z 163 stránek
Titul
1
2
3
4
Úvod
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
Edice
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
Přílohy
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
Obrazová příloh
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
Název:
Fragmentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo autographi
Autor:
Dobrovský, Josef; Ryba, Bohumil
Rok vydání:
1953
Místo vydání:
Praha
Česká národní bibliografie:
Počet stran celkem:
163
Počet stran předmluvy plus obsahu:
163
Obsah:
- 1: Titul
- 5: Úvod
- 43: Edice
- 117: Přílohy
- 151: Obrazová příloh
upravit
Strana 1
Josef Dobrovský FRAGMENTUM PRAGENSE EUANGELII S. MARCI VULGO AUTOGRAPHI K vydání připravil BOHUMIL RYВA NAKLADATELSTVÍ ČESKOSLOVENSKÉ AKADEMIE VĚD PRAHA 1953
Josef Dobrovský FRAGMENTUM PRAGENSE EUANGELII S. MARCI VULGO AUTOGRAPHI K vydání připravil BOHUMIL RYВA NAKLADATELSTVÍ ČESKOSLOVENSKÉ AKADEMIE VĚD PRAHA 1953
Strana 2
ČESKOSLOVENSKA AKADEMIE VĚD Sekce jazykověda a literatura SPISY A PROJEVY JOSEFA DOBROVSKÉHO VYCHÁZEJÍ PÉČÍ KOMISE PRO VYDÁVÁNÍ SPISŮ JOSEFA DOBROVSKÉHO SVAZEK V. FRAGMENTUM PRAGENSE EUANGELII S. MARCI VULGO AUTOGRAPHI NAKLADATELSTVÍ ČESKOSLOVENSKÉ AKADEMIE VĚD PRAHA 1953
ČESKOSLOVENSKA AKADEMIE VĚD Sekce jazykověda a literatura SPISY A PROJEVY JOSEFA DOBROVSKÉHO VYCHÁZEJÍ PÉČÍ KOMISE PRO VYDÁVÁNÍ SPISŮ JOSEFA DOBROVSKÉHO SVAZEK V. FRAGMENTUM PRAGENSE EUANGELII S. MARCI VULGO AUTOGRAPHI NAKLADATELSTVÍ ČESKOSLOVENSKÉ AKADEMIE VĚD PRAHA 1953
Strana 3
CESKOSLOVENSKA AKADEMIE VĚD Sekce jazykovèda a literatura SPISY A PROJEVY JOSEFA DOBROVSKÉHO svazek V. FRAGMENTUM PRAGENSE. EUANGELII S. MARCI VULGO AUTOGRAPHI
CESKOSLOVENSKA AKADEMIE VĚD Sekce jazykovèda a literatura SPISY A PROJEVY JOSEFA DOBROVSKÉHO svazek V. FRAGMENTUM PRAGENSE. EUANGELII S. MARCI VULGO AUTOGRAPHI
Strana 4
ČESKOSLOVENSKÁ AKADEMIE VĚD Vědecký redaktor člen korespondent CSAV prof. Dr Bohumil Ryba K vydání připravil, předmluvou, poznámkami a faksimilem původního rukopisu opatřil clen korespondent CSAV prof. Dr Bohumil Ryba
ČESKOSLOVENSKÁ AKADEMIE VĚD Vědecký redaktor člen korespondent CSAV prof. Dr Bohumil Ryba K vydání připravil, předmluvou, poznámkami a faksimilem původního rukopisu opatřil clen korespondent CSAV prof. Dr Bohumil Ryba
Strana 5
ÚVOD V polovici 14. stol. se choval v chrámovém pokladu severoitalské Akvileje jako vzácná relikvie starobylý pergamenový latinský rukopis evangelia sv. Marka ve stříbrných deskách, z nichž na jedné se zvěčnil svým znakem šlechtické rodiny Della Torre jeden z někdejších tamních patriarchů, druhou ozdobili svým městským znakem měšťané akvilejští. O tomto rukopise se podle legendární tradice — tehdy ne starší než několik posledních set let — obecně věřilo, že byl psán vlastní rukou apoštolovou a že ten jej sám, když se zříkal úřadu prvního akvilejského patriarchy, odevzdal svému žáku a nástupci, sv. Hermagorovi (Mohorovi). Třebaže Akvileja byla nesmírně hrda na takovýto poklad a na zvlástní záštitu, kterou mu při- pisovala, nebylo pro Karla IV., horlivého sběratele relikvii, jimiž chtěl zvýšiti vnější lesk i nadpřirozenou ochranu své sídelní Prahy, věcí nijak nepřekonatelnou, aby na podzim r. 1354 na své korunovační jízdě po svém vstupu na italskou půdu získal, když ne celý, aspoň část jedinečného rukopisu, závěrečné dvě z jeho pěti osmilistových složek, partii (Mr 12, 21—16,20), v níž je zahrnuto vylíčení Kristo- va umučení. Karel IV. dosáhl splnění svého značně náročného přání nepochybně tím snáze, že tehdejší akvilejský patriarcha Mikuláš z Lucemburku byl nemaželský syn jeho otce a za své nedávno nabyté vysoké důstojenství církevní najisto vděčil vlivnému zásahu Karlovu. O získání vzácné kořisti neodkladně zpravil Karel IV. pražského arcibiskupa a svatovítskou kapitulu dvěma podrobnými přípisy. S dra- hocennou relikvií, k jejímuž textu přidal na připojeném listě svůj delší vlastno- ruční zápis o jejích legendárních počátcích i o poslední skutečné historii, spojené s jeho zásahem, vypravil pak domů zvláště jednoho z pánů jej provázejících, Ludvíka Hohenlohe, s příkazem, aby jí vyšlo vstříc všechno kněžstvo před pražské brány s nejslavnějším uvítáním. Kromě toho dal Karel IV. na rukopis pořidit nákladem 2000 zlatých uměleckou schránu ze zlata a perel a přikázal, aby se jed- nou v roce, o neděli velikonoční, četlo v kathedrále evangelní čtení přímo z tohoto starobylého originálu. Tato praxe se v metropolitním chrámu pražském neje- nom dlouho zachovávala, nýbrž byla rozšířena i o evangelní perikopu na svátek Nanebevstoupení Páně a teprve později se od toho upustilo, snad pro relativní obtížnost čtení, ač i potom byl rukopis — a to najisto ještě v sedmdesátých letech století XVIII. — několikrát do roka slavnostně kladen na hlavní oltář jako před- mět mimořádného uctívání. Ani úvodních pět kvaternů evangelia Markova, od nichž byly na prosbu Karla IV. r. 1354 odloučeny dva kvaterny od té doby pražské, nezůstalo tuze dlouho na svém místě v Akvileji. Brzy po začátku 15. stol. bylo toto větší torso údajně Markova originálu pro válečné ohrožení z bezpečnostních důvodů po dvakrát 5
ÚVOD V polovici 14. stol. se choval v chrámovém pokladu severoitalské Akvileje jako vzácná relikvie starobylý pergamenový latinský rukopis evangelia sv. Marka ve stříbrných deskách, z nichž na jedné se zvěčnil svým znakem šlechtické rodiny Della Torre jeden z někdejších tamních patriarchů, druhou ozdobili svým městským znakem měšťané akvilejští. O tomto rukopise se podle legendární tradice — tehdy ne starší než několik posledních set let — obecně věřilo, že byl psán vlastní rukou apoštolovou a že ten jej sám, když se zříkal úřadu prvního akvilejského patriarchy, odevzdal svému žáku a nástupci, sv. Hermagorovi (Mohorovi). Třebaže Akvileja byla nesmírně hrda na takovýto poklad a na zvlástní záštitu, kterou mu při- pisovala, nebylo pro Karla IV., horlivého sběratele relikvii, jimiž chtěl zvýšiti vnější lesk i nadpřirozenou ochranu své sídelní Prahy, věcí nijak nepřekonatelnou, aby na podzim r. 1354 na své korunovační jízdě po svém vstupu na italskou půdu získal, když ne celý, aspoň část jedinečného rukopisu, závěrečné dvě z jeho pěti osmilistových složek, partii (Mr 12, 21—16,20), v níž je zahrnuto vylíčení Kristo- va umučení. Karel IV. dosáhl splnění svého značně náročného přání nepochybně tím snáze, že tehdejší akvilejský patriarcha Mikuláš z Lucemburku byl nemaželský syn jeho otce a za své nedávno nabyté vysoké důstojenství církevní najisto vděčil vlivnému zásahu Karlovu. O získání vzácné kořisti neodkladně zpravil Karel IV. pražského arcibiskupa a svatovítskou kapitulu dvěma podrobnými přípisy. S dra- hocennou relikvií, k jejímuž textu přidal na připojeném listě svůj delší vlastno- ruční zápis o jejích legendárních počátcích i o poslední skutečné historii, spojené s jeho zásahem, vypravil pak domů zvláště jednoho z pánů jej provázejících, Ludvíka Hohenlohe, s příkazem, aby jí vyšlo vstříc všechno kněžstvo před pražské brány s nejslavnějším uvítáním. Kromě toho dal Karel IV. na rukopis pořidit nákladem 2000 zlatých uměleckou schránu ze zlata a perel a přikázal, aby se jed- nou v roce, o neděli velikonoční, četlo v kathedrále evangelní čtení přímo z tohoto starobylého originálu. Tato praxe se v metropolitním chrámu pražském neje- nom dlouho zachovávala, nýbrž byla rozšířena i o evangelní perikopu na svátek Nanebevstoupení Páně a teprve později se od toho upustilo, snad pro relativní obtížnost čtení, ač i potom byl rukopis — a to najisto ještě v sedmdesátých letech století XVIII. — několikrát do roka slavnostně kladen na hlavní oltář jako před- mět mimořádného uctívání. Ani úvodních pět kvaternů evangelia Markova, od nichž byly na prosbu Karla IV. r. 1354 odloučeny dva kvaterny od té doby pražské, nezůstalo tuze dlouho na svém místě v Akvileji. Brzy po začátku 15. stol. bylo toto větší torso údajně Markova originálu pro válečné ohrožení z bezpečnostních důvodů po dvakrát 5
Strana 6
svěřeno do opatrování měšťanů někdejšího hlavního města vévodství furlanského, necelých 40 km severněji ležícího Cividale del Friule (latinsky Forum Iuli,1) Civitas Austriae, slovinsky Čevdat). Když však Benátčané, válčíce s akvilejským patri- archou, obsadili r. 1420 západní Furlansko, vynutil si politickou mocí benátský dože Tomaso Mocenico ještě téhož roku, aby domnělý Markův originál byl vydán jeho republice, které nestačilo, že pro své účely bohatě využívala staré smyšlené legendy o severoitalské missijní působnosti apoštolově a od r. 828 se mohla chlubit tím, že vlastní i kosti sv. Marka, jež si dala svými plavci přivézt z egyptské Ale- xandrie. I v Benátkách, jako nedlouho předtím v Praze, očekával příchod rukopisu z dožecího příkazu nepřehledný průvod kleru i měšťanstva a za slavnostního vy- zvánění zvonů byla vzácnost uložena do vyzlacené schrány v proslulém chrámu sv. Marka. Kdežto obě dvě části téhož starobylého rukopisu měly ve XIV.—XV. stol. příbuzné osudy, o kterých se do podrobností, jako u málokterého jiného kodexu, uchovaly listinné zprávy, rozrůznil se v dalších letech velmi podstatně stav jejich uchovalosti. Pražský zlomek se v suchém uložení katedrály dochoval až dodnes ne- porušen a v bezvadné čitelnosti. Naproti tomu benátský zlomek v pokladu sv. Marka utrpěl vlhkostí do té míry, že se jeho listy slepily a písmo stalo se ve větším rozsahu zcela nečitelným. Tato pohroma jej postihla v době poměrně krátké po r. 1420. Alespoň již roku 1564, kdy arcivévoda Ferdinand Tyrolský usiloval z Prahy prostřednictvím benátského vyslance Františka z Thurnu, aby získal opis jednoho listu, nedovoloval hnilobný stav rukopisu splnit jeho přání. Společné však bylo v obou velkých městech, Praze i Benátkách, okázalé uctívání relikvie, vydávané za vlastnoruční památku apoštolovu, ba stalo se v obou místech takřka součástí falešného lokálního patriotismu. K šíření oné tradice, kterou převzal kdysi Karel IV. od svých severoitalských informátorů, přispěli v Čechách vlastenečtí historikové Bohuslav Balbín (1664) a Tomáš Pešina z Čecho- rodu (1673). Ale severoitalská tradice stála na pískových nohách a bylo jen otázkou času a překonávání brzdivých momentů, aby s ní zúčtovalo lepší vědecké poznání. První, kdo nejenom poznal, že se tradice o autografu samostatného evangelia Markova nedá hájit, nýbrž i na samém sklonku XVII. stol. objevil, kterého ruko- pisu byl text r. 1354 rozdělený součástí, byl pěstitel starožitnických studií, rodák ze S. Daniele dei Friuli, GIUSTO FONTANINI (1666—1736). Všiml si, že v jiném staro- bylém rukopise kdysi rovněž akvilejském, chovaném v Cividale (Čevdatu) tehdy i dosud (Museo Archeologico di Cividale, Codici Sacri, no. 1) a obsahujícím evan- 1) Shoda názvu tohoto Forum Iuli (PLINIUS, Nat. hist. III 130, PTOLEMAIOS, Geogr. III 1.25 a j.) s jiným známějším Forum Iuli (PLINIUS, Nat. hist. III 35, PTOLEMAIOS, Geogr. II 10, 8 a j.) zřejmě způsobila, že J. VAJS ve sborníku „Josef Dobrovský“, Praha 1929, str. 358, pozn. 1, po- mýšlel na jihofrancouzský přímořský Fréjus místo na severoitalské Cividale. 6
svěřeno do opatrování měšťanů někdejšího hlavního města vévodství furlanského, necelých 40 km severněji ležícího Cividale del Friule (latinsky Forum Iuli,1) Civitas Austriae, slovinsky Čevdat). Když však Benátčané, válčíce s akvilejským patri- archou, obsadili r. 1420 západní Furlansko, vynutil si politickou mocí benátský dože Tomaso Mocenico ještě téhož roku, aby domnělý Markův originál byl vydán jeho republice, které nestačilo, že pro své účely bohatě využívala staré smyšlené legendy o severoitalské missijní působnosti apoštolově a od r. 828 se mohla chlubit tím, že vlastní i kosti sv. Marka, jež si dala svými plavci přivézt z egyptské Ale- xandrie. I v Benátkách, jako nedlouho předtím v Praze, očekával příchod rukopisu z dožecího příkazu nepřehledný průvod kleru i měšťanstva a za slavnostního vy- zvánění zvonů byla vzácnost uložena do vyzlacené schrány v proslulém chrámu sv. Marka. Kdežto obě dvě části téhož starobylého rukopisu měly ve XIV.—XV. stol. příbuzné osudy, o kterých se do podrobností, jako u málokterého jiného kodexu, uchovaly listinné zprávy, rozrůznil se v dalších letech velmi podstatně stav jejich uchovalosti. Pražský zlomek se v suchém uložení katedrály dochoval až dodnes ne- porušen a v bezvadné čitelnosti. Naproti tomu benátský zlomek v pokladu sv. Marka utrpěl vlhkostí do té míry, že se jeho listy slepily a písmo stalo se ve větším rozsahu zcela nečitelným. Tato pohroma jej postihla v době poměrně krátké po r. 1420. Alespoň již roku 1564, kdy arcivévoda Ferdinand Tyrolský usiloval z Prahy prostřednictvím benátského vyslance Františka z Thurnu, aby získal opis jednoho listu, nedovoloval hnilobný stav rukopisu splnit jeho přání. Společné však bylo v obou velkých městech, Praze i Benátkách, okázalé uctívání relikvie, vydávané za vlastnoruční památku apoštolovu, ba stalo se v obou místech takřka součástí falešného lokálního patriotismu. K šíření oné tradice, kterou převzal kdysi Karel IV. od svých severoitalských informátorů, přispěli v Čechách vlastenečtí historikové Bohuslav Balbín (1664) a Tomáš Pešina z Čecho- rodu (1673). Ale severoitalská tradice stála na pískových nohách a bylo jen otázkou času a překonávání brzdivých momentů, aby s ní zúčtovalo lepší vědecké poznání. První, kdo nejenom poznal, že se tradice o autografu samostatného evangelia Markova nedá hájit, nýbrž i na samém sklonku XVII. stol. objevil, kterého ruko- pisu byl text r. 1354 rozdělený součástí, byl pěstitel starožitnických studií, rodák ze S. Daniele dei Friuli, GIUSTO FONTANINI (1666—1736). Všiml si, že v jiném staro- bylém rukopise kdysi rovněž akvilejském, chovaném v Cividale (Čevdatu) tehdy i dosud (Museo Archeologico di Cividale, Codici Sacri, no. 1) a obsahujícím evan- 1) Shoda názvu tohoto Forum Iuli (PLINIUS, Nat. hist. III 130, PTOLEMAIOS, Geogr. III 1.25 a j.) s jiným známějším Forum Iuli (PLINIUS, Nat. hist. III 35, PTOLEMAIOS, Geogr. II 10, 8 a j.) zřejmě způsobila, že J. VAJS ve sborníku „Josef Dobrovský“, Praha 1929, str. 358, pozn. 1, po- mýšlel na jihofrancouzský přímořský Fréjus místo na severoitalské Cividale. 6
Strana 7
gelia Matoušovo, Lukášovo a Janovo, zeje mezi prvními dvěma evengelii mezera po vlastním textu evangelia Markova, ohlášeného obsahovými přehledy (breves a capitulationes), v rukopise ještě zachovanými. Fontanini bystře pojal dohad, že by z této mezery mohly být vyňaty kvaterny domnělého Markova originálu, uchová- vaného větší částí v Benátkách, menší v Praze. Poněvadž benátská část nebyla pro svůj zetlelý stav k potřebě jako důkaz, vyžádal si z Prahy okreslení ukázkové stránky, a když je dostal, mohl svou hypothesu proměnit v jistotu: benátsko- pražský rukopis evangelia Markova byl součástí původně jednotného akvilej- ského rukopisu celého tetraevangelia a nemohl tudíž být Markovým autografem. Fontanini neměl odvahu své zjištění sám publikovat z obavy před rozhořčením, které by způsobil mezi svými krajany.2) Proto byla jeho první dopisová rozprava z r. 1698 otištěna v knize francouzského učence, benediktina Bernarda de Montfaucon (1702),3) úryvek z druhé, psané značně otevřeněji r. 1716, vyšel teprve 13 let po jeho smrti (1749).4) Od Fontaniniho převzali přesvědčení o někdejší jednotnosti rukopisu civi- dalsko-benátsko-pražského a prohlubovali je zkoumáním jeho předchozích osudů i stáří legendy o autografu téměř současně a nezávisle dva učenci, jednak videm- ský kněz LORENZO DELLA TORRE, jednak profesor dějin na štrasburské universitě, historiograf Alsaska JEAN DANIEL SCHOEPFLIN (1694—1771). Schoepflinova Dissertatio de Evangelii D. Marci codice apud Venelos, kterou přednesl teprve jako 75letý stařec 24. 5. 1769 v mannheimské akademii, jejímž byl spoluzakladatelem, vyšla tiskem teprve po jeho smrti r. 1773.5) Schoepflinovi sdělil Fontanini svůj poznatek o lakuně v cividalském kodexu a o přináležitosti pražského zlomku k němu v Římě r. 1727, o jedenáct let později (r. 1738) měl Schoepflin příležitost nahlédnout do pražského rukopisu a okreslit si jeho prvni stranu,6) ale teprve ,po- 2) J. D. SCHOEPFLIN (v pojednání citovaném níže v pozn. 5), str. 332: „Sed popularium suorum evitaturus invidiam maluit, exteri ut hoc argumentum pertractarent, quod ille ipse mihi non semel aperuit Romae. Unde cum Montefalconio quoque communicavit ea, quae in diario eius Italico reperimus." 3) Bernard de MONTFAUCON, Diarium Italicum seu monumentorum veterum, bibliothecarum, musaeorum notitiae singulares in itinere Italico collectae, Paříž 1702, str. 55 n. 4) V dopisové rozpravě, kterou videmský Lorenzo della TORRE poslal 28. listopadu 1742 Bianchinimu a kterou Giuseppe BIANCHINI otiskl ve své Appendix ad Euangelium quadruplex antiquae Latinae versionis Italicae, complectens duos antiquissimos Codices membranaceos Euange- liorum a Sancto Eusebio Hieronymo Stridonensi Presbytero Graecae fidei redditos sub Beatissimo Papa Damaso (míněny jsou cod. Forojuliensis a cod. Perusinus), jež vyšla doplňkem k druhé části Bianchiniho Euangeliarium quadruplex Latinae uersionis antiquae seu ueteris Italicae v Římě 1749, str. 543 561. 5) Historia et commentationes Academiae Electoralis scientiarum et elegantiorum literarum Theodoro - Palatinae, vol. III. historicum, Mannhemii 1773, str. 326—332. 6) Mědirytina, reprodukující tuto kresbu, byla připojena v cit. svazku mannheimských roz- prav ke str. 326.
gelia Matoušovo, Lukášovo a Janovo, zeje mezi prvními dvěma evengelii mezera po vlastním textu evangelia Markova, ohlášeného obsahovými přehledy (breves a capitulationes), v rukopise ještě zachovanými. Fontanini bystře pojal dohad, že by z této mezery mohly být vyňaty kvaterny domnělého Markova originálu, uchová- vaného větší částí v Benátkách, menší v Praze. Poněvadž benátská část nebyla pro svůj zetlelý stav k potřebě jako důkaz, vyžádal si z Prahy okreslení ukázkové stránky, a když je dostal, mohl svou hypothesu proměnit v jistotu: benátsko- pražský rukopis evangelia Markova byl součástí původně jednotného akvilej- ského rukopisu celého tetraevangelia a nemohl tudíž být Markovým autografem. Fontanini neměl odvahu své zjištění sám publikovat z obavy před rozhořčením, které by způsobil mezi svými krajany.2) Proto byla jeho první dopisová rozprava z r. 1698 otištěna v knize francouzského učence, benediktina Bernarda de Montfaucon (1702),3) úryvek z druhé, psané značně otevřeněji r. 1716, vyšel teprve 13 let po jeho smrti (1749).4) Od Fontaniniho převzali přesvědčení o někdejší jednotnosti rukopisu civi- dalsko-benátsko-pražského a prohlubovali je zkoumáním jeho předchozích osudů i stáří legendy o autografu téměř současně a nezávisle dva učenci, jednak videm- ský kněz LORENZO DELLA TORRE, jednak profesor dějin na štrasburské universitě, historiograf Alsaska JEAN DANIEL SCHOEPFLIN (1694—1771). Schoepflinova Dissertatio de Evangelii D. Marci codice apud Venelos, kterou přednesl teprve jako 75letý stařec 24. 5. 1769 v mannheimské akademii, jejímž byl spoluzakladatelem, vyšla tiskem teprve po jeho smrti r. 1773.5) Schoepflinovi sdělil Fontanini svůj poznatek o lakuně v cividalském kodexu a o přináležitosti pražského zlomku k němu v Římě r. 1727, o jedenáct let později (r. 1738) měl Schoepflin příležitost nahlédnout do pražského rukopisu a okreslit si jeho prvni stranu,6) ale teprve ,po- 2) J. D. SCHOEPFLIN (v pojednání citovaném níže v pozn. 5), str. 332: „Sed popularium suorum evitaturus invidiam maluit, exteri ut hoc argumentum pertractarent, quod ille ipse mihi non semel aperuit Romae. Unde cum Montefalconio quoque communicavit ea, quae in diario eius Italico reperimus." 3) Bernard de MONTFAUCON, Diarium Italicum seu monumentorum veterum, bibliothecarum, musaeorum notitiae singulares in itinere Italico collectae, Paříž 1702, str. 55 n. 4) V dopisové rozpravě, kterou videmský Lorenzo della TORRE poslal 28. listopadu 1742 Bianchinimu a kterou Giuseppe BIANCHINI otiskl ve své Appendix ad Euangelium quadruplex antiquae Latinae versionis Italicae, complectens duos antiquissimos Codices membranaceos Euange- liorum a Sancto Eusebio Hieronymo Stridonensi Presbytero Graecae fidei redditos sub Beatissimo Papa Damaso (míněny jsou cod. Forojuliensis a cod. Perusinus), jež vyšla doplňkem k druhé části Bianchiniho Euangeliarium quadruplex Latinae uersionis antiquae seu ueteris Italicae v Římě 1749, str. 543 561. 5) Historia et commentationes Academiae Electoralis scientiarum et elegantiorum literarum Theodoro - Palatinae, vol. III. historicum, Mannhemii 1773, str. 326—332. 6) Mědirytina, reprodukující tuto kresbu, byla připojena v cit. svazku mannheimských roz- prav ke str. 326.
