constitucionem et graciam virtute presentis legis nostre imperialis ad universos principes electores tam ecclesiasticos quam seculares, successores et legitimos heredes ipso- rum plene extendi volumus sub omnibus modis et condicionibus, ut prefertur. Cap. XI. De immunitate principum electorum. Statuimus1) eciam, ut nulli comites, barones, nobiles, feudales, vasalli, castrenses, milites, clientes, cives, burgenses, nulle quoque persone Coloniensi, Maguntinensi et Treverensi ecclesiis subiecti vel subiecte, cuiuscumque status, condicionis vel dignitatis existant, ad cuiuscumque actoris instanciam extra territorium et terminos ac limites earundem ecclesiarum et pertinenciarum suarum ad quodcumque aliud tribunal seu cuiusvis alterius preterquam archiepiscoporum Maguntinensis. Treverensis et Coloniensis et iudicum suorum iudicium citari potuerint temporibus retroactis vel trahi seu vocari debeant perpetuis inantea temporibus sive possint, sicut preteritis invenimus temporibus observatum. Quod si contra presens edictum nostrum predictos ecclesiarum Treverensis, Magun- tinensis seu Coloniensis subditos vel eorum aliquem seu aliquos ad cuiuscumque instanciam seu ad cuiuscumque tribunal pro quacumque causa criminali, civili vel mixta seu quocumque negocio extra territorium, limites seu terminos dictarum ecclesiarum vel alicuius earum citari contingeret, comparere vel respondere minime teneantur, et citacio ac processus et sentencie interlocutorie vel diffinitive contra non venientes a talibus iudiciis extraneis late vel facte, fiende vel ferende necnon precepta et premissorum execuciones et omnia, que ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi, attemptari possent vel fieri, irrita decernimus eo ipso. Adi- 1) Vgl. oben Kapitel VIII und S. 22 Aum. 3.
26 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. emantur in feudum, seu comparata taliter teneantur; ita tamen, quod ipsi reges Boemie de hiis, que hoc modo comparaverint vel receperint et regno Boemie duxerint applicanda, ad pristina ac consueta iura de talibus sacro explenda et reddenda imperio sint astricti. Presentem nichilominus constitucionem et graciam virtute presentis legis nostre imperialis ad universos principes electores tam ecclesiasticos quam seculares, successores et legitimos heredes ipso- rum plene extendi volumus sub omnibus modis et condicionibus, ut prefertur. Cap. XI. De immunitate principum electorum. Statuimus1) eciam, ut nulli comites, barones, nobiles, feudales, vasalli, castrenses, milites, clientes, cives, burgenses, nulle quoque persone Coloniensi, Maguntinensi et Treverensi ecclesiis subiecti vel subiecte, cuiuscumque status, condicionis vel dignitatis existant, ad cuiuscumque actoris instanciam extra territorium et terminos ac limites earundem ecclesiarum et pertinenciarum suarum ad quodcumque aliud tribunal seu cuiusvis alterius preterquam archiepiscoporum Maguntinensis. Treverensis et Coloniensis et iudicum suorum iudicium citari potuerint temporibus retroactis vel trahi seu vocari debeant perpetuis inantea temporibus sive possint, sicut preteritis invenimus temporibus observatum. Quod si contra presens edictum nostrum predictos ecclesiarum Treverensis, Magun- tinensis seu Coloniensis subditos vel eorum aliquem seu aliquos ad cuiuscumque instanciam seu ad cuiuscumque tribunal pro quacumque causa criminali, civili vel mixta seu quocumque negocio extra territorium, limites seu terminos dictarum ecclesiarum vel alicuius earum citari contingeret, comparere vel respondere minime teneantur, et citacio ac processus et sentencie interlocutorie vel diffinitive contra non venientes a talibus iudiciis extraneis late vel facte, fiende vel ferende necnon precepta et premissorum execuciones et omnia, que ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi, attemptari possent vel fieri, irrita decernimus eo ipso. Adi- 1) Vgl. oben Kapitel VIII und S. 22 Aum. 3.
Strana 27
Tert. Cap. XI. 27 II, 2 cientes expresse, quod nulli comiti, baroni, nobili, feudali, vasallo, castrensi, militi, clienti, civi, rustico, nulli demum persone ecclesiis huiusmodi subiecte seu eius incole, cuius- cumque status, dignitatis vel condicionis existant, a processi- bus, sentenciis interlocutoriis et diffinitivis sive preceptis archiepiscoporum et ecclesiarum huiusmodi vel suorum officia- torum temporalium aut execucionibus eorundem contra se in archiepiscopali seu officiatorum predictorum iudicio factis aut latis, habitis vel ferendis inantea seu fiendis ad quodcumque tribunal aliud liceat appellare, quamdiu in archiepiscoporum predictorum et suorum iudicio querulantibus non fuerit iusticia denegata. Appellaciones contra hoc factas non recipi statui- mus cassasque et irritas nunciamus. In defectu vero iusticie predictis omnibus ad imperialem dumtaxat curiam et tribunal seu iudicis immediate in imperiali curia pro tempore presi- dentis audienciam, et eciam eo casu non ad quemvis alium iudicem, sive ordinarium sive eciam delegatum, hiis, quibus denegata fuerit iusticia, liceat appellare. Quicquid vero contra premissa factum fuerit, sit irritum eo ipso. Eandem constitucionem virtute presentis legis nostre imperialis ad illustres comitem palatinum Reni, ducem Saxonie et marchi- onem Brandemburgensem principes electores seculares sive laicos, heredes, successores et subditos eorum plene extendi volumus sub omnibus modis et condicionibus, ut prefertur. Späterer Zusatz Karls IV.1): Hanc autem legem propter quedam dubia, que ex ea suborta fuerunt, de illis dumtaxat feudalibus, vasallis et subditis debere declaramus intelligi, qui feuda, bona et possessiones a principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus dependentes, que de temporali ipsorum iurisdictione consistunt, obtinere noscuntur et actualiter ac realiter resident in eisdem. Si vero tales electorum principum vasalli et homines ab aliis eciam archiepiscopis, episcopis sive principibus similia feuda possident et larem fovent in illis, extunc, si iidem archiepiscopi, episcopi vel principes ab imperio bannum habent et privilegium duella coram se agi permittere, apud illos agatur de talibus; alioquin ad imperialis curie iudicis examen super hiis decer- nimus recurrendum. 1) Der Zusatz ist in B von gleichzeitiger Hand jedenfalls vor dem 3. März 1358 an den Rand geschrieben; s. Urkunden Nr. 35, und dazn Seitschrift d. Saviguy-Stift., germ. Abt. XXIII, S. 264eff.
Tert. Cap. XI. 27 II, 2 cientes expresse, quod nulli comiti, baroni, nobili, feudali, vasallo, castrensi, militi, clienti, civi, rustico, nulli demum persone ecclesiis huiusmodi subiecte seu eius incole, cuius- cumque status, dignitatis vel condicionis existant, a processi- bus, sentenciis interlocutoriis et diffinitivis sive preceptis archiepiscoporum et ecclesiarum huiusmodi vel suorum officia- torum temporalium aut execucionibus eorundem contra se in archiepiscopali seu officiatorum predictorum iudicio factis aut latis, habitis vel ferendis inantea seu fiendis ad quodcumque tribunal aliud liceat appellare, quamdiu in archiepiscoporum predictorum et suorum iudicio querulantibus non fuerit iusticia denegata. Appellaciones contra hoc factas non recipi statui- mus cassasque et irritas nunciamus. In defectu vero iusticie predictis omnibus ad imperialem dumtaxat curiam et tribunal seu iudicis immediate in imperiali curia pro tempore presi- dentis audienciam, et eciam eo casu non ad quemvis alium iudicem, sive ordinarium sive eciam delegatum, hiis, quibus denegata fuerit iusticia, liceat appellare. Quicquid vero contra premissa factum fuerit, sit irritum eo ipso. Eandem constitucionem virtute presentis legis nostre imperialis ad illustres comitem palatinum Reni, ducem Saxonie et marchi- onem Brandemburgensem principes electores seculares sive laicos, heredes, successores et subditos eorum plene extendi volumus sub omnibus modis et condicionibus, ut prefertur. Späterer Zusatz Karls IV.1): Hanc autem legem propter quedam dubia, que ex ea suborta fuerunt, de illis dumtaxat feudalibus, vasallis et subditis debere declaramus intelligi, qui feuda, bona et possessiones a principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus dependentes, que de temporali ipsorum iurisdictione consistunt, obtinere noscuntur et actualiter ac realiter resident in eisdem. Si vero tales electorum principum vasalli et homines ab aliis eciam archiepiscopis, episcopis sive principibus similia feuda possident et larem fovent in illis, extunc, si iidem archiepiscopi, episcopi vel principes ab imperio bannum habent et privilegium duella coram se agi permittere, apud illos agatur de talibus; alioquin ad imperialis curie iudicis examen super hiis decer- nimus recurrendum. 1) Der Zusatz ist in B von gleichzeitiger Hand jedenfalls vor dem 3. März 1358 an den Rand geschrieben; s. Urkunden Nr. 35, und dazn Seitschrift d. Saviguy-Stift., germ. Abt. XXIII, S. 264eff.
Strana 28
28 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Cap. XII. De congregacione principum. Inter illas multiplices rei publice curas, quibus assidue mens nostra distrahitur, multa consideracione necessarium fore prospexit nostra sublimitas, ut sacri imperii principes electores ad tractandum de ipsius imperii orbisque salute frequencius solito congregentur, qui solide bases imperii et columpne immobiles, quemadmodum per longinquas ad invicem terrarum consistunt distancias, ita de incumbentibus regionum sibi cognitarum defectibus referre simul et conferre noverunt sanisque providencie sue consiliis non ignorant accomodis talium reformacionibus salubriter opem dare. Hine est, quod in solempni curia nostra, in Nuremberg cum venerabilibus ecclesiasticis et illustribus secularibus principibus electoribus et multis aliis principibus et proceribus per nostram celsitudinem celebrata, habita cum eisdem principibus elec- toribus deliberacione et de ipsorum consilio pro bono et salute communi cum dictis principibus electoribus tam eccle- siasticis quam secularibus duximus ordinandum: quod iidem principes electores de cetero per singulos annos semel, transactis a festo Pasche resurrectionis dominice quatuor septimanis continue numerandis, in aliqua civitatum sacri imperii personaliter congregentur, et ad idem tempus proxime affuturum seu anno presenti colloquium seu curia et congre- gacio huiusmodi in civitate nostra imperiali Metensi per nos et eosdem principes celebretur, ac tunc et deinceps die quolibet congregacionis huiusmodi locus per nos, quo sequenti anno conveniant, ipsorum consilio statuatur, hac nostra ordinacione ad nostrum et ipsorum dumtaxat beneplacitum duratura. Qua durante ipsos sub nostro imperiali conductu recipimus ad dictam curiam accedendo, stando et eciam recedendo. Preterea ne tractatus communis salutis et pacis per tractum et moram solacii seu excessivam frequentacionem convivii retardetur, ut aliquando fieri est consuetum, concordi voluntate duximus ordinandum, ut deinceps curia seu con- gregacione prefata durante generales omnium principum celebrare alicui non liceat invitatas, particulares vero, que agendorum expedicionem non impediant, cum moderamine sint permisse.
28 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Cap. XII. De congregacione principum. Inter illas multiplices rei publice curas, quibus assidue mens nostra distrahitur, multa consideracione necessarium fore prospexit nostra sublimitas, ut sacri imperii principes electores ad tractandum de ipsius imperii orbisque salute frequencius solito congregentur, qui solide bases imperii et columpne immobiles, quemadmodum per longinquas ad invicem terrarum consistunt distancias, ita de incumbentibus regionum sibi cognitarum defectibus referre simul et conferre noverunt sanisque providencie sue consiliis non ignorant accomodis talium reformacionibus salubriter opem dare. Hine est, quod in solempni curia nostra, in Nuremberg cum venerabilibus ecclesiasticis et illustribus secularibus principibus electoribus et multis aliis principibus et proceribus per nostram celsitudinem celebrata, habita cum eisdem principibus elec- toribus deliberacione et de ipsorum consilio pro bono et salute communi cum dictis principibus electoribus tam eccle- siasticis quam secularibus duximus ordinandum: quod iidem principes electores de cetero per singulos annos semel, transactis a festo Pasche resurrectionis dominice quatuor septimanis continue numerandis, in aliqua civitatum sacri imperii personaliter congregentur, et ad idem tempus proxime affuturum seu anno presenti colloquium seu curia et congre- gacio huiusmodi in civitate nostra imperiali Metensi per nos et eosdem principes celebretur, ac tunc et deinceps die quolibet congregacionis huiusmodi locus per nos, quo sequenti anno conveniant, ipsorum consilio statuatur, hac nostra ordinacione ad nostrum et ipsorum dumtaxat beneplacitum duratura. Qua durante ipsos sub nostro imperiali conductu recipimus ad dictam curiam accedendo, stando et eciam recedendo. Preterea ne tractatus communis salutis et pacis per tractum et moram solacii seu excessivam frequentacionem convivii retardetur, ut aliquando fieri est consuetum, concordi voluntate duximus ordinandum, ut deinceps curia seu con- gregacione prefata durante generales omnium principum celebrare alicui non liceat invitatas, particulares vero, que agendorum expedicionem non impediant, cum moderamine sint permisse.
Strana 29
11, 2.] Tert. Cap. XII—XIV. 29 [Cap. XIII.] De revocacione privilegiorum. Preterea statuimus et hoc imperiali perpetuo sanccimus edicto, quod universa privilegia et littere quibuscumque personis, cuiuscumque status, preminencie vel dignitatis exi- stant, seu civitatum, opidorum et quorumlibet locorum uni- versitatibus super quibuscumque iuribus, graciis, emunitatibus, consuetudinibus seu rebus aliis eciam proprio motu seu alias a nobis vel recolende memorie divis Romanorum imperatori- bus et regibus predecessoribus nostris sub quibuscumque verborum tenoribus concessa et concesse seu a nobis vel successoribus nostris, Romanorum imperatoribus et regibus, futuris temporibus concedenda seu eciam concedende non debeant aut possint libertatibus, iurisdictionibus, iuribus, honoribus seu dominiis principum electorum sacri imperii ecclesiasticorum et secularium aut alicuius ipsorum in aliquo penitus derogare, eciam si in talibus privilegiis et litteris quarumlibet personarum, cuiuscumque preminencie, dignitatis aut status extiterint, ut prefertur, seu universitatum huius- modi expresse cautum sit vel fuerit in futurum, quod revo- cabilia seu revocabiles esse non debeant, nisi de ipsis et toto in eis comprehenso tenore in tali revocacione fieret de verbo ad verbum seriatim mencio specialis.1) Huiusmodi namque privilegia et litteras, si et in quantum libertatibus, iuris- dictionibus, iuribus, honoribus seu dominiis, que superius exprimuntur. dictorum principum electorum aut alicuius ipsorum derogare vel obviare censentur in aliquo, quoad hoc revocamus ex certa sciencia et cassamus revocataque et revocatas intelligi, reputari et haberi decernimus de pleni- tudine imperatorie potestatis. [Cap. XIV. De hiis, quibus ut indignis auferuntur bona feudalia. In plerisque partibus vasalli et feudotarii dominorum feuda seu beneficia, que a dominis ipsis obtinent, intempestive verbaliter et in fraude renunciant seu resignant eadem et 1) Vgl. Karls IV. Privileg für die Stadt Köln vom 8. Dezember 1355, Lacomblet, Niederrheinisches Urkundenbuch III, Nr. 547, S. 456.
11, 2.] Tert. Cap. XII—XIV. 29 [Cap. XIII.] De revocacione privilegiorum. Preterea statuimus et hoc imperiali perpetuo sanccimus edicto, quod universa privilegia et littere quibuscumque personis, cuiuscumque status, preminencie vel dignitatis exi- stant, seu civitatum, opidorum et quorumlibet locorum uni- versitatibus super quibuscumque iuribus, graciis, emunitatibus, consuetudinibus seu rebus aliis eciam proprio motu seu alias a nobis vel recolende memorie divis Romanorum imperatori- bus et regibus predecessoribus nostris sub quibuscumque verborum tenoribus concessa et concesse seu a nobis vel successoribus nostris, Romanorum imperatoribus et regibus, futuris temporibus concedenda seu eciam concedende non debeant aut possint libertatibus, iurisdictionibus, iuribus, honoribus seu dominiis principum electorum sacri imperii ecclesiasticorum et secularium aut alicuius ipsorum in aliquo penitus derogare, eciam si in talibus privilegiis et litteris quarumlibet personarum, cuiuscumque preminencie, dignitatis aut status extiterint, ut prefertur, seu universitatum huius- modi expresse cautum sit vel fuerit in futurum, quod revo- cabilia seu revocabiles esse non debeant, nisi de ipsis et toto in eis comprehenso tenore in tali revocacione fieret de verbo ad verbum seriatim mencio specialis.1) Huiusmodi namque privilegia et litteras, si et in quantum libertatibus, iuris- dictionibus, iuribus, honoribus seu dominiis, que superius exprimuntur. dictorum principum electorum aut alicuius ipsorum derogare vel obviare censentur in aliquo, quoad hoc revocamus ex certa sciencia et cassamus revocataque et revocatas intelligi, reputari et haberi decernimus de pleni- tudine imperatorie potestatis. [Cap. XIV. De hiis, quibus ut indignis auferuntur bona feudalia. In plerisque partibus vasalli et feudotarii dominorum feuda seu beneficia, que a dominis ipsis obtinent, intempestive verbaliter et in fraude renunciant seu resignant eadem et 1) Vgl. Karls IV. Privileg für die Stadt Köln vom 8. Dezember 1355, Lacomblet, Niederrheinisches Urkundenbuch III, Nr. 547, S. 456.
Strana 30
30 Zeumer, Goldene Bulle, II. Ceil. [II, 2. facta resignacione huiusmodi dominos ipsos maliciose diffidant suasque inimicicias eis denunciant dampna ipsis subsequenter gravia inferendo et beneficia seu feuda sic relicta pretextu guerre seu inimicicie iterum invadunt et occupant ac detinent occupata. Eapropter presenti constitucione in perpetuum valitura sanccimus, quod talis resignacio seu renunciacio haberi debeat pro non facta, nisi libere et realiter facta fuerit per eosdem, ita quod possessio beneficiorum et feudorum huiusmodi dominis ipsis corporaliter et realiter assignetur. in tantum, quod nullo unquam tempore diffidantes ipsi in bonis, feudis seu beneficiis resignatis dominos ipsos perturbent per se vel alios aut molestent nec ad hoc consilium prestent. auxilium vel favorem. Contrarium faciens seu dominos suos in beneficiis et feudis resignatis vel non resignatis invadens quomodolibet vel perturbans vel dampna in ipsis inferens seu consilium, auxilium prestans talia facientibus vel favorem feuda et beneficia huiusmodi eo ipso amittat, infamis existat et banno imperiali subiaceat, et nullus ad feuda vel beneficia huiusmodi pateat ei de cetero quocumque tempore aditus vel regressus, nec de novo concedi sibi valeant ullo modo, et facta eis contra hoca illorum concessio seu investitura secuta viribus non subsistat. Postremo omnes penas predictas illos vel illum, qui predicta resignacione non facta contra dominos suos fraudulenter agentes vel agens scienter eos invaserint vel invaserit, diffidacione quacumque previa vel obmissa. vigore presentis sanccionis incurrere decernimus ipso facto. [Cap. XV.] De conspiracionibus. Detestandas preterea et sacris legibus reprobatas con- spiraciones et conventiculas1) seu colligaciones illicitas in civitatibus et extra vel inter civitatem et civitatem, inter personam et personam sive inter personam et civitatem pre- a) ac M. T. С. Col. 2. 1) Ogl. den Ronkalischen Landfrieden von 1158, MG. Const. I, Nr. 176, c. 6, p. 246, dem die Stelle conventiculas — parentele fast wörtlich ent- lehnt ist. Vgl. außerdem hierzu und zu dem Folgenden Karls IV. Privileg für den Erzbischof von Köln vom 18. Dezember 1353, Lacomblet III, Nr. 591 S. 496 (Böhmer-Huber Nr. 1685).
30 Zeumer, Goldene Bulle, II. Ceil. [II, 2. facta resignacione huiusmodi dominos ipsos maliciose diffidant suasque inimicicias eis denunciant dampna ipsis subsequenter gravia inferendo et beneficia seu feuda sic relicta pretextu guerre seu inimicicie iterum invadunt et occupant ac detinent occupata. Eapropter presenti constitucione in perpetuum valitura sanccimus, quod talis resignacio seu renunciacio haberi debeat pro non facta, nisi libere et realiter facta fuerit per eosdem, ita quod possessio beneficiorum et feudorum huiusmodi dominis ipsis corporaliter et realiter assignetur. in tantum, quod nullo unquam tempore diffidantes ipsi in bonis, feudis seu beneficiis resignatis dominos ipsos perturbent per se vel alios aut molestent nec ad hoc consilium prestent. auxilium vel favorem. Contrarium faciens seu dominos suos in beneficiis et feudis resignatis vel non resignatis invadens quomodolibet vel perturbans vel dampna in ipsis inferens seu consilium, auxilium prestans talia facientibus vel favorem feuda et beneficia huiusmodi eo ipso amittat, infamis existat et banno imperiali subiaceat, et nullus ad feuda vel beneficia huiusmodi pateat ei de cetero quocumque tempore aditus vel regressus, nec de novo concedi sibi valeant ullo modo, et facta eis contra hoca illorum concessio seu investitura secuta viribus non subsistat. Postremo omnes penas predictas illos vel illum, qui predicta resignacione non facta contra dominos suos fraudulenter agentes vel agens scienter eos invaserint vel invaserit, diffidacione quacumque previa vel obmissa. vigore presentis sanccionis incurrere decernimus ipso facto. [Cap. XV.] De conspiracionibus. Detestandas preterea et sacris legibus reprobatas con- spiraciones et conventiculas1) seu colligaciones illicitas in civitatibus et extra vel inter civitatem et civitatem, inter personam et personam sive inter personam et civitatem pre- a) ac M. T. С. Col. 2. 1) Ogl. den Ronkalischen Landfrieden von 1158, MG. Const. I, Nr. 176, c. 6, p. 246, dem die Stelle conventiculas — parentele fast wörtlich ent- lehnt ist. Vgl. außerdem hierzu und zu dem Folgenden Karls IV. Privileg für den Erzbischof von Köln vom 18. Dezember 1353, Lacomblet III, Nr. 591 S. 496 (Böhmer-Huber Nr. 1685).
Strana 31
II, 2.) Text. Cap. XV. XVI. 31 textu parentele seu recepcionis in cives vel alterius cuius- cumque coloris coniuraciones, insuper et confederaciones et pacta neenon et consuetudinem circa huiusmodi introductam, quam censemus pocius corruptelam, reprobamus, dampnamus et ex certa sciencia irritamus, quas civitates seu persone cuiuscumque dignitatis, condicionis aut status sive inter se sive cum aliis absque auctoritate dominorum, quorum subditi vel ministeriales seu in quorum districtu consistunt, eisdem dominis nominatim non exceptis fecerunt hactenus et facere presumpserint in futuro, sicut eas per sacras divorum augu- storum predecessorum nostrorum leges prohibitas non ambi- gitur et cassatas; illis confederacionibus et ligis dumtaxat exceptis, quas principes et civitates ac alii super generali pace provinciarum atque terrarum inter se firmasse nos- cuntur; illas enim nostre declaracioni specialiter reservantes in suo decernimus vigore manere, donec de hiis aliud duxeri- mus ordinandum. Personam singularem, que de cetero contra tenorem presentis constitucionis nostre et legis antique super hoc edite confederaciones, colligaciones, conspiraciones et pacta huiusmodi inire presumpserit, ultra penam legis eiusdem notam infamie et penam decem librarum auri, civitatem vero vel universitatem in hanc legem nostram similiter committen- tem centum librarum auri necnon amissionis et privacionis libertatum et privilegiorum imperialium penas incurrere decernimus eo ipso, medietate pene huiusmodi pecuniarie fisco imperiali, reliqua vero domino districtus, in cuius pre- iudicium facte fuerint, applicanda. [Cap. XVI.] De pfalburgeriis. Ceterum quia nonnulli cives et subditi principum, baro- num et aliorum hominum, sicuti frequens ad nos querela perduxit, iugum originarie subiectionis querentes abicere, ymo ausu temerario contempnentes, in aliarum civitatum cives recipi se procurant et frequencius in preterito procurarunt et nichilominus in priorum dominorum, quos tali fraude presump- serunt vel presumunt deserere, terris, civitatibus, opidis et villis corporaliter residentes civitatum, ad quas hoc modo se transferunt, libertatibus gaudere et ab eis defensari conten- dunt, qui in partibus Alamannie pfalburgerii consueverunt
II, 2.) Text. Cap. XV. XVI. 31 textu parentele seu recepcionis in cives vel alterius cuius- cumque coloris coniuraciones, insuper et confederaciones et pacta neenon et consuetudinem circa huiusmodi introductam, quam censemus pocius corruptelam, reprobamus, dampnamus et ex certa sciencia irritamus, quas civitates seu persone cuiuscumque dignitatis, condicionis aut status sive inter se sive cum aliis absque auctoritate dominorum, quorum subditi vel ministeriales seu in quorum districtu consistunt, eisdem dominis nominatim non exceptis fecerunt hactenus et facere presumpserint in futuro, sicut eas per sacras divorum augu- storum predecessorum nostrorum leges prohibitas non ambi- gitur et cassatas; illis confederacionibus et ligis dumtaxat exceptis, quas principes et civitates ac alii super generali pace provinciarum atque terrarum inter se firmasse nos- cuntur; illas enim nostre declaracioni specialiter reservantes in suo decernimus vigore manere, donec de hiis aliud duxeri- mus ordinandum. Personam singularem, que de cetero contra tenorem presentis constitucionis nostre et legis antique super hoc edite confederaciones, colligaciones, conspiraciones et pacta huiusmodi inire presumpserit, ultra penam legis eiusdem notam infamie et penam decem librarum auri, civitatem vero vel universitatem in hanc legem nostram similiter committen- tem centum librarum auri necnon amissionis et privacionis libertatum et privilegiorum imperialium penas incurrere decernimus eo ipso, medietate pene huiusmodi pecuniarie fisco imperiali, reliqua vero domino districtus, in cuius pre- iudicium facte fuerint, applicanda. [Cap. XVI.] De pfalburgeriis. Ceterum quia nonnulli cives et subditi principum, baro- num et aliorum hominum, sicuti frequens ad nos querela perduxit, iugum originarie subiectionis querentes abicere, ymo ausu temerario contempnentes, in aliarum civitatum cives recipi se procurant et frequencius in preterito procurarunt et nichilominus in priorum dominorum, quos tali fraude presump- serunt vel presumunt deserere, terris, civitatibus, opidis et villis corporaliter residentes civitatum, ad quas hoc modo se transferunt, libertatibus gaudere et ab eis defensari conten- dunt, qui in partibus Alamannie pfalburgerii consueverunt
Strana 32
32 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. vulgariter appellari, quoniam igitur patrocinari non debent alicui fraus et dolus, de imperatorie potestatis plenitudine, omnium principum electorum ecclesiasticorum et secularium sano accedente consilio, ex certa sciencia statuimus et pre- senti lege perpetuo valitura sanccimus: quod predicti cives et subditi eis quibus subsunt taliter illudentes in omnibus terris, locis et provinciis sacri imperii a presenti die impo- sterum civitatum, in quarum cives tali fraude recipi sea pro- curant vel hactenus procurarunt, iuribus et libertatibus in nullo pociantur, nisi ad huiusmodi civitates corporaliter et realiter transeuntes ibique larem foventes continue et vere, ac non ficte residenciam facientes debita onera et municipalia sube- ant munera in eisdem. Si quib vero contra presentis nostre legis tenorem recepti sunt vel fuerint in futurum, illorum recepcio omni careat firmitate, et recepti, cuiuscumque con- dicionis, dignitatis aut status existant, in nullo casu penitus sive causa civitatum, ad quas recipi se procurant, iuribus vel libertatibus gaudeant quomodolibet vel fruantur, non obstanti- bus quibuscumque iuribus, privilegiis vel consuetudinibus ob- servatis quantocumque tempore et obtentis, quas et que, in quantum presenti nostre legi obviant, presentibus ex certa sciencia revocamus de predicte imperialis plenitudine pote- statis omnique carere decernimus robore firmitatis, circa pre- missa omnia principum, dominorum et aliorum hominum, quos taliter deseri contigit et continget in posterum, iuribus circa personas et bona subditorum quorumcumque ipsos sepedicto modo deserencium semper salvis. Hos nichilo- minus, qui sepedictos cives et subditos alienos recipere contra presentis nostre legis disposicionem presumpserint vel recipere in preterito presumpserunt, si eos omnino non dimi- serint infra mensem post intimacionem presencium eis factam. penam centum marcarum“ auri puri pro transgressione huius- modi tociens, quociens deinceps factum fuerit, incurrere decernentes, quarum medietas imperiali fisco nostro, reliqua vero dominis illorum, qui recepti fuerint, irremissibiliter applicetur. c) penam centum a) recipisse Arg. 1. 3. b) quis Arg. 1. 2. 3. marcarum nur in Arg. 1. 2. 3; centum marcarum C. T; centum marcas d e übrigen.
32 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. vulgariter appellari, quoniam igitur patrocinari non debent alicui fraus et dolus, de imperatorie potestatis plenitudine, omnium principum electorum ecclesiasticorum et secularium sano accedente consilio, ex certa sciencia statuimus et pre- senti lege perpetuo valitura sanccimus: quod predicti cives et subditi eis quibus subsunt taliter illudentes in omnibus terris, locis et provinciis sacri imperii a presenti die impo- sterum civitatum, in quarum cives tali fraude recipi sea pro- curant vel hactenus procurarunt, iuribus et libertatibus in nullo pociantur, nisi ad huiusmodi civitates corporaliter et realiter transeuntes ibique larem foventes continue et vere, ac non ficte residenciam facientes debita onera et municipalia sube- ant munera in eisdem. Si quib vero contra presentis nostre legis tenorem recepti sunt vel fuerint in futurum, illorum recepcio omni careat firmitate, et recepti, cuiuscumque con- dicionis, dignitatis aut status existant, in nullo casu penitus sive causa civitatum, ad quas recipi se procurant, iuribus vel libertatibus gaudeant quomodolibet vel fruantur, non obstanti- bus quibuscumque iuribus, privilegiis vel consuetudinibus ob- servatis quantocumque tempore et obtentis, quas et que, in quantum presenti nostre legi obviant, presentibus ex certa sciencia revocamus de predicte imperialis plenitudine pote- statis omnique carere decernimus robore firmitatis, circa pre- missa omnia principum, dominorum et aliorum hominum, quos taliter deseri contigit et continget in posterum, iuribus circa personas et bona subditorum quorumcumque ipsos sepedicto modo deserencium semper salvis. Hos nichilo- minus, qui sepedictos cives et subditos alienos recipere contra presentis nostre legis disposicionem presumpserint vel recipere in preterito presumpserunt, si eos omnino non dimi- serint infra mensem post intimacionem presencium eis factam. penam centum marcarum“ auri puri pro transgressione huius- modi tociens, quociens deinceps factum fuerit, incurrere decernentes, quarum medietas imperiali fisco nostro, reliqua vero dominis illorum, qui recepti fuerint, irremissibiliter applicetur. c) penam centum a) recipisse Arg. 1. 3. b) quis Arg. 1. 2. 3. marcarum nur in Arg. 1. 2. 3; centum marcarum C. T; centum marcas d e übrigen.
Strana 33
II, 2.] Text. Cap. XVII. XVIII. 33 [Cap. XVII.] De diffidacionibus. Eos, qui de cetero adversus aliquos iustam diffidacionis causam se habere fingentes ipsos in locis, ubi domicilia non obtinent aut ea communiter non inhabitant, intempestive diffidant, declaramus dampna quecumque per incendia, spolia vel rapinas diffidatis ipsis cum honore suo inferre non posse. Et quia patrocinari non debent alicui fraus et dolus, presenti constitucione imperpetuum valitura sanccimus, diffidantesa huiusmodi quibuscumque dominis aut personis, cum quibus aliqui fuerint in societate, familiaritate vel honesta quavis amicicia conversati, sic factas vel fiendas in posterum non valere, nec licere pretextu diffidacionis cuiuslibet quempiam invadi per incendia, spolia vel rapinas, nisi diffidacio per tres dies naturales ipsi diffidando personaliter vel in loco, quo habitare consuevit, publice fuerit intimata possitque de inti- macione huiusmodi per testes idoneos fieri plena fides. Quisquis secus quempiam diffidare et invadere modo pre- misso presumpserit, infamiam eo ipso incurrat, ac si nulla diffidacio facta esset; quem eciam tamquam proditorem per quoscumque iudices penis legalibus statuimus castigari. Prohibemus eciam et dampnamus universas et singulas guerras et lites iniustas, cuncta quoque iniusta incendia, spolia et rapinas, indebita et inconsueta thelonea et conductus et exactiones pro ipsis conductibus extorqueri consuetas sub penis, quibus sacre leges premissa et eorum quodlibet sanc- ciunt punienda. Cap. XVIII.] Littera intimacionis. Vobis1) illustri et magnifico principi domino marchioni Brandemburgensi sacri imperii archicamerario coelectori et amico nostro carissimo electionem Romanorum regis, que ex a) nur T verbessert richtig diffidaciones. 1) Vgl. die Wahlausschreiben von 1291, Nov. 7. und Dez 7, MG. Const. III, Nr. 468. 469, §. 455 ff.; von 1314, Juni 5, Olenschlager, Staats- geschichte, UB. Nr. 22, S. 61 und Kindlinger, Sammlung merkwürdiger Nachrichten S. 60 (Böhmer, Reg. Ludwigs d. B., Reichssachen Nr. 18); von 1346, Mai 20, Kindlinger a. a. O. S. 65 (Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. I) und von 1348, Dez. 30, Würdtwein, Subsidia VI, 253 (Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 67). Quellen und Studien II, 2.
II, 2.] Text. Cap. XVII. XVIII. 33 [Cap. XVII.] De diffidacionibus. Eos, qui de cetero adversus aliquos iustam diffidacionis causam se habere fingentes ipsos in locis, ubi domicilia non obtinent aut ea communiter non inhabitant, intempestive diffidant, declaramus dampna quecumque per incendia, spolia vel rapinas diffidatis ipsis cum honore suo inferre non posse. Et quia patrocinari non debent alicui fraus et dolus, presenti constitucione imperpetuum valitura sanccimus, diffidantesa huiusmodi quibuscumque dominis aut personis, cum quibus aliqui fuerint in societate, familiaritate vel honesta quavis amicicia conversati, sic factas vel fiendas in posterum non valere, nec licere pretextu diffidacionis cuiuslibet quempiam invadi per incendia, spolia vel rapinas, nisi diffidacio per tres dies naturales ipsi diffidando personaliter vel in loco, quo habitare consuevit, publice fuerit intimata possitque de inti- macione huiusmodi per testes idoneos fieri plena fides. Quisquis secus quempiam diffidare et invadere modo pre- misso presumpserit, infamiam eo ipso incurrat, ac si nulla diffidacio facta esset; quem eciam tamquam proditorem per quoscumque iudices penis legalibus statuimus castigari. Prohibemus eciam et dampnamus universas et singulas guerras et lites iniustas, cuncta quoque iniusta incendia, spolia et rapinas, indebita et inconsueta thelonea et conductus et exactiones pro ipsis conductibus extorqueri consuetas sub penis, quibus sacre leges premissa et eorum quodlibet sanc- ciunt punienda. Cap. XVIII.] Littera intimacionis. Vobis1) illustri et magnifico principi domino marchioni Brandemburgensi sacri imperii archicamerario coelectori et amico nostro carissimo electionem Romanorum regis, que ex a) nur T verbessert richtig diffidaciones. 1) Vgl. die Wahlausschreiben von 1291, Nov. 7. und Dez 7, MG. Const. III, Nr. 468. 469, §. 455 ff.; von 1314, Juni 5, Olenschlager, Staats- geschichte, UB. Nr. 22, S. 61 und Kindlinger, Sammlung merkwürdiger Nachrichten S. 60 (Böhmer, Reg. Ludwigs d. B., Reichssachen Nr. 18); von 1346, Mai 20, Kindlinger a. a. O. S. 65 (Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. I) und von 1348, Dez. 30, Würdtwein, Subsidia VI, 253 (Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 67). Quellen und Studien II, 2.
Strana 34
34 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. racionabilibus causis imminet facienda, presentibus intimamus vosque ex officii nostri debito ad electionem prefatam rite vocamus, quatenus a die tali etc. infra tres menses continuo computandos per vos seu nuncios aut procuratores vestros unum vel plures sufficiens mandatum habentes ad locum debitum iuxta formam sacrarum legum super hoc editarum venire curetis, deliberaturi, tractaturi et concordaturi cum aliis comprincipibus et coelectoribus vestris et nostris de electione futuri regis Romanorum in imperatorem postmodum favente Domino promovendi, in eodem mansuri usque ad plenam consummacionem electionis huiusmodi et alias facturi et processuri, prout in sacris legibus super hoc deliberate editis invenitur expressum. Alias, non obstante vestra seu vestrorum absencia, in premissis una cum aliis comprincipi- bus et coelectoribus nostris, prout legum ipsarum sanccivit auctoritas, finaliter procedemus. [Cap. XIX.] Forma procuratorii mittendi per eum principem electorem, qui nuncios suos ad electionem faciendam duxerit destinandum. Nos1) talis Dei gracia etc. sacri imperii etc. Notum facimus tenore presencium universis, quod, cum electio Roma- norum regis ex racionabilibus causis imminet facienda, nos de honore et statu sacri imperii solicitudine debita intendere cupientes, ne tam gravibus dispendiis periculose subiaceat, de fide et circumspectionis industria dilectorum nobis . . et . . fidelium nostrorum obtinentes utique presumpcionis indubie fiduciam singularem, ipsos et quemlibet eorum in2 solidum, ita quod non sit melior condicio occupantis sed quod per unum (eorum) inceptum fuerit, per alium finiri valeat et licite terminari, omni iure, modo et forma, quibus melius et efficacius possumus seu valemus, nostros veros et legitimos procuratores et nuncios speciales facimus, constitui- 1) Ogl. die Wahlprokuratorien von 1314, Mai 15. und Oktober 15, Olenschlager, Staatsgeschichte, UB. Nr. 21, S. 60 und Nr. 24, S. 62 (Böhmer, Reg. Ludwigs d. B., Reichssachen Nr. 17 und 35), aber auch das allgemeine Formular für Prokuratorien bei Johann von Bologna, Summa III, 3 f., Quellen und Erörterungen z. bayer. u. deutschen Gesch. IX,2, S. 6[7 f. 2) in solidum — occupantis Dig. III, 3, 32; vgl. das. XLII, 1, 19.
34 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. racionabilibus causis imminet facienda, presentibus intimamus vosque ex officii nostri debito ad electionem prefatam rite vocamus, quatenus a die tali etc. infra tres menses continuo computandos per vos seu nuncios aut procuratores vestros unum vel plures sufficiens mandatum habentes ad locum debitum iuxta formam sacrarum legum super hoc editarum venire curetis, deliberaturi, tractaturi et concordaturi cum aliis comprincipibus et coelectoribus vestris et nostris de electione futuri regis Romanorum in imperatorem postmodum favente Domino promovendi, in eodem mansuri usque ad plenam consummacionem electionis huiusmodi et alias facturi et processuri, prout in sacris legibus super hoc deliberate editis invenitur expressum. Alias, non obstante vestra seu vestrorum absencia, in premissis una cum aliis comprincipi- bus et coelectoribus nostris, prout legum ipsarum sanccivit auctoritas, finaliter procedemus. [Cap. XIX.] Forma procuratorii mittendi per eum principem electorem, qui nuncios suos ad electionem faciendam duxerit destinandum. Nos1) talis Dei gracia etc. sacri imperii etc. Notum facimus tenore presencium universis, quod, cum electio Roma- norum regis ex racionabilibus causis imminet facienda, nos de honore et statu sacri imperii solicitudine debita intendere cupientes, ne tam gravibus dispendiis periculose subiaceat, de fide et circumspectionis industria dilectorum nobis . . et . . fidelium nostrorum obtinentes utique presumpcionis indubie fiduciam singularem, ipsos et quemlibet eorum in2 solidum, ita quod non sit melior condicio occupantis sed quod per unum (eorum) inceptum fuerit, per alium finiri valeat et licite terminari, omni iure, modo et forma, quibus melius et efficacius possumus seu valemus, nostros veros et legitimos procuratores et nuncios speciales facimus, constitui- 1) Ogl. die Wahlprokuratorien von 1314, Mai 15. und Oktober 15, Olenschlager, Staatsgeschichte, UB. Nr. 21, S. 60 und Nr. 24, S. 62 (Böhmer, Reg. Ludwigs d. B., Reichssachen Nr. 17 und 35), aber auch das allgemeine Formular für Prokuratorien bei Johann von Bologna, Summa III, 3 f., Quellen und Erörterungen z. bayer. u. deutschen Gesch. IX,2, S. 6[7 f. 2) in solidum — occupantis Dig. III, 3, 32; vgl. das. XLII, 1, 19.
Strana 35
II, 2.] Text. Cap. XIX. XX. 35 mus et ordinamus ad tractandum ubilibet una cum aliis comprincipibus et coelectoribus nostris tam ecclesiasticis quam secularibus et cum ipsis concordandum, conveniendum et concludendum de persona quacumque habili ac idonea in regem Romanorum eligenda et ipsis tractatibus super electione talis persone habendis pro nobis loco et nomine nostris interessendum, tractandum et deliberandum necnon vice et nomine nostris eandem personam nominandum et in ipsam consenciendum ac eama in regem Romanorum, promovendum ad sacrum imperium, eligendum ac in animam nostram prestandum, quodcumque iuramentum necessarium, debitum seu consuetum fuerit circa premissa et quodlibet premissorum, alium vel alios procuratores in solidum substituendum et revocandum et omnia et singula faciendum, que in premissis et circa premissa eciam usque ad consumacionem tractatuum, nominacionis, deliberacionis et electionis huiusmodi de pre- senti faciende necessaria aut utilia fuerint seu eciam quo- modolibet oportuna, eciam si premissa vel eorum quodlibet mandatum exigant speciale, eciam si maiora vel magis singu- laria fuerint supradictis, et que nosmet ipsi facere possemus, si huiusmodi tractatuum, deliberacionis, nominacionis et elec- tionis future negociis presentes et personaliter adessemus, gratum et ratum habentes et habere volentes et nos perpetuo habituros firmiter promittentes, quicquid per antedictos pro- curatores seu nuncios nostros necnon substitutos aut sub- stituendos ab ipsis seu eorum altero in premissis seu pre- missorum quolibet actum, gestum seu factum fuerit aut quomodolibet ordinatum. Cap. XX.] De unione principatuum electorum et iurium eis connexorum. Cum 1) universi et singuli principatus, quorum virtute seculares principes electores ius et vocem in electione regis Romanorum in cesarem promovendi obtinere noscuntur, cum iure huiusmodi neenon officiis, dignitatibus et iuribus aliis eis a) So T. C; die übrigen eciam. 1) Vgl. die Weistümer für Pfalz und Brandenburg vom 7. Januar 1356, insbesondere ersteres, Urkunden Nr. 21. 22. 3*
II, 2.] Text. Cap. XIX. XX. 35 mus et ordinamus ad tractandum ubilibet una cum aliis comprincipibus et coelectoribus nostris tam ecclesiasticis quam secularibus et cum ipsis concordandum, conveniendum et concludendum de persona quacumque habili ac idonea in regem Romanorum eligenda et ipsis tractatibus super electione talis persone habendis pro nobis loco et nomine nostris interessendum, tractandum et deliberandum necnon vice et nomine nostris eandem personam nominandum et in ipsam consenciendum ac eama in regem Romanorum, promovendum ad sacrum imperium, eligendum ac in animam nostram prestandum, quodcumque iuramentum necessarium, debitum seu consuetum fuerit circa premissa et quodlibet premissorum, alium vel alios procuratores in solidum substituendum et revocandum et omnia et singula faciendum, que in premissis et circa premissa eciam usque ad consumacionem tractatuum, nominacionis, deliberacionis et electionis huiusmodi de pre- senti faciende necessaria aut utilia fuerint seu eciam quo- modolibet oportuna, eciam si premissa vel eorum quodlibet mandatum exigant speciale, eciam si maiora vel magis singu- laria fuerint supradictis, et que nosmet ipsi facere possemus, si huiusmodi tractatuum, deliberacionis, nominacionis et elec- tionis future negociis presentes et personaliter adessemus, gratum et ratum habentes et habere volentes et nos perpetuo habituros firmiter promittentes, quicquid per antedictos pro- curatores seu nuncios nostros necnon substitutos aut sub- stituendos ab ipsis seu eorum altero in premissis seu pre- missorum quolibet actum, gestum seu factum fuerit aut quomodolibet ordinatum. Cap. XX.] De unione principatuum electorum et iurium eis connexorum. Cum 1) universi et singuli principatus, quorum virtute seculares principes electores ius et vocem in electione regis Romanorum in cesarem promovendi obtinere noscuntur, cum iure huiusmodi neenon officiis, dignitatibus et iuribus aliis eis a) So T. C; die übrigen eciam. 1) Vgl. die Weistümer für Pfalz und Brandenburg vom 7. Januar 1356, insbesondere ersteres, Urkunden Nr. 21. 22. 3*
Strana 36
36 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. et cuilibet eorum annexis et dependentibus ab eisdem adeo coniuncti et inseparabiliter sint uniti, quod ius, vox, officium et dignitas, alia quoque iura ad quemlibet principatuum eorundem spectancia cadere non possint in alium preter illum, qui principatum ipsum cum terra, vasallagiis, feudis et dominio ac eius pertinenciis universis dinoscitur possidere, presenti edicto imperiali perpetuo valituro sanccimus, unumquemque principatuum predictorum cum iure et voce electionis ac officio ceterisque omnibus dignitatibus, iuribus et pertinenciis ad ipsum spectantibus ita perseverare et esse debere unitum perpetuis temporibus indivisibiliter et coniunctum, quod possessor principatus cuiuslibet eciam iuris, vocis, officii, dignitatis et pertinenciarum omnium ad illum spectancium quieta debeat et libera possessione gaudere ac princeps elector ab omnibus reputari ipseque et nemo alius per ceteros principes electores ad electionem et omnes actus alios pro sacri imperii honore vel oportunitate gerendos omni tempore assumi sine contradictione qualibet et admitti, nec aliquod premissorum ab altero, cum sint et esse debeant inse- parabilia, dividi vel ullo tempore debeat separari aut in iudicio vel extra divisim repeti valeat aut evinci vel eciam per sentenciam separari, nec aliquis unum sine alio impetens audiatur. Quod si per errorem vel alias auditus quis fuerit, aut processus, iudicium, sentencia vel aliquid huiuscemodi contra presentem disposicionem nostram emanaverit seu quo- modolibet attemptari contigerit, hoc totum et omnia ex hiis et quolibet eorum sequencia eo ipso viribus non subsistant. [Cap. XXI.] De ordine processionis inter archiepiscopos. Quoniam autem superius in principio constitucionum nostrarum presencium circa ordinem sessionis ecclesiasticorum principum electorum in consilio et in mensa et alias, quociens imperialem curiam celebrari seu principes electores deinceps cum imperatore vel rege Romanorum congregari contigerit, sufficienter duximus providendum1), super qua priscis audi- vimus temporibus pluries disceptatum, expedire credimus 1) Siehe oben III.
36 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. et cuilibet eorum annexis et dependentibus ab eisdem adeo coniuncti et inseparabiliter sint uniti, quod ius, vox, officium et dignitas, alia quoque iura ad quemlibet principatuum eorundem spectancia cadere non possint in alium preter illum, qui principatum ipsum cum terra, vasallagiis, feudis et dominio ac eius pertinenciis universis dinoscitur possidere, presenti edicto imperiali perpetuo valituro sanccimus, unumquemque principatuum predictorum cum iure et voce electionis ac officio ceterisque omnibus dignitatibus, iuribus et pertinenciis ad ipsum spectantibus ita perseverare et esse debere unitum perpetuis temporibus indivisibiliter et coniunctum, quod possessor principatus cuiuslibet eciam iuris, vocis, officii, dignitatis et pertinenciarum omnium ad illum spectancium quieta debeat et libera possessione gaudere ac princeps elector ab omnibus reputari ipseque et nemo alius per ceteros principes electores ad electionem et omnes actus alios pro sacri imperii honore vel oportunitate gerendos omni tempore assumi sine contradictione qualibet et admitti, nec aliquod premissorum ab altero, cum sint et esse debeant inse- parabilia, dividi vel ullo tempore debeat separari aut in iudicio vel extra divisim repeti valeat aut evinci vel eciam per sentenciam separari, nec aliquis unum sine alio impetens audiatur. Quod si per errorem vel alias auditus quis fuerit, aut processus, iudicium, sentencia vel aliquid huiuscemodi contra presentem disposicionem nostram emanaverit seu quo- modolibet attemptari contigerit, hoc totum et omnia ex hiis et quolibet eorum sequencia eo ipso viribus non subsistant. [Cap. XXI.] De ordine processionis inter archiepiscopos. Quoniam autem superius in principio constitucionum nostrarum presencium circa ordinem sessionis ecclesiasticorum principum electorum in consilio et in mensa et alias, quociens imperialem curiam celebrari seu principes electores deinceps cum imperatore vel rege Romanorum congregari contigerit, sufficienter duximus providendum1), super qua priscis audi- vimus temporibus pluries disceptatum, expedire credimus 1) Siehe oben III.
Strana 37
II, 2.] Text. Cap. XXI—XXIII. 37 eciam processionis et deambulacionis inter eos ordinem diffinire. Quapropter hoc perpetuo imperiali edicto decerni- mus, ut, quocienscumque in congregacione imperatoris vel regis Romanorum et principum predictorum imperatore vel rege ipso deambulante insignia ante faciem suam portari contigerit, archiepiscopus Treverensis in directa dyametrali linea ante imperatorem vel regem transeat, illique soli medii inter eos ambulent, quos imperialia vel regalia continget insignia deportare. Dum autem imperator vel rex absque insigniis eisdem incesserit, extunc idem archiepiscopus impe- ratorem vel regem prefato modo precedat, ita quod nemo penitus inter eos medius habeatur, aliis duobus archiepiscopis electoribus loca sua iuxta distinctionem provinciarum suarum circa sessionem superius declaratam eciam circa processionem perpetuo servaturis. [Cap. XXII.] De ordine processionis principum electorum, et per quos insignia deportentur. Ad declarandum autem in imperatoris vel regis Roma- norum deambulantis presencia processionis ordinem principum electorum, de qua supra fecimus mencionem 1), statuimus, ut, quocienscumque in celebracione imperialis curie principes electores cum imperatore vel rege Romanorum in quibus- cumque actibus vel solempnitatibus processionaliter ambulare contigerit et imperialia vel regalia debuerint insignia depor- tari, dux Saxonie imperialem seu regalem ensem deferens imperatorem seu regem immediate precedat et inter illum et archiepiscopum Treverensem medius habeatur; comes vero Palatinus pomum imperiale portans a latere dextro et marchio Brandemburgensis sceptrum deferens a sinistro latere ipsius ducis Saxonie lineariter gradiantur; rex autem Boemie impera- torem seu regem ipsum immediate nullo interveniente sequatur. [Cap. XXIII.] De benedictionibus archiepiscoporum in presencia imperatoris. Quociens insuper in imperatoris vel regis Romanorum presencia missarum solempnia celebrari ac Maguntinensem, 1) Siebe XXI.
II, 2.] Text. Cap. XXI—XXIII. 37 eciam processionis et deambulacionis inter eos ordinem diffinire. Quapropter hoc perpetuo imperiali edicto decerni- mus, ut, quocienscumque in congregacione imperatoris vel regis Romanorum et principum predictorum imperatore vel rege ipso deambulante insignia ante faciem suam portari contigerit, archiepiscopus Treverensis in directa dyametrali linea ante imperatorem vel regem transeat, illique soli medii inter eos ambulent, quos imperialia vel regalia continget insignia deportare. Dum autem imperator vel rex absque insigniis eisdem incesserit, extunc idem archiepiscopus impe- ratorem vel regem prefato modo precedat, ita quod nemo penitus inter eos medius habeatur, aliis duobus archiepiscopis electoribus loca sua iuxta distinctionem provinciarum suarum circa sessionem superius declaratam eciam circa processionem perpetuo servaturis. [Cap. XXII.] De ordine processionis principum electorum, et per quos insignia deportentur. Ad declarandum autem in imperatoris vel regis Roma- norum deambulantis presencia processionis ordinem principum electorum, de qua supra fecimus mencionem 1), statuimus, ut, quocienscumque in celebracione imperialis curie principes electores cum imperatore vel rege Romanorum in quibus- cumque actibus vel solempnitatibus processionaliter ambulare contigerit et imperialia vel regalia debuerint insignia depor- tari, dux Saxonie imperialem seu regalem ensem deferens imperatorem seu regem immediate precedat et inter illum et archiepiscopum Treverensem medius habeatur; comes vero Palatinus pomum imperiale portans a latere dextro et marchio Brandemburgensis sceptrum deferens a sinistro latere ipsius ducis Saxonie lineariter gradiantur; rex autem Boemie impera- torem seu regem ipsum immediate nullo interveniente sequatur. [Cap. XXIII.] De benedictionibus archiepiscoporum in presencia imperatoris. Quociens insuper in imperatoris vel regis Romanorum presencia missarum solempnia celebrari ac Maguntinensem, 1) Siebe XXI.
Strana 38
38 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Treverensem et Coloniensem archiepiscopos vel duos ex eis adesse contigerit, in confessione, que ante missam dici con- suevit, ac in porrectione ewangelii osculandi et pace post Agnus Dei portanda necnon et in benedictionibus post finita missarum solempnia ac eciam ante mensam faciendis et in graciis post cibum acceptum agendis is inter eos ordo servetur, prout de ipsorum consilio duximus ordinandum: quod prima die hec omnia et singula a primo, secunda die a secunde, tercia vero a tercio peragantur. Primum autem vel secundum seu tercium hoc casu, secundum, quod prius vel posterius quilibet eorum consecratus existit, debere intelligi declara- mus. Et ut se invicem honore condigno ac decenti preveniant et exemplum aliis prebeant invicem honorandi, is, quem circa premissa ordo tetigerit, ad hec alterum connivencia et cari- tativa inclinacione invitet et tunc demum ad premissa pro- cedat seu quodlibet premissorum.
38 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Treverensem et Coloniensem archiepiscopos vel duos ex eis adesse contigerit, in confessione, que ante missam dici con- suevit, ac in porrectione ewangelii osculandi et pace post Agnus Dei portanda necnon et in benedictionibus post finita missarum solempnia ac eciam ante mensam faciendis et in graciis post cibum acceptum agendis is inter eos ordo servetur, prout de ipsorum consilio duximus ordinandum: quod prima die hec omnia et singula a primo, secunda die a secunde, tercia vero a tercio peragantur. Primum autem vel secundum seu tercium hoc casu, secundum, quod prius vel posterius quilibet eorum consecratus existit, debere intelligi declara- mus. Et ut se invicem honore condigno ac decenti preveniant et exemplum aliis prebeant invicem honorandi, is, quem circa premissa ordo tetigerit, ad hec alterum connivencia et cari- tativa inclinacione invitet et tunc demum ad premissa pro- cedat seu quodlibet premissorum.
Strana 39
B. Dic Metzer Gesetze vom 25. Dezember 1356. Infrascriptea leges promulgate sunt in curia Metensi per dominum Karolum quartum Romanorum imperatorem et Boemie regem augustum, anno Domini millesimo trecentesimo quinqua- gesimo sexto, inb die nativitatis Christi, assistentibus sibi omni- bus sacri Romani imperii electoribus, presentibus dominis venerabili in Christo patre domino T(alayrando) episcopo Albanensi sancte Romane ecclesie cardinali ac Karolo regis Francie primogenito Normandie duci illustri ac delphino Wiennensi. [Cap. XXIV. Si1) quis cum principibus, militibus vel privatis, seu quibuscumque personis plebeis eciam scelestam factionem aut factionis ipsius inierit sacramentum vel dederit de nece vene- rabilium et illustrium nostrorum et sacri Romani imperii tam ecclesiasticorum quam secularium principum electorum seu alterius eorundem (nam et ipsi pars corporis nostri sunt; eadem enim severitate voluntatem sceleris qua effectum puniri iura voluerunt): ipse quidem utpote maiestatis reus gladio feriatur, bonis eius omnibus fisco nostro addictis; filii vero eius, quibus vitam imperiali specialiter lenitate concedimus (paterno enim deberent perire supplicio, in quibus paterni, hoc est hereditarii criminis metuuntur exempla), a materna vel avita, omni eciam proximorum hereditate et successione habeantur alieni, testamentis extraneorum nihil capiant, sint perpetuo egentes et pauperes, infamia eos paterna semper comitetur, ad nullum unquam honorem, nulla prorsus sacra- menta perveniant, sint postremo tales, ut hiis perpetua egestate a) Diese Überschrift fehlt in C. P. T. b) Die Worte in — Christi hier nur in M; in B. N am Ende der Überschrift; fehlen ganz in F. c) So B. M. N. 1) Das in petit Gedruckte ist aus Cod. Iust. IX, 8,5 entnommen.
B. Dic Metzer Gesetze vom 25. Dezember 1356. Infrascriptea leges promulgate sunt in curia Metensi per dominum Karolum quartum Romanorum imperatorem et Boemie regem augustum, anno Domini millesimo trecentesimo quinqua- gesimo sexto, inb die nativitatis Christi, assistentibus sibi omni- bus sacri Romani imperii electoribus, presentibus dominis venerabili in Christo patre domino T(alayrando) episcopo Albanensi sancte Romane ecclesie cardinali ac Karolo regis Francie primogenito Normandie duci illustri ac delphino Wiennensi. [Cap. XXIV. Si1) quis cum principibus, militibus vel privatis, seu quibuscumque personis plebeis eciam scelestam factionem aut factionis ipsius inierit sacramentum vel dederit de nece vene- rabilium et illustrium nostrorum et sacri Romani imperii tam ecclesiasticorum quam secularium principum electorum seu alterius eorundem (nam et ipsi pars corporis nostri sunt; eadem enim severitate voluntatem sceleris qua effectum puniri iura voluerunt): ipse quidem utpote maiestatis reus gladio feriatur, bonis eius omnibus fisco nostro addictis; filii vero eius, quibus vitam imperiali specialiter lenitate concedimus (paterno enim deberent perire supplicio, in quibus paterni, hoc est hereditarii criminis metuuntur exempla), a materna vel avita, omni eciam proximorum hereditate et successione habeantur alieni, testamentis extraneorum nihil capiant, sint perpetuo egentes et pauperes, infamia eos paterna semper comitetur, ad nullum unquam honorem, nulla prorsus sacra- menta perveniant, sint postremo tales, ut hiis perpetua egestate a) Diese Überschrift fehlt in C. P. T. b) Die Worte in — Christi hier nur in M; in B. N am Ende der Überschrift; fehlen ganz in F. c) So B. M. N. 1) Das in petit Gedruckte ist aus Cod. Iust. IX, 8,5 entnommen.
Strana 40
40 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. sordentibus sit et mors solacium et vita supplicium; denique iube- mus eos esse notabiles sine venia, qui pro talibus unquam apud nos intervenire temptaverint. Ad filias sane eorum, quolibet numero fuerint, Falcidiam tantum ex bonis matris, sive testata sive intestata defecerit, volumus pervenire, ut habeant mediocrem pocius filie ali- moniam, quam integrum emolumentum ac nomen heredis conse- quantur; mitior enim circa eas debet esse sentencia, quas pro- infirmitate sexus minus ausuras esse confidimus. Emancipaciones a quoque, que a predictis sive in filios, post legem dumtaxat latam, sive in filias fuerit collata, non valeat; dotes, donaciones quorum- libetb, postremo item alienaciones, quas ex eo tempore qualibet fraude vel iure factas esse constiterit, quo primum memorati de ineunda factione ac societate cogitaverint, nullius statuimus esse momenti. Uxores sane predictorum recuperata dote (si in ea con- dicione fuerint, ut, que a viris titulo donacionis acceperunt, filiis debeant reservare) tempore, quo usufructus absumitur, omnia ea fisco nostro se relicturas esse cognoscant, que iuxta legem filiis debebantur. Falcidia eciam ex hiis rebus filiabus tantum, non eciam filiis deputetur. Id quod de predictis eorumque filiis cavi- mus, eciam de satellitibus, consciis ac ministris filiisque eorum simili severitate censemus. Sane si quis ex hiis in exordio inite factionis studio vere laudis accensus ipse prodiderit factionem, et premio a nobis et honore donabitur; is vero, qui usus fuerit factione, si vel sero, tamen incognita adhuc consiliorum archana patefecerit, absolucione tantum ac venia dignus habebitur. Statuimus insuper, ut, si quid contra predictos principes electores ecclesiasticos vel seculares commissum dicatur, eciam post mortem rei id crimen instaurari posse. In hoc item crimine, quod ad lesam in principibus electoribus suis maiestatem pertinet, eciam in caput domini servi torquentur. Volumus insuper et presenti impe- riali sanccimus edicto, ut1) eciam post mortem nocencium hoc crimen inchoari possit, ut convicto mortuo memoria eius dampnetur et bona eius successoribus eius eripiantur; nam ex quo sceleratissi- mum quis ceperit consilium, exinde quodammodo sua mente punitus a) So statt emancipacio der Vorlage die gesamte Überlieferung. Dem falschen Plural entsprechend haben die Exemplare 3. T. auch im folgenden b) quarumlibet C; quarumlibet rerum die Dorlage. geändert. 1) Das im folgenden in petit Gedruckte ist aus Cod. Iust. IX, 8, 6 entnommen.