Strana 8
několika lustrech (pětiletích)“ získal darem pražské kapituly opis celého zlomku.7) Je pravděpodobné, že současně vznikly dva úplné kaligrafické přepisy, provedené každý jinou písařskou rukou, které zůstaly v Praze v knihovně klementinske,8) z nichž druhý má německou verifikační klausuli z 10. 9. 1764.9) Mnohem dříve než Schoepflin dokončil r. 1742 svou studii videmský L. DELLA TORRE, bez přímé znalosti pražského zlomku, v podobě obšírné dopisové rozpravy, v níž neváhal tradici o autografu nazvat bajkou (fabella), a bezvadně prokázal, že neexistovala ještě v IX. stol. Adresát rozpravy římský kněz GUISEPPE BIANCHINY (1704—1764), známý záslužným sbíráním variant k Itale i Vulgátě, přiklonil se k jeho výsledkům a ke své edici předhieronymovské Italy Evangeliarium quadruplex (v Římě 1749) v přídavku nejen dodal edici rukopisu cividalského, arci bez pražské součásti, jakožto jednoho ze dvou prastarých pergamenových rukopisů úpravy Hieronymovy, vzniklé koncem IV. stol. (t. zv. Vulgáty), nýbrž otiskl tu i celou rozpravu L. della Torre. 10) Touto římskou, i když ne oficiální, publikací rozpravy i cividalské části ruko- pisu cividalsko-benátsko-pražského byl by měl být základní problém pokládán za rozřešený, kdyby se byla vědecká pravda, jednou vyslovená, hned náležitě rozšířila a kdyby i pak byla společností přijímána a přezkoumávána nepředpojatě a bez konservativních ohledů. V obou směrech se však setkaly správné závěry L. della Torre s překážkami. Nenápadné umístění rozpravy v Appendixu římské textové edice (r. 1749) nepřispělo k obecné známosti. Proto asi sáhl L. della Torre zanedlouho k samostatnému publi- kování své rozpravy, rozšířené poznámkami a opatřené věnováním papeži Bene- diktovi XIV. (v Benátkách r. 1753). Dá se předpokládat, že u svých krajanů na- razil dvojnásob, jak opovážlivým sáhnutím na palladium, tak věnovacím listem, protože Benátčané byli od r. 1751 rozhořčeni na papeže, že vydal část zrušeného patriarchátu akvilejského Rakousku. Rozprava v druhém vydání byla pravdě- podobně spíše potlačována než šířena. Nedostala se ani do velkých knihoven a neznal ji (ani její první vydání) autor hesla Evangile ve slavné Diderotově Encyclo- pédie (1756), třebaže se dotýkal problému Markova autografu.11) Ale druhé vydání 7) Jako prostředník byl Schoepflinem uváděn serenissimus Palatino -Bipontinus princeps Fridericus, Rei militari apud Bohemos praefectus, tedy Friedrich v. Pfalz - Zweibrücken. 8) Oba později svázány a doplněny třemi fotografickými snímky státního návladního Ro- kosa, nyní rukopis pražské Nár. a univ. knihovny XIV C 2. 3) Podepsal ji svatovítský probošt Joh. Michael HERTSCH, který byl od r. 1752 (srv. A. POD- LAHA, Series praepositorum..., str. 267) pověřen pořádáním kapitulního archivu. Tuto verifikační klausuli zřejmě přehlédl J. TRUHLÁŘ, Catalogus codicum... II, 1906, k č. 2463, který soudil, že opisy byly pořízeny nejspíše v době, kdy psal Dobrovský svou rozpravu; ve skutečnosti byl Dobrovský r. 1764 teprve jedenáctiletý. 10) Viz výše pozn. 4. 11) Viz níže str. 105, pozn. 9. 8
několika lustrech (pětiletích)“ získal darem pražské kapituly opis celého zlomku.7) Je pravděpodobné, že současně vznikly dva úplné kaligrafické přepisy, provedené každý jinou písařskou rukou, které zůstaly v Praze v knihovně klementinske,8) z nichž druhý má německou verifikační klausuli z 10. 9. 1764.9) Mnohem dříve než Schoepflin dokončil r. 1742 svou studii videmský L. DELLA TORRE, bez přímé znalosti pražského zlomku, v podobě obšírné dopisové rozpravy, v níž neváhal tradici o autografu nazvat bajkou (fabella), a bezvadně prokázal, že neexistovala ještě v IX. stol. Adresát rozpravy římský kněz GUISEPPE BIANCHINY (1704—1764), známý záslužným sbíráním variant k Itale i Vulgátě, přiklonil se k jeho výsledkům a ke své edici předhieronymovské Italy Evangeliarium quadruplex (v Římě 1749) v přídavku nejen dodal edici rukopisu cividalského, arci bez pražské součásti, jakožto jednoho ze dvou prastarých pergamenových rukopisů úpravy Hieronymovy, vzniklé koncem IV. stol. (t. zv. Vulgáty), nýbrž otiskl tu i celou rozpravu L. della Torre. 10) Touto římskou, i když ne oficiální, publikací rozpravy i cividalské části ruko- pisu cividalsko-benátsko-pražského byl by měl být základní problém pokládán za rozřešený, kdyby se byla vědecká pravda, jednou vyslovená, hned náležitě rozšířila a kdyby i pak byla společností přijímána a přezkoumávána nepředpojatě a bez konservativních ohledů. V obou směrech se však setkaly správné závěry L. della Torre s překážkami. Nenápadné umístění rozpravy v Appendixu římské textové edice (r. 1749) nepřispělo k obecné známosti. Proto asi sáhl L. della Torre zanedlouho k samostatnému publi- kování své rozpravy, rozšířené poznámkami a opatřené věnováním papeži Bene- diktovi XIV. (v Benátkách r. 1753). Dá se předpokládat, že u svých krajanů na- razil dvojnásob, jak opovážlivým sáhnutím na palladium, tak věnovacím listem, protože Benátčané byli od r. 1751 rozhořčeni na papeže, že vydal část zrušeného patriarchátu akvilejského Rakousku. Rozprava v druhém vydání byla pravdě- podobně spíše potlačována než šířena. Nedostala se ani do velkých knihoven a neznal ji (ani její první vydání) autor hesla Evangile ve slavné Diderotově Encyclo- pédie (1756), třebaže se dotýkal problému Markova autografu.11) Ale druhé vydání 7) Jako prostředník byl Schoepflinem uváděn serenissimus Palatino -Bipontinus princeps Fridericus, Rei militari apud Bohemos praefectus, tedy Friedrich v. Pfalz - Zweibrücken. 8) Oba později svázány a doplněny třemi fotografickými snímky státního návladního Ro- kosa, nyní rukopis pražské Nár. a univ. knihovny XIV C 2. 3) Podepsal ji svatovítský probošt Joh. Michael HERTSCH, který byl od r. 1752 (srv. A. POD- LAHA, Series praepositorum..., str. 267) pověřen pořádáním kapitulního archivu. Tuto verifikační klausuli zřejmě přehlédl J. TRUHLÁŘ, Catalogus codicum... II, 1906, k č. 2463, který soudil, že opisy byly pořízeny nejspíše v době, kdy psal Dobrovský svou rozpravu; ve skutečnosti byl Dobrovský r. 1764 teprve jedenáctiletý. 10) Viz výše pozn. 4. 11) Viz níže str. 105, pozn. 9. 8
Strana 9
rozpravy L. della Torre zřejmě podnítilo konservativce benátského okruhu k po- kusům o zoufalou a předem ztracenou obranu a proto si už následujícího roku 1754 videmský kněz ANTONIO COMORETTI obstaral prostřednictvím metropolitního sakristána Václava Beneše Křešínského přepis jedné stránky pražského rukopisu (dostal přepis fol. 14r) a od r. 1756 se obíral cividalským rukopisem, aby prokazoval jeho odlišnost od rukopisu pražsko-benátského. Učinil tak italskou rozpravou Del Codice Evangeliario di S. Marco, scrilto in Aquileja e conservato parte in Praga e parte in Venezia, dissertazione apologetica, jejíž obranné námitky nám jsou pa- trny teprve z latinského zpracování, o kterém ještě bude řeč. Není přesně známo, jak se dostal mladý DOBROVSKÝ r. 1780 k tomu, aby uveřejnil pražský zlomek a předeslal odmítnutí Markova autografu. Stěží se dozvěděl o opisech, pořizovaných v Praze před šestnácti léty, a nepochybně ne- zvěděl o posmrtné publikaci Schoepflinově z r. 1773, ukryté ve svazku rozprav mannheimské Akademie, který sice v Praze byl dostupný, ale mimo klementin- skou knihovnu. Sotva však pochybíme, budeme-li se domnívat, že sám první pod- nět vyšel se strany PELCLOVA historického zájmu o Karla IV., o němž tehdy připravoval obsáhlou monografii,12) a že padl na úrodnou půdu u mladého theologa s vyvinutým smyslem textově kritickým; je to pravděpodobné, třebaže to přísně vztato ještě nutně nevyplývá z Dobrovského poznámky, 13) podle níž se práce podjal na Pelclovo pobízení a — zřejmě pokud šlo o úhradu tisku — na jeho náklad.14) Ve výkladu sporné otázky se Dobrovský vydatně opřel o většinu základních složek dobré argumentace L. della Torre a jenom je vzorně uspořádal v soustavný důkaz, tím přesvědčivější, čím přísněji odlišoval fakta od domněnek a čím důklad- něji dbal na přesnost jednotlivých logických závěrů. Docela nový a pro celkový důkaz podružný je vlastně jen výklad o možném vzniku názoru o autografu,15) podaný výslovně jako dohad, ostatně nepříliš pravděpodobný, protože u původce předpokládá zároveň jistou erudici i schopnost omylu nejhrubšího zrna. Do otázky, kde byl rukopis psán, se Dobrovský s úmyslným omezením nepouštěl a právem, protože byla tehdy vůbec neřešitelná — nebylo pro ni dost srovnávacího materiálu ani paleografického ani textového; dodnes se v ní nepokročilo nad divergentní a vesměs neprokázané domněnky. V datování rukopisu do VI., ne-li V./VI. stol.16) 12) Viz níže str. 107, pozn. 31. 13) Viz níže str. 48, pozn. **) 14) Srv. i AUG. HELFERTA v dopise Dobrovskému z podzima 1778: „dixi ... Te quidem edi- disse, editionis vero curas et impensas suscepisse dominum Peltzel.“ V otisku J. VOLFA a F. M. BARTOŠE, Dopisy Jos. Dobrovského s Aug. Helfertem, Praha 1941, č. 1. Tam je třeba podle mu- sejního originálu (2 D 40) opravit str. 25 mutaturus (m. mutatum), Nunc valeo (m. Non valeo), str. 27 impediel (m. impedietur). 15) Viz níže str. 52n. 16) Viz níže str. 55. 9
rozpravy L. della Torre zřejmě podnítilo konservativce benátského okruhu k po- kusům o zoufalou a předem ztracenou obranu a proto si už následujícího roku 1754 videmský kněz ANTONIO COMORETTI obstaral prostřednictvím metropolitního sakristána Václava Beneše Křešínského přepis jedné stránky pražského rukopisu (dostal přepis fol. 14r) a od r. 1756 se obíral cividalským rukopisem, aby prokazoval jeho odlišnost od rukopisu pražsko-benátského. Učinil tak italskou rozpravou Del Codice Evangeliario di S. Marco, scrilto in Aquileja e conservato parte in Praga e parte in Venezia, dissertazione apologetica, jejíž obranné námitky nám jsou pa- trny teprve z latinského zpracování, o kterém ještě bude řeč. Není přesně známo, jak se dostal mladý DOBROVSKÝ r. 1780 k tomu, aby uveřejnil pražský zlomek a předeslal odmítnutí Markova autografu. Stěží se dozvěděl o opisech, pořizovaných v Praze před šestnácti léty, a nepochybně ne- zvěděl o posmrtné publikaci Schoepflinově z r. 1773, ukryté ve svazku rozprav mannheimské Akademie, který sice v Praze byl dostupný, ale mimo klementin- skou knihovnu. Sotva však pochybíme, budeme-li se domnívat, že sám první pod- nět vyšel se strany PELCLOVA historického zájmu o Karla IV., o němž tehdy připravoval obsáhlou monografii,12) a že padl na úrodnou půdu u mladého theologa s vyvinutým smyslem textově kritickým; je to pravděpodobné, třebaže to přísně vztato ještě nutně nevyplývá z Dobrovského poznámky, 13) podle níž se práce podjal na Pelclovo pobízení a — zřejmě pokud šlo o úhradu tisku — na jeho náklad.14) Ve výkladu sporné otázky se Dobrovský vydatně opřel o většinu základních složek dobré argumentace L. della Torre a jenom je vzorně uspořádal v soustavný důkaz, tím přesvědčivější, čím přísněji odlišoval fakta od domněnek a čím důklad- něji dbal na přesnost jednotlivých logických závěrů. Docela nový a pro celkový důkaz podružný je vlastně jen výklad o možném vzniku názoru o autografu,15) podaný výslovně jako dohad, ostatně nepříliš pravděpodobný, protože u původce předpokládá zároveň jistou erudici i schopnost omylu nejhrubšího zrna. Do otázky, kde byl rukopis psán, se Dobrovský s úmyslným omezením nepouštěl a právem, protože byla tehdy vůbec neřešitelná — nebylo pro ni dost srovnávacího materiálu ani paleografického ani textového; dodnes se v ní nepokročilo nad divergentní a vesměs neprokázané domněnky. V datování rukopisu do VI., ne-li V./VI. stol.16) 12) Viz níže str. 107, pozn. 31. 13) Viz níže str. 48, pozn. **) 14) Srv. i AUG. HELFERTA v dopise Dobrovskému z podzima 1778: „dixi ... Te quidem edi- disse, editionis vero curas et impensas suscepisse dominum Peltzel.“ V otisku J. VOLFA a F. M. BARTOŠE, Dopisy Jos. Dobrovského s Aug. Helfertem, Praha 1941, č. 1. Tam je třeba podle mu- sejního originálu (2 D 40) opravit str. 25 mutaturus (m. mutatum), Nunc valeo (m. Non valeo), str. 27 impediel (m. impedietur). 15) Viz níže str. 52n. 16) Viz níže str. 55. 9
Strana 10
převzal Dobrovský odhad naposled L. della Torre; toto datování podle unciálního písma je sdíleno dosud, nanejvýš se připouští ještě VI./VII. stol.17) Kodex civi- dalsko-pražský náleží i po pozdějším objevení dalších unciálních a polounciálních rukopisů Hieronymovy Vulgáty nadále mezi nejstarší.18) I když dnes, vycházejíce z názoru, že pohádku o autografu vítězně potřel již před Dobrovským ve stopách Fontaninových L. della Torre a J. D. Schoepflin, přikládáme v knize Dobrovského větší cenu vlastní edici vzácného textu a jeho kritickému rozboru (o tom viz níže), nepopíráme, že mělo svůj význam ještě r. 1778 znovu bojovat za věc vlastně již dokázanou a že k tomu bylo v tehdejším prostředí zapotřebí 24letému „kleriku církevnímu“ osobní odvahy, odvážil-li se veřejně vystoupit proti „zbožnému“ předsudku. Ohlas rozhořčení a nevole, kterou v Praze vzbudil, lze aspoň zčásti sledovat. Patrně si na ni stěžoval Dobrovský již hned na jaře 1778 v zachovaném dopise, na který mu z Prahy odpověděl F. DURICH 23. 5. 1778: „Ale že tě v Praze, jak píšeš, pomlouvají pro autograf sv. Marka, o tom vím jen od tebe; v případě, že to ná- 17) Srv. C. L. BETHMANN, Die Evangelienhandschrift zu Cividale, Neues Archiv der Gesellsch. f. ält. deutsche Geschichtskunde 2 (1877), str. 113 VI. (V.) stol.; J. WORDSWORTH—J. WHITE, Nouum Testamentum ..., ed. maior, Oxford 1889, v úvodě k I. sv. (VI.—VII. stol., má u něho značku J); M. SCHANZ, Geschichte d. röm. Litteratur IV I, München 1904, str. 412; L. TRAUBE, Vorlesungen und Abhandlungen, I, München 1909, str. 181, mezi unciálními rukopisy č. 37; tam obšírně i předchozí literatura; u nás A. PATERA - A. PODLAHA, Soupis rukopisů knihovny metro- politní kapitoly pražské, I, Praha 1910, č. 1 (Cim. 1, VI. stol.); B. BRETHOLZ, Lat. Paläogra- phie2 1912, str. 55 (VI.—VII. stol.); J. VAJS, v cit. sborníku 1929, str. 358, pozn. 1. (VI.—VII. stol.). 18) Hrubá chyba, která se přihodila V. BRANDLOVI, Život Josefa Dobrovského, Brno 1883, str. 12: „Výsledek zkoumání Dobrovského jest: kodex pochází z IX. (!) století...“ vleče se dál u literárních historiků: J. TRUHLÁŘ, OSN VII, 1893, str. 730: „ .... přesvědčivě do- kázal, že zlomek pražský ... jest výňatkem z úplného evangeliáře z IX. (!) stol. v Cividale dosud zachovaného“; J. HODEK, Listy filol. 33 (1906), str. 268: „D. dokázal, že zlomek tento není psán rukou sv. Marka, nýbrž že jest to výňatek cividalského evangeliáře ze stol. IX.“ (!); J. JAKUBEC, Literatura česká 19. stol., 12, Praha 1911, str. 164: „Mladý uče- nec však dokázal ..., že tento rukopis nemá za původce sv. Marka, nýbrž že pochází až z IX. (!) století“; J. JAKUBEC, Dějiny literatury české 112, Praha 1934, str. 67: „Až do té doby se u nás a v ostatním světě katolickém ... věřilo, že tento rukopis pochází od samého evangelisty sv. Marka. Dobrovský svým důmyslným kritickým rozborem však dokázal, že ta památka byla na- psána až ve století IX.“ (!) Jakubec měl na knihu Dobrovského v r. 1934 patrně již jen matnou vzpomínku; jinak by nebyl mohl napsat (tamže), že Dobrovský „bystře usoudil, že je to část ru- kopisu, který je uložen v Benátkách“ (tento fakt, který byl odedávna znám z osudů rukopisu podle listinných dokladů, nepopírali ani zastánci autografu — viz výše str. 9 italský název dissertace Comorettiho, podle něhož zvolil Dobrovský latinský titul pro jeho apologii, níže str. 119) nebo že „autor mluvil v knize o překladu bible staroslovanském a staročeském a o problému slovanského písma“ (kromě uvádění staroslověnských textových variant z tištěného Nového Zá- kona vilenského z r. 1575, o čemž viz níže str. 20, není o ostatním v knize vůbec řeč: u Jakubce sem nějak pronikly vzpomínky na pozdější Dobrovského příspěvky poskytnuté Griesbachovi a jiné pozdější jeho rozpravy). 10
převzal Dobrovský odhad naposled L. della Torre; toto datování podle unciálního písma je sdíleno dosud, nanejvýš se připouští ještě VI./VII. stol.17) Kodex civi- dalsko-pražský náleží i po pozdějším objevení dalších unciálních a polounciálních rukopisů Hieronymovy Vulgáty nadále mezi nejstarší.18) I když dnes, vycházejíce z názoru, že pohádku o autografu vítězně potřel již před Dobrovským ve stopách Fontaninových L. della Torre a J. D. Schoepflin, přikládáme v knize Dobrovského větší cenu vlastní edici vzácného textu a jeho kritickému rozboru (o tom viz níže), nepopíráme, že mělo svůj význam ještě r. 1778 znovu bojovat za věc vlastně již dokázanou a že k tomu bylo v tehdejším prostředí zapotřebí 24letému „kleriku církevnímu“ osobní odvahy, odvážil-li se veřejně vystoupit proti „zbožnému“ předsudku. Ohlas rozhořčení a nevole, kterou v Praze vzbudil, lze aspoň zčásti sledovat. Patrně si na ni stěžoval Dobrovský již hned na jaře 1778 v zachovaném dopise, na který mu z Prahy odpověděl F. DURICH 23. 5. 1778: „Ale že tě v Praze, jak píšeš, pomlouvají pro autograf sv. Marka, o tom vím jen od tebe; v případě, že to ná- 17) Srv. C. L. BETHMANN, Die Evangelienhandschrift zu Cividale, Neues Archiv der Gesellsch. f. ält. deutsche Geschichtskunde 2 (1877), str. 113 VI. (V.) stol.; J. WORDSWORTH—J. WHITE, Nouum Testamentum ..., ed. maior, Oxford 1889, v úvodě k I. sv. (VI.—VII. stol., má u něho značku J); M. SCHANZ, Geschichte d. röm. Litteratur IV I, München 1904, str. 412; L. TRAUBE, Vorlesungen und Abhandlungen, I, München 1909, str. 181, mezi unciálními rukopisy č. 37; tam obšírně i předchozí literatura; u nás A. PATERA - A. PODLAHA, Soupis rukopisů knihovny metro- politní kapitoly pražské, I, Praha 1910, č. 1 (Cim. 1, VI. stol.); B. BRETHOLZ, Lat. Paläogra- phie2 1912, str. 55 (VI.—VII. stol.); J. VAJS, v cit. sborníku 1929, str. 358, pozn. 1. (VI.—VII. stol.). 18) Hrubá chyba, která se přihodila V. BRANDLOVI, Život Josefa Dobrovského, Brno 1883, str. 12: „Výsledek zkoumání Dobrovského jest: kodex pochází z IX. (!) století...“ vleče se dál u literárních historiků: J. TRUHLÁŘ, OSN VII, 1893, str. 730: „ .... přesvědčivě do- kázal, že zlomek pražský ... jest výňatkem z úplného evangeliáře z IX. (!) stol. v Cividale dosud zachovaného“; J. HODEK, Listy filol. 33 (1906), str. 268: „D. dokázal, že zlomek tento není psán rukou sv. Marka, nýbrž že jest to výňatek cividalského evangeliáře ze stol. IX.“ (!); J. JAKUBEC, Literatura česká 19. stol., 12, Praha 1911, str. 164: „Mladý uče- nec však dokázal ..., že tento rukopis nemá za původce sv. Marka, nýbrž že pochází až z IX. (!) století“; J. JAKUBEC, Dějiny literatury české 112, Praha 1934, str. 67: „Až do té doby se u nás a v ostatním světě katolickém ... věřilo, že tento rukopis pochází od samého evangelisty sv. Marka. Dobrovský svým důmyslným kritickým rozborem však dokázal, že ta památka byla na- psána až ve století IX.“ (!) Jakubec měl na knihu Dobrovského v r. 1934 patrně již jen matnou vzpomínku; jinak by nebyl mohl napsat (tamže), že Dobrovský „bystře usoudil, že je to část ru- kopisu, který je uložen v Benátkách“ (tento fakt, který byl odedávna znám z osudů rukopisu podle listinných dokladů, nepopírali ani zastánci autografu — viz výše str. 9 italský název dissertace Comorettiho, podle něhož zvolil Dobrovský latinský titul pro jeho apologii, níže str. 119) nebo že „autor mluvil v knize o překladu bible staroslovanském a staročeském a o problému slovanského písma“ (kromě uvádění staroslověnských textových variant z tištěného Nového Zá- kona vilenského z r. 1575, o čemž viz níže str. 20, není o ostatním v knize vůbec řeč: u Jakubce sem nějak pronikly vzpomínky na pozdější Dobrovského příspěvky poskytnuté Griesbachovi a jiné pozdější jeho rozpravy). 10
Strana 11
hodou uslyším od někoho jiného, nic ti nezatajím. Nemohu se však dost vynadivit zvláštní povaze naší země, že se dovedou někteří lidé zatvrdit až k nenávisti, vě- domě odsuzujíce nápravné snahy těch, kteří smýšlejí správně.“ Povzbuzoval však Dobrovského, aby s Pelclem nadále bedlivě přemýšleli, jak by se tomu dalo odpo- moci, aby nás nezamořovala nedovzdělanost.19) Přímo o pražské „akci“, asi povahy disciplinární, namířené proti Dobrovskému za Fragmentum, k níž musilo dojít již nějakou dobu před 20. červnem 1778,20) mluví dopis, který Dobrovskému poslal po prázdninách z Prahy na venkov jeho mladší přítel AUG. HELFERT: „Tvé pojednání jsem uvedl v Hradci Králové ve známost biskupovi a jeho vikáři. Ona pražská akce byla předmětem výsměchu a můj biskup ji posoudil za takovou, že musí mladé muže odstrašovat od studia Písma sv., od lásky k pravdě i jejího hledání a od odkládání předsudků. Pan Hai- den, přisedící konsistoře, kdysi v Praze profesor církevních dějin, bývalý jesuita, pochváliv Tvé vědecké snažení přiznal, že kdysi vypracoval rozpravu téhož ob- sahu, že ho však odstrašovaly polibky, tak často vtiskované na písmena, psaná samotným sv. Markem.“21) (Je pravděpodobné, že Haiden měl na mysli r. 1764, kdy snad získala klementinská knihovna legalisovaný opis fragmentu, o němž byla zmínka výše.22) Chronologicky by to vyhovovalo, protože jako profesor církevních dějin se Haiden podpisoval ještě r. 176123) a „nakonec“ byl bibliotékářem v knihov- ně klementinské,24) kterou spravoval „několik let,“25) než se po zrušení řádu 1773 19) „Sed, quod scribis, te male audire Pragae ob s. Marci autographum, tantum ex te scio; si contigerit ex alio scire, non te celabo rem ullam. Mirari tamen satis nequeo ingenium nostri soli, ut etiam in odium occaluisse videantur nonnulli, dum recte sentientium meliores conatus scientes damnant. Sed tu recordatus multum et diu cogita argumentaque in pectus mulla institue, tu et Pelzel noster volutate et diu disputate, Terentianum Philolachen industria aemulantes, quo modo id fieri possit, ut nos barbaries pestilenti quodam sidere non adflet.“ (Originál v knihovně Nár. musea 2 C 25; vyd. A. PATERA, Korrespondence Jos. Dobrovského, I, Praha 1895, str. 3.) Huma- nisticky pozoruhodně vzdělanému DURICHOVI se tu přihodil lapsus memoriae (ušlo to vydavateli PATEROVI): narážel ovšem na Plautovu Mostellarii, v. 84 nn., a parafrasoval ze začátku mono- logu Filolachova slova: Recordatus multum el diu cogitavi argumentaque in pectus multa institui... eam rem volutavi et diu disputavi ... 20) Toho dne královéhradecký biskup Josef Adam hrabě d'ARCO „opustil svou diecési a již se do ní nevrátil“ (OSN II, 1889, str. 613). 21) „Tractatus Tuus Reginae Hradecensi papae et eius vicario per me innotuit; derisa est etiam actio illa Pragensium, quam episcopus meus judicavit esse talem, quae debeat juvenes deterrere a sanctiori studio, ab amore veritatis ejusque inquisitione et a depositi- one opinionum praeconceptarum. D. Haiden, assessor consistorii, Pragae quondam historiae ecclesiasticae professor, exjesuita, collaudato Tuo studio fassus est se olim ejusdem argumenti dissertationem elaborasse, timuisse vero oscula tam saepe impressa characteribus ab ipso S. Marco pictis.“ V cit. vydání VOLFOVĚ - BARTOSOVĚ č. I. 22) Str. 8. 23) BACKER - SOMMERVOGEL, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus IV (1893) sl. 23. 24) C. v. WURZBACH, Biographisches Lexikon VII (1861), str. 204. 25) Jos. A. HANSLIK, Geschichte und Beschreibung der Prager Universilätsbibliothek, 1851, str. 55. 11
hodou uslyším od někoho jiného, nic ti nezatajím. Nemohu se však dost vynadivit zvláštní povaze naší země, že se dovedou někteří lidé zatvrdit až k nenávisti, vě- domě odsuzujíce nápravné snahy těch, kteří smýšlejí správně.“ Povzbuzoval však Dobrovského, aby s Pelclem nadále bedlivě přemýšleli, jak by se tomu dalo odpo- moci, aby nás nezamořovala nedovzdělanost.19) Přímo o pražské „akci“, asi povahy disciplinární, namířené proti Dobrovskému za Fragmentum, k níž musilo dojít již nějakou dobu před 20. červnem 1778,20) mluví dopis, který Dobrovskému poslal po prázdninách z Prahy na venkov jeho mladší přítel AUG. HELFERT: „Tvé pojednání jsem uvedl v Hradci Králové ve známost biskupovi a jeho vikáři. Ona pražská akce byla předmětem výsměchu a můj biskup ji posoudil za takovou, že musí mladé muže odstrašovat od studia Písma sv., od lásky k pravdě i jejího hledání a od odkládání předsudků. Pan Hai- den, přisedící konsistoře, kdysi v Praze profesor církevních dějin, bývalý jesuita, pochváliv Tvé vědecké snažení přiznal, že kdysi vypracoval rozpravu téhož ob- sahu, že ho však odstrašovaly polibky, tak často vtiskované na písmena, psaná samotným sv. Markem.“21) (Je pravděpodobné, že Haiden měl na mysli r. 1764, kdy snad získala klementinská knihovna legalisovaný opis fragmentu, o němž byla zmínka výše.22) Chronologicky by to vyhovovalo, protože jako profesor církevních dějin se Haiden podpisoval ještě r. 176123) a „nakonec“ byl bibliotékářem v knihov- ně klementinské,24) kterou spravoval „několik let,“25) než se po zrušení řádu 1773 19) „Sed, quod scribis, te male audire Pragae ob s. Marci autographum, tantum ex te scio; si contigerit ex alio scire, non te celabo rem ullam. Mirari tamen satis nequeo ingenium nostri soli, ut etiam in odium occaluisse videantur nonnulli, dum recte sentientium meliores conatus scientes damnant. Sed tu recordatus multum et diu cogita argumentaque in pectus mulla institue, tu et Pelzel noster volutate et diu disputate, Terentianum Philolachen industria aemulantes, quo modo id fieri possit, ut nos barbaries pestilenti quodam sidere non adflet.“ (Originál v knihovně Nár. musea 2 C 25; vyd. A. PATERA, Korrespondence Jos. Dobrovského, I, Praha 1895, str. 3.) Huma- nisticky pozoruhodně vzdělanému DURICHOVI se tu přihodil lapsus memoriae (ušlo to vydavateli PATEROVI): narážel ovšem na Plautovu Mostellarii, v. 84 nn., a parafrasoval ze začátku mono- logu Filolachova slova: Recordatus multum el diu cogitavi argumentaque in pectus multa institui... eam rem volutavi et diu disputavi ... 20) Toho dne královéhradecký biskup Josef Adam hrabě d'ARCO „opustil svou diecési a již se do ní nevrátil“ (OSN II, 1889, str. 613). 21) „Tractatus Tuus Reginae Hradecensi papae et eius vicario per me innotuit; derisa est etiam actio illa Pragensium, quam episcopus meus judicavit esse talem, quae debeat juvenes deterrere a sanctiori studio, ab amore veritatis ejusque inquisitione et a depositi- one opinionum praeconceptarum. D. Haiden, assessor consistorii, Pragae quondam historiae ecclesiasticae professor, exjesuita, collaudato Tuo studio fassus est se olim ejusdem argumenti dissertationem elaborasse, timuisse vero oscula tam saepe impressa characteribus ab ipso S. Marco pictis.“ V cit. vydání VOLFOVĚ - BARTOSOVĚ č. I. 22) Str. 8. 23) BACKER - SOMMERVOGEL, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus IV (1893) sl. 23. 24) C. v. WURZBACH, Biographisches Lexikon VII (1861), str. 204. 25) Jos. A. HANSLIK, Geschichte und Beschreibung der Prager Universilätsbibliothek, 1851, str. 55. 11
Strana 12
stal v Hradci ředitelem biskupského semináře.) Zároveň upozorňoval Helfert Do- brovského, aby netrpěl umlčování díla pražskými knihkupci: „Kupoval jsem Tvé pojednání pro našeho biskupa u Mangoldta staršího, a ten, když mi sdělil cenu kni- hy, zároveň mě chtěl odstrašit od koupě slovy: „Těch pár listů chtějí koupit za tolik peněz?“26) Dobrovský sám v pozdější rukopisné autobiografii napsal o sobě: „Jeho prvním pokusem bylo evangelium sv. Marka, jehož posledních dvou kvaternů prastarého rukopisu se dostalo z Akvileje do Prahy metropolitnímu chrámu Karlem IV. Po- kládali je, právě tak jako jeho prvních pět kvaternů v Benátkách, za originál, psaný sv. Markem. Ukázal neodůvodněnost tohoto tvrzení a vydal pražskou část, předeslav před ní historicko-kritickou rozpravu, pod titulem Fragmentum pragense... Z Italie mu bylo proti tomu posláno polemické pojednání; i to odevzdal tisku, aby tím ukonejšil ty, kterým se jeho kritický pokus nelíbil, s názvem De codice euange- liario S. Marci partim Pragae, partim Venetiis adservato Pragae 1780. 4°".27) Důvěrněji se vyslovil Dobrovský o téže věci v dopise z 8. září 1780 neznámému příteli:28) „Z Italie jsem dostal dopisovou rozpravu o pražském zlomku. Abych udělal radost našim kanovníkům, dal jsem ji vytisknout na jejich útraty“. Ne- potřeboval ani připojovat: „Smýšlím proto však stejně jako předtím.“29) Obrana Comorettiho (v přiloze č. 1) byla více než slabá, v oblasti dějin textu přímo směšná. Chvály hodné jsou v ní jen podrobnosti popisu cividalského (čevdat- ského) rukopisu, které spolu s jeho vydáním u Bianchiniho umožňují velmi přesnou představu o něm a ve skutečnosti jenom přispívají k utužení názoru Comorrettim potíraného. Naivní námitky Comorettiho mohl Dobrovský klidně předložit čtenářům bez komentáře. K výjimce se rozhodl jenom v jediném případě. Comoretti za doklad 26) „Emi tractatum Tuum pro episcopo nostro apud Mangoldt seniorem, qui dicto mihi libri pretio simul deterrere voluit ab emendo, ajens: pauca illa folia tanti ement?“ (Tamže.) 27) „Sein erster Versuch war das Euangelium des h. Markus, davon die letzten zwei Quater- nionen von einer uralten Handschrift durch Karl IV. von Aquileja nach Prag an die Metropoli- tankirche gekommen sind. Man hielt es, so wie die ersten 5 Quaternionen davon zu Venedig, für die Urschrift des h. Markus. Er zeigte den Ungrund dieser Behauptung und gab den zu Prag vorhandenen Theil mit einer vorläufigen historisch-kritischen Dissertation unter dem Titel heraus: Fragmentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo autographi. Pragae 1778. 4° ... Ihm ward aus Italien eine Gegenschrift zugesendet; auch diese übergab er dem Drucke, um diejenigen damit zu besänftigen, denen sein kritischer Versuch misfiel, unter dem Titel: De codice ...“ Autobiografie str. 4—5, otiskl J. HANUŠ v časopise „Bratislava“ 3 (1929) str. 362. 28) Z originálu měst. musea v Rokycanech otiskl J. HODEK, Listy filol. 33 (1906) str. 268 n. Hodkův dohad, že byl adresátem Pelel, právem odmítl F. M. BARTOŠ v cit. vydání Dopisů s Aug. Helfertem, str. 5, pozn. 3. 29) „Ich habe auch eine epistolarem dissertationem de Fragmento Pragensi aus Welschland bekommen. Diese, um unsern Canonicis eine Freude zu machen, habe ich auf ihre Costen drucken lassen. Was will man schon thun? Ich denke deshalb doch wie vorhin." 12
stal v Hradci ředitelem biskupského semináře.) Zároveň upozorňoval Helfert Do- brovského, aby netrpěl umlčování díla pražskými knihkupci: „Kupoval jsem Tvé pojednání pro našeho biskupa u Mangoldta staršího, a ten, když mi sdělil cenu kni- hy, zároveň mě chtěl odstrašit od koupě slovy: „Těch pár listů chtějí koupit za tolik peněz?“26) Dobrovský sám v pozdější rukopisné autobiografii napsal o sobě: „Jeho prvním pokusem bylo evangelium sv. Marka, jehož posledních dvou kvaternů prastarého rukopisu se dostalo z Akvileje do Prahy metropolitnímu chrámu Karlem IV. Po- kládali je, právě tak jako jeho prvních pět kvaternů v Benátkách, za originál, psaný sv. Markem. Ukázal neodůvodněnost tohoto tvrzení a vydal pražskou část, předeslav před ní historicko-kritickou rozpravu, pod titulem Fragmentum pragense... Z Italie mu bylo proti tomu posláno polemické pojednání; i to odevzdal tisku, aby tím ukonejšil ty, kterým se jeho kritický pokus nelíbil, s názvem De codice euange- liario S. Marci partim Pragae, partim Venetiis adservato Pragae 1780. 4°".27) Důvěrněji se vyslovil Dobrovský o téže věci v dopise z 8. září 1780 neznámému příteli:28) „Z Italie jsem dostal dopisovou rozpravu o pražském zlomku. Abych udělal radost našim kanovníkům, dal jsem ji vytisknout na jejich útraty“. Ne- potřeboval ani připojovat: „Smýšlím proto však stejně jako předtím.“29) Obrana Comorettiho (v přiloze č. 1) byla více než slabá, v oblasti dějin textu přímo směšná. Chvály hodné jsou v ní jen podrobnosti popisu cividalského (čevdat- ského) rukopisu, které spolu s jeho vydáním u Bianchiniho umožňují velmi přesnou představu o něm a ve skutečnosti jenom přispívají k utužení názoru Comorrettim potíraného. Naivní námitky Comorettiho mohl Dobrovský klidně předložit čtenářům bez komentáře. K výjimce se rozhodl jenom v jediném případě. Comoretti za doklad 26) „Emi tractatum Tuum pro episcopo nostro apud Mangoldt seniorem, qui dicto mihi libri pretio simul deterrere voluit ab emendo, ajens: pauca illa folia tanti ement?“ (Tamže.) 27) „Sein erster Versuch war das Euangelium des h. Markus, davon die letzten zwei Quater- nionen von einer uralten Handschrift durch Karl IV. von Aquileja nach Prag an die Metropoli- tankirche gekommen sind. Man hielt es, so wie die ersten 5 Quaternionen davon zu Venedig, für die Urschrift des h. Markus. Er zeigte den Ungrund dieser Behauptung und gab den zu Prag vorhandenen Theil mit einer vorläufigen historisch-kritischen Dissertation unter dem Titel heraus: Fragmentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo autographi. Pragae 1778. 4° ... Ihm ward aus Italien eine Gegenschrift zugesendet; auch diese übergab er dem Drucke, um diejenigen damit zu besänftigen, denen sein kritischer Versuch misfiel, unter dem Titel: De codice ...“ Autobiografie str. 4—5, otiskl J. HANUŠ v časopise „Bratislava“ 3 (1929) str. 362. 28) Z originálu měst. musea v Rokycanech otiskl J. HODEK, Listy filol. 33 (1906) str. 268 n. Hodkův dohad, že byl adresátem Pelel, právem odmítl F. M. BARTOŠ v cit. vydání Dopisů s Aug. Helfertem, str. 5, pozn. 3. 29) „Ich habe auch eine epistolarem dissertationem de Fragmento Pragensi aus Welschland bekommen. Diese, um unsern Canonicis eine Freude zu machen, habe ich auf ihre Costen drucken lassen. Was will man schon thun? Ich denke deshalb doch wie vorhin." 12