40 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. sordentibus sit et mors solacium et vita supplicium; denique iube- mus eos esse notabiles sine venia, qui pro talibus unquam apud nos intervenire temptaverint. Ad filias sane eorum, quolibet numero fuerint, Falcidiam tantum ex bonis matris, sive testata sive intestata defecerit, volumus pervenire, ut habeant mediocrem pocius filie ali- moniam, quam integrum emolumentum ac nomen heredis conse- quantur; mitior enim circa eas debet esse sentencia, quas pro- infirmitate sexus minus ausuras esse confidimus. Emancipaciones a quoque, que a predictis sive in filios, post legem dumtaxat latam, sive in filias fuerit collata, non valeat; dotes, donaciones quorum- libetb, postremo item alienaciones, quas ex eo tempore qualibet fraude vel iure factas esse constiterit, quo primum memorati de ineunda factione ac societate cogitaverint, nullius statuimus esse momenti. Uxores sane predictorum recuperata dote (si in ea con- dicione fuerint, ut, que a viris titulo donacionis acceperunt, filiis debeant reservare) tempore, quo usufructus absumitur, omnia ea fisco nostro se relicturas esse cognoscant, que iuxta legem filiis debebantur. Falcidia eciam ex hiis rebus filiabus tantum, non eciam filiis deputetur. Id quod de predictis eorumque filiis cavi- mus, eciam de satellitibus, consciis ac ministris filiisque eorum simili severitate censemus. Sane si quis ex hiis in exordio inite factionis studio vere laudis accensus ipse prodiderit factionem, et premio a nobis et honore donabitur; is vero, qui usus fuerit factione, si vel sero, tamen incognita adhuc consiliorum archana patefecerit, absolucione tantum ac venia dignus habebitur. Statuimus insuper, ut, si quid contra predictos principes electores ecclesiasticos vel seculares commissum dicatur, eciam post mortem rei id crimen instaurari posse. In hoc item crimine, quod ad lesam in principibus electoribus suis maiestatem pertinet, eciam in caput domini servi torquentur. Volumus insuper et presenti impe- riali sanccimus edicto, ut1) eciam post mortem nocencium hoc crimen inchoari possit, ut convicto mortuo memoria eius dampnetur et bona eius successoribus eius eripiantur; nam ex quo sceleratissi- mum quis ceperit consilium, exinde quodammodo sua mente punitus a) So statt emancipacio der Vorlage die gesamte Überlieferung. Dem falschen Plural entsprechend haben die Exemplare 3. T. auch im folgenden b) quarumlibet C; quarumlibet rerum die Dorlage. geändert. 1) Das im folgenden in petit Gedruckte ist aus Cod. Iust. IX, 8, 6 entnommen.
Strana 41
II, 2.] Text. Cap. XXIV—XXVI. 4 Porro ex quo quis tale crimen contraxit, neque alienare est. neque manumittere eum posse nec ei solvere iure debitorem de- cernimus. In hac causa in caput domini servos torqueri statui- mus, id est propter causam factionis dampnande contra prin- cipes electores ecclesiasticos et seculares, ut premittitur. Et si decesserit quis, propter incertam personam successoris bona ob- serventur, si in causa huismodi fuisse mortuus arguatur. Сар. XXV. Si ceteros principatus congruit in sua integritate servari, ut corroboretur iusticia et subiecti fideles pace gaudeant et quiete, multo magis magnifici principatus, dominia, honores et iura electorum principum debent illesa servari (nam ubi maius incumbit periculum, maius debet remedium adhiberi), ne columpnis ruentibus basis tocius edificii collidatur. Decer- nimus igitur et hoc perpetuis temporibus valituro imperiali sanccimus edicto, quod exnunc inantea perpetuis futuris tem- poribus insignes et magnifici principatus, videlicet regnum Boemie, comitatus palatinus Reni, ducatus Saxonie et mar- chionatus Brandemburgensis, terre, districtus, homagia seu vasallagia et alia quevis ad ipsa spectancia scindi, dividi seu quavis condicione dimembrari non debeant, sed, ut pocius in sua perfecta integritate perpetua maneant, primogenitus filius succedat in eis, sibique soli ius et dominium competat, nisi forsitan mente captus, fatuus seu alterius famosi et notabilis defectus existeret, propter quem non deberet seu posset hominibus principari. In quo casu inhibita sibi successione secundogenitum, si fuerit in ea progenie, seu alium seniorem fratrem vel consanguineum laicum, qui paterno stipiti in de- scendenti recta linea proximior fuerit, volumus successurum; qui tamen apud alios fratres et sorores se clementem et pium exhibebit, continuo iuxta datam sibi a Deo graciam et iuxta suum beneplacitum et ipsius patrimonii facultates, divi- sione, scissione seu dimembracione principatus et pertinen- ciarum eius sibi modis omnibus interdicta. [Cap. XXVI.] 1. Die, qua solempnis curia imperialis vel regia fuerit celebranda, venient circa horam primam principes electores
II, 2.] Text. Cap. XXIV—XXVI. 4 Porro ex quo quis tale crimen contraxit, neque alienare est. neque manumittere eum posse nec ei solvere iure debitorem de- cernimus. In hac causa in caput domini servos torqueri statui- mus, id est propter causam factionis dampnande contra prin- cipes electores ecclesiasticos et seculares, ut premittitur. Et si decesserit quis, propter incertam personam successoris bona ob- serventur, si in causa huismodi fuisse mortuus arguatur. Сар. XXV. Si ceteros principatus congruit in sua integritate servari, ut corroboretur iusticia et subiecti fideles pace gaudeant et quiete, multo magis magnifici principatus, dominia, honores et iura electorum principum debent illesa servari (nam ubi maius incumbit periculum, maius debet remedium adhiberi), ne columpnis ruentibus basis tocius edificii collidatur. Decer- nimus igitur et hoc perpetuis temporibus valituro imperiali sanccimus edicto, quod exnunc inantea perpetuis futuris tem- poribus insignes et magnifici principatus, videlicet regnum Boemie, comitatus palatinus Reni, ducatus Saxonie et mar- chionatus Brandemburgensis, terre, districtus, homagia seu vasallagia et alia quevis ad ipsa spectancia scindi, dividi seu quavis condicione dimembrari non debeant, sed, ut pocius in sua perfecta integritate perpetua maneant, primogenitus filius succedat in eis, sibique soli ius et dominium competat, nisi forsitan mente captus, fatuus seu alterius famosi et notabilis defectus existeret, propter quem non deberet seu posset hominibus principari. In quo casu inhibita sibi successione secundogenitum, si fuerit in ea progenie, seu alium seniorem fratrem vel consanguineum laicum, qui paterno stipiti in de- scendenti recta linea proximior fuerit, volumus successurum; qui tamen apud alios fratres et sorores se clementem et pium exhibebit, continuo iuxta datam sibi a Deo graciam et iuxta suum beneplacitum et ipsius patrimonii facultates, divi- sione, scissione seu dimembracione principatus et pertinen- ciarum eius sibi modis omnibus interdicta. [Cap. XXVI.] 1. Die, qua solempnis curia imperialis vel regia fuerit celebranda, venient circa horam primam principes electores
Strana 42
42 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. ecclesiastici et seculares ad domum habitacionis imperialis sive regalis, et ibi imperator vel rex ipse omnibus insigniis imperialibus induetur, et ascensis equis omnes vadant cum imperatore vel rege ad locum sessionis aptate, et ibit quilibet eorum in ordine et modo supra in lege de ordine proces- sionis ipsorum principum electorum plenius diffinito.1) Por- tabit eciam archicancellarius, in cuius archicancellariatu hec fuerint, super baculo argenteo omnia sigilla et typaria impe- rialia sive regalia. Seculares vero principes electores scep- trum, pomum et ensem, secundum quod superius exprimitur, deportabunt. Portabuntur eciam immediate ante archiepi- scopum Treverensem suo loco transeuntem primo Aquis- granensis, secundo Mediolanensis corona, et hoc ante impera- torem dumtaxat, qui iam imperialibus infulis est decoratus, quas gestabunt aliqui principes inferiores ad hoc per impera- torem iuxta placitum deputandi. 2. Imperatrix eciam vel regina Romanorum suis augu- stalibus amicta insigniis post regem vel imperatorem Roma- norum et eciam post regem Boemie, qui imperatorem immediate subsequitur 2), competentis spacii intervallo, suis associata proceribus suisque comitata virginibus, ad locum sessionis procedat. [Cap. XXVII.] De officiis principum electorum in solempnibus curiis imperatorum vel regum Romanorum. Statuimus, ut, quandocumque imperator vel rex Roma- norum solempnes curias suas celebraverit, in quibus principes electores sua deservire seu exercere debent officia, subscriptus in hiis ordo servetur: 1. Primo enim, imperatore vel rege ipso in sede regia sive solio imperiali sedente, dux Saxonie officium suum agat hoc modo: ponetur enim ante edificium sessionis imperialis vel regie acervus avene tante altitudinis, quod pertingat usque ad pectus vel antelam equi, super quo sedebit ipse dux, et habebit in manu baculum argenteum et mensuram argenteam, que simul faciant in pondere duodecim marcas 1) Siebe oben XXI. XXII. 2) Siehe oben VI.
42 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. ecclesiastici et seculares ad domum habitacionis imperialis sive regalis, et ibi imperator vel rex ipse omnibus insigniis imperialibus induetur, et ascensis equis omnes vadant cum imperatore vel rege ad locum sessionis aptate, et ibit quilibet eorum in ordine et modo supra in lege de ordine proces- sionis ipsorum principum electorum plenius diffinito.1) Por- tabit eciam archicancellarius, in cuius archicancellariatu hec fuerint, super baculo argenteo omnia sigilla et typaria impe- rialia sive regalia. Seculares vero principes electores scep- trum, pomum et ensem, secundum quod superius exprimitur, deportabunt. Portabuntur eciam immediate ante archiepi- scopum Treverensem suo loco transeuntem primo Aquis- granensis, secundo Mediolanensis corona, et hoc ante impera- torem dumtaxat, qui iam imperialibus infulis est decoratus, quas gestabunt aliqui principes inferiores ad hoc per impera- torem iuxta placitum deputandi. 2. Imperatrix eciam vel regina Romanorum suis augu- stalibus amicta insigniis post regem vel imperatorem Roma- norum et eciam post regem Boemie, qui imperatorem immediate subsequitur 2), competentis spacii intervallo, suis associata proceribus suisque comitata virginibus, ad locum sessionis procedat. [Cap. XXVII.] De officiis principum electorum in solempnibus curiis imperatorum vel regum Romanorum. Statuimus, ut, quandocumque imperator vel rex Roma- norum solempnes curias suas celebraverit, in quibus principes electores sua deservire seu exercere debent officia, subscriptus in hiis ordo servetur: 1. Primo enim, imperatore vel rege ipso in sede regia sive solio imperiali sedente, dux Saxonie officium suum agat hoc modo: ponetur enim ante edificium sessionis imperialis vel regie acervus avene tante altitudinis, quod pertingat usque ad pectus vel antelam equi, super quo sedebit ipse dux, et habebit in manu baculum argenteum et mensuram argenteam, que simul faciant in pondere duodecim marcas 1) Siebe oben XXI. XXII. 2) Siehe oben VI.
Strana 43
II, 2.] Text. Cap. XXVII. 43 argenti, et sedens super equo primo mensuram eandem de avena plenam accipiet et famulo primitus venienti ministrabit eandem. Quo facto figendo baculum in avenam recedet, et vicemarescallus eius, puta de Papenheim, accedens vel eo absente marescallus curie ulterius avenam ipsam distribuet. 2. Ingresso vero imperatore vel rege ad mensam, prin- cipes electores ecclesiastici, videlicet archiepiscopi, stantes ante mensam cum ceteris prelatis benedicent eandem secun- dum ordinem, qui circa hec eis in superioribus est prescrip- tus1); et benedictione completa iidem archiepiscopi omnes, si assunt, alioquin duo vel unus sigilla ac typaria imperialia sive regalia a cancellario curie recipient eoque, in cuius archicancellariatu curiam ipsam celebrari continget, in medio procedente et aliis duobus ex alterutro latere sibi iunctis sigilla et typaria ipsa, omnes quidem baculum, in quo sus- pensa fuerint, manibus contingentes ea portabunt et ante imperatorem vel regem reverenter ponent in mensa, imperator vero sive rex eadem ipsis statim restituet, et in cuius archi- cancellariatu hoc fuerit, ut prefertur, is maius sigillum collo appensum usque ad finem mense gestabit et deinceps, donec ad hospicium suum perveniat ab imperiali sive regali curia equitando. Baculus vero, de quo premittitur, esse debebit argenteus, duodecim marcas argenti habens in pondere, cuius tam argenti quam precii partem terciam unusquisque archiepiscoporum ipsorum persolvet; et baculus ipse protinus una cum sigillis et typariis debet cancellario imperialis curie assignari in usus suos beneplacitos convertendus. Postquam autem is, quem ordo tetigerit, portando sigillum maius ab imperiali curia ad hospicium suum redierit, ut prefertur, statim sigillum ipsum per aliquem de suis familiaribus predicto imperialis curie cancellario remittet super equo, quem iuxta proprie dignitatis decenciam et amorem, quem ad cancellarium curie gesserit, ipsi cancellario tenebitur elargiri. 3. Deinde marchio Brandemburgensis archicamerarius accedat super equo, habens argenteas pelves cum aqua in manibus ponderis duodecim marcarum argenti et pulchrum 1) Siebe oben XXIII.
II, 2.] Text. Cap. XXVII. 43 argenti, et sedens super equo primo mensuram eandem de avena plenam accipiet et famulo primitus venienti ministrabit eandem. Quo facto figendo baculum in avenam recedet, et vicemarescallus eius, puta de Papenheim, accedens vel eo absente marescallus curie ulterius avenam ipsam distribuet. 2. Ingresso vero imperatore vel rege ad mensam, prin- cipes electores ecclesiastici, videlicet archiepiscopi, stantes ante mensam cum ceteris prelatis benedicent eandem secun- dum ordinem, qui circa hec eis in superioribus est prescrip- tus1); et benedictione completa iidem archiepiscopi omnes, si assunt, alioquin duo vel unus sigilla ac typaria imperialia sive regalia a cancellario curie recipient eoque, in cuius archicancellariatu curiam ipsam celebrari continget, in medio procedente et aliis duobus ex alterutro latere sibi iunctis sigilla et typaria ipsa, omnes quidem baculum, in quo sus- pensa fuerint, manibus contingentes ea portabunt et ante imperatorem vel regem reverenter ponent in mensa, imperator vero sive rex eadem ipsis statim restituet, et in cuius archi- cancellariatu hoc fuerit, ut prefertur, is maius sigillum collo appensum usque ad finem mense gestabit et deinceps, donec ad hospicium suum perveniat ab imperiali sive regali curia equitando. Baculus vero, de quo premittitur, esse debebit argenteus, duodecim marcas argenti habens in pondere, cuius tam argenti quam precii partem terciam unusquisque archiepiscoporum ipsorum persolvet; et baculus ipse protinus una cum sigillis et typariis debet cancellario imperialis curie assignari in usus suos beneplacitos convertendus. Postquam autem is, quem ordo tetigerit, portando sigillum maius ab imperiali curia ad hospicium suum redierit, ut prefertur, statim sigillum ipsum per aliquem de suis familiaribus predicto imperialis curie cancellario remittet super equo, quem iuxta proprie dignitatis decenciam et amorem, quem ad cancellarium curie gesserit, ipsi cancellario tenebitur elargiri. 3. Deinde marchio Brandemburgensis archicamerarius accedat super equo, habens argenteas pelves cum aqua in manibus ponderis duodecim marcarum argenti et pulchrum 1) Siebe oben XXIII.
Strana 44
44 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. manutergium, et descendens ab equo dabit aquam imperatori vel regi Romanorum manibus abluendis. 4. Comes palatinus Reni intrabit similiter super equo, habens in manibus quatuor scutellas argenteas cibis impletas, quarum quelibet tres marcas habeat in statera, et descendens ab equo portabit et ponet ante imperatorem vel regem in mensa. 5. Post hec rex Boemie archipincerna veniat similiter super equo, portans in manibus cuppam seu cyfum argenteum ponderis duodecim marcarum coopertum, vino et aqua per- mixtim impletum, et descendens de equo cyphum ipsum imperatori vel regi Romanorum porriget ad bibendum. 6. Sicut autem hactenus observatum fuisse comperimus, ita statuimus, ut peractis per principes electores seculares predictis eorum officiis ille de Falkenstein subcamerarius equum et pelves marchionis Brandemburgensis pro se reci- piat, magister coquine de Nortemberg equum et scutellas comitis Palatini, vicepincerna de Lymburg equum et cyphum regis Boemie, vicemarescallus de Papenheim equum, baculum et mensuram predictam ducis Saxonie, si tamen ipsi in tali imperiali seu regali curia presentes existant et eorum quilibet in officio suo ministret; si vero ipsi vel eorum aliqui a pre- fata curia se duxerint absentandos, extunc imperialis vel regalis curie cotidiani ministri vice absencium, puta quilibet in loco eius absentis, cui in vocabulo seu officio communicat. sicut geret officium, sic tollat in premissis et fructum. [Cap. XXVIII. 1. Imperialis insuper mensa vel regia sic debet aptari, ut ultra alias aule tabulas sive mensas in altitudine sex pedum sit alcius elevata, in qua preter imperatorem Roma- norum dumtaxat vel regem die solempnis curie nemo penitus collocetur. Sedes vero et mensa imperatricis sive regine parabitur a latere in aula, ita quod ipsa mensa tribus pedi- bus imperiali sive regali mensa sit bassior et totidem pedibus eminencior supra sedes principum electorum, qui principes suas inter se in una eademque altitudine sedes habebunt et mensas. Infra sessionem imperialem mense pro septem
44 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. manutergium, et descendens ab equo dabit aquam imperatori vel regi Romanorum manibus abluendis. 4. Comes palatinus Reni intrabit similiter super equo, habens in manibus quatuor scutellas argenteas cibis impletas, quarum quelibet tres marcas habeat in statera, et descendens ab equo portabit et ponet ante imperatorem vel regem in mensa. 5. Post hec rex Boemie archipincerna veniat similiter super equo, portans in manibus cuppam seu cyfum argenteum ponderis duodecim marcarum coopertum, vino et aqua per- mixtim impletum, et descendens de equo cyphum ipsum imperatori vel regi Romanorum porriget ad bibendum. 6. Sicut autem hactenus observatum fuisse comperimus, ita statuimus, ut peractis per principes electores seculares predictis eorum officiis ille de Falkenstein subcamerarius equum et pelves marchionis Brandemburgensis pro se reci- piat, magister coquine de Nortemberg equum et scutellas comitis Palatini, vicepincerna de Lymburg equum et cyphum regis Boemie, vicemarescallus de Papenheim equum, baculum et mensuram predictam ducis Saxonie, si tamen ipsi in tali imperiali seu regali curia presentes existant et eorum quilibet in officio suo ministret; si vero ipsi vel eorum aliqui a pre- fata curia se duxerint absentandos, extunc imperialis vel regalis curie cotidiani ministri vice absencium, puta quilibet in loco eius absentis, cui in vocabulo seu officio communicat. sicut geret officium, sic tollat in premissis et fructum. [Cap. XXVIII. 1. Imperialis insuper mensa vel regia sic debet aptari, ut ultra alias aule tabulas sive mensas in altitudine sex pedum sit alcius elevata, in qua preter imperatorem Roma- norum dumtaxat vel regem die solempnis curie nemo penitus collocetur. Sedes vero et mensa imperatricis sive regine parabitur a latere in aula, ita quod ipsa mensa tribus pedi- bus imperiali sive regali mensa sit bassior et totidem pedibus eminencior supra sedes principum electorum, qui principes suas inter se in una eademque altitudine sedes habebunt et mensas. Infra sessionem imperialem mense pro septem
Strana 45
II, 2.] Text. Cap. XXVIII. XXIX. 45 principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus preparentur, tres videlicet a dextris et tres alie a sinistris et septima directe versus faciem imperatoris vel regis, sicut superius in capitulo de sessionibus et ordine principum electorum per nos est clarius diffinitum; ita eciam, quod nullus alius, cuius- cumque dignitatis vel status existat, sedeat inter ipsos vel ad mensas eorum. 2. Non liceat autem alicui predictorum secularium prin- cipum electorum peracto officii sui debito se locare ad men- sam sibi paratam, donec alicui suorum conprincipum electorum eius officium restat agendum; sed cum aliquis eorum vel aliqui ministerium suum expleverint, ad preparatas sibi mensas transeant et iuxta illas stando expectent, donec ceteri ministeria sua expleverint supradicta, et tunc demum omnes et singuli pariter ad mensas sibi positas se locabunt. [Cap. XXIX. 1. Invenimus eciam ex clarissimis relatibus et tradi- cionibus antiquorum, illud a tempore, cuius contrarii iam non habetur memoria, per eos, qui nos precesserunt feliciter, esse iugiter observatum, ut regis Romanorum futuri imperatoris in civitate Frankenfordie celebraretur electio et prima coro- nacio Aquisgrani et in opido Nuremberg prima sua regalis curia haberetur; quapropter certis ex causis eciam futuris premissa servari debere temporibus declaramus, nisi premissis omnibus seu eorum alicui impedimentum legittimum obviaret. 2. Quandocumque insuper aliquis princeps elector eccle- siasticus vel eciam secularis iusto impedimento detentus ad imperialem curiam vocatus venire non valens nunciam vel procuratorem cuiuscumque dignitatis vel status transmiserit, missus ipse, licet loco mittentis iuxta datum sibi ab eo man- datum admitti debeat, in mensa tamen vel sede, que illi, qui ipsum transmittit, deputata fuerit, non sedebit. 3. Preterea" consummatis hiis, que in imperiali qualibet curia sive regali fuerint pro tempore disponenda, recipiet magister curie pro se totum edificium seu ligneum appara- a) Dieser Absatz steht in M am Schluß von c. XXX.
II, 2.] Text. Cap. XXVIII. XXIX. 45 principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus preparentur, tres videlicet a dextris et tres alie a sinistris et septima directe versus faciem imperatoris vel regis, sicut superius in capitulo de sessionibus et ordine principum electorum per nos est clarius diffinitum; ita eciam, quod nullus alius, cuius- cumque dignitatis vel status existat, sedeat inter ipsos vel ad mensas eorum. 2. Non liceat autem alicui predictorum secularium prin- cipum electorum peracto officii sui debito se locare ad men- sam sibi paratam, donec alicui suorum conprincipum electorum eius officium restat agendum; sed cum aliquis eorum vel aliqui ministerium suum expleverint, ad preparatas sibi mensas transeant et iuxta illas stando expectent, donec ceteri ministeria sua expleverint supradicta, et tunc demum omnes et singuli pariter ad mensas sibi positas se locabunt. [Cap. XXIX. 1. Invenimus eciam ex clarissimis relatibus et tradi- cionibus antiquorum, illud a tempore, cuius contrarii iam non habetur memoria, per eos, qui nos precesserunt feliciter, esse iugiter observatum, ut regis Romanorum futuri imperatoris in civitate Frankenfordie celebraretur electio et prima coro- nacio Aquisgrani et in opido Nuremberg prima sua regalis curia haberetur; quapropter certis ex causis eciam futuris premissa servari debere temporibus declaramus, nisi premissis omnibus seu eorum alicui impedimentum legittimum obviaret. 2. Quandocumque insuper aliquis princeps elector eccle- siasticus vel eciam secularis iusto impedimento detentus ad imperialem curiam vocatus venire non valens nunciam vel procuratorem cuiuscumque dignitatis vel status transmiserit, missus ipse, licet loco mittentis iuxta datum sibi ab eo man- datum admitti debeat, in mensa tamen vel sede, que illi, qui ipsum transmittit, deputata fuerit, non sedebit. 3. Preterea" consummatis hiis, que in imperiali qualibet curia sive regali fuerint pro tempore disponenda, recipiet magister curie pro se totum edificium seu ligneum appara- a) Dieser Absatz steht in M am Schluß von c. XXX.
Strana 46
46 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. tum imperialis sive regie sessionis, ubi sederit imperator vel rex Romanorum cum principibus electoribus ad celebrandas solempnes curias vel feuda, sicut premittitur 1), principibus conferenda. [C ap. XXX.] De iuribus officialium, dum principes feuda sua ab imperatore vel rege Romanorum recipiunt. (. Decernimus hoc imperiali edicto, ut principes electores ecclesiastici et seculares, dum feuda sua sive regalia ab impe- ratore vel rege recipiunt, ad dandum vel solvendum aliquid nulli penitus sint astricti; nam pecunia, que tali pretextu persolvitur, officiatis debetur. Cum ergo ipsi principes electores cunctis imperialis curie presint officiis, suos eciam habentes in officiis huiusmodi substitutos, datos ad hoc a Roman(orum) principibus et dotatos, videretur absurdum, quod substituti officiales a suis superioribus quocumque quesito colore encenia postularent, nisi forte ipsi principes electores sponte et liberaliter hiis aliquid largirentur. 2. Porro ceteri principes imperii ecclesiastici vel secu- lares, dum predicto modo eorum aliquis feuda sua ab impe- ratore Romanorum suscipit vel a rege, dabit officialibus imperialis sive regalis curie sexaginta tres marcas argenti cum uno fertone2), nisi eorum aliquis privilegio seu indulto imperiali vel regali tueri se posset et probare se solutum vel- 1) Verweist auf den Inhalt des folgenden Kapitels, dessen Schluß dieser Absatz ursprünglich bilden sollte. Vgl. S. 45 n. a. 2) Vgl. Urkunde Gregors IX. vom 10. Mai 1230, Wilmans, Westfäl. UB. IV, Nr. 175, S. 116: quondam frater Hermannus Hoter ... O(livero) Sabinensi episcopo, tunc Padeburnensi, sexaginta quinque marcas et fertonem argenti apud Sanctum Germanum in recepcione regalium liberaliter mutuavit; Rudolfs I. Verfügung zu Gunsten der Ábtissin von Remiremont vom 28. Juli 1290, MG. Const. III, Nr. 434, S. 421: cum abatissa Romaricensis post novam suam creacionem sua regalia . . . . . a nobis petere et recipere et tunc temporis sexaginta quinque marchas cum fertone officialibus nostre curie persolvere teneatur . .. . . ; Revers des Bischofs Gottfried von Minden vom 7. Oktober 1309, MG. Const. IV, Nr. 333, S. 287 f. : recognoscimus ....., quod honorabili domino cancel- lario pro iure curie domini regis racione regalium nostrorum, que ab ipso adepti sumus, quinquaginta octo marcas et unum fertonem exami- nati argenti ... .. solvere tenebimur.
46 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. tum imperialis sive regie sessionis, ubi sederit imperator vel rex Romanorum cum principibus electoribus ad celebrandas solempnes curias vel feuda, sicut premittitur 1), principibus conferenda. [C ap. XXX.] De iuribus officialium, dum principes feuda sua ab imperatore vel rege Romanorum recipiunt. (. Decernimus hoc imperiali edicto, ut principes electores ecclesiastici et seculares, dum feuda sua sive regalia ab impe- ratore vel rege recipiunt, ad dandum vel solvendum aliquid nulli penitus sint astricti; nam pecunia, que tali pretextu persolvitur, officiatis debetur. Cum ergo ipsi principes electores cunctis imperialis curie presint officiis, suos eciam habentes in officiis huiusmodi substitutos, datos ad hoc a Roman(orum) principibus et dotatos, videretur absurdum, quod substituti officiales a suis superioribus quocumque quesito colore encenia postularent, nisi forte ipsi principes electores sponte et liberaliter hiis aliquid largirentur. 2. Porro ceteri principes imperii ecclesiastici vel secu- lares, dum predicto modo eorum aliquis feuda sua ab impe- ratore Romanorum suscipit vel a rege, dabit officialibus imperialis sive regalis curie sexaginta tres marcas argenti cum uno fertone2), nisi eorum aliquis privilegio seu indulto imperiali vel regali tueri se posset et probare se solutum vel- 1) Verweist auf den Inhalt des folgenden Kapitels, dessen Schluß dieser Absatz ursprünglich bilden sollte. Vgl. S. 45 n. a. 2) Vgl. Urkunde Gregors IX. vom 10. Mai 1230, Wilmans, Westfäl. UB. IV, Nr. 175, S. 116: quondam frater Hermannus Hoter ... O(livero) Sabinensi episcopo, tunc Padeburnensi, sexaginta quinque marcas et fertonem argenti apud Sanctum Germanum in recepcione regalium liberaliter mutuavit; Rudolfs I. Verfügung zu Gunsten der Ábtissin von Remiremont vom 28. Juli 1290, MG. Const. III, Nr. 434, S. 421: cum abatissa Romaricensis post novam suam creacionem sua regalia . . . . . a nobis petere et recipere et tunc temporis sexaginta quinque marchas cum fertone officialibus nostre curie persolvere teneatur . .. . . ; Revers des Bischofs Gottfried von Minden vom 7. Oktober 1309, MG. Const. IV, Nr. 333, S. 287 f. : recognoscimus ....., quod honorabili domino cancel- lario pro iure curie domini regis racione regalium nostrorum, que ab ipso adepti sumus, quinquaginta octo marcas et unum fertonem exami- nati argenti ... .. solvere tenebimur.
Strana 47
II, 2.) Text. Cap. XXX. XXXI. 47 exemptum a talibus aut eciam aliis quibuscumque, que solvi in suscepcione feudorum huiusmodi consuevissent. Predicta- rum insuper sexaginta trium marcarum et fertonis divisionem faciet magister curie imperialis sive regalis hoc modo: primo enim decem marcas pro semet ipso reservans dabit cancel- lario imperialis sive regalis curie decem marcas, magistris notariis dictatoribus tres marcas et sigillatori pro cera et pergameno unum fertonem, ita videlicet, quod cancellarius et notarii principi recipienti feudum non ad aliud quam ad dandum sibi testimonialem recepti feudi seu simplicis investi- ture litteram sint astricti. 3. Item dabit magister curie pincerne de Lymburg de prefata pecunia decem marcas, magistro coquine de Nortem- berg decem marcas, vicemarescallo de Papenheim decem marcas et camerario de Falkenstein decem marcas; tali tamen condicione, si ipsi et eorum quilibet in huiusmodi curiis solempnibus presencialiter assunt in suis officiis mini- strando. Si vero ipsi vel aliqui eorum absentes fuerint, extune officiales imperialis sive regalis curie, qui talibus presunt officiis, eorum, quorum supplent absenciam, singuli singulorum, sicut vicem nomenque et laborem sufferunt, sic lucrum et commoda reportabunt. 4. Dum1) autem princeps aliquis equo vel alteri bestie insidens feuda sua ab imperatore recipit vel rege, equus ille seu bestia, cuiuscumque speciei sit, debetur superiori mare- scallo, id est duci Saxonie, si presens affuerit, alioquin illi de Papenheim eius vicemarescallo aut illo absente imperialis sive regalis curie marescallo. Cap. XXXI. Cum sacri Romani celsitudo imperii diversarum nacionum moribus, vita et ydiomate distinctarum leges habeat et guber- nacula moderari, dignum est et cunctorum sapientum iudicio censetur expediens, quod electores principes, ipsius imperii columpne et latera, diversorum ydiomatum et lingwarum differenciis instruantur, ut plures intelligant et intelligantur 1) Vgl. das Weistum des Ofalzgrafen Ruprecht I. vom 6. Dezember (355, Urkunden Nr. 15.
II, 2.) Text. Cap. XXX. XXXI. 47 exemptum a talibus aut eciam aliis quibuscumque, que solvi in suscepcione feudorum huiusmodi consuevissent. Predicta- rum insuper sexaginta trium marcarum et fertonis divisionem faciet magister curie imperialis sive regalis hoc modo: primo enim decem marcas pro semet ipso reservans dabit cancel- lario imperialis sive regalis curie decem marcas, magistris notariis dictatoribus tres marcas et sigillatori pro cera et pergameno unum fertonem, ita videlicet, quod cancellarius et notarii principi recipienti feudum non ad aliud quam ad dandum sibi testimonialem recepti feudi seu simplicis investi- ture litteram sint astricti. 3. Item dabit magister curie pincerne de Lymburg de prefata pecunia decem marcas, magistro coquine de Nortem- berg decem marcas, vicemarescallo de Papenheim decem marcas et camerario de Falkenstein decem marcas; tali tamen condicione, si ipsi et eorum quilibet in huiusmodi curiis solempnibus presencialiter assunt in suis officiis mini- strando. Si vero ipsi vel aliqui eorum absentes fuerint, extune officiales imperialis sive regalis curie, qui talibus presunt officiis, eorum, quorum supplent absenciam, singuli singulorum, sicut vicem nomenque et laborem sufferunt, sic lucrum et commoda reportabunt. 4. Dum1) autem princeps aliquis equo vel alteri bestie insidens feuda sua ab imperatore recipit vel rege, equus ille seu bestia, cuiuscumque speciei sit, debetur superiori mare- scallo, id est duci Saxonie, si presens affuerit, alioquin illi de Papenheim eius vicemarescallo aut illo absente imperialis sive regalis curie marescallo. Cap. XXXI. Cum sacri Romani celsitudo imperii diversarum nacionum moribus, vita et ydiomate distinctarum leges habeat et guber- nacula moderari, dignum est et cunctorum sapientum iudicio censetur expediens, quod electores principes, ipsius imperii columpne et latera, diversorum ydiomatum et lingwarum differenciis instruantur, ut plures intelligant et intelligantur 1) Vgl. das Weistum des Ofalzgrafen Ruprecht I. vom 6. Dezember (355, Urkunden Nr. 15.
Strana 48
48 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. a pluribus, qui plurimorum necessitatibus relevandis cesaree sublimitati assistunt in partem sollicitudinis constituti. Qua- propter statuimus, ut illustrium principum, puta regis Boemie, comitis palatini Reni, ducis Saxonie et marchionis Brandem- burgensis electorum filii vel heredes et successores, cum verisimiliter Theutonicum ydioma sibi naturaliter inditum scire presumantur et ab infancia didicisse, incipiendo a sep- timo etatis sue anno in gramatica, Italica ac Sclavica lingwis instruantur, ita quod infra quartum decimum etatis annum existant in talibus iuxta datam sibi a Deo graciam eruditi; cum illud non solum utile, imo ex causis premissis summe necessarium habeatur, eo quod ille lingwe ut plurimum ad usum et necessitatem sacri imperii frequentari sint solite et in hiis plus ardua ipsius imperii negocia ventilentur. Hunc autem proficiendi modum in premissis ponimus observandum, ut relinquatur opcioni parentum: ina filios, si quos habuerint, seu proximos, quos in principatibus sibi credunt verisimiliter successuros, ad loca dirigant, in quibus de huiusmodi possint lingwagiis edoceri, vel in propriis domibus pedagogos instruc- tores et pueros consocios in hiis peritos eis adiungant, quo- rum conversacione pariter et doctrina in lingwis ipsis valeant erudiri. a) So die Überlieferung, vielleicht für ursprüngliches ut.
48 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. a pluribus, qui plurimorum necessitatibus relevandis cesaree sublimitati assistunt in partem sollicitudinis constituti. Qua- propter statuimus, ut illustrium principum, puta regis Boemie, comitis palatini Reni, ducis Saxonie et marchionis Brandem- burgensis electorum filii vel heredes et successores, cum verisimiliter Theutonicum ydioma sibi naturaliter inditum scire presumantur et ab infancia didicisse, incipiendo a sep- timo etatis sue anno in gramatica, Italica ac Sclavica lingwis instruantur, ita quod infra quartum decimum etatis annum existant in talibus iuxta datam sibi a Deo graciam eruditi; cum illud non solum utile, imo ex causis premissis summe necessarium habeatur, eo quod ille lingwe ut plurimum ad usum et necessitatem sacri imperii frequentari sint solite et in hiis plus ardua ipsius imperii negocia ventilentur. Hunc autem proficiendi modum in premissis ponimus observandum, ut relinquatur opcioni parentum: ina filios, si quos habuerint, seu proximos, quos in principatibus sibi credunt verisimiliter successuros, ad loca dirigant, in quibus de huiusmodi possint lingwagiis edoceri, vel in propriis domibus pedagogos instruc- tores et pueros consocios in hiis peritos eis adiungant, quo- rum conversacione pariter et doctrina in lingwis ipsis valeant erudiri. a) So die Überlieferung, vielleicht für ursprüngliches ut.
Strana 49
II. Urkunden zur Geschichte und Erläuterung der Goldenen Bulle. 1. König Heinrich von Böhmen, Pfalzgraf Rudolf und Herzog Rudolf von Sachsen zeigen dem künftigen Papste die Wahl Herzog Friedrichs von Österreich zum römischen König an. Frankfurt 1314, Oktober 19. Sanctissimo in Christo patri ac domino sacrosancte Romane ac universalis ecclesie summo pontifici futuro Hein- ricus dei gracia Boemie et Polonie rex dux Karinthie, Rûdolfus comes palatinus Reni dux Bawarie et Rûdolfus dux Saxonie, Angarie, Westfalie, comes in Brene et burc- gravius in Magdeburg, sacri imperii principes ac electores Romanorum regis in imperatorem promovendi devotissima pedum oscula beatorum. Vacante nuper sacro imperio per mortem clare memorie domini Heinrici quondam Romanorum imperatoris incliti sub anno Domini millesimo trecentesimo tertiodecimo, dieque certa, videlicet crastino beati Luce ewangeliste quod fuit XIIII° Kalen. Novembris, sub anno domini millesimo trecentesimo quartodecimo ad eligendum Romanorum regem in futurum imperatorem promovendum apud Frankenfurd locum solitum et consuetum per nos et alios conprincipes et coelectores nostros ius una nobiscum in electione Romanorum regis habentes peremptorie statuta seu prefixa, nobisque rege Boemie, Rûdolfo comite Palatino duce Bawarie necnon Rûdolfo duce Saxonie predictis con- venientibus die et loco prefinitis ad electionem futuri regis Quellen und Studien II,2.
II. Urkunden zur Geschichte und Erläuterung der Goldenen Bulle. 1. König Heinrich von Böhmen, Pfalzgraf Rudolf und Herzog Rudolf von Sachsen zeigen dem künftigen Papste die Wahl Herzog Friedrichs von Österreich zum römischen König an. Frankfurt 1314, Oktober 19. Sanctissimo in Christo patri ac domino sacrosancte Romane ac universalis ecclesie summo pontifici futuro Hein- ricus dei gracia Boemie et Polonie rex dux Karinthie, Rûdolfus comes palatinus Reni dux Bawarie et Rûdolfus dux Saxonie, Angarie, Westfalie, comes in Brene et burc- gravius in Magdeburg, sacri imperii principes ac electores Romanorum regis in imperatorem promovendi devotissima pedum oscula beatorum. Vacante nuper sacro imperio per mortem clare memorie domini Heinrici quondam Romanorum imperatoris incliti sub anno Domini millesimo trecentesimo tertiodecimo, dieque certa, videlicet crastino beati Luce ewangeliste quod fuit XIIII° Kalen. Novembris, sub anno domini millesimo trecentesimo quartodecimo ad eligendum Romanorum regem in futurum imperatorem promovendum apud Frankenfurd locum solitum et consuetum per nos et alios conprincipes et coelectores nostros ius una nobiscum in electione Romanorum regis habentes peremptorie statuta seu prefixa, nobisque rege Boemie, Rûdolfo comite Palatino duce Bawarie necnon Rûdolfo duce Saxonie predictis con- venientibus die et loco prefinitis ad electionem futuri regis Quellen und Studien II,2.
Strana 50
50 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Romanorum celebrandam, ac reverendo in Christo patre domino Heinrico Coloniensi archiepiscopo sacri imperii per Italiam archicancellario, conprincipe et coelectore nostro, dicto crastino ad predictum locum Frankenfürd ex certis et legittimis causis convenire nobiscum in huiusmodi electionis negocio nequeunte, ipse pater et dominus noster archiepiscopus nobis Rûdolfo comiti Palatino predicto quoad dicte electionis negocium commisit totaliter vices suas, dans nobis plenam, generalem et liberam potestatem nominandi et eligendi vice ac nomine ipsius personam ydoneam in regem Romanorum in imperatorem promovendum, prout in ipsius patris et domini procuratorio super hoc habito plenius continetur. Nobis placuit ipsa die in ipsoa loco procedere ad electionem regis Romanorum in imperatorem promovendi, prout ipse terminus requirebat. Tandem cum alii conprincipes et coelectores nostri dicta die et loco predicto per nos diucius expectati in eiusdem electionis negocio ad huiusmodi electio- nem celebrandam venire seu procedere nobiscum minime curaverint et sic quoad dicte electionis negocium de iure alienos se fecerunt, reverendus pater et dominus Heinricus Gurcensis episcopus mandato a nobis specialiter sibi facto vice et nomine nostrum omnium et singulorum protestacionem quandam legit et publicavit in hunc modum: Nos Heinricus dei gracia Boemie et Polonie rex dux Karinthie, Rûdolfus comes palatinus Reni dux Bawarie necnon Rûdolfus dux Saxonie, principes sacri imperii ac electores Romanorum regis in imperatorem promovendi, nomine nostro et vice et nomine reverendi in Christo patris domini Heinrici Coloni- ensis archiepiscopi sacri imperii per Italiam archicancellarii. conprincipis nostri, monemus omnes excommunicatos, suspen- sos et interdictos necnon quoscumque alios, qui de iure aut consuetudine interesse in ipso electionis negocio non debent, quod recedant nos eligere libere permittentes, protestantes, quod non est nostra intentio tales admittere tamquam ius in electione habentes aut procedere vel eligere cum eisdem. Immo volumus, quod voces talium, si qui reperientur inter- fuisse, postea nulli prestent suffragium nec afferantb alicui a) dicto B. b) So B; afferat A.
50 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Romanorum celebrandam, ac reverendo in Christo patre domino Heinrico Coloniensi archiepiscopo sacri imperii per Italiam archicancellario, conprincipe et coelectore nostro, dicto crastino ad predictum locum Frankenfürd ex certis et legittimis causis convenire nobiscum in huiusmodi electionis negocio nequeunte, ipse pater et dominus noster archiepiscopus nobis Rûdolfo comiti Palatino predicto quoad dicte electionis negocium commisit totaliter vices suas, dans nobis plenam, generalem et liberam potestatem nominandi et eligendi vice ac nomine ipsius personam ydoneam in regem Romanorum in imperatorem promovendum, prout in ipsius patris et domini procuratorio super hoc habito plenius continetur. Nobis placuit ipsa die in ipsoa loco procedere ad electionem regis Romanorum in imperatorem promovendi, prout ipse terminus requirebat. Tandem cum alii conprincipes et coelectores nostri dicta die et loco predicto per nos diucius expectati in eiusdem electionis negocio ad huiusmodi electio- nem celebrandam venire seu procedere nobiscum minime curaverint et sic quoad dicte electionis negocium de iure alienos se fecerunt, reverendus pater et dominus Heinricus Gurcensis episcopus mandato a nobis specialiter sibi facto vice et nomine nostrum omnium et singulorum protestacionem quandam legit et publicavit in hunc modum: Nos Heinricus dei gracia Boemie et Polonie rex dux Karinthie, Rûdolfus comes palatinus Reni dux Bawarie necnon Rûdolfus dux Saxonie, principes sacri imperii ac electores Romanorum regis in imperatorem promovendi, nomine nostro et vice et nomine reverendi in Christo patris domini Heinrici Coloni- ensis archiepiscopi sacri imperii per Italiam archicancellarii. conprincipis nostri, monemus omnes excommunicatos, suspen- sos et interdictos necnon quoscumque alios, qui de iure aut consuetudine interesse in ipso electionis negocio non debent, quod recedant nos eligere libere permittentes, protestantes, quod non est nostra intentio tales admittere tamquam ius in electione habentes aut procedere vel eligere cum eisdem. Immo volumus, quod voces talium, si qui reperientur inter- fuisse, postea nulli prestent suffragium nec afferantb alicui a) dicto B. b) So B; afferat A.
Strana 51
Urkunden, Nr. I. 51 II, 2. nocumentum et prorsus pro non receptis sive pro non habitis habeantur. Qua protestatione premissa et post multos trac- tatus varios et multiplices consideratis sollicite et diligenter circumstanciis, conditionibus et statu personarum diver- saruma, per quas regno vacanti posset salubrius provideri, tandem in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie, virum utique katholicum, ortodoxe fidei fervidum zelatorem, strennuum et sagacem, conversacionibus et moribus non modicum ornatum, devotum et humilem, de Romanorum regum prosapia oriundum, sacri imperii guber- nacula regere magnifice et iura ipsius manutenere potentem necnon reipublice preesse utiliter et prodesse valentem, in omni morum honestate perspicuum et preclarum, affabilem, benignum et mansuetum ac in aliis agibilibus pro regimine reipublice plurimum circumspectum, divina favente clemencia consensimus et in ipsum vota nostra direximus ipsumque nominavimus eligendum in regem Romanorum in impera- torem promovendum sub forma infrascripta: Nos Heinricus dei gracia Boemie et Polonie rex dux Karinthie consentimus in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie ipsumque nominamus eligendum in regem Roma- norum in imperatorem promovendum. Nos Rûdolfus comes palatinus Reni dux Bawarie nomine nostro acb reverendi in Christo patris domini Heinrici Coloniensis archiepiscopi sacri imperii per Italiam archicancellarii, habentes super hoe ab ipso domino archiepiscopo plenam et liberam potestatem, consentimus in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie ipsumque nomine quo supra nomi- namus eligendum in regem Romanorum in imperatorem promovendum. Nos Rûdolfus dux Saxonie consentimus in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie ipsumque nominamus eligendum in regem Romanorum in imperatorem promovendum. Quibus legittime sic peractis nos Rûdolfus comes Palatinus predictus de voluntate et man- dato speciali dictorum coelectorum nostrorum et cuiuslibet eorumdem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie elegimus in hunc modum : In nomine patris et filii et spiritus a) Folgt Rasur in B. b) nomine et vice fügt binzu B. 4*
Urkunden, Nr. I. 51 II, 2. nocumentum et prorsus pro non receptis sive pro non habitis habeantur. Qua protestatione premissa et post multos trac- tatus varios et multiplices consideratis sollicite et diligenter circumstanciis, conditionibus et statu personarum diver- saruma, per quas regno vacanti posset salubrius provideri, tandem in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie, virum utique katholicum, ortodoxe fidei fervidum zelatorem, strennuum et sagacem, conversacionibus et moribus non modicum ornatum, devotum et humilem, de Romanorum regum prosapia oriundum, sacri imperii guber- nacula regere magnifice et iura ipsius manutenere potentem necnon reipublice preesse utiliter et prodesse valentem, in omni morum honestate perspicuum et preclarum, affabilem, benignum et mansuetum ac in aliis agibilibus pro regimine reipublice plurimum circumspectum, divina favente clemencia consensimus et in ipsum vota nostra direximus ipsumque nominavimus eligendum in regem Romanorum in impera- torem promovendum sub forma infrascripta: Nos Heinricus dei gracia Boemie et Polonie rex dux Karinthie consentimus in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie ipsumque nominamus eligendum in regem Roma- norum in imperatorem promovendum. Nos Rûdolfus comes palatinus Reni dux Bawarie nomine nostro acb reverendi in Christo patris domini Heinrici Coloniensis archiepiscopi sacri imperii per Italiam archicancellarii, habentes super hoe ab ipso domino archiepiscopo plenam et liberam potestatem, consentimus in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie ipsumque nomine quo supra nomi- namus eligendum in regem Romanorum in imperatorem promovendum. Nos Rûdolfus dux Saxonie consentimus in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie ipsumque nominamus eligendum in regem Romanorum in imperatorem promovendum. Quibus legittime sic peractis nos Rûdolfus comes Palatinus predictus de voluntate et man- dato speciali dictorum coelectorum nostrorum et cuiuslibet eorumdem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie elegimus in hunc modum : In nomine patris et filii et spiritus a) Folgt Rasur in B. b) nomine et vice fügt binzu B. 4*
Strana 52
52 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. sancti. Cum vacante regno seu Romano imperio per mortem clare memorie domini Heinrici quondam Romanorum impe- ratoris incliti, vocatis qui fuerant evocandi super electione regis Romanorum facienda, dies certa apud Frankenfürd esset ad hoc prefixa, placuit nobis et dictis coelectoribus nostris iuxta ipsius diei prefixionem factam ad electionem procedere futuri regis Romanorum, aliis coelectoribus nostris ipsa die diucius expectatis et legittime eligere nobiscum non curantibus, inquisitis votis nostris et dictorum coelectorum nostrorum in ipsa electione, apparet nos, apud quos tunc resedit potestas seu ius eligendi personam ydoneam in regem Romanorum, concorditer direxisse vota nostra in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie in eundem consentiendo et ipsum nominando in Romanorum regem in imperatorem promovendum. Idcirco nos Rûdolfus comes Palatinus predictus vice nostra et domini Heinrici Coloniensis archiepiscopi predicti ac aliorum dictorum coelec- torum nostrorum nobiscum consenciencium in hac parte ex potestate nobis tradita et concessa ab eisdem, invocata spiri- tus sancti gracia, dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie predictum eligimus in regem Romanorum in impera- torem promovendum, in advocatum sacrosancte Romane ac universalis ecclesie ac defensorem pauperum, viduarum, pupillorum et orphanorum, qui electus huiusmodi electioni canonice de se facte divine nolens resistere voluntati inter- pellatus super hoc a nobis cum diligencia magna consensit. Quapropter sanctitati vestre cum devocione qua decet voce unanimi supplicamus, ut ipsum dominum Fridericum sic devote et canonice electum paternis pietatis vestre brachiis amplec- tentes electionem huiusmodi canonicam de ipso a nobis factam solita clementia approbare, ipsum inungere et consecrare sibique de sacrosanctis manibus vestris sacri imperii dyadema dignemini favorabiliter impartiri loco et tempore oportunis. Ceterum, ut beatitudo vestra cognoscat evidencius premissa omnia vera esse, presens electionis nostre decretum sancti- tati vestre transmittimus cum sigillorum nostrorum, videlicet Rûdolfi comitis palatini Reni ducis Bawarie necnon Rûdolfi ducis Saxonie predictorum appensione ex certa sciencia roboratum. Nos vero Heinricus dei gracia Boemie et Polonie
52 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. sancti. Cum vacante regno seu Romano imperio per mortem clare memorie domini Heinrici quondam Romanorum impe- ratoris incliti, vocatis qui fuerant evocandi super electione regis Romanorum facienda, dies certa apud Frankenfürd esset ad hoc prefixa, placuit nobis et dictis coelectoribus nostris iuxta ipsius diei prefixionem factam ad electionem procedere futuri regis Romanorum, aliis coelectoribus nostris ipsa die diucius expectatis et legittime eligere nobiscum non curantibus, inquisitis votis nostris et dictorum coelectorum nostrorum in ipsa electione, apparet nos, apud quos tunc resedit potestas seu ius eligendi personam ydoneam in regem Romanorum, concorditer direxisse vota nostra in illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie in eundem consentiendo et ipsum nominando in Romanorum regem in imperatorem promovendum. Idcirco nos Rûdolfus comes Palatinus predictus vice nostra et domini Heinrici Coloniensis archiepiscopi predicti ac aliorum dictorum coelec- torum nostrorum nobiscum consenciencium in hac parte ex potestate nobis tradita et concessa ab eisdem, invocata spiri- tus sancti gracia, dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie predictum eligimus in regem Romanorum in impera- torem promovendum, in advocatum sacrosancte Romane ac universalis ecclesie ac defensorem pauperum, viduarum, pupillorum et orphanorum, qui electus huiusmodi electioni canonice de se facte divine nolens resistere voluntati inter- pellatus super hoc a nobis cum diligencia magna consensit. Quapropter sanctitati vestre cum devocione qua decet voce unanimi supplicamus, ut ipsum dominum Fridericum sic devote et canonice electum paternis pietatis vestre brachiis amplec- tentes electionem huiusmodi canonicam de ipso a nobis factam solita clementia approbare, ipsum inungere et consecrare sibique de sacrosanctis manibus vestris sacri imperii dyadema dignemini favorabiliter impartiri loco et tempore oportunis. Ceterum, ut beatitudo vestra cognoscat evidencius premissa omnia vera esse, presens electionis nostre decretum sancti- tati vestre transmittimus cum sigillorum nostrorum, videlicet Rûdolfi comitis palatini Reni ducis Bawarie necnon Rûdolfi ducis Saxonie predictorum appensione ex certa sciencia roboratum. Nos vero Heinricus dei gracia Boemie et Polonie
Strana 53
II, 2.] Urkunden, Nr. 1. 2. 53 rex dux Karinthie, quia sigillum nostrum hac vice penes nos non habuimus, sigillis predictorum .. ducum Bawarie et Saxonie usi sumus et contenti in testimonium et evidenciam omnium premissorum. Actum et datum loco die et anno predictis. Zwei Originalausfertigungen im Haus-, Hof- und Staatsarchiv zu Wien: A und B. Nach Abschrift von Ivo Luntz. A mit 3 Siegel- schnitten: im ersten die Schnur des Siegels Erzbischof Heinrichs von Köln, mittels welcher das Exemplar A der folgenden Urkunde angebängt ist; im zweiten und dritten die Siegel des Ofalzgrafen und des Herzogs von Sachsen an rot und grüner Seidenschnur. B ebenfalls mit 3 Siegel- schnitten: der erste unbenützt; im zweiten und dritten an rot und grüner Seidenschnur die Siegel des Pfalzgrafen und des Herzogs von Sachsen; mittels der Schnur des ersteren Siegels ist Exemplar B der folgenden Urkunde angehängt. Beide Ausfertigungen dieser längeren Fassung des Wabldekretes sind von gleicher Hand geschrieben. (Die kürzere Fassung bei K. Müller, Der Kampf Ludwigs d. B. mit der röm. Curie I, S. 383 ff.) — Reg. Ludwigs d. B., Reichssachen Nr. 38. 2. Erzbischof Heinrich von Köln zeigt dem künftigen Papste an, daß er den Ofalzgrafen Rudolf zur Wahl des Herzogs Friedrich von Österreich bevollmächtigt habe, und bittet um An- erkennung dieser Wahl und der von ihm vollzogenen Krönung. 1314, November 28. Sanctissimo in Christo patri ac domino sacrosancte a Romane ac universalis ecclesie summo pontifici futuro Hein- ricus dei etb sedis apostolice gracia sancte Coloniensis ecclesie archiepiscopus sacri imperii per Italiam archicancellarius devota pedum oscula beatorum. Cum nuper per mortem dive recordacionis quondam domini Henricie Romanorum imperatoris vacante Romano imperio dies certa, crastinum videlicet festivitatis beati Luce ewangeliste preteritum quod fuit XIIII° Kalen. Novembris, sub anno Domini millesimo trecentesimo quartodecimo ad eligendum Romanorum regem in futurum imperatorem promovendum fuisset apud Franken- furd [locumd ad hoc solitum et consuetum] peremptorie pre- a) domino ..sacrosancte B. b) et sedis ap. feblt B. c) Heinrici B. d) locum — consuetum fehlt A.
II, 2.] Urkunden, Nr. 1. 2. 53 rex dux Karinthie, quia sigillum nostrum hac vice penes nos non habuimus, sigillis predictorum .. ducum Bawarie et Saxonie usi sumus et contenti in testimonium et evidenciam omnium premissorum. Actum et datum loco die et anno predictis. Zwei Originalausfertigungen im Haus-, Hof- und Staatsarchiv zu Wien: A und B. Nach Abschrift von Ivo Luntz. A mit 3 Siegel- schnitten: im ersten die Schnur des Siegels Erzbischof Heinrichs von Köln, mittels welcher das Exemplar A der folgenden Urkunde angebängt ist; im zweiten und dritten die Siegel des Ofalzgrafen und des Herzogs von Sachsen an rot und grüner Seidenschnur. B ebenfalls mit 3 Siegel- schnitten: der erste unbenützt; im zweiten und dritten an rot und grüner Seidenschnur die Siegel des Pfalzgrafen und des Herzogs von Sachsen; mittels der Schnur des ersteren Siegels ist Exemplar B der folgenden Urkunde angehängt. Beide Ausfertigungen dieser längeren Fassung des Wabldekretes sind von gleicher Hand geschrieben. (Die kürzere Fassung bei K. Müller, Der Kampf Ludwigs d. B. mit der röm. Curie I, S. 383 ff.) — Reg. Ludwigs d. B., Reichssachen Nr. 38. 2. Erzbischof Heinrich von Köln zeigt dem künftigen Papste an, daß er den Ofalzgrafen Rudolf zur Wahl des Herzogs Friedrich von Österreich bevollmächtigt habe, und bittet um An- erkennung dieser Wahl und der von ihm vollzogenen Krönung. 1314, November 28. Sanctissimo in Christo patri ac domino sacrosancte a Romane ac universalis ecclesie summo pontifici futuro Hein- ricus dei etb sedis apostolice gracia sancte Coloniensis ecclesie archiepiscopus sacri imperii per Italiam archicancellarius devota pedum oscula beatorum. Cum nuper per mortem dive recordacionis quondam domini Henricie Romanorum imperatoris vacante Romano imperio dies certa, crastinum videlicet festivitatis beati Luce ewangeliste preteritum quod fuit XIIII° Kalen. Novembris, sub anno Domini millesimo trecentesimo quartodecimo ad eligendum Romanorum regem in futurum imperatorem promovendum fuisset apud Franken- furd [locumd ad hoc solitum et consuetum] peremptorie pre- a) domino ..sacrosancte B. b) et sedis ap. feblt B. c) Heinrici B. d) locum — consuetum fehlt A.
Strana 54
54 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. fixa per mea et alios comprincipesb et coelectores meos ius una mecum in electione Romanorum regis habentes michique propter inimicicias, quas“ reverendus in Christo pater dominus Baldewinus Treverensis ecclesie archiepiscopus et spectabilis Iohannes comes Lutzelenburgensis, dicti domini imperatoris primogenitus, cum ipsorum fautoribus et complicibus contra me habuerunt et habent, securus ad predictum locum Fran- kenford" non pateret accessus, adeo quod non possemus absque rerum et corporis periculo ad eundem locum Fran- kenfurdd termino supradicto venire et interesse ad electionem futuri regis Romanorum sicut premittitur celebrandam, ego nolens ius michi nomine ecclesie mee in electione predicta competens negligere illa vice et, ne michi aut ecclesie mee aliquod quomodolibet ad presens vel in posterum generari posset preiudicium in hac parte, illustrem dominum Rudol- phume comitem palatinum Reni ducem Bawarie, comprinci- pemf et coelectorem meumg ac fidelem ecclesie mee, feci et constitui meum certum et specialem procuratorem sibique quoad predicte electionis tunc instantis negocium commisi totaliter vices meas, dans eidem plenam, generalem et liberam potestatem vice et nomine meo nominandi et eligendi per- sonam idoneam in regem Romanorum in imperatorem pro- movendum ac iurandi in animam meam, si opus foret, iuxta formam generalis concilii, quod ego legitimo impedimento, de quo premittitur, tenerer, et quod crederem eodem impedimento adhuc me teneri in termino supradicto, quodque tunc essem in loco, de quo electores absentes vocari debent ad ipsius electionis negocium, et nichilominus alia omnia et singula meo nomine faciendi, que per me, si presens essem, facere in ipsoh electionis negocio possem vel quomodolibet expedire. Qui Rudolphusi comes Palatinus predictus huiusmodi procura- tionis mee mandatum et vices meas sibi in hac parte com- missas in se sponte suscipiens suo et meo nomine una cum a) nos — nostros — nobiscum und so immer Plural statt Singular B. b) conprincipes B. c) quas reverendi in Christo patres et domini .. Moguntinensis et .. Treverensis ecclesiarum archiepiscopi et nobilis vir Gerhardus comes Iuliacensis cum ipsorum fautoribus ufw. B. d) Frankenfürd B. e) Rûdolfum B. f) conprincipem B. g) nostrum i) dominus fecimus et constituimus nostrum certum B. h) ipsius B. Rûdolfus B.
54 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. fixa per mea et alios comprincipesb et coelectores meos ius una mecum in electione Romanorum regis habentes michique propter inimicicias, quas“ reverendus in Christo pater dominus Baldewinus Treverensis ecclesie archiepiscopus et spectabilis Iohannes comes Lutzelenburgensis, dicti domini imperatoris primogenitus, cum ipsorum fautoribus et complicibus contra me habuerunt et habent, securus ad predictum locum Fran- kenford" non pateret accessus, adeo quod non possemus absque rerum et corporis periculo ad eundem locum Fran- kenfurdd termino supradicto venire et interesse ad electionem futuri regis Romanorum sicut premittitur celebrandam, ego nolens ius michi nomine ecclesie mee in electione predicta competens negligere illa vice et, ne michi aut ecclesie mee aliquod quomodolibet ad presens vel in posterum generari posset preiudicium in hac parte, illustrem dominum Rudol- phume comitem palatinum Reni ducem Bawarie, comprinci- pemf et coelectorem meumg ac fidelem ecclesie mee, feci et constitui meum certum et specialem procuratorem sibique quoad predicte electionis tunc instantis negocium commisi totaliter vices meas, dans eidem plenam, generalem et liberam potestatem vice et nomine meo nominandi et eligendi per- sonam idoneam in regem Romanorum in imperatorem pro- movendum ac iurandi in animam meam, si opus foret, iuxta formam generalis concilii, quod ego legitimo impedimento, de quo premittitur, tenerer, et quod crederem eodem impedimento adhuc me teneri in termino supradicto, quodque tunc essem in loco, de quo electores absentes vocari debent ad ipsius electionis negocium, et nichilominus alia omnia et singula meo nomine faciendi, que per me, si presens essem, facere in ipsoh electionis negocio possem vel quomodolibet expedire. Qui Rudolphusi comes Palatinus predictus huiusmodi procura- tionis mee mandatum et vices meas sibi in hac parte com- missas in se sponte suscipiens suo et meo nomine una cum a) nos — nostros — nobiscum und so immer Plural statt Singular B. b) conprincipes B. c) quas reverendi in Christo patres et domini .. Moguntinensis et .. Treverensis ecclesiarum archiepiscopi et nobilis vir Gerhardus comes Iuliacensis cum ipsorum fautoribus ufw. B. d) Frankenfürd B. e) Rûdolfum B. f) conprincipem B. g) nostrum i) dominus fecimus et constituimus nostrum certum B. h) ipsius B. Rûdolfus B.
Strana 55
II, 2.] Urkunden, Nr. 2. 55 aliis conprincipibus et coelectoribus meis, apud quos illa vice dicta resedit electio, scrutatis prius secrete et sigillatim sin- gulorum votis et eisdem postmodum publicatis, potestate sibi ab eisdem coelectoribus meis tradita illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie, virum katho- licum et omnibus bonis condicionibus, que tanto regimini, sicut est Romanum imperium, conveniunt, excellenter pre aliis principibus adornatum, suo ac meo et aliorum coelecto- rum meorum mecum in hac parte consenciencium nomine ex potestate sibi ab eisdem tunc tradita et concessa, invocata sancti spiritus gracia, termino et loco antedictis elegit in regem Romanorum in imperatorem postmodum promovendum. Qui sic electus divine nolens resistere voluntati huiusmodi canonice electioni de se facte super hoc ab eisdem cum magna diligentia interpellatus consensit et deinde per me, cuia hoc secundum habitam hactenus a tempore, cuius non est memoria, observanciam et ex indulto sedis apostolice nomine Coloniensis ecclesie competit, die certa, que fuit festum beate Katherine nuper preteritum, ad hoc statuta et proclamatione, sicut iuris est, premissa in regem Romanorum extitit inunctus et cum sollempnitate debita regali dyademate coronatus. Que omnia et singula ex decreto electionis pre- dicte domini Rudolphie comitis palatini Reni predicti et dominid Rûdolfi ducis Saxonie, coelectorum meorum, sigillis suo et aliorum cum eis consenciencium nomine sigillato, cui eciam cum meo sigillo presens mea supplicacio est annexa, et per instrumenta de mandato predicto comiti Palatino a me dato et de inunctione et coronacione predictis conscripta et in formam publicam redacta lucide demonstrantur. Qua- propter sanctitati vestre humiliter supplico, quatinus electio- nem supradictam de predicto domino Friderico Christiane fidei fervido zelatore tam canonice factam et coronacionem meam exigente iusticia subsecutam ex solita paternitatis vestre clemencia dignemini approbare eundemque ecclesie Romane et vestrum devotum paternis visceribus confovere. Datum IIII to Kal. Decembris anno Domini predicto. a) nos, cui B. b) dyademite A. c) Rûdolfi comitis palatini d) feblt B. predicti B.