Strana 13
domnělé odlišnosti úpravy rukopisu cividalského (čevdatského) od pražského uváděl existenci osmi svislých linek, písařem předem vyrytých na jednotlivých stránkách pro lepší dodržení vnějších i vnitřních hranic písma. (Model takto upra- veného listu v původní velikosti přiložil.) Poznamenal pak: 30) „O tom neshledávám ve Fragmentum Pragense zmínky, třebaže jsi v něm, jak shledávám, (vodorovné) linky, vyryté pro udržení směru písma, pečlivě popsal. Zdaž to není další důvod rozdílnosti mezi oběma rukopisy, autografem sv. Marka s jedné strany a čevdat- ským s druhé?“ Tentokráte Dobrovský do výtisku připojil31) „poznámku vyda- vatelovu“ tohoto smyslu: „Ačkoli vydavatel Fragm. Prag. neučinil zmínku o těch- hle linkách, obepínajících oba sloupce, nicméně přece bylo zjištěno, že v pražském zlomku jsou. Ba i úprava linek, vyznačených na zaslaném výkresu, jakož i tvar a velikost listu jsou shodné s pražským rukopisem. Naproti tomu pomlčel Dobrovský k jiné námitce, která by byla schopna čte- náře aspoň poněkud znepokojovat. Níže totiž namítal Comoretti:32) „Konečně je třeba něco dodat o okrajových přípiscích, které se porůznu čtou v rukopisu cividalském (čevdatském). Obsahují tyto přípisky množství vlastních jmen Latiníků, Gothů, Langobardů, Němců, Illyrů, Bulharů a pod., vpisované v různých dobách a nestejnýma rukama, jež by bylo zdlouhavé zde v úplnosti uvádět. Znale o nich pojednal Lorenzo della Torre. Avšak ze šestnácti listů pražského zlomku jsi nepřipomněl žádných takových pří- pisků vlastních jmen, protože — tam žádných není. Tudíž neměl pražský a benát- ský rukopis evangelia sv. Marka nic společného s rukopisem čevdatským, jestliže do tohoto rozliční pisatelé a v různých dobách umisťovali podpisy svýma profán- níma rukama, kdežto do velebného rukopisu sv. Marka se toho neodvážili. Nebyl tudíž tento rukopis vytržen z rukopisu cividalského (čevdatského), nýbrž jakožto starobylý jedinečný rukopis s úctou jej uchovávali Akvilejští odděleně.“ Viz re- dakční poznámku, kterou k pozdější C. L. BETHMANNOVĚ souborné publikaci přípisků čevdatských33) v Neues Archiv d. Gesellsch. f. ältere deutsche Geschichts- kunde 2 (1877) str. 114 připojil [W.] WIATTENBACH]: „O vepsaných jménech nepraví Dobrovský nic. A přece i v pražském zlomku, což zprvu ušlo Dobrovskému, jest ojedinělý přípisek několika vlastních jmen okrouhlou karolinskou minuskulou asi 9. stol. na horním okraji na fol. 9r; pohříchu je však dodatečně nožem tak silně vyškrábán, 30) Viz níže str. 131n. 31) Viz níže str. 132. 32) Viz níže str. 132. 33) Pro výstižný přehled otázky vepsaných vlastních jmen do rukopisu cividalského (čevdat- ského), bohatou bibliografii příslušných slavistických prací a zdařilý důkaz, že je potřebí nového kritického vydání všech přípisků, odkazuji na nedávnou studii Revision der slavischen Eigennamen im alten Evangeliar von Cividale (Revisione dei nomi slavi nell' antico Evangeliaro di Cividale), kterou přispěl padovský prof. A. CRONIA do Wiener slavistisches Jahrbuch 2 (1952) str. 6—21. 13
domnělé odlišnosti úpravy rukopisu cividalského (čevdatského) od pražského uváděl existenci osmi svislých linek, písařem předem vyrytých na jednotlivých stránkách pro lepší dodržení vnějších i vnitřních hranic písma. (Model takto upra- veného listu v původní velikosti přiložil.) Poznamenal pak: 30) „O tom neshledávám ve Fragmentum Pragense zmínky, třebaže jsi v něm, jak shledávám, (vodorovné) linky, vyryté pro udržení směru písma, pečlivě popsal. Zdaž to není další důvod rozdílnosti mezi oběma rukopisy, autografem sv. Marka s jedné strany a čevdat- ským s druhé?“ Tentokráte Dobrovský do výtisku připojil31) „poznámku vyda- vatelovu“ tohoto smyslu: „Ačkoli vydavatel Fragm. Prag. neučinil zmínku o těch- hle linkách, obepínajících oba sloupce, nicméně přece bylo zjištěno, že v pražském zlomku jsou. Ba i úprava linek, vyznačených na zaslaném výkresu, jakož i tvar a velikost listu jsou shodné s pražským rukopisem. Naproti tomu pomlčel Dobrovský k jiné námitce, která by byla schopna čte- náře aspoň poněkud znepokojovat. Níže totiž namítal Comoretti:32) „Konečně je třeba něco dodat o okrajových přípiscích, které se porůznu čtou v rukopisu cividalském (čevdatském). Obsahují tyto přípisky množství vlastních jmen Latiníků, Gothů, Langobardů, Němců, Illyrů, Bulharů a pod., vpisované v různých dobách a nestejnýma rukama, jež by bylo zdlouhavé zde v úplnosti uvádět. Znale o nich pojednal Lorenzo della Torre. Avšak ze šestnácti listů pražského zlomku jsi nepřipomněl žádných takových pří- pisků vlastních jmen, protože — tam žádných není. Tudíž neměl pražský a benát- ský rukopis evangelia sv. Marka nic společného s rukopisem čevdatským, jestliže do tohoto rozliční pisatelé a v různých dobách umisťovali podpisy svýma profán- níma rukama, kdežto do velebného rukopisu sv. Marka se toho neodvážili. Nebyl tudíž tento rukopis vytržen z rukopisu cividalského (čevdatského), nýbrž jakožto starobylý jedinečný rukopis s úctou jej uchovávali Akvilejští odděleně.“ Viz re- dakční poznámku, kterou k pozdější C. L. BETHMANNOVĚ souborné publikaci přípisků čevdatských33) v Neues Archiv d. Gesellsch. f. ältere deutsche Geschichts- kunde 2 (1877) str. 114 připojil [W.] WIATTENBACH]: „O vepsaných jménech nepraví Dobrovský nic. A přece i v pražském zlomku, což zprvu ušlo Dobrovskému, jest ojedinělý přípisek několika vlastních jmen okrouhlou karolinskou minuskulou asi 9. stol. na horním okraji na fol. 9r; pohříchu je však dodatečně nožem tak silně vyškrábán, 30) Viz níže str. 131n. 31) Viz níže str. 132. 32) Viz níže str. 132. 33) Pro výstižný přehled otázky vepsaných vlastních jmen do rukopisu cividalského (čevdat- ského), bohatou bibliografii příslušných slavistických prací a zdařilý důkaz, že je potřebí nového kritického vydání všech přípisků, odkazuji na nedávnou studii Revision der slavischen Eigennamen im alten Evangeliar von Cividale (Revisione dei nomi slavi nell' antico Evangeliaro di Cividale), kterou přispěl padovský prof. A. CRONIA do Wiener slavistisches Jahrbuch 2 (1952) str. 6—21. 13
Strana 14
že se mi z něho nezdařilo ani na infrafotografii přečíst víc souvislého než pbr = presbyter. Tento ojedinělý přípisek je v nejlepší shodě s rukopisem čevdatským, v němž jsou jmenné přípisky soustředěny ponejvíce na listech úvodního evangelia Matoušova, kdežto na listech evangelia Lukášova a Janova se vyskytují jenom spo- radicky. Odtud jasně vyplývá, že pražský zlomek byl ještě součástí celého kodexu v době, kdy se do něho poutníci zapisovali. Protože žádný zápis v čevdatské části „není mladší než konec desátého století“ (C. L. BETHMANN, 1. c. str. 116), nebylo patrně Markovo evangelium z rukopisu vyňato před XI. stol. Zvyk, že se vzácnější hosté zapisovali nebo dávali zapisovat do rukopisu evangelií, jistě nebyl ještě spojen s představou, že jde o nějaký zvláštní autograf. Tomu nasvědčuje již rozptýlení podpisů po celém tetraevangeliu, jež zajisté ne- mohlo být vydáváno za vlastnoruční rukopis čtyř apoštolů. Mohu však nadto uvést i obdobu, sice značně pozdější, ale v podstatě velmi nápadnou z anglického Windsor Castle, kde drahého českého hosta, pana Lva z Rožmitálu r. 1465 před odchodem velice prosili, aby dal zvěčnit své jméno do knihy, z které se zpívají mše.34) Při prokazování původní sounáležitosti zlomku pražského s ostatkem tetra- evangelia čevdatského se ku podivu zapomnělo na důvod tuším i pro laiky průkazný: jednotlivé protilehlé listy pražského zlomku mají živá záhlaví SECUNDUM MARCUM. I kdybychom (proti veškeré pravděpodobnosti) připustili, že nebyla tato záhlaví docela původní, t. j. psaná již písařem základního rukopisu, je nespor- né, že jejich vznik je myslitelný jenom v rámci celého tetraevangelia a zcela vylu- čuje možnost samostatné původní existence rukopisu evangelia Markova. Se svým protivníkem Comorettim setrval Dobrovský ještě krátkou dobu po vytištění jeho rozpravy v písemných stycích. Z dopisů Comorettiho, zachovaných v Dobrovského pozůstalosti a otištěných zde v příloze, vysvítá, že se v Praze chystal překlad Comorettiho rozpravy do němčiny i otištění dalších apologetických do- datků a že Comoretti hleděl navázat i přímé spojení s konservativními kanovníky pražské kapituly. Ale překlad a dodatky, které by se nebyly obešly bez dalších peněžních výdajů k tíži kapituly, již vytištěny nebyly a také Dobrovský sám, možná že znechucen adresátovou náročností nebo rozmrzen pro hubenost a jedno- strannost vyžádaných zpráv o Slovincích, na poslední dopisy Comorettiho pravděpodobně vůbec neodpověděl. Jak brzy a do jaké míry přestali v Benátkách a v Praze správcové chrámových relikvií šířit vědecky vyvrácenou tradici o Markově autografu, dalo by se jen ob- 34) Commentarius brevis et iucundus itineris atque peregrinationis ... susceptae ab ... Leone, libero barone de Rosmital et Blatna, ed. K. HRDINA, Pragae 1951, str. 40: „Finito prandio domino- que valedicente dicebant nunquam se chariorem gratioremque hospitem habuisse atque eum, et magnopere dominum orabant, ut nomen proprium annotandum curaret; se id velle in librum, ex quo missae canuntur, referre, ut talis praestantis viri perpetua memoria penes se permaneret.“ Český překlad B. MATHESIA viz v knize: Václav ŠAŠEK z BÍŘKOVA, Deník o jízdě a putování pana Lva z Rožmitálu a Blatné z Čech až na konec světa, Praha 21951, str. 48. 14
že se mi z něho nezdařilo ani na infrafotografii přečíst víc souvislého než pbr = presbyter. Tento ojedinělý přípisek je v nejlepší shodě s rukopisem čevdatským, v němž jsou jmenné přípisky soustředěny ponejvíce na listech úvodního evangelia Matoušova, kdežto na listech evangelia Lukášova a Janova se vyskytují jenom spo- radicky. Odtud jasně vyplývá, že pražský zlomek byl ještě součástí celého kodexu v době, kdy se do něho poutníci zapisovali. Protože žádný zápis v čevdatské části „není mladší než konec desátého století“ (C. L. BETHMANN, 1. c. str. 116), nebylo patrně Markovo evangelium z rukopisu vyňato před XI. stol. Zvyk, že se vzácnější hosté zapisovali nebo dávali zapisovat do rukopisu evangelií, jistě nebyl ještě spojen s představou, že jde o nějaký zvláštní autograf. Tomu nasvědčuje již rozptýlení podpisů po celém tetraevangeliu, jež zajisté ne- mohlo být vydáváno za vlastnoruční rukopis čtyř apoštolů. Mohu však nadto uvést i obdobu, sice značně pozdější, ale v podstatě velmi nápadnou z anglického Windsor Castle, kde drahého českého hosta, pana Lva z Rožmitálu r. 1465 před odchodem velice prosili, aby dal zvěčnit své jméno do knihy, z které se zpívají mše.34) Při prokazování původní sounáležitosti zlomku pražského s ostatkem tetra- evangelia čevdatského se ku podivu zapomnělo na důvod tuším i pro laiky průkazný: jednotlivé protilehlé listy pražského zlomku mají živá záhlaví SECUNDUM MARCUM. I kdybychom (proti veškeré pravděpodobnosti) připustili, že nebyla tato záhlaví docela původní, t. j. psaná již písařem základního rukopisu, je nespor- né, že jejich vznik je myslitelný jenom v rámci celého tetraevangelia a zcela vylu- čuje možnost samostatné původní existence rukopisu evangelia Markova. Se svým protivníkem Comorettim setrval Dobrovský ještě krátkou dobu po vytištění jeho rozpravy v písemných stycích. Z dopisů Comorettiho, zachovaných v Dobrovského pozůstalosti a otištěných zde v příloze, vysvítá, že se v Praze chystal překlad Comorettiho rozpravy do němčiny i otištění dalších apologetických do- datků a že Comoretti hleděl navázat i přímé spojení s konservativními kanovníky pražské kapituly. Ale překlad a dodatky, které by se nebyly obešly bez dalších peněžních výdajů k tíži kapituly, již vytištěny nebyly a také Dobrovský sám, možná že znechucen adresátovou náročností nebo rozmrzen pro hubenost a jedno- strannost vyžádaných zpráv o Slovincích, na poslední dopisy Comorettiho pravděpodobně vůbec neodpověděl. Jak brzy a do jaké míry přestali v Benátkách a v Praze správcové chrámových relikvií šířit vědecky vyvrácenou tradici o Markově autografu, dalo by se jen ob- 34) Commentarius brevis et iucundus itineris atque peregrinationis ... susceptae ab ... Leone, libero barone de Rosmital et Blatna, ed. K. HRDINA, Pragae 1951, str. 40: „Finito prandio domino- que valedicente dicebant nunquam se chariorem gratioremque hospitem habuisse atque eum, et magnopere dominum orabant, ut nomen proprium annotandum curaret; se id velle in librum, ex quo missae canuntur, referre, ut talis praestantis viri perpetua memoria penes se permaneret.“ Český překlad B. MATHESIA viz v knize: Václav ŠAŠEK z BÍŘKOVA, Deník o jízdě a putování pana Lva z Rožmitálu a Blatné z Čech až na konec světa, Praha 21951, str. 48. 14
Strana 15
tížně zjišťovat. Když v roce pětistého výročí převezení akvilejských kvaternů navštívil Prahu videmský arcibiskup, dovolili mu kapitulní kanovníci, aby učinil zápis přímo na listu pergamenu pod zápis Karla IV. a jeho svědků.35) V překladě zní: „Já Josef Alois Trevisanato, arcibiskup videmský, nástupce patriarchy akvi- lejského, viděl jsem tento kodex, jehož část je v Benátkách, ale kodex obsahující ostatní evangelia, je v Cividale v mé diecési, dne 2. května r. 1854.“ Přesně vzato nelze v tomto zápisu spatřovat popření toho, v co věřil před 500 lety jeho před- chůdce a co hájil před 75 lety jeho krajan. Teprve kdyby místo druhého codex bylo pars (část), bylo by tvrzení jednoznačné. A je možné, že ona vyhýbavá formulace byla volena úmyslně.36) Vědecky významnější byla v pojednání Dobrovského vlastní edice, první a dosud jediná, pražské části kodexu kdysi akvilejského, později cividalsko-benát- sko-pražského, i textově kritické poznámky, které před ní předeslal. Pokud jde o evangelia Nového Zákona, nepořizoval Hieronymos ke konci IV. stol. k příkazu papeže Damasa latinský překlad docela nový, nýbrž užil již staršího latinského překladu (Italy) a jenom jej upravoval podle takové řecké rukopisné předlohy, kterou pokládal za správnější než byla ona, z níž vznikla Itala; obzvláště vypouštěl různá místa, která se do Italy dostala tím, že její řecká před- loha byla již rozšířena některými přídavky, pravidelně odvozenými z jiných míst téhož nebo ostatních evangelií. Osvětleme to malou a zvlášť jednoduchou ukázkou výroku Ježíšova ve znění Markova evangelia 13, 2. V první řádce uvádíme znění rukopisu veronského (Bianchini II 447, v otisku v Migneově Patrol. Lat. XII 822), které se až na jedno slovo (quia m. quod) plně kryje s nejnovějším rekonstruo- vaným textem Italy ve vydání Jülicherově z r. 1940,37) v druhé řádce text Hiero- nymovy Vulgáty, v němž v daném případě vůbec není rukopisných různočtení: It.: Nonne videtis omnia haec magna aedificia? Vulg.: 0 Vides has omnes magnas aedificationes? Amen dico vobis, quia non relinquetur hic It.: O O Non relinquetur 0 Vulg.: 0 0 35) Viz na snímku fol. 17r dole: „† Josephus Aloysius Trevisanato, archiepiscopus Utinensis, patriarchae Aquilejensis successor, vidi hunc codicem, cujus pars est Venetiis, codex vero, con- tinens cetera evangelia, est Forojulii in mea dioecesi, die 2. Maii a. 1854.“ V chvályhodné pečli- vosti o starobylý pražský zlomek dal naň r. 1863 pořídit nové sametové pouzdro kanovník F. DITTRICH, opatřené nápisem: „Evangelium s. Marci in hac theca reconditum a S. M. E. Canonico Custode Franc. Dittrich 1863.“ Lze tu však uplatňovat argumentum ex silentio, že chybí slovo 2 „autographum" 36) Najisto nelze ten zápis vykládat tak, jak činil V. BRANDL v uv. sp. str. 13: „Že pak Do- brovský důvtipem svým, neviděv ani ostatní části původního evangeliáře, r. 1778 věc náležitě vysvětlil, o tom vzdal svědectví arcibiskup Videmský, napsav ...“ 37) Itala. Das Neue Testament in altlateinischer Uberlieferung, II (Marcus-Evangelium), Berlin 1940. 15
tížně zjišťovat. Když v roce pětistého výročí převezení akvilejských kvaternů navštívil Prahu videmský arcibiskup, dovolili mu kapitulní kanovníci, aby učinil zápis přímo na listu pergamenu pod zápis Karla IV. a jeho svědků.35) V překladě zní: „Já Josef Alois Trevisanato, arcibiskup videmský, nástupce patriarchy akvi- lejského, viděl jsem tento kodex, jehož část je v Benátkách, ale kodex obsahující ostatní evangelia, je v Cividale v mé diecési, dne 2. května r. 1854.“ Přesně vzato nelze v tomto zápisu spatřovat popření toho, v co věřil před 500 lety jeho před- chůdce a co hájil před 75 lety jeho krajan. Teprve kdyby místo druhého codex bylo pars (část), bylo by tvrzení jednoznačné. A je možné, že ona vyhýbavá formulace byla volena úmyslně.36) Vědecky významnější byla v pojednání Dobrovského vlastní edice, první a dosud jediná, pražské části kodexu kdysi akvilejského, později cividalsko-benát- sko-pražského, i textově kritické poznámky, které před ní předeslal. Pokud jde o evangelia Nového Zákona, nepořizoval Hieronymos ke konci IV. stol. k příkazu papeže Damasa latinský překlad docela nový, nýbrž užil již staršího latinského překladu (Italy) a jenom jej upravoval podle takové řecké rukopisné předlohy, kterou pokládal za správnější než byla ona, z níž vznikla Itala; obzvláště vypouštěl různá místa, která se do Italy dostala tím, že její řecká před- loha byla již rozšířena některými přídavky, pravidelně odvozenými z jiných míst téhož nebo ostatních evangelií. Osvětleme to malou a zvlášť jednoduchou ukázkou výroku Ježíšova ve znění Markova evangelia 13, 2. V první řádce uvádíme znění rukopisu veronského (Bianchini II 447, v otisku v Migneově Patrol. Lat. XII 822), které se až na jedno slovo (quia m. quod) plně kryje s nejnovějším rekonstruo- vaným textem Italy ve vydání Jülicherově z r. 1940,37) v druhé řádce text Hiero- nymovy Vulgáty, v němž v daném případě vůbec není rukopisných různočtení: It.: Nonne videtis omnia haec magna aedificia? Vulg.: 0 Vides has omnes magnas aedificationes? Amen dico vobis, quia non relinquetur hic It.: O O Non relinquetur 0 Vulg.: 0 0 35) Viz na snímku fol. 17r dole: „† Josephus Aloysius Trevisanato, archiepiscopus Utinensis, patriarchae Aquilejensis successor, vidi hunc codicem, cujus pars est Venetiis, codex vero, con- tinens cetera evangelia, est Forojulii in mea dioecesi, die 2. Maii a. 1854.“ V chvályhodné pečli- vosti o starobylý pražský zlomek dal naň r. 1863 pořídit nové sametové pouzdro kanovník F. DITTRICH, opatřené nápisem: „Evangelium s. Marci in hac theca reconditum a S. M. E. Canonico Custode Franc. Dittrich 1863.“ Lze tu však uplatňovat argumentum ex silentio, že chybí slovo 2 „autographum" 36) Najisto nelze ten zápis vykládat tak, jak činil V. BRANDL v uv. sp. str. 13: „Že pak Do- brovský důvtipem svým, neviděv ani ostatní části původního evangeliáře, r. 1778 věc náležitě vysvětlil, o tom vzdal svědectví arcibiskup Videmský, napsav ...“ 37) Itala. Das Neue Testament in altlateinischer Uberlieferung, II (Marcus-Evangelium), Berlin 1940. 15
Strana 16
lapis super lapidem, qui non destruatur; It.: Vulg.: lapis super lapidem, qui non destruatur. It.: et in triduo aliud resuscitetur sine manibus. O O O Vulg.: 00 0 O Ze srovnání obou s řeckým textem je patrné, že Hieronymos vyškrtl překlad slov dunv lévo got óvt a slov xxl ôtd voióv �usgóv áklog àvxavýgsvat ávev vstgóv, která byla v předloze Italy právě tak, jako jsou dosud jen v některých rukopisech t. ř. recense pamfilovské (kaisarejské), zvláště v rukopise D (cambridgeský, Bezův), a která nejsou původní, nýbrž jsou starými přídavky, odvozenými v prvém případě z Mt 24, 2, v druhém z Mk 14, 58 a Jana 2, 19. Rovněž změnil Hlieronymos v prvé větě plurál slovesa v singulár; Itala zde překládala plurál pléneve, který byl úpravou původního préne, v téže recensi, jejímž čelným zástupcem je rukopis D. Hieronymos upravil omnia haec magna aedificia v has omnes magnas aedificationes, ponechal tedy v překladu výraz pro „všechny“ volně přidaný překladatelem, Italy, přesto, že v řeckém textu taýrag vàc usyálag oixosouác proň nebylo opory. Již z této ukázky, srovnáme-li s ní příslušné místo pražského zlomku, jež se plně shoduje se zněním druhého řádku, lze se přesvědčit, že měl Dobrovský pravdu, prohlašoval-li jeho text za text teprve Vulgáty, nikoli již Italy. Bylo to v nejlepší shodě s Bianchiniho poznatkem o tom, že kodex cividalský, tedy vlastně jen součást jednotného rukopisu kdysi akvilejského, byl v ostatních evangeliích rovněž Vul- gáta, nikoli Itala. Mladý Dobrovský se tu nedal mást tím, že gottinský vynikající profesor J. D. Michaelis (1717—1791), který mu uveřejnil předchozího roku vlastní vědeckou prvotinu,38) řadil rukopis cividalský k Itale (viz níže str. 60 a pozn. 22). Michaelis omyl uznal.39) V této věci viděl Dobrovský správněji nežli soudobá jenská autorita J. J. Gries- bach (1745—1812), který do aparátu svého 2. vydání řeckého Nového Zákona (1. 1796)40) sice hned pojal vedle variant rukopisu cividalského41) také čtení zlomku pražského z edice Dobrovského42), ale spolu s jinými rukopisy Vulgáty oba mylně 38) Pragische Fragmente Hebräischer Handschriften, ve sbírce: Orientalische und Exegetische Bibliothek, XII (1777) str. 101—111; srv. v MICHAELISOVĚ recensi o Dobrovského Fragmentum Pragense, tamže XIII (1778) str. 108—119, odhalení Dobrovského anonymity: „Um meine Le- ser noch etwas näher mit Herrn Dobrowsky bekannt zu machen, setze ich hinzu, daß er eben derjenige ist, dem Sie und ich das 198ste Stück dieser Bibliothek ... zu danken haben“ (str. 119). 39) Tamže str. 109 v pozn.*: „Ich bitte, diesen Fehler S. 919 meiner Einleitung Zeile 16 zu “ ändern." 40) Novum Testamentum graece. Textum ad fidem codicum, versionum et Patrum recensuit et lectionis varietatem adjecit D. Jo. Jac. GRIESBACH. Vol. I. Editio secunda emendatior mulloque lo- cupletior. Halae Saxonum et Londini 1796. 41) U něho „for. forojuliensis, ap(ud) Blanch(inum)“ I, str. XCVIII. 42) U něho „prag. = pragense fragmentum Marci, editum a Dobrowskio“ I, str. XCVIII. 16
lapis super lapidem, qui non destruatur; It.: Vulg.: lapis super lapidem, qui non destruatur. It.: et in triduo aliud resuscitetur sine manibus. O O O Vulg.: 00 0 O Ze srovnání obou s řeckým textem je patrné, že Hieronymos vyškrtl překlad slov dunv lévo got óvt a slov xxl ôtd voióv �usgóv áklog àvxavýgsvat ávev vstgóv, která byla v předloze Italy právě tak, jako jsou dosud jen v některých rukopisech t. ř. recense pamfilovské (kaisarejské), zvláště v rukopise D (cambridgeský, Bezův), a která nejsou původní, nýbrž jsou starými přídavky, odvozenými v prvém případě z Mt 24, 2, v druhém z Mk 14, 58 a Jana 2, 19. Rovněž změnil Hlieronymos v prvé větě plurál slovesa v singulár; Itala zde překládala plurál pléneve, který byl úpravou původního préne, v téže recensi, jejímž čelným zástupcem je rukopis D. Hieronymos upravil omnia haec magna aedificia v has omnes magnas aedificationes, ponechal tedy v překladu výraz pro „všechny“ volně přidaný překladatelem, Italy, přesto, že v řeckém textu taýrag vàc usyálag oixosouác proň nebylo opory. Již z této ukázky, srovnáme-li s ní příslušné místo pražského zlomku, jež se plně shoduje se zněním druhého řádku, lze se přesvědčit, že měl Dobrovský pravdu, prohlašoval-li jeho text za text teprve Vulgáty, nikoli již Italy. Bylo to v nejlepší shodě s Bianchiniho poznatkem o tom, že kodex cividalský, tedy vlastně jen součást jednotného rukopisu kdysi akvilejského, byl v ostatních evangeliích rovněž Vul- gáta, nikoli Itala. Mladý Dobrovský se tu nedal mást tím, že gottinský vynikající profesor J. D. Michaelis (1717—1791), který mu uveřejnil předchozího roku vlastní vědeckou prvotinu,38) řadil rukopis cividalský k Itale (viz níže str. 60 a pozn. 22). Michaelis omyl uznal.39) V této věci viděl Dobrovský správněji nežli soudobá jenská autorita J. J. Gries- bach (1745—1812), který do aparátu svého 2. vydání řeckého Nového Zákona (1. 1796)40) sice hned pojal vedle variant rukopisu cividalského41) také čtení zlomku pražského z edice Dobrovského42), ale spolu s jinými rukopisy Vulgáty oba mylně 38) Pragische Fragmente Hebräischer Handschriften, ve sbírce: Orientalische und Exegetische Bibliothek, XII (1777) str. 101—111; srv. v MICHAELISOVĚ recensi o Dobrovského Fragmentum Pragense, tamže XIII (1778) str. 108—119, odhalení Dobrovského anonymity: „Um meine Le- ser noch etwas näher mit Herrn Dobrowsky bekannt zu machen, setze ich hinzu, daß er eben derjenige ist, dem Sie und ich das 198ste Stück dieser Bibliothek ... zu danken haben“ (str. 119). 39) Tamže str. 109 v pozn.*: „Ich bitte, diesen Fehler S. 919 meiner Einleitung Zeile 16 zu “ ändern." 40) Novum Testamentum graece. Textum ad fidem codicum, versionum et Patrum recensuit et lectionis varietatem adjecit D. Jo. Jac. GRIESBACH. Vol. I. Editio secunda emendatior mulloque lo- cupletior. Halae Saxonum et Londini 1796. 41) U něho „for. forojuliensis, ap(ud) Blanch(inum)“ I, str. XCVIII. 42) U něho „prag. = pragense fragmentum Marci, editum a Dobrowskio“ I, str. XCVIII. 16
Strana 17
řadil mezi rukopisy Italy, dav se oklamat tím, že sice mají text spíše Vulgáty nežli Italy, ale že prý mají přimíšeno nemálo čtení Italy.43) Pozdější doba dala za pravdu Bianchinimu a Dobrovskému. Když pak šedesát let po smrti Dobrovského vyšlo v Oxfordu veliké a vskutku již moderní kritické vydáni Vulgáty péči Wordsworth- ovou - Whiteovou, byl z obrovského počtu dochovaných rukopisů (počtem přes 8000) ovšem rukopis cividalsko-pražský pojat mezi 30 vybraných nejlepších ruko- pisů, braných v potaz při restituci Hieronymova textu v každém jednotlivém slově. Je pochopitelné, že na sklonku XVI. stol., kdy v důsledku usnesení trident- ského sněmu z r. 1546, který prohlásil text Hieronymova biblického překladu za závazný autentický text Písma, jejž nesmí nikdo pod žádnou záminkou odmítat, byla papeži ustavována řada kolektivních sborů oprávců textu, nemohla oficiální vydání (Sixtina 1590 a trojí Clementina 1592, 1593, 1598) obsahovat restituci do- konalejší, než jaká odpovídala tehdejším představám a zásadám textové kritiky a neúplné znalosti starých rukopisů, i když mezi nimi byly rukopisy velmi dobré; v některých případech však nebylo ani plně využito všech kritických podnětů, které již tehdy byly po ruce. Byl-li pak na tomto stupni znalosti a možnosti text kanonisací učiněn neproměnným a po další staletí jen v podobě Clementiny otisko- ván, byla tím zabrzděna na dlouhou dobu možnost získat vědečtější text Hierony- mova překladu. Zatím se úspěšně rozvíjela evropská novověká textová kritika a obohacovala se novými zkušenostmi i výsledky na řeckém Novém Zákonu. Pro latinský text bylo na jedné straně málo zájmu, na druhé straně bylo badatelům trpěno nanejvýš sbírání a hromadění rukopisných variantů předhieronymovského i Hieronymova překladu (Italy i Vulgáty), jakož i starých citátů a cizojazyčných překladů, aniž se směli docela svobodně vyjádřit o nutnosti změny tištěného textu. 44) Proto jeden z nejpozoruhodnějších textových kritiků z konce XVI. stol., lovańský theolog FRANCISCUS LUCAS z Brugg, jehož Dobrovský právem cenil,45) označoval varianty, které sebral, za takové, „jimiž by se mohla zdokonalit šťastně započatá oprava,“ t. j. opravná práce římských korektorů. A proto ještě Dob- rovský, uváděje ve známost text starobylého pražského zlomku Vulgáty, sáhl 43) Viz I, str. XCVIII, pozn.**. Nepříjemné důsledky tohoto řadění se ovšem musily projevit častými citacemi „It. (exc. Prag.)“ Itala s výjimkou zlomku pražského. Táž praxe zachována i v 3., opraveném a rozšířeném vydání, které upravil D. David SCHULTZ, Berolini 1827. Srv. tam I. str. XCIII. 44) Jako příklad stilu takovýchto textově kritických pozorování uvádím z Bianchiniho sou- časníka RUGGIERA Novarského (Epistola Ruggerii Novariensis, cathedralis Eusebianae canonici, ad Blanchinum Veronensem) správné místo (přístupně otištěno z Bianchiniho též v MIGNEOVĚ Patrol. Lat., XII 101): „Marc. cap. XIV, 62, in Vercellen, et Brixian, post virtutis deest Dei, et ita in Graeco textu, in antiquis Corbeiensibus bibliis, in pluribus mss. divinae Bibliothecae S. c Hieronymi et in S. Augustini lib. III. de Consensu Evangelistarum, tom. III, part. 2, pag. 114." Týž stil zachovával i DOBROVSKÝ. K citovanému místu Ruggierovu srv. u Dobrovského níže str. 65. 45) Viz níže str. 59. 2 - Fragmentum 17
řadil mezi rukopisy Italy, dav se oklamat tím, že sice mají text spíše Vulgáty nežli Italy, ale že prý mají přimíšeno nemálo čtení Italy.43) Pozdější doba dala za pravdu Bianchinimu a Dobrovskému. Když pak šedesát let po smrti Dobrovského vyšlo v Oxfordu veliké a vskutku již moderní kritické vydáni Vulgáty péči Wordsworth- ovou - Whiteovou, byl z obrovského počtu dochovaných rukopisů (počtem přes 8000) ovšem rukopis cividalsko-pražský pojat mezi 30 vybraných nejlepších ruko- pisů, braných v potaz při restituci Hieronymova textu v každém jednotlivém slově. Je pochopitelné, že na sklonku XVI. stol., kdy v důsledku usnesení trident- ského sněmu z r. 1546, který prohlásil text Hieronymova biblického překladu za závazný autentický text Písma, jejž nesmí nikdo pod žádnou záminkou odmítat, byla papeži ustavována řada kolektivních sborů oprávců textu, nemohla oficiální vydání (Sixtina 1590 a trojí Clementina 1592, 1593, 1598) obsahovat restituci do- konalejší, než jaká odpovídala tehdejším představám a zásadám textové kritiky a neúplné znalosti starých rukopisů, i když mezi nimi byly rukopisy velmi dobré; v některých případech však nebylo ani plně využito všech kritických podnětů, které již tehdy byly po ruce. Byl-li pak na tomto stupni znalosti a možnosti text kanonisací učiněn neproměnným a po další staletí jen v podobě Clementiny otisko- ván, byla tím zabrzděna na dlouhou dobu možnost získat vědečtější text Hierony- mova překladu. Zatím se úspěšně rozvíjela evropská novověká textová kritika a obohacovala se novými zkušenostmi i výsledky na řeckém Novém Zákonu. Pro latinský text bylo na jedné straně málo zájmu, na druhé straně bylo badatelům trpěno nanejvýš sbírání a hromadění rukopisných variantů předhieronymovského i Hieronymova překladu (Italy i Vulgáty), jakož i starých citátů a cizojazyčných překladů, aniž se směli docela svobodně vyjádřit o nutnosti změny tištěného textu. 44) Proto jeden z nejpozoruhodnějších textových kritiků z konce XVI. stol., lovańský theolog FRANCISCUS LUCAS z Brugg, jehož Dobrovský právem cenil,45) označoval varianty, které sebral, za takové, „jimiž by se mohla zdokonalit šťastně započatá oprava,“ t. j. opravná práce římských korektorů. A proto ještě Dob- rovský, uváděje ve známost text starobylého pražského zlomku Vulgáty, sáhl 43) Viz I, str. XCVIII, pozn.**. Nepříjemné důsledky tohoto řadění se ovšem musily projevit častými citacemi „It. (exc. Prag.)“ Itala s výjimkou zlomku pražského. Táž praxe zachována i v 3., opraveném a rozšířeném vydání, které upravil D. David SCHULTZ, Berolini 1827. Srv. tam I. str. XCIII. 44) Jako příklad stilu takovýchto textově kritických pozorování uvádím z Bianchiniho sou- časníka RUGGIERA Novarského (Epistola Ruggerii Novariensis, cathedralis Eusebianae canonici, ad Blanchinum Veronensem) správné místo (přístupně otištěno z Bianchiniho též v MIGNEOVĚ Patrol. Lat., XII 101): „Marc. cap. XIV, 62, in Vercellen, et Brixian, post virtutis deest Dei, et ita in Graeco textu, in antiquis Corbeiensibus bibliis, in pluribus mss. divinae Bibliothecae S. c Hieronymi et in S. Augustini lib. III. de Consensu Evangelistarum, tom. III, part. 2, pag. 114." Týž stil zachovával i DOBROVSKÝ. K citovanému místu Ruggierovu srv. u Dobrovského níže str. 65. 45) Viz níže str. 59. 2 - Fragmentum 17
Strana 18
k opatrné stilisaci, když psal: „Ale Bůh uchovej, abychom chtěli čtenáře předbí- hati svým soudem o správnosti některého čtení: my jenom uvádíme svědky čtení, ať soudí sami! Přece však nijak nepochybuji, že si čtení našeho zlomku v nějakém počtu zasluhují přednost před čtením tištěných biblí.“46) Dobrovský se nemýlil. Právě zde ukázal mladý Dobrovský svůj pronikavý smysl textově kritický, jímž zřetelně vynikal nad L. della Torre, kterého jinak v oblasti historických důkazů věrně sledoval. L. della Torre sice správně tvrdil, že rukopis kdysi akvilejský je ryzí Vulgáta Hieronymova, prohlašoval však, že od- chylná jeho čtení (v evangeliu Matoušově, Lukášově a Janově, jež jedině mohl znát) „nemají téměř žádné závažnosti.“ Jinak Dobrovský. Přestože rukopisné po- dání právě Vulgáty znal z omezeného počtu tištěných pramenů a ze čtyř pozdních a podružných rukopisů domácích,47) dospěl hlavně srovnáváním s Italou, tehdy rovněž ještě neúplně známou, a s řeckým textem Wettsteinovým k cennému zá- věru, který jsme výše proložili. Správnost nejednoho jeho upozornění a kvalitu pražského zlomku lze snad nejlépe a nejnestranněji změřit, podáme-li zde soupis míst, v kterých se kritické vydání Wordsworthovo - Whiteovo (1889) na podstatně širší textové základně rozhodlo pojmout do textu Hieronymova čtení rukopisů, mezi nimi pražského zlomku J (první sloupec), jako lepší než čtení Clementiny, až dosud oficiálně přetiskované (druhý sloupec): Mr 12,29 noster 12.32 unus est una uidua 12,42 in montem 13, 3 13, 7 enim fieri super gentem 13, 8 13, 9 conciliis estis uos 13,11 adficient 13,12 potest fieri 13,22 sunt in caelis 13,25 praecipiat 13,34 14, 2 Dicebant enim populi 14, 2 Schariotis J = Scariotis 14,10 14,15 cenaculum me tradet 14,18 14,19 singillatim 14,20 intingit mecum tuus unus est Deus uidua una in monte enim haec fieri contra gentem in conciliis uos estis afficient fieri potest in caelis sunt praecepit Dicebant autem in populo Iscariotes coenaculum tradet me singulatim intingit mecum manum 46) Viz níže str. 60. Proloženo mnou. 47) Rukopisu jindřichohradeckého (Novodomensis, viz níže str. 113, pozn. 146) a tří rukopisů nostitzovských (viz níže str. 113, pozn. 145). 18