II, 2.] Urkunden, Nr. 2. 55 aliis conprincipibus et coelectoribus meis, apud quos illa vice dicta resedit electio, scrutatis prius secrete et sigillatim sin- gulorum votis et eisdem postmodum publicatis, potestate sibi ab eisdem coelectoribus meis tradita illustrem principem dominum Fridericum ducem Austrie et Styrie, virum katho- licum et omnibus bonis condicionibus, que tanto regimini, sicut est Romanum imperium, conveniunt, excellenter pre aliis principibus adornatum, suo ac meo et aliorum coelecto- rum meorum mecum in hac parte consenciencium nomine ex potestate sibi ab eisdem tunc tradita et concessa, invocata sancti spiritus gracia, termino et loco antedictis elegit in regem Romanorum in imperatorem postmodum promovendum. Qui sic electus divine nolens resistere voluntati huiusmodi canonice electioni de se facte super hoc ab eisdem cum magna diligentia interpellatus consensit et deinde per me, cuia hoc secundum habitam hactenus a tempore, cuius non est memoria, observanciam et ex indulto sedis apostolice nomine Coloniensis ecclesie competit, die certa, que fuit festum beate Katherine nuper preteritum, ad hoc statuta et proclamatione, sicut iuris est, premissa in regem Romanorum extitit inunctus et cum sollempnitate debita regali dyademate coronatus. Que omnia et singula ex decreto electionis pre- dicte domini Rudolphie comitis palatini Reni predicti et dominid Rûdolfi ducis Saxonie, coelectorum meorum, sigillis suo et aliorum cum eis consenciencium nomine sigillato, cui eciam cum meo sigillo presens mea supplicacio est annexa, et per instrumenta de mandato predicto comiti Palatino a me dato et de inunctione et coronacione predictis conscripta et in formam publicam redacta lucide demonstrantur. Qua- propter sanctitati vestre humiliter supplico, quatinus electio- nem supradictam de predicto domino Friderico Christiane fidei fervido zelatore tam canonice factam et coronacionem meam exigente iusticia subsecutam ex solita paternitatis vestre clemencia dignemini approbare eundemque ecclesie Romane et vestrum devotum paternis visceribus confovere. Datum IIII to Kal. Decembris anno Domini predicto. a) nos, cui B. b) dyademite A. c) Rûdolfi comitis palatini d) feblt B. predicti B.
Strana 56
56 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Zwei Originalausfertigungen im Hauss, Hof- und Staatsarchiv zu Wien: A und B. Nach Abschrift von Ivo Luntz. A mit Siegel des Erzbischofs an roter Seidenschnur, mittels welcher die Urkunde mit Eremplar A der vorbergehenden verbunden ist. B ohne eigenes Siegel; mittels der Siegelschnur des pfalzgräflichen Siegels mit Exemplar B der vorbergehenden Urkunde verbunden. Exemplar B ist von der gleichen Band wie beide Exemplare der vorhergehenden Urkunde, Exemplar A von anderer Hand geschrieben. — Reg. Ludwigs d. B., Reichssachen Nr. 46. 3. Kaiser Ludwig der Bayer beurkundet den Protest des Her- zogs Rudolf von Sachsen gegen die Ausübung des Schwert- trägeramtes durch den Herzog von Brabant. — — Frankfurt (340, September 6. Wir Ludowig von gotz genaden rômischer keiser ze allen zeiten merer des riches bekennen offenlichen an disem brief, daz unser lieber ôheim und fürst Rudolf hertzog ze Sachsen vor uns was ze Franchenfurt, do engagen warn vil unser und des richs fürsten, di erwirdigen Heinrich ze Mentz und Baldwin ze Tryer erzbischôf, Bercht(old) bischof ze Strazburg, Gerhart bischof ze Spyre, Hainr(ich) abbt ze Fulde und di hochgeborn Rudolf und Rubrecht pfallentz- grafen bei Rein und hertzogen in Beyern, Ludowig mar- grafen ze Brandenburg, Stephan hertzog ze Bayern, unser sûn, und Fridrich margraf ze Meizzen, und tet uns kunt umb daz swert, daz der hertzog von Brabant vor uns und dem rich tragen lie, daz er ze den selben zeiten nicht weste, daz er daz tragen solt, und da von widerret er sein nicht, daz er bei seinem ayd vor uns bereden wolt; und hat daz also vor uns widersprochen, da di vorgenan(ten) fürsten gagenwurtig gewesen sint, und spricht ouch unser vor- genanter ôheim hertzog Rudolf, daz im das swert zugehôr ze tragen von sinem marschalchampt. Und des sein wir sin geziuge mit den obgenanten fürsten, daz er di sache also gelûtert und geoffend hat vor uns. Und des ze einem urkund geben wir disen brief versigelt mit unserm kayserlichem insigel. Der geben ist ze Franchenfurt a m] mitwochen vor unserr frawen tag als si geborn ward, nach Kristus geburt
56 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Zwei Originalausfertigungen im Hauss, Hof- und Staatsarchiv zu Wien: A und B. Nach Abschrift von Ivo Luntz. A mit Siegel des Erzbischofs an roter Seidenschnur, mittels welcher die Urkunde mit Eremplar A der vorbergehenden verbunden ist. B ohne eigenes Siegel; mittels der Siegelschnur des pfalzgräflichen Siegels mit Exemplar B der vorbergehenden Urkunde verbunden. Exemplar B ist von der gleichen Band wie beide Exemplare der vorhergehenden Urkunde, Exemplar A von anderer Hand geschrieben. — Reg. Ludwigs d. B., Reichssachen Nr. 46. 3. Kaiser Ludwig der Bayer beurkundet den Protest des Her- zogs Rudolf von Sachsen gegen die Ausübung des Schwert- trägeramtes durch den Herzog von Brabant. — — Frankfurt (340, September 6. Wir Ludowig von gotz genaden rômischer keiser ze allen zeiten merer des riches bekennen offenlichen an disem brief, daz unser lieber ôheim und fürst Rudolf hertzog ze Sachsen vor uns was ze Franchenfurt, do engagen warn vil unser und des richs fürsten, di erwirdigen Heinrich ze Mentz und Baldwin ze Tryer erzbischôf, Bercht(old) bischof ze Strazburg, Gerhart bischof ze Spyre, Hainr(ich) abbt ze Fulde und di hochgeborn Rudolf und Rubrecht pfallentz- grafen bei Rein und hertzogen in Beyern, Ludowig mar- grafen ze Brandenburg, Stephan hertzog ze Bayern, unser sûn, und Fridrich margraf ze Meizzen, und tet uns kunt umb daz swert, daz der hertzog von Brabant vor uns und dem rich tragen lie, daz er ze den selben zeiten nicht weste, daz er daz tragen solt, und da von widerret er sein nicht, daz er bei seinem ayd vor uns bereden wolt; und hat daz also vor uns widersprochen, da di vorgenan(ten) fürsten gagenwurtig gewesen sint, und spricht ouch unser vor- genanter ôheim hertzog Rudolf, daz im das swert zugehôr ze tragen von sinem marschalchampt. Und des sein wir sin geziuge mit den obgenanten fürsten, daz er di sache also gelûtert und geoffend hat vor uns. Und des ze einem urkund geben wir disen brief versigelt mit unserm kayserlichem insigel. Der geben ist ze Franchenfurt a m] mitwochen vor unserr frawen tag als si geborn ward, nach Kristus geburt
Strana 57
II, 2.) Urkunden, Nr. 3. 4. 57 driuzehen hundert jar, dar nach in dem vierzigisten jar, in dem sechs und zweinzigisten jar unsers richs, und in dem drizehenden des keysertûms. Original im sächs.-ernestinischen Gesamtarchiv zu Weimar. Nach Ab schrift von F. Kern im Apparat der Mon. Germ. Siegel mit Rücksiegel an rot-grüner Seidenschnur hängend. Auf dem Rücken in etwa gleichzeitiger Schrift Marschalk ampt. — Böhmer, Reg. Ludw. d. B. Nr. 3085, S. 327. Entsprechende Beurkundungen des Erzbischofs Heinrich von Mainz und des Markgrafen Friedrich von Meißen befinden sich im Original in demselben Archiv. Abschriften im Apparat der Mon. Germ. Beide tragen auf der Rückseite von gleicher Hand, wie die Urkunde des Kaisers, die Bezeichnung Marschalk ampt. 4. Karl IV. bestätigt dem Erzbischof Balduin von Trier unter anderem (in einem großen Sammelprivileg) das Recht der ersten — Stimme bei der Königswahl und anderen Reichshandlungen. Bonn 1346, November 25. Karolus dei gracia Romanorum rex semper augustus. Ad perpetuam rei memoriam . . . . . . . . . . . . . (X) Item cum inter cetera meritorum prerogativam merito conferencia antiquitas seu veneranda vetustas prefatam ecclesiam Treu(er)en(sem) pre ceteris Germanie ecclesiis insign i|verit et decoret, nos omnem prerogativam, quam dictus .. archiepiscopus eiusque .. predecessores ex hoc tam in prima voce in electione Romanorum regis quam aliis imperii negociis per principes electores communiter pertrac- tandis hactenus habuerunt et prout hactenus eadem prero- gativa usi et gavisi sunt, ex certa nostra sciencia approbamus et confirmamus volentes, quod dictus .. archiepiscopus et sui . . successores pretacta prerogativa prime vocis tam in electione Romanorum regis quam aliis negociis imperii per ..principes electores, ut prefertur, communiter pertractandis, prout retroactis temporibus ea usi sunt, ita inantea perfruan- tur et gaudeant perpetuis temporibus successivis . . . Datum Bunne VII° Kalendas Decembris anno Domini M°CCC° XL sexto, regnorum nostrorum anno primo.
II, 2.) Urkunden, Nr. 3. 4. 57 driuzehen hundert jar, dar nach in dem vierzigisten jar, in dem sechs und zweinzigisten jar unsers richs, und in dem drizehenden des keysertûms. Original im sächs.-ernestinischen Gesamtarchiv zu Weimar. Nach Ab schrift von F. Kern im Apparat der Mon. Germ. Siegel mit Rücksiegel an rot-grüner Seidenschnur hängend. Auf dem Rücken in etwa gleichzeitiger Schrift Marschalk ampt. — Böhmer, Reg. Ludw. d. B. Nr. 3085, S. 327. Entsprechende Beurkundungen des Erzbischofs Heinrich von Mainz und des Markgrafen Friedrich von Meißen befinden sich im Original in demselben Archiv. Abschriften im Apparat der Mon. Germ. Beide tragen auf der Rückseite von gleicher Hand, wie die Urkunde des Kaisers, die Bezeichnung Marschalk ampt. 4. Karl IV. bestätigt dem Erzbischof Balduin von Trier unter anderem (in einem großen Sammelprivileg) das Recht der ersten — Stimme bei der Königswahl und anderen Reichshandlungen. Bonn 1346, November 25. Karolus dei gracia Romanorum rex semper augustus. Ad perpetuam rei memoriam . . . . . . . . . . . . . (X) Item cum inter cetera meritorum prerogativam merito conferencia antiquitas seu veneranda vetustas prefatam ecclesiam Treu(er)en(sem) pre ceteris Germanie ecclesiis insign i|verit et decoret, nos omnem prerogativam, quam dictus .. archiepiscopus eiusque .. predecessores ex hoc tam in prima voce in electione Romanorum regis quam aliis imperii negociis per principes electores communiter pertrac- tandis hactenus habuerunt et prout hactenus eadem prero- gativa usi et gavisi sunt, ex certa nostra sciencia approbamus et confirmamus volentes, quod dictus .. archiepiscopus et sui . . successores pretacta prerogativa prime vocis tam in electione Romanorum regis quam aliis negociis imperii per ..principes electores, ut prefertur, communiter pertractandis, prout retroactis temporibus ea usi sunt, ita inantea perfruan- tur et gaudeant perpetuis temporibus successivis . . . Datum Bunne VII° Kalendas Decembris anno Domini M°CCC° XL sexto, regnorum nostrorum anno primo.
Strana 58
58 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Original im Staatsarchiv zu Koblenz. Nach Abschrift von R. Lüdicke im Apparat der Mon. Germ. Wiederholt in Sonderausfertigung 1354, Januar 8. (unten Nr.7), und nochmals im Sammelprivileg für Boemund [356, Januar 5. (Böhmer-Huber Nr. 6861). — Böhmer-Huber Nr. 270 mit irriger Datierung. 5. Karl IV. bestätigt das eingerückte Privileg König Albrechts vom 17. Nov. 1298 über die Ausübung des Schenkenamtes durch den König von Böhmen. — Prag 1348, April 7. Karolus Dei gracia Romanorum rex semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Innata cordi nostro benignitas circa fidelium et devoto- rum nostrorum honores et commoda continuis intenta vigiliis votis ipsorum annuere iugiter nos inducit, quociens poscen- cium vox est iusta, in hoc enim liberalitatis nostre non errat intencio, sed regalis sceptri fastigium extollere salubriter arbitratur. Sane ad nostre celsitudinis venerabiles archiepi- scopus Pragensis, Olomucensis et Luthomusslensis episcopi, nec non illustres Iohannes Karinthie comesque Tyrolis et Goricie germanus noster carissimus ac Nicolaus Opavie et Ratiborie duces ceterique prelati, duces, principes, barones, proceres et nobiles regni nostri Boemie et pertinenciarum eiusdem presenciam accedentes nobis humiliter supplicarunt, ut quasdam litteras Alberti divi Romanorum regis predeces- soris nostri nobis per ipsos exhibitas, quarum tenor et series sequitur in hec verba: Albertus Dei gracia rex Romanorum semper augustus universis sacri Romani imperii fidelibus presentes litteras inspecturis graciam suam et omne bonum. Sic nos decet principum et amicorum nostrorum spontaneis uti serviciis, ut siquidem per eos nobis honoris vel obsequii preter debi- tum de prompta benivolencia exhibetur, eis vel eorum heredibus aut successoribus in suis iuribus nullum per hoc inposterum preiudicium generetur. Eapropter scire vos facimus et tenore presencium prote- stamur, quod, licet illustres reges Boemie, dum rogati per reges vel imperatores Romanorum eos ad solempnem eorum curiam venire con- tingit, predictis rege vel imperatore coronam regalem gestantibus, cum eisdem et eis presentibus corona regia uti possint, non tamen in corona
58 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Original im Staatsarchiv zu Koblenz. Nach Abschrift von R. Lüdicke im Apparat der Mon. Germ. Wiederholt in Sonderausfertigung 1354, Januar 8. (unten Nr.7), und nochmals im Sammelprivileg für Boemund [356, Januar 5. (Böhmer-Huber Nr. 6861). — Böhmer-Huber Nr. 270 mit irriger Datierung. 5. Karl IV. bestätigt das eingerückte Privileg König Albrechts vom 17. Nov. 1298 über die Ausübung des Schenkenamtes durch den König von Böhmen. — Prag 1348, April 7. Karolus Dei gracia Romanorum rex semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Innata cordi nostro benignitas circa fidelium et devoto- rum nostrorum honores et commoda continuis intenta vigiliis votis ipsorum annuere iugiter nos inducit, quociens poscen- cium vox est iusta, in hoc enim liberalitatis nostre non errat intencio, sed regalis sceptri fastigium extollere salubriter arbitratur. Sane ad nostre celsitudinis venerabiles archiepi- scopus Pragensis, Olomucensis et Luthomusslensis episcopi, nec non illustres Iohannes Karinthie comesque Tyrolis et Goricie germanus noster carissimus ac Nicolaus Opavie et Ratiborie duces ceterique prelati, duces, principes, barones, proceres et nobiles regni nostri Boemie et pertinenciarum eiusdem presenciam accedentes nobis humiliter supplicarunt, ut quasdam litteras Alberti divi Romanorum regis predeces- soris nostri nobis per ipsos exhibitas, quarum tenor et series sequitur in hec verba: Albertus Dei gracia rex Romanorum semper augustus universis sacri Romani imperii fidelibus presentes litteras inspecturis graciam suam et omne bonum. Sic nos decet principum et amicorum nostrorum spontaneis uti serviciis, ut siquidem per eos nobis honoris vel obsequii preter debi- tum de prompta benivolencia exhibetur, eis vel eorum heredibus aut successoribus in suis iuribus nullum per hoc inposterum preiudicium generetur. Eapropter scire vos facimus et tenore presencium prote- stamur, quod, licet illustres reges Boemie, dum rogati per reges vel imperatores Romanorum eos ad solempnem eorum curiam venire con- tingit, predictis rege vel imperatore coronam regalem gestantibus, cum eisdem et eis presentibus corona regia uti possint, non tamen in corona
Strana 59
II, 2.] Urkunden, Nr. 5. 59 regia debent predicti reges Boemie predictis regi vel imperatori mini- strare in officio pincernatus. Quod autem magnificus Wencezlaus rex Boemie, princeps et frater noster carissimus, nobis apud Nuremberk in solempni nostra curia proximo die dominico post festum beati Martini sedentibus in corona coronatus ad preces nostras ministravit in officio pincernatus, hoc non de iure, sed ex mera dileccione, quam ad nostram gerit personam, eum fecisse dicimus et ad serviendum sive ministrandum in eodem officio sub corona regia nobis vel successoribus nostris regibus vel imperatoribus Romanorum predictum regem et omnes successores suos reges Boemie testamur et volumus de cetero non teneri nec aliquod eis exinde preiudicium generari. In cuius rei testimonium et predicti regis Boemie et heredum et successorum suorum cautelam presentes fieri et sigillo nostro regio iussimus communiri. Actum et datum in Nuremberk anno Domini millesimo CC nona- gesimo octavo, XV° Kalendas Decembris, indiccione duodecima, regni nostri anno primo. — nostra confirmare auctoritate regia dignaremur. Nos utique prefatorum prelatorum, ducum, principum, baronum, procerum et nobilium, quos honoris et felicis status Romani regni et sacri imperii fideles et solli- citos pre ceteris novimus zelatores ipsumque regnum Boemie Romani regni membrum fore nobilius supplicacionibus beni- gnius inclinati prefatas litteras ac omnia et singula contenta in eisdem laudamus, ratificamus, approbamus, confirmamus et de novo ex certa sciencia de nostre Romane regie pleni- tudine potestatis prefatis regno, prelatis, ducibus, principibus, baronibus, proceribus et nobilibus ac universitati regni ipsius et pertinenciarum eiusdem ad usum et opus regum Boemie in perpetuum damus, tenore presencium conferimus et dona- mus, omnem diminucionem et defectum, si quis in premissis fuerit, reparantes omnimode et supplentes ac omne dubium et obscurum pro parte et in favorem ipsorum regni et regum Boemie de uberiori dono maiestatis Romane regie et pleni- tudine potestatis interpretantes et eciam declarantes, non obstantibus legibus, consuetudinibus, usibus, observanciis, iuribus municipalibus vel communibus statutis seu edictis factis et editis in contrarium quibuscumque, quas et que quantum ad hec, ac si forent nominatim et de verbo ad verbum scripta presentibus et inserta, revocamus, cassamus, irritamus, anullamus et de dicta Romane regie plenitudine
II, 2.] Urkunden, Nr. 5. 59 regia debent predicti reges Boemie predictis regi vel imperatori mini- strare in officio pincernatus. Quod autem magnificus Wencezlaus rex Boemie, princeps et frater noster carissimus, nobis apud Nuremberk in solempni nostra curia proximo die dominico post festum beati Martini sedentibus in corona coronatus ad preces nostras ministravit in officio pincernatus, hoc non de iure, sed ex mera dileccione, quam ad nostram gerit personam, eum fecisse dicimus et ad serviendum sive ministrandum in eodem officio sub corona regia nobis vel successoribus nostris regibus vel imperatoribus Romanorum predictum regem et omnes successores suos reges Boemie testamur et volumus de cetero non teneri nec aliquod eis exinde preiudicium generari. In cuius rei testimonium et predicti regis Boemie et heredum et successorum suorum cautelam presentes fieri et sigillo nostro regio iussimus communiri. Actum et datum in Nuremberk anno Domini millesimo CC nona- gesimo octavo, XV° Kalendas Decembris, indiccione duodecima, regni nostri anno primo. — nostra confirmare auctoritate regia dignaremur. Nos utique prefatorum prelatorum, ducum, principum, baronum, procerum et nobilium, quos honoris et felicis status Romani regni et sacri imperii fideles et solli- citos pre ceteris novimus zelatores ipsumque regnum Boemie Romani regni membrum fore nobilius supplicacionibus beni- gnius inclinati prefatas litteras ac omnia et singula contenta in eisdem laudamus, ratificamus, approbamus, confirmamus et de novo ex certa sciencia de nostre Romane regie pleni- tudine potestatis prefatis regno, prelatis, ducibus, principibus, baronibus, proceribus et nobilibus ac universitati regni ipsius et pertinenciarum eiusdem ad usum et opus regum Boemie in perpetuum damus, tenore presencium conferimus et dona- mus, omnem diminucionem et defectum, si quis in premissis fuerit, reparantes omnimode et supplentes ac omne dubium et obscurum pro parte et in favorem ipsorum regni et regum Boemie de uberiori dono maiestatis Romane regie et pleni- tudine potestatis interpretantes et eciam declarantes, non obstantibus legibus, consuetudinibus, usibus, observanciis, iuribus municipalibus vel communibus statutis seu edictis factis et editis in contrarium quibuscumque, quas et que quantum ad hec, ac si forent nominatim et de verbo ad verbum scripta presentibus et inserta, revocamus, cassamus, irritamus, anullamus et de dicta Romane regie plenitudine
Strana 60
60 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. potestatis decernimus firmitatis fore nullius penitus vel mo- menti. Nulli ergo omnino liceat hanc nostre laudacionis, ratificacionis, approbacionis, confirmacionis, donacionis, repa- racionis, supplementi, interpretacionis, declaracionis, revoca- cionis, cassacionis, irritacionis et anullacionis paginam infrin- gere vel ei ausu temerario in aliquo contraire, contrarium vero facientes, si qui fuerint, quod absit, ultra indignacionem nostre celsitudinis Romane, quam ob hec se noverint graviter incursuri, mille marchas auri puri nostro et Romani regni fisco componant, ipsarum videlicet medietatem nostre et successorum nostrorum Romanorum regum et imperatorum curie seu camere et reliquam passis iniuriam irremissibiliter applicandum. In quorum omnium testimonium et ad certi- tudinem pleniorem presentes fieri iussimus et nostre maie- statis sigilli appensione muniri. Huius rei testes sunt: Ger- lacus archiepiscopus Moguntinus sacri imperii per Germaniam archicancellarius, Rodulphus senior dux Saxonie sacri imperii marescaleus, Radulphus iunior Saxonie et Fredericus de Deck duces, Iohannes purgravius Nurnbergensis, Ulricus lantgravius de Lyugkemberg, Fridericus de Orlemund, Ulricus de Hel- fenstain et Rodulphus de Werthem comites, Petrus de Hewy, Crafto de Holoch, Gotfridus de Pruneck, Eberhardus de Walkse, Fridericus de Walkse, Eglolf de Friberg et Purchar- dus de Elrbach Romani regni prefati principes et barones. Datum Prage anno Domini millesimo trecentesimo qua- dragesimo octavo, indiccione prima, VII. Idus Aprilis, reg- norum nostrorum anno secundo. Original im Haus-, Hof= und Staatsarchiv zu Wien. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Majestätssiegel an rot=grüner Seidenschnur. Auf dem Buge: R. per Iohannem de Glacz. — Die inserierte Urkunde König Albrechts (Böhmer, Reg. Albrechts 73) jetzt gedruckt MG. Const. IV, Nr. 35, §. 31. — Böhmer-Huber Nr. 651. 6. Karl IV. bekundet, daß anläßlich einer vor ihm verhandelten Klage des Gerhard, Vogtes von Hunoltstein, gegen den Grafen Johann von Sponheim auf Antrag des Ofalzgrafen Ruprechts des Älteren von den Kurfürsten ein Weistum gefunden sei, des Inhalts, daß die Gerichtsbarkeit über Mannen eines Kurfürsten
60 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. potestatis decernimus firmitatis fore nullius penitus vel mo- menti. Nulli ergo omnino liceat hanc nostre laudacionis, ratificacionis, approbacionis, confirmacionis, donacionis, repa- racionis, supplementi, interpretacionis, declaracionis, revoca- cionis, cassacionis, irritacionis et anullacionis paginam infrin- gere vel ei ausu temerario in aliquo contraire, contrarium vero facientes, si qui fuerint, quod absit, ultra indignacionem nostre celsitudinis Romane, quam ob hec se noverint graviter incursuri, mille marchas auri puri nostro et Romani regni fisco componant, ipsarum videlicet medietatem nostre et successorum nostrorum Romanorum regum et imperatorum curie seu camere et reliquam passis iniuriam irremissibiliter applicandum. In quorum omnium testimonium et ad certi- tudinem pleniorem presentes fieri iussimus et nostre maie- statis sigilli appensione muniri. Huius rei testes sunt: Ger- lacus archiepiscopus Moguntinus sacri imperii per Germaniam archicancellarius, Rodulphus senior dux Saxonie sacri imperii marescaleus, Radulphus iunior Saxonie et Fredericus de Deck duces, Iohannes purgravius Nurnbergensis, Ulricus lantgravius de Lyugkemberg, Fridericus de Orlemund, Ulricus de Hel- fenstain et Rodulphus de Werthem comites, Petrus de Hewy, Crafto de Holoch, Gotfridus de Pruneck, Eberhardus de Walkse, Fridericus de Walkse, Eglolf de Friberg et Purchar- dus de Elrbach Romani regni prefati principes et barones. Datum Prage anno Domini millesimo trecentesimo qua- dragesimo octavo, indiccione prima, VII. Idus Aprilis, reg- norum nostrorum anno secundo. Original im Haus-, Hof= und Staatsarchiv zu Wien. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Majestätssiegel an rot=grüner Seidenschnur. Auf dem Buge: R. per Iohannem de Glacz. — Die inserierte Urkunde König Albrechts (Böhmer, Reg. Albrechts 73) jetzt gedruckt MG. Const. IV, Nr. 35, §. 31. — Böhmer-Huber Nr. 651. 6. Karl IV. bekundet, daß anläßlich einer vor ihm verhandelten Klage des Gerhard, Vogtes von Hunoltstein, gegen den Grafen Johann von Sponheim auf Antrag des Ofalzgrafen Ruprechts des Älteren von den Kurfürsten ein Weistum gefunden sei, des Inhalts, daß die Gerichtsbarkeit über Mannen eines Kurfürsten
Strana 61
II, 2.] Urkunden, Nr. 5. 6. 6 1 nur diesem selber zustehe; er verweist demgemäß den Kläger vor das pfälzische Hofgericht und erklärt die Klage vor dem könig- lichen Hofgericht nur im Falle der Rechtsverweigerung für zu- lässig. — Speier 1353, Dezember 3. Wir Karl von gotes gnaden Romischer kûng ze allen ziten merer dez riches und kûng zû Beheim bekennen und tûn chûnt offenlichen mit disem briefe, daz wir ze gericht gesessen sin ze Spire an dem nechsten eritag nach sant Andres tag, und daz fûr uns chomen in gericht mit für- sprechen der edel Johan grave zû Spanheim uf ein syt und ûf den tag, den wir im von gericht geben hetten, und alz wir in ûz der âcht uf recht gelazzen hetten, darin er mit clag chomen waz von Gerhartes wegen dez Vogts von Hunoltstein, der auch da vor uns in gericht mit fürsprechen stûnd. Und da wir alzo ze gericht sazzen, da clagt der egenant Vogt von Hunoltstein zu dem egenanten von Span- heim: er het in ze schaden und ze koste bracht uf viertzig tûsend guldin minner oder mer. Und wizt auch anleitbriefe von gericht, daz im ahte und anleit erteylt und geben waz üf dez obgenanten von Spaunheim gût umb die obgenant summe geltes. Do waz vor uns auch in gericht der hoch- geborn Ruprecht der Elter, pfallentzgrave by Rine, obroster druchsesse dez Romischen riches und hertzog in Beiern, und bat uns, daz wir im einen fursprechen geben; er hôrte solich sache, die sin herschaft und freyheit antreffen, do mit die Pfallentz gefreyt wer, und welt die verantwrten, wanne ein ieglich kûrfûrst die fryheit het, daz nieman cheinen sinen man laden solt fûr chein gericht noch beclagen, danne vor dem kürfursten, dez man er wer; und da solt dem clager unvertzogenlichen recht beschehen nach sines hofes recht und gewonheit. Da fragten wir die kûrfürsten umb, die by uns sassen, den erwirdigen fürsten hern Gerlachen ertzbischof ze Mentze und den erwirdigen fürsten hern Wilhelm ertz- bischoff ze Côlne. Die sprachen: sind dem mal und wir auch ein kûrfürst weren, wir solten einem andern fürsten daz gericht und den stab an unserer stat enpfelhen und solten uns mit in umb die egenant sache gesprechen, waz unser und allerer kurfürsten recht, freyheit und gewonheit wer. Da
II, 2.] Urkunden, Nr. 5. 6. 6 1 nur diesem selber zustehe; er verweist demgemäß den Kläger vor das pfälzische Hofgericht und erklärt die Klage vor dem könig- lichen Hofgericht nur im Falle der Rechtsverweigerung für zu- lässig. — Speier 1353, Dezember 3. Wir Karl von gotes gnaden Romischer kûng ze allen ziten merer dez riches und kûng zû Beheim bekennen und tûn chûnt offenlichen mit disem briefe, daz wir ze gericht gesessen sin ze Spire an dem nechsten eritag nach sant Andres tag, und daz fûr uns chomen in gericht mit für- sprechen der edel Johan grave zû Spanheim uf ein syt und ûf den tag, den wir im von gericht geben hetten, und alz wir in ûz der âcht uf recht gelazzen hetten, darin er mit clag chomen waz von Gerhartes wegen dez Vogts von Hunoltstein, der auch da vor uns in gericht mit fürsprechen stûnd. Und da wir alzo ze gericht sazzen, da clagt der egenant Vogt von Hunoltstein zu dem egenanten von Span- heim: er het in ze schaden und ze koste bracht uf viertzig tûsend guldin minner oder mer. Und wizt auch anleitbriefe von gericht, daz im ahte und anleit erteylt und geben waz üf dez obgenanten von Spaunheim gût umb die obgenant summe geltes. Do waz vor uns auch in gericht der hoch- geborn Ruprecht der Elter, pfallentzgrave by Rine, obroster druchsesse dez Romischen riches und hertzog in Beiern, und bat uns, daz wir im einen fursprechen geben; er hôrte solich sache, die sin herschaft und freyheit antreffen, do mit die Pfallentz gefreyt wer, und welt die verantwrten, wanne ein ieglich kûrfûrst die fryheit het, daz nieman cheinen sinen man laden solt fûr chein gericht noch beclagen, danne vor dem kürfursten, dez man er wer; und da solt dem clager unvertzogenlichen recht beschehen nach sines hofes recht und gewonheit. Da fragten wir die kûrfürsten umb, die by uns sassen, den erwirdigen fürsten hern Gerlachen ertzbischof ze Mentze und den erwirdigen fürsten hern Wilhelm ertz- bischoff ze Côlne. Die sprachen: sind dem mal und wir auch ein kûrfürst weren, wir solten einem andern fürsten daz gericht und den stab an unserer stat enpfelhen und solten uns mit in umb die egenant sache gesprechen, waz unser und allerer kurfürsten recht, freyheit und gewonheit wer. Da
Strana 62
62 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. satzten wir an unser stat den hochgeborn Wladislawen hert- zogen ze Teschin und gesprachen uns, und chomen wider fûr gericht und fûr den hertzogen von Teschin, der an unserer stat sazz. Der fraget uns der urteyl. Do hetten wir uns bekant und bedacht von solchen rechten, fryheiten und gewonheiten, die ein ieglich kûrfûrst hat von wegen der kûr dez heiligen rômischen riches daz chein unser man nyendert recht tûn sol dann vor uns oder vor den kûrfûrsten, dez man er ist. Und alzo wart mit rechter urteyl gewiset der obgenant von Spanheim fûr den egenanten Ruprechten pfal- lentzgraven bi Rine, der auch dem egenanten Vogt von Hunoltzstein von dem obgenanten von Spänheim rechtes helfen sol nach sines hofes recht, wanne ez der egenant Vogt an den obgenanten hertzog Ruprechten vordert. Wer auch, ob der egenant hertzog den egenanten Vogt von Hunoltzstein nicht rechtes hûlf von dem dikgenanten von Spänheim, und der Vogt daz bewiset, so sollten wir im danne vor unserm hofgericht richten, alz recht und gewonheit unsers hofes ist. Ez ist auch vor uns mit gesampter urteil erteylt, daz alliu die clag, anleit und aht gentzlichen und gar ab sin sol, die der oft genant Vogt von Hunoltzstein vor unserm hofgericht ûf den obgenanten von Spanheim biz her getan hat. Und sol im und sinen guten fûrbaz zû cheinem schaden chomen mit cheinen sachen und in chdein wise. Mit urkünd ditz briefes, den wir im darûber mit urteyl von gericht geben, besigelt mit unsers hofgerichtes hangendem insigel, nach Cristus gebûrt drutzehen hundert und im drû und ffûnftzigsten jar an dem vorgescriben eritag und in dem achtenden jar unserer riche. Original im Geheimen Staatsarchiv zu München, bis 1868 im Präfekturarchiv zu Straßburg. Nach einer von der Direktion des Staats- archivs zur Verfügung gestellten Kollation. Siegel an Pergamentstreifen. — Böhmer-Huber Nr. 1672 (wo der Druck bei Harpprecht, Staatsarchiv des Reichskammergerichtes I, Nr. VII, §. 99 uachzutragen ist) mit Dez. 6, Reg. d. Pfalzgrafen Nr. 2772 mit Dez. 2. 7. Karl IV. erneuert dem Erzbischof Balduin von Trier das Privileg vom 25. November (346 über das Recht der ersten Stimme (oben Nr. 4). — Mainz 1354, Januar 8.
62 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. satzten wir an unser stat den hochgeborn Wladislawen hert- zogen ze Teschin und gesprachen uns, und chomen wider fûr gericht und fûr den hertzogen von Teschin, der an unserer stat sazz. Der fraget uns der urteyl. Do hetten wir uns bekant und bedacht von solchen rechten, fryheiten und gewonheiten, die ein ieglich kûrfûrst hat von wegen der kûr dez heiligen rômischen riches daz chein unser man nyendert recht tûn sol dann vor uns oder vor den kûrfûrsten, dez man er ist. Und alzo wart mit rechter urteyl gewiset der obgenant von Spanheim fûr den egenanten Ruprechten pfal- lentzgraven bi Rine, der auch dem egenanten Vogt von Hunoltzstein von dem obgenanten von Spänheim rechtes helfen sol nach sines hofes recht, wanne ez der egenant Vogt an den obgenanten hertzog Ruprechten vordert. Wer auch, ob der egenant hertzog den egenanten Vogt von Hunoltzstein nicht rechtes hûlf von dem dikgenanten von Spänheim, und der Vogt daz bewiset, so sollten wir im danne vor unserm hofgericht richten, alz recht und gewonheit unsers hofes ist. Ez ist auch vor uns mit gesampter urteil erteylt, daz alliu die clag, anleit und aht gentzlichen und gar ab sin sol, die der oft genant Vogt von Hunoltzstein vor unserm hofgericht ûf den obgenanten von Spanheim biz her getan hat. Und sol im und sinen guten fûrbaz zû cheinem schaden chomen mit cheinen sachen und in chdein wise. Mit urkünd ditz briefes, den wir im darûber mit urteyl von gericht geben, besigelt mit unsers hofgerichtes hangendem insigel, nach Cristus gebûrt drutzehen hundert und im drû und ffûnftzigsten jar an dem vorgescriben eritag und in dem achtenden jar unserer riche. Original im Geheimen Staatsarchiv zu München, bis 1868 im Präfekturarchiv zu Straßburg. Nach einer von der Direktion des Staats- archivs zur Verfügung gestellten Kollation. Siegel an Pergamentstreifen. — Böhmer-Huber Nr. 1672 (wo der Druck bei Harpprecht, Staatsarchiv des Reichskammergerichtes I, Nr. VII, §. 99 uachzutragen ist) mit Dez. 6, Reg. d. Pfalzgrafen Nr. 2772 mit Dez. 2. 7. Karl IV. erneuert dem Erzbischof Balduin von Trier das Privileg vom 25. November (346 über das Recht der ersten Stimme (oben Nr. 4). — Mainz 1354, Januar 8.
Strana 63
II, 2.] Urkunden, Nr. 6. 7. 63 Karolus Dei gracia Romanorum rex semper augustus et Boemie rex universis sacri imperii fidelibus presentem paginam inspecturis graciam suam et omne bonum. Decet regiam excellenciam fideles suos, potissime prin- cipes electores imperii, qui sibi collateraliter in cottidianis obsequiis et consiliis habent assistere, in eorum antiquis iuribus et honoribus confovere et prosequi cum favore, ut exinde sibi ad ampliora et graciora obsequia fervencius astringantur. Cum igitur inter cetera meritorum prerogativam merito conferencia antiquitas seu veneranda vetustas sanctam Tre- verensem ecclesiam pre ceteris Germanie ecclesiis insigniverit et decoret, nos omnem prerogativam, quam venerabilis Baldewinus archiepiscopus Treverensis princeps et patruus noster karissi- mus eiusque predecessores ex hoc tam in prima voce in eleccione Romanorum regis futuri imperatoris quam aliis imperii negociis per principes electores communiter pertractandis hactenus procul dubio habuerunt, et prout hactenus eadem prerogativa usi et gavisi sunt, ex certa nostra sciencia approbamus et confirmamus. Volentes, quod dictus .. archiepiscopus et sui successores pretacta prerogativa prime vocis tam in eleccione Romanorum regis futuri imperatoris quam aliis negociis imperii per principes electores, ut prefertur, communiter pertractandis, prout retroactis temporibus ea usi sunt, ita inantea pacifice perfruantur et libere gaudeant perpetuis tem- poribus successivis. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostre approbacionis et confirmacionis paginam infringere vel ei ausu temerario quomodolibet contraire. — Si quis autem hoc attemptare presumpserit, preter indignacionem nostram et imperii, quam ipsum incurrere volumus ipso facto, penam centum librarum auri puri, quarum medietatem fisco, id est nostre regali camere, reliquam .. archiepiscopo Treverensi pro tempore existenti applicari volumus, se ipso facto noverit incurrisse. Presencium sub nostro maiestatis sigillo testi- monio litterarum. Datum Moguncie anno Domini M'CCC quinquagesimo quarto, indiccione VII, sexto Idus Ianuarii, regnorum nostro- rum anno octavo. Original im Staatsarchiv zu Koblenz. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Majestätssiegel an rot-grüner Seidenschnur. Unter dem Buge: aprobamus. Auf dem Buge: deliberet Rex —. 7. Auf der
II, 2.] Urkunden, Nr. 6. 7. 63 Karolus Dei gracia Romanorum rex semper augustus et Boemie rex universis sacri imperii fidelibus presentem paginam inspecturis graciam suam et omne bonum. Decet regiam excellenciam fideles suos, potissime prin- cipes electores imperii, qui sibi collateraliter in cottidianis obsequiis et consiliis habent assistere, in eorum antiquis iuribus et honoribus confovere et prosequi cum favore, ut exinde sibi ad ampliora et graciora obsequia fervencius astringantur. Cum igitur inter cetera meritorum prerogativam merito conferencia antiquitas seu veneranda vetustas sanctam Tre- verensem ecclesiam pre ceteris Germanie ecclesiis insigniverit et decoret, nos omnem prerogativam, quam venerabilis Baldewinus archiepiscopus Treverensis princeps et patruus noster karissi- mus eiusque predecessores ex hoc tam in prima voce in eleccione Romanorum regis futuri imperatoris quam aliis imperii negociis per principes electores communiter pertractandis hactenus procul dubio habuerunt, et prout hactenus eadem prerogativa usi et gavisi sunt, ex certa nostra sciencia approbamus et confirmamus. Volentes, quod dictus .. archiepiscopus et sui successores pretacta prerogativa prime vocis tam in eleccione Romanorum regis futuri imperatoris quam aliis negociis imperii per principes electores, ut prefertur, communiter pertractandis, prout retroactis temporibus ea usi sunt, ita inantea pacifice perfruantur et libere gaudeant perpetuis tem- poribus successivis. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostre approbacionis et confirmacionis paginam infringere vel ei ausu temerario quomodolibet contraire. — Si quis autem hoc attemptare presumpserit, preter indignacionem nostram et imperii, quam ipsum incurrere volumus ipso facto, penam centum librarum auri puri, quarum medietatem fisco, id est nostre regali camere, reliquam .. archiepiscopo Treverensi pro tempore existenti applicari volumus, se ipso facto noverit incurrisse. Presencium sub nostro maiestatis sigillo testi- monio litterarum. Datum Moguncie anno Domini M'CCC quinquagesimo quarto, indiccione VII, sexto Idus Ianuarii, regnorum nostro- rum anno octavo. Original im Staatsarchiv zu Koblenz. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Majestätssiegel an rot-grüner Seidenschnur. Unter dem Buge: aprobamus. Auf dem Buge: deliberet Rex —. 7. Auf der
Strana 64
64 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Rückseite unten links: approb., rechts: R. — Böhmer-Huber Nr. 1759. Vgl. Th. Lindner, Urkundenwesen Karls IV. S. 97. 111. 121. — Das mit dem ersten Privileg (oben Nr. 4) Übereinstimmende ist durch kleineren Druck bezeichnet. 8. Karl IV. bezeugt die Echtheit einer eingerückten ihm vom Ofalzgrafen Ruprecht dem Alteren vorgelegten Urkunde König Johanns von Böhmen (1339, März (8) über das Kurrecht des Pfalzgrafen Rudolf II. — Kaisersberg 1354, Mai 22. Karolus dei gracia Romanorum rex semper augustus et Notum facimus universis, quod constitutus Boemie rex. in nostri presencia illustris Rupertus senior comes Palatinus Reni, sacri imperii archidapifer et dux Bawarie, sororius et princeps noster dilectus, nobis quasdam litteras clare memorie illustris Iohannis quondam Boemie regis, genitoris nostri dilecti, curavit ostendere, ut de tenore ipsarum dignaremur testimonium perhibere, quarum tenor sequitur in hec verba: Nos Iohannes dei gracia Boemie rex ac Lucem- burgen(sis) comes notum esse volumus tenore presencium universis, nos vidisse et plene perlegisse litteras serenis- simi principis domini Ludowici Roman(orum) imperatoris et domini Ludowici marchionis Brandenburgen(sis) con- tinentes ordinacionem et tractatum de . . comitibus Pala- tinis Reni, quis ipsorum ius seu vocem eleccionis in Ro- mano imperio seu rege Romanorum quamprimum eligendo habere merito deberet; ex quibus siquidem litteris pre- dictis liquide apparet, excellenti principi domino Rudolfo comiti Palatin(o) Reni ac duci Bawarie, quamprimum oportunitas ad hoc se offerret, ut Romanorum rex eligi deberet, competere ius et vocem in eleccione dumtaxat et nulli alteri persone. Ea igitur per dictum dominum Rudolfum supplicatum nobis extitit, ut ordinacioni prefate in predictis litteris contente nostrum prebere vellemus con- sensum benevolum et assensum. Nos itaque tamquam is, ad quem hoc de iure sicut ad principem et coelectorem imperii spectare dinoscitur, supplicacionibus predicti do- mini . . ducis annuere cupientes, prefatam ordinacionem a) ec Orig.
64 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Rückseite unten links: approb., rechts: R. — Böhmer-Huber Nr. 1759. Vgl. Th. Lindner, Urkundenwesen Karls IV. S. 97. 111. 121. — Das mit dem ersten Privileg (oben Nr. 4) Übereinstimmende ist durch kleineren Druck bezeichnet. 8. Karl IV. bezeugt die Echtheit einer eingerückten ihm vom Ofalzgrafen Ruprecht dem Alteren vorgelegten Urkunde König Johanns von Böhmen (1339, März (8) über das Kurrecht des Pfalzgrafen Rudolf II. — Kaisersberg 1354, Mai 22. Karolus dei gracia Romanorum rex semper augustus et Notum facimus universis, quod constitutus Boemie rex. in nostri presencia illustris Rupertus senior comes Palatinus Reni, sacri imperii archidapifer et dux Bawarie, sororius et princeps noster dilectus, nobis quasdam litteras clare memorie illustris Iohannis quondam Boemie regis, genitoris nostri dilecti, curavit ostendere, ut de tenore ipsarum dignaremur testimonium perhibere, quarum tenor sequitur in hec verba: Nos Iohannes dei gracia Boemie rex ac Lucem- burgen(sis) comes notum esse volumus tenore presencium universis, nos vidisse et plene perlegisse litteras serenis- simi principis domini Ludowici Roman(orum) imperatoris et domini Ludowici marchionis Brandenburgen(sis) con- tinentes ordinacionem et tractatum de . . comitibus Pala- tinis Reni, quis ipsorum ius seu vocem eleccionis in Ro- mano imperio seu rege Romanorum quamprimum eligendo habere merito deberet; ex quibus siquidem litteris pre- dictis liquide apparet, excellenti principi domino Rudolfo comiti Palatin(o) Reni ac duci Bawarie, quamprimum oportunitas ad hoc se offerret, ut Romanorum rex eligi deberet, competere ius et vocem in eleccione dumtaxat et nulli alteri persone. Ea igitur per dictum dominum Rudolfum supplicatum nobis extitit, ut ordinacioni prefate in predictis litteris contente nostrum prebere vellemus con- sensum benevolum et assensum. Nos itaque tamquam is, ad quem hoc de iure sicut ad principem et coelectorem imperii spectare dinoscitur, supplicacionibus predicti do- mini . . ducis annuere cupientes, prefatam ordinacionem a) ec Orig.
Strana 65
II, 2.] Urkunden, Nr. 8. 9. 65 factam per litteras predictas ratificamus et nostrum ei prebemus consensum, assercionem et assensum expressum, recognoscentes ipsum in prima eleccione futuri regis Ro- manorum eligendi facienda habere vocem eligendi tam- quam principem et nostrum in ipsa eleccione coelectorem. Harum nostrarum testimonio litterarum. Dat(um) Frankenfurd quarta feria proxima ante diem Palmarum anno Domini millesimo trecentes(imo) trices(imo) nono. Nos igitur ad universorum noticiam volumus pervenire, quod easdem litteras sub propriis figuris et elementis et sub sigillo maiori consueto dicti genitoris nostri in vera figura sigillatas vidimus et de veritate et integritate ipsarum testimonium perhibemus. Presencium sub nostro sigillo testimonio litte- rarum. Dat(um) in Keisersberg anno Domini millesimo trecen- tes(imo) quinquages(imo) quarto, XI. Kalend(as) Iunii, regno- rum nostrorum anno octavo. Original im Reichsarchiv zu München. Nach Abschrift im Apparat der Mon. Germ. von R. Lüdicke. Beschädigtes Siegel an Pergament- streifen. Auf der Rückseite oben: R. — Böhmer-Huber Nr. (855. Reg. —d. Pfalzgr. Nr. 2806. 9. Karl IV. beurkundet auf Grund eines von seinem Vater König Johann von Böhmen als Kurfürsten ausgestellten Briefes (vgl. Nr. 8), daß Ofalzgraf Ruprecht der Altere von wegen der Ofalz allein rechtmäßiger Inhaber des Kurrechtes sei. — Colmar (354, Mai 22. Wir Karl von Gots gnaden Romischer kung zu allen czeiten merer des reichis und kung zu Beheim veriehen und tun kunt offenlich mit disem brive allen den, die in sehent oder horent lesen: wanne seliger gedechtnuzze der hochgeborne Johans ettwenne kung zu Beheim, unsir lieber vater, noch guten briven und wizzintlichen urkunden andirer kurfursten dez heiligen reichs sich erkennet hat in synen offnen briven, die wir gesehen haben und wol vernumen, daz der hochgeborne Rudolf ettwenn pfallenczgrave by Reyn und herezog in Beyern, unsir swehir, ein kurfurste gewesen Quellen und Studien II. 2.
II, 2.] Urkunden, Nr. 8. 9. 65 factam per litteras predictas ratificamus et nostrum ei prebemus consensum, assercionem et assensum expressum, recognoscentes ipsum in prima eleccione futuri regis Ro- manorum eligendi facienda habere vocem eligendi tam- quam principem et nostrum in ipsa eleccione coelectorem. Harum nostrarum testimonio litterarum. Dat(um) Frankenfurd quarta feria proxima ante diem Palmarum anno Domini millesimo trecentes(imo) trices(imo) nono. Nos igitur ad universorum noticiam volumus pervenire, quod easdem litteras sub propriis figuris et elementis et sub sigillo maiori consueto dicti genitoris nostri in vera figura sigillatas vidimus et de veritate et integritate ipsarum testimonium perhibemus. Presencium sub nostro sigillo testimonio litte- rarum. Dat(um) in Keisersberg anno Domini millesimo trecen- tes(imo) quinquages(imo) quarto, XI. Kalend(as) Iunii, regno- rum nostrorum anno octavo. Original im Reichsarchiv zu München. Nach Abschrift im Apparat der Mon. Germ. von R. Lüdicke. Beschädigtes Siegel an Pergament- streifen. Auf der Rückseite oben: R. — Böhmer-Huber Nr. (855. Reg. —d. Pfalzgr. Nr. 2806. 9. Karl IV. beurkundet auf Grund eines von seinem Vater König Johann von Böhmen als Kurfürsten ausgestellten Briefes (vgl. Nr. 8), daß Ofalzgraf Ruprecht der Altere von wegen der Ofalz allein rechtmäßiger Inhaber des Kurrechtes sei. — Colmar (354, Mai 22. Wir Karl von Gots gnaden Romischer kung zu allen czeiten merer des reichis und kung zu Beheim veriehen und tun kunt offenlich mit disem brive allen den, die in sehent oder horent lesen: wanne seliger gedechtnuzze der hochgeborne Johans ettwenne kung zu Beheim, unsir lieber vater, noch guten briven und wizzintlichen urkunden andirer kurfursten dez heiligen reichs sich erkennet hat in synen offnen briven, die wir gesehen haben und wol vernumen, daz der hochgeborne Rudolf ettwenn pfallenczgrave by Reyn und herezog in Beyern, unsir swehir, ein kurfurste gewesen Quellen und Studien II. 2.
Strana 66
66 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. sey und mit dem obgenanten unsirn vater und mit andern kurfursten gliches recht gehabt hab an der wal und kûr eines Romuschen kungs eyns zukumftigens keysirs als offt, als ez zu sulchen schulden kume, und daz derselbe unsir sweher sulches recht von wegen der pfallencz alleyne ge- habit hat und nyemant andirs: dovon sintdenmal, daz der hochgeborne Rupirecht der Elter pfallenczgrave by Reyn dez heiligen reichs obrister truchtsezze und herezog in Beyern, unsir lieber swager, nu der eldiste ist undir allen erben der Pfallencz und dez egenanten herczogin Rudolfs, unsirs swehirs, brudir und nechster erbe gewesen ist, und syne lant und erbe mit der kur und manschaft der pfalczen uf in orden- lichen vervallen sint, so haben wir uns betrachtet mit rate und wizzen der fursten dez heiligen richs und derkennen uns und lutirn daz mit Romischer kunglicher mechte voll- inkumenheyt: daz der egenant herezog Ruprecht der Elter eyn rechter kurfurste ist, und daz er und nyemant andirs recht hat und haben sol an der wal und kûr eyns Romischen kungs eyns kumftigen keysirs, als offt dez not geschicht. Und dez zu urkunde geben wir disen brief versiglten mit unsirm kunglichem insigel, der geben ist zu Colmar noch Cristus geburtte dreuczenhundirt jare und dornoch in dem vierundfumfezigstem jare, an dem heiligen uffart tage, in dem achten jare unsirer riche. Original im Geh. Staatsarchiv zu München. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Majestätssiegel an rot gelber Seiden- schnur. — Böhmer-Huber Nr. 1857. 10. Karl IV. erkennt an, daß Rudolf der Altere als Herzog von Sachsen und Erzmarschall rechtmäßiger Inhaber des Kur- rechtes sei, und bestimmt, daß dieses Recht nach der Primogenitur folge vererbt werden solle. — Prag (355, Oktober 6. In nomine sancte et individue Trinitatis i feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum im- perator semper augustus et Boemie rex. Etsi sollicitudo dignitatis cesaree, in qua nos conditor orbis omnipotens ex sola dignacionis sue bonitate dignatus
66 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. sey und mit dem obgenanten unsirn vater und mit andern kurfursten gliches recht gehabt hab an der wal und kûr eines Romuschen kungs eyns zukumftigens keysirs als offt, als ez zu sulchen schulden kume, und daz derselbe unsir sweher sulches recht von wegen der pfallencz alleyne ge- habit hat und nyemant andirs: dovon sintdenmal, daz der hochgeborne Rupirecht der Elter pfallenczgrave by Reyn dez heiligen reichs obrister truchtsezze und herezog in Beyern, unsir lieber swager, nu der eldiste ist undir allen erben der Pfallencz und dez egenanten herczogin Rudolfs, unsirs swehirs, brudir und nechster erbe gewesen ist, und syne lant und erbe mit der kur und manschaft der pfalczen uf in orden- lichen vervallen sint, so haben wir uns betrachtet mit rate und wizzen der fursten dez heiligen richs und derkennen uns und lutirn daz mit Romischer kunglicher mechte voll- inkumenheyt: daz der egenant herezog Ruprecht der Elter eyn rechter kurfurste ist, und daz er und nyemant andirs recht hat und haben sol an der wal und kûr eyns Romischen kungs eyns kumftigen keysirs, als offt dez not geschicht. Und dez zu urkunde geben wir disen brief versiglten mit unsirm kunglichem insigel, der geben ist zu Colmar noch Cristus geburtte dreuczenhundirt jare und dornoch in dem vierundfumfezigstem jare, an dem heiligen uffart tage, in dem achten jare unsirer riche. Original im Geh. Staatsarchiv zu München. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Majestätssiegel an rot gelber Seiden- schnur. — Böhmer-Huber Nr. 1857. 10. Karl IV. erkennt an, daß Rudolf der Altere als Herzog von Sachsen und Erzmarschall rechtmäßiger Inhaber des Kur- rechtes sei, und bestimmt, daß dieses Recht nach der Primogenitur folge vererbt werden solle. — Prag (355, Oktober 6. In nomine sancte et individue Trinitatis i feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum im- perator semper augustus et Boemie rex. Etsi sollicitudo dignitatis cesaree, in qua nos conditor orbis omnipotens ex sola dignacionis sue bonitate dignatus
Strana 67
II, 2. Urkunden, Nr. 9. 10. 67 est collocare, incessanter nos urgeat et frequenter admoneat iugiter esse solicitos et voluntarios subire labores, quemad- modum a nostris et imperii Romani fidelibus generaliter universis incommoda submoveamus et scandala ac pacis eis et quietis compendia ministremus, fervenciori tamen affectu in illis exercendis cor nostrum accenditur, que sacri decus imperii et inclitos principes ipsius imperii electores quadam specialitate concernunt, ubi tanto nos ardencius decet in- tendere, quanto nobis constat evidencius in eorum precellencia sacri imperii magnificenciam alcioribus titulis et honoribus decorari. Sane quia certo certius sumus edocti ac a prin- cipibus, comitibus, baronibus, proceribus ceterisque imperii Romani fidelibus experienciam et testimonia luce recepimus clariora, qualiter illustris Rudolfi ducis Saxonie sacri imperii archimareschalli, avunculi et principis nostri dilecti, genitor felicis memorie Albertus quondam Saxonie dux tamquam princeps elector imperii cum consensu, voluntate et voto unanimi aliorum coelectorum principum pie recordacionis serenissimum quondam Rudolfum Romanorum regem, pre- decessorem nostrum, rite et racionabiliter elegit, et quod post eius obitum idem dux Albertus, avunculus noster, clare memorie Albertum regem, dicti Rudolfi quondam regis Ro- manorum filium, tunc Austrie ducem, racionabiliter et iuxta sacri imperii observanciam et ritum elegit, et post mortem ipsius Alberti regis, dum sacrum imperium aliquantisper variis fluctuaret erroribus, prefatus Rudolfus Saxonie dux, avunculus noster carissimus, prefati Alberti ducis quondam Saxonie filius, celebris ac recolende memorie serenissimum Heinricum, avum nostrum dilectum, in Romanorum regem elegit, qui post eleccionem eandem in Romanorum imperato- rem extitit solempniter coronatus, manifestum insuper et longe lateque dinoscitur divulgatum nec potest in dubium revocari, quomodo eciam idem avunculus noster dux Rudolfus hoc felici nostro tempore nos in regem Romanorum elegit, sicut eciam post eandem suam et aliorum principum coelectorum suorum eleccionem in imperatorem Romanorum fuimus feli- citer auspice Deo promoti et solempniter coronati, prout omnia premissa et singula clarissimo multorum fide dignorum testimonio fulciuntur: hine est. quod predicti avunculi nostri
II, 2. Urkunden, Nr. 9. 10. 67 est collocare, incessanter nos urgeat et frequenter admoneat iugiter esse solicitos et voluntarios subire labores, quemad- modum a nostris et imperii Romani fidelibus generaliter universis incommoda submoveamus et scandala ac pacis eis et quietis compendia ministremus, fervenciori tamen affectu in illis exercendis cor nostrum accenditur, que sacri decus imperii et inclitos principes ipsius imperii electores quadam specialitate concernunt, ubi tanto nos ardencius decet in- tendere, quanto nobis constat evidencius in eorum precellencia sacri imperii magnificenciam alcioribus titulis et honoribus decorari. Sane quia certo certius sumus edocti ac a prin- cipibus, comitibus, baronibus, proceribus ceterisque imperii Romani fidelibus experienciam et testimonia luce recepimus clariora, qualiter illustris Rudolfi ducis Saxonie sacri imperii archimareschalli, avunculi et principis nostri dilecti, genitor felicis memorie Albertus quondam Saxonie dux tamquam princeps elector imperii cum consensu, voluntate et voto unanimi aliorum coelectorum principum pie recordacionis serenissimum quondam Rudolfum Romanorum regem, pre- decessorem nostrum, rite et racionabiliter elegit, et quod post eius obitum idem dux Albertus, avunculus noster, clare memorie Albertum regem, dicti Rudolfi quondam regis Ro- manorum filium, tunc Austrie ducem, racionabiliter et iuxta sacri imperii observanciam et ritum elegit, et post mortem ipsius Alberti regis, dum sacrum imperium aliquantisper variis fluctuaret erroribus, prefatus Rudolfus Saxonie dux, avunculus noster carissimus, prefati Alberti ducis quondam Saxonie filius, celebris ac recolende memorie serenissimum Heinricum, avum nostrum dilectum, in Romanorum regem elegit, qui post eleccionem eandem in Romanorum imperato- rem extitit solempniter coronatus, manifestum insuper et longe lateque dinoscitur divulgatum nec potest in dubium revocari, quomodo eciam idem avunculus noster dux Rudolfus hoc felici nostro tempore nos in regem Romanorum elegit, sicut eciam post eandem suam et aliorum principum coelectorum suorum eleccionem in imperatorem Romanorum fuimus feli- citer auspice Deo promoti et solempniter coronati, prout omnia premissa et singula clarissimo multorum fide dignorum testimonio fulciuntur: hine est. quod predicti avunculi nostri
Strana 68
68 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. dilecti ducis Rudolfi tam claro tam manifesto tamque notorio iure multa deliberacione pensato et diligenter inspecto, quod idem retroactis temporibus habuit et possedit et hodie ex suc- cessione et hereditate paterna in eleccione regis Romanorum in imperatorem promovendi possidere dinoscitur et habere, sano principum, comitum, baronum et procerum nostrorum accedente consilio futuris cupientes, quantum possumus, ob- viare periculis et materiam succidere dubiorum, ut videlicet ius et dignitas huiusmodi sibi et suis heredibus ac successo- ribus illesa perpetuo incommutabiliter conserventur et per- maneant illibata, declaramus, ymmo decernimus et edicto imperiali presenti perpetuis temporibus valituro sanccimus ex certa nostra sciencia de plenitudine imperatorie potestatis: quod antedictus Rudolfus dux, avunculus noster dilectus, et nemo alius tamquam Saxonie dux et sacri imperii archi- mareschallus verus et legittimus princeps elector existat, sicut existit, sibique competat, sicut et competit, vox, ius et potestas eligendi in eleccione regis Romanorum in imperatorem pro- movendi; et post eius obitum filio suo primogenito et illo non extante eiusdem primogeniti primogenito vox et ius predictum competat eligendi. Si vero ipsius primogenitum absque heredibus masculis legittimis mori contingeret, extune vox et ius seu potestas eleccionis huiusmodi ad seniorem fratrem per veram paternalem lineam descendentem et deinde ad illius primogenitum devolvatur, et talis successio ac devo- lucio in voce, iure et potestate premissis in ducibus Saxonie perpetuis temporibus observetur. Preterea ne super iure eleccionis huiusmodi in ducatu seu principatu Saxonie ullo umquam tempore dubium aliquod oriatur vel scandalum suscitetur, auctoritate imperiali de prefate nichilominus im- perialis plenitudine potestatis declaracionem, decretum et sanccionem nostras predictas approbamus, ratificamus et ex certa sciencia nostra in omnibus et singulis punctis, articulis et sentenciis confirmamus, supplentes insuper de sepedicte imperialis potestatis plenitudine ex certa sciencia omnem defectum, si quis in presenti privilegio nostro ex obscuritate forte sentenciarum vel defectu verborum aut solempnitatis obmissione seu alio quovis modo nune aut futuris perpetuis temporibus inveniretur admissus, eciam si quacumque lege
68 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. dilecti ducis Rudolfi tam claro tam manifesto tamque notorio iure multa deliberacione pensato et diligenter inspecto, quod idem retroactis temporibus habuit et possedit et hodie ex suc- cessione et hereditate paterna in eleccione regis Romanorum in imperatorem promovendi possidere dinoscitur et habere, sano principum, comitum, baronum et procerum nostrorum accedente consilio futuris cupientes, quantum possumus, ob- viare periculis et materiam succidere dubiorum, ut videlicet ius et dignitas huiusmodi sibi et suis heredibus ac successo- ribus illesa perpetuo incommutabiliter conserventur et per- maneant illibata, declaramus, ymmo decernimus et edicto imperiali presenti perpetuis temporibus valituro sanccimus ex certa nostra sciencia de plenitudine imperatorie potestatis: quod antedictus Rudolfus dux, avunculus noster dilectus, et nemo alius tamquam Saxonie dux et sacri imperii archi- mareschallus verus et legittimus princeps elector existat, sicut existit, sibique competat, sicut et competit, vox, ius et potestas eligendi in eleccione regis Romanorum in imperatorem pro- movendi; et post eius obitum filio suo primogenito et illo non extante eiusdem primogeniti primogenito vox et ius predictum competat eligendi. Si vero ipsius primogenitum absque heredibus masculis legittimis mori contingeret, extune vox et ius seu potestas eleccionis huiusmodi ad seniorem fratrem per veram paternalem lineam descendentem et deinde ad illius primogenitum devolvatur, et talis successio ac devo- lucio in voce, iure et potestate premissis in ducibus Saxonie perpetuis temporibus observetur. Preterea ne super iure eleccionis huiusmodi in ducatu seu principatu Saxonie ullo umquam tempore dubium aliquod oriatur vel scandalum suscitetur, auctoritate imperiali de prefate nichilominus im- perialis plenitudine potestatis declaracionem, decretum et sanccionem nostras predictas approbamus, ratificamus et ex certa sciencia nostra in omnibus et singulis punctis, articulis et sentenciis confirmamus, supplentes insuper de sepedicte imperialis potestatis plenitudine ex certa sciencia omnem defectum, si quis in presenti privilegio nostro ex obscuritate forte sentenciarum vel defectu verborum aut solempnitatis obmissione seu alio quovis modo nune aut futuris perpetuis temporibus inveniretur admissus, eciam si quacumque lege
Strana 69
II, 2.) Urkunden, Nr. (0. 69 vel statuto publico vel privato cautum existat, plenam et expressam talium debere fieri mencionem, quibus omnibus et singulis quoad omnia puncta superius tacta esse volumus totaliter derogatum et auctoritate prefata omnimode deroga- mus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre maiestatis infringere aut ei quovis ausu temerario contraire. Si quis autem contrarium attemptare presumpserit, indignacionem nostram et bannum imperiale necnon et penam mille marcarum auri optimi, cuius medietas erarii nostri seu imperialis fisci, reliqua vero medietas lesorum usibus appli- cetur, tociens, quociens contrafecerit, se noverit eo ipso irremissibiliter incursurum. Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris in- victissimi et gloriosissimi Boemie regis. Testes huius rei sunt: venerabiles Arnestus archiepiscopus Pragensis, Preczlaus Wratislaviensis, Iohannes Argentinensis, Fridericus Ratis- ponensis, Iohannes Olomucensis, Theodericus Mindensis et Heinricus Lubucensis ecclesiarum episcopi, et illustres Nicolaus Munsterbergensis, Bolko Falchembergensis, Conradus Olsin- censis, Bolko Opuliensis, Kazimirus Teschinensis et Iohannes Oswetinensis duces, neenon spectabiles Burghardus Magde- burgensis, Heinricus de Swarczburg, Ulricus de Helfenstein et Albertus de Anhalt comites et alii quam plures nostri et imperii sacri fideles dilecti. Presencium sub imperialis nostre maiestatis sigillo testimonio litterarum. Datum Prage anno Domini millesimo trecentesimo quin- quagesimo quinto, indicione octava, II° Nonas octobris, regno- rum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Das an seidener Schnur befestigt ge- wesene Siegel fehlt. Auf dem Buge: Per dominum Io. Luthomusch- lensem episcopum cancellarium Nicolaus de Chremsir. Auf der Rückseite: Rm. Volpertus. Diese Urkunde enthält im wesentlichen eine lateinische Bearbeitung der deutschen Urkunde vom 24. August 1355, gedruckt von Th. Lindner in Mitt. d. Inst. f. österr. Gf. Bd. 5, S. II9 f. — Böhmer-Huber Nr. 2264.
II, 2.) Urkunden, Nr. (0. 69 vel statuto publico vel privato cautum existat, plenam et expressam talium debere fieri mencionem, quibus omnibus et singulis quoad omnia puncta superius tacta esse volumus totaliter derogatum et auctoritate prefata omnimode deroga- mus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre maiestatis infringere aut ei quovis ausu temerario contraire. Si quis autem contrarium attemptare presumpserit, indignacionem nostram et bannum imperiale necnon et penam mille marcarum auri optimi, cuius medietas erarii nostri seu imperialis fisci, reliqua vero medietas lesorum usibus appli- cetur, tociens, quociens contrafecerit, se noverit eo ipso irremissibiliter incursurum. Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris in- victissimi et gloriosissimi Boemie regis. Testes huius rei sunt: venerabiles Arnestus archiepiscopus Pragensis, Preczlaus Wratislaviensis, Iohannes Argentinensis, Fridericus Ratis- ponensis, Iohannes Olomucensis, Theodericus Mindensis et Heinricus Lubucensis ecclesiarum episcopi, et illustres Nicolaus Munsterbergensis, Bolko Falchembergensis, Conradus Olsin- censis, Bolko Opuliensis, Kazimirus Teschinensis et Iohannes Oswetinensis duces, neenon spectabiles Burghardus Magde- burgensis, Heinricus de Swarczburg, Ulricus de Helfenstein et Albertus de Anhalt comites et alii quam plures nostri et imperii sacri fideles dilecti. Presencium sub imperialis nostre maiestatis sigillo testimonio litterarum. Datum Prage anno Domini millesimo trecentesimo quin- quagesimo quinto, indicione octava, II° Nonas octobris, regno- rum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Das an seidener Schnur befestigt ge- wesene Siegel fehlt. Auf dem Buge: Per dominum Io. Luthomusch- lensem episcopum cancellarium Nicolaus de Chremsir. Auf der Rückseite: Rm. Volpertus. Diese Urkunde enthält im wesentlichen eine lateinische Bearbeitung der deutschen Urkunde vom 24. August 1355, gedruckt von Th. Lindner in Mitt. d. Inst. f. österr. Gf. Bd. 5, S. II9 f. — Böhmer-Huber Nr. 2264.
Strana 70
70 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 11. Herzog Rudolf der Altere von Sachsen bevollmächtigt seinen gleichnamigen Sohn zu seiner Vertretung auf dem Reichstage zu Nürnberg. — Wittenberg 1355, Oktober 28. Wir Rudolf von Gods gnaden hertzog zu Sachsen ..... bekennen ....., daz wir dem hochgebornem fürsten herzog Rudolfen, unserm lieben sone, gewalt und ganze macht geben haben zu tuen und zu lassen von unsern wegen, als von eines kurfürsten und erzmarschalks wegen des heiligen Rômischen reichs, zu dem hoffe, den der allerdurchleuchtigiste fürste und herr herr Karl Rômischer kaiser . .. .. unser lieber g. h. nun gegen Nurmberg geleget hat, in aller der mase, als ob wir selber do gegenwertig weren. Mit urkund ..... Geben zu Wittemberg nach Christi geburt drutzen- hunderta jar dar nach in dem funf und funfzegesten jare an S. Simonis Jude tage. Nach dem Druck bei Pelzel, Geschichte Kaiser Karls IV., Bd. 1I UB. Nr. 341 S. 383, wo als Quelle ein handschriftlicher Codex Nostitzianus d. a. 1545 angegeben ist. Die Orthographie ist berichtigt. — Böhmer- Huber, Reichssachen Nr. 259. 12. Die Ratsboten der Stadt Straßburg berichten an den Rat über die Ankunft des Kaisers zu Nürnberg am 25. November und über seine den Ständen eröffneten Absichten bezüglich der fünf auf dem Reichstage zu verhandelnden Sachen. — Nürnberg (355, November 29. Ir sollent wissen, dasz der keyser kam an s. Katherinen tag zu Nürenberg und besante herren und stette fur sich. der vil do wasz, und redet mit den. Doch brast do des bischoffs von Kôlle, von Mentze und Triere, one die er nutzit tun wolte. Und wolte wûssen slechtes. (1) welre leigen kur- fursten werent. Wene er das usgetruge, so wolt er darnach besorgen, (2) wie die munsen wurdent genge und gebe, es werent guldin oder ander gelt; wenne in duncket, wie es deme lande ein notdurfft sy. Wenne das beschehe, so wolt a) Statt drutzenhundert usw. bat der Druck: MCCCLV jare.
70 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 11. Herzog Rudolf der Altere von Sachsen bevollmächtigt seinen gleichnamigen Sohn zu seiner Vertretung auf dem Reichstage zu Nürnberg. — Wittenberg 1355, Oktober 28. Wir Rudolf von Gods gnaden hertzog zu Sachsen ..... bekennen ....., daz wir dem hochgebornem fürsten herzog Rudolfen, unserm lieben sone, gewalt und ganze macht geben haben zu tuen und zu lassen von unsern wegen, als von eines kurfürsten und erzmarschalks wegen des heiligen Rômischen reichs, zu dem hoffe, den der allerdurchleuchtigiste fürste und herr herr Karl Rômischer kaiser . .. .. unser lieber g. h. nun gegen Nurmberg geleget hat, in aller der mase, als ob wir selber do gegenwertig weren. Mit urkund ..... Geben zu Wittemberg nach Christi geburt drutzen- hunderta jar dar nach in dem funf und funfzegesten jare an S. Simonis Jude tage. Nach dem Druck bei Pelzel, Geschichte Kaiser Karls IV., Bd. 1I UB. Nr. 341 S. 383, wo als Quelle ein handschriftlicher Codex Nostitzianus d. a. 1545 angegeben ist. Die Orthographie ist berichtigt. — Böhmer- Huber, Reichssachen Nr. 259. 12. Die Ratsboten der Stadt Straßburg berichten an den Rat über die Ankunft des Kaisers zu Nürnberg am 25. November und über seine den Ständen eröffneten Absichten bezüglich der fünf auf dem Reichstage zu verhandelnden Sachen. — Nürnberg (355, November 29. Ir sollent wissen, dasz der keyser kam an s. Katherinen tag zu Nürenberg und besante herren und stette fur sich. der vil do wasz, und redet mit den. Doch brast do des bischoffs von Kôlle, von Mentze und Triere, one die er nutzit tun wolte. Und wolte wûssen slechtes. (1) welre leigen kur- fursten werent. Wene er das usgetruge, so wolt er darnach besorgen, (2) wie die munsen wurdent genge und gebe, es werent guldin oder ander gelt; wenne in duncket, wie es deme lande ein notdurfft sy. Wenne das beschehe, so wolt a) Statt drutzenhundert usw. bat der Druck: MCCCLV jare.
Strana 71
II, 2.] Urkunden, Nr. I1—13. 71 er druber sitzen, (3) dasz der zôlle uf dem Rine und der geleite uf dem lande minner wurde; wande er auch wol herkante, dasz die landa nut herzugen môchten uf lande und uf wasser. Wenne das beschehe, so wolt er druber sitzen, (4) wie er fride und gnade machte uf lande und wasser, und wolt darnach besorgen, (5) were es, dasz er abe gienge, dasz man einen kunig kiesende wurde, wen das mere teil der fursten kuse, dasz den die herren und stette vur einen kunig hetten, durch dasz nit me krieg umb das rich wurde, als vor ime gewesen ist. Das wil er alles zu rate werden mit fürsten, mit herren und mit stetten. Andere mere wûssen wir ietze nit, wenne er geiehen hat, dasz er die herren und stette ein vierzehen tag bi ime behaben welle lieber, denne er si aber hienach besamen mûsse. Ir sullent ouch wissen, dasz in vil jaren so manig herre und stette nie zusamen kamen. Besigelt mit Eylhartz ingesigel. Datum vigilia beati Andreae apostoli. Original nicht mehr vorhanden. Nach Wencker, Apparatus et instructus archivorum, Argentorati 1713, S. 207. — Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 241. 13. Karl IV. bestätigt dem Markgrafen Ludwig dem Römer und seinem Bruder Otto alle Privilegien, darunter auch die über das Kurrecht, unbeschadet der Rechte der Könige von Böhmen und Markgrafen von Mähren. — Nürnberg 1355, Dezember 5. Wir Karl von Gots gnaden Romischer keiser zu allen zeiten merer dez reichs und kunig zû Beheim, veriehen und tûn kunt offenlich mit diesem brieve allen den, die in sehent oder horent lesen: allein unser keiserliche wirdikeit durch angeborn gute zû allermenclich geneiget sei friede, gnad und auch gemach ze schaffen allen des heiligen reichs getruwen undertanen, doch meynen wir mit sunderlichen gunsten die zû furdern und den unser gnade milticlich ze teilen, die in mirklichen diensten und steten truwen sich uns und dem heiligen reich vor andern getrewelich beweiset a) So der Druck; zu lesen ist: lute.
II, 2.] Urkunden, Nr. I1—13. 71 er druber sitzen, (3) dasz der zôlle uf dem Rine und der geleite uf dem lande minner wurde; wande er auch wol herkante, dasz die landa nut herzugen môchten uf lande und uf wasser. Wenne das beschehe, so wolt er druber sitzen, (4) wie er fride und gnade machte uf lande und wasser, und wolt darnach besorgen, (5) were es, dasz er abe gienge, dasz man einen kunig kiesende wurde, wen das mere teil der fursten kuse, dasz den die herren und stette vur einen kunig hetten, durch dasz nit me krieg umb das rich wurde, als vor ime gewesen ist. Das wil er alles zu rate werden mit fürsten, mit herren und mit stetten. Andere mere wûssen wir ietze nit, wenne er geiehen hat, dasz er die herren und stette ein vierzehen tag bi ime behaben welle lieber, denne er si aber hienach besamen mûsse. Ir sullent ouch wissen, dasz in vil jaren so manig herre und stette nie zusamen kamen. Besigelt mit Eylhartz ingesigel. Datum vigilia beati Andreae apostoli. Original nicht mehr vorhanden. Nach Wencker, Apparatus et instructus archivorum, Argentorati 1713, S. 207. — Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 241. 13. Karl IV. bestätigt dem Markgrafen Ludwig dem Römer und seinem Bruder Otto alle Privilegien, darunter auch die über das Kurrecht, unbeschadet der Rechte der Könige von Böhmen und Markgrafen von Mähren. — Nürnberg 1355, Dezember 5. Wir Karl von Gots gnaden Romischer keiser zu allen zeiten merer dez reichs und kunig zû Beheim, veriehen und tûn kunt offenlich mit diesem brieve allen den, die in sehent oder horent lesen: allein unser keiserliche wirdikeit durch angeborn gute zû allermenclich geneiget sei friede, gnad und auch gemach ze schaffen allen des heiligen reichs getruwen undertanen, doch meynen wir mit sunderlichen gunsten die zû furdern und den unser gnade milticlich ze teilen, die in mirklichen diensten und steten truwen sich uns und dem heiligen reich vor andern getrewelich beweiset a) So der Druck; zu lesen ist: lute.
Strana 72
72 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. haben und steticlich beweisen. Dovon wann fur unser keiser- lichen maiestat komen ist der hochgeborn Lodowig, genant der Romer, .. marggraf zu Brandemburg und zû Lusicz des heiligen reichs obrister camerer pfallentzgrave bei Rein und hertzog in Beiern, unser lieber oheim und furst, und hat an uns begeret und fleizlich gebeten, daz wir im und marg- grafen Otten, seinem bruder, ire hantfesten und brieve, die sie uber ire furstentum, lant, herschefte, kur und stymme an der wale eins Romischen kuniges eins kunftigen keisers recht, genaden und friheit und ouch uber ander sachen von seliger gedechtnuzze Romischen keisern und kunigen unsern vorvarn und ouch von dem heiligen reich erworben und her- bracht haben, zů bestetigen, bevesten und confirmyren ge- ruchten von sunderlichen unsern keiserlichen gnaden: so haben wir angesehen seine redliche und vernunftige bete und mirklich getrewen dienste und ere, die er mit sampt seinem vorgenanten bruder uns und dem heiligen reich oft unverdruzlich erboten hat und steticlich mit gantzen trewen ertzeiget; mit sunderlichem rate unser fursten und herren, mit wolbedachtem mûte, mit rechtem wizzen und mit keiser- lichen mechte vollenkomenheit bestetigen, bevesten und con- firmyren wir in, iren erben und nachkomen margrafen zû Brandemburg und zû Lusitz und hertzogen in Beiern alle hantfesten, brieve und schrifte, domit sie von Romischen keisern und kunigen unsern vorfarn und auch von uns be- gnadit sin und herbracht haben uber alle ire furstentum, lant. lute, herschefte, kur und stymme an der wale eyns Romischen kunigs eins kunftigen keisers recht, friheit, gnade, besitzung. eygenschefte, vesten, steten, lute, man, manschefte, lehen. lehenschefte, weichpilde, creizze, gerichte, ezolle, geleite, muntzen, eren, nutze, gulde und ezinse, gabe und uber alle andere ding, wie man die benennen mag mit sunderlichen worten, und bestetigen ouch und confirmiren dieselben hant- festen und brieve in allen puncten, meynungen und artiklen von worte zû worte, als sie begriffen und geschrieben sein, und als siea herbracht sein, geleicher weisz, als ob sie in dyesem brieve gentzlich begriffen weren, oder ob sie durch recht oder gewonheit dorinne begriffen sulten sein. Ouch a) sei Or.
72 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. haben und steticlich beweisen. Dovon wann fur unser keiser- lichen maiestat komen ist der hochgeborn Lodowig, genant der Romer, .. marggraf zu Brandemburg und zû Lusicz des heiligen reichs obrister camerer pfallentzgrave bei Rein und hertzog in Beiern, unser lieber oheim und furst, und hat an uns begeret und fleizlich gebeten, daz wir im und marg- grafen Otten, seinem bruder, ire hantfesten und brieve, die sie uber ire furstentum, lant, herschefte, kur und stymme an der wale eins Romischen kuniges eins kunftigen keisers recht, genaden und friheit und ouch uber ander sachen von seliger gedechtnuzze Romischen keisern und kunigen unsern vorvarn und ouch von dem heiligen reich erworben und her- bracht haben, zů bestetigen, bevesten und confirmyren ge- ruchten von sunderlichen unsern keiserlichen gnaden: so haben wir angesehen seine redliche und vernunftige bete und mirklich getrewen dienste und ere, die er mit sampt seinem vorgenanten bruder uns und dem heiligen reich oft unverdruzlich erboten hat und steticlich mit gantzen trewen ertzeiget; mit sunderlichem rate unser fursten und herren, mit wolbedachtem mûte, mit rechtem wizzen und mit keiser- lichen mechte vollenkomenheit bestetigen, bevesten und con- firmyren wir in, iren erben und nachkomen margrafen zû Brandemburg und zû Lusitz und hertzogen in Beiern alle hantfesten, brieve und schrifte, domit sie von Romischen keisern und kunigen unsern vorfarn und auch von uns be- gnadit sin und herbracht haben uber alle ire furstentum, lant. lute, herschefte, kur und stymme an der wale eyns Romischen kunigs eins kunftigen keisers recht, friheit, gnade, besitzung. eygenschefte, vesten, steten, lute, man, manschefte, lehen. lehenschefte, weichpilde, creizze, gerichte, ezolle, geleite, muntzen, eren, nutze, gulde und ezinse, gabe und uber alle andere ding, wie man die benennen mag mit sunderlichen worten, und bestetigen ouch und confirmiren dieselben hant- festen und brieve in allen puncten, meynungen und artiklen von worte zû worte, als sie begriffen und geschrieben sein, und als siea herbracht sein, geleicher weisz, als ob sie in dyesem brieve gentzlich begriffen weren, oder ob sie durch recht oder gewonheit dorinne begriffen sulten sein. Ouch a) sei Or.
Strana 73
11, 2.) Urkunden, Nr. 13. 73 bestetigen wir in und iren vorgenanten erben alle hantvesten und brieve, die wir in vormals als ein Romischer kunig von wegen des heiligen reichs gegeben und verlihen haben beide uber die lehenschefte der marke zû Brandemburg, zû Lusitz und uber alle andere ding, die beschrieben und begriffen seind in den egenanten unsern hantvesten und brieven, und globen auch, daz wir in alle ding und alle gnade und sachen, die wir in beschrieben haben, gantz, stete und unverbrûchen haben und halten wollen mit unsern keiserlichen gnaden, die wir in nû und vormals verschrieben haben; in sulcher bescheidenheit, daz alle die obgenanten unser bestetigung uns, unsern erben und nachkomen kunigen zů Beheim und marggrafen zů Merhern unschadlichen sein sullen in allen unsern landen dez egenanten kunigreichs zû Beheim und bei namen an den hertzogen und hertzogtůmen zů Polan und den landen etwenn" hertzog Rudolfs, unsers swehers, und hertzogen Ruprechts des Eltern und hertzogen Ruprechts des Jüngern pfallentzgrafen bei Rein und hertzogen in Beiern, unsern swagern, die wir recht und redlich gekouft haben wider die obgenanten hertzogen Ruprecht den Eltern und den Jungern, uf die sie von todis wegen dez egenanten unsers swehers erblich vervallen waren, in der marken von Merhern bey namen und dornach in allen anderen landen, vesten und guten und iren zugehorungen, die wir in deutschen landen inne haben, und der wir in gewer sein, wenne vor- mals die hochgebornen Ludowig der Eltere und Stepfan pfallentzgraven bei Rein und hertzogen in Beyeren, seine brudere, ire brieve eyner vertzeihunge doruber geben haben, und der egenante Ludowig der Romer auch in diesen stunden seine vertzeihbrieve geben hatt geleich den obgenanten seinen brudern. Dovone welcherleie brieve zû lichte quemen oder furbracht wurden, die uns, unsern erben und nachkomen kunigen zů Beheim und marggraven zû Merhern in den ob- genanten dingen geschaden muchten, meynen wir und wollen auch mit keiserlicher mechte vollenkomenheit, daz dieselben untûgelichen, uncreftig und uns unschedlich sein sullen in allen unsern obgenanten landen. Wer auch wyder die ob- genanten keiserlich bestetigung und wyder sulche sache, als a) etweim Or.
11, 2.) Urkunden, Nr. 13. 73 bestetigen wir in und iren vorgenanten erben alle hantvesten und brieve, die wir in vormals als ein Romischer kunig von wegen des heiligen reichs gegeben und verlihen haben beide uber die lehenschefte der marke zû Brandemburg, zû Lusitz und uber alle andere ding, die beschrieben und begriffen seind in den egenanten unsern hantvesten und brieven, und globen auch, daz wir in alle ding und alle gnade und sachen, die wir in beschrieben haben, gantz, stete und unverbrûchen haben und halten wollen mit unsern keiserlichen gnaden, die wir in nû und vormals verschrieben haben; in sulcher bescheidenheit, daz alle die obgenanten unser bestetigung uns, unsern erben und nachkomen kunigen zů Beheim und marggrafen zů Merhern unschadlichen sein sullen in allen unsern landen dez egenanten kunigreichs zû Beheim und bei namen an den hertzogen und hertzogtůmen zů Polan und den landen etwenn" hertzog Rudolfs, unsers swehers, und hertzogen Ruprechts des Eltern und hertzogen Ruprechts des Jüngern pfallentzgrafen bei Rein und hertzogen in Beiern, unsern swagern, die wir recht und redlich gekouft haben wider die obgenanten hertzogen Ruprecht den Eltern und den Jungern, uf die sie von todis wegen dez egenanten unsers swehers erblich vervallen waren, in der marken von Merhern bey namen und dornach in allen anderen landen, vesten und guten und iren zugehorungen, die wir in deutschen landen inne haben, und der wir in gewer sein, wenne vor- mals die hochgebornen Ludowig der Eltere und Stepfan pfallentzgraven bei Rein und hertzogen in Beyeren, seine brudere, ire brieve eyner vertzeihunge doruber geben haben, und der egenante Ludowig der Romer auch in diesen stunden seine vertzeihbrieve geben hatt geleich den obgenanten seinen brudern. Dovone welcherleie brieve zû lichte quemen oder furbracht wurden, die uns, unsern erben und nachkomen kunigen zů Beheim und marggraven zû Merhern in den ob- genanten dingen geschaden muchten, meynen wir und wollen auch mit keiserlicher mechte vollenkomenheit, daz dieselben untûgelichen, uncreftig und uns unschedlich sein sullen in allen unsern obgenanten landen. Wer auch wyder die ob- genanten keiserlich bestetigung und wyder sulche sache, als a) etweim Or.
Strana 74
74 Seumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. dovor begriffen ist, frevelich tete, der sol, als oft er do wyder tût, hunder mark lotiges goldis vervallen sein, und dieselben sullen halb der keiserlichen camer, und daz ander halb teil den, die sulchen frevil oder unrecht gelieden haben, un- vertzogelich vervallen. Mit urkund ditz briefes versigelt mit unserm keiserlichem anhangendem insigel, der geben ist zû Nuremberg nach Crists geburt dritzenhundert jar, dornach in dem funf und funftzigstem jar an dem nehsten donrstag nach sant Andreas tage des heiligen tzwelfboten, unser reiche in dem czehenden — jar und des keisertûms in dem ersten. Original im Landesarchiv zu Prag. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Stark beschädigtes Majestätssiegel Karls mit rotem Rücksiegel an schwarz-gelben Seidenschuüren. Anf der Rickseite: Rvi. Volpertus. — Böhmer-Huber Nr. 2507. 14. Ludwig der Römer bekundet, daß er die Marken Branden- burg und Lausitz von Karl IV. zu Lehen erhalten, ihm gehuldigt und Erfüllung der kurfürstlichen Oflichten geschworen habe. Nürnberg 1355, Dez. 3. Wir Ludwig ..... bekennen ..... daz wir von dem allerdurchluchtigisten fursten und hern, hern Karlen Romi- schen keiser und kunige zu Beheim, unserm lieben gnedigen hern, als von einem Romischen keiser und unserm rechtem hern die marken zu Brandenburg und zu Lusicz und andere unsere furstentumb, herscheften, lehen und lant, die wir inne haben, und die er uns zu rechte leihen sollte, und aller unser furstlicher wirde und recht empfangen haben und im mit wolbedachtem mute und mit rechter wizzen gehuldet, gelobet und gesworen haben, hulden, geloben und sweren, daz wir ime und niemant anders als einem Romischen keiser, dieweil er lebet, getrew, gehorsamb und ouch undertenig sein wollen und ime ouch bei dem geswornen eide, den wir daruber zu den heiligen gesworen haben, beistendig und behulfig sein wollen und sollen, zu derkriegen und zu behalten alle des heiligen reichs recht, als ein kurfurst einem Romischen keiser. seinem rechten hern, pflichtig ist. und daz wir wider die
74 Seumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. dovor begriffen ist, frevelich tete, der sol, als oft er do wyder tût, hunder mark lotiges goldis vervallen sein, und dieselben sullen halb der keiserlichen camer, und daz ander halb teil den, die sulchen frevil oder unrecht gelieden haben, un- vertzogelich vervallen. Mit urkund ditz briefes versigelt mit unserm keiserlichem anhangendem insigel, der geben ist zû Nuremberg nach Crists geburt dritzenhundert jar, dornach in dem funf und funftzigstem jar an dem nehsten donrstag nach sant Andreas tage des heiligen tzwelfboten, unser reiche in dem czehenden — jar und des keisertûms in dem ersten. Original im Landesarchiv zu Prag. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Stark beschädigtes Majestätssiegel Karls mit rotem Rücksiegel an schwarz-gelben Seidenschuüren. Anf der Rickseite: Rvi. Volpertus. — Böhmer-Huber Nr. 2507. 14. Ludwig der Römer bekundet, daß er die Marken Branden- burg und Lausitz von Karl IV. zu Lehen erhalten, ihm gehuldigt und Erfüllung der kurfürstlichen Oflichten geschworen habe. Nürnberg 1355, Dez. 3. Wir Ludwig ..... bekennen ..... daz wir von dem allerdurchluchtigisten fursten und hern, hern Karlen Romi- schen keiser und kunige zu Beheim, unserm lieben gnedigen hern, als von einem Romischen keiser und unserm rechtem hern die marken zu Brandenburg und zu Lusicz und andere unsere furstentumb, herscheften, lehen und lant, die wir inne haben, und die er uns zu rechte leihen sollte, und aller unser furstlicher wirde und recht empfangen haben und im mit wolbedachtem mute und mit rechter wizzen gehuldet, gelobet und gesworen haben, hulden, geloben und sweren, daz wir ime und niemant anders als einem Romischen keiser, dieweil er lebet, getrew, gehorsamb und ouch undertenig sein wollen und ime ouch bei dem geswornen eide, den wir daruber zu den heiligen gesworen haben, beistendig und behulfig sein wollen und sollen, zu derkriegen und zu behalten alle des heiligen reichs recht, als ein kurfurst einem Romischen keiser. seinem rechten hern, pflichtig ist. und daz wir wider die
Strana 75
II, 2.] Urkunden, Nr. 13—15. 75 obgenanten sachen alle und irr iegliche besonder nimer in keinen zeiten durch kein ding willen, wie man die genennen mag, tun sollen und wollen ungeverlich. Mit urkund ..... geben zu Nurmberg anno MCCCLY feria V. post Andree Apostoli. Nach dem Druck bei Pelzel (vgl. oben Nr. 11), Bd. II UB. Nr. 221, §. 227, aus dem Codex Nostitzianus. Die Ortbographie ist berichtigt. — Böbmer-Huber, Reichssachen Nr. 245. 15. Ofalzgraf Ruprecht der Altere beurkundet ein von ihm im Auftrage des Kaisers erfragtes Weistum über das Recht auf die beim Lehensempfang von den Fürsten gerittenen Oferde. — Nürnberg 1355, Dezember 6. Wir Rûprecht der Eltere von Gotes genaden pfalntzgrafe by Ryn des heligen Rômischen rychs ôberigster drûhsezze und hertzoge in Beyrn erkennen uns offenbar mit disem brive, daz unsir liber genediger herre der allerdûrchlûhtigst hochgeborn fürste und herre her Karel der Romische keysir zů allen zeyten merer des rychs und kûnige zû Behem uns bevalch und hiezz vragen umb sulich roz oder pferde, da die fürsten ire lehen ûffe enphaen, wez die von reht solden sin. Des habin wir uns ervaren und sin gewist worden von den kûrfürsten und von andern fürsten und von vil erbern herren, grefen und fryen, und dûncht uns ouch selbe reht sin und sprechin fûr eyn rehte, daz die egenanden roz oder pferde nymand anders sullen sin danne unsirs ôheims, des hochgeboren fürsten hertzoge Rudolfs von Sahsen oder sines undertans. wanne er des heligen Romischen rychs oberigster marschalk ist und hat ouch daz von dem Romischen ryche zû lehen. Mit urkunde ditz brives gebin under unsirm insigel zû Nürnberg an sand Nycolaus dag, do man zalt von Cristes gepûrt drûtzehen hundert jare darnach in dem fümfe und fümftzzigsten jare. Original in Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach Abschrift von F. Kern. Siegel an Pergamentstreifen. Auf der Rückseite in etwa gleichzeitiger Schrift: Marschalk ampt (355. — Böhmer-Huber, Reichs- sachen Nr. 700.
II, 2.] Urkunden, Nr. 13—15. 75 obgenanten sachen alle und irr iegliche besonder nimer in keinen zeiten durch kein ding willen, wie man die genennen mag, tun sollen und wollen ungeverlich. Mit urkund ..... geben zu Nurmberg anno MCCCLY feria V. post Andree Apostoli. Nach dem Druck bei Pelzel (vgl. oben Nr. 11), Bd. II UB. Nr. 221, §. 227, aus dem Codex Nostitzianus. Die Ortbographie ist berichtigt. — Böbmer-Huber, Reichssachen Nr. 245. 15. Ofalzgraf Ruprecht der Altere beurkundet ein von ihm im Auftrage des Kaisers erfragtes Weistum über das Recht auf die beim Lehensempfang von den Fürsten gerittenen Oferde. — Nürnberg 1355, Dezember 6. Wir Rûprecht der Eltere von Gotes genaden pfalntzgrafe by Ryn des heligen Rômischen rychs ôberigster drûhsezze und hertzoge in Beyrn erkennen uns offenbar mit disem brive, daz unsir liber genediger herre der allerdûrchlûhtigst hochgeborn fürste und herre her Karel der Romische keysir zů allen zeyten merer des rychs und kûnige zû Behem uns bevalch und hiezz vragen umb sulich roz oder pferde, da die fürsten ire lehen ûffe enphaen, wez die von reht solden sin. Des habin wir uns ervaren und sin gewist worden von den kûrfürsten und von andern fürsten und von vil erbern herren, grefen und fryen, und dûncht uns ouch selbe reht sin und sprechin fûr eyn rehte, daz die egenanden roz oder pferde nymand anders sullen sin danne unsirs ôheims, des hochgeboren fürsten hertzoge Rudolfs von Sahsen oder sines undertans. wanne er des heligen Romischen rychs oberigster marschalk ist und hat ouch daz von dem Romischen ryche zû lehen. Mit urkunde ditz brives gebin under unsirm insigel zû Nürnberg an sand Nycolaus dag, do man zalt von Cristes gepûrt drûtzehen hundert jare darnach in dem fümfe und fümftzzigsten jare. Original in Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach Abschrift von F. Kern. Siegel an Pergamentstreifen. Auf der Rückseite in etwa gleichzeitiger Schrift: Marschalk ampt (355. — Böhmer-Huber, Reichs- sachen Nr. 700.
Strana 76
76 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 16. Erzbischof Gerlach von Mainz schreibt dem päpstlichen Kämmerer Erzbischof Stephan von Toulouse und dem päpstlichen Thesaurar Bischof Reginald von Palencia, daß ihre Kredenz: briefe am (2. Dezember vor dem Kaiser verlesen seien, und daß er ihre Aufträge den Erzbischöfen von Köln und Trier, welche noch erwartet würden, mitteilen werde. — Nürnberg (1355), Dezember 12. Stephano archiepiscopo Tholosano, camerario dominia pape, et Reginaldo episcopo Palatinensi, thesaurario dominia pape. Reverendi patres et domini. Literisb credencie pater- nitatis vestre in presencia serenissimi principis domini nostri Karoli imperatoris Romani Nürenberge constituti XII. die mensis Decembris receptis, presencium per latorem audivi- mus cum diligencia que idem nobis retulit; et quia idem factum concernit provincias dominorum Coloniensis et Tre- verensis archiepiscoporum, quorum adventus expectatur, de- crevimus ipsis proponere nobis dicta et cum omni prompti- tudine mandatis apostolicis obedire. Datum Nürenberge XII. die mensis Decembris. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch Nr. 4 f. 152' im Kreisarchiv zu Würzburg. Nach Abschrift von Weizsäcker im Apparat der Mon. Germ.; die dort fehlende Adresse nach Mitteilung der Archivdirektion. — Da dieses Stück zwischen andern Stücken Gerlachs von Mainz und unmittelbar vor einem solchen vom 17. Dezember 1355 steht, ist das Jahr mit Sicherheit zu ergänzen. — Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 251. 17. Karl IV. gibt als König von Böhmen seinen Willebrief zu der von ihm als Kaiser beurkundeten Bestätigung des vor ihm und den Kurfürsten geschlossenen Vertrages der Ofalzgrafen Ruprecht des Alteren und Ruprecht des Jüngeren über die pfälzische Kur und die Vormundschaft unmündiger Erben der- selben. — Nürnberg 1355, Dezember 27. a) die Worte domini pape steben in der Bs. nur einmal am Rande, b) Literas Hs. aber durch eine Klammer zu beiden Stellen gezogen.
76 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 16. Erzbischof Gerlach von Mainz schreibt dem päpstlichen Kämmerer Erzbischof Stephan von Toulouse und dem päpstlichen Thesaurar Bischof Reginald von Palencia, daß ihre Kredenz: briefe am (2. Dezember vor dem Kaiser verlesen seien, und daß er ihre Aufträge den Erzbischöfen von Köln und Trier, welche noch erwartet würden, mitteilen werde. — Nürnberg (1355), Dezember 12. Stephano archiepiscopo Tholosano, camerario dominia pape, et Reginaldo episcopo Palatinensi, thesaurario dominia pape. Reverendi patres et domini. Literisb credencie pater- nitatis vestre in presencia serenissimi principis domini nostri Karoli imperatoris Romani Nürenberge constituti XII. die mensis Decembris receptis, presencium per latorem audivi- mus cum diligencia que idem nobis retulit; et quia idem factum concernit provincias dominorum Coloniensis et Tre- verensis archiepiscoporum, quorum adventus expectatur, de- crevimus ipsis proponere nobis dicta et cum omni prompti- tudine mandatis apostolicis obedire. Datum Nürenberge XII. die mensis Decembris. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch Nr. 4 f. 152' im Kreisarchiv zu Würzburg. Nach Abschrift von Weizsäcker im Apparat der Mon. Germ.; die dort fehlende Adresse nach Mitteilung der Archivdirektion. — Da dieses Stück zwischen andern Stücken Gerlachs von Mainz und unmittelbar vor einem solchen vom 17. Dezember 1355 steht, ist das Jahr mit Sicherheit zu ergänzen. — Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 251. 17. Karl IV. gibt als König von Böhmen seinen Willebrief zu der von ihm als Kaiser beurkundeten Bestätigung des vor ihm und den Kurfürsten geschlossenen Vertrages der Ofalzgrafen Ruprecht des Alteren und Ruprecht des Jüngeren über die pfälzische Kur und die Vormundschaft unmündiger Erben der- selben. — Nürnberg 1355, Dezember 27. a) die Worte domini pape steben in der Bs. nur einmal am Rande, b) Literas Hs. aber durch eine Klammer zu beiden Stellen gezogen.
Strana 77
II, 2.] Urkunden, Nr. 16. 17. 77 Wir Karl von Gotes gnaden Romischer keiser zu allen czeiten merer dez reichs und kunig zu Beheim bekennen und tun kunt offenlich mit disem brive allen den, die in sehent oder horen lesen. Allein ezwischen den hoch- gebornen Ruprechten dem Eltern pfallenczgraven bei Rein des heiligen reichs obristen truchtsezzen und herezogen in Beyern, unserm liben swager und fursten, an einem teil und Ruprechten dem Jungern, ouch pfallenczgraven bei Rein und herezogen in Beyern, seines bruder sun, an dem andern ett- liche ezweyunge, krige und ufleuffe gewesen sein umb die stimme und kure an der wale eins Romischen kungs eines kumftigen keisers: doch hat der egen(ant) Ruprecht der Junger mit gutem willen und mit wolbedachtem mute fur uns und allen kurfursten des heiligen reichs, geistlichen und werltlichen, sich dez erkennet, daz er dem egen(anten) seinem vetter der egen(ant) stimme und kure an der wale eines Romischen kungs eines kumftigen keisers wol gan und gunnen wil, die weil der egen(ant) sein vetter lebet; und ist seine meynunge, daz der egen(ant) seine vetter Ruprecht der Elter und nyemant anders von wegen der Pfallencz ein kur- furste gehalden werden sulle; in sulcher bescheidenheit, wer daz sache, daz der obgen(ant) herczog Ruprecht der Elter an lehens erben sturbe, daz denne furstentum, lande, leute, manschefte und alle zugehorunge in der Pfallencz und in Beyern mitsampt der stimme und kure an der wale eines Romischen kungs eines kumftigen keisers und allen andern sachen, die einen kurfursten dez reichs von seiner wirdikeit beruren, und ouch andern wirden, eren und ouch nutczen, wie man die benennet, uf den egen(anten) herczogen Ru- prechten den Jungern und seine eeliche erben lediclich und ungehindert vallen sullen. Und dazselbe sol ouch hinwider geschehen dem vorgen(anten) herczogen Ruprechten dem Eltern und seinen erben, ob der egen(ant) herezog Ruprecht der Junger on lehens erben sturbe. Wer ouch, daz der egen(ant) herezog Ruprecht der Elter sturbe und lehens erben liezze, so sal der egen(ant) herczogen Ruprecht der Junger oder seine lehens erben umb die egen(ant) stimme und kure an iren rechten steen, glicherwis als uff disen hutigen tag, und sal in sulche gewere, als herezog Ruprecht der Elter,
II, 2.] Urkunden, Nr. 16. 17. 77 Wir Karl von Gotes gnaden Romischer keiser zu allen czeiten merer dez reichs und kunig zu Beheim bekennen und tun kunt offenlich mit disem brive allen den, die in sehent oder horen lesen. Allein ezwischen den hoch- gebornen Ruprechten dem Eltern pfallenczgraven bei Rein des heiligen reichs obristen truchtsezzen und herezogen in Beyern, unserm liben swager und fursten, an einem teil und Ruprechten dem Jungern, ouch pfallenczgraven bei Rein und herezogen in Beyern, seines bruder sun, an dem andern ett- liche ezweyunge, krige und ufleuffe gewesen sein umb die stimme und kure an der wale eins Romischen kungs eines kumftigen keisers: doch hat der egen(ant) Ruprecht der Junger mit gutem willen und mit wolbedachtem mute fur uns und allen kurfursten des heiligen reichs, geistlichen und werltlichen, sich dez erkennet, daz er dem egen(anten) seinem vetter der egen(ant) stimme und kure an der wale eines Romischen kungs eines kumftigen keisers wol gan und gunnen wil, die weil der egen(ant) sein vetter lebet; und ist seine meynunge, daz der egen(ant) seine vetter Ruprecht der Elter und nyemant anders von wegen der Pfallencz ein kur- furste gehalden werden sulle; in sulcher bescheidenheit, wer daz sache, daz der obgen(ant) herczog Ruprecht der Elter an lehens erben sturbe, daz denne furstentum, lande, leute, manschefte und alle zugehorunge in der Pfallencz und in Beyern mitsampt der stimme und kure an der wale eines Romischen kungs eines kumftigen keisers und allen andern sachen, die einen kurfursten dez reichs von seiner wirdikeit beruren, und ouch andern wirden, eren und ouch nutczen, wie man die benennet, uf den egen(anten) herczogen Ru- prechten den Jungern und seine eeliche erben lediclich und ungehindert vallen sullen. Und dazselbe sol ouch hinwider geschehen dem vorgen(anten) herczogen Ruprechten dem Eltern und seinen erben, ob der egen(ant) herezog Ruprecht der Junger on lehens erben sturbe. Wer ouch, daz der egen(ant) herezog Ruprecht der Elter sturbe und lehens erben liezze, so sal der egen(ant) herczogen Ruprecht der Junger oder seine lehens erben umb die egen(ant) stimme und kure an iren rechten steen, glicherwis als uff disen hutigen tag, und sal in sulche gewere, als herezog Ruprecht der Elter,
Strana 78
78 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [I1, 2. sein vetter, herbracht hat und noch hat, keinen schaden bringen on geverde; ouch mit sulchem underscheide, wer daz sache, das ir einer also verschiede, daz er lehens erben liezze, die ire jare nicht hetten, so sol der ander derselben erben furmunde sein in allen sachen, wie die genant sein, uncz an die czeit, das sie mundig werden, und beinamen an der obgen(anten) kure uncz an die czeit, daz der eldeste us denselben erben achzeehenjerig werde, wanne wir die- selben jare zu der kure zu einem eelichem mundigen alder gemachet haben mit vollinkumenheit unsers keiserlichen ge- waldes, unschedlichen doch in beiden und ir beider erben an iren rechten. Wenne aber derselbe elder sun achezehen jar alt wirdet, czuhant sal im derselbe furmunde aller lande. herschefte, wirdikeit, eren und andir rechten, nutczen und zugehorungen, die er als ein vormunde eyngenumen hat, an alle widerrede, furgeczog oder hindernuzze abtreten und im die einantworten on geverde. Und alleine wir alle die obgen(ant) sachen bestetigit und confirmiret haben als ein Romischer keiser von wegen des heiligen reichs und durch sunderliche genaden, als in unsern keiserlichen briven voll- inkumenlich beschriben und begriffen ist, doch durch merer sicherheit geben und tun wir dorczu unsir gunst, wort und willen als ein kung zu Beheim dez heiligen reichs obrister schenke und ein kurfurste, uf die rede, daz die obgen(ant) ding in iren kreften beleiben. Mit urkund dicz brives versigilt mit unsir keiserlichen maiestat insigel, der geben ist zu Nuremberg, nach Cristus geburtte dreiczenhundert jare dornoch in dem sechsundfumf- czigsten jare, an santh Johannen dez heiligen ewangelisten tag, unsir reiche in dem ezehenden und dez keisertums in dem ersten jare. Original im Reichsarchiv zu München. Nach Abschrift von F. Kern im Apparat der Mon. Germ. Siegel fehlt. Auf dem Buge: per domi- num imperatorem cancellarius regis Boem(ie). Auf der Rückseite: Rm. — Nach den Regesten der Pfalzgrafen Nr. 2900 und der Aufschrift auf dem modernen Umschlag der Urkunde sollte dieses Stück die kaiser- liche Urkunde enthalten, während der Schlußsatz ergibt, daß es sich um den böhmischen Willebrief handelt, der unter Nr. 2901 der Regesten als nicht im Münchener Reichsarchiv im Original vorhanden angegeben ist. Das Original der kaiserlichen Urkunde befindet sich im Geheimen Haus- und Staatsarchiv zu München. — Böhmer-Huber Nr. 2361.
78 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [I1, 2. sein vetter, herbracht hat und noch hat, keinen schaden bringen on geverde; ouch mit sulchem underscheide, wer daz sache, das ir einer also verschiede, daz er lehens erben liezze, die ire jare nicht hetten, so sol der ander derselben erben furmunde sein in allen sachen, wie die genant sein, uncz an die czeit, das sie mundig werden, und beinamen an der obgen(anten) kure uncz an die czeit, daz der eldeste us denselben erben achzeehenjerig werde, wanne wir die- selben jare zu der kure zu einem eelichem mundigen alder gemachet haben mit vollinkumenheit unsers keiserlichen ge- waldes, unschedlichen doch in beiden und ir beider erben an iren rechten. Wenne aber derselbe elder sun achezehen jar alt wirdet, czuhant sal im derselbe furmunde aller lande. herschefte, wirdikeit, eren und andir rechten, nutczen und zugehorungen, die er als ein vormunde eyngenumen hat, an alle widerrede, furgeczog oder hindernuzze abtreten und im die einantworten on geverde. Und alleine wir alle die obgen(ant) sachen bestetigit und confirmiret haben als ein Romischer keiser von wegen des heiligen reichs und durch sunderliche genaden, als in unsern keiserlichen briven voll- inkumenlich beschriben und begriffen ist, doch durch merer sicherheit geben und tun wir dorczu unsir gunst, wort und willen als ein kung zu Beheim dez heiligen reichs obrister schenke und ein kurfurste, uf die rede, daz die obgen(ant) ding in iren kreften beleiben. Mit urkund dicz brives versigilt mit unsir keiserlichen maiestat insigel, der geben ist zu Nuremberg, nach Cristus geburtte dreiczenhundert jare dornoch in dem sechsundfumf- czigsten jare, an santh Johannen dez heiligen ewangelisten tag, unsir reiche in dem ezehenden und dez keisertums in dem ersten jare. Original im Reichsarchiv zu München. Nach Abschrift von F. Kern im Apparat der Mon. Germ. Siegel fehlt. Auf dem Buge: per domi- num imperatorem cancellarius regis Boem(ie). Auf der Rückseite: Rm. — Nach den Regesten der Pfalzgrafen Nr. 2900 und der Aufschrift auf dem modernen Umschlag der Urkunde sollte dieses Stück die kaiser- liche Urkunde enthalten, während der Schlußsatz ergibt, daß es sich um den böhmischen Willebrief handelt, der unter Nr. 2901 der Regesten als nicht im Münchener Reichsarchiv im Original vorhanden angegeben ist. Das Original der kaiserlichen Urkunde befindet sich im Geheimen Haus- und Staatsarchiv zu München. — Böhmer-Huber Nr. 2361.
Strana 79
II, 2.] Urkunden, Nr. (7. 18. 79 18. Karl IV. beurkundet von neuem, daß Rudolf der Altere als Herzog von Sachsen und Erzmarschall rechtmäßiger Inhaber des Kurrechtes sei, und daß dieses Recht nach der Primogenitur folge vererbt werden solle, regelt in bezug auf dieses Vormund schaft und Mündigkeitstermin und gibt zugleich seine Zustimmung als Kurfürst. — Nürnberg 1355, Dezember 29. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum im- perator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Etsi sollicitudo dignitatis cesaree, in qua nos conditor orbis omnipotens ex sola dignacionis sue bonitate dignatus est collocare, incessanter nos urgeat et frequenter admoneat jugiter esse sollicitos et voluntarios subire labores, quemadmodum a nostris et imperii Romani fidelibus ampute- mus incomoda et pacis eis et quietis compendia ministremus. fervenciori tamen affectu in illis exercendis cor nostrum accenditur, que sacri decus imperii et inclitos principes ipsius imperii electores quadam specialitate concernunt; nam ibi tanto nos ardencius decet intendere, quanto nobis constat evidencius in eorum precellencia sacri imperii magnificenciam alcioribus tytulis et honoribus decorari. Sane quia sufficienter sumus edocti ac a principibus, comitibus, baronibus, proceribus ceterisque imperii Romani fidelibus experienciam et testimonia luce recepimus clariora, qualiter felicis memorie .. Albertus condam Saxonie dux, pater illustris Rudolfi ducis Saxonie sacri imperii archimarischalli, avunculi et principis nostri dilecti, tamquam sacri imperii elector cum consensu, voluntate et voto unanimi aliorum principum coelectorum pie recorda- cionis inclitum condam Rudolfum Roman(orum) regem, pre- decessorem nostrum, rite et racionabiliter olim elegit et sub- sequenter divum Adolfum Roman(orum) regem, ac demum idem dux Albertus, avunculus noster, clare memorie .. Alber- tum Roman(orum) regem, dicti Rudolfi condam regis Roma- n(orum) filium, tunc Austrie ducem, racionabiliter et iuxta sacri imperii observanciam et ritum elegit et post mortem ipsius Alberti regis, dum sacrum imperium aliquantisper variis fluctuaret erroribus, prefatus Rudolfus Saxonie dux, avunculus
II, 2.] Urkunden, Nr. (7. 18. 79 18. Karl IV. beurkundet von neuem, daß Rudolf der Altere als Herzog von Sachsen und Erzmarschall rechtmäßiger Inhaber des Kurrechtes sei, und daß dieses Recht nach der Primogenitur folge vererbt werden solle, regelt in bezug auf dieses Vormund schaft und Mündigkeitstermin und gibt zugleich seine Zustimmung als Kurfürst. — Nürnberg 1355, Dezember 29. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum im- perator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Etsi sollicitudo dignitatis cesaree, in qua nos conditor orbis omnipotens ex sola dignacionis sue bonitate dignatus est collocare, incessanter nos urgeat et frequenter admoneat jugiter esse sollicitos et voluntarios subire labores, quemadmodum a nostris et imperii Romani fidelibus ampute- mus incomoda et pacis eis et quietis compendia ministremus. fervenciori tamen affectu in illis exercendis cor nostrum accenditur, que sacri decus imperii et inclitos principes ipsius imperii electores quadam specialitate concernunt; nam ibi tanto nos ardencius decet intendere, quanto nobis constat evidencius in eorum precellencia sacri imperii magnificenciam alcioribus tytulis et honoribus decorari. Sane quia sufficienter sumus edocti ac a principibus, comitibus, baronibus, proceribus ceterisque imperii Romani fidelibus experienciam et testimonia luce recepimus clariora, qualiter felicis memorie .. Albertus condam Saxonie dux, pater illustris Rudolfi ducis Saxonie sacri imperii archimarischalli, avunculi et principis nostri dilecti, tamquam sacri imperii elector cum consensu, voluntate et voto unanimi aliorum principum coelectorum pie recorda- cionis inclitum condam Rudolfum Roman(orum) regem, pre- decessorem nostrum, rite et racionabiliter olim elegit et sub- sequenter divum Adolfum Roman(orum) regem, ac demum idem dux Albertus, avunculus noster, clare memorie .. Alber- tum Roman(orum) regem, dicti Rudolfi condam regis Roma- n(orum) filium, tunc Austrie ducem, racionabiliter et iuxta sacri imperii observanciam et ritum elegit et post mortem ipsius Alberti regis, dum sacrum imperium aliquantisper variis fluctuaret erroribus, prefatus Rudolfus Saxonie dux, avunculus
Strana 80
80 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. noster carissimus, dicti Alberti ducis condam Saxonie filius, celebris ac recolende memorie divum Heinricum avum nostrum dilectum, cum coelectoribus suis illius temporis in Roman(orum) regem elegit, qui post eleccionem eandem in Roman(orum) imperatorem extitit solempniter coronatus. Manifestum insuper et longe lateque dinoscitur divulgatum nec potest in dubium revocari, quomodo eciam idem avunculus noster dux Rudolfus hoc felici nostro tempore nos in regem Roman(orum) elegit, sicut eciam post eandem suam et aliorum principum coelec- torum suorum electionem in imperatorem Roman(orum) fuimus feliciter auspice Deo et solempniter coronati, prout omnia premissa et singula clarissimo multorum fidedignorum testi- monio fulciuntur: hine est, quod predicti avunculi nostri dilecti ducis Rudolfi tam claro, tam manifesto tamque notorio iure multa deliberacione pensato et diligenter inspecto, quod idem diuturna temporum prescripcione habuit et possedit et hodie ex successione et hereditate paterna in eleccione regis Roman(orum) in imperatorem promovendi possidere dinoscitur et habere, sano venerabilium ecclesiasticorum et illustrium secularium principum electorum accedente consilio et consensu necnon aliorum principum, comitum, baronum et procerum nostrorum communicato consilio, futuris cupientes auxiliante domino obviare periculis et materiam succidere dubiorum, ut videlicet ius, vox et dignitas seu potestas huiusmodi sibi et suis heredibus ac successoribus illesa perpetuo incommuta- biliter conserventur et permaneant illibata, irrefragabiliter statuimus et edicto imperiali presenti perpetuis valituro tem- poribus decernimus et eciam declaramus ex certa nostra scientia de plenitudine imperatorie potestatis: quod antedictus Rudolfus dux, avunculus noster dilectus, et nemo alius tam- quam Saxonie dux et sacri imperii archimarischallus verus et legitimus princeps elector existat, sicut existit, sibique com- petat, sicut et competit, vox, ius et potestas eligendi in elec- cione regis Roman(orum) in imperatorem promovendi. Et ne inter heredes ipsius eo defuncto super iure huiusmodi dubitacionum aut licium consurgant materie, decernimus et hoc imperiali edicto statuimus, quod post eius obitum, quia primogenitus ipsius ab hac luce migravit, filio seniori eius- dem Rudolfi ducis avunculi nostri layco dumtaxat, illo quoque
80 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. noster carissimus, dicti Alberti ducis condam Saxonie filius, celebris ac recolende memorie divum Heinricum avum nostrum dilectum, cum coelectoribus suis illius temporis in Roman(orum) regem elegit, qui post eleccionem eandem in Roman(orum) imperatorem extitit solempniter coronatus. Manifestum insuper et longe lateque dinoscitur divulgatum nec potest in dubium revocari, quomodo eciam idem avunculus noster dux Rudolfus hoc felici nostro tempore nos in regem Roman(orum) elegit, sicut eciam post eandem suam et aliorum principum coelec- torum suorum electionem in imperatorem Roman(orum) fuimus feliciter auspice Deo et solempniter coronati, prout omnia premissa et singula clarissimo multorum fidedignorum testi- monio fulciuntur: hine est, quod predicti avunculi nostri dilecti ducis Rudolfi tam claro, tam manifesto tamque notorio iure multa deliberacione pensato et diligenter inspecto, quod idem diuturna temporum prescripcione habuit et possedit et hodie ex successione et hereditate paterna in eleccione regis Roman(orum) in imperatorem promovendi possidere dinoscitur et habere, sano venerabilium ecclesiasticorum et illustrium secularium principum electorum accedente consilio et consensu necnon aliorum principum, comitum, baronum et procerum nostrorum communicato consilio, futuris cupientes auxiliante domino obviare periculis et materiam succidere dubiorum, ut videlicet ius, vox et dignitas seu potestas huiusmodi sibi et suis heredibus ac successoribus illesa perpetuo incommuta- biliter conserventur et permaneant illibata, irrefragabiliter statuimus et edicto imperiali presenti perpetuis valituro tem- poribus decernimus et eciam declaramus ex certa nostra scientia de plenitudine imperatorie potestatis: quod antedictus Rudolfus dux, avunculus noster dilectus, et nemo alius tam- quam Saxonie dux et sacri imperii archimarischallus verus et legitimus princeps elector existat, sicut existit, sibique com- petat, sicut et competit, vox, ius et potestas eligendi in elec- cione regis Roman(orum) in imperatorem promovendi. Et ne inter heredes ipsius eo defuncto super iure huiusmodi dubitacionum aut licium consurgant materie, decernimus et hoc imperiali edicto statuimus, quod post eius obitum, quia primogenitus ipsius ab hac luce migravit, filio seniori eius- dem Rudolfi ducis avunculi nostri layco dumtaxat, illo quoque
Strana 81
II, 2.] Urkunden, Nr. 18. 8 1 non extante eiusdem filii senioris primogenito similiter layco vox et ius predictum seu potestas competat eligendi. Si vero ipsius filium seniorem absque heredibus masculis legiti- mis laycis seu layco mori contingeret, extunc vox et ius seu potestas eleccionis huiusmodi ad seniorem fratrem laycum per veram paternalem lineam ab ipso nostro avunculo descen- dentem et deinde ad illius primogenitum laycum devolvatur, et talis successio ac devolucio in voce, iure et potestate premissis in ducibus Saxonie perpetuis temporibus observetur, ea tamen condicione, ut, si talem primogenitum relictis here- dibus masculini sexus defectum etatis pacientibus mori con- tingeret, tune frater senior eiusdem primogeniti tutor et administrator existat, donec ad legitimam etatem perveniat, qua consequta sibi dignitatem, principatum vocemque, ius et potestatem et omnia ab ipsis dependencia teneatur protinus assignare. Etatem quippe legitimam in voce eleccionis Roma- n(orum) regis decemetocto" annos censeri statuimus: in princi- patu vero gubernando circa etatem ipsam leges anteriorum imperatorum Roman(orum) et regum predecessorum nostro- rum decernimus observari. Preterea, ne super iure eleccionis huiusmodi in ducatu seu principatu Saxonie ullo umquam tempore dubium aliquod oriatur vel scandalum suscitetur seu novitas attemptetur, auctoritate imperiali de prefate nichilo- minus imperialis plenitudine potestatis declaracionem nostram et decretum huiusmodi approbamus, ratificamus et ex certa sciencia nostra in omnibus et singulis punctis, articulis et sentenciis confirmamus, supplentes insuper de prefate im- perialis potestatis plenitudine ex certa sciencia omnem de- fectum, si quis in presenti privilegio nostro ex obscuritate forte sentenciarum vel defectu verborum aut solempnitatis obmissione seu alio quovismodo nune aut futuris perpetuis temporibus inveniretur admissus, eciam si quacumque lege vel statuto publico vel privato cautum existat plenam et expressam talium debere fieri mencionem. Nos enim om- nibus et singulis, qui contra premissa fieri possent, objectibus quoad omnia puncta superius tacta esse volumus totaliter derogatum et auctoritate imperiali prefata omnimode dero- a) Von anderer Hand in vorher gelassener Lücke nachgetragen. Quellen und Studien II. 2. 6
II, 2.] Urkunden, Nr. 18. 8 1 non extante eiusdem filii senioris primogenito similiter layco vox et ius predictum seu potestas competat eligendi. Si vero ipsius filium seniorem absque heredibus masculis legiti- mis laycis seu layco mori contingeret, extunc vox et ius seu potestas eleccionis huiusmodi ad seniorem fratrem laycum per veram paternalem lineam ab ipso nostro avunculo descen- dentem et deinde ad illius primogenitum laycum devolvatur, et talis successio ac devolucio in voce, iure et potestate premissis in ducibus Saxonie perpetuis temporibus observetur, ea tamen condicione, ut, si talem primogenitum relictis here- dibus masculini sexus defectum etatis pacientibus mori con- tingeret, tune frater senior eiusdem primogeniti tutor et administrator existat, donec ad legitimam etatem perveniat, qua consequta sibi dignitatem, principatum vocemque, ius et potestatem et omnia ab ipsis dependencia teneatur protinus assignare. Etatem quippe legitimam in voce eleccionis Roma- n(orum) regis decemetocto" annos censeri statuimus: in princi- patu vero gubernando circa etatem ipsam leges anteriorum imperatorum Roman(orum) et regum predecessorum nostro- rum decernimus observari. Preterea, ne super iure eleccionis huiusmodi in ducatu seu principatu Saxonie ullo umquam tempore dubium aliquod oriatur vel scandalum suscitetur seu novitas attemptetur, auctoritate imperiali de prefate nichilo- minus imperialis plenitudine potestatis declaracionem nostram et decretum huiusmodi approbamus, ratificamus et ex certa sciencia nostra in omnibus et singulis punctis, articulis et sentenciis confirmamus, supplentes insuper de prefate im- perialis potestatis plenitudine ex certa sciencia omnem de- fectum, si quis in presenti privilegio nostro ex obscuritate forte sentenciarum vel defectu verborum aut solempnitatis obmissione seu alio quovismodo nune aut futuris perpetuis temporibus inveniretur admissus, eciam si quacumque lege vel statuto publico vel privato cautum existat plenam et expressam talium debere fieri mencionem. Nos enim om- nibus et singulis, qui contra premissa fieri possent, objectibus quoad omnia puncta superius tacta esse volumus totaliter derogatum et auctoritate imperiali prefata omnimode dero- a) Von anderer Hand in vorher gelassener Lücke nachgetragen. Quellen und Studien II. 2. 6
Strana 82
82 Seumer, Goldene Bulle, II. Ceil. [I1, 2. gamus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre maiestatis infringere vel ei ausu temerario contraire; si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignacionem nostram et penam mille marcarum auri, quarum medietas erarii nostri seu imperialis fisci, reliqua vero dicti ducis et heredum suorum lesorum usibus applicetur, eo ipso tociens, quociens contrafecerit, se noverit irremissibiliter incursurum. Cum autem premissa omnia et singula tanquam Roman(orum) imperator statuenda et ordinanda duxerimus et solempniter decernenda, ea nichilominus omnia et eorum quodlibet ut rex Boemie sacri imperii archipincerna et princeps elector ex causis et racionibus superius expressatis ratificamus, appro- bamus et nostrum eis ac eorum cuilibet benivolum adhibemus consensum pariter et assensum. Presencium sub imperialis maiestatis nostre sigillo testimonio literarum. Datum Nurinberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, indictione IXa, IIII° Kalendas Ianuarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach Abschrift von R. Salomon im Apparat der Mon. Germ. Siegel und Schnüre fehlen. Auf dem Buge: Per dominum Iohannem Luthomuschlensem epi- scopum cancellarium Nicolaus de Chremsir. Auf der Rückseite: R. Hertwsicus]. — Böhmer-Huber Nr. 6860. 19. Erzbischof Gerlach von Mainz beurkundet ein von dem Kaiser und den Kurfürsten gefundenes Weistum über Kurrecht und Erzmarschallamt Herzog Rudolfs des Alteren von Sachsen und die Vererbung dieser Rechte nach der Primogeniturfolge. Nürnberg (356, Januar 2. Gerlacus Dei gratia sancte Maguntine sedisa archiepisco- pus sacri imperii per Germaniam archicancellarius omnibus in perpetuum. Regimini sancte Maguntine ecclesie auctore Domino presidentes nec non ex privilegio dicte ecclesie nostre in electione regis Romanorum in imperatorem promovendi ius ac vocem eligendi cum ceteris principibus electoribus obtinentes, ad illa dirigenda ac prospere promovenda nos a) s. M. 3.