k opatrné stilisaci, když psal: „Ale Bůh uchovej, abychom chtěli čtenáře předbí- hati svým soudem o správnosti některého čtení: my jenom uvádíme svědky čtení, ať soudí sami! Přece však nijak nepochybuji, že si čtení našeho zlomku v nějakém počtu zasluhují přednost před čtením tištěných biblí.“46) Dobrovský se nemýlil. Právě zde ukázal mladý Dobrovský svůj pronikavý smysl textově kritický, jímž zřetelně vynikal nad L. della Torre, kterého jinak v oblasti historických důkazů věrně sledoval. L. della Torre sice správně tvrdil, že rukopis kdysi akvilejský je ryzí Vulgáta Hieronymova, prohlašoval však, že od- chylná jeho čtení (v evangeliu Matoušově, Lukášově a Janově, jež jedině mohl znát) „nemají téměř žádné závažnosti.“ Jinak Dobrovský. Přestože rukopisné po- dání právě Vulgáty znal z omezeného počtu tištěných pramenů a ze čtyř pozdních a podružných rukopisů domácích,47) dospěl hlavně srovnáváním s Italou, tehdy rovněž ještě neúplně známou, a s řeckým textem Wettsteinovým k cennému zá- věru, který jsme výše proložili. Správnost nejednoho jeho upozornění a kvalitu pražského zlomku lze snad nejlépe a nejnestranněji změřit, podáme-li zde soupis míst, v kterých se kritické vydání Wordsworthovo - Whiteovo (1889) na podstatně širší textové základně rozhodlo pojmout do textu Hieronymova čtení rukopisů, mezi nimi pražského zlomku J (první sloupec), jako lepší než čtení Clementiny, až dosud oficiálně přetiskované (druhý sloupec): Mr 12,29 noster 12.32 unus est una uidua 12,42 in montem 13, 3 13, 7 enim fieri super gentem 13, 8 13, 9 conciliis estis uos 13,11 adficient 13,12 potest fieri 13,22 sunt in caelis 13,25 praecipiat 13,34 14, 2 Dicebant enim populi 14, 2 Schariotis J = Scariotis 14,10 14,15 cenaculum me tradet 14,18 14,19 singillatim 14,20 intingit mecum tuus unus est Deus uidua una in monte enim haec fieri contra gentem in conciliis uos estis afficient fieri potest in caelis sunt praecepit Dicebant autem in populo Iscariotes coenaculum tradet me singulatim intingit mecum manum 46) Viz níže str. 60. Proloženo mnou. 47) Rukopisu jindřichohradeckého (Novodomensis, viz níže str. 113, pozn. 146) a tří rukopisů nostitzovských (viz níže str. 113, pozn. 145). 18
Strana 19
2° 14,25 14,27 14,29 14,29 14,33 14,33 14,38 14,39 14,41 14,43 14,43 14,43 14,45 14,53 14,54 14,61 14,61 14,62 14,62 14,70 14,72 15, 6 15,11 15,14 15,15 15,19 15,23 15,28 15,29 15,29 15,29 15,31 15,32 15,34 15,38 15,39 15,40 15,41 15,42 15,43 15,44 16, 1 de genimine scandalizabimini ait ei scandalizati fuerint adsumit Iohannem promptus J = prômtus eundem traditur filius hominis Scarioth unus ex cum illo rabbi conueniunt et calefaciebat se ad ignem et dicit benedicti a dextris sedentem uirtutis adstabant iterum gallus dimittere solebat Baraban J = Barabban dicebat cis Barabban habe J — haue murratum adinpleta J — adimpleta ua destruet J — destruit aedificat ludentes conuiciabantur Heloi, Heloi sorsum J — sursum homo hic inter quas et Hierosolyma Arimathia introiit obisset eum de hoc genimine scandalizabimini in me ait illi scandalizati fuerint in te assumit Joannem promptus est eumdem filius hominis tradetur Iscariotes unus de cum eo Aue Rabbi conuenerunt ad ignem calefaciebat se et dixit Dei benedicti sedentem a dextris uirtutis Dei astabant gallus iterum solebat dimittere Barabbam dicebat illis Barabbam Aue myrrhatum impleta Vah destruis reaedificas illudentes conuitiabantur Eloi, Eloi summo hic homo inter quas erat Ierosolymam Arimathaea introiuit obiisset lesum 19
2° 14,25 14,27 14,29 14,29 14,33 14,33 14,38 14,39 14,41 14,43 14,43 14,43 14,45 14,53 14,54 14,61 14,61 14,62 14,62 14,70 14,72 15, 6 15,11 15,14 15,15 15,19 15,23 15,28 15,29 15,29 15,29 15,31 15,32 15,34 15,38 15,39 15,40 15,41 15,42 15,43 15,44 16, 1 de genimine scandalizabimini ait ei scandalizati fuerint adsumit Iohannem promptus J = prômtus eundem traditur filius hominis Scarioth unus ex cum illo rabbi conueniunt et calefaciebat se ad ignem et dicit benedicti a dextris sedentem uirtutis adstabant iterum gallus dimittere solebat Baraban J = Barabban dicebat cis Barabban habe J — haue murratum adinpleta J — adimpleta ua destruet J — destruit aedificat ludentes conuiciabantur Heloi, Heloi sorsum J — sursum homo hic inter quas et Hierosolyma Arimathia introiit obisset eum de hoc genimine scandalizabimini in me ait illi scandalizati fuerint in te assumit Joannem promptus est eumdem filius hominis tradetur Iscariotes unus de cum eo Aue Rabbi conuenerunt ad ignem calefaciebat se et dixit Dei benedicti sedentem a dextris uirtutis Dei astabant gallus iterum solebat dimittere Barabbam dicebat illis Barabbam Aue myrrhatum impleta Vah destruis reaedificas illudentes conuitiabantur Eloi, Eloi summo hic homo inter quas erat Ierosolymam Arimathaea introiuit obiisset lesum 19
Strana 20
16, 4 uident 16, 5 obstipuerunt 16, 8 quicquam ex eis 16,12 16,14 illorum crediderant 16,14 eos nocebit 16,18 16,19 quidem 16,19 sedit 16,20 signis. Amen. uiderunt obstupuerunt quidquam ex his eorum crediderunt eis nocebit quidem lesus sedet signis. K těmto místům by mělo po mém soudě přistoupit ještě Mr 15,27 duo (ABC GHOJMOQXY ...) proti čtení duos (Clement.). Z kritického komentáře, kterým doprovodil Dobrovský svou první a podnes jedinou edici cenného textu, chtěl bych vyzvednout aspoň dvě věci, hodné zvlášt- ního pozoru. Jednou je Dobrovského zásadní poznámka, kterou připojil k registrovanému scendens místo scindens:48) „Smím tu snad vyložit, jak o takovýchto změnách smýšlím. Soudím, že to nejsou chyby ani pravopisné zvůle, nýbrž zbytky lidové latinské řeči.“ Projevuje se tu Dobrovský jako filolog, dobře tušící existenci jevů t. ř. vulgární latiny. Tak správně chápal na př. Mr 15,29 v pražském rukopise destruet jako lidovou výslovnost présentního tvaru destruit,49) nikoli jako futurálni variantu. Dnes víme, že jeho dohad byl správný, a můžeme výslovnost koncového -it jako -et ze severní Italie VI. stol. doložit na př. ticinským nápisem z r. 528/9 (CIL V 6418): Atalaricus rex ... has sedis spectaculi ... fieri feliciter precepet (= praecepit). Také na př. syntaktický výklad Dobrovského50) „V lidové řeči se mohlo užívat (maskulinního tvaru) cenaculus“ byl pozoruhodný, uvážíme-li, že nemohl ještě znát doklady dnes obecně známého zjevu vulgární latiny, jako vinus, fatus, monumentus. Druhá je ještě významnější. Do textového aparátu se Dobrovský již v této práci, kterou sám později, nepřihlížeje k svému hebraistickému textovému příspěvku,51) pokládal za svou vědeckou prvotinu,52) rozhodl pojmout i čtení staroslověnského překladu:53) „Překlad slovanský, kterého užívá ruská církev a jehož čtení dosud nikdo nesebral, uvádíme rovněž jako svědka řeckého textu. Užívali jsme vydání vilenského z r. 1575; jeho popis a různočtení, sebraná ze čtyř evangelií, brzy otisk- 48) Viz níže str. 58. 49) Viz níže str. 58. 50) Viz níže str. 57. 51) Viz výše str. 16, pozn. 38. 52) Viz výše str. 12, pozn. 27. 53) Viz níže str. 60. 20
16, 4 uident 16, 5 obstipuerunt 16, 8 quicquam ex eis 16,12 16,14 illorum crediderant 16,14 eos nocebit 16,18 16,19 quidem 16,19 sedit 16,20 signis. Amen. uiderunt obstupuerunt quidquam ex his eorum crediderunt eis nocebit quidem lesus sedet signis. K těmto místům by mělo po mém soudě přistoupit ještě Mr 15,27 duo (ABC GHOJMOQXY ...) proti čtení duos (Clement.). Z kritického komentáře, kterým doprovodil Dobrovský svou první a podnes jedinou edici cenného textu, chtěl bych vyzvednout aspoň dvě věci, hodné zvlášt- ního pozoru. Jednou je Dobrovského zásadní poznámka, kterou připojil k registrovanému scendens místo scindens:48) „Smím tu snad vyložit, jak o takovýchto změnách smýšlím. Soudím, že to nejsou chyby ani pravopisné zvůle, nýbrž zbytky lidové latinské řeči.“ Projevuje se tu Dobrovský jako filolog, dobře tušící existenci jevů t. ř. vulgární latiny. Tak správně chápal na př. Mr 15,29 v pražském rukopise destruet jako lidovou výslovnost présentního tvaru destruit,49) nikoli jako futurálni variantu. Dnes víme, že jeho dohad byl správný, a můžeme výslovnost koncového -it jako -et ze severní Italie VI. stol. doložit na př. ticinským nápisem z r. 528/9 (CIL V 6418): Atalaricus rex ... has sedis spectaculi ... fieri feliciter precepet (= praecepit). Také na př. syntaktický výklad Dobrovského50) „V lidové řeči se mohlo užívat (maskulinního tvaru) cenaculus“ byl pozoruhodný, uvážíme-li, že nemohl ještě znát doklady dnes obecně známého zjevu vulgární latiny, jako vinus, fatus, monumentus. Druhá je ještě významnější. Do textového aparátu se Dobrovský již v této práci, kterou sám později, nepřihlížeje k svému hebraistickému textovému příspěvku,51) pokládal za svou vědeckou prvotinu,52) rozhodl pojmout i čtení staroslověnského překladu:53) „Překlad slovanský, kterého užívá ruská církev a jehož čtení dosud nikdo nesebral, uvádíme rovněž jako svědka řeckého textu. Užívali jsme vydání vilenského z r. 1575; jeho popis a různočtení, sebraná ze čtyř evangelií, brzy otisk- 48) Viz níže str. 58. 49) Viz níže str. 58. 50) Viz níže str. 57. 51) Viz výše str. 16, pozn. 38. 52) Viz výše str. 12, pozn. 27. 53) Viz níže str. 60. 20
Strana 21
neme, budeme-li mít pokdy.“ Přesně vzato, pro rozhodování o tom, do jaké míry přináší pražský zlomek lepší čtení než tištěná oficiální Vulgáta, nemohly mít vý- znamu závěry o podobě řecké předlohy, na niž se dá soudit z pozdní úpravy, předsta- vované vilenským Novým Zákonem z r. 1575. Důležitý je však cíl, který již tehdy Dobrovskému zřejmě tanul na mysli, třebaže si ještě neuvědomoval, jak složitá je k němu cesta. Naznačený úmysl došel hned vřelého schválení Michaelisova, který si rovněž věc představoval značně jednoduše:54) „Nutně musí kritika napadnout přání: Kéž by jen chtěl p. Dobrovský vydat různočtení slovanského překladu k celému No- vému Zákonu. Obsáhla by několik archů a pro kritiku by byla darem, který by jistě zvěčnil jméno dárcovo.“ Brzy poznal Dobrovský sám, že by soubor variantů řecké předlohy vilenské edice sám o sobě neměl smyslu, nemělo-li by se jít za star- šími rukopisnými podobami staroslověnského textu. O nich věděl již značně více, když se r. 1786 snažil pro plánovaná „Slovanská různočtení Nového Zákona“ získat spolupráci svého staršího přítele F. Duricha:55) „Do dvou let by se mohla skončit taková práce, jejíž paměť, milá všemu potomstvu, potrvá navždy.“ Posléze se do ní uvázal sám a její výtěžky uložil v obou svazcích Griesbachova druhého vydání řeckého Nového Zákona (1796 a 1806). Poznamenávám, že jsem Dobrovského přepis biblického textu v tomto novém vydání podle kapitulního originálu opravil na některých místech, kde se mu, někdy i z dobré znalosti tištěné Vulgáty, vloudily chyby, jež byly z jeho edice přebírány i do moderních textových aparátů a byly v některých, byť vzácných případech schopny skreslovat kvalitu rukopisu kdysi akvilejského. Na konec vzdávám upřímné díky rukopisnému oddělení pražské universitní knihovny za ochotu, s níž mi umožnilo přístup ke kapitulní cimelii, fotografickému oddělení universitní knihovny za zdařilé provedení snímků a nakladatelství Česko- slovenské akademie věd za porozumění, s nímž se uvolilo vypravit v jubilejním roce Dobrovského knihu způsobem, odpovídajícím pokroku grafického umění. BOHUMIL RYBA. 54) V recensi o Fragm. Prag. (viz výše str. 16 pozn. 38), str. 116: „Der Wunsch muß dem Cri- tiker nothwendig beyfallen: möchte doch Herr Dobrowsky die Varianten der Slavischen Version zum ganzen Neuen Testament herausgeben! Ein Paar Bogen würden sie fassen, und für die Critik wären sie ein Geschenk, das gewiß des Schenkers Nahmen verewigen würde.“ 55) „Intra annos duos facile hic labor absolvi posset, cujus memoria, grata omni posteritati, durabit semper.“ (A. PATERA, Korrespondence ... I, str. 36). 21
neme, budeme-li mít pokdy.“ Přesně vzato, pro rozhodování o tom, do jaké míry přináší pražský zlomek lepší čtení než tištěná oficiální Vulgáta, nemohly mít vý- znamu závěry o podobě řecké předlohy, na niž se dá soudit z pozdní úpravy, předsta- vované vilenským Novým Zákonem z r. 1575. Důležitý je však cíl, který již tehdy Dobrovskému zřejmě tanul na mysli, třebaže si ještě neuvědomoval, jak složitá je k němu cesta. Naznačený úmysl došel hned vřelého schválení Michaelisova, který si rovněž věc představoval značně jednoduše:54) „Nutně musí kritika napadnout přání: Kéž by jen chtěl p. Dobrovský vydat různočtení slovanského překladu k celému No- vému Zákonu. Obsáhla by několik archů a pro kritiku by byla darem, který by jistě zvěčnil jméno dárcovo.“ Brzy poznal Dobrovský sám, že by soubor variantů řecké předlohy vilenské edice sám o sobě neměl smyslu, nemělo-li by se jít za star- šími rukopisnými podobami staroslověnského textu. O nich věděl již značně více, když se r. 1786 snažil pro plánovaná „Slovanská různočtení Nového Zákona“ získat spolupráci svého staršího přítele F. Duricha:55) „Do dvou let by se mohla skončit taková práce, jejíž paměť, milá všemu potomstvu, potrvá navždy.“ Posléze se do ní uvázal sám a její výtěžky uložil v obou svazcích Griesbachova druhého vydání řeckého Nového Zákona (1796 a 1806). Poznamenávám, že jsem Dobrovského přepis biblického textu v tomto novém vydání podle kapitulního originálu opravil na některých místech, kde se mu, někdy i z dobré znalosti tištěné Vulgáty, vloudily chyby, jež byly z jeho edice přebírány i do moderních textových aparátů a byly v některých, byť vzácných případech schopny skreslovat kvalitu rukopisu kdysi akvilejského. Na konec vzdávám upřímné díky rukopisnému oddělení pražské universitní knihovny za ochotu, s níž mi umožnilo přístup ke kapitulní cimelii, fotografickému oddělení universitní knihovny za zdařilé provedení snímků a nakladatelství Česko- slovenské akademie věd za porozumění, s nímž se uvolilo vypravit v jubilejním roce Dobrovského knihu způsobem, odpovídajícím pokroku grafického umění. BOHUMIL RYBA. 54) V recensi o Fragm. Prag. (viz výše str. 16 pozn. 38), str. 116: „Der Wunsch muß dem Cri- tiker nothwendig beyfallen: möchte doch Herr Dobrowsky die Varianten der Slavischen Version zum ganzen Neuen Testament herausgeben! Ein Paar Bogen würden sie fassen, und für die Critik wären sie ein Geschenk, das gewiß des Schenkers Nahmen verewigen würde.“ 55) „Intra annos duos facile hic labor absolvi posset, cujus memoria, grata omni posteritati, durabit semper.“ (A. PATERA, Korrespondence ... I, str. 36). 21
Strana 22
PŘEHLED OBSAHU RUKOPISNÉHO TETRAEVANGELIA kdysi akvilejského, nyní cividalsko-benátsko-pražského. po- místo uchování pořadové číslo složek čet slo- po kolika listech fol. obsah žek Cividale 1 6 1r— 6v Ep. Hier., Brev. et capit. Mt vacavit II—XII XIII 11 1 8 4 6v 7r— 94v 95r— 96ra 96rb 96v— 971 97v— 98va 98vb Mt Mt (dokončení) Expl. Mt, inc. Mr Brev. Mr Capit. Mr vacavit Benátky XIV—XVIII 5 8 Ira = 40vb Mr (1,1—12,20) Praha XIX—XX 2 8 1ra — 16vb Mr (12,21—16,20) Cividale XXI 4 99ra Expl. Mr, inc. Le Brev. et Capit. Le XXII-XXXIII XXXIV 12 8 4 99rb—1021 102V 103r—198v 199r—200rb 200rb 200v 201r—202r 202v vacat Le Le (dokončení) Expl. Le, inc. Ioh. Brev. Ioh. Capit. Ioh. vacat XXXV—XLII XLIII 8 8 4 203r 266v 267r—270V loh. „ (až 20,19) ztraceny 4 loh. 20,19—21,25 22
PŘEHLED OBSAHU RUKOPISNÉHO TETRAEVANGELIA kdysi akvilejského, nyní cividalsko-benátsko-pražského. po- místo uchování pořadové číslo složek čet slo- po kolika listech fol. obsah žek Cividale 1 6 1r— 6v Ep. Hier., Brev. et capit. Mt vacavit II—XII XIII 11 1 8 4 6v 7r— 94v 95r— 96ra 96rb 96v— 971 97v— 98va 98vb Mt Mt (dokončení) Expl. Mt, inc. Mr Brev. Mr Capit. Mr vacavit Benátky XIV—XVIII 5 8 Ira = 40vb Mr (1,1—12,20) Praha XIX—XX 2 8 1ra — 16vb Mr (12,21—16,20) Cividale XXI 4 99ra Expl. Mr, inc. Le Brev. et Capit. Le XXII-XXXIII XXXIV 12 8 4 99rb—1021 102V 103r—198v 199r—200rb 200rb 200v 201r—202r 202v vacat Le Le (dokončení) Expl. Le, inc. Ioh. Brev. Ioh. Capit. Ioh. vacat XXXV—XLII XLIII 8 8 4 203r 266v 267r—270V loh. „ (až 20,19) ztraceny 4 loh. 20,19—21,25 22
Strana 23
Резюме. Настоящая книга является в сущности переизданием исследования Иосифа Добровского Fragmentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo auto- graphi (Прага 1778) с прибавлением предисловия и пояснительных заметок. Ото издание представляет собой часть полного собрания сочинений Добровского, которое было начато Королевским чешским научным об- ществом и в настоящее время осуществляется Чехословацкой Академиий Наук. Можно указать на несколько доводов, объясняющих причины, пере- издания именно зтой публикации в юбилейном году Добровского (двести лет со дня его рождения). Тоненькая книжка, появившаяся в 1778 году, занимает во всей творческой деятельности Добровского привиллегиро- ванное положение тем, что она является началом его литературной дея- тельности библейских текстов, той области, которой Добровский был верен до конца своей жизни и косвенной заслугой которой он, интересуясь старославянскими текстами, становится родоначальником славянской лин- гвистики. Кроме того, хотя нам в той части, где Добровский опровергает подлинность автографа апостола, кажется его первая публикация скорее смелой чем оригинальной, мы не перестаем ценить ту отвагу, с которой Добровский решился выступить в домашней среде против нездорового консерватизма и темных предрассудков. Наконец, для переиздания труда особого внимания заслуживает основная часть книги, — издание редкой унциальной рукописи VІ—VII вв., о ценности которой Добровский мог только предполагать, но не знать. Если же в настоящее время представ- ляется возможность издать зту книгу в соответствии с достижениями современного графического искусства, т. е.прибавить к ней и полное факси- миле в форме фотографических репродукций, то нужно признать, что честование Добровского таким способом является особенно достойным. Пергаментная рукопись состоит из двух кватернов и содержит тексты, начиная 12�й главой 21�м стихом и кончая 16�й главой 20�м стихом еван- гелия Марка в переводе Иеронима на латинский язык. Зта рукопись до сих пор находится среди цимелий пражского митрополичьего управления (cim. n° 1). Ее судьба с половины XIV века хорошо известна. В то время зта рукопись была частью семи кватернов, которые хранились вместе с церковными драгоценностями в североитальской Аквилее. Традиционная легенда видела в них собственноручный оригинал апостола. При своем 23
Резюме. Настоящая книга является в сущности переизданием исследования Иосифа Добровского Fragmentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo auto- graphi (Прага 1778) с прибавлением предисловия и пояснительных заметок. Ото издание представляет собой часть полного собрания сочинений Добровского, которое было начато Королевским чешским научным об- ществом и в настоящее время осуществляется Чехословацкой Академиий Наук. Можно указать на несколько доводов, объясняющих причины, пере- издания именно зтой публикации в юбилейном году Добровского (двести лет со дня его рождения). Тоненькая книжка, появившаяся в 1778 году, занимает во всей творческой деятельности Добровского привиллегиро- ванное положение тем, что она является началом его литературной дея- тельности библейских текстов, той области, которой Добровский был верен до конца своей жизни и косвенной заслугой которой он, интересуясь старославянскими текстами, становится родоначальником славянской лин- гвистики. Кроме того, хотя нам в той части, где Добровский опровергает подлинность автографа апостола, кажется его первая публикация скорее смелой чем оригинальной, мы не перестаем ценить ту отвагу, с которой Добровский решился выступить в домашней среде против нездорового консерватизма и темных предрассудков. Наконец, для переиздания труда особого внимания заслуживает основная часть книги, — издание редкой унциальной рукописи VІ—VII вв., о ценности которой Добровский мог только предполагать, но не знать. Если же в настоящее время представ- ляется возможность издать зту книгу в соответствии с достижениями современного графического искусства, т. е.прибавить к ней и полное факси- миле в форме фотографических репродукций, то нужно признать, что честование Добровского таким способом является особенно достойным. Пергаментная рукопись состоит из двух кватернов и содержит тексты, начиная 12�й главой 21�м стихом и кончая 16�й главой 20�м стихом еван- гелия Марка в переводе Иеронима на латинский язык. Зта рукопись до сих пор находится среди цимелий пражского митрополичьего управления (cim. n° 1). Ее судьба с половины XIV века хорошо известна. В то время зта рукопись была частью семи кватернов, которые хранились вместе с церковными драгоценностями в североитальской Аквилее. Традиционная легенда видела в них собственноручный оригинал апостола. При своем 23
Strana 24
коронационном путешествии в 1354 году приобрел Карл ІV, усердный коллекционер реликвий, два заключительных кватерна для вящей славы своей столицы Праги. Пять предыдущих кватернов, перенесенных между тем в Чивидале деи Фриули, вымог в 1420 году венецианский дож Томмасо Мочениго для столицы св. Марка. В обоих городах, Праге и Венеции, части предполагаемого автографа были исключительно радушно принять и впоследствии долгое время пользовались чрезвычайным уважением. Разница все таки была в способе хранения обоих частей: венецианская часть релятивно скоро была испорчена сыростью до такой степени, что ее листы слепились и практически потеряли четкость, тогда как пражский фрагмент прекрасно сохранился до настоящего времени в неповрежденпом виде и с ясной четкостью. Конечно, легендарная традиция, с которой Карл ІV познакомился в Аквилее и которую сам записал на сохранившемся до нашего времени листе присоединенном к фрагменту (фол. 17 г) не имела под собой твердой почвы. Было только вопросом времени, чтобы зта традиция, после устра- нения тормозящих моментов, была при помощи более совершенных на- учных данных совсем ликвидирована. Джусто Фонтанини (1666—1736) из С. Даниеле деи Фриули, любитель археологических наук, был первым, который почти на самом исходе XVII века, не только убедился в том, что не может быть и речи о подлин- ности автографа апостола, но даже обнаружил рукопись остальных трех евангелий, которые с венецианско�пражской частью, составляют единое четвероевангелие. В рукописи, хранившейся тогда в храме в г. Чивидале (в настоящее время в том же городе, но уже в Археологическом музее, Cod. sacri 1), нашел в конце евангелия Матвея и после оглавления (breves и сapitulationes) евангелия Марка пропуск, свидетельствующий об отсут- ствии последнего. Его предположение, что именно отсюда был когда то вырван венецианско�пражский текст, подтвердилось после получения из Праги копии одной страницы, доказывающей сходство почерка и оформ- ления обоих текстов. У Фонтанини, который откладывал опубликовать свое открытие, так как боялся нерниятностей со стороны соотечественни- ков, заимствовали зту мысль о бывшем единстве чивидальско� венециан- ско�пражского четвероевангелия и вместе с тем проглубили ее исследова- нием предыдущих судеб и старинной легенды почти одновременно и не- зависимо друг от друга два ученые — Лоренцо делла Торре, орато- рианец в Удине и Жан Даниел Шепфлен (1694—1771), профессор истории Страссбургского университета и историограф Ользаса. Его труд Dissertatio de Euangelii D. Marci codice apud Venetos, который предложил, будучи 75�летним стариком, 24. V. 1769 года Маннгеймской академии, вышел из печати уже после его смерти в 1773 году. Свою основ- ную мысль Фронтанини сообщил Шепфлену в Риме в 1727 году. Спустя 24
коронационном путешествии в 1354 году приобрел Карл ІV, усердный коллекционер реликвий, два заключительных кватерна для вящей славы своей столицы Праги. Пять предыдущих кватернов, перенесенных между тем в Чивидале деи Фриули, вымог в 1420 году венецианский дож Томмасо Мочениго для столицы св. Марка. В обоих городах, Праге и Венеции, части предполагаемого автографа были исключительно радушно принять и впоследствии долгое время пользовались чрезвычайным уважением. Разница все таки была в способе хранения обоих частей: венецианская часть релятивно скоро была испорчена сыростью до такой степени, что ее листы слепились и практически потеряли четкость, тогда как пражский фрагмент прекрасно сохранился до настоящего времени в неповрежденпом виде и с ясной четкостью. Конечно, легендарная традиция, с которой Карл ІV познакомился в Аквилее и которую сам записал на сохранившемся до нашего времени листе присоединенном к фрагменту (фол. 17 г) не имела под собой твердой почвы. Было только вопросом времени, чтобы зта традиция, после устра- нения тормозящих моментов, была при помощи более совершенных на- учных данных совсем ликвидирована. Джусто Фонтанини (1666—1736) из С. Даниеле деи Фриули, любитель археологических наук, был первым, который почти на самом исходе XVII века, не только убедился в том, что не может быть и речи о подлин- ности автографа апостола, но даже обнаружил рукопись остальных трех евангелий, которые с венецианско�пражской частью, составляют единое четвероевангелие. В рукописи, хранившейся тогда в храме в г. Чивидале (в настоящее время в том же городе, но уже в Археологическом музее, Cod. sacri 1), нашел в конце евангелия Матвея и после оглавления (breves и сapitulationes) евангелия Марка пропуск, свидетельствующий об отсут- ствии последнего. Его предположение, что именно отсюда был когда то вырван венецианско�пражский текст, подтвердилось после получения из Праги копии одной страницы, доказывающей сходство почерка и оформ- ления обоих текстов. У Фонтанини, который откладывал опубликовать свое открытие, так как боялся нерниятностей со стороны соотечественни- ков, заимствовали зту мысль о бывшем единстве чивидальско� венециан- ско�пражского четвероевангелия и вместе с тем проглубили ее исследова- нием предыдущих судеб и старинной легенды почти одновременно и не- зависимо друг от друга два ученые — Лоренцо делла Торре, орато- рианец в Удине и Жан Даниел Шепфлен (1694—1771), профессор истории Страссбургского университета и историограф Ользаса. Его труд Dissertatio de Euangelii D. Marci codice apud Venetos, который предложил, будучи 75�летним стариком, 24. V. 1769 года Маннгеймской академии, вышел из печати уже после его смерти в 1773 году. Свою основ- ную мысль Фронтанини сообщил Шепфлену в Риме в 1727 году. Спустя 24
Strana 25
11 лет, т. е. в 1738 году, Шепфлин имел возможность просмотреть пражский фрагмент рукописи и снять копию его первой страницы. Только по исте- ченни „нескольких пятилетий“ пражское архиепископское управление подарило ему копию всего фрагмента. По всей вероятности одновременно появились две полные каллиграфические копии, исполненные двумя пе- реписчиками. Обе копии сохранились в Пражской университетской биб- лпотеке; одна из них содержит удостоверительное заключение на немецком языке с датой 10. ІX. 1764. На много раньше (в 1742 году) чем Шепфлен, окончил свое исследо- вание Лоренцо делла Торре, не будучи непосредственно знаком с пражским фрагментом. Его труд представляет собой обширное письменное рас- суждение, в котором он без колебания назвал традицию об автографе сказкой (fabella) и ясно доказал, что еще в ІX в. не существовала. Адресат отой переписки, римский священний Джузеппе Бианкини (1704 —1764), заслуженный деятель по собиранию вариантов к Итале и Вульгате, солгасился с результатами его исследования и в приложении к своему изданию Италы (Euangeliarium quadruplex, Рим 1749) не только прибавил издание чивидальской рукописи, как одной из двух наистарших рукописей Вульгату Иероныма (разумеется без пражского фрагмента), но и напечатал здесь и работу Л. делла Торре. Отим исследованием должна была бы основная проблема считаться решенной, если бы научная истина, однажды высказанная, сразу была как следует приведена в известность, а также, если бы общественность ее при- няла и проверила без предрассудков. Второе издание исследования Лоренца делла Торре в 1773 году, очевидно, возбудило консервативный олемент венецианского округа к по- пыткам отчаянной, но вместе с тем и заранее потерянной, защиты. В следу- ющем 1754 году ораторианец из Удине Антонио Коморетти приобрел копию страницы из пражского рукописи (fol. 14 г) и с 1756 года занялся исследованием чивидальской рукописи с целью доказать ее отличие от рукописи пражско�венецианской. Ито же касается Праги, то, по всей вероятности, в 1777 году двадцати- четырехлетнему клерику Иосифу Добровскому посоветовал заняться пражским отрывком историк Франтишек Мартин Пелцл, подгото- влявший в то время обширную монографию о Карле ІV. Пелцл предо- ставил также средства для напечатания труда Добровского (1778 г.). При объяснении спорного вопроса Добровский, ничего не зная о работе Шеп- флена, решил опереться на вольшинство основных положений хорошей аргументации Лоренца делла Торре, при чем все было им образцово при- ведено в систематическое доказательство тем убедительнее, чем строже он отделял факты от гипотез и чем основательнее обращал внимание на точность отдельных логических заключений. 25
11 лет, т. е. в 1738 году, Шепфлин имел возможность просмотреть пражский фрагмент рукописи и снять копию его первой страницы. Только по исте- ченни „нескольких пятилетий“ пражское архиепископское управление подарило ему копию всего фрагмента. По всей вероятности одновременно появились две полные каллиграфические копии, исполненные двумя пе- реписчиками. Обе копии сохранились в Пражской университетской биб- лпотеке; одна из них содержит удостоверительное заключение на немецком языке с датой 10. ІX. 1764. На много раньше (в 1742 году) чем Шепфлен, окончил свое исследо- вание Лоренцо делла Торре, не будучи непосредственно знаком с пражским фрагментом. Его труд представляет собой обширное письменное рас- суждение, в котором он без колебания назвал традицию об автографе сказкой (fabella) и ясно доказал, что еще в ІX в. не существовала. Адресат отой переписки, римский священний Джузеппе Бианкини (1704 —1764), заслуженный деятель по собиранию вариантов к Итале и Вульгате, солгасился с результатами его исследования и в приложении к своему изданию Италы (Euangeliarium quadruplex, Рим 1749) не только прибавил издание чивидальской рукописи, как одной из двух наистарших рукописей Вульгату Иероныма (разумеется без пражского фрагмента), но и напечатал здесь и работу Л. делла Торре. Отим исследованием должна была бы основная проблема считаться решенной, если бы научная истина, однажды высказанная, сразу была как следует приведена в известность, а также, если бы общественность ее при- няла и проверила без предрассудков. Второе издание исследования Лоренца делла Торре в 1773 году, очевидно, возбудило консервативный олемент венецианского округа к по- пыткам отчаянной, но вместе с тем и заранее потерянной, защиты. В следу- ющем 1754 году ораторианец из Удине Антонио Коморетти приобрел копию страницы из пражского рукописи (fol. 14 г) и с 1756 года занялся исследованием чивидальской рукописи с целью доказать ее отличие от рукописи пражско�венецианской. Ито же касается Праги, то, по всей вероятности, в 1777 году двадцати- четырехлетнему клерику Иосифу Добровскому посоветовал заняться пражским отрывком историк Франтишек Мартин Пелцл, подгото- влявший в то время обширную монографию о Карле ІV. Пелцл предо- ставил также средства для напечатания труда Добровского (1778 г.). При объяснении спорного вопроса Добровский, ничего не зная о работе Шеп- флена, решил опереться на вольшинство основных положений хорошей аргументации Лоренца делла Торре, при чем все было им образцово при- ведено в систематическое доказательство тем убедительнее, чем строже он отделял факты от гипотез и чем основательнее обращал внимание на точность отдельных логических заключений. 25
Strana 26
Не смотря на то, что уже раньше Добровского Лоренцо делла Торре и Жан Даниел Шенфлен, идя по пути Фонтанини, разоблачили сказку об автографе Марка, все таки еще и в 1778 году имело значение снова под- нять борьбу в пользу уже сказанного положения. При отом имея в виду да- вление окружающей среды, требовалась также и личная отвага. Судя по на- мекам тогдашней корреспонденции, смелое выступление Добровского вы- звало волну раздражений и негодований. По словам позднейшей авто- биографии „ему было послано из Италии против того (Fragmentum) поле- мическое рассуждение (Коморетти); он его передал в печать, чтобы успо- коить тех, кому его критическая попытка не понравилась“. Более откро- венно об отом высказался Добровский в своем письме от 8. ІX. 1780 г. к незнакомому приятелю: „Чтобы порадовать наших каноников, я напе- чатал его (т. е. рассуждение) за их счет“. Добровскому в зтом случае не нужно было прибавлять „не смотря на все, мои убеждения остались прежними“ Таким образом вышла в Праге в 1780 году на латинском языке апо- логия Коморетти под названием: „De Codice Euangeliario S. Marci par- tim Pragae, partim Venetiis adservato“ в той же типографии и в том же графическом оформлении, что и Добровского „Fragmentum“. (В на- стоящем издании см. приложение 1.) Апология Коморетти была совершен- но недостаточной, а в области истории текста даже смешной. Заслужи- вают внимания только подробности описания чивидальской рукописи, которые вместе с изданием ее у Бианкини, дают нам прекрасное о ней — и, конечно, содействуют представление (см. выше обзор на стр. 22) к укреплению того взгляда, против которого Коморетти выступает. Наивные возражения Коморетти мог Добровский, нисколько не сму- щаясь, предложить рассудительным читателям без ответа. Только в един- ственном случае Добровский решился на исключение, а именно по поводу линий, обхватывающих столбцы рукописи (см. ниже стр. 132 примеч.) Несколько удивляет то обстоятельство, что Добровский молчит по поводу иного возражения, которое все�таки могло до некоторой степени возбу- дить читателей. Между прочим Коморетти возражал так (см. ниже стр. 132): „Наконец необходимо кое�что сообщить о приписках на краях, которые местами находятся в чивидальской рукописи. Зти приписки содержат много имен латынян, лангобардцев, немцев, иллирийцев, болгар и т. д. и были списаны в разные времена и разными людьми. При- вести все полностью значило бы потерять много времени. С глубоким знанием о них трактовал Лоренцо делла Торре. Но на шестнадцати листах пражского фрагмента ты не упоминаешь ни об одной такой приписке собственных имен — просто потому, что их там нет. Следовательно, не имела пражская и венецианская рукопись евангелия св. Марка ничего общего с чивидальской рукописью, если же в ней разные лица в разное 26
Не смотря на то, что уже раньше Добровского Лоренцо делла Торре и Жан Даниел Шенфлен, идя по пути Фонтанини, разоблачили сказку об автографе Марка, все таки еще и в 1778 году имело значение снова под- нять борьбу в пользу уже сказанного положения. При отом имея в виду да- вление окружающей среды, требовалась также и личная отвага. Судя по на- мекам тогдашней корреспонденции, смелое выступление Добровского вы- звало волну раздражений и негодований. По словам позднейшей авто- биографии „ему было послано из Италии против того (Fragmentum) поле- мическое рассуждение (Коморетти); он его передал в печать, чтобы успо- коить тех, кому его критическая попытка не понравилась“. Более откро- венно об отом высказался Добровский в своем письме от 8. ІX. 1780 г. к незнакомому приятелю: „Чтобы порадовать наших каноников, я напе- чатал его (т. е. рассуждение) за их счет“. Добровскому в зтом случае не нужно было прибавлять „не смотря на все, мои убеждения остались прежними“ Таким образом вышла в Праге в 1780 году на латинском языке апо- логия Коморетти под названием: „De Codice Euangeliario S. Marci par- tim Pragae, partim Venetiis adservato“ в той же типографии и в том же графическом оформлении, что и Добровского „Fragmentum“. (В на- стоящем издании см. приложение 1.) Апология Коморетти была совершен- но недостаточной, а в области истории текста даже смешной. Заслужи- вают внимания только подробности описания чивидальской рукописи, которые вместе с изданием ее у Бианкини, дают нам прекрасное о ней — и, конечно, содействуют представление (см. выше обзор на стр. 22) к укреплению того взгляда, против которого Коморетти выступает. Наивные возражения Коморетти мог Добровский, нисколько не сму- щаясь, предложить рассудительным читателям без ответа. Только в един- ственном случае Добровский решился на исключение, а именно по поводу линий, обхватывающих столбцы рукописи (см. ниже стр. 132 примеч.) Несколько удивляет то обстоятельство, что Добровский молчит по поводу иного возражения, которое все�таки могло до некоторой степени возбу- дить читателей. Между прочим Коморетти возражал так (см. ниже стр. 132): „Наконец необходимо кое�что сообщить о приписках на краях, которые местами находятся в чивидальской рукописи. Зти приписки содержат много имен латынян, лангобардцев, немцев, иллирийцев, болгар и т. д. и были списаны в разные времена и разными людьми. При- вести все полностью значило бы потерять много времени. С глубоким знанием о них трактовал Лоренцо делла Торре. Но на шестнадцати листах пражского фрагмента ты не упоминаешь ни об одной такой приписке собственных имен — просто потому, что их там нет. Следовательно, не имела пражская и венецианская рукопись евангелия св. Марка ничего общего с чивидальской рукописью, если же в ней разные лица в разное 26
Strana 27
время подписывались своими профанирующими руками тогда, как в до- сточтимую рукопись св. Марка зтого сделать не решались. Позтому не была зта рукопись вырвана из чивидальской рукописи, но ее, как старейшую и единственную рукопись с благоговением хранили в Аквилее отдельно“ О записях имен богомольцев, которые позже в чивидальской рукописи были предметом усиленного и спеицального изучения — в последний раз ревизионного исследования Артуро Крония (1952) — Добровский от- носительно пражской рукописи действительно ничего не сказал. А все таки и в ней (очевидно Добровский пропустил) находятся единичные следь вписок нескольких собственных имен, написанных на верхнем крае фол. 9 г круглой каролинской минускулой приблизительно в девятом веке. Оти приписки были позже, к сожалению, сильно выцарапаны. Существо- вание зтих приписок на одном листе пражского фрагмента находятся в пря- мом согласии с чивидальской рукописью, в которой именные приписки сосредоточены преимущественно на листах евангелия Матвея, тогда как на евангелиях Луки и Иоанна встречаются спорадически. Из зтого ясно вытекает то, что пражский фрагмент определенно был частью целого кодекса еще в то время, когда богомольцы вносили в него свои имена. В виду того, что ни одна приписка в чивидальской части (по К. Л. Бет- ману) „не моложе конца X века“, то необходимо заключить, что еванге- лие Марка не было изъято из рукописи раньше XI века. Обычай, по которому знаменитые гости сами заносили свои имена в евангельскую рукопись или кто нибудь другой их туда записывал, еще не значит, что рукопись являлся каким то особенным автографом. В пользу зтого говорит тот факт, что подписи были рассеяны по всему четверо- евангелию, которое никто не мог признавать за собственноручную руко- пись четырех евангелистов. В связи с отим можно указать на нечто подобное хотя позднеишее событие, имевшее место в Англии в замке Виндзор (Wind- sor Castle), где знатного чешского гостя Льва из Рожмитала в 1465 году перед его отъездом попросили увековечить свое имя в литургической книге. Кроме того, при доказательстве о единстве пражского фрагмента с остальными частями четвероевангелия забыли об одном весьма важном факте, который и для непосвященного бросается в глаза, а именно: от- дельные противолежащие листы пражского фрагмента снабжены загла- виями SЕСUNDUM МАRСUМ. Их появление вне четвероевангелия совер- шенно немыслимо. Со своим противником Коморетти был Добровский еще краткое время после выхода публикации в письменных сношениях. Из сохранившихся писем Коморетти Добровскому (напечатаны в приложении стр. 141—149) видно, что в Праге подготовлялась к печати его работа в переводе на не- мецкий язык и дальнейшие апологетические дополнения и что Коморетти 27
время подписывались своими профанирующими руками тогда, как в до- сточтимую рукопись св. Марка зтого сделать не решались. Позтому не была зта рукопись вырвана из чивидальской рукописи, но ее, как старейшую и единственную рукопись с благоговением хранили в Аквилее отдельно“ О записях имен богомольцев, которые позже в чивидальской рукописи были предметом усиленного и спеицального изучения — в последний раз ревизионного исследования Артуро Крония (1952) — Добровский от- носительно пражской рукописи действительно ничего не сказал. А все таки и в ней (очевидно Добровский пропустил) находятся единичные следь вписок нескольких собственных имен, написанных на верхнем крае фол. 9 г круглой каролинской минускулой приблизительно в девятом веке. Оти приписки были позже, к сожалению, сильно выцарапаны. Существо- вание зтих приписок на одном листе пражского фрагмента находятся в пря- мом согласии с чивидальской рукописью, в которой именные приписки сосредоточены преимущественно на листах евангелия Матвея, тогда как на евангелиях Луки и Иоанна встречаются спорадически. Из зтого ясно вытекает то, что пражский фрагмент определенно был частью целого кодекса еще в то время, когда богомольцы вносили в него свои имена. В виду того, что ни одна приписка в чивидальской части (по К. Л. Бет- ману) „не моложе конца X века“, то необходимо заключить, что еванге- лие Марка не было изъято из рукописи раньше XI века. Обычай, по которому знаменитые гости сами заносили свои имена в евангельскую рукопись или кто нибудь другой их туда записывал, еще не значит, что рукопись являлся каким то особенным автографом. В пользу зтого говорит тот факт, что подписи были рассеяны по всему четверо- евангелию, которое никто не мог признавать за собственноручную руко- пись четырех евангелистов. В связи с отим можно указать на нечто подобное хотя позднеишее событие, имевшее место в Англии в замке Виндзор (Wind- sor Castle), где знатного чешского гостя Льва из Рожмитала в 1465 году перед его отъездом попросили увековечить свое имя в литургической книге. Кроме того, при доказательстве о единстве пражского фрагмента с остальными частями четвероевангелия забыли об одном весьма важном факте, который и для непосвященного бросается в глаза, а именно: от- дельные противолежащие листы пражского фрагмента снабжены загла- виями SЕСUNDUM МАRСUМ. Их появление вне четвероевангелия совер- шенно немыслимо. Со своим противником Коморетти был Добровский еще краткое время после выхода публикации в письменных сношениях. Из сохранившихся писем Коморетти Добровскому (напечатаны в приложении стр. 141—149) видно, что в Праге подготовлялась к печати его работа в переводе на не- мецкий язык и дальнейшие апологетические дополнения и что Коморетти 27
Strana 28
старался навязать даже прямые сношения с консервативными канониками пражского архиепископского управления. Но перевод и дополнения, тре- бовавшие со стороны архиепископского управления оплаты расходов по печатанию, не вышли, а также и лично Добровскому, очевидно, или на- доела требовательность адресата, или он остался недоволен весьма ску- пыми и односторонними сообщениями о словинцах. Так или ипаче, но на последние письма Коморетти Добровский по всей вероятности не ответил. Более научное значение, чем повторяющееся опровержение подлин- ности автографа, имеет в книге Добровского его собственное издание (первое и до сих пор единственное) пражской части, в прошлом аквилейской, позже чивидальско�венецианско�пражской рукописи, а также критические заметки, которые Добровский поместил во главе текста. Сравнением многих мест текста пражской части с доиеронимовской Италой (в настоящее время с новым изданием Юлихера, 1940 г.) и с Вуль- гатой Иеронима, можно удостовериться в том, что правда была на стороне Добровского, когда он заявил, что текст пражской части является только текстом Вульгаты и ни в коем случае Италы. Все ото находилось в полноM согласии с мнением Бианкини, которий был убежден в том, что чиви- дальский кодекс (собственно только составная часть единой рукописи .— в прошлом аквилейской), был в остальных евангелиях тоже Вульгата, но не Итала. Молодого Добровского не привело в смущение и то, что геттин- генский профессор И. Д. Михазлис (1717—1791) относил чивидальскую рукопись к Итале. Михазлис в действительности признал свою ошибку. В зтом деле рассуждал Добровский правильнее, чем тогдашний иенский авторитет И. Я. Грисбах (1745—1812), который, хотя в научный аппарат второго уздания Нового Завета на греческом языке (1796), сразу включил и чтепия пражского фрагмента издания Добровского, все таки вместе с другими рукописями отнес его а также и чивидальскую часть к рукописям Италы, ошибочно руководясь тем, что хотя характер текста рукописей относится более к Вульгате, чем и Итале, по, мол, в ней много примесей из Италы. В более позднее время, когда результаты по исследованию рукописей как Италы, так и Вульгаты внесли больше света в зтот вопрос, оказалось, что правы были Бианкини и Добровский. Спустя 110 лет со дня написания работы Добровского вышло в Оксфорде благодаря заботам Вордсворт- Вайта большое строго критическое издание Вульгаты, при чем из боль- шого количества сохранившихся рукописей (свыше 8000), был чивидаль- ско�пражский фрагмент включен в состав 30 наилучших рукописей, ко- торыми руководились при восстановлении каждого слова текста Иеро- нима. В конце XVIIІ века пользовался греческий нечатный текст Нового Завета (textus receptus) большим авторитетом, который только что начало 28
старался навязать даже прямые сношения с консервативными канониками пражского архиепископского управления. Но перевод и дополнения, тре- бовавшие со стороны архиепископского управления оплаты расходов по печатанию, не вышли, а также и лично Добровскому, очевидно, или на- доела требовательность адресата, или он остался недоволен весьма ску- пыми и односторонними сообщениями о словинцах. Так или ипаче, но на последние письма Коморетти Добровский по всей вероятности не ответил. Более научное значение, чем повторяющееся опровержение подлин- ности автографа, имеет в книге Добровского его собственное издание (первое и до сих пор единственное) пражской части, в прошлом аквилейской, позже чивидальско�венецианско�пражской рукописи, а также критические заметки, которые Добровский поместил во главе текста. Сравнением многих мест текста пражской части с доиеронимовской Италой (в настоящее время с новым изданием Юлихера, 1940 г.) и с Вуль- гатой Иеронима, можно удостовериться в том, что правда была на стороне Добровского, когда он заявил, что текст пражской части является только текстом Вульгаты и ни в коем случае Италы. Все ото находилось в полноM согласии с мнением Бианкини, которий был убежден в том, что чиви- дальский кодекс (собственно только составная часть единой рукописи .— в прошлом аквилейской), был в остальных евангелиях тоже Вульгата, но не Итала. Молодого Добровского не привело в смущение и то, что геттин- генский профессор И. Д. Михазлис (1717—1791) относил чивидальскую рукопись к Итале. Михазлис в действительности признал свою ошибку. В зтом деле рассуждал Добровский правильнее, чем тогдашний иенский авторитет И. Я. Грисбах (1745—1812), который, хотя в научный аппарат второго уздания Нового Завета на греческом языке (1796), сразу включил и чтепия пражского фрагмента издания Добровского, все таки вместе с другими рукописями отнес его а также и чивидальскую часть к рукописям Италы, ошибочно руководясь тем, что хотя характер текста рукописей относится более к Вульгате, чем и Итале, по, мол, в ней много примесей из Италы. В более позднее время, когда результаты по исследованию рукописей как Италы, так и Вульгаты внесли больше света в зтот вопрос, оказалось, что правы были Бианкини и Добровский. Спустя 110 лет со дня написания работы Добровского вышло в Оксфорде благодаря заботам Вордсворт- Вайта большое строго критическое издание Вульгаты, при чем из боль- шого количества сохранившихся рукописей (свыше 8000), был чивидаль- ско�пражский фрагмент включен в состав 30 наилучших рукописей, ко- торыми руководились при восстановлении каждого слова текста Иеро- нима. В конце XVIIІ века пользовался греческий нечатный текст Нового Завета (textus receptus) большим авторитетом, который только что начало 28
Strana 29
нарушать сравнительное изучение текстов; авторитет печатного латинского текста, санкционированного в виде римского издания (Клементины) конца XVI века, стал вообще среди католиков почти неограниченным и считался строго обязательным. При таком положении вещей слова молодого клерика „Все таки я никак не сомневаюсь в том, что чтение нашего фрагмента местами заслуживает предпочтение перед чтением печатных библий“ (см. ниже стр. 60) были результатом как глубоких знаний, так и реши- тельной отваги. В правильности зтого взгляда, принадлежащего Добровскому, можно беспристрастно и лучше всего удостовериться сравнением текста и за- меток Добровского с текстом критического издания Вордсворм�Вайта (1889). 3то сравнение было сделано выше (см. стр. 18—20) таким образом, что в первом столбце были помещены разные чтения рукописей, срединих и чтения пражского фрагмента, которыми были в тексте Вордсворм- Вайта заменены чтения оффициальной Клементины, помещенные в другом столбце. Когда Добровский издавал в 1778 году текст пражского фрагмента, позволил себе, переписывая рукопись, сделать несколько ошибок и не- точностей. Причиной некоторых из них был тот факт, что Добровский, так как он знал наизусть печатную Вульгату, поневоле воспроизводил в некоторых местах еë чтение вместо чтения пражского фрагмента. Оти ошибки перешли потом из его издания в новейшие научные аппарать библейских текстов в такой мере, что были способны, хотя в немногих случаях, исказить облик рукописи, в прошлом чивидальской. В насто- ящем издании были такие�то ошибки исправлены в самом тексту и приве- дены только в форме сносок. Репродукции унциальной пражской рукописи, помещенной в конце зтого издания, были отпечатаны по фотографиям оригинала, изготовлен- ным фотографическим отделением Университетской библиотеки в Праге. 29
нарушать сравнительное изучение текстов; авторитет печатного латинского текста, санкционированного в виде римского издания (Клементины) конца XVI века, стал вообще среди католиков почти неограниченным и считался строго обязательным. При таком положении вещей слова молодого клерика „Все таки я никак не сомневаюсь в том, что чтение нашего фрагмента местами заслуживает предпочтение перед чтением печатных библий“ (см. ниже стр. 60) были результатом как глубоких знаний, так и реши- тельной отваги. В правильности зтого взгляда, принадлежащего Добровскому, можно беспристрастно и лучше всего удостовериться сравнением текста и за- меток Добровского с текстом критического издания Вордсворм�Вайта (1889). 3то сравнение было сделано выше (см. стр. 18—20) таким образом, что в первом столбце были помещены разные чтения рукописей, срединих и чтения пражского фрагмента, которыми были в тексте Вордсворм- Вайта заменены чтения оффициальной Клементины, помещенные в другом столбце. Когда Добровский издавал в 1778 году текст пражского фрагмента, позволил себе, переписывая рукопись, сделать несколько ошибок и не- точностей. Причиной некоторых из них был тот факт, что Добровский, так как он знал наизусть печатную Вульгату, поневоле воспроизводил в некоторых местах еë чтение вместо чтения пражского фрагмента. Оти ошибки перешли потом из его издания в новейшие научные аппарать библейских текстов в такой мере, что были способны, хотя в немногих случаях, исказить облик рукописи, в прошлом чивидальской. В насто- ящем издании были такие�то ошибки исправлены в самом тексту и приве- дены только в форме сносок. Репродукции унциальной пражской рукописи, помещенной в конце зтого издания, были отпечатаны по фотографиям оригинала, изготовлен- ным фотографическим отделением Университетской библиотеки в Праге. 29
Strana 30
RÉSUMÉ Le présent livre est au fond une réédition de la dissertation de Joseph Dobrov- ský intitulée Fragmentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo autographi (Prague 1778), réédition complétée par des notes explicatives et munie d'une introduction. Ce livre paraît dans les Oeuvres complètes de Dobrovský dont les premiers tomes ont été publiés sur l'initiative et par les soins de la Société Royale de Bohême et dont la continuation est réalisée par l'Académie Tchécoslovaque des Sciences. On pourrait invoquer plusieurs raisons ayant motivé le choix de cette publi- cation au moment où l'on célèbre le bicentenaire de la naissance de Dobrovský. Le mince livre de 1778 occupe dans toute la production littéraire de Dobrovský une place privilégiée du fait qu'il inaugure son activité littéraire dans le domaine de la critique de textes bibliques, discipline à laquelle Dobrovský resta fidèle pendant toute sa vie, qui l'amena aux textes vieux-slaves et en fit ainsi, indirectement, le patriarche de la linguistique slave. En outre, même si son premier livre, dans la partie où l'auteur réfute la foi dans l'autographe de l'apôtre, nous paraît plus audacieux qu' original, nous ne cessons pas d'apprécier le courage avec lequel le jeune Dobrovský se décida à s'opposer, dans son milieu, au conservatisme malsain et aux préjugés de l'obscurantisme. Enfin, le noyau même du livre, l'édition du rare manuscrit oncial du VIe—VIIe siècle dont Dobrovský soupçonnait plutôt la valeur qu'il ne la connaissait, mérite d'être rééditée. Si cette réédition peut, au- jourd'hui, être réalisée d'une façon correspondant aux progrès des arts graphiques, c'est-à-dire complétée de fac-similés entiers en reproductions photographiques, l'intention commémorative est accomplie d'une manière particulièrement digne. Le manuscrit en parchemin qui contient, sur deux quaternions, dans la tra- duction hiéronymienne, le texte latin des chapitres 12, verset 21 jusqu'à 16, verset 20 de l'Évangile de saint Marc, et qui est une des cimélies du Chapitre métropoli- tain de Prague (Cim. No. I), a eu, à partir de la moitié du XIV siècle, des destinées fort bien connues. A cette époque, ce manuscrit faisait encore partie des sept quater- nions conservés dans le trésor de l'église d'Aquilée de l'Italie du Nord. Il était en- touré de la traditon légendaire qui le considérait comme l'original autographe de l'apôtre. Lors de son voyage de couronnement en 1354, Charles IV, collectionneur passionné de reliques, acquit les deux quaternions finals du manuscrit pour en orner son siège, la capitale de Prague. Quant aux cinq premiers quaternions précé- dents, transférés entre-temps à Cividale dei Friuli, Tommaso Mocenigo, doge de Venise, obtint qu'on les transférât dans la capitale de la République de saint Marc. Dans les deux villes, à Prague comme à Venise, les parties de l'autographe prétendu jouirent d'un accueil particulièrement solennel et, pendant de longues années, d'un 30
RÉSUMÉ Le présent livre est au fond une réédition de la dissertation de Joseph Dobrov- ský intitulée Fragmentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo autographi (Prague 1778), réédition complétée par des notes explicatives et munie d'une introduction. Ce livre paraît dans les Oeuvres complètes de Dobrovský dont les premiers tomes ont été publiés sur l'initiative et par les soins de la Société Royale de Bohême et dont la continuation est réalisée par l'Académie Tchécoslovaque des Sciences. On pourrait invoquer plusieurs raisons ayant motivé le choix de cette publi- cation au moment où l'on célèbre le bicentenaire de la naissance de Dobrovský. Le mince livre de 1778 occupe dans toute la production littéraire de Dobrovský une place privilégiée du fait qu'il inaugure son activité littéraire dans le domaine de la critique de textes bibliques, discipline à laquelle Dobrovský resta fidèle pendant toute sa vie, qui l'amena aux textes vieux-slaves et en fit ainsi, indirectement, le patriarche de la linguistique slave. En outre, même si son premier livre, dans la partie où l'auteur réfute la foi dans l'autographe de l'apôtre, nous paraît plus audacieux qu' original, nous ne cessons pas d'apprécier le courage avec lequel le jeune Dobrovský se décida à s'opposer, dans son milieu, au conservatisme malsain et aux préjugés de l'obscurantisme. Enfin, le noyau même du livre, l'édition du rare manuscrit oncial du VIe—VIIe siècle dont Dobrovský soupçonnait plutôt la valeur qu'il ne la connaissait, mérite d'être rééditée. Si cette réédition peut, au- jourd'hui, être réalisée d'une façon correspondant aux progrès des arts graphiques, c'est-à-dire complétée de fac-similés entiers en reproductions photographiques, l'intention commémorative est accomplie d'une manière particulièrement digne. Le manuscrit en parchemin qui contient, sur deux quaternions, dans la tra- duction hiéronymienne, le texte latin des chapitres 12, verset 21 jusqu'à 16, verset 20 de l'Évangile de saint Marc, et qui est une des cimélies du Chapitre métropoli- tain de Prague (Cim. No. I), a eu, à partir de la moitié du XIV siècle, des destinées fort bien connues. A cette époque, ce manuscrit faisait encore partie des sept quater- nions conservés dans le trésor de l'église d'Aquilée de l'Italie du Nord. Il était en- touré de la traditon légendaire qui le considérait comme l'original autographe de l'apôtre. Lors de son voyage de couronnement en 1354, Charles IV, collectionneur passionné de reliques, acquit les deux quaternions finals du manuscrit pour en orner son siège, la capitale de Prague. Quant aux cinq premiers quaternions précé- dents, transférés entre-temps à Cividale dei Friuli, Tommaso Mocenigo, doge de Venise, obtint qu'on les transférât dans la capitale de la République de saint Marc. Dans les deux villes, à Prague comme à Venise, les parties de l'autographe prétendu jouirent d'un accueil particulièrement solennel et, pendant de longues années, d'un 30
Strana 31
respect tout à fait extraordinaire. Le cours de la conservation des deux parties du manuscrit, toutefois, différait. Celle de Venise souffrit relativement tôt de l'humi- dité à un tel point que ses feuilles se collèrent ensemble et que l'écriture en est de- venue en réalité illisible. Par contre, la partie conservée à Prague, est restée jus- qu'aujourd'hui intacte et d'une lisibilité sans défaut. La tradition légendaire dont Charles IV fit connaissance à Aquilée et qu'il a décrite de sa main sur une feuille, conservée et ajoutée aux deux quaternions (fol. 17 r), ne reposait pas, bien entendu, sur de solides arguments; ce ne fut qu'une question de temps pour venir à bout de toutes les résistances frenatrices et pour la liquider par une meilleure connaissance scientifique. Le premier de tous, GIUSTO FONTANINI (1666—1736), originaire de S. Daniele dei Friuli, amateur d'études antiques, reconnut, à la fin du XVII siècle, non seule- ment qu'il ne pouvait être question d'un manuscrit autographe de l'apôtre, mais il découvrit en même temps le manuscrit de trois autres Évangiles avec lesquels le fragment de Venise-Prague formait, à l'origine, un seul tetraévangile. Dans un manuscrit qu'on conservait, à cette époque, à l'église de Cividale (aujourd'hui au Musée d'Archéologie de la même ville, Cod. sacri 1), Fontanini s'aperçut, après l'Évangile de saint Matthieu et après les sommaires (breves et capitulationes) de l'Évangile de saint Marc, d'une lacune où manquait le texte même de ce dernier Évangile. Son hypothèse que c'est justement de là que le texte de Venise - Prague aurait été extrait, s'est transformée en certitude, quand, à sa demande, il reçut de Prague l'esquisse d'une page qui démontrait l'identité de l'écriture et de l'arrange- ment des deux textes. De Fontanini qui craignait que la publication de sa décou- verte ne soulevât l'indignation de ses compatriotes, s'inspirèrent — presque simulta- nément et indépendamment —deux autres savants, LORENZO DELLA TORRE, orato- rien d'Udine, et JEAN DANIEL SCHOEPFLIN (1694—1771), professeur d'histoire à l'Université de Strasbourg et historiographe de l'Alsace. Ils reprirent l'idée de l'uni- té originale du tetraévangile de Cividale-Venise-Prague et approfondirent la dé- couverte de Fontanini par des recherches sur les destinées antérieures du manuscrit ainsi que sur l'origine de la légende de l'autographe. La Dissertatio de Euangelii D. Marci codice apud Venetos que Schoepflin pro- nonça, à l'âge de 75 ans, le 24 mai 1769, à l'Académie de Mannheim, n'a été impri- mée qu'après sa mort, en 1773. Fontanini informa Schoepflin de sa découverte fon- damentale à Rome en 1727; onze ans plus tard, en 1738, Schoepflin eut l'occasion de prendre connaissance du manuscrit de Prague et d'en copier la première page, mais ce n'est ,qu'après quelques lustres“ qu'il reçut, comme don du Chapitre de Prague, la copie de tout le fragment. Il est probable qu'en même temps deux autres copies calligraphiques de tout le fragment aient été exécutées, chacune d'une autre main; elles sont conservées à la Bibliothèque universitaire de Prague; l'une d'elles com- prend une clause de contrôle en allemand, datée du 10 septembre 1764. Lorenzo della Torre acheva son étude beaucoup plus tôt que Schoepflin, sans qu'il connût directement le fragment de Prague. Il le fit en une ample lettre-disser- 31
respect tout à fait extraordinaire. Le cours de la conservation des deux parties du manuscrit, toutefois, différait. Celle de Venise souffrit relativement tôt de l'humi- dité à un tel point que ses feuilles se collèrent ensemble et que l'écriture en est de- venue en réalité illisible. Par contre, la partie conservée à Prague, est restée jus- qu'aujourd'hui intacte et d'une lisibilité sans défaut. La tradition légendaire dont Charles IV fit connaissance à Aquilée et qu'il a décrite de sa main sur une feuille, conservée et ajoutée aux deux quaternions (fol. 17 r), ne reposait pas, bien entendu, sur de solides arguments; ce ne fut qu'une question de temps pour venir à bout de toutes les résistances frenatrices et pour la liquider par une meilleure connaissance scientifique. Le premier de tous, GIUSTO FONTANINI (1666—1736), originaire de S. Daniele dei Friuli, amateur d'études antiques, reconnut, à la fin du XVII siècle, non seule- ment qu'il ne pouvait être question d'un manuscrit autographe de l'apôtre, mais il découvrit en même temps le manuscrit de trois autres Évangiles avec lesquels le fragment de Venise-Prague formait, à l'origine, un seul tetraévangile. Dans un manuscrit qu'on conservait, à cette époque, à l'église de Cividale (aujourd'hui au Musée d'Archéologie de la même ville, Cod. sacri 1), Fontanini s'aperçut, après l'Évangile de saint Matthieu et après les sommaires (breves et capitulationes) de l'Évangile de saint Marc, d'une lacune où manquait le texte même de ce dernier Évangile. Son hypothèse que c'est justement de là que le texte de Venise - Prague aurait été extrait, s'est transformée en certitude, quand, à sa demande, il reçut de Prague l'esquisse d'une page qui démontrait l'identité de l'écriture et de l'arrange- ment des deux textes. De Fontanini qui craignait que la publication de sa décou- verte ne soulevât l'indignation de ses compatriotes, s'inspirèrent — presque simulta- nément et indépendamment —deux autres savants, LORENZO DELLA TORRE, orato- rien d'Udine, et JEAN DANIEL SCHOEPFLIN (1694—1771), professeur d'histoire à l'Université de Strasbourg et historiographe de l'Alsace. Ils reprirent l'idée de l'uni- té originale du tetraévangile de Cividale-Venise-Prague et approfondirent la dé- couverte de Fontanini par des recherches sur les destinées antérieures du manuscrit ainsi que sur l'origine de la légende de l'autographe. La Dissertatio de Euangelii D. Marci codice apud Venetos que Schoepflin pro- nonça, à l'âge de 75 ans, le 24 mai 1769, à l'Académie de Mannheim, n'a été impri- mée qu'après sa mort, en 1773. Fontanini informa Schoepflin de sa découverte fon- damentale à Rome en 1727; onze ans plus tard, en 1738, Schoepflin eut l'occasion de prendre connaissance du manuscrit de Prague et d'en copier la première page, mais ce n'est ,qu'après quelques lustres“ qu'il reçut, comme don du Chapitre de Prague, la copie de tout le fragment. Il est probable qu'en même temps deux autres copies calligraphiques de tout le fragment aient été exécutées, chacune d'une autre main; elles sont conservées à la Bibliothèque universitaire de Prague; l'une d'elles com- prend une clause de contrôle en allemand, datée du 10 septembre 1764. Lorenzo della Torre acheva son étude beaucoup plus tôt que Schoepflin, sans qu'il connût directement le fragment de Prague. Il le fit en une ample lettre-disser- 31
Strana 32