82 Seumer, Goldene Bulle, II. Ceil. [I1, 2. gamus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre maiestatis infringere vel ei ausu temerario contraire; si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignacionem nostram et penam mille marcarum auri, quarum medietas erarii nostri seu imperialis fisci, reliqua vero dicti ducis et heredum suorum lesorum usibus applicetur, eo ipso tociens, quociens contrafecerit, se noverit irremissibiliter incursurum. Cum autem premissa omnia et singula tanquam Roman(orum) imperator statuenda et ordinanda duxerimus et solempniter decernenda, ea nichilominus omnia et eorum quodlibet ut rex Boemie sacri imperii archipincerna et princeps elector ex causis et racionibus superius expressatis ratificamus, appro- bamus et nostrum eis ac eorum cuilibet benivolum adhibemus consensum pariter et assensum. Presencium sub imperialis maiestatis nostre sigillo testimonio literarum. Datum Nurinberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, indictione IXa, IIII° Kalendas Ianuarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach Abschrift von R. Salomon im Apparat der Mon. Germ. Siegel und Schnüre fehlen. Auf dem Buge: Per dominum Iohannem Luthomuschlensem epi- scopum cancellarium Nicolaus de Chremsir. Auf der Rückseite: R. Hertwsicus]. — Böhmer-Huber Nr. 6860. 19. Erzbischof Gerlach von Mainz beurkundet ein von dem Kaiser und den Kurfürsten gefundenes Weistum über Kurrecht und Erzmarschallamt Herzog Rudolfs des Alteren von Sachsen und die Vererbung dieser Rechte nach der Primogeniturfolge. Nürnberg (356, Januar 2. Gerlacus Dei gratia sancte Maguntine sedisa archiepisco- pus sacri imperii per Germaniam archicancellarius omnibus in perpetuum. Regimini sancte Maguntine ecclesie auctore Domino presidentes nec non ex privilegio dicte ecclesie nostre in electione regis Romanorum in imperatorem promovendi ius ac vocem eligendi cum ceteris principibus electoribus obtinentes, ad illa dirigenda ac prospere promovenda nos a) s. M. 3.
Strana 83
11, 2.] Urkunden, Nr. 18. 19. 83 sentimus obnoxios, per que inclitisa nostris coelectoribus iura et privilegia sua servantur illesa, et per que in presenti tempore tam consulte agitur, quod litigiorum amfractibus, qui in futuro tempore in electionibus Romanorum regum possent emergere, salubriter obviatur, variisque mundi peri- culis, que circa vacacionem imperii solent occurrere, provisum esse speratur. Sane quia fama communi acb testimoniis luce clarioribus a principibus, comitibus, baronibus, proceribus ac nonnullis aliis fidelibus imperii Romani recepimus, qualiter felicis memorie dominus Albertus, quondam Saxonie dux, illustris principis domini Rudolfi Saxonie ducis sacri imperii archimarescalli genitor, tamquam princeps elector imperii cum consensu, voluntate et voce unanimi aliorum principum coelectorum illius temporis serenissimum quondam dominum Rudolfum Romanorum regem clare recordationis rite et rationabiliter elegit et subsequenter inclitum dominum Adol- fum, avum nostrum karissimum, Romanorum regem, ac demum idem dux Albertus Saxonie tractu dierum insignis memorie Albertum Romanorum regem, predicti quondamc domini Rudolfi Romanorum regis filium, tunc Austrie ducem, iuxta morem et observantiam in electione regum Romanorum, qui sunt ad imperium promovendi, servari conswetamd cum coelectoribus, qui tunc erant, elegit et post decessum eius- dem Alberti regis eo tempore, quo sacrum imperium peri- culosis aliquantisper fluctuabat erroribus, sepedictus dominus Rudolfus Saxonie dux hodie in humanis agens, prefatie domini Alberti quondam ducis Saxonief filius, celeberrime memorie gloriosissimum dominum Heinricum quondam Romanorum imperatorem, supradictis invictissimi domini nostri domini Karoli Romanorum imperatoris moderni predecessorem et avum, tunc comitem Lucemburgensem, in Romanorum regem elegit, qui post electionem eandem in Romanorum impera- torem fuit sollempniter coronatus, quia eciam, sicuth per multas orbis regiones nedum manifeste est publicum, verum eciam quasi notorie divulgatumi et penitus indubitatum existit, quod idem dominus Rudolfus hodie Saxonie dux c) fehlt 3. d) consuetum 3. i) ſo 3; dimul- h) sicud 1.2. b) et 3. a) in cüctis 1. e) pred. 3. f) S. d. 3. g) feblt 3. gatum 1. 2. 6*)
11, 2.] Urkunden, Nr. 18. 19. 83 sentimus obnoxios, per que inclitisa nostris coelectoribus iura et privilegia sua servantur illesa, et per que in presenti tempore tam consulte agitur, quod litigiorum amfractibus, qui in futuro tempore in electionibus Romanorum regum possent emergere, salubriter obviatur, variisque mundi peri- culis, que circa vacacionem imperii solent occurrere, provisum esse speratur. Sane quia fama communi acb testimoniis luce clarioribus a principibus, comitibus, baronibus, proceribus ac nonnullis aliis fidelibus imperii Romani recepimus, qualiter felicis memorie dominus Albertus, quondam Saxonie dux, illustris principis domini Rudolfi Saxonie ducis sacri imperii archimarescalli genitor, tamquam princeps elector imperii cum consensu, voluntate et voce unanimi aliorum principum coelectorum illius temporis serenissimum quondam dominum Rudolfum Romanorum regem clare recordationis rite et rationabiliter elegit et subsequenter inclitum dominum Adol- fum, avum nostrum karissimum, Romanorum regem, ac demum idem dux Albertus Saxonie tractu dierum insignis memorie Albertum Romanorum regem, predicti quondamc domini Rudolfi Romanorum regis filium, tunc Austrie ducem, iuxta morem et observantiam in electione regum Romanorum, qui sunt ad imperium promovendi, servari conswetamd cum coelectoribus, qui tunc erant, elegit et post decessum eius- dem Alberti regis eo tempore, quo sacrum imperium peri- culosis aliquantisper fluctuabat erroribus, sepedictus dominus Rudolfus Saxonie dux hodie in humanis agens, prefatie domini Alberti quondam ducis Saxonief filius, celeberrime memorie gloriosissimum dominum Heinricum quondam Romanorum imperatorem, supradictis invictissimi domini nostri domini Karoli Romanorum imperatoris moderni predecessorem et avum, tunc comitem Lucemburgensem, in Romanorum regem elegit, qui post electionem eandem in Romanorum impera- torem fuit sollempniter coronatus, quia eciam, sicuth per multas orbis regiones nedum manifeste est publicum, verum eciam quasi notorie divulgatumi et penitus indubitatum existit, quod idem dominus Rudolfus hodie Saxonie dux c) fehlt 3. d) consuetum 3. i) ſo 3; dimul- h) sicud 1.2. b) et 3. a) in cüctis 1. e) pred. 3. f) S. d. 3. g) feblt 3. gatum 1. 2. 6*)
Strana 84
84 Zeumer, Goldene Bulle, II. Ceil. [II, 2. modernis temporibus iam dictum clarissimum dominum no- strum dominum Karolum, in presentiarum sacro imperio feliciter presidentem, nobiscum tamquam cum archiepiscopo Maguntinoa necnon cum ceteris nostris et suis coelectoribus sollempniter elegit, sicut eciamb idem dominus noster post electionem huiusmodi in imperatorem per consequens fuit sollempniter coronatus: nos, iuribus et proscriptionibus“ annua- libus ac diuturnis dicti ducis Saxonie super dignitate electio- nis et vocis predictarumd rite pensatis ac in nostra et aliorum coelectorum nostrorum presencia in medium deductis ac multa deliberacione discussis, que videlicet ipse nunc et temporibus preteritis habuit et ex successione paterna obtinere dinoscitur ac legittime possidere, sano et provido primum quidem ante- dicti serenissimi principis domini nostri domini Karoli impe- ratoris moderni, deinde nostro et aliorum principum coelecto- rum nostrorum tam ecclesiasticorum quam secularium deliberato accedente consensu, necnon aliorum principum, comitum, baronum et procerum sacri imperii communicato consilio. futuris cupientes prudenter obviare periculis et suspectus pro posse succidere dubiorum, ut videlicet ius, honor, dig- nitas, vox et potestas electionis huiusmodi sepedictoe domino Rudolfo Saxonie duci et eius heredibus illesa perpetuis tem- poribus incommutabiliter observentur ac permaneant illibata, auctoritate nostra, qua sicut archiepiscopus Maguntinus et princeps elector fungimur, post declaracionem, decretum et imperialem disposicionem prefati domini nostri, quibus ipse imperialibus litteris predictis dubiis occurrisse dinoscitur, de- claramus et dicti domini nostri Karoli tamquam Romanorum imperatoris et regis Boemie ac virtute regni et corone Boemie principis electoris et omnium electorum nostrorum accedente consensu decernimusf ac deliberato sollempnis curie consilio diffinimusg: quod memoratus dominus Rudolfus Saxonie dux tamquam dux Saxonie ac sacri imperii archimarescallus et nemo alius sub tali nomine seu tytulo verus et legitimus in electione regis Romanorum elector princeps censeatur et sith realiter, ut existit, sibique tamquam tali competat, ut in b) et 3. c) so irrig 1.2, aber auch C. T; pre- e) sepedicte 3. d) ſo 5; predictorum (. (2?). v h) sic 2. 3. g) diffinivimus 1. 2. a) Moguntino 2. scriptionibus 3. B. f) decrevimus 1. 2.
84 Zeumer, Goldene Bulle, II. Ceil. [II, 2. modernis temporibus iam dictum clarissimum dominum no- strum dominum Karolum, in presentiarum sacro imperio feliciter presidentem, nobiscum tamquam cum archiepiscopo Maguntinoa necnon cum ceteris nostris et suis coelectoribus sollempniter elegit, sicut eciamb idem dominus noster post electionem huiusmodi in imperatorem per consequens fuit sollempniter coronatus: nos, iuribus et proscriptionibus“ annua- libus ac diuturnis dicti ducis Saxonie super dignitate electio- nis et vocis predictarumd rite pensatis ac in nostra et aliorum coelectorum nostrorum presencia in medium deductis ac multa deliberacione discussis, que videlicet ipse nunc et temporibus preteritis habuit et ex successione paterna obtinere dinoscitur ac legittime possidere, sano et provido primum quidem ante- dicti serenissimi principis domini nostri domini Karoli impe- ratoris moderni, deinde nostro et aliorum principum coelecto- rum nostrorum tam ecclesiasticorum quam secularium deliberato accedente consensu, necnon aliorum principum, comitum, baronum et procerum sacri imperii communicato consilio. futuris cupientes prudenter obviare periculis et suspectus pro posse succidere dubiorum, ut videlicet ius, honor, dig- nitas, vox et potestas electionis huiusmodi sepedictoe domino Rudolfo Saxonie duci et eius heredibus illesa perpetuis tem- poribus incommutabiliter observentur ac permaneant illibata, auctoritate nostra, qua sicut archiepiscopus Maguntinus et princeps elector fungimur, post declaracionem, decretum et imperialem disposicionem prefati domini nostri, quibus ipse imperialibus litteris predictis dubiis occurrisse dinoscitur, de- claramus et dicti domini nostri Karoli tamquam Romanorum imperatoris et regis Boemie ac virtute regni et corone Boemie principis electoris et omnium electorum nostrorum accedente consensu decernimusf ac deliberato sollempnis curie consilio diffinimusg: quod memoratus dominus Rudolfus Saxonie dux tamquam dux Saxonie ac sacri imperii archimarescallus et nemo alius sub tali nomine seu tytulo verus et legitimus in electione regis Romanorum elector princeps censeatur et sith realiter, ut existit, sibique tamquam tali competat, ut in b) et 3. c) so irrig 1.2, aber auch C. T; pre- e) sepedicte 3. d) ſo 5; predictorum (. (2?). v h) sic 2. 3. g) diffinivimus 1. 2. a) Moguntino 2. scriptionibus 3. B. f) decrevimus 1. 2.
Strana 85
II, 2. Urkunden, Nr. 19. 85 veritate competit, vox, ius et potestas in electione regis Romanorum in imperatorem promovendi, et postquam esse desierit, ex tunc, quia primogenitus eius ab hac luce migravit, filio eius seniori legittimo dumtaxat layco, et, illo non ex- stantea, eiusdem filii senioris primogenito legittimo similiterb layco vox, ius et potestas predicta libere competat eligendie. Si vero ipsius filium seniorem absque heredibus legitimis masculis laycis seu layco mori contingeret, ex tune vox, ius et potestas iamdicta ad seniorem fratrem per veram pater- nalem lineam sepedicti domini Rudolfi moderni ducis Saxonie descendentem, et deinde ad illius primogenitum similiter laycum devolvatur, talisque successio et devolutio vocis, iuris et pote- statis premissarum in ducibus Saxonie laycis per iamdictam veram legittimam lineam paternalem ex ipso domino Rudolfo moderno duce Saxonied descendentibus perpetuis debeat temporibus observari, ea tamen condicione, ut, si prefatum laycum seniorem, relictis heredibus masculini sexus defectum etatis patientibus, mori contingeret, tunc frater senior eiusdem filii senioris in principatu, voce, iure et potestate predictis et in omnibus aliis tutor et administrator existat, donec etatem decem et octo annorum expleverit, quam etatem idem domi- nus noster dominus imperator auctoritate imperiali legittimam fore statuit et decrevit, qua consecuta sibi dignitatem, prin- cipatum vocemque ius et potestatem huiusmodi et omniae ab ipsis dependentia teneatur protinus assignare. In cuius rei testimonium sigillum nostrum presentibus est appensum. Datum Nürembergef sabbato quod fuit in crastino circum- cisionis Domini anno eiusdem Domini MCCCLVI. Das Original ist anscheinend verloren. Für die Herstellung des vorstehenden Textes wurden benutzt: 1. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 4 im Kreisarchiv zu Würz- burg, f. 168—169 nach Abschrift Weizsäckers; 2. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 3, ebendas., f. 318'—319' nach Kollation Weizsäckers; 3. Druck bei Gudenus, Codex dipl. Mogunt. III, p. 396 sqq. Eine fast wörtlich gleichlautende Urkunde stellte Ludwig der Römer am 8. Januar aus, Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden (B); zwei stärker abweichende der Erzbischöfe von Trier (T) und Köln (C) vom 8. und 9. Januar s. unten Nr. 24. b) filio (ftatt similiter) 3. a) existente 3. c) elegendi 1. 2. d) statt moderno — Saxonie Lücke in 3. e) alia fügt hinzu 3. f) Nurem- berg 3.
II, 2. Urkunden, Nr. 19. 85 veritate competit, vox, ius et potestas in electione regis Romanorum in imperatorem promovendi, et postquam esse desierit, ex tunc, quia primogenitus eius ab hac luce migravit, filio eius seniori legittimo dumtaxat layco, et, illo non ex- stantea, eiusdem filii senioris primogenito legittimo similiterb layco vox, ius et potestas predicta libere competat eligendie. Si vero ipsius filium seniorem absque heredibus legitimis masculis laycis seu layco mori contingeret, ex tune vox, ius et potestas iamdicta ad seniorem fratrem per veram pater- nalem lineam sepedicti domini Rudolfi moderni ducis Saxonie descendentem, et deinde ad illius primogenitum similiter laycum devolvatur, talisque successio et devolutio vocis, iuris et pote- statis premissarum in ducibus Saxonie laycis per iamdictam veram legittimam lineam paternalem ex ipso domino Rudolfo moderno duce Saxonied descendentibus perpetuis debeat temporibus observari, ea tamen condicione, ut, si prefatum laycum seniorem, relictis heredibus masculini sexus defectum etatis patientibus, mori contingeret, tunc frater senior eiusdem filii senioris in principatu, voce, iure et potestate predictis et in omnibus aliis tutor et administrator existat, donec etatem decem et octo annorum expleverit, quam etatem idem domi- nus noster dominus imperator auctoritate imperiali legittimam fore statuit et decrevit, qua consecuta sibi dignitatem, prin- cipatum vocemque ius et potestatem huiusmodi et omniae ab ipsis dependentia teneatur protinus assignare. In cuius rei testimonium sigillum nostrum presentibus est appensum. Datum Nürembergef sabbato quod fuit in crastino circum- cisionis Domini anno eiusdem Domini MCCCLVI. Das Original ist anscheinend verloren. Für die Herstellung des vorstehenden Textes wurden benutzt: 1. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 4 im Kreisarchiv zu Würz- burg, f. 168—169 nach Abschrift Weizsäckers; 2. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 3, ebendas., f. 318'—319' nach Kollation Weizsäckers; 3. Druck bei Gudenus, Codex dipl. Mogunt. III, p. 396 sqq. Eine fast wörtlich gleichlautende Urkunde stellte Ludwig der Römer am 8. Januar aus, Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden (B); zwei stärker abweichende der Erzbischöfe von Trier (T) und Köln (C) vom 8. und 9. Januar s. unten Nr. 24. b) filio (ftatt similiter) 3. a) existente 3. c) elegendi 1. 2. d) statt moderno — Saxonie Lücke in 3. e) alia fügt hinzu 3. f) Nurem- berg 3.
Strana 86
80 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 20. Erzbischof Gerlach von Mainz beurkundet und bestätigt die dem Böhmenkönig von dem Kaiser und den Kurfürsten zu- erkannten Rechte. — Nürnberg (356, Januar 7. Nos Gerlacus Dei gracia sancte Moguntinensis sedis archiepiscopus sacri Romani imperii per Germaniam archi- cancellarius omnibus in perpetuum. (VIII) Cum per recolende memorie divos Romanorum impera- tores et reges illustribus quondam Boemie regibus clare memorie ac regno Boemie et eiusdem regni corone olim concessum fuerit et indultum sitque in eodem regno a tempore, cuius contrarii hodie non extat memoria, consuetudine laudabili inconvulse servata diu- turnitate temporum et prescripta moribus utencium sine contra- diccionis aut interrupcionis obstaculo introductum, quod nullus prin- ceps, baro, nobilis, miles, cliens, civis, burgensis, nulla denique persona eiusdem regni et pertinenciarum eius ubicumque consisten- cium, cuiuscumque status, dignitatis, preminencie vel condicionis existat, ad cuiuscumque actoris instanciam extra regnum ipsum ad quodcumque tribunal seu alterius preterquam regis Boemie et iudi- cum regalis curie sue iudicium citari potuerit seu trahi vel vocari debeat perpetuis inantea temporibus sive possit; cumque serenis- simus ac invictissimus princeps dominus dominus Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex illustris dominus noster graciosus privilegium, consuetudinem et indultum huiusmodi impe- riali auctoritate et de plenitudine imperatorie potestatis innovans et confirmans duxerit statuendum, ut, si quispiam predictorum, puta princeps, baro, nobilis, miles, cliens, civis, burgensis seu rusticus aut alia quecumque persona premissa ad cuiuscumque tribunal extra regnum predictum Boemie in quacumque causa criminali, civili vel mixta seu super quocumque negocio citatus fuerit quocumque tempore vel citata, comparere vel in iudicio respondere minime teneatur, sique adversus huiusmodi non comparentes vel non com- parentem a quocumque iudice extraneo extra regnum ipsum Boemie constituto iudicialiter procedi, processus fieri seu sentencias inter- locutorias vel diffinitivas, unam vel plures, in quibuscumque pre- nominatis causis sive negociis quovis modo ferri et promulgari contigerit, eadem auctoritate et potestate citaciones, precepta, pro-
80 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 20. Erzbischof Gerlach von Mainz beurkundet und bestätigt die dem Böhmenkönig von dem Kaiser und den Kurfürsten zu- erkannten Rechte. — Nürnberg (356, Januar 7. Nos Gerlacus Dei gracia sancte Moguntinensis sedis archiepiscopus sacri Romani imperii per Germaniam archi- cancellarius omnibus in perpetuum. (VIII) Cum per recolende memorie divos Romanorum impera- tores et reges illustribus quondam Boemie regibus clare memorie ac regno Boemie et eiusdem regni corone olim concessum fuerit et indultum sitque in eodem regno a tempore, cuius contrarii hodie non extat memoria, consuetudine laudabili inconvulse servata diu- turnitate temporum et prescripta moribus utencium sine contra- diccionis aut interrupcionis obstaculo introductum, quod nullus prin- ceps, baro, nobilis, miles, cliens, civis, burgensis, nulla denique persona eiusdem regni et pertinenciarum eius ubicumque consisten- cium, cuiuscumque status, dignitatis, preminencie vel condicionis existat, ad cuiuscumque actoris instanciam extra regnum ipsum ad quodcumque tribunal seu alterius preterquam regis Boemie et iudi- cum regalis curie sue iudicium citari potuerit seu trahi vel vocari debeat perpetuis inantea temporibus sive possit; cumque serenis- simus ac invictissimus princeps dominus dominus Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex illustris dominus noster graciosus privilegium, consuetudinem et indultum huiusmodi impe- riali auctoritate et de plenitudine imperatorie potestatis innovans et confirmans duxerit statuendum, ut, si quispiam predictorum, puta princeps, baro, nobilis, miles, cliens, civis, burgensis seu rusticus aut alia quecumque persona premissa ad cuiuscumque tribunal extra regnum predictum Boemie in quacumque causa criminali, civili vel mixta seu super quocumque negocio citatus fuerit quocumque tempore vel citata, comparere vel in iudicio respondere minime teneatur, sique adversus huiusmodi non comparentes vel non com- parentem a quocumque iudice extraneo extra regnum ipsum Boemie constituto iudicialiter procedi, processus fieri seu sentencias inter- locutorias vel diffinitivas, unam vel plures, in quibuscumque pre- nominatis causis sive negociis quovis modo ferri et promulgari contigerit, eadem auctoritate et potestate citaciones, precepta, pro-
Strana 87
II, 2.) Urkunden, Nr. 20. 87 cessus et sentencias huiusmodi neenon execuciones et omnia ex eis vel aliquo eorum quovis modo secuta irritaverit penitus et cassarit. Adiciendo expresse et auctoritate simili decernendo, ut quemadmodum in predicto regno Boemie a tempore, cuius contrarii non habetur memoria, iugiter observatum existit, ita nulli prorsus principi, baroni, nobili, militi, clienti, civi, burgensi seu rustico, nulli demum persone seu incole regni Boemie sepedicti, cuiuscumque status, pre- minencie, dignitatis vel condicionis existant vel existat, a quibus- cumque processibus, sentenciis interlocutoriis vel definitivis sive preceptis regis Boemie aut iudicuma curie sue necnon execucioni- bus eorumdem contra se in regali iudicio seu coram regis, regni et curie predictorum iudicibus factis, latis vel habitis vel ferendis inantea seu fiendis ad quodcumque aliud iudicium liceat appellare, provocaciones quoque seu appellaciones huiusmodi, si quas contra hoc interponi contigerit, eo ipso viribus non subsistere et appel- lantes ipsos penam perdicionis causarum ipso facto statuens incur- risse. (IX) Neenon auctoritate imperiali et de certa sua sciencia declaraverit, quod ipse et omnes successores sui Boemie reges uni- versas auri et argenti fodinas atque mineras stanni, cupri, ferri, plumbi et alterius cuiuscumque generis metalli et eciam salis tam inventas quam inveniendas imposterum quibuscumque temporibus in regno suo Boemie predicto ac terris, dominiis, territoriis et districtibus eidem regno subiectis et omnibus pertinenciis suis tenere iuste possint et potuerint in preterito et legittime possidere necnon Iudeos iusto titulo habuisse et habere et thelonea a pre- terito instituta seu indicta percipere et nova racionabiliter insti- tuere potuisse et posse, (X) necnon monetas auri et argenti in omni loco et parte regni sui Boemie predicti et subditarum ei terrarum ac pertinenciarum, ubi ipse, heredes aut successores sui Boemie reges decreverint ipsisque placuerit, cudi facere et man- dare sub omnibus modo et forma in predicto regno Boemie circa talia consuetis usque ad hec tempora laudabiliter observari, quodque virtute imperialis edicti et consuetudine diucius intro- ducta liceat Boemie regibus perpetuo tempore a quibuscumque principibus, magnatibus, comitibus ac personis aliis quascumque terras, castra, possessiones, predia sive bona emere, comparare, in donum vel donacionem ex quacumque causa aut in obligacionem a) iudicium Or.
II, 2.) Urkunden, Nr. 20. 87 cessus et sentencias huiusmodi neenon execuciones et omnia ex eis vel aliquo eorum quovis modo secuta irritaverit penitus et cassarit. Adiciendo expresse et auctoritate simili decernendo, ut quemadmodum in predicto regno Boemie a tempore, cuius contrarii non habetur memoria, iugiter observatum existit, ita nulli prorsus principi, baroni, nobili, militi, clienti, civi, burgensi seu rustico, nulli demum persone seu incole regni Boemie sepedicti, cuiuscumque status, pre- minencie, dignitatis vel condicionis existant vel existat, a quibus- cumque processibus, sentenciis interlocutoriis vel definitivis sive preceptis regis Boemie aut iudicuma curie sue necnon execucioni- bus eorumdem contra se in regali iudicio seu coram regis, regni et curie predictorum iudicibus factis, latis vel habitis vel ferendis inantea seu fiendis ad quodcumque aliud iudicium liceat appellare, provocaciones quoque seu appellaciones huiusmodi, si quas contra hoc interponi contigerit, eo ipso viribus non subsistere et appel- lantes ipsos penam perdicionis causarum ipso facto statuens incur- risse. (IX) Neenon auctoritate imperiali et de certa sua sciencia declaraverit, quod ipse et omnes successores sui Boemie reges uni- versas auri et argenti fodinas atque mineras stanni, cupri, ferri, plumbi et alterius cuiuscumque generis metalli et eciam salis tam inventas quam inveniendas imposterum quibuscumque temporibus in regno suo Boemie predicto ac terris, dominiis, territoriis et districtibus eidem regno subiectis et omnibus pertinenciis suis tenere iuste possint et potuerint in preterito et legittime possidere necnon Iudeos iusto titulo habuisse et habere et thelonea a pre- terito instituta seu indicta percipere et nova racionabiliter insti- tuere potuisse et posse, (X) necnon monetas auri et argenti in omni loco et parte regni sui Boemie predicti et subditarum ei terrarum ac pertinenciarum, ubi ipse, heredes aut successores sui Boemie reges decreverint ipsisque placuerit, cudi facere et man- dare sub omnibus modo et forma in predicto regno Boemie circa talia consuetis usque ad hec tempora laudabiliter observari, quodque virtute imperialis edicti et consuetudine diucius intro- ducta liceat Boemie regibus perpetuo tempore a quibuscumque principibus, magnatibus, comitibus ac personis aliis quascumque terras, castra, possessiones, predia sive bona emere, comparare, in donum vel donacionem ex quacumque causa aut in obligacionem a) iudicium Or.
Strana 88
88 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. recipere sub talium terrarum, castrorum, possessionum, prediorum seu bonorum condicione consueta, ut videlicet propria recipiantur vel comparentur propria, libera velud libera et ea, que dependent in feodum, similiter emantur in feodum seu donata ac comparata taliter teneantur, ita tamen, quod ipsi reges Boemie de hiis, que hoc modo comparaverint vel receperint et regno Boemie applicanda duxerint, ad consueta et debita iura de talibus sacro explenda et reddenda imperio perpetuo sint astricti, sicut in forma constitu- cionum predicti domini nostri imperatoris, quas desuper nostro et aliorum electorum principum consilio edidisse dinoscitur. plenius est expressum. Nos igitur premissa omnia et eorum quodlibet, sicut in solempnis curie Nurembergensis celebra- cione in commune consilium nobiscum et cum ceteris prin- cipibus coelectoribus nostris habitum per ipsum dominum nostrum dominum imperatorem deducta multoque studio ventilata et racionabilia fuerint iudicata, recognoscimus de nostro consilio et pleno processisse consensu ratificantes ad rata omnia et singula habentes et grata nostrum eis beni- volum adhibemus ex certa sciencia consensum pariter et assensum. In cuius rei testimonium presentes literas fieri et nostri sigilli appensione fecimus comuniri. Datum Nuremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, in crastino epiphanie eiusdem. Original im Haus=, Hof= und Staatsarchiv zu Wien. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Siegel fehlt. — In vorstehendem Drucke sind die im wesentlichen mit c. VIII—X der Goldenen Bulle über- einstimmenden Teile durch kleinere Schrift bezeichnet. Die Kapitelzahlen sind in runden Klammern eingefügt. — Gedruckt nach alten Abschriften: MI. Goldaft, De Bohemiae regni iuribus ac privilegiis commentarii, Frankfurt 1627, App. S. 78 ff.; 2. Aufl. 17(9, App. §. 98 f.; B. Balbinus, Miscellanea historica regni Bohemiae, Decadis I lib. VIII, Prag 1688, S. 64 ff.; Lünig, Reichsarchin VI, 2, S. 42; Codex dipl. et epist. Moraviae IX, Brünn 1875, Nr. 1, S. I f. — Böhmer-Huber, Reichs- sachen Nr. 259. 21. Karl IV. beurkundet als König von Böhmen ein von ihm und den übrigen Kurfürsten gefundenes Weistun über die Zu- lassung des Ofalzgrafen Ruprecht des Alteren zu allen Reichs- handlungen der Kurfürsten und über die Untrennbarkeit seiner Kurwürde von der Ofalz. — Nürnberg 1556, Januar 7.
88 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. recipere sub talium terrarum, castrorum, possessionum, prediorum seu bonorum condicione consueta, ut videlicet propria recipiantur vel comparentur propria, libera velud libera et ea, que dependent in feodum, similiter emantur in feodum seu donata ac comparata taliter teneantur, ita tamen, quod ipsi reges Boemie de hiis, que hoc modo comparaverint vel receperint et regno Boemie applicanda duxerint, ad consueta et debita iura de talibus sacro explenda et reddenda imperio perpetuo sint astricti, sicut in forma constitu- cionum predicti domini nostri imperatoris, quas desuper nostro et aliorum electorum principum consilio edidisse dinoscitur. plenius est expressum. Nos igitur premissa omnia et eorum quodlibet, sicut in solempnis curie Nurembergensis celebra- cione in commune consilium nobiscum et cum ceteris prin- cipibus coelectoribus nostris habitum per ipsum dominum nostrum dominum imperatorem deducta multoque studio ventilata et racionabilia fuerint iudicata, recognoscimus de nostro consilio et pleno processisse consensu ratificantes ad rata omnia et singula habentes et grata nostrum eis beni- volum adhibemus ex certa sciencia consensum pariter et assensum. In cuius rei testimonium presentes literas fieri et nostri sigilli appensione fecimus comuniri. Datum Nuremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, in crastino epiphanie eiusdem. Original im Haus=, Hof= und Staatsarchiv zu Wien. Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift. Siegel fehlt. — In vorstehendem Drucke sind die im wesentlichen mit c. VIII—X der Goldenen Bulle über- einstimmenden Teile durch kleinere Schrift bezeichnet. Die Kapitelzahlen sind in runden Klammern eingefügt. — Gedruckt nach alten Abschriften: MI. Goldaft, De Bohemiae regni iuribus ac privilegiis commentarii, Frankfurt 1627, App. S. 78 ff.; 2. Aufl. 17(9, App. §. 98 f.; B. Balbinus, Miscellanea historica regni Bohemiae, Decadis I lib. VIII, Prag 1688, S. 64 ff.; Lünig, Reichsarchin VI, 2, S. 42; Codex dipl. et epist. Moraviae IX, Brünn 1875, Nr. 1, S. I f. — Böhmer-Huber, Reichs- sachen Nr. 259. 21. Karl IV. beurkundet als König von Böhmen ein von ihm und den übrigen Kurfürsten gefundenes Weistun über die Zu- lassung des Ofalzgrafen Ruprecht des Alteren zu allen Reichs- handlungen der Kurfürsten und über die Untrennbarkeit seiner Kurwürde von der Ofalz. — Nürnberg 1556, Januar 7.
Strana 89
II, 2.] Urkunden, Nr. 20. 21. 89 Nos Karolus dei gracia Romanorum imperator semper augustus et Bohemie rex recognoscimus publice per presentes et notificamus cunctis ipsam intuentibus seu legi audientibus, quod nos cum omnibus principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus et ipsi nobiscum voluntate communi et unani- miter in imperiali nostra curia Nurenbergea deliberavimus et concordavimusb et cum iure et sententia invenimus, invenimus, declaramus et pronunciamus pro iure tamquam rex Bohemie, sacri Romani imperii archipincerna et coelector prefatorum principum: ex quo magnificus Rupertus senior comes pala- tinus Reni sacri Romani imperii archidapifer et dux Bavarie est in possessione vocis et electionis in electione Romanorum regis futuri imperatoris et etiam in possessione et dominio seu usu habet principatum Palatinatus, archidapiferiam, terras, vasallagia cum omnibus pertinentiis, super quibus electio et vox comitatus palatini Reni fundata est, sicut hoc nobis et omnibus principibus prefatis et cuilibet liquidum est et notum sine hesitatione quacumque, quod merito dictus Rupertus admittendus est, et nos ipsum de iure admisimus et admittere volumus et debemus ad quaslibet causas et ad omnia facta, que nos et antefati nostri coelectores tractabimus vel facimus pro honore et utilitate sacri Romanid imperii et eius fidelium subditorum omnimode, sicut de iure et de honesta laudabili consuetudine comes palatinus Reni archidapifer sacri imperii et princeps elector merito admitti debet. Etiam invenimus et pronunciamus tamquam ius et pro iure, si ita contingeret, quod aliquis antedictum ducem Rupertum pro eisdem electione et voce electionis Romani regis futuri imperatoris impetere vellet, quod huiusmodi impetitionem facere non possete nec deberet, nisi prius impeteret principatum et terras prenarrati Palatinatus, archidapiferiam, seu officium dapiferie, vasallagia et quidquid ad huiusmodi Palatinatum pertinet et eam opti- neats, sieut iuris est; quia nos cum iure et per sententiam invenimus, quod electio et vox super principatum et super terras Palatinatus et super archidapiferiam taliter fundate sunt, quod unum sine alio persistere non potest, sed oportet b) et con- e) possit nec a) Nurenbergie 1; Nurenbergae 2; Nürnbergae 3. c) Romani 1. d) fehlt 1. cordavimus fehlt 1. f) feblt 1. g) obtineat 2. 3. debeat 1.
II, 2.] Urkunden, Nr. 20. 21. 89 Nos Karolus dei gracia Romanorum imperator semper augustus et Bohemie rex recognoscimus publice per presentes et notificamus cunctis ipsam intuentibus seu legi audientibus, quod nos cum omnibus principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus et ipsi nobiscum voluntate communi et unani- miter in imperiali nostra curia Nurenbergea deliberavimus et concordavimusb et cum iure et sententia invenimus, invenimus, declaramus et pronunciamus pro iure tamquam rex Bohemie, sacri Romani imperii archipincerna et coelector prefatorum principum: ex quo magnificus Rupertus senior comes pala- tinus Reni sacri Romani imperii archidapifer et dux Bavarie est in possessione vocis et electionis in electione Romanorum regis futuri imperatoris et etiam in possessione et dominio seu usu habet principatum Palatinatus, archidapiferiam, terras, vasallagia cum omnibus pertinentiis, super quibus electio et vox comitatus palatini Reni fundata est, sicut hoc nobis et omnibus principibus prefatis et cuilibet liquidum est et notum sine hesitatione quacumque, quod merito dictus Rupertus admittendus est, et nos ipsum de iure admisimus et admittere volumus et debemus ad quaslibet causas et ad omnia facta, que nos et antefati nostri coelectores tractabimus vel facimus pro honore et utilitate sacri Romanid imperii et eius fidelium subditorum omnimode, sicut de iure et de honesta laudabili consuetudine comes palatinus Reni archidapifer sacri imperii et princeps elector merito admitti debet. Etiam invenimus et pronunciamus tamquam ius et pro iure, si ita contingeret, quod aliquis antedictum ducem Rupertum pro eisdem electione et voce electionis Romani regis futuri imperatoris impetere vellet, quod huiusmodi impetitionem facere non possete nec deberet, nisi prius impeteret principatum et terras prenarrati Palatinatus, archidapiferiam, seu officium dapiferie, vasallagia et quidquid ad huiusmodi Palatinatum pertinet et eam opti- neats, sieut iuris est; quia nos cum iure et per sententiam invenimus, quod electio et vox super principatum et super terras Palatinatus et super archidapiferiam taliter fundate sunt, quod unum sine alio persistere non potest, sed oportet b) et con- e) possit nec a) Nurenbergie 1; Nurenbergae 2; Nürnbergae 3. c) Romani 1. d) fehlt 1. cordavimus fehlt 1. f) feblt 1. g) obtineat 2. 3. debeat 1.
Strana 90
9O Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. II, 2. ea simul in omni impetitione tam in dampno quam in lucro inseparabiliter permanere. Harum testimonio literarum nostro imperiali sigillo sigillatarum. Datum Nurenbergiea anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, quinta feria post epiphanias Domini, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Für die Herstellung des vorstehenden Textes wurden benutzt: 1. Notariatsinstrument vom 4. Oktober (379 im Geheimen Staatsarchiv zu München nach einer von der Archivdirektion mitgeteilten Abschrift; 2. Druck bei Goldast, Collectio constitutionum imperialium, Frank- furt (615, S. 351; 3. beglaubigte Abschrift vom 4. Mai 1696, welche bei dem Original der deutschen Ansfertigung im Geheimen Staatsarchiv zu München liegt, nach einer von der Archivdirektion mitgeteilten Ver- gleichung. — Goldast fügt binzu: Simili per omnia tenore litteras suas ediderunt electores. — Böhmer-Huber Nr. 2380, Reg. d. Ofalzar. Nr. 2926. 22. Herzog Rudolf der Jüngere von Sachsen beurkundet ein von ihm und den übrigen Kurfürsten gefundenes Weistum über die Zulassung des Markgrafen Ludwig des Römers zu allen Reichshandlungen der Kurfürsten und über die Untrennbarkeit seiner Kurwürde von der Mark Brandenburg. Nürnberg 1356, Januar 7. Wir Rudolf der Jûnger von Gods gnaden hertzog zû Sachsen des heiligen Rômichssen richs ôberster marschalk bekennen offenbar mit diesem briefe und tûn kûnt allen den, die yn sehen oder hôren lesen, daz wir mit allen kürfürsten. geistlichin und werltlichin, und sie mit uns mit gemeynen willen und eynmünteclichin in des allerdûrchlüchtigesten fürsten unsers herren hern Karels des Rômichssen keysers zû allen ziten merer des richs und kûneges zů Behem keyser- lichen hofe zû Nürenberg zû rad worden und ûber eyn kûmen sint und mit recht und urteyl fünden haben und sprechen für eyn recht als eyn hertzog zů Sachsen und des heiligen Rômichssen richs ôberster marschalk und eyn mitkurfürste der egenanten fürsten: sint demmal daz der hochgeborn her Lud(ewig) der Rômer marggrafe zû Brandenburg und zû a) Nurmbergiae 2. 3. b) epiphaniam 1.
9O Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. II, 2. ea simul in omni impetitione tam in dampno quam in lucro inseparabiliter permanere. Harum testimonio literarum nostro imperiali sigillo sigillatarum. Datum Nurenbergiea anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, quinta feria post epiphanias Domini, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Für die Herstellung des vorstehenden Textes wurden benutzt: 1. Notariatsinstrument vom 4. Oktober (379 im Geheimen Staatsarchiv zu München nach einer von der Archivdirektion mitgeteilten Abschrift; 2. Druck bei Goldast, Collectio constitutionum imperialium, Frank- furt (615, S. 351; 3. beglaubigte Abschrift vom 4. Mai 1696, welche bei dem Original der deutschen Ansfertigung im Geheimen Staatsarchiv zu München liegt, nach einer von der Archivdirektion mitgeteilten Ver- gleichung. — Goldast fügt binzu: Simili per omnia tenore litteras suas ediderunt electores. — Böhmer-Huber Nr. 2380, Reg. d. Ofalzar. Nr. 2926. 22. Herzog Rudolf der Jüngere von Sachsen beurkundet ein von ihm und den übrigen Kurfürsten gefundenes Weistum über die Zulassung des Markgrafen Ludwig des Römers zu allen Reichshandlungen der Kurfürsten und über die Untrennbarkeit seiner Kurwürde von der Mark Brandenburg. Nürnberg 1356, Januar 7. Wir Rudolf der Jûnger von Gods gnaden hertzog zû Sachsen des heiligen Rômichssen richs ôberster marschalk bekennen offenbar mit diesem briefe und tûn kûnt allen den, die yn sehen oder hôren lesen, daz wir mit allen kürfürsten. geistlichin und werltlichin, und sie mit uns mit gemeynen willen und eynmünteclichin in des allerdûrchlüchtigesten fürsten unsers herren hern Karels des Rômichssen keysers zû allen ziten merer des richs und kûneges zů Behem keyser- lichen hofe zû Nürenberg zû rad worden und ûber eyn kûmen sint und mit recht und urteyl fünden haben und sprechen für eyn recht als eyn hertzog zů Sachsen und des heiligen Rômichssen richs ôberster marschalk und eyn mitkurfürste der egenanten fürsten: sint demmal daz der hochgeborn her Lud(ewig) der Rômer marggrafe zû Brandenburg und zû a) Nurmbergiae 2. 3. b) epiphaniam 1.
Strana 91
II, 2.] Urkunden, Nr. 21. 22. 91 Lusitz des heiligen Rômichssen richs ôberstena kamerere phallentzgrafen by Ryn und hertzog in Beyern, unser lyeber ôme und frûnt, .. yn gewer ist der stymme und der kûre an der wal eyns Rômichssen kûneges eyns künftigen keysers und auch in besitzünghe und in gewer hat daz fürstentům der marke zû Brandenburg und zů Lûsitz, daz kamer ampt. die lande, manschaft und alle zûgehôrûnghe, dar uffe die kûre und die stymme eyns marggrafen zů Brandenburg und zû Lüsitz begrûntvestiget ist, als daz uns und den egenanten fürsten allen und meynlichen wiczzentlich ist und offenbar ane allen zwyvel, daz man yn billichen und nyemand anders. die wyle er lebt, zû lazzen sol und wir yn dûrch recht zû lazzen haben und auch zû lazzen wellen und sullen zû allen sachen und zû allen dinghen, die auch wir und die egenanten unser mitkûrfürsten an griffen zû eren und nûtzen des heiligen richs und des richs getrûwen undertan, in alle der wyese, als man dûrch recht und dûrch erwerig lôblich gewonheit eynen marggrafen zû Branden(burg) und zû Lûsitz ôbersten kamerer des heiligen Rômichssen richs und eynen kůrfürsten billichin tûn sol. Auch vynden und sprechen wir zû eynem rechten: quem ez zû sûlchen schûlden, daz yemant den vorgenanten marggrafen Lud(ewigen) den Rômer, unsern lieben ôheym, um die selben kûre und stymme an der wal eyns Rômichssen kûneges eyns kûnftigen keysers ansprechen wôlde, daz er die selben ansprache nicht getûn mag oder sûlle, er spreche danne an daz fürstentûm und die land der egenanten marke zu Brandenburg und zû Lûsitz, daz kamer ampt und die manschaft, und waz dar zû gehôrt, und gewynne yme die an als recht ist ; wanne wir zû recht und zû urteyl fünden haben, daz die kûre dera stymme uff daz fûrstentûm und uff daz land der marke zu Brandenburg und zû Lûsitz und uff daz egenante kamerampt also gegrüntvestiget sint, daz ir eynes ane daz ander nicht gesin mag, sûnder sie müczzen by eyn- ander in aller ansprache zû verlust und zû gewynne blyeben. Mit urkûnd dits briefs vorsigelt mit unserm insigel, der gegeben ist zu Nürenberg nach Gods gebürt drûtzenhündert jar, dar nach in dem sechs und fûnfzegestem jare, des negsten dûnrztaghes nach dem heiligen ôbersten taghe. a) ſo Or.
II, 2.] Urkunden, Nr. 21. 22. 91 Lusitz des heiligen Rômichssen richs ôberstena kamerere phallentzgrafen by Ryn und hertzog in Beyern, unser lyeber ôme und frûnt, .. yn gewer ist der stymme und der kûre an der wal eyns Rômichssen kûneges eyns künftigen keysers und auch in besitzünghe und in gewer hat daz fürstentům der marke zû Brandenburg und zů Lûsitz, daz kamer ampt. die lande, manschaft und alle zûgehôrûnghe, dar uffe die kûre und die stymme eyns marggrafen zů Brandenburg und zû Lüsitz begrûntvestiget ist, als daz uns und den egenanten fürsten allen und meynlichen wiczzentlich ist und offenbar ane allen zwyvel, daz man yn billichen und nyemand anders. die wyle er lebt, zû lazzen sol und wir yn dûrch recht zû lazzen haben und auch zû lazzen wellen und sullen zû allen sachen und zû allen dinghen, die auch wir und die egenanten unser mitkûrfürsten an griffen zû eren und nûtzen des heiligen richs und des richs getrûwen undertan, in alle der wyese, als man dûrch recht und dûrch erwerig lôblich gewonheit eynen marggrafen zû Branden(burg) und zû Lûsitz ôbersten kamerer des heiligen Rômichssen richs und eynen kůrfürsten billichin tûn sol. Auch vynden und sprechen wir zû eynem rechten: quem ez zû sûlchen schûlden, daz yemant den vorgenanten marggrafen Lud(ewigen) den Rômer, unsern lieben ôheym, um die selben kûre und stymme an der wal eyns Rômichssen kûneges eyns kûnftigen keysers ansprechen wôlde, daz er die selben ansprache nicht getûn mag oder sûlle, er spreche danne an daz fürstentûm und die land der egenanten marke zu Brandenburg und zû Lûsitz, daz kamer ampt und die manschaft, und waz dar zû gehôrt, und gewynne yme die an als recht ist ; wanne wir zû recht und zû urteyl fünden haben, daz die kûre dera stymme uff daz fûrstentûm und uff daz land der marke zu Brandenburg und zû Lûsitz und uff daz egenante kamerampt also gegrüntvestiget sint, daz ir eynes ane daz ander nicht gesin mag, sûnder sie müczzen by eyn- ander in aller ansprache zû verlust und zû gewynne blyeben. Mit urkûnd dits briefs vorsigelt mit unserm insigel, der gegeben ist zu Nürenberg nach Gods gebürt drûtzenhündert jar, dar nach in dem sechs und fûnfzegestem jare, des negsten dûnrztaghes nach dem heiligen ôbersten taghe. a) ſo Or.
Strana 92
92 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. II. 2. Original im Geheimen Staatsarchiv zu Berlin. Nach einer Ab- schrift von F. Kern im Apparate der Mon. Germ. Siegel fehlt. — Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 257. 23. Karl IV. schlägt in Anerkennung der ihm und dem Reiche vom Bischof Johann von Straßburg auf dem Nürnberger Reichstage erwiesenen besonderen Dienste weitere 5000 Gold gulden auf die der Straßburger Kirche zustehende Ofandschaft an Ortenberg, Offenburg, Gengenbach, Celle und der Vogtei in der Mortenau. — Nürnberg 1356, Januar 7. In nomine sancte et individue Trinitatis ;i feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Roman(orum) imperator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Dum condiciones personarum et merita intenta meditacione revolvimus, de benignitate cesarea uni- versis quidem nos in beneficiis exhibendis debitores esse prospicimus. Illis autem ad uberiora prestanda virtutum premia nos sentimus obnoxios, qui fidei sincere immota con- stancia erga sacrum semper claruisse noscuntur imperium. et pro insignibus virtutum operibus a sacro imperio maioribus meruerunt favoribus pre ceteris honorari. Hinc est, quod ven(erabilis) Iohannis Argentinen(sis) episcopi, principis, con- sang(uinei) et consiliarii nostri dilecti, varia probitatis merita ac gratissima pure fidelitatis obsequia, quibus idem celsitu- dini nostre placuit et placere non desinit, incessanter gracio- sius advertentes ac pensantes etiam non modica expensarum et sumptuum onera, que dictus episcopus sufferre non dubi- tavit presenciam nostram iuxta preceptum nostre celsitudinis accedendo et nobiscumque pro arduis imperii sacri negociis continuando nobisque in imperiali curia nostra in Nuremberg celebrata usque ad finalem eius exitum laboribus multis et sumptibus assistendo, ac propter premissa gratiam sibi et ecclesie sue cupientes de benignitate nobis innata facere specialem, sibi et eidem ecclesie sue in quinque milibus flor(enorum) auri boni et legalis ponderis pretextu laborum et expensarum suarum huiusmodi voluimus et de certa sciencia volumus racionabiliter ex certa sciencia obligari. Et
92 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. II. 2. Original im Geheimen Staatsarchiv zu Berlin. Nach einer Ab- schrift von F. Kern im Apparate der Mon. Germ. Siegel fehlt. — Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 257. 23. Karl IV. schlägt in Anerkennung der ihm und dem Reiche vom Bischof Johann von Straßburg auf dem Nürnberger Reichstage erwiesenen besonderen Dienste weitere 5000 Gold gulden auf die der Straßburger Kirche zustehende Ofandschaft an Ortenberg, Offenburg, Gengenbach, Celle und der Vogtei in der Mortenau. — Nürnberg 1356, Januar 7. In nomine sancte et individue Trinitatis ;i feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Roman(orum) imperator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Dum condiciones personarum et merita intenta meditacione revolvimus, de benignitate cesarea uni- versis quidem nos in beneficiis exhibendis debitores esse prospicimus. Illis autem ad uberiora prestanda virtutum premia nos sentimus obnoxios, qui fidei sincere immota con- stancia erga sacrum semper claruisse noscuntur imperium. et pro insignibus virtutum operibus a sacro imperio maioribus meruerunt favoribus pre ceteris honorari. Hinc est, quod ven(erabilis) Iohannis Argentinen(sis) episcopi, principis, con- sang(uinei) et consiliarii nostri dilecti, varia probitatis merita ac gratissima pure fidelitatis obsequia, quibus idem celsitu- dini nostre placuit et placere non desinit, incessanter gracio- sius advertentes ac pensantes etiam non modica expensarum et sumptuum onera, que dictus episcopus sufferre non dubi- tavit presenciam nostram iuxta preceptum nostre celsitudinis accedendo et nobiscumque pro arduis imperii sacri negociis continuando nobisque in imperiali curia nostra in Nuremberg celebrata usque ad finalem eius exitum laboribus multis et sumptibus assistendo, ac propter premissa gratiam sibi et ecclesie sue cupientes de benignitate nobis innata facere specialem, sibi et eidem ecclesie sue in quinque milibus flor(enorum) auri boni et legalis ponderis pretextu laborum et expensarum suarum huiusmodi voluimus et de certa sciencia volumus racionabiliter ex certa sciencia obligari. Et
Strana 93
II, 2. Urkunden, Nr. 23. 93 quia iam dudum bone memorie Bertoldo quondam Argen- t(inensi) episcopo predecessori suo et Argentinen(si) capitulo de speciali gratia auctoritate Roman(a) regia, qua tunc tem- poris fungebamur, plenam licenciam et liberam potestatem indulsimus ad sacri imperii utilitatem et commodum singulare, ut infrascriptas municiones et bona, videlicet Ortemberg, Offemburg. Gengembach, Cellam et advocaciam Mortenowe cum fructibus, iuribus, utilitatibus, dominiis, proventibus et pertinenciis suis ac iurisdicionibus universis, quibuscumque possint vel consueverint vocabulis appellari, a spectabili(bu)s Fridrico et Rudolfo marchionibus de Baden pro nongentis marcis puri argenti et legalis ponderis possent exolvere, sicut ipsi ea in summis eisdem totaliter exolverunt; ac demum de maturo consilio predictis Bertoldo quondam episcopo et capitulo Argentinen(sibus) quinque milia floren(orum) auri et ponderis eorumdem, in quibus eis propter multa grata servicia tam utiliter quam fideliter nobis et sacro imperio per ipsos exhibita racionabiliter obligati fuimus, supperaddend(o) duxi- mus graciose: ideoque auctoritate imperiali presentibus ex certa sciencia decernimus vel pocius declaramus seu meliori forma et modo, quibus possumus, ordinamus, ut Argentinen- (sis) episcopus, qui est et qui fuerit pro tempore, ac eius capitulum antedictum municiones et bona prefata cum omni- bus et singulis eorum pertinenciis, dominiis, iuribus ac iuris- dicionibus antedictis ultra summam nongentorum floren(orum) predictorum, in quibus ipsos ea exolvere benigne permisimus, ac etiam ultra illam quinque milium floren(orum) summam, quam, ut premittitur, eis superaddendam duximus, prout in prioribus litteris nostris super hoc editis regio vel imperiali sigillis nostris signatis clarius est expressum, teneant, habeant et possideant, etiam in hac ultima quinque milium florenorum summa a nobis et a sacro imperio nomine et titulo veri et iusti pignoris rite ac racionabiliter obligata et eciam obligatas sub omni modo et forma, quibus et sicut eadem omnia et eorum quodlibet virtute forme et continencie priorum nostra- rum regalium vel imperialium litterarum, de quibus pre- mittitur, possidere potuerunt seu possunt inantea et tenere. Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Roman(orum) imperatoris invictissimi et gloriosissimi Boemie
II, 2. Urkunden, Nr. 23. 93 quia iam dudum bone memorie Bertoldo quondam Argen- t(inensi) episcopo predecessori suo et Argentinen(si) capitulo de speciali gratia auctoritate Roman(a) regia, qua tunc tem- poris fungebamur, plenam licenciam et liberam potestatem indulsimus ad sacri imperii utilitatem et commodum singulare, ut infrascriptas municiones et bona, videlicet Ortemberg, Offemburg. Gengembach, Cellam et advocaciam Mortenowe cum fructibus, iuribus, utilitatibus, dominiis, proventibus et pertinenciis suis ac iurisdicionibus universis, quibuscumque possint vel consueverint vocabulis appellari, a spectabili(bu)s Fridrico et Rudolfo marchionibus de Baden pro nongentis marcis puri argenti et legalis ponderis possent exolvere, sicut ipsi ea in summis eisdem totaliter exolverunt; ac demum de maturo consilio predictis Bertoldo quondam episcopo et capitulo Argentinen(sibus) quinque milia floren(orum) auri et ponderis eorumdem, in quibus eis propter multa grata servicia tam utiliter quam fideliter nobis et sacro imperio per ipsos exhibita racionabiliter obligati fuimus, supperaddend(o) duxi- mus graciose: ideoque auctoritate imperiali presentibus ex certa sciencia decernimus vel pocius declaramus seu meliori forma et modo, quibus possumus, ordinamus, ut Argentinen- (sis) episcopus, qui est et qui fuerit pro tempore, ac eius capitulum antedictum municiones et bona prefata cum omni- bus et singulis eorum pertinenciis, dominiis, iuribus ac iuris- dicionibus antedictis ultra summam nongentorum floren(orum) predictorum, in quibus ipsos ea exolvere benigne permisimus, ac etiam ultra illam quinque milium floren(orum) summam, quam, ut premittitur, eis superaddendam duximus, prout in prioribus litteris nostris super hoc editis regio vel imperiali sigillis nostris signatis clarius est expressum, teneant, habeant et possideant, etiam in hac ultima quinque milium florenorum summa a nobis et a sacro imperio nomine et titulo veri et iusti pignoris rite ac racionabiliter obligata et eciam obligatas sub omni modo et forma, quibus et sicut eadem omnia et eorum quodlibet virtute forme et continencie priorum nostra- rum regalium vel imperialium litterarum, de quibus pre- mittitur, possidere potuerunt seu possunt inantea et tenere. Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Roman(orum) imperatoris invictissimi et gloriosissimi Boemie
Strana 94
94 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. regis.i Testes huius rei sunt vener(abi)les Gerlacus Mogun- tin(ensis) sacri imperii per Germaniam, Wilhelmus Colonien- (sis) eiusdem imperii per Italiam et Boemundus Treveren(sis) predicti imperii per Galliam et regnum Arelaten(se) eccle- siarum archiepiscopi et archicancellarii et illustres Rupertus senior comes Palatin(us) Reni sacri imperii archidapifer, Rudolfus dux Saxon(ie) eiusdem imperii archimarescallus necnon Ludouicus dictus Romanus marchio Brandembur- g(e)n(sis) et Lusacie predicti imperii archicamerarius, comes Palatinus Reni et dux Bauarie et aliorum principum, comi- tum, baronum et nobilium multitudo. Presencium sub nostre imperialis maiestatis sigillo testimonio litterarum. Dat(um) Nuremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinqua- gesimo sexto, non(a) indicc(ione), VII.° Idus Ianuarii, regno- rum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Original im General-Landes-Archiv zu Karlsruhe. Nach Abschrift von R. Lüdicke im Apparat der Mon. Germ. Von der Besiegelung sind nur noch einige gelbe Seidenschnüre erhalten. Auf der Rückseite oben: R; unten rechts: XLV R. et coll. (Entsprechende Ziffern: XLVI und XLVIII, mit dem gleichen Vermerk: R. et coll. finden sich auch auf den beiden in der Anmerkung angeführten Urkunden.) — Böhmer-Huber Nr. 6863. Anmerkung: Über denselben Gegenstand stellte Karl IV. dem Bischof Johann in den folgenden Tagen noch zwei weitere Urkunden aus, deren Originale sich ebenfalls im Karlsruher Archiv befinden: a. Nürnberg 1356, Januar 8, Böhmer-Huber Nr. 2390. Diese ent hält im Gegensatze zu vorstehender Urkunde eine Bestätigung der Pfand- schaft und der früher anf dieselbe geschlagenen Pfandsummen von 900 Mark Silber, 4000 Pfund Heller und der (in vorstehender Urkunde irrtümlich un erwähnt gebliebenen) 2mal 5000 Gulden, während die neuerdings dazu geschlagenen 5000 Gulden nur nebenbei noch einmal erwähnt werden. b. Nürnberg 1356, Januar 9, Böhmer-Huber Nr. 2391. Karl IV. gibt als König von Böhmen und Kurfürst seinen Willebrief zu a. Aus dem Inhalt dieser beiden Urkunden ist hervorzuheben, daß sie den Passus über die Teilnahme des Bischofs Johann in folgender von der Urkunde vom 7. Januar abweichenden Fassung enthalten: habito respectu ad multas expensas, quibus ipse propter visita- cionem imperialis curie nostre, quam in Nuremberg celebravimus, et ad cuius celebritatem nostra missione vocatus advenit, et propter multos labores, quos ipse occasione huiusmodi curie non absque nota- bilium expensarum oneribus subiisse dinoscitur.
94 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. regis.i Testes huius rei sunt vener(abi)les Gerlacus Mogun- tin(ensis) sacri imperii per Germaniam, Wilhelmus Colonien- (sis) eiusdem imperii per Italiam et Boemundus Treveren(sis) predicti imperii per Galliam et regnum Arelaten(se) eccle- siarum archiepiscopi et archicancellarii et illustres Rupertus senior comes Palatin(us) Reni sacri imperii archidapifer, Rudolfus dux Saxon(ie) eiusdem imperii archimarescallus necnon Ludouicus dictus Romanus marchio Brandembur- g(e)n(sis) et Lusacie predicti imperii archicamerarius, comes Palatinus Reni et dux Bauarie et aliorum principum, comi- tum, baronum et nobilium multitudo. Presencium sub nostre imperialis maiestatis sigillo testimonio litterarum. Dat(um) Nuremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinqua- gesimo sexto, non(a) indicc(ione), VII.° Idus Ianuarii, regno- rum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Original im General-Landes-Archiv zu Karlsruhe. Nach Abschrift von R. Lüdicke im Apparat der Mon. Germ. Von der Besiegelung sind nur noch einige gelbe Seidenschnüre erhalten. Auf der Rückseite oben: R; unten rechts: XLV R. et coll. (Entsprechende Ziffern: XLVI und XLVIII, mit dem gleichen Vermerk: R. et coll. finden sich auch auf den beiden in der Anmerkung angeführten Urkunden.) — Böhmer-Huber Nr. 6863. Anmerkung: Über denselben Gegenstand stellte Karl IV. dem Bischof Johann in den folgenden Tagen noch zwei weitere Urkunden aus, deren Originale sich ebenfalls im Karlsruher Archiv befinden: a. Nürnberg 1356, Januar 8, Böhmer-Huber Nr. 2390. Diese ent hält im Gegensatze zu vorstehender Urkunde eine Bestätigung der Pfand- schaft und der früher anf dieselbe geschlagenen Pfandsummen von 900 Mark Silber, 4000 Pfund Heller und der (in vorstehender Urkunde irrtümlich un erwähnt gebliebenen) 2mal 5000 Gulden, während die neuerdings dazu geschlagenen 5000 Gulden nur nebenbei noch einmal erwähnt werden. b. Nürnberg 1356, Januar 9, Böhmer-Huber Nr. 2391. Karl IV. gibt als König von Böhmen und Kurfürst seinen Willebrief zu a. Aus dem Inhalt dieser beiden Urkunden ist hervorzuheben, daß sie den Passus über die Teilnahme des Bischofs Johann in folgender von der Urkunde vom 7. Januar abweichenden Fassung enthalten: habito respectu ad multas expensas, quibus ipse propter visita- cionem imperialis curie nostre, quam in Nuremberg celebravimus, et ad cuius celebritatem nostra missione vocatus advenit, et propter multos labores, quos ipse occasione huiusmodi curie non absque nota- bilium expensarum oneribus subiisse dinoscitur.
Strana 95
II, 2.] Urkunden, Nr. 23. 24. 95 24. Erzbischof Boemund von Trier urkundet über die sächsische Kur wie Gerlach von Mainz (oben Nr. [9), unter Hinzufügung von Jusätzen. — Nürnberg (356, Januat 8. Boemundus Dei gracia sancte Treverensis ecclesie archi- episcopus sacri imperii per Galliam et regnum Arelatense archicancellarius. Regimini sancte Treverensis ecclesie — celeberrime memorie gloriosissimum dominum Hein- ricum quondam Romanorum imperatorem, supradicti invictis- simi domini nostri domini Karoli Romanorum imperatoris moderni predecessorem et avum, tune comitem Lucembur- gensem, cum beate memorie domino Baldwino quondam Tre- verense archiepiscopo, inmediato predecessore nostro, et cum aliis principibus coelectoribus illius temporis, ut nobis constat — — Karo- indubie, in Romanorum regem elegit — lum inpresenciarum sacro imperio feliciter presidentem cum prefato quondam predecessore nostro et ceteris coelectoribus, — ut eciam nobis constat de vero, solempniter elegit solempniter coronatus. Scimus eciam et testamur, quod idem dominus dux per prefatum quondam dominum Heinricum imperatorem et hiis temporibus per modernum dominum nostrum dominum Karolum, quorum ipse elegit utrumque necnon per ceteros principes coelectores suos pro principe electore reputatus et habitus, ut existit, et ad omnes actus principi electori competentes absque contradiccione seu quavis questione ad- missus. Nos iuribus In cuius rei testimonium et evidenciam pleniorem presentem litteram nostro sigillo pendenti dedimus communitam. Datum Nuremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, octava die mensis Ianuarii. Original im Haupt-Staatsarchiv zu Dresden nach Abschrift von R. Lüdicke im Apparat der Mon. Germ. Siegel an grün-roter Seiden- schnur. Anmerkung: Eine mutatis mutandis wesentlich gleichlautende Urkunde, deren Original sich in demselben Archiv befindet, stellte am
II, 2.] Urkunden, Nr. 23. 24. 95 24. Erzbischof Boemund von Trier urkundet über die sächsische Kur wie Gerlach von Mainz (oben Nr. [9), unter Hinzufügung von Jusätzen. — Nürnberg (356, Januat 8. Boemundus Dei gracia sancte Treverensis ecclesie archi- episcopus sacri imperii per Galliam et regnum Arelatense archicancellarius. Regimini sancte Treverensis ecclesie — celeberrime memorie gloriosissimum dominum Hein- ricum quondam Romanorum imperatorem, supradicti invictis- simi domini nostri domini Karoli Romanorum imperatoris moderni predecessorem et avum, tune comitem Lucembur- gensem, cum beate memorie domino Baldwino quondam Tre- verense archiepiscopo, inmediato predecessore nostro, et cum aliis principibus coelectoribus illius temporis, ut nobis constat — — Karo- indubie, in Romanorum regem elegit — lum inpresenciarum sacro imperio feliciter presidentem cum prefato quondam predecessore nostro et ceteris coelectoribus, — ut eciam nobis constat de vero, solempniter elegit solempniter coronatus. Scimus eciam et testamur, quod idem dominus dux per prefatum quondam dominum Heinricum imperatorem et hiis temporibus per modernum dominum nostrum dominum Karolum, quorum ipse elegit utrumque necnon per ceteros principes coelectores suos pro principe electore reputatus et habitus, ut existit, et ad omnes actus principi electori competentes absque contradiccione seu quavis questione ad- missus. Nos iuribus In cuius rei testimonium et evidenciam pleniorem presentem litteram nostro sigillo pendenti dedimus communitam. Datum Nuremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, octava die mensis Ianuarii. Original im Haupt-Staatsarchiv zu Dresden nach Abschrift von R. Lüdicke im Apparat der Mon. Germ. Siegel an grün-roter Seiden- schnur. Anmerkung: Eine mutatis mutandis wesentlich gleichlautende Urkunde, deren Original sich in demselben Archiv befindet, stellte am
Strana 96
Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. 9. Januar Erzbischof Wilhelm von Köln aus. Der größere Zusatz lautet hier, wie folgt: Fuitque et est idem dominus Rudolfus Saxonie dux per prefatum dominum quondam Heinricum imperatorem, dum viveret, ac deinde per modernum dominum nostrum dominum Karolum imperatorem et per omnes alios principes electores pro principe electore reputatus semper et habitus, ut existit, et una cum eis ad omnes actus electori principi competentes absque contradiccione et questione admissus. 96 [II, 2. 25. Karl IV. verleiht dem Bischof Johann von Straßburg das Ofalbürgergesetz der Goldenen Bulle (c. XVI) als Privileg und wiederholt dieses vier Tage später. — Nürnberg 1356, Januar 8 und (2. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina faventea clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex. Notum facimus tenore presencium universis, quod, licet alias imperialem legem de pfalburgeriis et eorum abolicione seu prohibicione generalem in solempni curia nostra imperiali cum omnibus principibus electoribus sacri imperii tam ecclesiasticis quam secularibus in Nuremberg celebrata duxerimus promulgandam, quia tamen evidens est et constat notorie, ecclesiam Argen- tinensem retroactis temporibus super hoc a sacro fore pri- vilegiatam imperio, quod in eius territorio et toto districtu imperialibus privilegiis fuit et est districte prohibitum, ne quis cives, homines et subditos ipsius ecclesie in pfalburgerios auderet suscipere, et consuetudo contraria ymmo pocius cor- ruptela legalibus sanctionibus inimica infra eiusdem ecclesie limites extitit totaliter extirpata, idcirco ad reprimendas perversorum hominum versucias et conatus, quibus nonnulli iamdicte Argentinensisb ecclesie cives, homines et subditi contra eandem ecclesiam eiusque pontifices in hiis, sicut frequenter accepimus, tam retroactis quam eciam modernis noscuntur temporibus multifarie deliquisse, eandem imperialem legem nostram ex certa scientia specialiter et expresse ad ipsam Argentinensem ecclesiam, ymmo ad eius cives, homines et subditos, cuiuscunque dignitatis, condicionis aut status a) fehlt 2. b) Argentinensium 1.
Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. 9. Januar Erzbischof Wilhelm von Köln aus. Der größere Zusatz lautet hier, wie folgt: Fuitque et est idem dominus Rudolfus Saxonie dux per prefatum dominum quondam Heinricum imperatorem, dum viveret, ac deinde per modernum dominum nostrum dominum Karolum imperatorem et per omnes alios principes electores pro principe electore reputatus semper et habitus, ut existit, et una cum eis ad omnes actus electori principi competentes absque contradiccione et questione admissus. 96 [II, 2. 25. Karl IV. verleiht dem Bischof Johann von Straßburg das Ofalbürgergesetz der Goldenen Bulle (c. XVI) als Privileg und wiederholt dieses vier Tage später. — Nürnberg 1356, Januar 8 und (2. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina faventea clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex. Notum facimus tenore presencium universis, quod, licet alias imperialem legem de pfalburgeriis et eorum abolicione seu prohibicione generalem in solempni curia nostra imperiali cum omnibus principibus electoribus sacri imperii tam ecclesiasticis quam secularibus in Nuremberg celebrata duxerimus promulgandam, quia tamen evidens est et constat notorie, ecclesiam Argen- tinensem retroactis temporibus super hoc a sacro fore pri- vilegiatam imperio, quod in eius territorio et toto districtu imperialibus privilegiis fuit et est districte prohibitum, ne quis cives, homines et subditos ipsius ecclesie in pfalburgerios auderet suscipere, et consuetudo contraria ymmo pocius cor- ruptela legalibus sanctionibus inimica infra eiusdem ecclesie limites extitit totaliter extirpata, idcirco ad reprimendas perversorum hominum versucias et conatus, quibus nonnulli iamdicte Argentinensisb ecclesie cives, homines et subditi contra eandem ecclesiam eiusque pontifices in hiis, sicut frequenter accepimus, tam retroactis quam eciam modernis noscuntur temporibus multifarie deliquisse, eandem imperialem legem nostram ex certa scientia specialiter et expresse ad ipsam Argentinensem ecclesiam, ymmo ad eius cives, homines et subditos, cuiuscunque dignitatis, condicionis aut status a) fehlt 2. b) Argentinensium 1.
Strana 97
II, 2. Urkunden, Nr. 25. 97 existant, volumus et auctoritate imperiali decernimus perpe- tuis debere temporibus pertinere et ibidem per eosdem pre- cise et singulariter observari, nullis omnino privilegiis, statutis, consuetudinibus, graciis vel indultis per quoscumque divos Romanorum imperatores vel reges predecessores nostros quandocunque a et sub quacunque verborum forma concessis vel datis aut fortasse imposterum concedendis et dandis huic nostre legi imperiali obviantibus quovis modo eiusdem legis nostre transgressoribus quomodolibetb profuturis, universa nichilominus privilegia super predictorum pfalburgeriorum prohibicione a sacro imperio pro ipsa Argentinensi“ ecclesia temporibus retroactis obtenta et per nos tam sub regali quam imperiali nomine et tytulo solempniter confirmata et eciam de certa sciencia ded novo collata imperiali auctoritate decernentes in suo robore perpetuo permanere. Tenor vero dictee legis nostre imperialis, de qua supra fit mencio, per omnia talis est: Ceterum quia nonnulli cives et subditi principum, baronum et aliorum hominum, sicuti frequens ad nos querela per- duxit, iugum originarie subiectionis querentes abicere, ymmo ausu temerario contempnentes, in aliarum civitatum cives recipi se pro- curant et frequencius in preterito procurarunt et nichilominus in priorum dominorum, quos tali fraude presumpserunt vel presumunt deserere, terris, civitatibus, opidis et villis corporaliter residentes civitatum, ad quas hoc modo se transferunt, libertatibus gaudere et ab eis defensari contendunt, qui in partibus Alamanie pfalburger consueverunt vulgariter appellari; quoniam igitur patrocinari non debent alicui fraus et dolus, de imperatorie potestatis plenitudine, omnium principum electorum ecclesiasticorum et secularium sano accedente consilio, ex certa sciencia statuimus et in presenti lege perpetuo valitura sanctimus: quod predicti cives et subditi eis, qui- bus subsunt, taliter illudentes in omnibus terris, locis et provinciis sacri imperii a presenti die imposterum civitatum, in quarum cives tali fraude recipi sef procurant vel hactenus procurarunt, iuribus et libertatibus in nullo penitus pociantur, nisi ad huiusmodi civitates corporaliter et realiter transeuntes ibique larem foventes continue et vere, ac non ficte residenciam facientes debita onera et munici- a) quicunque 1. b) quoslibet 1. c) Argentinensium 1. d) ex 1. e) fehlt 1. f) statt recipi se bat I recipisse, was sich aber auch unten in Nr. 28 findet. Quellen und Studien II. 2.
II, 2. Urkunden, Nr. 25. 97 existant, volumus et auctoritate imperiali decernimus perpe- tuis debere temporibus pertinere et ibidem per eosdem pre- cise et singulariter observari, nullis omnino privilegiis, statutis, consuetudinibus, graciis vel indultis per quoscumque divos Romanorum imperatores vel reges predecessores nostros quandocunque a et sub quacunque verborum forma concessis vel datis aut fortasse imposterum concedendis et dandis huic nostre legi imperiali obviantibus quovis modo eiusdem legis nostre transgressoribus quomodolibetb profuturis, universa nichilominus privilegia super predictorum pfalburgeriorum prohibicione a sacro imperio pro ipsa Argentinensi“ ecclesia temporibus retroactis obtenta et per nos tam sub regali quam imperiali nomine et tytulo solempniter confirmata et eciam de certa sciencia ded novo collata imperiali auctoritate decernentes in suo robore perpetuo permanere. Tenor vero dictee legis nostre imperialis, de qua supra fit mencio, per omnia talis est: Ceterum quia nonnulli cives et subditi principum, baronum et aliorum hominum, sicuti frequens ad nos querela per- duxit, iugum originarie subiectionis querentes abicere, ymmo ausu temerario contempnentes, in aliarum civitatum cives recipi se pro- curant et frequencius in preterito procurarunt et nichilominus in priorum dominorum, quos tali fraude presumpserunt vel presumunt deserere, terris, civitatibus, opidis et villis corporaliter residentes civitatum, ad quas hoc modo se transferunt, libertatibus gaudere et ab eis defensari contendunt, qui in partibus Alamanie pfalburger consueverunt vulgariter appellari; quoniam igitur patrocinari non debent alicui fraus et dolus, de imperatorie potestatis plenitudine, omnium principum electorum ecclesiasticorum et secularium sano accedente consilio, ex certa sciencia statuimus et in presenti lege perpetuo valitura sanctimus: quod predicti cives et subditi eis, qui- bus subsunt, taliter illudentes in omnibus terris, locis et provinciis sacri imperii a presenti die imposterum civitatum, in quarum cives tali fraude recipi sef procurant vel hactenus procurarunt, iuribus et libertatibus in nullo penitus pociantur, nisi ad huiusmodi civitates corporaliter et realiter transeuntes ibique larem foventes continue et vere, ac non ficte residenciam facientes debita onera et munici- a) quicunque 1. b) quoslibet 1. c) Argentinensium 1. d) ex 1. e) fehlt 1. f) statt recipi se bat I recipisse, was sich aber auch unten in Nr. 28 findet. Quellen und Studien II. 2.
Strana 98
98 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II. 2. palia subeant munera in eisdem. Si quis vero contra presentis nostre legis tenorem recepti sunt vel fuerint in futurum, illorum recepcio omni careat firmitate, et recepti, cuiuscunque condicionis, dignitatis aut status existant, in nullo casu penitus sive causa civi- tatum, ad quas recipi se procurant, iuribus vel libertatibus gaudeant quomodolibet vel fruantur, non obstantibus quibuscunque iuribus, privilegiis vel consuetudinibus observatis quantocunque tempore et obtentis, quas et que, in quantum presenti nostre legi obviant, presentibus ex certa sciencia revocamus de predicte imperialis pleni- tudine potestatis omnique carere decernimus robore firmitatis, circa premissa omnia principum, dominorum et aliorum hominum, quos taliter deseri contigit vel continget imposterum, iuribus circa per- sonas et bona subditorum quorumcunque ipsos sepedicto modo deserencium semper salvis. Hos nichilhominus, qui sepedictos cives et subditos alienos recipere contra presentis nostre legis disposicionem presumpserint vel recipere in preterito presumpserunt, si eos omnino non dimiserint infra mensem post intimacionem presencium eis factam, penam centum marcarum auri puri pro transgressione huiusmodi tociens, quociens deinceps factum fuerit, incurrere decernentes, qua- rum medietas imperiali fisco nostro, reliquaa vero dominis illorum, qui recepti fuerint, irremissibiliter applicetur. Ad premisse vero legis evidenciam ampliorem et rei memoriam sempiternam presens privilegium nostrum venerabili Iohanni Argentinensi episcopo, principi, consanguineo et consiliario nostro dilecto, eiusque successoribus ecclesie Argentinensisb episcopis et ipsi Argentinensi ecclesieb dedimus de imperialis potestatis“ pleni- tudine perpetuo duraturum. Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris invic- tissimi et gloriosissimi Boemie regis. Der Schluß in 1 lautet: Testes huius rei sunt: venerabilis Gerlacus Moguntinensis sacri imperii per Germaniam, Wil- helmus Coloniensis eiusdem imperii per Italiam et Boemundus Treverensis predicti imperii per Galliam et regnum Arela- tensed ecclesiarum archiepiscopi et archicancellarii, et illustres Rupertus senior comes palatinus Reni sacri imperii archi- dapifer, Rudolfus dux Saxonie eiusdem imperii archimare- a) reliquum 1. b) Argentinensis — ecclesie feblt 1. c) maiestatis 1. d) Arelatensium 1.
98 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II. 2. palia subeant munera in eisdem. Si quis vero contra presentis nostre legis tenorem recepti sunt vel fuerint in futurum, illorum recepcio omni careat firmitate, et recepti, cuiuscunque condicionis, dignitatis aut status existant, in nullo casu penitus sive causa civi- tatum, ad quas recipi se procurant, iuribus vel libertatibus gaudeant quomodolibet vel fruantur, non obstantibus quibuscunque iuribus, privilegiis vel consuetudinibus observatis quantocunque tempore et obtentis, quas et que, in quantum presenti nostre legi obviant, presentibus ex certa sciencia revocamus de predicte imperialis pleni- tudine potestatis omnique carere decernimus robore firmitatis, circa premissa omnia principum, dominorum et aliorum hominum, quos taliter deseri contigit vel continget imposterum, iuribus circa per- sonas et bona subditorum quorumcunque ipsos sepedicto modo deserencium semper salvis. Hos nichilhominus, qui sepedictos cives et subditos alienos recipere contra presentis nostre legis disposicionem presumpserint vel recipere in preterito presumpserunt, si eos omnino non dimiserint infra mensem post intimacionem presencium eis factam, penam centum marcarum auri puri pro transgressione huiusmodi tociens, quociens deinceps factum fuerit, incurrere decernentes, qua- rum medietas imperiali fisco nostro, reliquaa vero dominis illorum, qui recepti fuerint, irremissibiliter applicetur. Ad premisse vero legis evidenciam ampliorem et rei memoriam sempiternam presens privilegium nostrum venerabili Iohanni Argentinensi episcopo, principi, consanguineo et consiliario nostro dilecto, eiusque successoribus ecclesie Argentinensisb episcopis et ipsi Argentinensi ecclesieb dedimus de imperialis potestatis“ pleni- tudine perpetuo duraturum. Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris invic- tissimi et gloriosissimi Boemie regis. Der Schluß in 1 lautet: Testes huius rei sunt: venerabilis Gerlacus Moguntinensis sacri imperii per Germaniam, Wil- helmus Coloniensis eiusdem imperii per Italiam et Boemundus Treverensis predicti imperii per Galliam et regnum Arela- tensed ecclesiarum archiepiscopi et archicancellarii, et illustres Rupertus senior comes palatinus Reni sacri imperii archi- dapifer, Rudolfus dux Saxonie eiusdem imperii archimare- a) reliquum 1. b) Argentinensis — ecclesie feblt 1. c) maiestatis 1. d) Arelatensium 1.
Strana 99
II, 2.] Urkunden, Nr. 25. 99 scallus necnon Ludovicus dictus Romanus marchio Branden- burgensis et Lusatie predicti imperii archicamerarius comes palatinus Reni et dux Bavarie et aliorum principum, comitum, baronum et nobilium multitudo. Presencium sub nostre imperialis maiestatis sigillo testimonio litterarum. Datum Nuremberg anno Domini MCCCL sexto, indictione nona, VI. Idus Ianuarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Der Schluß in 2 lautet: Huius rei testes sunt: venerabiles Gerlacus Maguntinensis, Boemundus Treverensis et Wilhelmus Coloniensis ecclesiarum .. archiepiscopi, illustres Rupertus senior comes palatinensis Reni, sacri imperii archidapifer, Rudolfus .. dux Saxonie sacri imperii archimarescallus et Ludovicus dictus Romanus marchio Brandenburgensis eiusdem imperii archicamerarius, principes electores; ac venerabiles .. Gerhardus Spirensis et Heinricus Lubucensis ecclesiarum episcopi, spectabiles Iohannes et Albertus burgravii Nurem- burgenses, Walramus de Spanheim, Gerhardus de Dietcz, Iohannes de Katzenelbogen et Albertus de Sacromonte comites et aliorum principum, comitum, baronum et nobilium multitudo. Presencium sub bulla aurea typario nostre im- perialis maiestatis impressa testimonio litterarum. Datum Nuremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, IX. indiccione, II. Idus Ianuarii, regno- rum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Ego Iohannes Dei gracia Luthomuschlensis episcopus, sacri imperialis aule cancellarius, vice reverendi in Christo patris domini Gerlaci Moguntini archiepiscopi, sacri imperii per Germaniam archicancellarii, recognovi. Originale nicht erhalten. Das Privileg vom 8. Januar (1) nach Wencker, Dissertatio de Pfalburgeris, Argentorati 1698, S. 66—71/. Das Privileg vom 12. Januar (2) ist überliefert in einem Vidimus von 1367 im Bezirksarchiv zu Straßburg unter G 495 (1); zuletzt gedruckt im Urkundenbuch der Stadt Straßburg V, I, Nr. 368, §. 316 ff. Im vorstehenden Abdruck ist 2 nach einer Kollation von H. Kaiser zu Grunde gelegt. Orthographische Abweichungen und offenbare Fehler von 1 sind unberücksichtigt geblieben.
II, 2.] Urkunden, Nr. 25. 99 scallus necnon Ludovicus dictus Romanus marchio Branden- burgensis et Lusatie predicti imperii archicamerarius comes palatinus Reni et dux Bavarie et aliorum principum, comitum, baronum et nobilium multitudo. Presencium sub nostre imperialis maiestatis sigillo testimonio litterarum. Datum Nuremberg anno Domini MCCCL sexto, indictione nona, VI. Idus Ianuarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Der Schluß in 2 lautet: Huius rei testes sunt: venerabiles Gerlacus Maguntinensis, Boemundus Treverensis et Wilhelmus Coloniensis ecclesiarum .. archiepiscopi, illustres Rupertus senior comes palatinensis Reni, sacri imperii archidapifer, Rudolfus .. dux Saxonie sacri imperii archimarescallus et Ludovicus dictus Romanus marchio Brandenburgensis eiusdem imperii archicamerarius, principes electores; ac venerabiles .. Gerhardus Spirensis et Heinricus Lubucensis ecclesiarum episcopi, spectabiles Iohannes et Albertus burgravii Nurem- burgenses, Walramus de Spanheim, Gerhardus de Dietcz, Iohannes de Katzenelbogen et Albertus de Sacromonte comites et aliorum principum, comitum, baronum et nobilium multitudo. Presencium sub bulla aurea typario nostre im- perialis maiestatis impressa testimonio litterarum. Datum Nuremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, IX. indiccione, II. Idus Ianuarii, regno- rum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Ego Iohannes Dei gracia Luthomuschlensis episcopus, sacri imperialis aule cancellarius, vice reverendi in Christo patris domini Gerlaci Moguntini archiepiscopi, sacri imperii per Germaniam archicancellarii, recognovi. Originale nicht erhalten. Das Privileg vom 8. Januar (1) nach Wencker, Dissertatio de Pfalburgeris, Argentorati 1698, S. 66—71/. Das Privileg vom 12. Januar (2) ist überliefert in einem Vidimus von 1367 im Bezirksarchiv zu Straßburg unter G 495 (1); zuletzt gedruckt im Urkundenbuch der Stadt Straßburg V, I, Nr. 368, §. 316 ff. Im vorstehenden Abdruck ist 2 nach einer Kollation von H. Kaiser zu Grunde gelegt. Orthographische Abweichungen und offenbare Fehler von 1 sind unberücksichtigt geblieben.
Strana 100
10O Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 26. Karl IV. als König von Böhmen und Herzog Rudolf der Jüngere von Sachsen als Vertreter seines Vaters geben ihre Willebriefe zu vorstehendem Privileg vom 12. Januar 1356. Nürnberg 1356, Januar 12. A. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex. Notum facimus tenore presencium universis, quod cum inter ceteras impe- riales leges, quas in presenti curia nostra imperiali in Nürem- berg cum omnibus principibus electoribus tam ecclesiasticis quam secularibus ceterisque principibus et nobilibus ac non- nullis civitatibus celebrata, habito cum eisdem principibus [coelectoribus] nostris ut regis Boemie electoris sano consilio, dignoscimur edidisse, legem unam imperialem de prohibicione, penis et abolicione pfalburg[er]iorum duximus statuendum illamque, etsi constringere debeat subditos sacri Romani imperii generaliter universos, tamen specialiter ad Argenti- nensem ecclesiam, immo eius homines, cives et subditos. decernimus quadam singularitate referri debere specialiter et reflecti, quod eadem ecclesia, sicut est evidens et constat notorie, retroactis temporibus per sacrum privilegiata existit imperium, quod in eius territorio, iurisdictione et toto districtu imperialibus privilegiis fuit districte prohibitum, ne quis homines, cives et subditos dicte Argentinensis ecclesie in pfalburgerios auderet suscipere, ut consuetudo contraria immo verius corruptela legalibus sanctionibus inimica de dicte possessionisa ecclesie terminis extirpari. Cumque decre- vimus. ut predicti homines, cives et subditi Argentinensis ecclesie, cuiuscunque dignitatis, status vel condicionis existant, eadem lege nostra imperiali specialiter teneantur obnoxii et sint precise ligati, et transgressores eiusdem penas in ipsa lege contentas incidant eo ipso, ideoque tenore presencium ex certa sciencia profitemur, eandem legem imperialem, de qua supra fit mencio, de maturo nostro ut regis Boemie, sacri imperii archipincerne et principis electoris, et predicto- a) possessione Bs.
10O Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 26. Karl IV. als König von Böhmen und Herzog Rudolf der Jüngere von Sachsen als Vertreter seines Vaters geben ihre Willebriefe zu vorstehendem Privileg vom 12. Januar 1356. Nürnberg 1356, Januar 12. A. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex. Notum facimus tenore presencium universis, quod cum inter ceteras impe- riales leges, quas in presenti curia nostra imperiali in Nürem- berg cum omnibus principibus electoribus tam ecclesiasticis quam secularibus ceterisque principibus et nobilibus ac non- nullis civitatibus celebrata, habito cum eisdem principibus [coelectoribus] nostris ut regis Boemie electoris sano consilio, dignoscimur edidisse, legem unam imperialem de prohibicione, penis et abolicione pfalburg[er]iorum duximus statuendum illamque, etsi constringere debeat subditos sacri Romani imperii generaliter universos, tamen specialiter ad Argenti- nensem ecclesiam, immo eius homines, cives et subditos. decernimus quadam singularitate referri debere specialiter et reflecti, quod eadem ecclesia, sicut est evidens et constat notorie, retroactis temporibus per sacrum privilegiata existit imperium, quod in eius territorio, iurisdictione et toto districtu imperialibus privilegiis fuit districte prohibitum, ne quis homines, cives et subditos dicte Argentinensis ecclesie in pfalburgerios auderet suscipere, ut consuetudo contraria immo verius corruptela legalibus sanctionibus inimica de dicte possessionisa ecclesie terminis extirpari. Cumque decre- vimus. ut predicti homines, cives et subditi Argentinensis ecclesie, cuiuscunque dignitatis, status vel condicionis existant, eadem lege nostra imperiali specialiter teneantur obnoxii et sint precise ligati, et transgressores eiusdem penas in ipsa lege contentas incidant eo ipso, ideoque tenore presencium ex certa sciencia profitemur, eandem legem imperialem, de qua supra fit mencio, de maturo nostro ut regis Boemie, sacri imperii archipincerne et principis electoris, et predicto- a) possessione Bs.
Strana 101
II, 2.] Urkunden, Nr. 26. O1 rum coelectorum nostrorum consilio processisse et imperiali eciam auctoritate ad iam dictos Argentinensis ecclesie homi- nes, cives et subditos reductam esse per nos specialiter et reflexam, presertim quia eiusdem ecclesie homines, cives et subditos constat in his tam preteritis quam modernis tem- poribus multifarie deliquisse, prout in literis nostris imperia- libus super hoc editis clarius continetur; cuius quidem legis sanctioni per nos ut imperatorem Romanum condite et solempniter ac publice promulgate, nos ut rex Boemie, sacri imperii archipincerna et princeps elector, rite et sponte con- sensimus ac presentibusa consentimus eiusque ad cives, homi- nes ac subditos antedicte Argentinensis ecclesie reductionem et reflexionem premissam, sicut de nostro et coelectorum nostrorum consilio prodiit, ita ratificamus eique nostrum adhibendo consensum eam tanquam princeps elector, ut premittitur, ex certa sciencia approbamus universa nihilo- minus privilegia de prefata pfalburgeriorum prohibicione a sacro imperio pro ecclesia Argentinensi obtenta hactenus et concessa ac per maiestatem nostram tam sub regali Roma- norum quam imperiali nomine et titulo solempniter confirmata ac eciam de novo collata ratificantes et ut princeps elector similiter approbantes. Et ad premissorum omnium memoriam sempiternam ad preces venerabilis Iohannis Argentinensis episcopi, principis, consanguinei et consiliarii nostri dilecti, sigillum imperialis nostre maiestatis presentibus duximus appendendum. Datum Nüremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, nona indictione, secundo Idus Ianuarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. B. Nos Rudolphus iunior Dei gratia Saxonie dux, seniorisb filius illustris et magnifici principis domini Rudolfi ducis Saxonie sacri imperii archimareschalli, procurator“ et spe- cialis nuncius ad subscripta et alia universaliter ipsum geni- torem nostrum, ut principem electorem sacri imperii, quovis modo tangentia cum plenissima potestate et administratione a) presentimus Hs. b) senior Hs. c) procuratorque et §s.
II, 2.] Urkunden, Nr. 26. O1 rum coelectorum nostrorum consilio processisse et imperiali eciam auctoritate ad iam dictos Argentinensis ecclesie homi- nes, cives et subditos reductam esse per nos specialiter et reflexam, presertim quia eiusdem ecclesie homines, cives et subditos constat in his tam preteritis quam modernis tem- poribus multifarie deliquisse, prout in literis nostris imperia- libus super hoc editis clarius continetur; cuius quidem legis sanctioni per nos ut imperatorem Romanum condite et solempniter ac publice promulgate, nos ut rex Boemie, sacri imperii archipincerna et princeps elector, rite et sponte con- sensimus ac presentibusa consentimus eiusque ad cives, homi- nes ac subditos antedicte Argentinensis ecclesie reductionem et reflexionem premissam, sicut de nostro et coelectorum nostrorum consilio prodiit, ita ratificamus eique nostrum adhibendo consensum eam tanquam princeps elector, ut premittitur, ex certa sciencia approbamus universa nihilo- minus privilegia de prefata pfalburgeriorum prohibicione a sacro imperio pro ecclesia Argentinensi obtenta hactenus et concessa ac per maiestatem nostram tam sub regali Roma- norum quam imperiali nomine et titulo solempniter confirmata ac eciam de novo collata ratificantes et ut princeps elector similiter approbantes. Et ad premissorum omnium memoriam sempiternam ad preces venerabilis Iohannis Argentinensis episcopi, principis, consanguinei et consiliarii nostri dilecti, sigillum imperialis nostre maiestatis presentibus duximus appendendum. Datum Nüremberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, nona indictione, secundo Idus Ianuarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. B. Nos Rudolphus iunior Dei gratia Saxonie dux, seniorisb filius illustris et magnifici principis domini Rudolfi ducis Saxonie sacri imperii archimareschalli, procurator“ et spe- cialis nuncius ad subscripta et alia universaliter ipsum geni- torem nostrum, ut principem electorem sacri imperii, quovis modo tangentia cum plenissima potestate et administratione a) presentimus Hs. b) senior Hs. c) procuratorque et §s.
Strana 102
102 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. libera ab eo legitime constitutus. Notum facimus tenore pre- sencium universis, quod, cum serenissimus ac invictissimus princeps et dominus, dominus Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex, illustris dominus noster graciosus, inter ceteras leges imperiales, quas in presenti curia imperiali in Nürenberg nobiscum et cum aliis omnibus principibus tam ecclesiasticis quam secularibus coelectoribus nostris ceterisque principibus ac nobilibus et nonnullis civitatibus celebrata de nostro et eorundem coelectorum nostrorum pleno consilio dinoscitur edidisse legem unam imperialem de pfalburgeriorum prohi- bicione, penis et abolicione statuerit illamque, etsi generaliter constringere debeat subditos Romani imperii universos, tamen specialiter ad Argentinensem ecclesiam ymo eius cives, homi- nes et subditos decrevit quadam singularitate referri debere specialiter et reflecti, eo quod eadem ecclesia sicut est evi- dens et constat notorie, retroactis temporibus a sacro privi- legiata existit imperio, quod in eius territorio iurisdictione et toto districtu imperialibus privilegiis fuit et est districte prohibitumb, ne quis cives, homines et subditos ipsius Argen- tinensis ecclesie in pfalburgerios“ auderet suscipere, ut con- suetudo contraria, ymo pocius corruptela legalibus sanctioni- bus inimica infra eiusdem ecclesie limites plene et integraliter extirpetur. Decernens idem dominus noster dominus impe- rator, ut predicti cives, homines et subditi Argentinensis ecclesie, cuiuscunque condicionis dignitatis vel status existant. eadem lege specialiter teneantur obnoxii et sint precise ligati. et transgressores eiusdem penas in ipsa lege contentas inci- dent eo ipso. Ideoque tenore presencium ex certa sciencia profitemur, subscriptam legem imperialem, de qua supra fit mencio, de maturo nostro et predictorum coelectorum nostro- rum consilio processisse et imperiali auctoritate ad predictos Argentinensis ecclesie homines, cives et subditos reductam esse specialiter et reflexam, presertim quia eiusdem ecclesie subditos constat in his tam preteritis quam modernis tem- poribus multifarie deliquissed, prout in imperialibus literis super hoc editis clarius continetur. Cuius quidem legis b) perhibitum 6s. c) pfallburgerios Bs. d) deli- a) tam Hs. quisse et Hs.
102 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. libera ab eo legitime constitutus. Notum facimus tenore pre- sencium universis, quod, cum serenissimus ac invictissimus princeps et dominus, dominus Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex, illustris dominus noster graciosus, inter ceteras leges imperiales, quas in presenti curia imperiali in Nürenberg nobiscum et cum aliis omnibus principibus tam ecclesiasticis quam secularibus coelectoribus nostris ceterisque principibus ac nobilibus et nonnullis civitatibus celebrata de nostro et eorundem coelectorum nostrorum pleno consilio dinoscitur edidisse legem unam imperialem de pfalburgeriorum prohi- bicione, penis et abolicione statuerit illamque, etsi generaliter constringere debeat subditos Romani imperii universos, tamen specialiter ad Argentinensem ecclesiam ymo eius cives, homi- nes et subditos decrevit quadam singularitate referri debere specialiter et reflecti, eo quod eadem ecclesia sicut est evi- dens et constat notorie, retroactis temporibus a sacro privi- legiata existit imperio, quod in eius territorio iurisdictione et toto districtu imperialibus privilegiis fuit et est districte prohibitumb, ne quis cives, homines et subditos ipsius Argen- tinensis ecclesie in pfalburgerios“ auderet suscipere, ut con- suetudo contraria, ymo pocius corruptela legalibus sanctioni- bus inimica infra eiusdem ecclesie limites plene et integraliter extirpetur. Decernens idem dominus noster dominus impe- rator, ut predicti cives, homines et subditi Argentinensis ecclesie, cuiuscunque condicionis dignitatis vel status existant. eadem lege specialiter teneantur obnoxii et sint precise ligati. et transgressores eiusdem penas in ipsa lege contentas inci- dent eo ipso. Ideoque tenore presencium ex certa sciencia profitemur, subscriptam legem imperialem, de qua supra fit mencio, de maturo nostro et predictorum coelectorum nostro- rum consilio processisse et imperiali auctoritate ad predictos Argentinensis ecclesie homines, cives et subditos reductam esse specialiter et reflexam, presertim quia eiusdem ecclesie subditos constat in his tam preteritis quam modernis tem- poribus multifarie deliquissed, prout in imperialibus literis super hoc editis clarius continetur. Cuius quidem legis b) perhibitum 6s. c) pfallburgerios Bs. d) deli- a) tam Hs. quisse et Hs.
Strana 103
II. 2.) Urkunden, Nr. 26. 27. 103 sanctioni rite consensimus, eiusque ad cives, homines et sub- ditos Argentinensis ecclesie reductionem sive reflexionem, sicut de consilio nostro prodiit, ita ratificamus, eique nostrum adhibemus presencium tenore consensum, eamque vice auc- toritatis et nomine supradicti genitoris nostri, ut ducis Saxonie, sacri imperii archimarescalli et principis electoris, et ut pro- curator eius constitutusa, sufficiens ad hoc mandatum habens, ex certa scientia presentibus approbamus, universa nihilominus privilegia super predictab pfallburgeriorum prohibitione a sacro imperio pro sepedicta Argentinensi ecclesia obtenta et per supradictum dominum nostrum, dominum imperatorem modernum tam sub regali quam imperiali nomine et titulo sollempniter confirmata et de novo collata ratificamus et ut princeps elector similiter approbamus et ad predictorum omnium memoriam sempiternam ad preces reverendid in Christo patris domini Iohannis Argentinensis episcopi sigillum nostrum duximus presentibus appendendum. Datum Nürenberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sextoe, nona indictione, feria tercia post epi- phaniam Domini. Beide Sticke sind überliefert in Abschriften aus dem Ende des 16. Jahrbunderts im Bezirksarchiv zu Straßburg unter G 495. A nach Vergleichung von A. Hessel, B nach Abschrift von H. Kaiser. Die Ortho- graphie und leichtere Schreibfehler sind berichtigt. Unter der gleichen Nummer befinden sich dort auch die Willebriefe der übrigen Kurfürsten vom gleichen Datum mit Ausnahme desjenigen Boemunds von Trier. Alle tragen den Revisionsvermerk B. Johanns IV., der am 2. Mai 1592 starb. So gegenüber den abweichenden Angaben im UB. d. St. Straß- burg V. 1. Nr. 369, S. 318 f. nach freundlicher Mitteilung H. Kaisers. 27. Karl IV. verleiht dem Erzbischof Wilhelm von Köln und der Kölner Kirche ein besonderes Privileg über den Inhalt der inserierten Kapitel IX. X. XI. XIII und XV der Goldenen Bulle. — Sulzbach (356, Januar 25. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clementia Romanorum impe- a) continens Bs. b) praedia 5s. c) so A; partes bs. d) vene- e) jo A; 1356 Hs. rabilis A.
II. 2.) Urkunden, Nr. 26. 27. 103 sanctioni rite consensimus, eiusque ad cives, homines et sub- ditos Argentinensis ecclesie reductionem sive reflexionem, sicut de consilio nostro prodiit, ita ratificamus, eique nostrum adhibemus presencium tenore consensum, eamque vice auc- toritatis et nomine supradicti genitoris nostri, ut ducis Saxonie, sacri imperii archimarescalli et principis electoris, et ut pro- curator eius constitutusa, sufficiens ad hoc mandatum habens, ex certa scientia presentibus approbamus, universa nihilominus privilegia super predictab pfallburgeriorum prohibitione a sacro imperio pro sepedicta Argentinensi ecclesia obtenta et per supradictum dominum nostrum, dominum imperatorem modernum tam sub regali quam imperiali nomine et titulo sollempniter confirmata et de novo collata ratificamus et ut princeps elector similiter approbamus et ad predictorum omnium memoriam sempiternam ad preces reverendid in Christo patris domini Iohannis Argentinensis episcopi sigillum nostrum duximus presentibus appendendum. Datum Nürenberg anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sextoe, nona indictione, feria tercia post epi- phaniam Domini. Beide Sticke sind überliefert in Abschriften aus dem Ende des 16. Jahrbunderts im Bezirksarchiv zu Straßburg unter G 495. A nach Vergleichung von A. Hessel, B nach Abschrift von H. Kaiser. Die Ortho- graphie und leichtere Schreibfehler sind berichtigt. Unter der gleichen Nummer befinden sich dort auch die Willebriefe der übrigen Kurfürsten vom gleichen Datum mit Ausnahme desjenigen Boemunds von Trier. Alle tragen den Revisionsvermerk B. Johanns IV., der am 2. Mai 1592 starb. So gegenüber den abweichenden Angaben im UB. d. St. Straß- burg V. 1. Nr. 369, S. 318 f. nach freundlicher Mitteilung H. Kaisers. 27. Karl IV. verleiht dem Erzbischof Wilhelm von Köln und der Kölner Kirche ein besonderes Privileg über den Inhalt der inserierten Kapitel IX. X. XI. XIII und XV der Goldenen Bulle. — Sulzbach (356, Januar 25. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clementia Romanorum impe- a) continens Bs. b) praedia 5s. c) so A; partes bs. d) vene- e) jo A; 1356 Hs. rabilis A.
Strana 104
104 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. rator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Licet alias in solempni curia Nurembergensi cum consilio et in presentia venerabilium ecclesiasticorum et illustrium secularium principum electorum omnium ac aliorum principum. comitum, baronum, procerum, nobilium ac magnatum plures leges et constitutiones imperiales modernis ac futuris tem- poribus oportunas edendas duxerimus et solempniter promul- gandas, quibus imperii sacri subditos ligari constat universa- liter singulos et singulariter universos, tamen ad insignem Coloniensem ecclesiam, notabile membrum Romani imperii, specialis gerentes amoris affectum, et venerabilem Wilhelmum eiusdem archiepiscopum sacri imperii per Itatiam archican- cellarium, principem ac devotum nostrum dilectum, meritis eius hoc rite poscentibus, favore prosequentes et gratia singu- lari, quasdam ex legibus antedictis, quas conditioni ecclesie prefate potissime convenire prospeximus, ad eandem specia- liter reflectentes ecclesiam in perpetuum privilegium eidem ecclesie et archiepiscopo suo, qui est et qui pro tempore fuerit, duximus concedendas, decernentes et auctoritate impe- ratoria de imperialis eciam potestatis plenitudine presenti edicto perpetuis valituro temporibus ex certa scientia sanc- cientes, ut ecclesia et archiepiscopus antedicti huiusmodi legibus, quas presentibus de verbo ad verbum inseri plene mandavimus, libere gaudeant perpetuo et fruantur, et ecclesie ac archiepiscopi predictorum subditi, cuiuscunque dignitatis, status aut conditionis existant, ad earum observantiam incon- vulsam non solum eo modo, quo hiisdem legibus universi sacri imperii subditi ligari noscuntur, verum eciam presentis nostri privilegii imperialis ac decreti virtute perpetuis tem- poribus teneantur. Tenor autem legum ipsarum per omnia sequitur in hec verba: (IX) Presenti constitutione imperpetuum valitura statuimus ac de certa scientia declaramus, quod successores nostri Boemie reges necnon universi et singuli principes electores ecclesiastici et seculares, qui perpetuo fuerint, universas auri et argenti fodinas atque mineras stanni, cupri, ferri, plumbi et alterius cuiuscunque generis metalli ac eciam salis tam inventas quam inveniendas imposterum quibuscunque temporibus in regno predicto ac terris et pertinentiis eidem regno
104 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. rator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Licet alias in solempni curia Nurembergensi cum consilio et in presentia venerabilium ecclesiasticorum et illustrium secularium principum electorum omnium ac aliorum principum. comitum, baronum, procerum, nobilium ac magnatum plures leges et constitutiones imperiales modernis ac futuris tem- poribus oportunas edendas duxerimus et solempniter promul- gandas, quibus imperii sacri subditos ligari constat universa- liter singulos et singulariter universos, tamen ad insignem Coloniensem ecclesiam, notabile membrum Romani imperii, specialis gerentes amoris affectum, et venerabilem Wilhelmum eiusdem archiepiscopum sacri imperii per Itatiam archican- cellarium, principem ac devotum nostrum dilectum, meritis eius hoc rite poscentibus, favore prosequentes et gratia singu- lari, quasdam ex legibus antedictis, quas conditioni ecclesie prefate potissime convenire prospeximus, ad eandem specia- liter reflectentes ecclesiam in perpetuum privilegium eidem ecclesie et archiepiscopo suo, qui est et qui pro tempore fuerit, duximus concedendas, decernentes et auctoritate impe- ratoria de imperialis eciam potestatis plenitudine presenti edicto perpetuis valituro temporibus ex certa scientia sanc- cientes, ut ecclesia et archiepiscopus antedicti huiusmodi legibus, quas presentibus de verbo ad verbum inseri plene mandavimus, libere gaudeant perpetuo et fruantur, et ecclesie ac archiepiscopi predictorum subditi, cuiuscunque dignitatis, status aut conditionis existant, ad earum observantiam incon- vulsam non solum eo modo, quo hiisdem legibus universi sacri imperii subditi ligari noscuntur, verum eciam presentis nostri privilegii imperialis ac decreti virtute perpetuis tem- poribus teneantur. Tenor autem legum ipsarum per omnia sequitur in hec verba: (IX) Presenti constitutione imperpetuum valitura statuimus ac de certa scientia declaramus, quod successores nostri Boemie reges necnon universi et singuli principes electores ecclesiastici et seculares, qui perpetuo fuerint, universas auri et argenti fodinas atque mineras stanni, cupri, ferri, plumbi et alterius cuiuscunque generis metalli ac eciam salis tam inventas quam inveniendas imposterum quibuscunque temporibus in regno predicto ac terris et pertinentiis eidem regno
Strana 105
II, 2.] Urkunden, Nr. 27. 105 subiectis, necnon supradicti principes in principatibus, terris, dominiis et pertinentiis suis tenere iuste possint et legitime possidere cum omni- bus iuribus, nullo prorsus excepto, prout possunt seu consueverunt talia possideri, necnon Iudeos habere, theolonea in preterito statuta et indicta percipere, quodque progenitores nostri reges Boemie felicis memorie ipsique principes electores ac progenitores et predecessores eorum legitime potuerint usque impresens, sicut hoc antiqua laudabili et approbata consuetudine diuturnique ac longissimi temporis cursu prescripta noscitur observatum. (X) Item : Statuimus preterea, ut regi Boemie successori nostro, qui fuerit pro tempore, sicut constat ab antiquo illustris memorie Boemie regibus nostris predecessoribus licuisse et in possessione pacifica continua ipsos fuisse iuris subsequentis: videlicet monetas auri et argenti in omni loco et parte regni sui et subiectarum ei terrarum et pertinen- tiarum omnium, ubi rex ipse decreverit sibique placuerit, cudi facere et mandare sub omni modo et forma in regno ipso Boemie in hiis ad hee usque tempora servatis; quodque futuris perpetuo Boemie regibus, hac nostra imperiali constitutione et gratia perpetuo valituris, a quibus- cunque principibus, magnatibus, comitibus ac personis aliis quascunque terras, castra, possessiones, predia sive bona liceat emere, comparare seu in donum vel donationem ex quacunque causa aut in obligationem recipere sub talium terrarum, castrorum, possessionum, prediorum seu bonorum conditione consueta, ut videlicet propria recipiantur vel com- parentur ut propria, libera velut libera, et ea, que dependent in feudum, similiter emantur in feudum, seu comparata taliter teneantur; ita tamen, quod ipsi reges Boemie de hiis, que hoc modo comparaverint vel receperint et regno Boemie duxerint applicanda, ad pristina ac consueta iura de talibus sacro explenda et reddenda imperio sint astricti. Presentem nichilominus constitutionem et gratiam virtute presentis legis nostre imperialis ad universos principes electores tam ecclesiasticos quam seculares, successores et legitimos heredes ipso- rum plene extendi volumus sub omnibus modis et condicionibus, ut prefertur. (XI) Item: Statuimus eciam, ut nulli comites, barones, nobiles, feudales, vasalli, castrenses, milites, clientes, cives, burgenses, nulle quoque persone Coloniensi, Maguntinensi et Treverensi ecclesiis subiecti vel subiecte, cuiuscunque status, conditionis vel dignitatis existant, ad cuiuscunque actoris instantiam extra territorium et terminos ac limites earundem ecclesiarum et pertinentiarum suarum ad quodcunque aliud
II, 2.] Urkunden, Nr. 27. 105 subiectis, necnon supradicti principes in principatibus, terris, dominiis et pertinentiis suis tenere iuste possint et legitime possidere cum omni- bus iuribus, nullo prorsus excepto, prout possunt seu consueverunt talia possideri, necnon Iudeos habere, theolonea in preterito statuta et indicta percipere, quodque progenitores nostri reges Boemie felicis memorie ipsique principes electores ac progenitores et predecessores eorum legitime potuerint usque impresens, sicut hoc antiqua laudabili et approbata consuetudine diuturnique ac longissimi temporis cursu prescripta noscitur observatum. (X) Item : Statuimus preterea, ut regi Boemie successori nostro, qui fuerit pro tempore, sicut constat ab antiquo illustris memorie Boemie regibus nostris predecessoribus licuisse et in possessione pacifica continua ipsos fuisse iuris subsequentis: videlicet monetas auri et argenti in omni loco et parte regni sui et subiectarum ei terrarum et pertinen- tiarum omnium, ubi rex ipse decreverit sibique placuerit, cudi facere et mandare sub omni modo et forma in regno ipso Boemie in hiis ad hee usque tempora servatis; quodque futuris perpetuo Boemie regibus, hac nostra imperiali constitutione et gratia perpetuo valituris, a quibus- cunque principibus, magnatibus, comitibus ac personis aliis quascunque terras, castra, possessiones, predia sive bona liceat emere, comparare seu in donum vel donationem ex quacunque causa aut in obligationem recipere sub talium terrarum, castrorum, possessionum, prediorum seu bonorum conditione consueta, ut videlicet propria recipiantur vel com- parentur ut propria, libera velut libera, et ea, que dependent in feudum, similiter emantur in feudum, seu comparata taliter teneantur; ita tamen, quod ipsi reges Boemie de hiis, que hoc modo comparaverint vel receperint et regno Boemie duxerint applicanda, ad pristina ac consueta iura de talibus sacro explenda et reddenda imperio sint astricti. Presentem nichilominus constitutionem et gratiam virtute presentis legis nostre imperialis ad universos principes electores tam ecclesiasticos quam seculares, successores et legitimos heredes ipso- rum plene extendi volumus sub omnibus modis et condicionibus, ut prefertur. (XI) Item: Statuimus eciam, ut nulli comites, barones, nobiles, feudales, vasalli, castrenses, milites, clientes, cives, burgenses, nulle quoque persone Coloniensi, Maguntinensi et Treverensi ecclesiis subiecti vel subiecte, cuiuscunque status, conditionis vel dignitatis existant, ad cuiuscunque actoris instantiam extra territorium et terminos ac limites earundem ecclesiarum et pertinentiarum suarum ad quodcunque aliud
Strana 106
1O6 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. tribunal seu euiusvis alterius preterquam archiepiscoporum Magunti- nensis, Treverensis et Coloniensis et iudicum suorum iudicium citari potuerint temporibus retroactis vel trahi seu vocari debeant perpetuis inantea temporibus sive possint, sicut preteritis invenimus temporibus observatum. Quod si contra presens edictum nostrum predictos eccle- siarum Treverensis, Maguntinensis seu Coloniensis subditos vel eorum aliquem seu aliquos ad cuiuscunque instantiam seu ad cuiuscunque tribunal pro quacunque causa criminali, civili vel mixta seu quocunque negocio extra territorium, limites seu terminos dictarum ecclesiarum vel alicuius earum citari contingeret, comparere vel respondere minime teneantur, et citatio ac processus et sentencie interlocutorie vel diffi- nitive contra non venientes a talibus iudicibus extraneis late vel facte, fiende vel ferende necnon precepta et premissorum executiones et omnia, que ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi, attemptari possent vel fieri, irrita decernimus eo ipso. Adicientes expresse, quod nulli comiti, baroni, nobili, feudali, vasallo, castrensi, militi, clienti, civi, rustico, nulli demum persone ecclesie huiusmodi subiecte seu eius incole, cuiuscunque status, dignitatis vel conditionis existant, a processibus, sententiis interlocutoriis et diffinitivis sive preceptis archiepiscoporum et ecclesiarum huiusmodi vel suorum officiatorum temporalium aut executionibus eorundem contra se in archiepiscopali seu officiatorum predictorum iudicio factis aut latis, habitis vel ferendis inantea vel fiendis ad quodcunque tribunal aliud liceat appellare, quamdiu in archiepiscoporum predictorum et suorum iudicio querulantibus non fuerit iusticia denegata. Appellationes contra hoc factas non recipi statuimus cassasque et irritas nunciamus. In defectu vero iusticie predictis omnibus ad imperialem duntaxat curiam et tribunal seu iudicis immediate in imperiali curia pro tempore presidentis audien- tiam, et eciam eo casu non ad quemvis alium iudicem sive eciam delegatum hiis, quibus denegata fuerit iusticia, liceat appellare. Quic- quid vero contra premissa factum fuerit, sit irritum eo ipso. Eandem constitutionem virtute presentis legis nostre imperialis ad illustres comitem Palatinum Reni, .. ducem Saxonie et marchionem Brandem- burgensem, principes electores seculares sive laicos, heredes, successores et subditos eorum plene extendi volumus sub omnibus modis et con- ditionibus, ut prefertur. (XIII) Item: Preterea statuimus et hoc imperiali perpetuo sanccimus edicto, quod universa privilegia et littere quibuscunque personis, cuiuscunque status, preminentie vel dignitatis existant, seu
1O6 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. tribunal seu euiusvis alterius preterquam archiepiscoporum Magunti- nensis, Treverensis et Coloniensis et iudicum suorum iudicium citari potuerint temporibus retroactis vel trahi seu vocari debeant perpetuis inantea temporibus sive possint, sicut preteritis invenimus temporibus observatum. Quod si contra presens edictum nostrum predictos eccle- siarum Treverensis, Maguntinensis seu Coloniensis subditos vel eorum aliquem seu aliquos ad cuiuscunque instantiam seu ad cuiuscunque tribunal pro quacunque causa criminali, civili vel mixta seu quocunque negocio extra territorium, limites seu terminos dictarum ecclesiarum vel alicuius earum citari contingeret, comparere vel respondere minime teneantur, et citatio ac processus et sentencie interlocutorie vel diffi- nitive contra non venientes a talibus iudicibus extraneis late vel facte, fiende vel ferende necnon precepta et premissorum executiones et omnia, que ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi, attemptari possent vel fieri, irrita decernimus eo ipso. Adicientes expresse, quod nulli comiti, baroni, nobili, feudali, vasallo, castrensi, militi, clienti, civi, rustico, nulli demum persone ecclesie huiusmodi subiecte seu eius incole, cuiuscunque status, dignitatis vel conditionis existant, a processibus, sententiis interlocutoriis et diffinitivis sive preceptis archiepiscoporum et ecclesiarum huiusmodi vel suorum officiatorum temporalium aut executionibus eorundem contra se in archiepiscopali seu officiatorum predictorum iudicio factis aut latis, habitis vel ferendis inantea vel fiendis ad quodcunque tribunal aliud liceat appellare, quamdiu in archiepiscoporum predictorum et suorum iudicio querulantibus non fuerit iusticia denegata. Appellationes contra hoc factas non recipi statuimus cassasque et irritas nunciamus. In defectu vero iusticie predictis omnibus ad imperialem duntaxat curiam et tribunal seu iudicis immediate in imperiali curia pro tempore presidentis audien- tiam, et eciam eo casu non ad quemvis alium iudicem sive eciam delegatum hiis, quibus denegata fuerit iusticia, liceat appellare. Quic- quid vero contra premissa factum fuerit, sit irritum eo ipso. Eandem constitutionem virtute presentis legis nostre imperialis ad illustres comitem Palatinum Reni, .. ducem Saxonie et marchionem Brandem- burgensem, principes electores seculares sive laicos, heredes, successores et subditos eorum plene extendi volumus sub omnibus modis et con- ditionibus, ut prefertur. (XIII) Item: Preterea statuimus et hoc imperiali perpetuo sanccimus edicto, quod universa privilegia et littere quibuscunque personis, cuiuscunque status, preminentie vel dignitatis existant, seu
Strana 107
II, 2.) Urkunden, Nr. 27. 107 civitatum, opidorum et quorumlibet locorum universitatibus super a quibuscunque iuribus, gratiis, emunitatibus, consuetudinibus seu rebus aliis eciam proprio motu seu alias a nobis vel recolende memorie divis Romanorum imperatoribus et regibus predecessoribus nostris sub qui- buscunque verborum tenoribus concessa et concesse seu a nobis vel successoribus nostris, Romanorum imperatoribus et regibus, futuris temporibus concedenda seu eciam concedende non debeant aut possint libertatibus, iurisdictionibus, iuribus et honoribus seu dominiis princi- pum electorum sacri imperii ecclesiasticorum et secularium aut alicuius ipsorum in aliquob penitus derogare, eciam si in talibus privilegiis et litteris quarumlibet personarum, cuiuscunque preminentie, dignitatis aut status extiterint, ut prefertur, seu universitatum huiusmodi expresse cautum sit vel fuerit in futurum, quod revocabilia seu revocabiles esse non debeant, nisi de ipsis et toto in eis comprehenso tenore in tali revocatione fieret de verbo ad verbum seriatim mentio specialis. Huius- modi namque privilegia et litteras, si et inquantum libertatibus, iuris- dictionibus, iuribus aut honoribus seu dominiis, que superius expri- muntur, dictorum principum electorum aut alicuius ipsorum derogare vel obviare censentur in aliquo, quoad hoc revocamus ex certa scientia et cassamus revocataque et revocatas intelligi et haberi decernimus de plenitudine imperatorie potestatis. (XV) Item. Detestandas preterea et sacris legibus reprobatas conspirationes et conventiculas seu conventiculas illicitas in civi- tatibus et extra vel inter civitatem et civitatem, inter personam et personam seu inter personam et civitatem pretextu parentele seu recep- tionis in cives vel alterius cuiuscunque coloris coniurationes, insuper et confederationes et pacta necnon et consuetudinem circa huiusmodi introductam, quam censemus potius corruptelam, reprobamus, damp- namus et ex certa scientia irritamus, quas civitates seu persone cuius- cunque dignitatis, conditionis aut status sive inter se sive cum aliis absque auctoritate dominorum, quorum subditi vel ministeriales seu in quorum districtu consistunt, eisdem dominis nominatim non exceptis fecerunt hactenus et facere presumpserint in futuro, sicut eas per sacras divorum augustorum predecessorum nostrorum leges prohibitas non ambigitur et cassatas; illis confederationibus et ligis duntaxat exceptis, quas principes et civitates ac alii super generali pace provinciarum atque terrarum inter se firmasse noscuntur; illas enim nostre declara- a) ſo B; sub A. b) ſo B; alicui A.
II, 2.) Urkunden, Nr. 27. 107 civitatum, opidorum et quorumlibet locorum universitatibus super a quibuscunque iuribus, gratiis, emunitatibus, consuetudinibus seu rebus aliis eciam proprio motu seu alias a nobis vel recolende memorie divis Romanorum imperatoribus et regibus predecessoribus nostris sub qui- buscunque verborum tenoribus concessa et concesse seu a nobis vel successoribus nostris, Romanorum imperatoribus et regibus, futuris temporibus concedenda seu eciam concedende non debeant aut possint libertatibus, iurisdictionibus, iuribus et honoribus seu dominiis princi- pum electorum sacri imperii ecclesiasticorum et secularium aut alicuius ipsorum in aliquob penitus derogare, eciam si in talibus privilegiis et litteris quarumlibet personarum, cuiuscunque preminentie, dignitatis aut status extiterint, ut prefertur, seu universitatum huiusmodi expresse cautum sit vel fuerit in futurum, quod revocabilia seu revocabiles esse non debeant, nisi de ipsis et toto in eis comprehenso tenore in tali revocatione fieret de verbo ad verbum seriatim mentio specialis. Huius- modi namque privilegia et litteras, si et inquantum libertatibus, iuris- dictionibus, iuribus aut honoribus seu dominiis, que superius expri- muntur, dictorum principum electorum aut alicuius ipsorum derogare vel obviare censentur in aliquo, quoad hoc revocamus ex certa scientia et cassamus revocataque et revocatas intelligi et haberi decernimus de plenitudine imperatorie potestatis. (XV) Item. Detestandas preterea et sacris legibus reprobatas conspirationes et conventiculas seu conventiculas illicitas in civi- tatibus et extra vel inter civitatem et civitatem, inter personam et personam seu inter personam et civitatem pretextu parentele seu recep- tionis in cives vel alterius cuiuscunque coloris coniurationes, insuper et confederationes et pacta necnon et consuetudinem circa huiusmodi introductam, quam censemus potius corruptelam, reprobamus, damp- namus et ex certa scientia irritamus, quas civitates seu persone cuius- cunque dignitatis, conditionis aut status sive inter se sive cum aliis absque auctoritate dominorum, quorum subditi vel ministeriales seu in quorum districtu consistunt, eisdem dominis nominatim non exceptis fecerunt hactenus et facere presumpserint in futuro, sicut eas per sacras divorum augustorum predecessorum nostrorum leges prohibitas non ambigitur et cassatas; illis confederationibus et ligis duntaxat exceptis, quas principes et civitates ac alii super generali pace provinciarum atque terrarum inter se firmasse noscuntur; illas enim nostre declara- a) ſo B; sub A. b) ſo B; alicui A.
Strana 108
108 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. tioni specialiter reservantes in suo decernimus vigore manere, donec de hiis aliud duxerimus ordinandum. Personam singularem, que de cetero contra tenorem presentis constitutionis legis nostre antique super hoc edite confederationes, colligationes, conspirationes et pacta huius- modi inire presumpserint, ultra penam legis eiusdem notam infamie et penam decem librarum auri, civitatem vero vel universitatem in hanc legem nostram similiter committentem centum librarum auri necnon omissionis libertatum et privilegiorum imperialium penas incurrere decernimus eo ipso, medietate pene huiusmodi pecuniarie fisco imperiali, reliqua vero domino districtus, in cuius preiudicium facte fuerint, applicanda. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre maiestatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, nostre imperialis celsi- tudinis indignationem incursurum se noverit et offensam. * Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris invictissimi et gloriosissimi Boemie regis. i Testes huius sunt: illustres Rudolphus dux Saxonie, Bolko Falkembergensis, Iohannes Oppavie et Ratiborie et Bolko Opoliensis duces, necnon nobiles Ulricus de Rosem- berg, Sdenko de Sternberg et quamplures alii fidedigni. Presentium sub bulla aurea typario nostre maiestatis impressa testimonio litterarum. Datum in Sulczbach anno nativitatis Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, VIIII. indictione, VIII. Kalendas Februarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. A. Original im Staatsarchiv zu Düsseldorf (Signatur: Erzstift Urk. zum Datum). Nach einer von der Direktion des Archivs mitgeteilten Abschrift im Apparat der Mon. Germ. Siegel und Siegelfäden nicht mehr vorhanden. Monogramm rechts unten im Terte. Auf der Rück- seite: Rm Hertwicus. B. Neuausfertigung nach dem Register in demselben Archiv (Signatur: Erzstift Urk. zum Datum. Alte Nummer 779). Nach einer gleichfalls von der Direktion übersandten Abschrift ebenfalls im Apparat der Mon. Germ. Siegel abgefallen, doch sind die gelb-seidenen Siegelfäden noch vorhanden. Monogramm wie in A. Auf dem Buge rechts: Sumptum de registro de mandato cesaris Nicolaus Camericensis prepositus. Auf der Rückseite: R. Wilhelmus Kortelangen. Diese Neuausfertigung dürfte nicht vor 1367 hergestellt sein.