tation, où il n'hésita pas à qualifier la tradition de l'autographe de fable (fabella) et démontra irréfutablement que cette tradition n'existait pas encore au IX siècle. Le destinataire de cette lettre-dissertation, un prêtre romain GIUSEPPE BIAN- CHINI (1704—1764), savant de mérite, notoirement connu par ses collections des variantes de l'Itala et de la Vulgate, s'indentifia aux conclusions de Lorenzo della Torre. Dans un appendice à son édition de l'Itala (Evangeliarium quadruplex, Rome 1749), non seulement il ajouta le texte du manuscrit de Cividale comme l'un des deux témoins les plus anciens de la version hiéronymienne — sans la partie de Prague, bien entendu — mais encore il y imprima toute la dissertation de Lorenzo della Torre. Le problème fondamental aurait dû être considéré comme résolu par cette dissertation, si la vérité scientifique, une fois prononcée, s'était répandue immédi- atement d'une façon convenable et si, par la suite, la société l'avait acceptée et con- sidérée sans préjugés. La deuxième édition, de 1753, de la dissertation de Lorenzo della Torre excita visiblement les esprits conservateurs vénitiens à tenter une défense, assurément désespérée et perdue d'avance. L'année suivante, en 1754, ANTONIO COMORETTI, un autre oratorien d'Udine, se procura la transcription d'une page du manuscrit de Prague (fol. 14 r) et s'occupa, depuis 1756, du manuscrit de Cividale pour essayer de prouver qu'il n'aurait eu rien de commun avec le manuscrit de Prague - Venise. En ce qui concerne Prague, il est probable, qu'en 1777 JOSEPH DOBROVSKY, alors séminariste de 24 ans, fut invité à s'occuper du fragment de Prague par FRANÇOIS MARTIN PELZEL qui préparait, à cette époque, une vaste monographie sur Charles IV. C'est Pelzel aussi qui fournit les moyens nécessaires pour faire imprimer la dissertation de Dobrovský en 1778. Dobrovský qui ne connaissait pas l'oeuvre de Schoepflin, appuyait abondamment son exposé de la question discu- tée sur la plupart des bons arguments fondamentaux de Lorenzo della Torre, tout en les arrangeant d'une manière exemplaire en une preuve systématique, d'autant plus convaincante qu'il discernait rigoureusement les faits des hypothèses et appor- tait la plus grande attention à ce que les différentes conclusions soient logiques et précises. Si, en réalité, déjà avant Dobrovský, Lorenzo della Torre et Jean Daniel Schoepflin, suivant les traces de Fontanini, ont réfuté la fable de l'autographe, il n'était pas sans importance, en 1778, de combattre de nouveau pour une cause déjà prouvée. Sans doute, dans un milieu peu éclairé et exerçant une pression, il y fallait du courage personnel. Les allusions contenues dans la correspondance contempo- raine, nous apportent l'écho du mécontentement et de l'indignation que l'intrépide Dobrovský a soulevés à Prague. Dans son autobiographie postérieure, Dobrovský écrit: „On m'a envoyé d'Italie à l'encontre de cela (c'est-à-dire contre le Fragmen- tum) une dissertation polémique (celle de Comoretti) et je l'ai communiquée à la presse pour calmer ceux qui n'étaient pas contents de mon essai critique“. Il parle de l'affaire d'une manière plus confidentielle dans une lettre à un ami inconnu, datée du 8 septembre 1780: „Pour faire plaisir à nos chanoines, je l'ai fait imprimer (c'est- 32
tation, où il n'hésita pas à qualifier la tradition de l'autographe de fable (fabella) et démontra irréfutablement que cette tradition n'existait pas encore au IX siècle. Le destinataire de cette lettre-dissertation, un prêtre romain GIUSEPPE BIAN- CHINI (1704—1764), savant de mérite, notoirement connu par ses collections des variantes de l'Itala et de la Vulgate, s'indentifia aux conclusions de Lorenzo della Torre. Dans un appendice à son édition de l'Itala (Evangeliarium quadruplex, Rome 1749), non seulement il ajouta le texte du manuscrit de Cividale comme l'un des deux témoins les plus anciens de la version hiéronymienne — sans la partie de Prague, bien entendu — mais encore il y imprima toute la dissertation de Lorenzo della Torre. Le problème fondamental aurait dû être considéré comme résolu par cette dissertation, si la vérité scientifique, une fois prononcée, s'était répandue immédi- atement d'une façon convenable et si, par la suite, la société l'avait acceptée et con- sidérée sans préjugés. La deuxième édition, de 1753, de la dissertation de Lorenzo della Torre excita visiblement les esprits conservateurs vénitiens à tenter une défense, assurément désespérée et perdue d'avance. L'année suivante, en 1754, ANTONIO COMORETTI, un autre oratorien d'Udine, se procura la transcription d'une page du manuscrit de Prague (fol. 14 r) et s'occupa, depuis 1756, du manuscrit de Cividale pour essayer de prouver qu'il n'aurait eu rien de commun avec le manuscrit de Prague - Venise. En ce qui concerne Prague, il est probable, qu'en 1777 JOSEPH DOBROVSKY, alors séminariste de 24 ans, fut invité à s'occuper du fragment de Prague par FRANÇOIS MARTIN PELZEL qui préparait, à cette époque, une vaste monographie sur Charles IV. C'est Pelzel aussi qui fournit les moyens nécessaires pour faire imprimer la dissertation de Dobrovský en 1778. Dobrovský qui ne connaissait pas l'oeuvre de Schoepflin, appuyait abondamment son exposé de la question discu- tée sur la plupart des bons arguments fondamentaux de Lorenzo della Torre, tout en les arrangeant d'une manière exemplaire en une preuve systématique, d'autant plus convaincante qu'il discernait rigoureusement les faits des hypothèses et appor- tait la plus grande attention à ce que les différentes conclusions soient logiques et précises. Si, en réalité, déjà avant Dobrovský, Lorenzo della Torre et Jean Daniel Schoepflin, suivant les traces de Fontanini, ont réfuté la fable de l'autographe, il n'était pas sans importance, en 1778, de combattre de nouveau pour une cause déjà prouvée. Sans doute, dans un milieu peu éclairé et exerçant une pression, il y fallait du courage personnel. Les allusions contenues dans la correspondance contempo- raine, nous apportent l'écho du mécontentement et de l'indignation que l'intrépide Dobrovský a soulevés à Prague. Dans son autobiographie postérieure, Dobrovský écrit: „On m'a envoyé d'Italie à l'encontre de cela (c'est-à-dire contre le Fragmen- tum) une dissertation polémique (celle de Comoretti) et je l'ai communiquée à la presse pour calmer ceux qui n'étaient pas contents de mon essai critique“. Il parle de l'affaire d'une manière plus confidentielle dans une lettre à un ami inconnu, datée du 8 septembre 1780: „Pour faire plaisir à nos chanoines, je l'ai fait imprimer (c'est- 32
Strana 33
à-dire la dissertation polémique) à leurs frais.“ Il n'avait pas besoin d'ajouter: „Malgré cela, je suis du même avis qu'auparavant." C'est ainsi que la défense latine de Comoretti parut à Prague en 1780 sous le titre De Codice Euangeliario S. Marci partim Pragae, partim Venetiis adservato à la même imprimerie et dans le même arrangement graphique que le Fragmentum de Dobrovský. (Dans la présente édition, elle est imprimée comme No 1 des Annexes.) La défense de Comoretti était plus que faible et même ridicule poui ce qui est de l'histoire du texte. On n'y peut louer que la description détaillée du manuscrit de Cividale qui, ajoutée à l'édition de ce manuscrit chez Bianchini, nous permet de nous en faire une idée très précise (voir plus haut l'aperçu à la page 22); mais, en général, la défense de Comoretti ne fait que contribuer à confirmer l'opinion com- battue par son auteur. Dobrovský a pu tranquillement soumettre aux lecteurs judicieux les arguments naifs de Commoretti sans avoir besoin d'y réagir. Ce n'est que dans un seul cas qu'il se décida à faire exception, celui des lignes contournant les colonnes du ma- nuscrit (voir plus bas la note à la page 132). Nous sommes, toutefois, un peu surpris de constater que Dobrovský a passé sous silence un autre argument de Comoretti qui, pourtant, aurait été de nature à causer aux lecteurs quelque inquiétude. Entre autres, Comoretti objectait (voir plus bas à la page 132): „Il faut enfin ajouter quel- ques mots sur les apostilles qui se lisent aux différents endroits du manuscrit de Civi- dale. Elles contiennent un grand nombre de noms de Latins, Goths, Langobards, Allemands, Illyriens, Bulgares etc, écrits aux différentes époques par des mains di- verses; il serait très long de les reproduire ici en entier. Lorenzo della Torre en parla en connaisseur. Des seize feuilles du fragment de Prague, tu n'as pas mentionné un seul nom propre en apostille pour la bonne raison — qu'il n'en existe pas. C'est pourquoi le manuscrit pragois-vénitien de l'Évangile de saint Marc n'avait rien de commun avec celui de Cividale vu que diverses personnes, aux époques diverses, apposaient de leurs mains profanes leurs signatures sur les feuilles de ce dernier manuscrit, tandis que personne n'a osé écrire sur les feuilles du manuscrit véné- rable de saint Marc. C'est pourquoi ce manuscrit n'a pas été extrait du manuscrit de Cividale, mais a été conservé séparément par les habitants d'Aquilée comme un manuscrit antique et unique.“ En effet, en ce qui concerne le fragment de Prague, Dobrovský s'abstint de faire mention au sujet des inscriptions de noms de pieux pélerins qui, dans le manuscript de Cividale, suscitèrent plus tard le vif intérêt des savants (la dernière fois, dans une étude de revision de ARTURO CRONIA, 1952). Il a, à ce qu'il semble, échappé à l'attention de Dobrovský que même dans le manu- scrit de Prague, il y a, à la marge supérieure du fol. 9 r, des traces isolées de quel- ques apostilles de noms propres, écrites en minuscule ronde carolingienne du IX" siècle environ. Elles ont été, par malheur, presque complètement grattée à l'aide d'un couteau, à une époque postérieure. L'existence de ces apostilles sur une seule feuille du fragment de Prague est en meilleure concordance avec le manuscrit de Cividale où les apostilles de nom spropres se trouvent, pour la 3 - Fragmentum 33
à-dire la dissertation polémique) à leurs frais.“ Il n'avait pas besoin d'ajouter: „Malgré cela, je suis du même avis qu'auparavant." C'est ainsi que la défense latine de Comoretti parut à Prague en 1780 sous le titre De Codice Euangeliario S. Marci partim Pragae, partim Venetiis adservato à la même imprimerie et dans le même arrangement graphique que le Fragmentum de Dobrovský. (Dans la présente édition, elle est imprimée comme No 1 des Annexes.) La défense de Comoretti était plus que faible et même ridicule poui ce qui est de l'histoire du texte. On n'y peut louer que la description détaillée du manuscrit de Cividale qui, ajoutée à l'édition de ce manuscrit chez Bianchini, nous permet de nous en faire une idée très précise (voir plus haut l'aperçu à la page 22); mais, en général, la défense de Comoretti ne fait que contribuer à confirmer l'opinion com- battue par son auteur. Dobrovský a pu tranquillement soumettre aux lecteurs judicieux les arguments naifs de Commoretti sans avoir besoin d'y réagir. Ce n'est que dans un seul cas qu'il se décida à faire exception, celui des lignes contournant les colonnes du ma- nuscrit (voir plus bas la note à la page 132). Nous sommes, toutefois, un peu surpris de constater que Dobrovský a passé sous silence un autre argument de Comoretti qui, pourtant, aurait été de nature à causer aux lecteurs quelque inquiétude. Entre autres, Comoretti objectait (voir plus bas à la page 132): „Il faut enfin ajouter quel- ques mots sur les apostilles qui se lisent aux différents endroits du manuscrit de Civi- dale. Elles contiennent un grand nombre de noms de Latins, Goths, Langobards, Allemands, Illyriens, Bulgares etc, écrits aux différentes époques par des mains di- verses; il serait très long de les reproduire ici en entier. Lorenzo della Torre en parla en connaisseur. Des seize feuilles du fragment de Prague, tu n'as pas mentionné un seul nom propre en apostille pour la bonne raison — qu'il n'en existe pas. C'est pourquoi le manuscrit pragois-vénitien de l'Évangile de saint Marc n'avait rien de commun avec celui de Cividale vu que diverses personnes, aux époques diverses, apposaient de leurs mains profanes leurs signatures sur les feuilles de ce dernier manuscrit, tandis que personne n'a osé écrire sur les feuilles du manuscrit véné- rable de saint Marc. C'est pourquoi ce manuscrit n'a pas été extrait du manuscrit de Cividale, mais a été conservé séparément par les habitants d'Aquilée comme un manuscrit antique et unique.“ En effet, en ce qui concerne le fragment de Prague, Dobrovský s'abstint de faire mention au sujet des inscriptions de noms de pieux pélerins qui, dans le manuscript de Cividale, suscitèrent plus tard le vif intérêt des savants (la dernière fois, dans une étude de revision de ARTURO CRONIA, 1952). Il a, à ce qu'il semble, échappé à l'attention de Dobrovský que même dans le manu- scrit de Prague, il y a, à la marge supérieure du fol. 9 r, des traces isolées de quel- ques apostilles de noms propres, écrites en minuscule ronde carolingienne du IX" siècle environ. Elles ont été, par malheur, presque complètement grattée à l'aide d'un couteau, à une époque postérieure. L'existence de ces apostilles sur une seule feuille du fragment de Prague est en meilleure concordance avec le manuscrit de Cividale où les apostilles de nom spropres se trouvent, pour la 3 - Fragmentum 33
Strana 34
plupart, sur les feuilles de l'Évangile introductif de saint Matthieu, tandis qu'elles ne se rencontrent que sporadiquement sur les feuilles des Évangiles de saint Luc et de saint Jean. Il s'ensuit de là, clairement, que le fragment de Prague faisait encore partie du Codex entier à l'époque où les pèlerins y ajoutaient leurs signatu- res. Vu que, d'après C. L. BETHMANN, aucune apostille de la partie de Cividale „n'est antérieure à la fin du Xe siècle“, l'Évangile de saint Maic n'en a pas été extrait avant le XIe siècle. L'usage qui voulait que les hôtes de marque inscrivent ou fassent in- scrire leurs noms dans les manuscrits des Évangiles, n'était pas, à coup sûr, lié à l'idée d'un autographe spécial. Ceci est prouvé par le fait que lesdites signatures sont parsemées sur tout le textes du tetraévangile que l'on ne pouvait pas certainement donner pour l'autographe des quatre apôtres. On peut citer, en outre, un exemple analogue, de beaucoup, il est vrai, postérieur, mais au fond très instructif. En 1465, à Windsor Castle, on a sollicité un hôte tchèque, le seigneur Léon de Rožmitál, avant son départ, de faire inscrire son nom dans un missel. En outre, quand on démontrait que le fragment de Prague faisait, à l'origine, partie du tetraévangile de Cividale, on oubliait un argument, concluant même pour un profane: les différentes feuilles opposées du fragment de Prague portent des en-têtes SECUNDUM MARCUM qui ne peuvent s'expliquer en dehors du cadre de l'ensemble du tetraévangile. Après l'impression de la dissertation de Comoretti, Dobrovský resta un certain temps en correspondance avec son adversaire. Il ressort des lettres de Comoretti à Dobrovský (reproduites en annexe, page 141 suiv.) qu'on préparait à Prague l'im- pression d'une traduction allemande de sa dissertation ainsi que des autres supplé- ments apologétiques et que Comoretti cherchait à nouer des relations directes avec les chanoines conservatistes du Chapitre de Prague. Mais l'impression de la tra- duction et des suppléments qui aurait dû s'effectuer aux frais du Chapitre, n'a pas eu lieu et il semble que Dobrovský lui-même, dégouté peut-être des exigences de son correspondant ou dépité par les maigres et superficielles informations sur les Slo- vènes que Comoretti lui avait fournies à sa demande, n'ait plus répondu à ses der- nières lettres. Ce qui était de beaucoup plus important dans le livre de Dobrovský du point de vue scientifique, plus que la réfutation réitérée de la foi en l'autographe, c'était la première, et jusqu-ici, unique édition de la partie pragoise du manuscrit, autre- fois de Cividale, plus tard de Cividale-Venise-Prague, et les notes critiques du texte qui précédaient. En comparant un grand nombre de leçons du fragment de Prague à ceux de l'Itala préhiéronymienne (aujourd'hui dans l'édition moderne de JULICHER de 1940) et à ceux de la Vulgate hiéronymienne, nous pouvons nous rendre compte que Dobrovský avait raison quand il déclarait que le texte du fragment de Prague était le texte de la Vulgate et non celui de l'Itala. C'était en parfait accord avec 34
plupart, sur les feuilles de l'Évangile introductif de saint Matthieu, tandis qu'elles ne se rencontrent que sporadiquement sur les feuilles des Évangiles de saint Luc et de saint Jean. Il s'ensuit de là, clairement, que le fragment de Prague faisait encore partie du Codex entier à l'époque où les pèlerins y ajoutaient leurs signatu- res. Vu que, d'après C. L. BETHMANN, aucune apostille de la partie de Cividale „n'est antérieure à la fin du Xe siècle“, l'Évangile de saint Maic n'en a pas été extrait avant le XIe siècle. L'usage qui voulait que les hôtes de marque inscrivent ou fassent in- scrire leurs noms dans les manuscrits des Évangiles, n'était pas, à coup sûr, lié à l'idée d'un autographe spécial. Ceci est prouvé par le fait que lesdites signatures sont parsemées sur tout le textes du tetraévangile que l'on ne pouvait pas certainement donner pour l'autographe des quatre apôtres. On peut citer, en outre, un exemple analogue, de beaucoup, il est vrai, postérieur, mais au fond très instructif. En 1465, à Windsor Castle, on a sollicité un hôte tchèque, le seigneur Léon de Rožmitál, avant son départ, de faire inscrire son nom dans un missel. En outre, quand on démontrait que le fragment de Prague faisait, à l'origine, partie du tetraévangile de Cividale, on oubliait un argument, concluant même pour un profane: les différentes feuilles opposées du fragment de Prague portent des en-têtes SECUNDUM MARCUM qui ne peuvent s'expliquer en dehors du cadre de l'ensemble du tetraévangile. Après l'impression de la dissertation de Comoretti, Dobrovský resta un certain temps en correspondance avec son adversaire. Il ressort des lettres de Comoretti à Dobrovský (reproduites en annexe, page 141 suiv.) qu'on préparait à Prague l'im- pression d'une traduction allemande de sa dissertation ainsi que des autres supplé- ments apologétiques et que Comoretti cherchait à nouer des relations directes avec les chanoines conservatistes du Chapitre de Prague. Mais l'impression de la tra- duction et des suppléments qui aurait dû s'effectuer aux frais du Chapitre, n'a pas eu lieu et il semble que Dobrovský lui-même, dégouté peut-être des exigences de son correspondant ou dépité par les maigres et superficielles informations sur les Slo- vènes que Comoretti lui avait fournies à sa demande, n'ait plus répondu à ses der- nières lettres. Ce qui était de beaucoup plus important dans le livre de Dobrovský du point de vue scientifique, plus que la réfutation réitérée de la foi en l'autographe, c'était la première, et jusqu-ici, unique édition de la partie pragoise du manuscrit, autre- fois de Cividale, plus tard de Cividale-Venise-Prague, et les notes critiques du texte qui précédaient. En comparant un grand nombre de leçons du fragment de Prague à ceux de l'Itala préhiéronymienne (aujourd'hui dans l'édition moderne de JULICHER de 1940) et à ceux de la Vulgate hiéronymienne, nous pouvons nous rendre compte que Dobrovský avait raison quand il déclarait que le texte du fragment de Prague était le texte de la Vulgate et non celui de l'Itala. C'était en parfait accord avec 34
Strana 35
l'assertion de Bianchini selon laquelle le Codex de Cividale, c'est-à-dire une partie du manuscrit unique autrefois d'Aquilée, contenait dans les autres Évangiles le texte de la Vulgate et non celui d'Itala. En cela, le jeune Dobrovský ne se laissa pas influencer par l'opinion de J. D. MICHAELIS (1717—1791), éminent professeur de Goettingue, qui classait le manuscrit de Cividale à l'Itala. Michaelis reconnut, en effet, son erreur. En ce sens, Dobrovský voyait plus juste que J. J. GRIESBACH (1745—1812), l'autorité contemporaine d'Iéna, qui a inséré, il est vrai, dans l'appareil de sa deu- xième édition du Nouveau Testament grec (1796) les leçons du fragment de Prague, prises dans l'édition de Dobrovský, mais classa le fragment, ainsi que quelques autres manuscrits et le reste du Codex de Cividale, parmi les manuscrits de l'Itala, évidemment sous l'impression que le texte de ces manuscrits serait plutôt celui de la Vulgate que de l'Itala, mais qu'on y aurait ajouté — comme il dit — un grand nombre de leçons de l'Itala. L'époque postérieure qui a acquis une vue d'ensemble plus complète des manuscrits de l'Itala et de la Vulgate, donna raison à Bianchini et à Dobrovský. Quand, cent dix ans après l'étude de Dobrovský, parut à Oxford, par les soins de WORDSWORTH - WHITE la grande édition critique moderne de la Vulgate hiérony- mienne, on a choisi, parmi l'énorme quantité de manuscrits conservés (plus de 8000), le manuscrit de Cividale - Prague et on l'a compris parmi les 30 meilleurs manuscrits, consultés pour chaque mot lors de la reconstitution du texte de saint Jérôme. Vers la fin du XVIIIe sièc'e, le textus receptus grec du Nouveau Testament jouissait d'une grande autorité qu'on commençait assez timidement à abattre par les études comparées des textes; dans l'Église latine, l'autorité de la version hiérony- mienne, sanctionnée sous la forme de l'édition Clémentine de Rome de la fin du XVIe siècle, était même souveraine et strictement obligatoire. Vu cet état de choses, nous pouvons dire que le jeune séminariste fit preuve de connaissances professionnelles ainsi que de courage intrépide lorsqu'il dit (voir plus bas à la page 60): „Je ne doute quand même en aucune façon que les leçons de notre fragment méritent par endroits d'être préférées aux leçons des Bibles imprimées. On peut vérifier la justesse de cette assertion de Dobrovský d'une manière assez impartiale en comparant le texte et les notes de Dobrovský au texte de l'édi- tion critique de Wordsworth - White de 1889. Le résultat d'une comparaison pa- reille est présenté plus haut (à la page 18): à la première colonne, on a rassemblé les leçons des manuscrits, y compris celles du fragment de Prague, par lesquelles ont été remplacées, dans l'édition de Wordsworth - White, les leçons de l'édition Clé- mentine officielle, mentionnées à la deuxième colonne. Quand Dobrovský éditait, en 1778, le texte du fragment de Prague, il se glissèrent dans sa transcription quelques erreurs et inexactitudes. Quelques-unes peuvent s'expliquer par le fait que Dobrovský, connaissant par coeur la Vulgate imprimée, reproduisait en quelques endroits, sans le vouloir, les leçons de la Vul- 33 35
l'assertion de Bianchini selon laquelle le Codex de Cividale, c'est-à-dire une partie du manuscrit unique autrefois d'Aquilée, contenait dans les autres Évangiles le texte de la Vulgate et non celui d'Itala. En cela, le jeune Dobrovský ne se laissa pas influencer par l'opinion de J. D. MICHAELIS (1717—1791), éminent professeur de Goettingue, qui classait le manuscrit de Cividale à l'Itala. Michaelis reconnut, en effet, son erreur. En ce sens, Dobrovský voyait plus juste que J. J. GRIESBACH (1745—1812), l'autorité contemporaine d'Iéna, qui a inséré, il est vrai, dans l'appareil de sa deu- xième édition du Nouveau Testament grec (1796) les leçons du fragment de Prague, prises dans l'édition de Dobrovský, mais classa le fragment, ainsi que quelques autres manuscrits et le reste du Codex de Cividale, parmi les manuscrits de l'Itala, évidemment sous l'impression que le texte de ces manuscrits serait plutôt celui de la Vulgate que de l'Itala, mais qu'on y aurait ajouté — comme il dit — un grand nombre de leçons de l'Itala. L'époque postérieure qui a acquis une vue d'ensemble plus complète des manuscrits de l'Itala et de la Vulgate, donna raison à Bianchini et à Dobrovský. Quand, cent dix ans après l'étude de Dobrovský, parut à Oxford, par les soins de WORDSWORTH - WHITE la grande édition critique moderne de la Vulgate hiérony- mienne, on a choisi, parmi l'énorme quantité de manuscrits conservés (plus de 8000), le manuscrit de Cividale - Prague et on l'a compris parmi les 30 meilleurs manuscrits, consultés pour chaque mot lors de la reconstitution du texte de saint Jérôme. Vers la fin du XVIIIe sièc'e, le textus receptus grec du Nouveau Testament jouissait d'une grande autorité qu'on commençait assez timidement à abattre par les études comparées des textes; dans l'Église latine, l'autorité de la version hiérony- mienne, sanctionnée sous la forme de l'édition Clémentine de Rome de la fin du XVIe siècle, était même souveraine et strictement obligatoire. Vu cet état de choses, nous pouvons dire que le jeune séminariste fit preuve de connaissances professionnelles ainsi que de courage intrépide lorsqu'il dit (voir plus bas à la page 60): „Je ne doute quand même en aucune façon que les leçons de notre fragment méritent par endroits d'être préférées aux leçons des Bibles imprimées. On peut vérifier la justesse de cette assertion de Dobrovský d'une manière assez impartiale en comparant le texte et les notes de Dobrovský au texte de l'édi- tion critique de Wordsworth - White de 1889. Le résultat d'une comparaison pa- reille est présenté plus haut (à la page 18): à la première colonne, on a rassemblé les leçons des manuscrits, y compris celles du fragment de Prague, par lesquelles ont été remplacées, dans l'édition de Wordsworth - White, les leçons de l'édition Clé- mentine officielle, mentionnées à la deuxième colonne. Quand Dobrovský éditait, en 1778, le texte du fragment de Prague, il se glissèrent dans sa transcription quelques erreurs et inexactitudes. Quelques-unes peuvent s'expliquer par le fait que Dobrovský, connaissant par coeur la Vulgate imprimée, reproduisait en quelques endroits, sans le vouloir, les leçons de la Vul- 33 35
Strana 36
gate et non celles du fragment de Prague. De l'édition de Dobrovský, ces erreurs passèrent dans les appareils postérieurs des textes bibliques et étaient, bien que ce fût rare, de nature à défigurer l'aspect du manuscrit, autrefois d'Aquilée. Dans la présente réédition, on a corrigé les erreurs de ce genre déjà dans le texte et on n'en a fait mention que dans les notes du bas de la page (voir plus bas page 71 à 102). Les reproductions du manuscrit oncial de Prague, ajoutées à la fin du présent livre, ont été faites d'après les photographies de l'original, exécutées par les ateliers de photographie de la Bibliothèque universitaire de Prague. 36
gate et non celles du fragment de Prague. De l'édition de Dobrovský, ces erreurs passèrent dans les appareils postérieurs des textes bibliques et étaient, bien que ce fût rare, de nature à défigurer l'aspect du manuscrit, autrefois d'Aquilée. Dans la présente réédition, on a corrigé les erreurs de ce genre déjà dans le texte et on n'en a fait mention que dans les notes du bas de la page (voir plus bas page 71 à 102). Les reproductions du manuscrit oncial de Prague, ajoutées à la fin du présent livre, ont été faites d'après les photographies de l'original, exécutées par les ateliers de photographie de la Bibliothèque universitaire de Prague. 36
Strana 37
SUMMARY The present book is in reality a re-edition of Josef Dobrovský's treatise Frag- mentum Euangelii S. Marci vulgo autographi (Prague, 1778), provided with expla- natory remarks and an introduction. It is being issued within the framework of his collected works, the publication of which was first initiated by the Royal Czech Scientific Society and which is being further realized by the Czechoslovak Academy od Sciences. Several reasons could be enumerated for the choice of this particular writing, among others, for publication in Dobrovský’s jubilee year, two hundred years after his birth. The small book dated from the year 1778 occupies a unique position among all the works of Dobrovský, owing to its inauguration of his literary activity in the field of biblical textual criticism, the field to which Dobrovský remained de- voted all his life and due to which, being thus brought to the study of Old Slav texts, he became patriarch of the Slav linguistics. Besides, even if his first publi- cation in book form appears to us more daring than original in the first part, in which he challenges the belief in the autograph of the apostle, we do not cease to appreciate the courage with which Dobrovský decided to stand up against unsound conservatism, obscurantism and prejudice. And last but not least, the proper nucleus of the book, the edition of a rare uncial manuscript from the sixth-seventh cen- tury, the value of which Dobrovský could more anticipate than be sure of, deserves to be re-issued. If it can be done today in a way corresponding to the progress of the graphic art, i. e. with the edition of a complete fascimile in photographic repro- ductions, the commemorative intention is fulfilled in an especially dignified manner. The parchment manuscript, containing on two quaternions the text of Mark's Gospel in the Latin translation of Hieronymus from the chapter 12 verse 21 to the chapter 16 verse 20, and belonging up to now to the collection of rare manuscripts of the Prague Metropolitan Chapter (cim. No 1), had a fate which is well-known as to the period since the late fourteenth century. At that time it was still a part of seven quaternions deposited in the Church treasury of the town of Aquilea in North Italy, surrounded by a legendary tradition that regarded it as an original manuscript written by the apostle's own hand. Charles IV, a passionate collector of relics, gained the two closing quaternions for the greater glory of his capital of Prague on his coronation ride in 1354. The preceding five quaternions, brought meanwhile to Cividale dei Friuli, were seized by the Venetian doge Tommaso Mocenigo for the capital of the Republic of St. Mark. The fragments of the alleged autograph received an exceptional welcome in both the cities of Prague and Venice and they were highly esteemed for long years. Only their preservation differed; the 37
SUMMARY The present book is in reality a re-edition of Josef Dobrovský's treatise Frag- mentum Euangelii S. Marci vulgo autographi (Prague, 1778), provided with expla- natory remarks and an introduction. It is being issued within the framework of his collected works, the publication of which was first initiated by the Royal Czech Scientific Society and which is being further realized by the Czechoslovak Academy od Sciences. Several reasons could be enumerated for the choice of this particular writing, among others, for publication in Dobrovský’s jubilee year, two hundred years after his birth. The small book dated from the year 1778 occupies a unique position among all the works of Dobrovský, owing to its inauguration of his literary activity in the field of biblical textual criticism, the field to which Dobrovský remained de- voted all his life and due to which, being thus brought to the study of Old Slav texts, he became patriarch of the Slav linguistics. Besides, even if his first publi- cation in book form appears to us more daring than original in the first part, in which he challenges the belief in the autograph of the apostle, we do not cease to appreciate the courage with which Dobrovský decided to stand up against unsound conservatism, obscurantism and prejudice. And last but not least, the proper nucleus of the book, the edition of a rare uncial manuscript from the sixth-seventh cen- tury, the value of which Dobrovský could more anticipate than be sure of, deserves to be re-issued. If it can be done today in a way corresponding to the progress of the graphic art, i. e. with the edition of a complete fascimile in photographic repro- ductions, the commemorative intention is fulfilled in an especially dignified manner. The parchment manuscript, containing on two quaternions the text of Mark's Gospel in the Latin translation of Hieronymus from the chapter 12 verse 21 to the chapter 16 verse 20, and belonging up to now to the collection of rare manuscripts of the Prague Metropolitan Chapter (cim. No 1), had a fate which is well-known as to the period since the late fourteenth century. At that time it was still a part of seven quaternions deposited in the Church treasury of the town of Aquilea in North Italy, surrounded by a legendary tradition that regarded it as an original manuscript written by the apostle's own hand. Charles IV, a passionate collector of relics, gained the two closing quaternions for the greater glory of his capital of Prague on his coronation ride in 1354. The preceding five quaternions, brought meanwhile to Cividale dei Friuli, were seized by the Venetian doge Tommaso Mocenigo for the capital of the Republic of St. Mark. The fragments of the alleged autograph received an exceptional welcome in both the cities of Prague and Venice and they were highly esteemed for long years. Only their preservation differed; the 37
Strana 38