108 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. tioni specialiter reservantes in suo decernimus vigore manere, donec de hiis aliud duxerimus ordinandum. Personam singularem, que de cetero contra tenorem presentis constitutionis legis nostre antique super hoc edite confederationes, colligationes, conspirationes et pacta huius- modi inire presumpserint, ultra penam legis eiusdem notam infamie et penam decem librarum auri, civitatem vero vel universitatem in hanc legem nostram similiter committentem centum librarum auri necnon omissionis libertatum et privilegiorum imperialium penas incurrere decernimus eo ipso, medietate pene huiusmodi pecuniarie fisco imperiali, reliqua vero domino districtus, in cuius preiudicium facte fuerint, applicanda. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre maiestatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, nostre imperialis celsi- tudinis indignationem incursurum se noverit et offensam. * Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris invictissimi et gloriosissimi Boemie regis. i Testes huius sunt: illustres Rudolphus dux Saxonie, Bolko Falkembergensis, Iohannes Oppavie et Ratiborie et Bolko Opoliensis duces, necnon nobiles Ulricus de Rosem- berg, Sdenko de Sternberg et quamplures alii fidedigni. Presentium sub bulla aurea typario nostre maiestatis impressa testimonio litterarum. Datum in Sulczbach anno nativitatis Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, VIIII. indictione, VIII. Kalendas Februarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. A. Original im Staatsarchiv zu Düsseldorf (Signatur: Erzstift Urk. zum Datum). Nach einer von der Direktion des Archivs mitgeteilten Abschrift im Apparat der Mon. Germ. Siegel und Siegelfäden nicht mehr vorhanden. Monogramm rechts unten im Terte. Auf der Rück- seite: Rm Hertwicus. B. Neuausfertigung nach dem Register in demselben Archiv (Signatur: Erzstift Urk. zum Datum. Alte Nummer 779). Nach einer gleichfalls von der Direktion übersandten Abschrift ebenfalls im Apparat der Mon. Germ. Siegel abgefallen, doch sind die gelb-seidenen Siegelfäden noch vorhanden. Monogramm wie in A. Auf dem Buge rechts: Sumptum de registro de mandato cesaris Nicolaus Camericensis prepositus. Auf der Rückseite: R. Wilhelmus Kortelangen. Diese Neuausfertigung dürfte nicht vor 1367 hergestellt sein.
Strana 109
1I, 2.] Urkunden, Nr. 27. 28. 109 Ferner ist die Urkunde überliefert in 3 Transsumten und 2 Kopial- büchern desselben Archivs und in einem Kopialbuche des Staatsarchivs zu Münster. — Böhmer-Huber Nr. 2427 und damit identisch Nr. 6872. Der vorstehende Abdruck der Urkunde folgt dem Original A, doch ist B zur Verbesserung einzelner Schreibfehler des Originals herangezogen, während beiden gemeinsame Fehler beibehalten sind. Die inserierten Kapitel der Goldenen Bulle, denen ich die Kapitelzahlen in runden Klammern vorgesetzt habe, sind durch kleineren Druck bezeichnet. Ab- weichungen vom Terte der Goldenen Bulle sind durch Sperrdruck hervor- geboben. 28. Burggraf Burkhart von Magdeburg als Landvogt im Elsaß teilt der Stadt Straßburg das vom Kaiser erlassene Ofalbürger¬ — gesetz (c. XVI der Goldenen Bulle) zur Nachachtung mit. Schlettstadt 1356, Februar 1. Wir Pûrckart burggrave zû Meydburg, hofemeister des Rômeschen keysers unde lantvogt in Eylsas, enbieden erbern, wisen, bescheiden dem meister unde dem rat ze Straz- burg unsern grûs unde alles gût. Wir tûnd ûch wissen, das der durchlûtige fûrste herre Karl der Rômesche keiser unde kûnig ze Beheim, unser gnediger herre, mit den hoch- wirdigen fûrsten, den pfeflichen unde leygen fûrsten, eine satzunge von burger wegen, den man sprichet pfalburger, ûbereinkomen sint, das unser vorgenant herre der keyser allen fûrsten, graven, frigen herren, stetten des rychs unde frigen stetten gebotten hat, semliche burgere abe zelaszende, nach den worten der satzunge ist also: Ceterum quia nonnulli cives et subditi principum, baronuma et aliorum hominum, sicuti frequens ad nos querela perduxit, iugum ori- ginarie subiectionis querentes abicere, ymmo ausu temerario contemp- nentes, in aliarum civitatum cives recipi se procurant et frequentius in preterito procurarunt et nichilominus in priorum dominorum, quos tali fraude presumpserunt vel presumunt deserere, terris, civitatibus, opidis et villis corporaliter residentes civitatum, ad quas hoc modo [se]b trans- ferunt, libertatibus gaudere et ab eis defensari contendunt, qui in parti- bus Almanie pfalburger consueverunt vulgariter appellare; quoniam igitur patrocinari non debent alicui fraus et dolus, de imperatorie potestatis plenitudine, omnium principum electorum ecclesiasticorum a) baranum Or. b) fehlt Or.
1I, 2.] Urkunden, Nr. 27. 28. 109 Ferner ist die Urkunde überliefert in 3 Transsumten und 2 Kopial- büchern desselben Archivs und in einem Kopialbuche des Staatsarchivs zu Münster. — Böhmer-Huber Nr. 2427 und damit identisch Nr. 6872. Der vorstehende Abdruck der Urkunde folgt dem Original A, doch ist B zur Verbesserung einzelner Schreibfehler des Originals herangezogen, während beiden gemeinsame Fehler beibehalten sind. Die inserierten Kapitel der Goldenen Bulle, denen ich die Kapitelzahlen in runden Klammern vorgesetzt habe, sind durch kleineren Druck bezeichnet. Ab- weichungen vom Terte der Goldenen Bulle sind durch Sperrdruck hervor- geboben. 28. Burggraf Burkhart von Magdeburg als Landvogt im Elsaß teilt der Stadt Straßburg das vom Kaiser erlassene Ofalbürger¬ — gesetz (c. XVI der Goldenen Bulle) zur Nachachtung mit. Schlettstadt 1356, Februar 1. Wir Pûrckart burggrave zû Meydburg, hofemeister des Rômeschen keysers unde lantvogt in Eylsas, enbieden erbern, wisen, bescheiden dem meister unde dem rat ze Straz- burg unsern grûs unde alles gût. Wir tûnd ûch wissen, das der durchlûtige fûrste herre Karl der Rômesche keiser unde kûnig ze Beheim, unser gnediger herre, mit den hoch- wirdigen fûrsten, den pfeflichen unde leygen fûrsten, eine satzunge von burger wegen, den man sprichet pfalburger, ûbereinkomen sint, das unser vorgenant herre der keyser allen fûrsten, graven, frigen herren, stetten des rychs unde frigen stetten gebotten hat, semliche burgere abe zelaszende, nach den worten der satzunge ist also: Ceterum quia nonnulli cives et subditi principum, baronuma et aliorum hominum, sicuti frequens ad nos querela perduxit, iugum ori- ginarie subiectionis querentes abicere, ymmo ausu temerario contemp- nentes, in aliarum civitatum cives recipi se procurant et frequentius in preterito procurarunt et nichilominus in priorum dominorum, quos tali fraude presumpserunt vel presumunt deserere, terris, civitatibus, opidis et villis corporaliter residentes civitatum, ad quas hoc modo [se]b trans- ferunt, libertatibus gaudere et ab eis defensari contendunt, qui in parti- bus Almanie pfalburger consueverunt vulgariter appellare; quoniam igitur patrocinari non debent alicui fraus et dolus, de imperatorie potestatis plenitudine, omnium principum electorum ecclesiasticorum a) baranum Or. b) fehlt Or.
Strana 110
1RO Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2 et secularium sano accedente consilio, ex certa scientia statuimus et in presenti lege perpetuo valitura sanccimus: quod predicti cives et sub- diti eis, quibus subsunt, taliter illudentes in omnibus terris, locis et provinciis sacri imperii a presenti die imposterum civitatum, quarum a cives tali fraude recipisse a procurant vel hactenus procurarunt, iuribus et libertatibus in nullo penitus potiantur, nisi ad huiusmodi civitates corporaliter et realiter transeuntes ibique larem foventes continue et vere, ac non fictem a residentiam facientes debita onera et municipalia subeant munera in eisdem. Si quis vero contra presentis nostre legis tenorem recepti sunt vel fuerint infuturum, illorum receptio omnium careat firmitate, et recepti, cuiuscumque condicionis, dignitatis aut status existant, in nullo casu penitus sive causa civitatum, ab quasa recipi se procurant, iuribus vel libertatibus gaudeant quomodolibet vel fruantur, non obstantibus quibuscumque iuribus, privilegiis vel consuetudinibus observatis quantocumque tempore et obtentis, quas et que, in quantum presenti nostre legi obviant, presentibus ex certa scientia revocamus de predicte imperialis plenitudine potestatis omnique carere decernimus robore firmitatis, circa premissa omnia principum, dominorum et aliorum hominum, quos taliter deseri contigit vel contiget inposterum, iuribus circa personas et bona subditorum quorumcumque ipsos sepedicto modo deserentium semper salvis. Hos nichilominus, qui sepedictos cives et subditos alienos recipere contra presentis nostre legis dispositionem presumpserint vel recipere in preterito presumpserunt, si eos omnino non dimiserint infra mensem post intimationem presentium eis factam, penam centum marcharum auri puri pro transgressione huiusmodi totiens, quotiens deinceps factum fuerit, incurrere decernentes, quarum medietas imperiali fisco nostro, reliqua vero dominis illorum, qui recepti fuerint, irremissibiliter applicetur. Dis verkûndent wir ûch unde getruwent ûch òch, das ir unsers herren des keysers gebot haltend. Tetend ir des nût, so wissent, das ir verfallen werent die pene, als da vor bescheiden stat. Bitten wir ûch, daz ir uns uwere entwûrt enb(ietend)b, das wir unserm herren dem keyser uwern willen kûnnent enbieten. Datum in Sletzstat in vigilia puri(ficationis) beate Marie virginis. Datum in Sletzstat in vigilia puri(ficationis) beate Marie virginisc. a) so Or. b) Enb Or. c) Datumvermerk doppelt im Or.
1RO Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2 et secularium sano accedente consilio, ex certa scientia statuimus et in presenti lege perpetuo valitura sanccimus: quod predicti cives et sub- diti eis, quibus subsunt, taliter illudentes in omnibus terris, locis et provinciis sacri imperii a presenti die imposterum civitatum, quarum a cives tali fraude recipisse a procurant vel hactenus procurarunt, iuribus et libertatibus in nullo penitus potiantur, nisi ad huiusmodi civitates corporaliter et realiter transeuntes ibique larem foventes continue et vere, ac non fictem a residentiam facientes debita onera et municipalia subeant munera in eisdem. Si quis vero contra presentis nostre legis tenorem recepti sunt vel fuerint infuturum, illorum receptio omnium careat firmitate, et recepti, cuiuscumque condicionis, dignitatis aut status existant, in nullo casu penitus sive causa civitatum, ab quasa recipi se procurant, iuribus vel libertatibus gaudeant quomodolibet vel fruantur, non obstantibus quibuscumque iuribus, privilegiis vel consuetudinibus observatis quantocumque tempore et obtentis, quas et que, in quantum presenti nostre legi obviant, presentibus ex certa scientia revocamus de predicte imperialis plenitudine potestatis omnique carere decernimus robore firmitatis, circa premissa omnia principum, dominorum et aliorum hominum, quos taliter deseri contigit vel contiget inposterum, iuribus circa personas et bona subditorum quorumcumque ipsos sepedicto modo deserentium semper salvis. Hos nichilominus, qui sepedictos cives et subditos alienos recipere contra presentis nostre legis dispositionem presumpserint vel recipere in preterito presumpserunt, si eos omnino non dimiserint infra mensem post intimationem presentium eis factam, penam centum marcharum auri puri pro transgressione huiusmodi totiens, quotiens deinceps factum fuerit, incurrere decernentes, quarum medietas imperiali fisco nostro, reliqua vero dominis illorum, qui recepti fuerint, irremissibiliter applicetur. Dis verkûndent wir ûch unde getruwent ûch òch, das ir unsers herren des keysers gebot haltend. Tetend ir des nût, so wissent, das ir verfallen werent die pene, als da vor bescheiden stat. Bitten wir ûch, daz ir uns uwere entwûrt enb(ietend)b, das wir unserm herren dem keyser uwern willen kûnnent enbieten. Datum in Sletzstat in vigilia puri(ficationis) beate Marie virginis. Datum in Sletzstat in vigilia puri(ficationis) beate Marie virginisc. a) so Or. b) Enb Or. c) Datumvermerk doppelt im Or.
Strana 111
II, 2.] Urkunden, Nr. 28. 29. II Original auf Papier im Stadtarchiv zu Straßburg. Nach Abschrift von R. Salomon. Unter dem Text Spur eines aufgedruckten Siegels. Gedruckt im UB. d. Stadt Straßburg V, 1, Nr. 370, S. 319, wo aber statt des inserierten lateinischen Textes eine deutsche Übersetzung aus gleich¬ zeitiger Abschrift eingefügt ist. 29. Karl IV. verleiht dem Erzbischof Wilhelm von Köln und der Kölner Kirche ein im übrigen wie Nr. 6 lautendes Privileg über zwei weitere Kapitel der Goldenen Bulle (c. XIV und XVII ohne den Schluß). — Drag (356, Februar 2. iIn nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clementia Romanorum impe- rator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Licet alias in solempni curia nostra Nurembergensi cum consilio et in presentia venerabilium ecclesiasticorum et illustrium secularium principum electorum omnium ac aliorum principum, comitum, baronum, procerum, nobilium ac mag- natum plures leges et constitutiones imperiales modernis ac futuris temporibus oportunas edendas duxerimus et solemp- niter promulgandas, quibus imperii sacri subditos ligari con- stat universaliter singulos et singulariter universos, tamen ad insignem Coloniensem ecclesiam, notabile membrum Romani imperii, specialis gerentes amoris affectum, et venerabilem Wilhelmum eiusdem ecclesie archiepiscopum sacri imperii per Italiam archicancellarium, principem et devotum nostrum dilectum, meritis eius hoc rite poscentibus, favore prosequentes et gratia singulari, quasdam ex legibus antedictis, quas con- ditioni ecclesie prefate potissime convenire prospeximus, ad eandem specialiter reflectentes ecclesiam in perpetuum pri- vilegium eidem ecclesie et archiepiscopo suo, qui est et qui pro tempore fuerit, duximus concedendas, decernentes et auc- toritate imperatoria de imperialis eciam potestatis plenitudine presenti edicto perpetuis valituro temporibus ex certa scientia sanccientes, ut ecclesia et archiepiscopus antedicti huiusmodi legibus, quas presentibus de verbo ad verbum inseri plene mandavimus, libere gaudeant perpetuo et fruantur, et ecclesie ac archiepiscopi predictorum subditi, cuiuscunque dignitatis,
II, 2.] Urkunden, Nr. 28. 29. II Original auf Papier im Stadtarchiv zu Straßburg. Nach Abschrift von R. Salomon. Unter dem Text Spur eines aufgedruckten Siegels. Gedruckt im UB. d. Stadt Straßburg V, 1, Nr. 370, S. 319, wo aber statt des inserierten lateinischen Textes eine deutsche Übersetzung aus gleich¬ zeitiger Abschrift eingefügt ist. 29. Karl IV. verleiht dem Erzbischof Wilhelm von Köln und der Kölner Kirche ein im übrigen wie Nr. 6 lautendes Privileg über zwei weitere Kapitel der Goldenen Bulle (c. XIV und XVII ohne den Schluß). — Drag (356, Februar 2. iIn nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clementia Romanorum impe- rator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Licet alias in solempni curia nostra Nurembergensi cum consilio et in presentia venerabilium ecclesiasticorum et illustrium secularium principum electorum omnium ac aliorum principum, comitum, baronum, procerum, nobilium ac mag- natum plures leges et constitutiones imperiales modernis ac futuris temporibus oportunas edendas duxerimus et solemp- niter promulgandas, quibus imperii sacri subditos ligari con- stat universaliter singulos et singulariter universos, tamen ad insignem Coloniensem ecclesiam, notabile membrum Romani imperii, specialis gerentes amoris affectum, et venerabilem Wilhelmum eiusdem ecclesie archiepiscopum sacri imperii per Italiam archicancellarium, principem et devotum nostrum dilectum, meritis eius hoc rite poscentibus, favore prosequentes et gratia singulari, quasdam ex legibus antedictis, quas con- ditioni ecclesie prefate potissime convenire prospeximus, ad eandem specialiter reflectentes ecclesiam in perpetuum pri- vilegium eidem ecclesie et archiepiscopo suo, qui est et qui pro tempore fuerit, duximus concedendas, decernentes et auc- toritate imperatoria de imperialis eciam potestatis plenitudine presenti edicto perpetuis valituro temporibus ex certa scientia sanccientes, ut ecclesia et archiepiscopus antedicti huiusmodi legibus, quas presentibus de verbo ad verbum inseri plene mandavimus, libere gaudeant perpetuo et fruantur, et ecclesie ac archiepiscopi predictorum subditi, cuiuscunque dignitatis,
Strana 112
112 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. status aut conditionis existant, ad earum observantiam incon- vulsam non solum eo modo, quo hiisdem legibus universi sacri imperii subditi ligari noscuntur, verum eciam presentis nostri privilegii imperialis ac decreti virtute perpetuis tem- poribus teneantur. Tenor autem legum ipsarum per omnia sequitur in hec verba: (XIV) In plerisque partibus vasalli et feudotarii dominorum feuda seu beneficia, que a dominis ipsis obtinent, intempestive verba- liter et in fraude renunciant seu resignant eadem et facta resignatione huiusmodi dominos ipsos maliciose diffidant suasque inimicicias eis denunciant dampna ipsis subsequenter gravia inferendo et beneficia seu feuda sic relicta pretextu guerre seu inimicicie iterum invadunt et occupant ac detinent occupata. Eapropter presenti constitucione imperpetuum valitura sanccimus, quod talis resignatio seu renunciatio haberi debeat pro non facta, nisi libere et realiter facta fuerit per eosdem, ita quod possessio beneficiorum et feudorum huiusmodi dominis ipsis corporaliter et realiter assignetur, in tantum, quod nullo unquam tempore diffidantes ipsi in bonis, feudis seu beneficiis resignatis dominos ipsos perturbent per se vel alios aut molestent nec ad hoc consilium prestent, auxilium vel favorem. Contrarium faciens seu dominos suos in beneficiis et feudis resignatis vel non resignatis invadens quomodo- libet vel perturbans vel dampna in ipsis inferens seu consilium, auxi- lium prestans talia facientibus vel favorem feuda et beneficia huiusmodi eo ipso amittat, infamis existat et banno imperiali subiaceat, et nullus ad feuda seu beneficia huiusmodi pateat et de cetero quocunque tem- pore aditus vel regressus, nec de novo concedi sibi valeant ullo modo, et facta eis contra ac illorum concessio seu investitura secuta iuribus non subsistat. Postremo omnes penas predictas illos vel illum, qui predicta resignatione non facta contra dominos suos fraudulenter agentes vel agens scienter eos invaserint vel invaserit, diffidatione quacunque previa vel omissa, vigore presentis sanceionis incurrere decernimus ipso facto. (XVII) Item: Eos, qui de cetero adversus aliquos iustam diffidationis causam se habere fingentes ipsos in locis, ubi domicilia non obtinent aut ea communiter non inhabitant, intempestive diffidant, declaramus dampna quecunque per incendia, spolia vel rapinas diffi- datis ipsis cum honore suo inferre non posse. Et quia patrocinari non debent alicui fraus et dolus, presenti constitutioni a imperpetuum valitura a) so Or.
112 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. status aut conditionis existant, ad earum observantiam incon- vulsam non solum eo modo, quo hiisdem legibus universi sacri imperii subditi ligari noscuntur, verum eciam presentis nostri privilegii imperialis ac decreti virtute perpetuis tem- poribus teneantur. Tenor autem legum ipsarum per omnia sequitur in hec verba: (XIV) In plerisque partibus vasalli et feudotarii dominorum feuda seu beneficia, que a dominis ipsis obtinent, intempestive verba- liter et in fraude renunciant seu resignant eadem et facta resignatione huiusmodi dominos ipsos maliciose diffidant suasque inimicicias eis denunciant dampna ipsis subsequenter gravia inferendo et beneficia seu feuda sic relicta pretextu guerre seu inimicicie iterum invadunt et occupant ac detinent occupata. Eapropter presenti constitucione imperpetuum valitura sanccimus, quod talis resignatio seu renunciatio haberi debeat pro non facta, nisi libere et realiter facta fuerit per eosdem, ita quod possessio beneficiorum et feudorum huiusmodi dominis ipsis corporaliter et realiter assignetur, in tantum, quod nullo unquam tempore diffidantes ipsi in bonis, feudis seu beneficiis resignatis dominos ipsos perturbent per se vel alios aut molestent nec ad hoc consilium prestent, auxilium vel favorem. Contrarium faciens seu dominos suos in beneficiis et feudis resignatis vel non resignatis invadens quomodo- libet vel perturbans vel dampna in ipsis inferens seu consilium, auxi- lium prestans talia facientibus vel favorem feuda et beneficia huiusmodi eo ipso amittat, infamis existat et banno imperiali subiaceat, et nullus ad feuda seu beneficia huiusmodi pateat et de cetero quocunque tem- pore aditus vel regressus, nec de novo concedi sibi valeant ullo modo, et facta eis contra ac illorum concessio seu investitura secuta iuribus non subsistat. Postremo omnes penas predictas illos vel illum, qui predicta resignatione non facta contra dominos suos fraudulenter agentes vel agens scienter eos invaserint vel invaserit, diffidatione quacunque previa vel omissa, vigore presentis sanceionis incurrere decernimus ipso facto. (XVII) Item: Eos, qui de cetero adversus aliquos iustam diffidationis causam se habere fingentes ipsos in locis, ubi domicilia non obtinent aut ea communiter non inhabitant, intempestive diffidant, declaramus dampna quecunque per incendia, spolia vel rapinas diffi- datis ipsis cum honore suo inferre non posse. Et quia patrocinari non debent alicui fraus et dolus, presenti constitutioni a imperpetuum valitura a) so Or.
Strana 113
II, 2. Urkunden, Nr. 29. 113 sanceimus, diffidantes huiusmodi quibuscunque dominis aut personis, cum quibus aliqui fuerunta in societate, familiaritate vel honesta qua- vis amicicia conversati, sic factas vel fiendas imposterum non valere, nec licere pretextu diffidationis cuiuslibet quempiam invadi per incendia, spolia vel rapinas, nisi diffidatiob per tres dies n(atur)ales ipsi diffidando personaliter vel in loco, quo habitare consuevit, publice fuerit intimata possitque de intimatione huiusmodi per testes ydoneos fieri plena fides. Quisquis secus quempiam diffidare vel invadere modo premisso presump- serit, infamiam eo ipso incurrat, ac si nulla diffidatio facta esset; quem eciam tanquam proditorem per quoscunque iudices penis legalibus statuimus castigari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre maiestatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, nostre imperialis celsi- tudinis indignationem [incursurum]e se noverit et offensam. Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris invictissimi et gloriosissimi Boemie regis. Testes huius sunt: illustres Rudolphus iunior dux Saxon(ie) et Bolko Falkembergensis, Iohannes Oppavie et Ratiboris et Bolko Opoliensis duces, necnon nobiles Ulricus de Rosemberg, Sdenco de Sternberg et quamplures alii fide- digni. Presentium sub bulla aurea typario nostre maiestatis impressa testimonio litterarum. Datum Prage anno Domini millesimo trecentesimo quin- quagesimo sexto, VIIII. indictione, IIII. Nonas Februarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Original im Staatsarchiv zu Düsseldorf (Signatur: Erzstift Urk. zum Datum). Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift im Apparat der Mon. Germ. Das Siegel ist von den noch vorhandenen gelbrot- seidenen Schuüren abgefallen. Monogramm rechts unten im Text. Auf der Rückseite: Rm Hertwicus. Außerdem ist die Urkunde überliefert in einem Transsumt und 3 Kopialbüchern desselben Archivs. — Böhmer-Huber Nr. 2429. In vorstehendem Abdruck sind die inserierten Stücke der Goldenen Bulle durch kleinere Schrift bezeichnet. a) so Or. b) diffidatis Or. c) fehlt Or. Quellen und Studien II, 2. 8
II, 2. Urkunden, Nr. 29. 113 sanceimus, diffidantes huiusmodi quibuscunque dominis aut personis, cum quibus aliqui fuerunta in societate, familiaritate vel honesta qua- vis amicicia conversati, sic factas vel fiendas imposterum non valere, nec licere pretextu diffidationis cuiuslibet quempiam invadi per incendia, spolia vel rapinas, nisi diffidatiob per tres dies n(atur)ales ipsi diffidando personaliter vel in loco, quo habitare consuevit, publice fuerit intimata possitque de intimatione huiusmodi per testes ydoneos fieri plena fides. Quisquis secus quempiam diffidare vel invadere modo premisso presump- serit, infamiam eo ipso incurrat, ac si nulla diffidatio facta esset; quem eciam tanquam proditorem per quoscunque iudices penis legalibus statuimus castigari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre maiestatis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, nostre imperialis celsi- tudinis indignationem [incursurum]e se noverit et offensam. Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris invictissimi et gloriosissimi Boemie regis. Testes huius sunt: illustres Rudolphus iunior dux Saxon(ie) et Bolko Falkembergensis, Iohannes Oppavie et Ratiboris et Bolko Opoliensis duces, necnon nobiles Ulricus de Rosemberg, Sdenco de Sternberg et quamplures alii fide- digni. Presentium sub bulla aurea typario nostre maiestatis impressa testimonio litterarum. Datum Prage anno Domini millesimo trecentesimo quin- quagesimo sexto, VIIII. indictione, IIII. Nonas Februarii, regnorum nostrorum anno decimo, imperii vero primo. Original im Staatsarchiv zu Düsseldorf (Signatur: Erzstift Urk. zum Datum). Nach einer von der Direktion mitgeteilten Abschrift im Apparat der Mon. Germ. Das Siegel ist von den noch vorhandenen gelbrot- seidenen Schuüren abgefallen. Monogramm rechts unten im Text. Auf der Rückseite: Rm Hertwicus. Außerdem ist die Urkunde überliefert in einem Transsumt und 3 Kopialbüchern desselben Archivs. — Böhmer-Huber Nr. 2429. In vorstehendem Abdruck sind die inserierten Stücke der Goldenen Bulle durch kleinere Schrift bezeichnet. a) so Or. b) diffidatis Or. c) fehlt Or. Quellen und Studien II, 2. 8
Strana 114
114 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 30. Herzog Rudolf der Jüngere von Sachsen bekundet (gleich den übrigen fünf Kurfürsten), um die von gewisser Seite er- hobenen Zweifel zu entkräften, daß den Königen von Böhmen seit alters das Recht zustehe, zu allen Königswahlen berufen zu werden und an ihnen wie alle übrigen Kurfürsten teilzunehmen; daß ihnen das Erzschenkenamt gebühre sowie das Recht, aus Hoftagen die Königskrone zu tragen, ohne die Verpflichtung, das Schenkenamt gekrönt zu verrichten. — Metz 1356, Dezember 11. A. Lateinische Fassung. Rudolfus Dei gracia dux Saxonie sacri imperii archi- marescallus ad perpetuam rei memoriam. Desiderate pacis laudanda presidia absque principum gubernacione felici per- sepe tamquam navem remige destitutam dubiorum amfractibus fluctuare contingit, et tanto periculosius et utique maiore dis- pendio, quanto rectores publicosa, illustres videlicet principes, quos divina prudencia in consolacionem sui fidelis populi clementer instituit, iuribus et potencia fuerint negligencius destituti, quo fit, ut principum quorumlibet emunitates et iura diligenter custodiri debeant et in sua integritate servari, ac illorum maxime, qui tamquam fundamenta et columpne fortissime sacri imperialis edificii thronum cesareum gratis attollunt decoribus, quibusque Dei gracia pia dignacione credidit eum eligere, cuius potencia tocius mundialis machine regitur monarchia. Sane licet de iuribus serenissimi principis domini .. regis Boemie, illustris coelectoris, comprincipis et college nostri, nulla sit aut fuerit iuris seu facti dubietas. quin ipse ab attavis, proavis, avis et progenitoribus suis ad instar nostri et quorumlibet aliorum coelectorum principum in electione Romanorum regis ad imperium promovendi pleno iure fretus sit hactenus et fruatur, sicut hoc luce clarius sem- per apparuit, ab eo tempore, cuius apud homines memoria non extitit; tamen quia nonnulli filii tenebrarum oculis cecu- cientibus a divina luce remoti meridiane claritate palpitant sicut in noctibus et offendicula laqueosque preparant iniqui- a) so Or.
114 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 30. Herzog Rudolf der Jüngere von Sachsen bekundet (gleich den übrigen fünf Kurfürsten), um die von gewisser Seite er- hobenen Zweifel zu entkräften, daß den Königen von Böhmen seit alters das Recht zustehe, zu allen Königswahlen berufen zu werden und an ihnen wie alle übrigen Kurfürsten teilzunehmen; daß ihnen das Erzschenkenamt gebühre sowie das Recht, aus Hoftagen die Königskrone zu tragen, ohne die Verpflichtung, das Schenkenamt gekrönt zu verrichten. — Metz 1356, Dezember 11. A. Lateinische Fassung. Rudolfus Dei gracia dux Saxonie sacri imperii archi- marescallus ad perpetuam rei memoriam. Desiderate pacis laudanda presidia absque principum gubernacione felici per- sepe tamquam navem remige destitutam dubiorum amfractibus fluctuare contingit, et tanto periculosius et utique maiore dis- pendio, quanto rectores publicosa, illustres videlicet principes, quos divina prudencia in consolacionem sui fidelis populi clementer instituit, iuribus et potencia fuerint negligencius destituti, quo fit, ut principum quorumlibet emunitates et iura diligenter custodiri debeant et in sua integritate servari, ac illorum maxime, qui tamquam fundamenta et columpne fortissime sacri imperialis edificii thronum cesareum gratis attollunt decoribus, quibusque Dei gracia pia dignacione credidit eum eligere, cuius potencia tocius mundialis machine regitur monarchia. Sane licet de iuribus serenissimi principis domini .. regis Boemie, illustris coelectoris, comprincipis et college nostri, nulla sit aut fuerit iuris seu facti dubietas. quin ipse ab attavis, proavis, avis et progenitoribus suis ad instar nostri et quorumlibet aliorum coelectorum principum in electione Romanorum regis ad imperium promovendi pleno iure fretus sit hactenus et fruatur, sicut hoc luce clarius sem- per apparuit, ab eo tempore, cuius apud homines memoria non extitit; tamen quia nonnulli filii tenebrarum oculis cecu- cientibus a divina luce remoti meridiane claritate palpitant sicut in noctibus et offendicula laqueosque preparant iniqui- a) so Or.
Strana 115
II, 2.] Urkunden, Nr. 30. 115 tatis et sceleris diabolica invidia suggerente, iugum veritatis deferre pre mole gravissimi ponderis coagolati mendacii nequeuntes, super ipsis offendiculis corruunt et suorum laqueis iniquorum conceptuum se involvunt, ut lucem tenebras iudi- cent et tenebras ipsam lucem: igitur ad habundantioris cau- tele presidium, ut prefato serenissimo principi domino .. regi Boemie, heredibus et successoribus suis regibus Boemie imper- petuum securius caveatur, et omnium dubietatum amputentur calumpnie, et ne quibuslibet ociose loquentibus malignandi materia relinquatur, animo deliberato, non per errorem aut improvide, sed multa investigacione previa et a multis veridica insinuacione recepta, maturo consilio una cum universis aliis coelectoribus, comprincipibus et collegis nostris, tam spiritua- libus quam secularibus, de certa nostra sciencia recognoscimus, dicimus et dictante conscientia publice profitemur, quod sere- nissimi principes et illustres domini ..Boemie reges ab attavis, proavis, avis et progenitoribus suis ab eo tempore, cuius apud homines, sicut premittitur, memoria non existit, habuerunt, continuo habent et habere debent ius et vocem plene et omnimode ad instar nostri et aliorum comprincipum, coelec- torum et collegarum nostrorum, tam spiritualium quam secu- larium, in eleccione Romanorum regis ad imperium promo- vendi, ita videlicet, ut, quocienscumque casus talis eleccionis emerserit, serenissimus princeps dominus .. rex Boemie, qui pro tempore fuerit, ad celebracionem eleccionis ipsius solemp- niter vocari debeat et in ipsa eleccione omnibus iuribus suis, voce videlicet et loco et aliis quibuslibet ad hoc spectantibus per se vel nuncios legittimos et ambassiatores suos ad instar nostri et omnium aliorum comprincipum, coelectorum et colle- garum nostrorum, tam spiritualium quam secularium, qui sunt et qui fuerint pro tempore, sicut premittitur, cum omni reve- rencia et honore gaudere, sicut de iure et more sacri imperii principes electores talibus freti sunt temporibus retroactis. Quodque prefatus serenissimus princeps dominus . . rex Boemie sacri Romani imperii archipincerna consistit ac archi- pincernatus officium coram imperatore vel rege Romanorum in solempnibus curiis sub corona regali exercere non debet neque tenetur ad hoc, nisi illud velit facere spontanea volun- tate; poterit tamen iuxta beneplacitum in presencia impera- 8*
II, 2.] Urkunden, Nr. 30. 115 tatis et sceleris diabolica invidia suggerente, iugum veritatis deferre pre mole gravissimi ponderis coagolati mendacii nequeuntes, super ipsis offendiculis corruunt et suorum laqueis iniquorum conceptuum se involvunt, ut lucem tenebras iudi- cent et tenebras ipsam lucem: igitur ad habundantioris cau- tele presidium, ut prefato serenissimo principi domino .. regi Boemie, heredibus et successoribus suis regibus Boemie imper- petuum securius caveatur, et omnium dubietatum amputentur calumpnie, et ne quibuslibet ociose loquentibus malignandi materia relinquatur, animo deliberato, non per errorem aut improvide, sed multa investigacione previa et a multis veridica insinuacione recepta, maturo consilio una cum universis aliis coelectoribus, comprincipibus et collegis nostris, tam spiritua- libus quam secularibus, de certa nostra sciencia recognoscimus, dicimus et dictante conscientia publice profitemur, quod sere- nissimi principes et illustres domini ..Boemie reges ab attavis, proavis, avis et progenitoribus suis ab eo tempore, cuius apud homines, sicut premittitur, memoria non existit, habuerunt, continuo habent et habere debent ius et vocem plene et omnimode ad instar nostri et aliorum comprincipum, coelec- torum et collegarum nostrorum, tam spiritualium quam secu- larium, in eleccione Romanorum regis ad imperium promo- vendi, ita videlicet, ut, quocienscumque casus talis eleccionis emerserit, serenissimus princeps dominus .. rex Boemie, qui pro tempore fuerit, ad celebracionem eleccionis ipsius solemp- niter vocari debeat et in ipsa eleccione omnibus iuribus suis, voce videlicet et loco et aliis quibuslibet ad hoc spectantibus per se vel nuncios legittimos et ambassiatores suos ad instar nostri et omnium aliorum comprincipum, coelectorum et colle- garum nostrorum, tam spiritualium quam secularium, qui sunt et qui fuerint pro tempore, sicut premittitur, cum omni reve- rencia et honore gaudere, sicut de iure et more sacri imperii principes electores talibus freti sunt temporibus retroactis. Quodque prefatus serenissimus princeps dominus . . rex Boemie sacri Romani imperii archipincerna consistit ac archi- pincernatus officium coram imperatore vel rege Romanorum in solempnibus curiis sub corona regali exercere non debet neque tenetur ad hoc, nisi illud velit facere spontanea volun- tate; poterit tamen iuxta beneplacitum in presencia impera- 8*
Strana 116
116 Seumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. torum vel regum Romanorum, dum solempnes curias huius- modi celebrari contigerit, procedendo, sedendo vel stando regalem gestare coronam, sicut hoc serenissimorum principum dominorum regum Boemie progenitorum et predecessorum ipsius consuetudo laudabilis ab olim noscitur observasse. In cuius rei testimonium presentes fieri et sigilli nostri volumus robore communiri. Datum Metis anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, proxima die dominica ante festum beate Lucie virginis. B. Deutsche Fassung. Wir Rudolf von Gots gnaden herezog ze Sachsen des heiligen Romischen reichs obrister marschalk bekennen und tûn kunt offenlichen mit disem brife allen den, die in sehen oder horen lesen. Wann frid und gemach an der fursten hilfe nicht besten mag, und alsovil deste mynner frides und ouch gnaden ist, so die hochgebornen fursten des heiligen reichs, und bey namen die, an den die kûr und die macht liget ein houbt der Cristenheit zu kyesen, in iren herscheften, eren und rechten gehindert und gesaumet werden, dovon ist notdurftig zu troste und zu gnaden der gemeinen cristen- heit, daz man den fursten ire recht an alles mynnernuzze in seyner geneze behalde; denne wie wol daz sei, daz umb die recht des durchleuchtigen fursten und herren, des hoch- gebornen kuniges ze Beheim, unsers mitkurfursten, key- nerlei czweivel nye gewesen sei und ouch noch nicht sei noch gesein muge indheinenweis, wann er von seinen urenen. enen, vetern und vorfarn geleich uns und allen andern unsern mitkûrfursten, geistlichen und werltlichen, in der wale und kûre eins Romischen kuniges eines kumftigen keysers vollen- komenes recht gehabt hat und ouch noch hat, als dieselben ding wol lûterlichen lantkundig und offenbar sint von sulchen alten langen zeiten, die bei der lute gedechtnûzz iczunt nicht gesein můgen durch langes alters willen; doch sintdenmal daz etzliche kynder der vinsternûzze, die mit blinden ougen von der gotlichen warheit also gevirret seint, daz sie in der clarheit des mittages tasten glich als in den nechten und betrubnûzze und stricke machen der ungerechtikeit und ouch der sunden von rate tûfelisches neides und mugen die
116 Seumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. torum vel regum Romanorum, dum solempnes curias huius- modi celebrari contigerit, procedendo, sedendo vel stando regalem gestare coronam, sicut hoc serenissimorum principum dominorum regum Boemie progenitorum et predecessorum ipsius consuetudo laudabilis ab olim noscitur observasse. In cuius rei testimonium presentes fieri et sigilli nostri volumus robore communiri. Datum Metis anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, proxima die dominica ante festum beate Lucie virginis. B. Deutsche Fassung. Wir Rudolf von Gots gnaden herezog ze Sachsen des heiligen Romischen reichs obrister marschalk bekennen und tûn kunt offenlichen mit disem brife allen den, die in sehen oder horen lesen. Wann frid und gemach an der fursten hilfe nicht besten mag, und alsovil deste mynner frides und ouch gnaden ist, so die hochgebornen fursten des heiligen reichs, und bey namen die, an den die kûr und die macht liget ein houbt der Cristenheit zu kyesen, in iren herscheften, eren und rechten gehindert und gesaumet werden, dovon ist notdurftig zu troste und zu gnaden der gemeinen cristen- heit, daz man den fursten ire recht an alles mynnernuzze in seyner geneze behalde; denne wie wol daz sei, daz umb die recht des durchleuchtigen fursten und herren, des hoch- gebornen kuniges ze Beheim, unsers mitkurfursten, key- nerlei czweivel nye gewesen sei und ouch noch nicht sei noch gesein muge indheinenweis, wann er von seinen urenen. enen, vetern und vorfarn geleich uns und allen andern unsern mitkûrfursten, geistlichen und werltlichen, in der wale und kûre eins Romischen kuniges eines kumftigen keysers vollen- komenes recht gehabt hat und ouch noch hat, als dieselben ding wol lûterlichen lantkundig und offenbar sint von sulchen alten langen zeiten, die bei der lute gedechtnûzz iczunt nicht gesein můgen durch langes alters willen; doch sintdenmal daz etzliche kynder der vinsternûzze, die mit blinden ougen von der gotlichen warheit also gevirret seint, daz sie in der clarheit des mittages tasten glich als in den nechten und betrubnûzze und stricke machen der ungerechtikeit und ouch der sunden von rate tûfelisches neides und mugen die
Strana 117
II, 2.] Urkunden, Nr. 30. 117 bûrde der warheit nicht getragen durch den last irer lugen, und domit so vallen sie in die betrubnûzze, die sie gemachet hatten, und vervewen sich in die stricke irer ungerechten meynung, also daz sie daz liecht ein vinsternůzze und daz vinsternůzze ein liecht entscheiden: so meinen wir durch merer sicherheit und uf die rede, daz der egen(ant) durch- leuchtig fürste und herre der kunig zu Beheim, sein erben und nachkomen kunige ze Beheim, ewiclichen mit sicherheit gewaret werden, und daz ouch abe sey alles zweivels ergerung, und daz muzzigen claffern wege irer bosheit und lugen nicht gelazzen werden, und dovon mit wolbedachtem mûte, nicht von irresal oder unbedechticlichen, sunder von rechter under- weisung, die wir warhaftiglichen wol erfunden haben, mit- sampt allen andern unsern mitkûrfursten, geistlichen und werltlichen, so erkennen wir uns und sprechen mit rechter wizzen und kundigen daz offembar allermeniglichen, daz die durchleuchtigen fürsten, die hochgeborn kunige von Beheim, von iren urenen, enen, vetern, eltern und vorfarn von sulcher langer zeit, der gedechtnûzze bei den leuten ietzunt nicht gesein mag, durch langes alters willen alleweg gehabt haben und noch haben und ouch steticlichen haben sullen vollen- kumenliches recht und ouch stymme genezlich glich uns und andern unsern mitkurfürsten, geistlichen und werltlichen, in der wale und kûre eins Romischen kuniges eines kunftigen keysers, also wenn und als ofte ez zu sulichen schulden kumet, daz man kyesen sol, daz man denn den durchleuch- tigen fürsten, den hochgebornen herrn den kunig ze Beheim, der in zeiten wirdet, zu derselben kure erberlichen ruffen sol; und der sol denne in der kûre und wal, als dovor be- griffen ist, alle seine recht, stat und stymme und alle ander ding, die dor zû gehôren, genczlichen haben und sich der frowen und geniezzen, oder von seinen wegen seine boten, die er dor zu sendet, gleich uns und allen andern unsern mitkurfürsten, geistlichen und werltlichen, die nû sint oder in kumftigen zeiten werdent, mit allen wirden und eren, als durch recht und gewonheit des heilichen reichs sulche recht, stymme und kûre besezzen haben in vorgangenen zeiten. Ouch sprechen, bekennen und kundigen wir mit rechter wizzen, als dovor begriffen ist, daz der egenant durchleuch-
II, 2.] Urkunden, Nr. 30. 117 bûrde der warheit nicht getragen durch den last irer lugen, und domit so vallen sie in die betrubnûzze, die sie gemachet hatten, und vervewen sich in die stricke irer ungerechten meynung, also daz sie daz liecht ein vinsternůzze und daz vinsternůzze ein liecht entscheiden: so meinen wir durch merer sicherheit und uf die rede, daz der egen(ant) durch- leuchtig fürste und herre der kunig zu Beheim, sein erben und nachkomen kunige ze Beheim, ewiclichen mit sicherheit gewaret werden, und daz ouch abe sey alles zweivels ergerung, und daz muzzigen claffern wege irer bosheit und lugen nicht gelazzen werden, und dovon mit wolbedachtem mûte, nicht von irresal oder unbedechticlichen, sunder von rechter under- weisung, die wir warhaftiglichen wol erfunden haben, mit- sampt allen andern unsern mitkûrfursten, geistlichen und werltlichen, so erkennen wir uns und sprechen mit rechter wizzen und kundigen daz offembar allermeniglichen, daz die durchleuchtigen fürsten, die hochgeborn kunige von Beheim, von iren urenen, enen, vetern, eltern und vorfarn von sulcher langer zeit, der gedechtnûzze bei den leuten ietzunt nicht gesein mag, durch langes alters willen alleweg gehabt haben und noch haben und ouch steticlichen haben sullen vollen- kumenliches recht und ouch stymme genezlich glich uns und andern unsern mitkurfürsten, geistlichen und werltlichen, in der wale und kûre eins Romischen kuniges eines kunftigen keysers, also wenn und als ofte ez zu sulichen schulden kumet, daz man kyesen sol, daz man denn den durchleuch- tigen fürsten, den hochgebornen herrn den kunig ze Beheim, der in zeiten wirdet, zu derselben kure erberlichen ruffen sol; und der sol denne in der kûre und wal, als dovor be- griffen ist, alle seine recht, stat und stymme und alle ander ding, die dor zû gehôren, genczlichen haben und sich der frowen und geniezzen, oder von seinen wegen seine boten, die er dor zu sendet, gleich uns und allen andern unsern mitkurfürsten, geistlichen und werltlichen, die nû sint oder in kumftigen zeiten werdent, mit allen wirden und eren, als durch recht und gewonheit des heilichen reichs sulche recht, stymme und kûre besezzen haben in vorgangenen zeiten. Ouch sprechen, bekennen und kundigen wir mit rechter wizzen, als dovor begriffen ist, daz der egenant durchleuch-
Strana 118
118 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. tige furste, der hochgeborn herre der kunig zu Beheim, der nû ist oder in zeiten wirdet, des heiligen Romischen reichs obrister schenk ist, und daz er daz ôbriste schenkampt für einem keyser oder für einem Romischen kunige in erberigen hôfen in kuniglicher crone nicht schuldig ist zu uben, es sei dann, daz er dazselbe tûn welle mit seinem gûten willen; doch mag derselbe kûnig ze Beheim in gegenwertikeit der keyser und der Romischen kunige in sulichen erberigen hôfen gecronet siczen, sten und gen nach seiner willekur, als dieselben sachen von hochgebornen kunigen von Beheim und von iren eltern und vorfarn mit loblicher gewonheit von alter her komen ist. Mit urkund dicz brifes versigelt mit unserm insigel. Der geben ist zu Metz nach Cristes geburt dreu- zehen hundert Jar und darnach in dem sechs und fumfzigistem jar, an dem nehsten suntag vor sant Lucien tag. Die Originale der beiden vorstebenden Urkunden sowie der übrigen 5 kurfürstlichen Urkundenpaare im Hauss Hof und Staatsarchiv zu Wien. Nach einer Abschrift von V. Samanek. An allen Urkunden Siegel an grüner Seidenschnur. Sämtliche Stücke sind wohl in der kaiserlichen Kanzlei geschrieben. Auf fast allen ist nachträgliche Hinzufügung des Datums nach freundlicher Mitteilung M. Tangls dentlich erkennbar. — Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 275, Reg. d. Pfalzgr. Nr. 2987. 31. Karl IV. beurkundet die Belehnung Herzog Rudolfs des Jüngeren mit dem Herzogtum Sachsen, der Kur und dem Erz- marschallamte und bestätigt die seinen Vorgängern erteilten Privilegien (sog. goldene Bulle für Sachsen). — Metz 1356, Dezember 27. In nomine sancte et individue Trinitatis i feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus i et Boemie rex. Ad perpe- tuam rei memoriam. ? Quamvis sublimitas dignitatis cesaree, in qua conditor orbis omnipotens nos sola sue pietatis cle- mencia collocavit feliciter, mentem nostram urgeat et amo- neat incessanter, ut cura pervigili et sollicitis laborum studiis a nostris et imperii sacri fidelibus amputemus incomoda eisque amenitatem desiderate pacis salubriter ministremus,
118 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. tige furste, der hochgeborn herre der kunig zu Beheim, der nû ist oder in zeiten wirdet, des heiligen Romischen reichs obrister schenk ist, und daz er daz ôbriste schenkampt für einem keyser oder für einem Romischen kunige in erberigen hôfen in kuniglicher crone nicht schuldig ist zu uben, es sei dann, daz er dazselbe tûn welle mit seinem gûten willen; doch mag derselbe kûnig ze Beheim in gegenwertikeit der keyser und der Romischen kunige in sulichen erberigen hôfen gecronet siczen, sten und gen nach seiner willekur, als dieselben sachen von hochgebornen kunigen von Beheim und von iren eltern und vorfarn mit loblicher gewonheit von alter her komen ist. Mit urkund dicz brifes versigelt mit unserm insigel. Der geben ist zu Metz nach Cristes geburt dreu- zehen hundert Jar und darnach in dem sechs und fumfzigistem jar, an dem nehsten suntag vor sant Lucien tag. Die Originale der beiden vorstebenden Urkunden sowie der übrigen 5 kurfürstlichen Urkundenpaare im Hauss Hof und Staatsarchiv zu Wien. Nach einer Abschrift von V. Samanek. An allen Urkunden Siegel an grüner Seidenschnur. Sämtliche Stücke sind wohl in der kaiserlichen Kanzlei geschrieben. Auf fast allen ist nachträgliche Hinzufügung des Datums nach freundlicher Mitteilung M. Tangls dentlich erkennbar. — Böhmer-Huber, Reichssachen Nr. 275, Reg. d. Pfalzgr. Nr. 2987. 31. Karl IV. beurkundet die Belehnung Herzog Rudolfs des Jüngeren mit dem Herzogtum Sachsen, der Kur und dem Erz- marschallamte und bestätigt die seinen Vorgängern erteilten Privilegien (sog. goldene Bulle für Sachsen). — Metz 1356, Dezember 27. In nomine sancte et individue Trinitatis i feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus i et Boemie rex. Ad perpe- tuam rei memoriam. ? Quamvis sublimitas dignitatis cesaree, in qua conditor orbis omnipotens nos sola sue pietatis cle- mencia collocavit feliciter, mentem nostram urgeat et amo- neat incessanter, ut cura pervigili et sollicitis laborum studiis a nostris et imperii sacri fidelibus amputemus incomoda eisque amenitatem desiderate pacis salubriter ministremus,
Strana 119
II, 2.] Urkunden, Nr. 30. 51. 119 ferventiori tamen affectu cor nostrum accenditur penes ea, que sacri imperii decus et illustres ipsius electores principes quadam singularitate conspiciunt, quos generis nobilitas, vir- tutum insignia ac continuata fides pre ceteris laudabilius recommendant. Nam ad illorum magnificacionem maiestatem nostram merito decet intendere, in quibus sacri imperii status, velud in columpnis fortissimis, titulis sublimibus et sinceritate fidei solempniter conservantur. Sane, sicut alias a principibus, comitibus, baronibus, proceribus et nobilibus multisque aliis nostris et imperii sacri fidelibus informacionem certam nostra recepit serenitas et testimonia luce clariora, qualiter felicis memorie illustres Albertus quondam Saxonie dux, avus illustris Rudolfi moderni Saxonie ducis sacri imperii archi- marescalli, principis et avunculi nostri dilecti, velud archi- marescallus sacri imperii et verus princeps elector, accedente unanimi consensu, voluntate et votis aliorum suorum coelec- torum principum recolende memorie, serenissimos quondam Rudolfum, Adolfum et Albertum, ipsius Rudolfi filium, ducem Austrie, Romanorum reges predecessores nostros quadam ordinata consequencia rite et racionabiliter ac iuxta debitam observacionem sacri Romani imperii in Romanos reges ele- gerit ad imperatoriam celsitudinem promovendos; et post mortem ipsius Alberti Romanorum regis, dum sacrum impe- rium variis aliquamdiu fluctuaret erroribus, Rudolfus quondam Saxonie dux, dicti ducis Alberti filius et moderni Rudolfi Saxonie ducis pater, celebris ac recolende memorie dominum Heinricum, avum nostrum dilectum, cum suis coelectoribus in Romanum regem elegisse dinoscitur, qui post eandem elec- cionem adeptus fuit feliciter imperatoriam dignitatem; cumque manifestissimum sit et longe lateque lucidissime divulgatum nec in dubium umquam revocari valeat, quomodo eciam dictus Rudolfus quondam Saxonie dux, avunculus noster dilectus, moderni Rudolfi ducis Saxonie pater, hoc felici nostro tempore cum ceteris suis coelectoribus principibus nos in Romanum regem elegit solempniter, sicut eciam post eandem suam et aliorum suorum coelectorum principum eleccionem in impe- ratorem Romanum sumus promoti et auspice Deo feliciter coronati, prout omnia et singula hec multorum principum et fide dignorum testimoniis firmissime sunt fulcita: ideo
II, 2.] Urkunden, Nr. 30. 51. 119 ferventiori tamen affectu cor nostrum accenditur penes ea, que sacri imperii decus et illustres ipsius electores principes quadam singularitate conspiciunt, quos generis nobilitas, vir- tutum insignia ac continuata fides pre ceteris laudabilius recommendant. Nam ad illorum magnificacionem maiestatem nostram merito decet intendere, in quibus sacri imperii status, velud in columpnis fortissimis, titulis sublimibus et sinceritate fidei solempniter conservantur. Sane, sicut alias a principibus, comitibus, baronibus, proceribus et nobilibus multisque aliis nostris et imperii sacri fidelibus informacionem certam nostra recepit serenitas et testimonia luce clariora, qualiter felicis memorie illustres Albertus quondam Saxonie dux, avus illustris Rudolfi moderni Saxonie ducis sacri imperii archi- marescalli, principis et avunculi nostri dilecti, velud archi- marescallus sacri imperii et verus princeps elector, accedente unanimi consensu, voluntate et votis aliorum suorum coelec- torum principum recolende memorie, serenissimos quondam Rudolfum, Adolfum et Albertum, ipsius Rudolfi filium, ducem Austrie, Romanorum reges predecessores nostros quadam ordinata consequencia rite et racionabiliter ac iuxta debitam observacionem sacri Romani imperii in Romanos reges ele- gerit ad imperatoriam celsitudinem promovendos; et post mortem ipsius Alberti Romanorum regis, dum sacrum impe- rium variis aliquamdiu fluctuaret erroribus, Rudolfus quondam Saxonie dux, dicti ducis Alberti filius et moderni Rudolfi Saxonie ducis pater, celebris ac recolende memorie dominum Heinricum, avum nostrum dilectum, cum suis coelectoribus in Romanum regem elegisse dinoscitur, qui post eandem elec- cionem adeptus fuit feliciter imperatoriam dignitatem; cumque manifestissimum sit et longe lateque lucidissime divulgatum nec in dubium umquam revocari valeat, quomodo eciam dictus Rudolfus quondam Saxonie dux, avunculus noster dilectus, moderni Rudolfi ducis Saxonie pater, hoc felici nostro tempore cum ceteris suis coelectoribus principibus nos in Romanum regem elegit solempniter, sicut eciam post eandem suam et aliorum suorum coelectorum principum eleccionem in impe- ratorem Romanum sumus promoti et auspice Deo feliciter coronati, prout omnia et singula hec multorum principum et fide dignorum testimoniis firmissime sunt fulcita: ideo
Strana 120
120 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. II, 2. prefati Rudolfi moderni Saxonie ducis sacri imperii archimare- scalli et principis electoris, avunculi nostri dilecti, tam claro manifestoque et notorio iure considerato, inspecto et pensato diligencius, quodque prefati Albertus et Rudolfus quondam Saxonie duces, avus et pater eius, diuturna temporum pre- scripcione habuerunt et possiderunt legitime, prout eciam ipse in presenti ad instar eorum ex successione paterna et hereditaria habere dinoscitur et iusto titulo possidere in electione Romani regis in imperatorem promovendi, sano venerabilium ecclesiasticorum et illustrium secularium electo- rum principum sacri imperii consilio et assensu accedente necnon aliorum plurimorum ecclesiasticorum et secularium principum, comitum, baronum, procerum et nobilium, fide- lium nostrorum communicato consilio, volentes auxiliante Domino futuris obviare periculis et erroribus ac materiam succidere et tollere omnium dubiorum, in eo videlicet, quod ius, vox, dignitas et potestas eligendi Romanum regem moderno Rudolfo Saxonie duci sacri imperii archimarescallo et principi electori, avunculo nostro dilecto, heredibus et suc- cessoribus suis legitimis illesa perpetuo ac incommutabilia permaneant illibataque et irrefragabilia conserventur, statui- mus et imperiali sanccimus edicto perpetuis temporibus vali- turo, decernimus quoque et declaramus ex certa scientia et de plenitudine imperatorie potestatis, quod antedictus Rudol- fus Saxonie dux, avunculus noster dilectus, et nemo alius preter eum velud Saxonie dux sacri Romani imperii archi- marescallus verus et legitimus princeps elector existat, sicut eciam iure existit, sibique competat, prout vere competit. vox, ius, auctoritas et potestas eligendi in eleccione Roma- norum regis, quociens emerserit, ad imperatoriam maiestatem promovendi, eo precipue, quod sibi velud vero heredi et successori legitimo post obitum sui patris ducatum et comi- tatum palatinum Saxonie ac archimarescalliam sacri imperii necnon omne ius devolucionis ducatus Lunemburgensis, quod nobis competit vel quomodolibet competere posset in futurum, cum omnibus et singulis eorum principatibus, terris, dominiis, proprietatibus, vasallagiis et universis ac singulis pertinenciis, libertatibus, iuribus et utilitatibus, in quibuscumque consistant, quibusve specialibus nominibus valeant nuncupari, adhibitis
120 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. II, 2. prefati Rudolfi moderni Saxonie ducis sacri imperii archimare- scalli et principis electoris, avunculi nostri dilecti, tam claro manifestoque et notorio iure considerato, inspecto et pensato diligencius, quodque prefati Albertus et Rudolfus quondam Saxonie duces, avus et pater eius, diuturna temporum pre- scripcione habuerunt et possiderunt legitime, prout eciam ipse in presenti ad instar eorum ex successione paterna et hereditaria habere dinoscitur et iusto titulo possidere in electione Romani regis in imperatorem promovendi, sano venerabilium ecclesiasticorum et illustrium secularium electo- rum principum sacri imperii consilio et assensu accedente necnon aliorum plurimorum ecclesiasticorum et secularium principum, comitum, baronum, procerum et nobilium, fide- lium nostrorum communicato consilio, volentes auxiliante Domino futuris obviare periculis et erroribus ac materiam succidere et tollere omnium dubiorum, in eo videlicet, quod ius, vox, dignitas et potestas eligendi Romanum regem moderno Rudolfo Saxonie duci sacri imperii archimarescallo et principi electori, avunculo nostro dilecto, heredibus et suc- cessoribus suis legitimis illesa perpetuo ac incommutabilia permaneant illibataque et irrefragabilia conserventur, statui- mus et imperiali sanccimus edicto perpetuis temporibus vali- turo, decernimus quoque et declaramus ex certa scientia et de plenitudine imperatorie potestatis, quod antedictus Rudol- fus Saxonie dux, avunculus noster dilectus, et nemo alius preter eum velud Saxonie dux sacri Romani imperii archi- marescallus verus et legitimus princeps elector existat, sicut eciam iure existit, sibique competat, prout vere competit. vox, ius, auctoritas et potestas eligendi in eleccione Roma- norum regis, quociens emerserit, ad imperatoriam maiestatem promovendi, eo precipue, quod sibi velud vero heredi et successori legitimo post obitum sui patris ducatum et comi- tatum palatinum Saxonie ac archimarescalliam sacri imperii necnon omne ius devolucionis ducatus Lunemburgensis, quod nobis competit vel quomodolibet competere posset in futurum, cum omnibus et singulis eorum principatibus, terris, dominiis, proprietatibus, vasallagiis et universis ac singulis pertinenciis, libertatibus, iuribus et utilitatibus, in quibuscumque consistant, quibusve specialibus nominibus valeant nuncupari, adhibitis
Strana 121
II, 2.) Urkunden, Nr. 31. 121 cerimoniis debitis et consuetis in civitate Metensi in omnium electorum ac aliorum plurimorum principum, comitum, baro- num, procerum et nobilium presencia in feudum nobile et insigne contulimus et ipsum solempniter investivimus de eisdem, ipse quoque in die nativitatis Christi, in prefata civitate, dum solempnem imperialem nostram celebraremus curiam in reverendissimi in Christo patris domini Petragori- czen(sis) sacrosancte Romane ecclesie cardinalis, illustris Karoli ducis Normandie et aliorum multorum principum ecclesiasticorum et secularium presencia iuxta sui officii debitum velud ceteri electores principes coram nostra maie- state cerimonialiter et ea decencia, prout tenebatur facere, ministravit. Et ne inter heredes et successores ipsius eo defuncto super iure huiusmodi dubitacionum, questionum aut litium exurgant materie temporibus affuturis, decernimus et imperiali statuimus edicto: quod post eius obitum primo- genitus filius ipsius vel eodem decedente, antequam filios procrearet, secundogenitus seu senior ordine geniture laycus dumtaxat in prescriptis principatibus et officio marescallie cum omnibus suis dominiis, iuribus et pertinenciis sibi suc- cedat, et quod eidem vox, ius, auctoritas et potestas com- petat, quociens necesse fuerit, Romanum regem eligendi. Si vero prefatum Rudolfum modernum Saxonie ducem sine legittimis masculini sexus heredibus laicis de lumbis eius procreatis mori contingeret, extunc principatus, vox, ius, auctoritas et potestas eleccionis huiusmodi modo premisso ad seniorem fratrem eius per veram paternalem lineam descen- dentem, et ab eodem ad primogenitum seu seniorem filium eiusdem, eodemque sine legitimis masculini sexus heredibus laicis decedente ad illustrem Albertum, filium Ottonis quon- dam ducis Saxonie, fratris moderni Rudolfi Saxonie ducis, et ad eiusdem seniorem filium, eoque sine masculini sexus heredibus decedente ad proximiorem heredem secundum lineam paternalem laicum dumtaxat devolvi debet pleno iure. Et talis successio ac devolutio debet, ut premittitur, in omni- bus prescriptis sine innovacione perpetuis futuris temporibus inviolabiliter observari sub condicione infrascripta, ita videlicet. quod si aliquem ex eis modo predicto ab hac luce migrare contingeret, qui masculini sexus heredes legitimos laicos post
II, 2.) Urkunden, Nr. 31. 121 cerimoniis debitis et consuetis in civitate Metensi in omnium electorum ac aliorum plurimorum principum, comitum, baro- num, procerum et nobilium presencia in feudum nobile et insigne contulimus et ipsum solempniter investivimus de eisdem, ipse quoque in die nativitatis Christi, in prefata civitate, dum solempnem imperialem nostram celebraremus curiam in reverendissimi in Christo patris domini Petragori- czen(sis) sacrosancte Romane ecclesie cardinalis, illustris Karoli ducis Normandie et aliorum multorum principum ecclesiasticorum et secularium presencia iuxta sui officii debitum velud ceteri electores principes coram nostra maie- state cerimonialiter et ea decencia, prout tenebatur facere, ministravit. Et ne inter heredes et successores ipsius eo defuncto super iure huiusmodi dubitacionum, questionum aut litium exurgant materie temporibus affuturis, decernimus et imperiali statuimus edicto: quod post eius obitum primo- genitus filius ipsius vel eodem decedente, antequam filios procrearet, secundogenitus seu senior ordine geniture laycus dumtaxat in prescriptis principatibus et officio marescallie cum omnibus suis dominiis, iuribus et pertinenciis sibi suc- cedat, et quod eidem vox, ius, auctoritas et potestas com- petat, quociens necesse fuerit, Romanum regem eligendi. Si vero prefatum Rudolfum modernum Saxonie ducem sine legittimis masculini sexus heredibus laicis de lumbis eius procreatis mori contingeret, extunc principatus, vox, ius, auctoritas et potestas eleccionis huiusmodi modo premisso ad seniorem fratrem eius per veram paternalem lineam descen- dentem, et ab eodem ad primogenitum seu seniorem filium eiusdem, eodemque sine legitimis masculini sexus heredibus laicis decedente ad illustrem Albertum, filium Ottonis quon- dam ducis Saxonie, fratris moderni Rudolfi Saxonie ducis, et ad eiusdem seniorem filium, eoque sine masculini sexus heredibus decedente ad proximiorem heredem secundum lineam paternalem laicum dumtaxat devolvi debet pleno iure. Et talis successio ac devolutio debet, ut premittitur, in omni- bus prescriptis sine innovacione perpetuis futuris temporibus inviolabiliter observari sub condicione infrascripta, ita videlicet. quod si aliquem ex eis modo predicto ab hac luce migrare contingeret, qui masculini sexus heredes legitimos laicos post
Strana 122
122 Zenmer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. se relinqueret in annis etatis debite defectum pacientes, ex- tunc senior frater eiusdem morientis seu defuncti fidelis tutor et administrator eiusdem iuvenis, ad quem prescripta iure devolventur, esse debet, donec ad etatem legitimam ipsum continget pervenire, et eadem assecuta dignitatem, vocem, ius, auctoritatem et potestatem eleccionis Romani regis et omnia ac singula alia ab ipsis dependencia idem tutor sine difficultate, renitencia et exceptione contraria debebit et tene- bitur iuveni suo fratrueli protinus assignare. Etatem quoque legitimam pro habicione et regimine vocis, iuris, auctoritatis et potestatis in electione Romani regis decem et octo annorum censeri statuimus et haberi. In principatibus vero gubernandis etatem per leges divorum imperatorum et regum Romanorum predecessorum nostrorum recolende memorie diffinitam decre- vimus omnimode observandam. Preterea, ne super voce, iure. auctoritate et potestate eleccionis huiusmodi et ducatu, prin- cipatibus ac officio archimarescallie predictis ullo umquam tempore futuroa dubia oriri, scandala suscitari seu novitates attemptari valeant, imperiali auctoritate et de imperatorie potestatis plenitudine declaracionem nostram modo prescripto auctorizamus, approbamus, ratificamus et de certa sciencia in omnibus et singulis suis punctis, clausulis, sentenciis et articulis confirmamus, supplentes nichilominus de prefate imperatorie potestatis plenitudine omnem defectum, si quis in premissis ex defectu verborum, sentenciarum obscuritate, obmissione solempnitatis seu alio quovis modo nunc aut futuris temporibus inveniretur admissus, eciam si quacumque lege vel statuto publico aut privato plenam et expressam de his in presenti litera de iure fieri oporteret quomodolibet mencionem. Quibus omnibus et singulis, in quantum premissis vel eorum alicui contraria esse possent aut preiudicium ali- quod generare, de prescripte imperatorie potestatis plenitu- dine omnimode derogamus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostre infeudacionis, auctorizacionis, approbacionis, ratificacionis et confirmacionis paginam infringere vel ei ausu temerario quomodolibet contraire, sub pena mille marcarum puri auri, quas ab eo, qui contravenire presumpserit, irre- a) futura Or.