leaves of the Venetian part suffered comparatively soon from dampness to that degree that the leaves stuck together and became practically illegible, while the Prague part has been preserved to this very day undamaged and perfectly legible. The legendary tradition, however, with which Charles became acquainted at Aquilea and which he wrote down in his own hand on a preserved sheet enclosed to both quaternions (fol. 17 r), was for long untenable and it was only a question of time and of overcoming the impeding moments, when it will become obsolete on the basis of better scientific knowledge. It was GIUSTO FONTANINI (1666—1736), native of S. Daniele dei Friuli, an antiquary, who firstly recognized in the late seventeenth century that the manu- script could not be an autograph of the apostle, and who also discovered the ma- nuscript of the other three gospels with which the Venetian and the Prague frag- ments had formed originally one tetragospel. In the manuscript, kept at that time in the church at Cividale (at present in the same town, Museo archeologico, Cod. sacri 1), he ascertained a gap after the completion of Matthew's Gospel and after the summaries (breves and capitulationes) of Mark's Gospel, in which the proper text of this Gospel was missing. His hypothesis, that this gap had been caused by the removal of the Venetian and the Prague fragments, became a certainty when he received from Prague the drawing of a page corresponding in letters and arrange- ment. From Fontanini, who feared the indignation which the publication of his discovery would cause among his fellow-countrymen, this knowledge about the former unity of the Cividale - Venice -Prague tetragospel was taken over and deepened by the investigation into its former fate and the age of the legend of the autograph by two scholars, almost simultaneously and independently of each other. They were LORENZO DELLA TORRE, an Oratorian at Udine, and JEAN DANIEL SCHOEPFLIN (1694—1771), professor of history at the Strassbourg University and historiographer of Alsatia. Schoepflin's Dissertation de Euangelii D. Marci codice apud Venetos which he presented to the Academy at Mannheim on May 24th, 1769 at the late age of 75, was not published until after his death in 1773. Schoepflin was informed about the discovery by Fontanini in Rome in 1727; eleven years later in 1738 he had an opportunity to peruse the Prague manuscript and to copy the first page, but only „after several periods of five years“ did he acquire the copy of the whole fragment as a gift from the Prague Chapter. It is probable that two complete calligraphic copies, each written by a different scribe and both pre- served in the Prague University Library, arose at the same time; the second con- tains a German verification clause dated September 10th, 1764. Lorenzo della Torre finished his study in 1742, much sooner than Schoepflin and without a direct knowledge of the Prague fragment. He did so in the form of a detailed epistolary dissertation, in which he did not hesitate to call the tradition of the autograph a fable (fabella) and proved without doubt that it had not yet been in existence as late the ninth century. The addressee of the dissertation, the Roman priest GIUSEPPE BIANCHINI (1704—1764), well-known for his distin- 38
leaves of the Venetian part suffered comparatively soon from dampness to that degree that the leaves stuck together and became practically illegible, while the Prague part has been preserved to this very day undamaged and perfectly legible. The legendary tradition, however, with which Charles became acquainted at Aquilea and which he wrote down in his own hand on a preserved sheet enclosed to both quaternions (fol. 17 r), was for long untenable and it was only a question of time and of overcoming the impeding moments, when it will become obsolete on the basis of better scientific knowledge. It was GIUSTO FONTANINI (1666—1736), native of S. Daniele dei Friuli, an antiquary, who firstly recognized in the late seventeenth century that the manu- script could not be an autograph of the apostle, and who also discovered the ma- nuscript of the other three gospels with which the Venetian and the Prague frag- ments had formed originally one tetragospel. In the manuscript, kept at that time in the church at Cividale (at present in the same town, Museo archeologico, Cod. sacri 1), he ascertained a gap after the completion of Matthew's Gospel and after the summaries (breves and capitulationes) of Mark's Gospel, in which the proper text of this Gospel was missing. His hypothesis, that this gap had been caused by the removal of the Venetian and the Prague fragments, became a certainty when he received from Prague the drawing of a page corresponding in letters and arrange- ment. From Fontanini, who feared the indignation which the publication of his discovery would cause among his fellow-countrymen, this knowledge about the former unity of the Cividale - Venice -Prague tetragospel was taken over and deepened by the investigation into its former fate and the age of the legend of the autograph by two scholars, almost simultaneously and independently of each other. They were LORENZO DELLA TORRE, an Oratorian at Udine, and JEAN DANIEL SCHOEPFLIN (1694—1771), professor of history at the Strassbourg University and historiographer of Alsatia. Schoepflin's Dissertation de Euangelii D. Marci codice apud Venetos which he presented to the Academy at Mannheim on May 24th, 1769 at the late age of 75, was not published until after his death in 1773. Schoepflin was informed about the discovery by Fontanini in Rome in 1727; eleven years later in 1738 he had an opportunity to peruse the Prague manuscript and to copy the first page, but only „after several periods of five years“ did he acquire the copy of the whole fragment as a gift from the Prague Chapter. It is probable that two complete calligraphic copies, each written by a different scribe and both pre- served in the Prague University Library, arose at the same time; the second con- tains a German verification clause dated September 10th, 1764. Lorenzo della Torre finished his study in 1742, much sooner than Schoepflin and without a direct knowledge of the Prague fragment. He did so in the form of a detailed epistolary dissertation, in which he did not hesitate to call the tradition of the autograph a fable (fabella) and proved without doubt that it had not yet been in existence as late the ninth century. The addressee of the dissertation, the Roman priest GIUSEPPE BIANCHINI (1704—1764), well-known for his distin- 38
Strana 39
guished collection of versions of the Itala and the Vulgate, supported him in his conclusions and to the supplement of his edition of the Itala (Evangeliarium quadru- plex, Rome, 1749) he not only added the text of the Cividale manuscript as one of the two ancient manuscripts of the Hieronymian version, naturally without the Prague part, but he also had printed the whole dissertation of Lorenzo della Torre. With this dissertation, the fundamental problem would have been considered solved, if the scientific truth, once pronounced, had been immediately properly spread and if it had been further accepted by society and re-examined without prejudice. The second re-printing of the dissertation of Lorenzo della Torre in the year 1753 apparently incited the conservatives of the Venetian circle to the attempts at a desperate and futile defence. In the next year 1754 another Oratorian from Udine, ANTONIO COMORETTI, provided the copy of one page of the Prague manuscript (fol. 14 r) and from 1756 he concerned himself with the Cividale manuscript in order to prove its difference from the Prague and the Venetian manuscripts. As far as Prague was concerned, it is probable that in the year 1777 the 24- year-old seminarist JOSEF DOBROVSKY got impulse to concern himself with the Prague fragment from the historian FRANTISEK MARTIN PELZEL, who was prepa- ring at that time a comprehensive monography on Charles IV. Pelzel offered also financial help for the publication of Dobrovský’s dissertation in the year 1778. Dobrovský made extensive use, not knowing Schoepflin's works on the issue, of the good argumentation of Lorenzo della Torre and arranged it merely in an exem- plary way into systematical evidence, all the more convincing by the manner he distinguished between facts and hypotheses and by the more thorough attention he gave to the precision of single logical conclusions. Even though the story about Mark's autograph had been in fact destroyed before Dobrovský by Lorenzo della Torre and Jean Daniel Schoepflin, followers of Fontanini, it was still worth struggling as late as 1778 for a solved problem and this entailed some personal courage because of the pressure of society. We find the echo of that indignation and dismay, which the intrepid Dobrovský caused in Prague, in the allusions of contemporary correspondence. According to a later autobiography of Dobrovský „a polemic treatise (by Comoretti) had been sent to him from Italy against it (i.e. the Fragmentum) ; he also had it printed in order to calm all those who disliked his critical attempt.“ Dobrovský mentioned the matter more closely in a contemporary letter to an unknown friend on September 8th, 1780: „In order to please our canons, I had it (i. e. the treatise) printed at their expense.“ It was not even necessary for him to add: „Nevertheless, I am of the same opinion as before. Thus it happened that the Latin defence of Comoretti appeared in Prague in the year 1780 under the title De Codice Euangeliario S. Marci partim Pragae, partim Venetiis adservato in the same printing-office and the same graphic arrange- ment as Dobrovský's Fragmentum. (In the present edition it will be found below as Appendix under the number 1.) The defence of Comoretti was extremely weak, and 39
guished collection of versions of the Itala and the Vulgate, supported him in his conclusions and to the supplement of his edition of the Itala (Evangeliarium quadru- plex, Rome, 1749) he not only added the text of the Cividale manuscript as one of the two ancient manuscripts of the Hieronymian version, naturally without the Prague part, but he also had printed the whole dissertation of Lorenzo della Torre. With this dissertation, the fundamental problem would have been considered solved, if the scientific truth, once pronounced, had been immediately properly spread and if it had been further accepted by society and re-examined without prejudice. The second re-printing of the dissertation of Lorenzo della Torre in the year 1753 apparently incited the conservatives of the Venetian circle to the attempts at a desperate and futile defence. In the next year 1754 another Oratorian from Udine, ANTONIO COMORETTI, provided the copy of one page of the Prague manuscript (fol. 14 r) and from 1756 he concerned himself with the Cividale manuscript in order to prove its difference from the Prague and the Venetian manuscripts. As far as Prague was concerned, it is probable that in the year 1777 the 24- year-old seminarist JOSEF DOBROVSKY got impulse to concern himself with the Prague fragment from the historian FRANTISEK MARTIN PELZEL, who was prepa- ring at that time a comprehensive monography on Charles IV. Pelzel offered also financial help for the publication of Dobrovský’s dissertation in the year 1778. Dobrovský made extensive use, not knowing Schoepflin's works on the issue, of the good argumentation of Lorenzo della Torre and arranged it merely in an exem- plary way into systematical evidence, all the more convincing by the manner he distinguished between facts and hypotheses and by the more thorough attention he gave to the precision of single logical conclusions. Even though the story about Mark's autograph had been in fact destroyed before Dobrovský by Lorenzo della Torre and Jean Daniel Schoepflin, followers of Fontanini, it was still worth struggling as late as 1778 for a solved problem and this entailed some personal courage because of the pressure of society. We find the echo of that indignation and dismay, which the intrepid Dobrovský caused in Prague, in the allusions of contemporary correspondence. According to a later autobiography of Dobrovský „a polemic treatise (by Comoretti) had been sent to him from Italy against it (i.e. the Fragmentum) ; he also had it printed in order to calm all those who disliked his critical attempt.“ Dobrovský mentioned the matter more closely in a contemporary letter to an unknown friend on September 8th, 1780: „In order to please our canons, I had it (i. e. the treatise) printed at their expense.“ It was not even necessary for him to add: „Nevertheless, I am of the same opinion as before. Thus it happened that the Latin defence of Comoretti appeared in Prague in the year 1780 under the title De Codice Euangeliario S. Marci partim Pragae, partim Venetiis adservato in the same printing-office and the same graphic arrange- ment as Dobrovský's Fragmentum. (In the present edition it will be found below as Appendix under the number 1.) The defence of Comoretti was extremely weak, and 39
Strana 40
in the field of textual criticism even ridiculous. Only the details of the description of the Cividale manuscript are praiseworthy in it and they make it possible, to- gether with its publication by Bianchini, to form a precise idea about it (see the survey above p. 22), naturally only strengthening the view opposed by Comoretti. Dobrovský quietly presented the naive objections of Comoretti to judicious readers without any comment. He decided to make an exception in one case only, relating to the lines delimiting the columns of the manuscript (see below p.132, note). It is rather surprising that Dobrovský did not answer another objection which could alarm, a little at least, the readers. It is to be noted that Comoretti objected also in this way (see below p.132): „Finally it is necessary to add something about the marginal notes which are occasionally found in the Cividale manuscript. These notes contain a variety of names of the Latins, Goths, Langobards, Germans, Illyrians, Bulgarians etc., inserted at different periods and by various hands, which would be lengthy to enumerate here in full. They were treated expertly by Lorenzo della Torre. But you have referred to no marginal additions of personal names in the sixteen leaves of the Prague fragment — because there are none. Therefore the Prague and the Venetian manuscripts of Mark's Gospel have nothing in common with the Cividale manuscript, if various writers at various times put their signa- tures to it, while they did not venture to do so on the sacred manuscript of St. Mark. This manuscript was therefore evidently not torn out of the Cividale manuscript, but kept by the inhabitants of Aquilea in reverence separately as an ancient manuscript of unique worth.“ Dobrovský indeed makes no reference, as far as the Prague fragment is concerned, to any signatures of pious pilgrims which became later in the Cividale manuscript a subject of intensified research — re- cently in the revising study of ARTURO CRONIA (1952). Apparently he failed to notice that even to this fragment some personal names had been added in the roun- ded Caroline minuscule circa in the ninth century on the upper margin of the folio 9r and unfortunately later erased with a knife. The existence of these additions on one single leaf of the Prague fragment is in close accordance with the Cividale manuscript, in which additions of names are concentrated chiefly in the intro- ductory Gospel of Matthew, whereas they appear only sporadically on the leaves of the Gospels of Luke and John. It is evident therefore that the Prague fragment belonged to the whole codex at the time, when the pilgrims were still putting their names to it. As no entry in the Cividale part (according to C. L. BETHMANN) „goes back further than into the late tenth century“, Mark's Gospel was apparently not separated from the manuscript before the eleventh century. The custom of distinguished guests to write down or to have written down their names in the manuscript of the gospels was certainly in itself not connected with the notion that it was an autograph from the time of the apostles. This view is upheld also by the dispersion of signatures through the whole tetragospel which surely could not pass for an autographical manuscript of four apostles. Besides, an analogy could be mentioned of a much later date, but very striking, however, on 40
in the field of textual criticism even ridiculous. Only the details of the description of the Cividale manuscript are praiseworthy in it and they make it possible, to- gether with its publication by Bianchini, to form a precise idea about it (see the survey above p. 22), naturally only strengthening the view opposed by Comoretti. Dobrovský quietly presented the naive objections of Comoretti to judicious readers without any comment. He decided to make an exception in one case only, relating to the lines delimiting the columns of the manuscript (see below p.132, note). It is rather surprising that Dobrovský did not answer another objection which could alarm, a little at least, the readers. It is to be noted that Comoretti objected also in this way (see below p.132): „Finally it is necessary to add something about the marginal notes which are occasionally found in the Cividale manuscript. These notes contain a variety of names of the Latins, Goths, Langobards, Germans, Illyrians, Bulgarians etc., inserted at different periods and by various hands, which would be lengthy to enumerate here in full. They were treated expertly by Lorenzo della Torre. But you have referred to no marginal additions of personal names in the sixteen leaves of the Prague fragment — because there are none. Therefore the Prague and the Venetian manuscripts of Mark's Gospel have nothing in common with the Cividale manuscript, if various writers at various times put their signa- tures to it, while they did not venture to do so on the sacred manuscript of St. Mark. This manuscript was therefore evidently not torn out of the Cividale manuscript, but kept by the inhabitants of Aquilea in reverence separately as an ancient manuscript of unique worth.“ Dobrovský indeed makes no reference, as far as the Prague fragment is concerned, to any signatures of pious pilgrims which became later in the Cividale manuscript a subject of intensified research — re- cently in the revising study of ARTURO CRONIA (1952). Apparently he failed to notice that even to this fragment some personal names had been added in the roun- ded Caroline minuscule circa in the ninth century on the upper margin of the folio 9r and unfortunately later erased with a knife. The existence of these additions on one single leaf of the Prague fragment is in close accordance with the Cividale manuscript, in which additions of names are concentrated chiefly in the intro- ductory Gospel of Matthew, whereas they appear only sporadically on the leaves of the Gospels of Luke and John. It is evident therefore that the Prague fragment belonged to the whole codex at the time, when the pilgrims were still putting their names to it. As no entry in the Cividale part (according to C. L. BETHMANN) „goes back further than into the late tenth century“, Mark's Gospel was apparently not separated from the manuscript before the eleventh century. The custom of distinguished guests to write down or to have written down their names in the manuscript of the gospels was certainly in itself not connected with the notion that it was an autograph from the time of the apostles. This view is upheld also by the dispersion of signatures through the whole tetragospel which surely could not pass for an autographical manuscript of four apostles. Besides, an analogy could be mentioned of a much later date, but very striking, however, on 40
Strana 41
the occasion of the visit of the Czech noble Lev of Rožmitál in the year 1465 to Windsor Castle, where he was as a distinguished guest asked before his departure to enter his name in the book from which masses were read. In addition, an argument conclusive even for those who are not experts went unheeded in the argumentation of the original unity of the Prague fragment with the rest of the Cividale tetragospel: single opposite leaves of the Prague fragment are provided with the headings SECUNDUM MARCUM. Their origin would be unthinkable outside the whole tetragospel. Dobrovský remained in correspondence with his adversary Comoretti for some time even after the publication of his treatise. We learn from the preserved letters addressed by Comoretti to Dobrovský (here enclosed p. 141—149) that the publica- tion of a German translation of his dissertation and of further defensive supple- ments was being prepared in Prague and that Comoretti was attempting to get in direct touch with the conservative canons of the Prague Chapter. The publication of the translation and of the supplements, which would have incurred further expenses for the Chapter, was not realized, however, and Dobrovský himself, possibly disgusted by his opponent's pretentiousness or dismayed by the scanti- ness and one-sidedness of the required news about the Slovenes, probably did not answer the last letters of Comoretti at all. Dobrovský's edition, the first and so far the only one, of the Prague part of the manuscript, kept formerly at Aquilea, later at Cividale, Venice and Prague, as well as the preceding critical textual notes in Dobrovský's book are still more important for research than the new refutation of the belief in the autograph. By the comparison of a greater number of passages in the text of the Prague fragment with the Itala, published before Hieronymus (nowadays in the modern edition of JÜLICHER, 1940) and with Hieronymus' Vulgate, we come to the conclu- sion that Dobrovský was right in declaring the text of the Prague fragment to be the text of the Vulgate and not of the Itala. This opinion was in close accordance with Bianchini's conviction that the Cividale Codex, being as a matter of fact only a part of the common manuscript kept formerly at Aquilea, represented in the other gospels also the Vulgate and not the Itala. The young Dobrovský was not confused by the fact that J. D. MICHAELIS (1717—1791), an outstanding professor from Göttingen, classified the Cividale manuscript as belonging to the Itala. Mi- chaelis confessed later his error. In this matter Dobrovský showed a better insight than J. J. GRIESBACH (1745—1812), a contemporary authority in Jena, who inserted into his second edition of the Greek New Testament (in the year 1796) the text of the Prague fragment from Dobrovský’s edition, but together with several other manuscripts he ranked it (as well as the rest of the Cividale manuscript) among the manuscripts belonging to the Itala, asserting that their text is rather that of the Vulgate than that of the Itala, but that they comprise also not a little of the Itala. 41
the occasion of the visit of the Czech noble Lev of Rožmitál in the year 1465 to Windsor Castle, where he was as a distinguished guest asked before his departure to enter his name in the book from which masses were read. In addition, an argument conclusive even for those who are not experts went unheeded in the argumentation of the original unity of the Prague fragment with the rest of the Cividale tetragospel: single opposite leaves of the Prague fragment are provided with the headings SECUNDUM MARCUM. Their origin would be unthinkable outside the whole tetragospel. Dobrovský remained in correspondence with his adversary Comoretti for some time even after the publication of his treatise. We learn from the preserved letters addressed by Comoretti to Dobrovský (here enclosed p. 141—149) that the publica- tion of a German translation of his dissertation and of further defensive supple- ments was being prepared in Prague and that Comoretti was attempting to get in direct touch with the conservative canons of the Prague Chapter. The publication of the translation and of the supplements, which would have incurred further expenses for the Chapter, was not realized, however, and Dobrovský himself, possibly disgusted by his opponent's pretentiousness or dismayed by the scanti- ness and one-sidedness of the required news about the Slovenes, probably did not answer the last letters of Comoretti at all. Dobrovský's edition, the first and so far the only one, of the Prague part of the manuscript, kept formerly at Aquilea, later at Cividale, Venice and Prague, as well as the preceding critical textual notes in Dobrovský's book are still more important for research than the new refutation of the belief in the autograph. By the comparison of a greater number of passages in the text of the Prague fragment with the Itala, published before Hieronymus (nowadays in the modern edition of JÜLICHER, 1940) and with Hieronymus' Vulgate, we come to the conclu- sion that Dobrovský was right in declaring the text of the Prague fragment to be the text of the Vulgate and not of the Itala. This opinion was in close accordance with Bianchini's conviction that the Cividale Codex, being as a matter of fact only a part of the common manuscript kept formerly at Aquilea, represented in the other gospels also the Vulgate and not the Itala. The young Dobrovský was not confused by the fact that J. D. MICHAELIS (1717—1791), an outstanding professor from Göttingen, classified the Cividale manuscript as belonging to the Itala. Mi- chaelis confessed later his error. In this matter Dobrovský showed a better insight than J. J. GRIESBACH (1745—1812), a contemporary authority in Jena, who inserted into his second edition of the Greek New Testament (in the year 1796) the text of the Prague fragment from Dobrovský’s edition, but together with several other manuscripts he ranked it (as well as the rest of the Cividale manuscript) among the manuscripts belonging to the Itala, asserting that their text is rather that of the Vulgate than that of the Itala, but that they comprise also not a little of the Itala. 41
Strana 42
Bianchini's and Dobrovský's views were later confirmed on the basis of the better knowledge of the manuscripts of the Itala as well as the Vulgate. When a great and really modern critical edition of the Vulgate was published in Oxford under the editorship of WORDSWORTH and WHITE 110 years after Dobrovský's treatise, the Cividale - Prague manuscript was included among the thirty best manuscripts, selected from a huge number of preserved manuscripts (over 8000) and used for the restoration of Hieronymus' text in every single word. In the late eighteenth century the Greek printed textus receptus of the New Testament enjoyed a great authority, which the comparative textual study was only just beginning to attack. The authority of the printed Latin text, sanctioned in the form of the Roman Clementina from the late sixteenth century, was in Catho- lic circles unlimited and strictly binding. Under these circumstances the words of the young seminarist (see below p. 60) — „I do not doubt at all, however, that se- veral readings of our fragment deserve to be preferred to the readings of the prin- ted bibles“ — these words were the result of expert knowledge as well as of intre- pid courage. By the comparison of the text and remarks of Dobrovský with the text ot the critical edition of Wordsworth and White (1869) we become best and most impar- tially convinced about the correctness of this point of view of Dobrovsky. It was performed above (p. 18) in that way that in the first column there are presented those reading; of the manuscripts, together with the Prague fragment, by which the readings of the official Clementina, quoted in the second column, are replaced in the text of Wordsworth and White. When Dobrovský edited the text of the Prague fragment in 1778 a few errors and inaccuracies slipped into his transcription. Some of them were caused by the fact that he knew the printed Vulgate by heart and he reproduced automatically in some places its readings instead of the readings of the Prague fragment. These errors were taken over from Dobrovský’s edition into the later biblical apparatu- ses and could in some, even if rare cases, distort the profile of the manuscript, kept formerly at Aquilea. In the present re-edition the errors of this kind have been amended already in the text itself and mentioned only in the notes under the line (see below pp.71—102.) The reproductions of the uncial Prague manuscript, enclosed at the back of the book, were carried out with the help of the photographs of the original, made by the photographic department of the University Library in Prague. 42
Bianchini's and Dobrovský's views were later confirmed on the basis of the better knowledge of the manuscripts of the Itala as well as the Vulgate. When a great and really modern critical edition of the Vulgate was published in Oxford under the editorship of WORDSWORTH and WHITE 110 years after Dobrovský's treatise, the Cividale - Prague manuscript was included among the thirty best manuscripts, selected from a huge number of preserved manuscripts (over 8000) and used for the restoration of Hieronymus' text in every single word. In the late eighteenth century the Greek printed textus receptus of the New Testament enjoyed a great authority, which the comparative textual study was only just beginning to attack. The authority of the printed Latin text, sanctioned in the form of the Roman Clementina from the late sixteenth century, was in Catho- lic circles unlimited and strictly binding. Under these circumstances the words of the young seminarist (see below p. 60) — „I do not doubt at all, however, that se- veral readings of our fragment deserve to be preferred to the readings of the prin- ted bibles“ — these words were the result of expert knowledge as well as of intre- pid courage. By the comparison of the text and remarks of Dobrovský with the text ot the critical edition of Wordsworth and White (1869) we become best and most impar- tially convinced about the correctness of this point of view of Dobrovsky. It was performed above (p. 18) in that way that in the first column there are presented those reading; of the manuscripts, together with the Prague fragment, by which the readings of the official Clementina, quoted in the second column, are replaced in the text of Wordsworth and White. When Dobrovský edited the text of the Prague fragment in 1778 a few errors and inaccuracies slipped into his transcription. Some of them were caused by the fact that he knew the printed Vulgate by heart and he reproduced automatically in some places its readings instead of the readings of the Prague fragment. These errors were taken over from Dobrovský’s edition into the later biblical apparatu- ses and could in some, even if rare cases, distort the profile of the manuscript, kept formerly at Aquilea. In the present re-edition the errors of this kind have been amended already in the text itself and mentioned only in the notes under the line (see below pp.71—102.) The reproductions of the uncial Prague manuscript, enclosed at the back of the book, were carried out with the help of the photographs of the original, made by the photographic department of the University Library in Prague. 42
Strana 43
FRAGMENTVM PRAGENSE EVANGELII S. MARCI VVLGO AVTOGRAPHI. EDIDIT, LECTIONESOVE VARIANTES CRITICE RECENSVIT IOSEPHVS DOBROWSKY, CLERICVS ECCLESIASTICVS. CVM APPROBATIONE CAESAREO - REGIAE CENSVAAE. PRAGAE LITERIS REGIAE SCHOLAE NORMALIS, PER IOAN. ADAMVM HAGEN, FACTOREM. M. DCC. LXXVIII. 43
FRAGMENTVM PRAGENSE EVANGELII S. MARCI VVLGO AVTOGRAPHI. EDIDIT, LECTIONESOVE VARIANTES CRITICE RECENSVIT IOSEPHVS DOBROWSKY, CLERICVS ECCLESIASTICVS. CVM APPROBATIONE CAESAREO - REGIAE CENSVAAE. PRAGAE LITERIS REGIAE SCHOLAE NORMALIS, PER IOAN. ADAMVM HAGEN, FACTOREM. M. DCC. LXXVIII. 43
Strana 44
2Nouum opus me facere cogis ex veteri: ut post exemplaria scripturarum toto orbe dispersa, quasi quidam arbiter sedeam et, quia inter se variant, quae sint illa, quae cum graeca consen- tiant veritate, decernam — De nouo nunc loquor testamento, quod graecum esse non — Igitur haec praesens praefatiuncula polli- dubium est, excepto Apostolo Matthaeo cetur quatuor tantum Euangelia“), quorum ordo est iste: Mathaeus, Marcus, Lucas, Ioannes, codicum graecorum emendata collatione, sed veterum; quae ne multum a lectionis latinae con- suetudine discreparent, ita calamo temperauimus, ut, his tantum, quae sensum videbantur mu- tare, correctis, reliqua manere pateremur, ut fuerant. Hieronym. Praef. in Euangel. ad Damasum.1) ") Euangelia: Evangelia Dobr. 44