122 Zenmer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. se relinqueret in annis etatis debite defectum pacientes, ex- tunc senior frater eiusdem morientis seu defuncti fidelis tutor et administrator eiusdem iuvenis, ad quem prescripta iure devolventur, esse debet, donec ad etatem legitimam ipsum continget pervenire, et eadem assecuta dignitatem, vocem, ius, auctoritatem et potestatem eleccionis Romani regis et omnia ac singula alia ab ipsis dependencia idem tutor sine difficultate, renitencia et exceptione contraria debebit et tene- bitur iuveni suo fratrueli protinus assignare. Etatem quoque legitimam pro habicione et regimine vocis, iuris, auctoritatis et potestatis in electione Romani regis decem et octo annorum censeri statuimus et haberi. In principatibus vero gubernandis etatem per leges divorum imperatorum et regum Romanorum predecessorum nostrorum recolende memorie diffinitam decre- vimus omnimode observandam. Preterea, ne super voce, iure. auctoritate et potestate eleccionis huiusmodi et ducatu, prin- cipatibus ac officio archimarescallie predictis ullo umquam tempore futuroa dubia oriri, scandala suscitari seu novitates attemptari valeant, imperiali auctoritate et de imperatorie potestatis plenitudine declaracionem nostram modo prescripto auctorizamus, approbamus, ratificamus et de certa sciencia in omnibus et singulis suis punctis, clausulis, sentenciis et articulis confirmamus, supplentes nichilominus de prefate imperatorie potestatis plenitudine omnem defectum, si quis in premissis ex defectu verborum, sentenciarum obscuritate, obmissione solempnitatis seu alio quovis modo nunc aut futuris temporibus inveniretur admissus, eciam si quacumque lege vel statuto publico aut privato plenam et expressam de his in presenti litera de iure fieri oporteret quomodolibet mencionem. Quibus omnibus et singulis, in quantum premissis vel eorum alicui contraria esse possent aut preiudicium ali- quod generare, de prescripte imperatorie potestatis plenitu- dine omnimode derogamus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostre infeudacionis, auctorizacionis, approbacionis, ratificacionis et confirmacionis paginam infringere vel ei ausu temerario quomodolibet contraire, sub pena mille marcarum puri auri, quas ab eo, qui contravenire presumpserit, irre- a) futura Or.
Strana 123
II, 2. Urkunden, Nr. 31. 123 missibiliter exigi volumus, quocienscumque contraventum fuerit, et earum medietatem fisco imperialis nostre camere, residuam vero partem iniuriam passorum usibus applicari. Cumque omnia et singula premissa velud Romanus imperator statuenda et ordinanda duxerimus ac solempniter decernenda, ea eciam et eorum quodlibet ut rex Boemie sacri imperii archipincerna et princeps elector ex causis et racionibus legitimis superius expressatis ratificamus et approbamus ac eisdem et eorum cuilibet nostrum benivolum consensum ad- hibemus. i Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris invictissimi et glorio- sissimi Boem(ie) regis. Testes huius rei sunt: ven(erabilis) Boemundus Treverensis per Galliam et regnum Arelaten(se), Gerlacus Moguntinensis per Germaniam et Guilhelmus Colo- nien(sis) per Italiam archiepiscopi sacri Romani imperii archi- cancellarii, illustres Rupertus senior palatinus comes Reni archidapifer et dux Bavarie, Ludwicus dictus Romanus mar- chio Brandemburg(ensis) archicamerarius, sacri Romani im- perii principes electores, ven(erabiles) Iohannes Argentinensis, Ademarius Metensis, Berangarius Tullensis, Hugo Wyrdu- nensis et Heinricus Lubuczensis episcopi, Henricus Fuldensis. Androinus Cluniazensis abbates, illustres Rupertus iunior comes palatinus Reni et Bavariea, Wilhelmus Iuliacensis et Iohannes Magnopolensis duces, Fridricus marchio Mysnensis, necnon spectabiles Burchardus burgravius Magdeburgensis, magister imperialis nostre curie, Albertus Nuremburgensis burgravius, Heinricus de Sewarczpurg, Iohannes de Kaczenelbogen, Walramus de Spanheim, Fridricus de Leyningen, Heinricus de Veldencz, Albertus de Anhalt, Burchardus et Iohannes de Recz comites et alii quamplures principes, comites, barones, nobiles et fideles nostri et sacri Romani imperii supradicti. Presencium sub bulla aurea typareo imperialis nostre maiestatis impressa testimonio literarum. Datum Metis anno Domini millesimo trecentesimo quin- quagesimo septimo, indiccione decima, VI° Kal. Ianuarii, regnorum nostrorum anno undecimo, imperii vero secundo. a) sc. dux.
II, 2. Urkunden, Nr. 31. 123 missibiliter exigi volumus, quocienscumque contraventum fuerit, et earum medietatem fisco imperialis nostre camere, residuam vero partem iniuriam passorum usibus applicari. Cumque omnia et singula premissa velud Romanus imperator statuenda et ordinanda duxerimus ac solempniter decernenda, ea eciam et eorum quodlibet ut rex Boemie sacri imperii archipincerna et princeps elector ex causis et racionibus legitimis superius expressatis ratificamus et approbamus ac eisdem et eorum cuilibet nostrum benivolum consensum ad- hibemus. i Signum serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum imperatoris invictissimi et glorio- sissimi Boem(ie) regis. Testes huius rei sunt: ven(erabilis) Boemundus Treverensis per Galliam et regnum Arelaten(se), Gerlacus Moguntinensis per Germaniam et Guilhelmus Colo- nien(sis) per Italiam archiepiscopi sacri Romani imperii archi- cancellarii, illustres Rupertus senior palatinus comes Reni archidapifer et dux Bavarie, Ludwicus dictus Romanus mar- chio Brandemburg(ensis) archicamerarius, sacri Romani im- perii principes electores, ven(erabiles) Iohannes Argentinensis, Ademarius Metensis, Berangarius Tullensis, Hugo Wyrdu- nensis et Heinricus Lubuczensis episcopi, Henricus Fuldensis. Androinus Cluniazensis abbates, illustres Rupertus iunior comes palatinus Reni et Bavariea, Wilhelmus Iuliacensis et Iohannes Magnopolensis duces, Fridricus marchio Mysnensis, necnon spectabiles Burchardus burgravius Magdeburgensis, magister imperialis nostre curie, Albertus Nuremburgensis burgravius, Heinricus de Sewarczpurg, Iohannes de Kaczenelbogen, Walramus de Spanheim, Fridricus de Leyningen, Heinricus de Veldencz, Albertus de Anhalt, Burchardus et Iohannes de Recz comites et alii quamplures principes, comites, barones, nobiles et fideles nostri et sacri Romani imperii supradicti. Presencium sub bulla aurea typareo imperialis nostre maiestatis impressa testimonio literarum. Datum Metis anno Domini millesimo trecentesimo quin- quagesimo septimo, indiccione decima, VI° Kal. Ianuarii, regnorum nostrorum anno undecimo, imperii vero secundo. a) sc. dux.
Strana 124
124 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Ego Iohannes Dei gracia Luthomuschlensis episcopus, sacre imperialis aule cancellarius, vice reverendi in Christo patris domini Gerlaci Moguntini archiepiscopi, sacri imperii per Germaniam archicancellarii, recognovi. Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach Abschrift von F. Kern im Apparat der Mon. Germ. Goldbulle an gelber Seiden- schnur. Auf dem Buge: Per dominum imperatorem Iohannes de Glacz. Auf der Riickseite oben: Rm. Iohannes. — Böhmer-Huber Nr. 2561. 32. Karl IV. beurkundet dem Herzog Wenzel von Brabant, daß die Ausübung des Schwertträgeramtes durch Herzog Rudolf — von Sachsen ihm an seinen Rechten nicht schädlich sein solle. Wetz 1356, Dezember 27. Karolus quartus divina favente clemencia Roman(orum) imperator semper augustus et Boem(ie) rex. Notum facimus tenore presencium universis, quod, cum in solempni curia nostra imperiali, quam in civitate nostra Metensi sacratissimo die Nativitatis dominice cum universis principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus, presentibus eciam aliis principi- bus, proceribus et nobilibus in multitudine numerosa, cele- bravimus, inter illustres Rudolfum ducem Saxon(ie) sacri imperii archimarescallum, avunculum nostrum, ex una et Wenceslaum Lucem burgen(sem), Lothoring(ie), Brabanc(ie) et Lymburg(ie) ducem sacrique imperii marchionem, fratrem nostrum, parte ex altera suborta fuisset materia questionis. quis videlicet eorum ensem imperialem in predicta et aliis solempnibus curiis imperialibus ante faciem maiestatis cesaree procedendo gestare seu imperatore vel rege Roman(orum) in mensa vel pro tribunali sedente coram eo tenere deberet. utroque ipsorum hec sibi competere contendente, nos volentes contencioni huiusmodi et scandalis, que nasci potuissent exinde. aditum precludere per semitam equitatis, habito cum electo- ribus et aliis principibus antedictis super hoc maturo consilio. considerantes, quod predictus frater noster ducatum Brabanc(ie) et marchionatum predictos, quorum virtute ensem ipsum ad gestandum, ut premittitur, et tenendum sibi dari petebat, a nostra celsitudine nondum suscepit in feudum nec de feudis
124 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. Ego Iohannes Dei gracia Luthomuschlensis episcopus, sacre imperialis aule cancellarius, vice reverendi in Christo patris domini Gerlaci Moguntini archiepiscopi, sacri imperii per Germaniam archicancellarii, recognovi. Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach Abschrift von F. Kern im Apparat der Mon. Germ. Goldbulle an gelber Seiden- schnur. Auf dem Buge: Per dominum imperatorem Iohannes de Glacz. Auf der Riickseite oben: Rm. Iohannes. — Böhmer-Huber Nr. 2561. 32. Karl IV. beurkundet dem Herzog Wenzel von Brabant, daß die Ausübung des Schwertträgeramtes durch Herzog Rudolf — von Sachsen ihm an seinen Rechten nicht schädlich sein solle. Wetz 1356, Dezember 27. Karolus quartus divina favente clemencia Roman(orum) imperator semper augustus et Boem(ie) rex. Notum facimus tenore presencium universis, quod, cum in solempni curia nostra imperiali, quam in civitate nostra Metensi sacratissimo die Nativitatis dominice cum universis principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus, presentibus eciam aliis principi- bus, proceribus et nobilibus in multitudine numerosa, cele- bravimus, inter illustres Rudolfum ducem Saxon(ie) sacri imperii archimarescallum, avunculum nostrum, ex una et Wenceslaum Lucem burgen(sem), Lothoring(ie), Brabanc(ie) et Lymburg(ie) ducem sacrique imperii marchionem, fratrem nostrum, parte ex altera suborta fuisset materia questionis. quis videlicet eorum ensem imperialem in predicta et aliis solempnibus curiis imperialibus ante faciem maiestatis cesaree procedendo gestare seu imperatore vel rege Roman(orum) in mensa vel pro tribunali sedente coram eo tenere deberet. utroque ipsorum hec sibi competere contendente, nos volentes contencioni huiusmodi et scandalis, que nasci potuissent exinde. aditum precludere per semitam equitatis, habito cum electo- ribus et aliis principibus antedictis super hoc maturo consilio. considerantes, quod predictus frater noster ducatum Brabanc(ie) et marchionatum predictos, quorum virtute ensem ipsum ad gestandum, ut premittitur, et tenendum sibi dari petebat, a nostra celsitudine nondum suscepit in feudum nec de feudis
Strana 125
II, 2.] Urkunden, Nr. 31—35. 125 ducatus et marchionatus eorundem per nos adhuc extitit investitus, declaravimus et tenore presencium auctoritate imperiali declaramus expresse: eidem fratri nostro, Lucem- burg(ensi), Lothoring(ie), Brabanc(ie) et Lymburg(ie) duci et marchioni imperii, in iuribus et privilegiis sibi et dictis ducatufi] et marchionatui, presertim circa portacionem et tencionem ensis imperialis, conpetentibus nullum per hoc preiudicium generari nec imposterum illud sibi posse vel debere quovis modo nocere, quod prefatus dux Saxon(ie) in supradicta curia nostra ensem ipsum ante faciem nostram gestavit et eciam circa mensam nostram imperialem tenuit coram nobis. Presencium sub imperialis maiestatis nostre sigillo testimonio litterarum. Datum Metis anno Domini millesimo trecentesimo quin- quagesimo septimo, Xa indictione, VI. Kl. Ianuarii, regnorum nostrorum anno undecimo, imperii vero secundo. Original im Haus-, Hof- und Staatsarchiv zu Wien. Nach einer von H. Birsch mitgeteilten Abschrift. Siegel von der schwarz-gelben Seidenschuur abgefallen. Auf dem Buge rechts: per dominum cancel- ((arium) Nicol(aus) de Chrems(ir), weiter unten: R. Unter dem Buge: Cor. per lo. de Pr(usnicz). Anf der Rückseite: R. Hertwicus. — Böhmer-Huber Nr. 2562. Willebriefe hierzu im selben Archiv im Original von Mainz, Köln, Trier, Brandenburg und Pfalz. 33. Karl IV. verleiht dem Abt Heinrich von Fulda das Pfal- bürgergesetz der Goldenen Bulle (c. XVI) als Privileg. — Metz 1357, Januar 6. Wir Karl von gots gnaden Romischer keiser zu allen zeiten merer des reichs und kunig zu Beheim bekennen und tun kunt offenlich mit diesem briefe allen den, die in sehen oder horen lesen. Wann wir vormals durch gemeinen nucz und gemach und ze understen schaden, criege und ungemach, die dovon ensten mochten, allen unsir und des reichs getruwen undertanen mit rat und willen aller kurfur(s)ten des heiligen reichs in unserm offenen keiserlichen hove und von unsir keiserlichen mechte vollenkumenheit ein gesecze und keiser- recht von den pfalburgern gesprochen und gemachet haben,
II, 2.] Urkunden, Nr. 31—35. 125 ducatus et marchionatus eorundem per nos adhuc extitit investitus, declaravimus et tenore presencium auctoritate imperiali declaramus expresse: eidem fratri nostro, Lucem- burg(ensi), Lothoring(ie), Brabanc(ie) et Lymburg(ie) duci et marchioni imperii, in iuribus et privilegiis sibi et dictis ducatufi] et marchionatui, presertim circa portacionem et tencionem ensis imperialis, conpetentibus nullum per hoc preiudicium generari nec imposterum illud sibi posse vel debere quovis modo nocere, quod prefatus dux Saxon(ie) in supradicta curia nostra ensem ipsum ante faciem nostram gestavit et eciam circa mensam nostram imperialem tenuit coram nobis. Presencium sub imperialis maiestatis nostre sigillo testimonio litterarum. Datum Metis anno Domini millesimo trecentesimo quin- quagesimo septimo, Xa indictione, VI. Kl. Ianuarii, regnorum nostrorum anno undecimo, imperii vero secundo. Original im Haus-, Hof- und Staatsarchiv zu Wien. Nach einer von H. Birsch mitgeteilten Abschrift. Siegel von der schwarz-gelben Seidenschuur abgefallen. Auf dem Buge rechts: per dominum cancel- ((arium) Nicol(aus) de Chrems(ir), weiter unten: R. Unter dem Buge: Cor. per lo. de Pr(usnicz). Anf der Rückseite: R. Hertwicus. — Böhmer-Huber Nr. 2562. Willebriefe hierzu im selben Archiv im Original von Mainz, Köln, Trier, Brandenburg und Pfalz. 33. Karl IV. verleiht dem Abt Heinrich von Fulda das Pfal- bürgergesetz der Goldenen Bulle (c. XVI) als Privileg. — Metz 1357, Januar 6. Wir Karl von gots gnaden Romischer keiser zu allen zeiten merer des reichs und kunig zu Beheim bekennen und tun kunt offenlich mit diesem briefe allen den, die in sehen oder horen lesen. Wann wir vormals durch gemeinen nucz und gemach und ze understen schaden, criege und ungemach, die dovon ensten mochten, allen unsir und des reichs getruwen undertanen mit rat und willen aller kurfur(s)ten des heiligen reichs in unserm offenen keiserlichen hove und von unsir keiserlichen mechte vollenkumenheit ein gesecze und keiser- recht von den pfalburgern gesprochen und gemachet haben,
Strana 126
126 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. (II, 2 daz von worte zu worte hernach in sulchem laut geschriben stet : „Als wir mit merklicher clage underweiset sein, so hat ein bose gewonheit lange czeit geweret, daz etliche burgere und ouch undertanen der fursten, der herren und ouch anderer leute undertenikeit ires angeborn dinstes fliehen wollen und lazzen sich dorumb in andern steten zu burgern empfahen und haben sich in vergangener zeit also selbst oft empfahen lazzen zu schaden iren herren, in der lande, steten, merkten und dorffern sie siczen, und wollen domit sulcher freiheit geniezzen und sich der frewen, als die stete haben, dorinne sie zu burgern empfangen werden, und dieselben seint in Deutscher czungen pfalburger genennet; dovon seint dem male daz niemant trugen noch geverde zu helffe kumen sol, so saczen und wollen wir mit keiserlicher mechte vollen- kumenheit und mit geistlicher und wertlicher kurfursten sunderlichem rate und mit diesem ewigem gebot, daz alle sulche pfalburger, die mit sulchem geverde so betriegen ire herschaft, sich zu burgern geben in ander stete, sulcher recht und freyheit, als dieselben stete haben, mit nichte geniezzen sullen, ez were denne daz sie leibhaftig und mit den werken in dieselben stete furen und doselben wonhefticlichen haus hielden in der warheit und nicht mit geverden und ouch liden und ubertrugen alle recht, beswerunge und gaben der- selben stat. Wer ouch wider dies unsir gesecze empfangen wirdet oder empfangen ist, daz sol kein craft haben, und in welchen wirden, wesen oder eren derselbe sey, so sol er sich mit nichte sulcher rechte oder freyheite frewen oder geniezzen, als dieselbe stat hat, dor inne er also empfangen ist. Und waz hantvesten oder briefe, recht oder gewonheit dowider behalten weren, wie lange zeit derselben yemant in gewer gewesen sey, die wideruffen wir mit keiserlicher mechte vollenkumenheit, und als verre sie wider unser keiserliche gesecze seint, so vernichten wir sie und wollen, daz sie kein kraft haben sullen, allewege mit beheltnuzze sulcher rechte, die alle dieselben herren zu sulchen iren undertanen haben und zu irem leibe und zu irem gute. Und wer sulche leute in vergangener zeit empfangen hat oder noch empfehet in kunftigen zeiten wider unsir keiserlich gebot und dieselben vor der zeit, als in dicz unsir keiserlich gesecze geoffembaret
126 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. (II, 2 daz von worte zu worte hernach in sulchem laut geschriben stet : „Als wir mit merklicher clage underweiset sein, so hat ein bose gewonheit lange czeit geweret, daz etliche burgere und ouch undertanen der fursten, der herren und ouch anderer leute undertenikeit ires angeborn dinstes fliehen wollen und lazzen sich dorumb in andern steten zu burgern empfahen und haben sich in vergangener zeit also selbst oft empfahen lazzen zu schaden iren herren, in der lande, steten, merkten und dorffern sie siczen, und wollen domit sulcher freiheit geniezzen und sich der frewen, als die stete haben, dorinne sie zu burgern empfangen werden, und dieselben seint in Deutscher czungen pfalburger genennet; dovon seint dem male daz niemant trugen noch geverde zu helffe kumen sol, so saczen und wollen wir mit keiserlicher mechte vollen- kumenheit und mit geistlicher und wertlicher kurfursten sunderlichem rate und mit diesem ewigem gebot, daz alle sulche pfalburger, die mit sulchem geverde so betriegen ire herschaft, sich zu burgern geben in ander stete, sulcher recht und freyheit, als dieselben stete haben, mit nichte geniezzen sullen, ez were denne daz sie leibhaftig und mit den werken in dieselben stete furen und doselben wonhefticlichen haus hielden in der warheit und nicht mit geverden und ouch liden und ubertrugen alle recht, beswerunge und gaben der- selben stat. Wer ouch wider dies unsir gesecze empfangen wirdet oder empfangen ist, daz sol kein craft haben, und in welchen wirden, wesen oder eren derselbe sey, so sol er sich mit nichte sulcher rechte oder freyheite frewen oder geniezzen, als dieselbe stat hat, dor inne er also empfangen ist. Und waz hantvesten oder briefe, recht oder gewonheit dowider behalten weren, wie lange zeit derselben yemant in gewer gewesen sey, die wideruffen wir mit keiserlicher mechte vollenkumenheit, und als verre sie wider unser keiserliche gesecze seint, so vernichten wir sie und wollen, daz sie kein kraft haben sullen, allewege mit beheltnuzze sulcher rechte, die alle dieselben herren zu sulchen iren undertanen haben und zu irem leibe und zu irem gute. Und wer sulche leute in vergangener zeit empfangen hat oder noch empfehet in kunftigen zeiten wider unsir keiserlich gebot und dieselben vor der zeit, als in dicz unsir keiserlich gesecze geoffembaret
Strana 127
II, 2.] Urkunden, Nr. 33. 127 wirdet, inwendig einem manden nicht lazzet, der sol hundert mark lotiges goldes als oft zu rechter pen vervallen sein, als oft dowider geschihet, und dieselbe pen sol halbe unsir keiserlichen camern, und daz ander halbteil den herren, von den sulche pfalburger sich ziehen, unverzogenlichen gevallen. Dovon haben wir angesehen die steten getruwen dienste und ere, die uns und dem reiche der erwirdig Heinrich apt zu Fulde, der durchleuchtigen Annen Romischer keiserin und kunigin zu Beheim, unsir lieben wirtinne, obrister canczler, unsir heimlicher rat und furste, oft unverdrozzenlich getan und erboten hat und teglichen tut mit ganczem fleizze, und wollen von sunderlichen unsirn gnaden, daz sulcher unsir keiserlichen rechte und gesecze derselbe unsir furste, sein nachkomen und ir stift zu Fulde genczlichen gebruchen und geniezzen sullen. Und gebieten allen den obgenanten fursten, geistlichen und werltlichen, grafen, freyen herren, rittern und knechten, steten, gemeinscheften und allen andern leuten, wie die genant sein, und welhes wesens sie sein, ernstlich und vesteclich by unsirn und des reichs hulden, daz sie des ob- genanten aptes unsirs fursten und seines stiftes zu Fulde man, diener, burger und undersezzen noch leute in dheine ire stete, merkte, burge, gemeinschefte oder vesten zu pfalburgern nicht einnemen noch empfahen sullen oder turren in dheine weis. Und wer dowider frevellichen tete, der sol in unsir und des reichs ungnade und zehen mark lotiges goldes uber die penen, die in den obgenanten geseczen begriffen ist, zu rechter penen, als oft daz geschicht, vervallen sein, und die sullen halbe in unsir und des reichs camer, und daz ander halbteil dem ob- genanten apt und seinem stifte, die ubervaren wurden, on alles minnernuzze und genczlich gevallen. Mit urkunde dits briefs versigelt mit unsirm keiserlichem insigel, der geben ist zu Mecze nach Cristes geburte druczen- hundert jare und in dem siben und fumfezigstem jar, an dem obristen tage, unsir reiche in dem eylften jare und des keiser- tums in dem andern. Original im Staatsarchiv zu Marburg (Fuldaer Kaiserurkunden, Stifts- archiv (06). Nach einer von G. v. d. Ropp mitgeteilten Abschrift. Wohlerhaltenes an gelber Seidenschnur hängendes Siegel mit Rück- siegel. Auf dem Buge: Per dominum cancellarium Io. Eystetensis. Auf der Rückseite: R. Hertwicus. — Böhmer-Huber Nr. 2590.
II, 2.] Urkunden, Nr. 33. 127 wirdet, inwendig einem manden nicht lazzet, der sol hundert mark lotiges goldes als oft zu rechter pen vervallen sein, als oft dowider geschihet, und dieselbe pen sol halbe unsir keiserlichen camern, und daz ander halbteil den herren, von den sulche pfalburger sich ziehen, unverzogenlichen gevallen. Dovon haben wir angesehen die steten getruwen dienste und ere, die uns und dem reiche der erwirdig Heinrich apt zu Fulde, der durchleuchtigen Annen Romischer keiserin und kunigin zu Beheim, unsir lieben wirtinne, obrister canczler, unsir heimlicher rat und furste, oft unverdrozzenlich getan und erboten hat und teglichen tut mit ganczem fleizze, und wollen von sunderlichen unsirn gnaden, daz sulcher unsir keiserlichen rechte und gesecze derselbe unsir furste, sein nachkomen und ir stift zu Fulde genczlichen gebruchen und geniezzen sullen. Und gebieten allen den obgenanten fursten, geistlichen und werltlichen, grafen, freyen herren, rittern und knechten, steten, gemeinscheften und allen andern leuten, wie die genant sein, und welhes wesens sie sein, ernstlich und vesteclich by unsirn und des reichs hulden, daz sie des ob- genanten aptes unsirs fursten und seines stiftes zu Fulde man, diener, burger und undersezzen noch leute in dheine ire stete, merkte, burge, gemeinschefte oder vesten zu pfalburgern nicht einnemen noch empfahen sullen oder turren in dheine weis. Und wer dowider frevellichen tete, der sol in unsir und des reichs ungnade und zehen mark lotiges goldes uber die penen, die in den obgenanten geseczen begriffen ist, zu rechter penen, als oft daz geschicht, vervallen sein, und die sullen halbe in unsir und des reichs camer, und daz ander halbteil dem ob- genanten apt und seinem stifte, die ubervaren wurden, on alles minnernuzze und genczlich gevallen. Mit urkunde dits briefs versigelt mit unsirm keiserlichem insigel, der geben ist zu Mecze nach Cristes geburte druczen- hundert jare und in dem siben und fumfezigstem jar, an dem obristen tage, unsir reiche in dem eylften jare und des keiser- tums in dem andern. Original im Staatsarchiv zu Marburg (Fuldaer Kaiserurkunden, Stifts- archiv (06). Nach einer von G. v. d. Ropp mitgeteilten Abschrift. Wohlerhaltenes an gelber Seidenschnur hängendes Siegel mit Rück- siegel. Auf dem Buge: Per dominum cancellarium Io. Eystetensis. Auf der Rückseite: R. Hertwicus. — Böhmer-Huber Nr. 2590.
Strana 128
128 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 34. Karl IV. erklärt, daß die von ihm und den Kurfürsten seinem Bruder Wenzel gegebenen Briefe betreffend den Streit über das Schwertträgeramt auch dem Herzog Rudolf von Sachsen nicht schädlich sein sollen. — Metz 1357, Januar 7. Wir Karl von Gots genaden Romischer keiser ze allen ziten merer dez reichs und kung ze Beheim bekennen und tun kunt offenlich mit disem brive allen den, die in sehent oder horen lesen, und wollen ouch mit keyserlicher macht, daz sulche brive, die wir und die kurfursten dem hoch- gebornen Wenczlaben herezogen zu Lucemburg, zu Brabant und ze Limburg und marggrafen dez heiligen reichs, unserm lieben bruder und fursten, geben haben umb zweyunge, die gewesen ist umb daz keiserliche Swert ze tragen, ze furen und ze halden in unserm hofe ze Metcze zwischen dem hoch- gebornen Rudolfen herezogen ze Sachsen dez heiligen reichs obristem marschalk, unserm lieben oheim und fursten, an einem teil und dem obgen(anten) unserm bruder an dem andern, demselben herezogen von Sachsen und ouch unserm bruder bedersiten unschedlichen sein sullen in iren rechten. sunder wez yetlicher den andern anczesprechen hat, daz sullen und můgen sie bedensiten tun fur dem heiligen reiche und do tun und nemen, daz recht ist. Mit urkund dicz brives versigilt mit unsir keyserlichen maiestat insigel. Der geben ist ze Mettze nach Cristus geburtte dreiczenhundert jare dornoch in dem siben und fumfezigstem jare, dez nechsten Sunnabendes nach dem obristen tage, unsirer riche in dem eylften und dez keyser- tums in dem andern jare. Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach Abschrift von R. Lüdicke im Apparat der Mon. Germ. Beschädigtes Wachssiegel mit rotem Rücksiegel an Pergamentstreifen. Rechts unten: Cor. per Io. de Prusnicz. Auf dem Buge: per dominum imperatorem cancellar(ius). Anf der Rückseite: R. Hertwicus; von einer Hand des 14.—15. Ih.: Originale umb die Schedunge daz swert zu tragen. — fehlt bei Böhmer-Huber.
128 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. 34. Karl IV. erklärt, daß die von ihm und den Kurfürsten seinem Bruder Wenzel gegebenen Briefe betreffend den Streit über das Schwertträgeramt auch dem Herzog Rudolf von Sachsen nicht schädlich sein sollen. — Metz 1357, Januar 7. Wir Karl von Gots genaden Romischer keiser ze allen ziten merer dez reichs und kung ze Beheim bekennen und tun kunt offenlich mit disem brive allen den, die in sehent oder horen lesen, und wollen ouch mit keyserlicher macht, daz sulche brive, die wir und die kurfursten dem hoch- gebornen Wenczlaben herezogen zu Lucemburg, zu Brabant und ze Limburg und marggrafen dez heiligen reichs, unserm lieben bruder und fursten, geben haben umb zweyunge, die gewesen ist umb daz keiserliche Swert ze tragen, ze furen und ze halden in unserm hofe ze Metcze zwischen dem hoch- gebornen Rudolfen herezogen ze Sachsen dez heiligen reichs obristem marschalk, unserm lieben oheim und fursten, an einem teil und dem obgen(anten) unserm bruder an dem andern, demselben herezogen von Sachsen und ouch unserm bruder bedersiten unschedlichen sein sullen in iren rechten. sunder wez yetlicher den andern anczesprechen hat, daz sullen und můgen sie bedensiten tun fur dem heiligen reiche und do tun und nemen, daz recht ist. Mit urkund dicz brives versigilt mit unsir keyserlichen maiestat insigel. Der geben ist ze Mettze nach Cristus geburtte dreiczenhundert jare dornoch in dem siben und fumfezigstem jare, dez nechsten Sunnabendes nach dem obristen tage, unsirer riche in dem eylften und dez keyser- tums in dem andern jare. Original im Hauptstaatsarchiv zu Dresden. Nach Abschrift von R. Lüdicke im Apparat der Mon. Germ. Beschädigtes Wachssiegel mit rotem Rücksiegel an Pergamentstreifen. Rechts unten: Cor. per Io. de Prusnicz. Auf dem Buge: per dominum imperatorem cancellar(ius). Anf der Rückseite: R. Hertwicus; von einer Hand des 14.—15. Ih.: Originale umb die Schedunge daz swert zu tragen. — fehlt bei Böhmer-Huber.
Strana 129
II, 2.] Urkunden, Nr. 34. 35. 129 35. Karl IV. verleiht dem Bischof Johann von Straßburg und seiner Kirche die Privilegien de non evocando und de non appellando im Anschluß an den Wortlaut des Kapitels XI. der Goldenen Bulle und der im sog. böhmischen Exemplar binzugefügten Erläuterung. — Prag 1358, März 3. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Inter illas multiplices rei publice curas, qui- bus assidue mens nostra pro felici statu subditi nobis populi christiani distrahitur et cottidie fatigatur, ad hoc precipue meditacio nostra dirigitur, qualiter sanctam matrem nostram reveremur ecclesiam et dignis pie devocionis favoribus com- plectamura. Hoc autem tunc nos rite exsequi perpendimus, dum singularium quidem ecclesiarum et ecclesiasticarum per- sonarum libertates, consuetudines et iura intacta servamus et liberalibus imperialis munificencie graciis favorabiliter adau- gemus. Hine etenim et regem supremum, per quem regnum nobis et imperium orbis est creditum, devote recognoscimus et sacri imperii gloriam retinemusb gloriosam. Sane vene- rabilis Iohannes Argentinensis episcopus, princeps, consiliarius devotus et consangwineus noster carissimus, maiestati nostre humiliter supplicavit, quod, cum Argentinensis ecclesia sua" a sacro Romano imperio dudum privilegiata fueritd, sicut eciam ex privilegiorum et litterarum tenoribus informacionem plenam recepit nostra serenitas, videlicet quod nullus baro. nobilis, feudalis, vasallus, castrensis, miles, cliens, civis, bur- gensis nulleque alie persone Argentinensi ecclesie subiecte ad cuiuscunque actoris instanciam ad quodeunque tribunal seu alterius preterquam Argentinensis episcopi iudicium citari sive trahi potuerit aute in ius quomodolibet evocari, quatenus huiusmodif privilegia sibi et successoribuss suis, episcopis ecclesieh Argentinensish, approbare, ratificare, auctorizare, a) conplectemur A. b) reddimus B. C. c) fehlt B. d) fuit g) et successoribus so A; succes- B. C. e) et A. f) eiusmodi B. h) et ecclesie Argentinensi B; et soribusque B; successoribus C. ecclesie Argentinensis C. Quellen und Studien II. 2.
II, 2.] Urkunden, Nr. 34. 35. 129 35. Karl IV. verleiht dem Bischof Johann von Straßburg und seiner Kirche die Privilegien de non evocando und de non appellando im Anschluß an den Wortlaut des Kapitels XI. der Goldenen Bulle und der im sog. böhmischen Exemplar binzugefügten Erläuterung. — Prag 1358, März 3. In nomine sancte et individue Trinitatis feliciter amen. Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Inter illas multiplices rei publice curas, qui- bus assidue mens nostra pro felici statu subditi nobis populi christiani distrahitur et cottidie fatigatur, ad hoc precipue meditacio nostra dirigitur, qualiter sanctam matrem nostram reveremur ecclesiam et dignis pie devocionis favoribus com- plectamura. Hoc autem tunc nos rite exsequi perpendimus, dum singularium quidem ecclesiarum et ecclesiasticarum per- sonarum libertates, consuetudines et iura intacta servamus et liberalibus imperialis munificencie graciis favorabiliter adau- gemus. Hine etenim et regem supremum, per quem regnum nobis et imperium orbis est creditum, devote recognoscimus et sacri imperii gloriam retinemusb gloriosam. Sane vene- rabilis Iohannes Argentinensis episcopus, princeps, consiliarius devotus et consangwineus noster carissimus, maiestati nostre humiliter supplicavit, quod, cum Argentinensis ecclesia sua" a sacro Romano imperio dudum privilegiata fueritd, sicut eciam ex privilegiorum et litterarum tenoribus informacionem plenam recepit nostra serenitas, videlicet quod nullus baro. nobilis, feudalis, vasallus, castrensis, miles, cliens, civis, bur- gensis nulleque alie persone Argentinensi ecclesie subiecte ad cuiuscunque actoris instanciam ad quodeunque tribunal seu alterius preterquam Argentinensis episcopi iudicium citari sive trahi potuerit aute in ius quomodolibet evocari, quatenus huiusmodif privilegia sibi et successoribuss suis, episcopis ecclesieh Argentinensish, approbare, ratificare, auctorizare, a) conplectemur A. b) reddimus B. C. c) fehlt B. d) fuit g) et successoribus so A; succes- B. C. e) et A. f) eiusmodi B. h) et ecclesie Argentinensi B; et soribusque B; successoribus C. ecclesie Argentinensis C. Quellen und Studien II. 2.
Strana 130
130 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. (II, 2. confirmare, innovarea, declarare et de novo concedere auc- toritate cesarea dignaremur. Nos itaque preclare devocionis insignia et inmote fidei constanciamb, quibus prefatus noster consanguineus approbata sedulitate eciam eximios non recu- sando labores maiestati nostre et imperio sacro dudum et multipliciter complacuit et in presenti summa fidei puritate conplacere non cessat et in futurum utique tanto diligencius placere tenebitur, quanto se et ecclesiam suam amplioribus a nobis beneficiis senserit prosecutum, clare nostre mentis intuitu intuentes volentesque obc hoc dictum nostrum consan- guineum et ecclesiam suam condignis favoribus respicere graciose, dictum privilegium necnon usum et observanciam ipsius animo deliberato, non per errorem aut inprovide, sed ex certa nostra sciencia, sano et maturo principum, comitum. baronum et aliorum nostrorum et imperii sacri fidelium acce- dente consilio, benignitate solita et ex innata nobis pietatis clemencia approbamus, ratificamus, auctorizamus, innovamus, confirmamus et tenore presencium auctoritate cesarea et de plenitudine imperialis potestatis liberaliter" de novo conce- dimus ex gracia singulari. Et ut de dicto privilegio dubita- cionis scrupulum inantea suboriri non possit, ad habundantis cautele presidium concedimuse, decernimus, declaramus et hoc imperiali edicto in perpetuum valituro sanctimus, ut nulli comites, barones, nobiles, feudales, vasalli, castrenses, milites, clientes, cives, burgenses, nulle quoque persone Argentinensi ecclesie subiecti vel subiecte, cuiuscunque status, condicionis vel dignitatis existant, ad cuiuscunque actoris instanciam extra territorium et terminos ac limites eiusdem ecclesie et pertinenciarum eiusdem ad quodcumque aliud tribunal seu cuiuscumque alterius preterquam episcopi Argentinensis pro tempore existentis et iudicis sui iudicium citari potuerint temporibus retroactis vel trahi seu vocari debeant perpetuis inantea temporibus sive possint. Quodsi contra presens nostrum edictum predicte Argentinensis ecclesie subditos vel eorumf aliquem‘ seu aliquos ad cuiuscumque instanciam seu ad cuiuscumque tribunal pro quacumque causa criminali, civili vel mixta seu quocumque negocio extra territorium. a) invocare B. b) constancia A. c) ad B. d) libenter B. e) fehlt B. C. f) aliorum aliquae B; eorum aliquae C.
130 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. (II, 2. confirmare, innovarea, declarare et de novo concedere auc- toritate cesarea dignaremur. Nos itaque preclare devocionis insignia et inmote fidei constanciamb, quibus prefatus noster consanguineus approbata sedulitate eciam eximios non recu- sando labores maiestati nostre et imperio sacro dudum et multipliciter complacuit et in presenti summa fidei puritate conplacere non cessat et in futurum utique tanto diligencius placere tenebitur, quanto se et ecclesiam suam amplioribus a nobis beneficiis senserit prosecutum, clare nostre mentis intuitu intuentes volentesque obc hoc dictum nostrum consan- guineum et ecclesiam suam condignis favoribus respicere graciose, dictum privilegium necnon usum et observanciam ipsius animo deliberato, non per errorem aut inprovide, sed ex certa nostra sciencia, sano et maturo principum, comitum. baronum et aliorum nostrorum et imperii sacri fidelium acce- dente consilio, benignitate solita et ex innata nobis pietatis clemencia approbamus, ratificamus, auctorizamus, innovamus, confirmamus et tenore presencium auctoritate cesarea et de plenitudine imperialis potestatis liberaliter" de novo conce- dimus ex gracia singulari. Et ut de dicto privilegio dubita- cionis scrupulum inantea suboriri non possit, ad habundantis cautele presidium concedimuse, decernimus, declaramus et hoc imperiali edicto in perpetuum valituro sanctimus, ut nulli comites, barones, nobiles, feudales, vasalli, castrenses, milites, clientes, cives, burgenses, nulle quoque persone Argentinensi ecclesie subiecti vel subiecte, cuiuscunque status, condicionis vel dignitatis existant, ad cuiuscunque actoris instanciam extra territorium et terminos ac limites eiusdem ecclesie et pertinenciarum eiusdem ad quodcumque aliud tribunal seu cuiuscumque alterius preterquam episcopi Argentinensis pro tempore existentis et iudicis sui iudicium citari potuerint temporibus retroactis vel trahi seu vocari debeant perpetuis inantea temporibus sive possint. Quodsi contra presens nostrum edictum predicte Argentinensis ecclesie subditos vel eorumf aliquem‘ seu aliquos ad cuiuscumque instanciam seu ad cuiuscumque tribunal pro quacumque causa criminali, civili vel mixta seu quocumque negocio extra territorium. a) invocare B. b) constancia A. c) ad B. d) libenter B. e) fehlt B. C. f) aliorum aliquae B; eorum aliquae C.
Strana 131
II, 2.] Urkunden, Nr. 35. (31 limites seu terminos dicte ecclesie citari contingereta, com- parere vel respondere minime teneantur, et citacio, processus aut sentencie interlocutorie et diffinit ivle contra non venientes a talibus iudiciisb extraneis late vel facte, fiende vel ferende necnon precepta et premissorum execuciones et omnia, que ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi, attemptari possent vel fieri, irrita decernimus eo ipso. Adicientes expresse, quod nulli comiti, baroni, nobili, feudali, vasallo, castrensi, militi. clienti, civi, rustico, nulli demum persone ecclesie huius subiecte seu eius incole, cuiuscumque status, dignitatis vel condicionis existant, a processibus, sentenciis interlocutoriis et diffinitivis sive preceptis episcopi et ecclesie huiusmodi vel suorum officiatorum temporalium aut execucionibus eorun- dem contra se in episcopali seu officiatorum predictorum iudicio factis aut latis, habitis vel ferendis inantea seu fiendis ad quodcumque tribunal aliud liceat appellare, quamdiu in episcopi predicti et suorum iudicio querulantibus non fuerit iusticia denegata. Appellaciones contra hoc factas non recipi statuimus cassasque et irritas nunciamus. In defectue vero iusticie in predictis omnibus ad imperialem dumtaxat curiam et tribunal ibidem seu iudicis inmediate in imperiali curia pro tempore presidentisd audienciam, et eciam eo casu non ad quemvis alium iudicem, sive ordinarium sive eciam dele- gatum, hiis, quibus denegata fuerit iusticia, liceat appellare. Quicquid vero contra premissa factum fuerit, sit irritum eo ipso. Hanc autem presentem nostram declaracionem et sanccionem cesaream propter quedam dubia, que ex ea possent suboriri, de illis dumtaxat feudalibus, vasallis et subditis deberi declaramus intelligie, qui feuda, bona et possessiones ab episcopo Argentinensi dependentes, que de temporali ipsius iurisdictionef consistunt, obtinere noscuntur ef actualiter et realiter resident in eisdem. Sig vero tales episcopi Argentinensis vasalli et homines ab aliis eciam archi- episcopis, episcopish sive principibus similia feuda possident et larem foverint in illis, extune, si iidem archiepiscopi, episcopi vel principes ab imperio bannum habent et privi- a) contingerit A. b) iudicibus A. . c) defectum A. e) intelligimus B. f) iurisdictionis B. sidentis A. h) feblt A. C. d) pos- g) Ei B. C.
II, 2.] Urkunden, Nr. 35. (31 limites seu terminos dicte ecclesie citari contingereta, com- parere vel respondere minime teneantur, et citacio, processus aut sentencie interlocutorie et diffinit ivle contra non venientes a talibus iudiciisb extraneis late vel facte, fiende vel ferende necnon precepta et premissorum execuciones et omnia, que ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi, attemptari possent vel fieri, irrita decernimus eo ipso. Adicientes expresse, quod nulli comiti, baroni, nobili, feudali, vasallo, castrensi, militi. clienti, civi, rustico, nulli demum persone ecclesie huius subiecte seu eius incole, cuiuscumque status, dignitatis vel condicionis existant, a processibus, sentenciis interlocutoriis et diffinitivis sive preceptis episcopi et ecclesie huiusmodi vel suorum officiatorum temporalium aut execucionibus eorun- dem contra se in episcopali seu officiatorum predictorum iudicio factis aut latis, habitis vel ferendis inantea seu fiendis ad quodcumque tribunal aliud liceat appellare, quamdiu in episcopi predicti et suorum iudicio querulantibus non fuerit iusticia denegata. Appellaciones contra hoc factas non recipi statuimus cassasque et irritas nunciamus. In defectue vero iusticie in predictis omnibus ad imperialem dumtaxat curiam et tribunal ibidem seu iudicis inmediate in imperiali curia pro tempore presidentisd audienciam, et eciam eo casu non ad quemvis alium iudicem, sive ordinarium sive eciam dele- gatum, hiis, quibus denegata fuerit iusticia, liceat appellare. Quicquid vero contra premissa factum fuerit, sit irritum eo ipso. Hanc autem presentem nostram declaracionem et sanccionem cesaream propter quedam dubia, que ex ea possent suboriri, de illis dumtaxat feudalibus, vasallis et subditis deberi declaramus intelligie, qui feuda, bona et possessiones ab episcopo Argentinensi dependentes, que de temporali ipsius iurisdictionef consistunt, obtinere noscuntur ef actualiter et realiter resident in eisdem. Sig vero tales episcopi Argentinensis vasalli et homines ab aliis eciam archi- episcopis, episcopish sive principibus similia feuda possident et larem foverint in illis, extune, si iidem archiepiscopi, episcopi vel principes ab imperio bannum habent et privi- a) contingerit A. b) iudicibus A. . c) defectum A. e) intelligimus B. f) iurisdictionis B. sidentis A. h) feblt A. C. d) pos- g) Ei B. C.
Strana 132
(32 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. legium duella coram se agi permittere, aput illos agat(ur) a de talibus; alioquin ad imperialis curie iudicis examen super hiis decernimus recurrendum. Non obstante eo, quod forsitan huiusmodi privilegium aut eius usus et observancia quavis temeritate, negligencia, occasione vel causa fuerint interrupti; nam litteras presentis nostre confirmacionis, declaracionis et gracie perinde robur et firmitatem indubiam habere volumus, ac si predictum privilegium cum omnibus ab eo dependenti- bus sine quavis interrupcione inconvulse fuisset et inviolabi- liter observatum. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostre maiestatis paginam infringere seu ei ausu quovis teme- rario quomodolibet contraire sub pena centum librarum puri auri, quas ab eo, qui contravenire presumpserit, tociens quo- ciens contra factum extiterit, irremissibiliter exigi volumusd et earum medietatem imperiali camere, residuam vero partem iniuriam passorum usibus applicari. Signume serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum impe- ratoris invictissimi et gloriosissimi Boemie regise. Testes huius rei sunt: illustris Rûdolfus dux Saxonie sacri imperii archimarescallus, venerabiles Iohannes Luthomuslensis, sacre imperialis aule cancellarius, Iohannes Olomucensis et Theo- dricus Mindensis ecclesiarum episcopi, spectabiles Burkardus burgravius Magdeburgensis, imperialis curie magister, Ludo- wicus de Otingen, Heinricus de Swartzburg, Egen de Friburg comites, nobiles Swinco dictus Lepus de Hasenburg, supremus camerarius noster, Thimo de Kuldicz, Leopoldus de Norten- berg, Rûdolfus de Warta et Burkardus Monachi de Landes- crona et alii quam plures nostri et imperii fideles. Presen- cium sub bulla aurea typario nostre imperialis maiestatis impressaf testimonio litterarum. Datum Prage anno Domini millesimo tricentesimo quin- quagesimo octavo, indiccione undecima, quinto Nonas Marcii. regnorum nostrorum anno duodecimo, imperii vero tercio. Ego Iohannes Dei gracia Luthomislensisg episcopus, sacre imperialis aule cancellarius, vice reverendi in Christo a) agat B. C; agant A. b) aut B. c) quivis A. d) volui- e) Signum — regis findet sich nur in B. f) impresso A. mus B. g) Luthom A. B. С.
(32 Zeumer, Goldene Bulle, II. Teil. [II, 2. legium duella coram se agi permittere, aput illos agat(ur) a de talibus; alioquin ad imperialis curie iudicis examen super hiis decernimus recurrendum. Non obstante eo, quod forsitan huiusmodi privilegium aut eius usus et observancia quavis temeritate, negligencia, occasione vel causa fuerint interrupti; nam litteras presentis nostre confirmacionis, declaracionis et gracie perinde robur et firmitatem indubiam habere volumus, ac si predictum privilegium cum omnibus ab eo dependenti- bus sine quavis interrupcione inconvulse fuisset et inviolabi- liter observatum. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostre maiestatis paginam infringere seu ei ausu quovis teme- rario quomodolibet contraire sub pena centum librarum puri auri, quas ab eo, qui contravenire presumpserit, tociens quo- ciens contra factum extiterit, irremissibiliter exigi volumusd et earum medietatem imperiali camere, residuam vero partem iniuriam passorum usibus applicari. Signume serenissimi principis et domini domini Karoli quarti Romanorum impe- ratoris invictissimi et gloriosissimi Boemie regise. Testes huius rei sunt: illustris Rûdolfus dux Saxonie sacri imperii archimarescallus, venerabiles Iohannes Luthomuslensis, sacre imperialis aule cancellarius, Iohannes Olomucensis et Theo- dricus Mindensis ecclesiarum episcopi, spectabiles Burkardus burgravius Magdeburgensis, imperialis curie magister, Ludo- wicus de Otingen, Heinricus de Swartzburg, Egen de Friburg comites, nobiles Swinco dictus Lepus de Hasenburg, supremus camerarius noster, Thimo de Kuldicz, Leopoldus de Norten- berg, Rûdolfus de Warta et Burkardus Monachi de Landes- crona et alii quam plures nostri et imperii fideles. Presen- cium sub bulla aurea typario nostre imperialis maiestatis impressaf testimonio litterarum. Datum Prage anno Domini millesimo tricentesimo quin- quagesimo octavo, indiccione undecima, quinto Nonas Marcii. regnorum nostrorum anno duodecimo, imperii vero tercio. Ego Iohannes Dei gracia Luthomislensisg episcopus, sacre imperialis aule cancellarius, vice reverendi in Christo a) agat B. C; agant A. b) aut B. c) quivis A. d) volui- e) Signum — regis findet sich nur in B. f) impresso A. mus B. g) Luthom A. B. С.
Strana 133
II, 2.] Urkunden, Nr. 35. 133 patris domini Gerlaci Moguntinensisa archiepiscopi, sacri imperii per Germaniam archicancellariib, recognovi. Die in B und C mitüberlieferten Kanzleivermerke lauten: Pere dominum cancellarium Rudolfusd de Friedberg. R Iohannes Kremsir. Original verloren. Im Bezirksarchiv zu Straßburg befinden sich drei Überlieferungen, von denen ich die Kenntnis der dritten Herrn Archiv- direktor H. Kaiser verdanke: A. Vidimus von 1416 August 27, G 126. — B. Cop. saec. XVI. ex., G 2891. — C. Cop., revidiert durch Bischof Johann IV. nach eigenhändigem Vermerk, also nicht nach 1592, G 382. — Sämmtliche Überlieferungen find im vorstehenden Abdruck nach Ver- gleichung von H. Kaiser benutzt. Bezüglich der Orthographie ist A zu Grunde gelegt; orthographische Abweichungen und leichtere Verschrei¬ bungen von B und C sind nicht vermerkt. — Gedruckt nach A und B in UB. der Stadt Straßburg V. 1, Nr. 445, S. 386 ff. — Fehlt bei Böhmer-Huber. a) Moguntini B. C. b) archicancellarius B. d) Rudolphum B; Rudol: C. feblt in A. c) Per — Kremsir
II, 2.] Urkunden, Nr. 35. 133 patris domini Gerlaci Moguntinensisa archiepiscopi, sacri imperii per Germaniam archicancellariib, recognovi. Die in B und C mitüberlieferten Kanzleivermerke lauten: Pere dominum cancellarium Rudolfusd de Friedberg. R Iohannes Kremsir. Original verloren. Im Bezirksarchiv zu Straßburg befinden sich drei Überlieferungen, von denen ich die Kenntnis der dritten Herrn Archiv- direktor H. Kaiser verdanke: A. Vidimus von 1416 August 27, G 126. — B. Cop. saec. XVI. ex., G 2891. — C. Cop., revidiert durch Bischof Johann IV. nach eigenhändigem Vermerk, also nicht nach 1592, G 382. — Sämmtliche Überlieferungen find im vorstehenden Abdruck nach Ver- gleichung von H. Kaiser benutzt. Bezüglich der Orthographie ist A zu Grunde gelegt; orthographische Abweichungen und leichtere Verschrei¬ bungen von B und C sind nicht vermerkt. — Gedruckt nach A und B in UB. der Stadt Straßburg V. 1, Nr. 445, S. 386 ff. — Fehlt bei Böhmer-Huber. a) Moguntini B. C. b) archicancellarius B. d) Rudolphum B; Rudol: C. feblt in A. c) Per — Kremsir
Strana 134
Nachträge. [. Jur Vorbemerkung S. I ff. und zu S. 39. Eine bisher meines Wissens in der Literatur über die Goldene Bulle ganz übersehene Spur einer alten Überlieferung des Gesetzes, in der man eine offizielle Mitteilung an die Kurie erblicken möchte, findet sich im XXVI. Bande der Annales ecclesiastici des Raynald, ed. Theiner S. 7 ff.1) Raynald gibt zuerst Nachrichten über die Metzer Gesetze nebst Auszügen aus denselben und behandelt dann ebenso die älteren Nürnberger Gesetze. Als Quelle nennt er den Liber privilegiorum Romanae Ecclesiae, bemerkt aber, daß die Gesetze sich auch im Archiv der Engelsburg und in den Collectanea Platinae fänden. Raynalds Angabe läßt kaum einen Zweifel, daß es sich um eine Einzelüberlieferung im genannten Archiv handelt, und wenngleich vorläufige Nachforschungen nach einer solchen, die J. Schwalm auf meine Bitte anstellte, ohne Erfolg blieben, so ist doch die Hoffnung nicht ganz aufzugeben, daß das Stück noch einmal wieder auftaucht. Trifft aber unsere Vermutung über das in dem Engelsburgarchin einst vor- bandene Stück zu, so dürfte es die Grundlage gebildet haben für den Tert des Liber Privilegiorum, den Raynald im Auszuge mitteilt. Ist das aber der Fall, so gewinnt eine von Raynald mitgeteilte Stelle erhöhte Bedeutung für unseren Tert. In der Überschrift der Metzer Gesetze: Infrascripte leges usw., die Raynald vollständig aus seiner Vorlage ab- druckt, findet sich das Tagesdatum an derselben Stelle wie in dem Mainzer Eremplar, doch mit der Dariante die natalis Christi statt die nativitatis Christi. Die gleiche Lesart aber enthält nicht nur die Pariser Handschrift Lat. 4687, sondern nach der ausdrücklichen Angabe Senckenbergs in der Neuen und vollständigeren Sammlung der Reichsabschiede (Frankfurt 1747), I, 78, auch das von ihm als Palatinus bezeichnetete Pfälzische Exemplar (P) Diese Angabe ist jedoch irrig; vielmehr hat P, wie Harnack richtig angibt, die ganze Überschrift ausgelassen. Zweifel an der Richtigkeit dieser Angabe, welche die entgegenstehenden Angaben Senckenbergs erregten, veranlaßten mich zu einer Anfrage bei der Direktion des Königlich Bayerischen Geheimen Staatsarchivs zu München. Diese teilte mir darauf gütigst mit, daß die 1) R. Salomon fand sie bei einer in meinem Interesse vorgenommenen Durchsicht.
Nachträge. [. Jur Vorbemerkung S. I ff. und zu S. 39. Eine bisher meines Wissens in der Literatur über die Goldene Bulle ganz übersehene Spur einer alten Überlieferung des Gesetzes, in der man eine offizielle Mitteilung an die Kurie erblicken möchte, findet sich im XXVI. Bande der Annales ecclesiastici des Raynald, ed. Theiner S. 7 ff.1) Raynald gibt zuerst Nachrichten über die Metzer Gesetze nebst Auszügen aus denselben und behandelt dann ebenso die älteren Nürnberger Gesetze. Als Quelle nennt er den Liber privilegiorum Romanae Ecclesiae, bemerkt aber, daß die Gesetze sich auch im Archiv der Engelsburg und in den Collectanea Platinae fänden. Raynalds Angabe läßt kaum einen Zweifel, daß es sich um eine Einzelüberlieferung im genannten Archiv handelt, und wenngleich vorläufige Nachforschungen nach einer solchen, die J. Schwalm auf meine Bitte anstellte, ohne Erfolg blieben, so ist doch die Hoffnung nicht ganz aufzugeben, daß das Stück noch einmal wieder auftaucht. Trifft aber unsere Vermutung über das in dem Engelsburgarchin einst vor- bandene Stück zu, so dürfte es die Grundlage gebildet haben für den Tert des Liber Privilegiorum, den Raynald im Auszuge mitteilt. Ist das aber der Fall, so gewinnt eine von Raynald mitgeteilte Stelle erhöhte Bedeutung für unseren Tert. In der Überschrift der Metzer Gesetze: Infrascripte leges usw., die Raynald vollständig aus seiner Vorlage ab- druckt, findet sich das Tagesdatum an derselben Stelle wie in dem Mainzer Eremplar, doch mit der Dariante die natalis Christi statt die nativitatis Christi. Die gleiche Lesart aber enthält nicht nur die Pariser Handschrift Lat. 4687, sondern nach der ausdrücklichen Angabe Senckenbergs in der Neuen und vollständigeren Sammlung der Reichsabschiede (Frankfurt 1747), I, 78, auch das von ihm als Palatinus bezeichnetete Pfälzische Exemplar (P) Diese Angabe ist jedoch irrig; vielmehr hat P, wie Harnack richtig angibt, die ganze Überschrift ausgelassen. Zweifel an der Richtigkeit dieser Angabe, welche die entgegenstehenden Angaben Senckenbergs erregten, veranlaßten mich zu einer Anfrage bei der Direktion des Königlich Bayerischen Geheimen Staatsarchivs zu München. Diese teilte mir darauf gütigst mit, daß die 1) R. Salomon fand sie bei einer in meinem Interesse vorgenommenen Durchsicht.
Strana 135
II, 2.) Nachträge. 135 fragliche Überschrift in P wirklich fehle, fügte aber noch die interessante Bemerkung hinzu, daß vor dem ersten der Metzer Gesetze, c. XXIV, ein der fehlenden Überschrift entsprechender Raum freigelassen sei. 2. Zu Anmerkung 2 auf Seite 46. Den in dieser Anmerkung zusammengestellten Zeugnissen über die früheren Beträge der Lehustare ist ein inzwischen bekannt gewordenes neues als das in verschiedener Hinsicht wichtigste hinzuzufüigen. Es ist die Eintragung des Trierer Rechnungsbuches über die von Erzbischof Boemund von Trier auf dem Nürnberger Reichstage um Neujahr 1356 geleistete Zahlung der Taxe genau in dem in c. XXX angegebenen Betrage: can- cellarie et aliis officiis imperialis aule pro iure concessionis feodorum domino per imperatorem pro LXIII marcis uno fertone argenti III c fl. XVI fl. IIII1/2 ß hl., pro qualibet marca V fl. Cancellario XX marcas, magistro curie X mareas, marscalco et aliis officiis XXX marcas, pre- posito Aquensi III marcas, campanario I fertonem. Vgl. Teil I, S. 100, und Salomons Ausgabe, Neues Archiv Bd. 33, Heft 2.
II, 2.) Nachträge. 135 fragliche Überschrift in P wirklich fehle, fügte aber noch die interessante Bemerkung hinzu, daß vor dem ersten der Metzer Gesetze, c. XXIV, ein der fehlenden Überschrift entsprechender Raum freigelassen sei. 2. Zu Anmerkung 2 auf Seite 46. Den in dieser Anmerkung zusammengestellten Zeugnissen über die früheren Beträge der Lehustare ist ein inzwischen bekannt gewordenes neues als das in verschiedener Hinsicht wichtigste hinzuzufüigen. Es ist die Eintragung des Trierer Rechnungsbuches über die von Erzbischof Boemund von Trier auf dem Nürnberger Reichstage um Neujahr 1356 geleistete Zahlung der Taxe genau in dem in c. XXX angegebenen Betrage: can- cellarie et aliis officiis imperialis aule pro iure concessionis feodorum domino per imperatorem pro LXIII marcis uno fertone argenti III c fl. XVI fl. IIII1/2 ß hl., pro qualibet marca V fl. Cancellario XX marcas, magistro curie X mareas, marscalco et aliis officiis XXX marcas, pre- posito Aquensi III marcas, campanario I fertonem. Vgl. Teil I, S. 100, und Salomons Ausgabe, Neues Archiv Bd. 33, Heft 2.
- I: Array
- V: Array
- VII: Array
- 1: Array
- 134: Array