2Nouum opus me facere cogis ex veteri: ut post exemplaria scripturarum toto orbe dispersa, quasi quidam arbiter sedeam et, quia inter se variant, quae sint illa, quae cum graeca consen- tiant veritate, decernam — De nouo nunc loquor testamento, quod graecum esse non — Igitur haec praesens praefatiuncula polli- dubium est, excepto Apostolo Matthaeo cetur quatuor tantum Euangelia“), quorum ordo est iste: Mathaeus, Marcus, Lucas, Ioannes, codicum graecorum emendata collatione, sed veterum; quae ne multum a lectionis latinae con- suetudine discreparent, ita calamo temperauimus, ut, his tantum, quae sensum videbantur mu- tare, correctis, reliqua manere pateremur, ut fuerant. Hieronym. Praef. in Euangel. ad Damasum.1) ") Euangelia: Evangelia Dobr. 44
Strana 45
PRAEFATIO 3 Lutographum S. Marci, ut pie magis quam docte a quibusdam creditur,2) Pragae in Ecclesia Metropolitana ad S. Vitum quadringentis et quod excurrit, annis religiose seruari3) et reliquiarum instar coli, nostris hominibus* satis explo- ratum est, exteris non omnino incognitum. Immo scriptores si consulas, plures exterorum** reperias, qui huius autographi cum laude (quamuis occasione plerum- que partis venetae)11) mentionem faciant quam domesticorum. Hoc unum miror, quod, cum viri artis criticae peritissimi et in perquirendis antiquitatis monumentis maxime seduli, eam partem, quae Venetiis seruaturd), summa diligentia perlustra- rint, a nemine eorum fragmentum Pragense diligentius sit peruolutum accuratius- que examinatum. Integerrime enim ad haec usque tempora custoditum est ita, ut lineam non offendas, quam non facillime possis legere;12) contra pars veneta adeo nec duo sibi insequentia voca- corrupta humiditate loci est, ut Montfauconius*** bula legere, post eum vero Franciscus Blanchinus" nec vestigium unius literae, adhibitis etiam luminibus et lentibus crystallinis, conspicere potuerit. Non possum, dum haec scribo, cohibere calamum, quo minus Reuerendissimi Capituli Pragensis sollicitudinem, qua hoc fragmentum’t conseruare 1) studuit, summopere laudem 4 ac nomine omnium, qui rem criticam amant, gratias agam, quas possum, maximas. Singularem vero laudem meretur Reuerendissimus Dominus Ignatius Ioannes Krebs, Metropolitanae Ecclesiae Pragensis Canonicus,17) qui se mihi adeo facilem in communicando hoc fragmento praebuit, ut nesciam, humanitatemne viri summi * Vide Balbinum in Vit. Ven. Arnesti4) pag. 231, 232; Pessinam in Phosphoro septicorni5) pag. 449, 450 et seqq. ** Bollandi Continuat.6) ad diem XXV. April.b) Iustus Fontaninus in sua epistolari disser- tatione delle Masnade, edita 1698, apud Montfaucon in Diario Italico Cap. 4. p. 55, 56 et seqq.7) Calmetus in Prolegom. in S. Marc. Tom. VII, pag. 268c) lat. edit.8) Encyclopediae compilatores Tom. VI. p. 114 articl. Euangile.3) Et praeprimis Laurentius a Turre, presbyter Congregat. orat. utinensis, in epistola ad Blanchinum, Euang. quadrupl. Part. II. p. 543.10) *** In Diar. Ital.13) p. 55 — et antiquit. explicat. Tom. III, p. II. lib. V. p. 352.14) † In Biblioth. Anastas. in not. ad Vit. S. Petri p. 14.15) †† Fallitur Ludewig, dum scribit:16) „pars autem Carolina haud dubie periit in Bohemiae Regno hussitarum improbo furore.“ In Reliq. Monum. Tom. V. p. 574.e) b) XXV. April.: XV. April. Dobr. c) 269: 268 Dobr. d) seruatur: servatur Dobr. e) 574: 374 Dobr. 1) conseruare: conservare Dobr. 45
PRAEFATIO 3 Lutographum S. Marci, ut pie magis quam docte a quibusdam creditur,2) Pragae in Ecclesia Metropolitana ad S. Vitum quadringentis et quod excurrit, annis religiose seruari3) et reliquiarum instar coli, nostris hominibus* satis explo- ratum est, exteris non omnino incognitum. Immo scriptores si consulas, plures exterorum** reperias, qui huius autographi cum laude (quamuis occasione plerum- que partis venetae)11) mentionem faciant quam domesticorum. Hoc unum miror, quod, cum viri artis criticae peritissimi et in perquirendis antiquitatis monumentis maxime seduli, eam partem, quae Venetiis seruaturd), summa diligentia perlustra- rint, a nemine eorum fragmentum Pragense diligentius sit peruolutum accuratius- que examinatum. Integerrime enim ad haec usque tempora custoditum est ita, ut lineam non offendas, quam non facillime possis legere;12) contra pars veneta adeo nec duo sibi insequentia voca- corrupta humiditate loci est, ut Montfauconius*** bula legere, post eum vero Franciscus Blanchinus" nec vestigium unius literae, adhibitis etiam luminibus et lentibus crystallinis, conspicere potuerit. Non possum, dum haec scribo, cohibere calamum, quo minus Reuerendissimi Capituli Pragensis sollicitudinem, qua hoc fragmentum’t conseruare 1) studuit, summopere laudem 4 ac nomine omnium, qui rem criticam amant, gratias agam, quas possum, maximas. Singularem vero laudem meretur Reuerendissimus Dominus Ignatius Ioannes Krebs, Metropolitanae Ecclesiae Pragensis Canonicus,17) qui se mihi adeo facilem in communicando hoc fragmento praebuit, ut nesciam, humanitatemne viri summi * Vide Balbinum in Vit. Ven. Arnesti4) pag. 231, 232; Pessinam in Phosphoro septicorni5) pag. 449, 450 et seqq. ** Bollandi Continuat.6) ad diem XXV. April.b) Iustus Fontaninus in sua epistolari disser- tatione delle Masnade, edita 1698, apud Montfaucon in Diario Italico Cap. 4. p. 55, 56 et seqq.7) Calmetus in Prolegom. in S. Marc. Tom. VII, pag. 268c) lat. edit.8) Encyclopediae compilatores Tom. VI. p. 114 articl. Euangile.3) Et praeprimis Laurentius a Turre, presbyter Congregat. orat. utinensis, in epistola ad Blanchinum, Euang. quadrupl. Part. II. p. 543.10) *** In Diar. Ital.13) p. 55 — et antiquit. explicat. Tom. III, p. II. lib. V. p. 352.14) † In Biblioth. Anastas. in not. ad Vit. S. Petri p. 14.15) †† Fallitur Ludewig, dum scribit:16) „pars autem Carolina haud dubie periit in Bohemiae Regno hussitarum improbo furore.“ In Reliq. Monum. Tom. V. p. 574.e) b) XXV. April.: XV. April. Dobr. c) 269: 268 Dobr. d) seruatur: servatur Dobr. e) 574: 374 Dobr. 1) conseruare: conservare Dobr. 45
Strana 46
colam, an amorem in literas admirer. Is enim, fragmentum e sacris aedibus domum adferri curans meque cubili beneuole excipiens, operam meam maxime adiuuit. Hac ego ita uti statui, ut aliis prodesse vellem. Peruolui itaque fragmentum in- tegrum binis vicibus ea, qua potui diligentia, variantes lectiones adnotaui iterum- que contuli. Comperi denique, inspectis apud Blanchinum (Part. II. p. 542) Codi- cis Foroiuliensis characteribus,18) esse certum, quod Fontaninus in epistola apud Montfauconium19) et Laurentius a Turre") in epistola ad Blanchinum20) docuere: fragmentum nempe Pragense esse partem Codicis Foroiuliensis; quos locis supra citatis consule. Iam Codicis fata breuiter enarremus. 9) Turre: turre Dobr. 46
colam, an amorem in literas admirer. Is enim, fragmentum e sacris aedibus domum adferri curans meque cubili beneuole excipiens, operam meam maxime adiuuit. Hac ego ita uti statui, ut aliis prodesse vellem. Peruolui itaque fragmentum in- tegrum binis vicibus ea, qua potui diligentia, variantes lectiones adnotaui iterum- que contuli. Comperi denique, inspectis apud Blanchinum (Part. II. p. 542) Codi- cis Foroiuliensis characteribus,18) esse certum, quod Fontaninus in epistola apud Montfauconium19) et Laurentius a Turre") in epistola ad Blanchinum20) docuere: fragmentum nempe Pragense esse partem Codicis Foroiuliensis; quos locis supra citatis consule. Iam Codicis fata breuiter enarremus. 9) Turre: turre Dobr. 46
Strana 47
§ I. 5 Duos quaterniones, quos continet fragmentum Pragense, Carolus IV. Aquileia Pragam misit. Anno 1354* Carolus IV. Imperator ad fines Italiae profectus, cum ad fratrem Nicolaum, Patriarcham Aquileiensem, diuertens Aquileiae Autographum S. Marci, ut credebatur, reperisset, duos quaterniones ultimos23) a fratre multis precibus obtinuit, obtentos Ecclesiae Pragensi per Ludouicum de Hoenloh missos donauit.") Extant binae eius literae ad Arnestum Archiepiscopum et Capitulum Pragense scriptae, quas hic integras, nisi apud Bollandi Continuatores24) ad XXV. April.*) in Comment. praeuio, apud Pessinam in Phosphoro25) pag. 450, 451, apud Mont- fauconium in Diar. Ital.26) Cap. IV. p. 55 extarent, transcribere placuisset. Praeci- pua excerpimus. In prioribus27) haec ad rem nostram: „Nouerit vestra deuotio, quod nuper ad fines Italiae procedentes in Ecclesia Aquileiensi inuenimus librum Euan- gelii S. Marci Euangelistae, latinis literis in septem quaternis propria eiusdem S. Euangelistae manu conscriptum, cuius duos quaternos ultimos instantia magna- rum precum obtinuimus vobisque pro decore S. Pragensis Ecclesiae, Matris nostrae, per nobilem Ludouicum de Hoenloh dirigimus, prout in literis regiis, maiestatisk) Datum Feltri, nostrae sigillo dependenti signatis, euidentius est expressum. — die ultimo mensis Octobris, regnorum nostrorum anno nono. ——„Hinc est, quod dum ad In posterioribus28) sigillo dependenti signatis: Patriarcham Aquileiensem vias nostras dextera Domini propitius dirigente pridie venissemus, inuenimus in Ecclesia Aquileiensi totum librum Euangelii S. Marci, Euangelistae latinis literis in septem quaternis propria sua manu conscriptum, de quibus duos quaternos ultimos deuotis") precibus nobis obtinuimus elargiri; qui quomodo illuc peruenerint, in ultimo folio dictis duobus quaternis apposito regia —— Datae Feltri manu nostra plene scripsimus ad rei memoriam sempiternam. — anno Domini 1354, Indict. 7., die ultimo mensis Octob., regnorum nostrorum anno nono." Quae in ultimo folio (sunt enim aliquot membranacea principio, in medio et fine addita) leguntur, ita habent:29) „Ego Carolus IV., Dei gratia romanorum Rex semper augustus et Bohemiae Rex, vidi librum Euangeliorum S. Marci de sua propria manu scriptum integrum, ab initio usque ad finem in septem quaternis, in * Non anno 1355, ut multi habent, qui ea de re tractant.21) Cl. Michaelis in Introd. in sc. s. N. T.22) p. 919 annum 1340 habet, errore fortassis librarii. h) donauit: donavit Dobr. i) XXV. April.: XV. April. Dobr. k) maiestatis: majestatis Dobr. 1) deuotis: devotis Dobr. 47
§ I. 5 Duos quaterniones, quos continet fragmentum Pragense, Carolus IV. Aquileia Pragam misit. Anno 1354* Carolus IV. Imperator ad fines Italiae profectus, cum ad fratrem Nicolaum, Patriarcham Aquileiensem, diuertens Aquileiae Autographum S. Marci, ut credebatur, reperisset, duos quaterniones ultimos23) a fratre multis precibus obtinuit, obtentos Ecclesiae Pragensi per Ludouicum de Hoenloh missos donauit.") Extant binae eius literae ad Arnestum Archiepiscopum et Capitulum Pragense scriptae, quas hic integras, nisi apud Bollandi Continuatores24) ad XXV. April.*) in Comment. praeuio, apud Pessinam in Phosphoro25) pag. 450, 451, apud Mont- fauconium in Diar. Ital.26) Cap. IV. p. 55 extarent, transcribere placuisset. Praeci- pua excerpimus. In prioribus27) haec ad rem nostram: „Nouerit vestra deuotio, quod nuper ad fines Italiae procedentes in Ecclesia Aquileiensi inuenimus librum Euan- gelii S. Marci Euangelistae, latinis literis in septem quaternis propria eiusdem S. Euangelistae manu conscriptum, cuius duos quaternos ultimos instantia magna- rum precum obtinuimus vobisque pro decore S. Pragensis Ecclesiae, Matris nostrae, per nobilem Ludouicum de Hoenloh dirigimus, prout in literis regiis, maiestatisk) Datum Feltri, nostrae sigillo dependenti signatis, euidentius est expressum. — die ultimo mensis Octobris, regnorum nostrorum anno nono. ——„Hinc est, quod dum ad In posterioribus28) sigillo dependenti signatis: Patriarcham Aquileiensem vias nostras dextera Domini propitius dirigente pridie venissemus, inuenimus in Ecclesia Aquileiensi totum librum Euangelii S. Marci, Euangelistae latinis literis in septem quaternis propria sua manu conscriptum, de quibus duos quaternos ultimos deuotis") precibus nobis obtinuimus elargiri; qui quomodo illuc peruenerint, in ultimo folio dictis duobus quaternis apposito regia —— Datae Feltri manu nostra plene scripsimus ad rei memoriam sempiternam. — anno Domini 1354, Indict. 7., die ultimo mensis Octob., regnorum nostrorum anno nono." Quae in ultimo folio (sunt enim aliquot membranacea principio, in medio et fine addita) leguntur, ita habent:29) „Ego Carolus IV., Dei gratia romanorum Rex semper augustus et Bohemiae Rex, vidi librum Euangeliorum S. Marci de sua propria manu scriptum integrum, ab initio usque ad finem in septem quaternis, in * Non anno 1355, ut multi habent, qui ea de re tractant.21) Cl. Michaelis in Introd. in sc. s. N. T.22) p. 919 annum 1340 habet, errore fortassis librarii. h) donauit: donavit Dobr. i) XXV. April.: XV. April. Dobr. k) maiestatis: majestatis Dobr. 1) deuotis: devotis Dobr. 47
Strana 48
6 potestate Patriarchae Ecclesiae Aquileiensis; qui liber in dicta Ecclesia fuit ser- uatus a beato Hermagora et ab Ecclesia Aquileiensi praedicta usque in hodier- num diem; qui videlicet beatus Hermagoras de manu beati Marci eundem librum accepit et a B. Petro per resignationem et intercessionem S. Marci recepit m) praesulatum praedictae Aquileiensis Ecclesiae; de quo libro petitione mea apud Patriarcham et Capitulum dictae Aquileiensis Ecclesiae obtinui istos duos quater- nos ultimos libri praedicti, et alii quinque praecedentes remanserunt in Ecclesia supradicta. Et haec scripsi manu mea propria anno ab Incarnato Verbo 1354* in Vi- ** gilia Om. SS., regnorum meorum anno nono." Subscripsere, qui sequuntur Episcopi: „Et ego Marquardus, Dei gratia Episcopus Augustensis, in testimonium veritatis praemissorum omnium, manu mea propria me subscripsi.“32) „Et ego Frater Aegidius, Dei gratia Episcopus Vincentinus et Comes, in testi- monium veritatis praemissorum omnium, manu mea propria me subscripsi.“33) „Et ego Ioannes, Dei gratia Litomisslensis Episcopus, in testimonium veritatis 34) praemissorum omnium, manu mea propria me subscripsi.“ Extant quoque Nicolai Patriarchae eam in rem duo testimonia, quibus ea confirmat, quae Carolus IV. in epistolis narrat. Primum35) edidit Pessina in Phos- phoro pag. 453; in quo affirmat se precibus Caroli IV. victum partem Euangelii S. Marci, approbante, laudante et consentiente Capitulo deuote, sponte et libere concessis- se. „Quam quidem partem mitissimus Rex, nostros animos ex libri diuisione exa- sperari titubans, de verbo ad verbum per fide dignas personas, absque literae vel syllabae aut dictionis, puncti vel dyphthongi diminutione, transcribi iussit ") et mandavit, et diligentius examinata parte trascripta cum textu originali, ut res integra maneat et transcripto praedicto fides perpetuo adhibeatur plenaria, illud insigniri voluit suae typario maiestatis in Archivis nostrae praedictae Ecclesiae, penes partem nobis dicti Euangelii reseruatam °) in aeuum deuote et fideliter y" conseruandum. —— Datum Vtini, die 17. Octobr. anno 1354, Indict. 7. Alterum serius exaratum36) edidit Ludewig in Reliqu. Monum. Tom. V. pag. 573, in quo eadem fere, quae in primo, repetit; expressam tamen mentionem facit in hoc duorum quaternorum ultimorum et pretiosae thecae, in qua illud Carolus IV. recondidit, quae nunc in Eccles. Metropol. Pragae seruatur.37) Principium et finem partis concessae adnotat: „Principium autem quaternorum est in haec verba: * Non, ut Pessina habet, 1355.30) ** Hoc testimonium aeri incidi curauit D. Pelzel, ut specimen daret elegantis scripturae Caroli IV, cuius vitam adornat proximeque edet.31) Eo hortante sumptusque suppeditante opus hoc suscepi. Voluit nempe non solum de historia, sed etiam de critica sacra bene mereri. m) Chybné accepit (místo recepit) převzal Dobr. z přetisku Pešinova 452—453. n) iussit: jussit Dobr. °) reseruatam: reservatam Dobr. 48
6 potestate Patriarchae Ecclesiae Aquileiensis; qui liber in dicta Ecclesia fuit ser- uatus a beato Hermagora et ab Ecclesia Aquileiensi praedicta usque in hodier- num diem; qui videlicet beatus Hermagoras de manu beati Marci eundem librum accepit et a B. Petro per resignationem et intercessionem S. Marci recepit m) praesulatum praedictae Aquileiensis Ecclesiae; de quo libro petitione mea apud Patriarcham et Capitulum dictae Aquileiensis Ecclesiae obtinui istos duos quater- nos ultimos libri praedicti, et alii quinque praecedentes remanserunt in Ecclesia supradicta. Et haec scripsi manu mea propria anno ab Incarnato Verbo 1354* in Vi- ** gilia Om. SS., regnorum meorum anno nono." Subscripsere, qui sequuntur Episcopi: „Et ego Marquardus, Dei gratia Episcopus Augustensis, in testimonium veritatis praemissorum omnium, manu mea propria me subscripsi.“32) „Et ego Frater Aegidius, Dei gratia Episcopus Vincentinus et Comes, in testi- monium veritatis praemissorum omnium, manu mea propria me subscripsi.“33) „Et ego Ioannes, Dei gratia Litomisslensis Episcopus, in testimonium veritatis 34) praemissorum omnium, manu mea propria me subscripsi.“ Extant quoque Nicolai Patriarchae eam in rem duo testimonia, quibus ea confirmat, quae Carolus IV. in epistolis narrat. Primum35) edidit Pessina in Phos- phoro pag. 453; in quo affirmat se precibus Caroli IV. victum partem Euangelii S. Marci, approbante, laudante et consentiente Capitulo deuote, sponte et libere concessis- se. „Quam quidem partem mitissimus Rex, nostros animos ex libri diuisione exa- sperari titubans, de verbo ad verbum per fide dignas personas, absque literae vel syllabae aut dictionis, puncti vel dyphthongi diminutione, transcribi iussit ") et mandavit, et diligentius examinata parte trascripta cum textu originali, ut res integra maneat et transcripto praedicto fides perpetuo adhibeatur plenaria, illud insigniri voluit suae typario maiestatis in Archivis nostrae praedictae Ecclesiae, penes partem nobis dicti Euangelii reseruatam °) in aeuum deuote et fideliter y" conseruandum. —— Datum Vtini, die 17. Octobr. anno 1354, Indict. 7. Alterum serius exaratum36) edidit Ludewig in Reliqu. Monum. Tom. V. pag. 573, in quo eadem fere, quae in primo, repetit; expressam tamen mentionem facit in hoc duorum quaternorum ultimorum et pretiosae thecae, in qua illud Carolus IV. recondidit, quae nunc in Eccles. Metropol. Pragae seruatur.37) Principium et finem partis concessae adnotat: „Principium autem quaternorum est in haec verba: * Non, ut Pessina habet, 1355.30) ** Hoc testimonium aeri incidi curauit D. Pelzel, ut specimen daret elegantis scripturae Caroli IV, cuius vitam adornat proximeque edet.31) Eo hortante sumptusque suppeditante opus hoc suscepi. Voluit nempe non solum de historia, sed etiam de critica sacra bene mereri. m) Chybné accepit (místo recepit) převzal Dobr. z přetisku Pešinova 452—453. n) iussit: jussit Dobr. °) reseruatam: reservatam Dobr. 48
Strana 49
et secundus » accepit* eam et mortuus est; finis autem talis est: illi autem pro- fecti praedicauerunt ") ubique,** cooperante et sermonem38) confirmante sequen- tibus signis, amen. Datum in nostro Castro Vtin die XV. mensis Nov. anno Domini M. CCC. LVII, indictione decima." Plura vix puto quemquam desideraturum, sed de quinque quaternionibus Aquileiae relictis iam agamus. § II. Quinque quaterniones Aquileiae relicti Foroiulium delati sunt primum, deinde Venetias. N. 1. Historiam hanc ita prosequitur Laurentius a Turre in cit. epist. ad Blanchinum pag. 56033): „Initio seculi XV, cum omnia tumultibus turbata essent, anno 1409 sacras Sanctorum reliquias una cum libris et aliis pretiosis supellectili- bus, Inuentario confecto, ciuium Foroiuliensium fidei Canonici Aquileienses com- mendarunt. In hoc inuentario inter cetera tres Euangeliorum libros inuenio hoc modo: liber Euangeliorum B. Marci, argento deaurato coopertus“ etc. Videtur autem Euangelium B. Marci fuisse restitutum Canonicis Aquileiensibus, quia in inuen- tario altero, an. 1418 confecto, rursus reperitur; immo Canonici Aquileienses fidem ciuium Foroiuliensium laudant, dum iis secunda vice, hoc est, anno 1418, sua concredunt. Inter libros Euangeliorum anno 1409 concreditorum, reperitur etiam Codex nunc Foroiuliensis, continens Euangelia Matthaei,——Lucae, Ioannis, quem parte II. in appendice Euangeliarii quadruplicis edidit Blanchinus; 40) olim vero et Euangelium Marci comprehenderat; quod ex eo satis elucet, quod ad finem Euan- gelii S. Matthaei scriptum sit: sequuntur41) breues secundum Marcum; post Breues,42) quae XII numero sunt, sequuntur capitula,43) sunt vero XLVI, cum inscriptione: Capitula Euangelii secundum Marcum, quibus ordine descriptis subiunctum legitur: explicuerunt capitulationes secundum Marcum; finge nunc LVI deesse folia, tot enim Euangelium B. Marci integrum explet, nam septem quaternionibus compre- hensum erat,44) quaternio vero, et Pragensis fragmenti et Codicis Foroiuliensis, VIII folia continet. Post haec scriptum legitur: explicit Euangelium secundum Marcum, incipit secundum Lucam.45) Itaque certum est et Codicem, quem nunc Foroiuliensem vocamus, anno 1409, in secundo enim inuentario non reperitur, et * Apud Ludewig: sicutus incepit vitiose. ** Vocabulum Domino apud Ludewig omissum; est tamen in fragmento Pragensi: Dno; haec adnotare opus duxi propterea, quod quidam ex hoc testimonio a Ludewig edito intulerint vocem Domino in Pragensi parte deesse. p) secundus: Secundus Dobr. €) praedicauerunt: praedicaverunt Dobr. 4 - Fragmentum 49
et secundus » accepit* eam et mortuus est; finis autem talis est: illi autem pro- fecti praedicauerunt ") ubique,** cooperante et sermonem38) confirmante sequen- tibus signis, amen. Datum in nostro Castro Vtin die XV. mensis Nov. anno Domini M. CCC. LVII, indictione decima." Plura vix puto quemquam desideraturum, sed de quinque quaternionibus Aquileiae relictis iam agamus. § II. Quinque quaterniones Aquileiae relicti Foroiulium delati sunt primum, deinde Venetias. N. 1. Historiam hanc ita prosequitur Laurentius a Turre in cit. epist. ad Blanchinum pag. 56033): „Initio seculi XV, cum omnia tumultibus turbata essent, anno 1409 sacras Sanctorum reliquias una cum libris et aliis pretiosis supellectili- bus, Inuentario confecto, ciuium Foroiuliensium fidei Canonici Aquileienses com- mendarunt. In hoc inuentario inter cetera tres Euangeliorum libros inuenio hoc modo: liber Euangeliorum B. Marci, argento deaurato coopertus“ etc. Videtur autem Euangelium B. Marci fuisse restitutum Canonicis Aquileiensibus, quia in inuen- tario altero, an. 1418 confecto, rursus reperitur; immo Canonici Aquileienses fidem ciuium Foroiuliensium laudant, dum iis secunda vice, hoc est, anno 1418, sua concredunt. Inter libros Euangeliorum anno 1409 concreditorum, reperitur etiam Codex nunc Foroiuliensis, continens Euangelia Matthaei,——Lucae, Ioannis, quem parte II. in appendice Euangeliarii quadruplicis edidit Blanchinus; 40) olim vero et Euangelium Marci comprehenderat; quod ex eo satis elucet, quod ad finem Euan- gelii S. Matthaei scriptum sit: sequuntur41) breues secundum Marcum; post Breues,42) quae XII numero sunt, sequuntur capitula,43) sunt vero XLVI, cum inscriptione: Capitula Euangelii secundum Marcum, quibus ordine descriptis subiunctum legitur: explicuerunt capitulationes secundum Marcum; finge nunc LVI deesse folia, tot enim Euangelium B. Marci integrum explet, nam septem quaternionibus compre- hensum erat,44) quaternio vero, et Pragensis fragmenti et Codicis Foroiuliensis, VIII folia continet. Post haec scriptum legitur: explicit Euangelium secundum Marcum, incipit secundum Lucam.45) Itaque certum est et Codicem, quem nunc Foroiuliensem vocamus, anno 1409, in secundo enim inuentario non reperitur, et * Apud Ludewig: sicutus incepit vitiose. ** Vocabulum Domino apud Ludewig omissum; est tamen in fragmento Pragensi: Dno; haec adnotare opus duxi propterea, quod quidam ex hoc testimonio a Ludewig edito intulerint vocem Domino in Pragensi parte deesse. p) secundus: Secundus Dobr. €) praedicauerunt: praedicaverunt Dobr. 4 - Fragmentum 49
Strana 50
quinque quaterniones Euangelii S. Marci an. 1418 Foroiulii relictos fuisse ibique Codicem Foroiuliensem usque ad haec tempora, Euangelium vero S. Marci usque ad annum 1420 permansisse. 8 N. 2. Anno 1420 Thomas Mocenico, Venetiarum Dux, datis ad Foroiulienses literis, vehementer ab eis petiit, ut sibi Euangelium B. Marci, propria eius manu scriptum, donarent. Ciues Foroiulienses eius desiderio satisfacientes id per Ple- banum quendam, qui literas tulerat, Duci Venetorum miserant. Quod et ingenti totius urbis gratulatione receptum fuerat* et religiose hactenus Venetiis seruatur; utinam maiori illud sollicitudine quam religione seruassent! An vero duo quater- niones iussu Caroli IV. descripti Venetias peruenerint ibique putredine consumti sint, aut quo peruenerint, dicere non possum. § III. Pars Euangelii Veneta et Pragensis integrum conficiunt Euangelium B. Marci; hoc vero est pars euulsa e Codice Foroiuliensi. N. 1. Quamuis anno 1564 Ferdinandus, Archidux Austriae, vehementer urgeret, ut hos quinque quaterniones a Senatu obtineret, nihil tamen impetrauit.47) Mansere itaque quinque quaterniones Venetiis. Tametsi cognosci non possit frag- mentum Venetum quinque constare quaternionibus, certum tamen est id esse instructum laminis argenteis, quarum altera insigne familiae de la Turre, altera ciuitatis Aquileiensis exhibet; confer § II. Certum etiam est id Aquileia Foroiu- lium, Foroiulio Venentias delatum fuisse, ut § II. ostendimus. Pragense vero Aqui- leia Pragam commigrauit, vid. § I. Igitur dubium esse non potest partem Venetam et Pragensem integrum constituisse Euangelium S. Marci. N. 2. Sufficiet Pragensis fragmenti et Codicis Foroiuliensis comparationem instituere, Venetum enim nulli usui esse potest; quam quidem comparationem Fontaninus iam instituit per characterum specimina sibi ex urbe Pragensi missa. Vide eius epistol. ad Philipp. a Turre an. 1716 die 15. August.48) Ex qua haec adfert Laurentius a Turre: "Quod autem folia Pragensia conueniant cum euangeliario Foroiuliensi, de quo nunc agimus, res est exploratissima. Ea siquidem sunt ex tenuissima membrana, forma quadrata, et literis latinis exarata, scriptura per duas columnas ex utraque foliorum parte est disposita. Quaelibet columna lineas implet XIX, quarum alia est longior, alia breuior“.49) Quae quam vera sint, periculum faciat lector conferendo characteres Codicis Foroiuliensis, apud Blanchinum part. * Epistolam Thomae Mocenico lege apud Montfaucon loc. cit. et Basilium Zancharolum Antiqu. Foroiul. lib. III; hic eam prius edidit. 46) 50
quinque quaterniones Euangelii S. Marci an. 1418 Foroiulii relictos fuisse ibique Codicem Foroiuliensem usque ad haec tempora, Euangelium vero S. Marci usque ad annum 1420 permansisse. 8 N. 2. Anno 1420 Thomas Mocenico, Venetiarum Dux, datis ad Foroiulienses literis, vehementer ab eis petiit, ut sibi Euangelium B. Marci, propria eius manu scriptum, donarent. Ciues Foroiulienses eius desiderio satisfacientes id per Ple- banum quendam, qui literas tulerat, Duci Venetorum miserant. Quod et ingenti totius urbis gratulatione receptum fuerat* et religiose hactenus Venetiis seruatur; utinam maiori illud sollicitudine quam religione seruassent! An vero duo quater- niones iussu Caroli IV. descripti Venetias peruenerint ibique putredine consumti sint, aut quo peruenerint, dicere non possum. § III. Pars Euangelii Veneta et Pragensis integrum conficiunt Euangelium B. Marci; hoc vero est pars euulsa e Codice Foroiuliensi. N. 1. Quamuis anno 1564 Ferdinandus, Archidux Austriae, vehementer urgeret, ut hos quinque quaterniones a Senatu obtineret, nihil tamen impetrauit.47) Mansere itaque quinque quaterniones Venetiis. Tametsi cognosci non possit frag- mentum Venetum quinque constare quaternionibus, certum tamen est id esse instructum laminis argenteis, quarum altera insigne familiae de la Turre, altera ciuitatis Aquileiensis exhibet; confer § II. Certum etiam est id Aquileia Foroiu- lium, Foroiulio Venentias delatum fuisse, ut § II. ostendimus. Pragense vero Aqui- leia Pragam commigrauit, vid. § I. Igitur dubium esse non potest partem Venetam et Pragensem integrum constituisse Euangelium S. Marci. N. 2. Sufficiet Pragensis fragmenti et Codicis Foroiuliensis comparationem instituere, Venetum enim nulli usui esse potest; quam quidem comparationem Fontaninus iam instituit per characterum specimina sibi ex urbe Pragensi missa. Vide eius epistol. ad Philipp. a Turre an. 1716 die 15. August.48) Ex qua haec adfert Laurentius a Turre: "Quod autem folia Pragensia conueniant cum euangeliario Foroiuliensi, de quo nunc agimus, res est exploratissima. Ea siquidem sunt ex tenuissima membrana, forma quadrata, et literis latinis exarata, scriptura per duas columnas ex utraque foliorum parte est disposita. Quaelibet columna lineas implet XIX, quarum alia est longior, alia breuior“.49) Quae quam vera sint, periculum faciat lector conferendo characteres Codicis Foroiuliensis, apud Blanchinum part. * Epistolam Thomae Mocenico lege apud Montfaucon loc. cit. et Basilium Zancharolum Antiqu. Foroiul. lib. III; hic eam prius edidit. 46) 50
Strana 51
II. p. 542 exhibitos, 50) cum characteribus fragmenti nostri, quos tabula aeri incisa repraesentat.51) Immo descriptio Cod. Foroiul. tam conuenit Pragensi, ut iisdem fere verbis inferius descripturus sim fragmentum Pragense, quibus Laurentius a Turre descripsit Euangeliarium Foroiuliense. Hoc solum in memoriam reuocemus Euang. Foroiul. olim Aqui leiae extitisse, ut § II. diximus; estque probabile ab uno e Patriarchis familiae de la Turre, quatuor enim numerantur, Euangelium S. Marci ex Euangeliario Foroiuliensi euulsum esse, ab eo nempe, qui illud tabulis argenteis contexit et insigni familiae suae ornauit. At quis eorum fuerit, certo non liquet; mihi aut Raymundus fuisse videtur, qui Ecclesiam Aquileiensem rexit ab anno 1274 usque ad 1299, aut Paganus, qui ab anno 1319 usque ad annum 1332 Patriarchatum tenuit; Castonus esse non poterat, is enim, antequam Aquileiam peruenisset, Floren- tiae obiit; neque Ludovicus, qui Nicolao successit; 52) Carolus enim IV. et Nicolaus Patriarcha de uno singulari libro loquuntur, qui totus septem quaternionibus constet. Itaque iam ante Carolum et Nicolaum separatum fuerat Euangelium S. Marci a reliquis, certe eo fine, ut magis indoctis persuaderetur illud esse auto- graphum. 9 § IV. Euangelium S. Marci seu potius Euangeliarium Foroiuliense non fuit a temporibus B. Hermagorae Aquileiae seruatum. Laurentius a Turre53) euincere conatur Codicem hunc scriptum fuisse Ticini aut in Ticinensi territorio. Id probat e quatuor Regum Longobardorum nominibus, Teodelinda, Luitprandus, Ratchisius, Aistulfus, 54) in margine signatis, quorum unus alterue Rex noster vocatur; hi enim sedes suas ea in urbe habuerunt. Narrat porro a Theutimaro, Patriarcha Aquileiensi, qui semel atque iterum synodali conuentui eadem in urbe interfuit, anno 855 hunc sacrum Euangeliorum Codicem dono aut alio iure r) acceptum ad Ecclesiam Aquileiensem delatum fuisse. E nominibus Regum Longobardorum quidem non sequitur Ticini scriptum fuisse, sed Ticini ea tempestate extitisse; quod ad propositum nostrum sufficit; hoc enim asserimus a temporibus Hermagorae Aquileiae non esse seruatum. Immo ante seculum IX. ne fama quidem extitit de autographo S. Marci in Ecclesia Aquileiensi existente. Hoc probat Laurentius a Turre55) e silentio Pauli Warnefridi, Diaconi Ecclesiae Aqui- leiensis, qui seculo octauo medio floruit,56) praecipue vero e silentio S. Paulini, qui Codices Ecclesiae suae diligenter peruoluit, nullam tamen autographi cuiusdam, ne in Hymno quidem in S. Marcum, mentionem iniicit; is pracesse coepit an. 776. Quo tempore nondum Aquileiae extitisse Codicem Foroiul. ex testimonio ipsius Paulini probare conatur laudatus Auctor.57) Paulinus Lib. III. cap. 12. in explicat. r) iure: jure Dobr. 51
II. p. 542 exhibitos, 50) cum characteribus fragmenti nostri, quos tabula aeri incisa repraesentat.51) Immo descriptio Cod. Foroiul. tam conuenit Pragensi, ut iisdem fere verbis inferius descripturus sim fragmentum Pragense, quibus Laurentius a Turre descripsit Euangeliarium Foroiuliense. Hoc solum in memoriam reuocemus Euang. Foroiul. olim Aqui leiae extitisse, ut § II. diximus; estque probabile ab uno e Patriarchis familiae de la Turre, quatuor enim numerantur, Euangelium S. Marci ex Euangeliario Foroiuliensi euulsum esse, ab eo nempe, qui illud tabulis argenteis contexit et insigni familiae suae ornauit. At quis eorum fuerit, certo non liquet; mihi aut Raymundus fuisse videtur, qui Ecclesiam Aquileiensem rexit ab anno 1274 usque ad 1299, aut Paganus, qui ab anno 1319 usque ad annum 1332 Patriarchatum tenuit; Castonus esse non poterat, is enim, antequam Aquileiam peruenisset, Floren- tiae obiit; neque Ludovicus, qui Nicolao successit; 52) Carolus enim IV. et Nicolaus Patriarcha de uno singulari libro loquuntur, qui totus septem quaternionibus constet. Itaque iam ante Carolum et Nicolaum separatum fuerat Euangelium S. Marci a reliquis, certe eo fine, ut magis indoctis persuaderetur illud esse auto- graphum. 9 § IV. Euangelium S. Marci seu potius Euangeliarium Foroiuliense non fuit a temporibus B. Hermagorae Aquileiae seruatum. Laurentius a Turre53) euincere conatur Codicem hunc scriptum fuisse Ticini aut in Ticinensi territorio. Id probat e quatuor Regum Longobardorum nominibus, Teodelinda, Luitprandus, Ratchisius, Aistulfus, 54) in margine signatis, quorum unus alterue Rex noster vocatur; hi enim sedes suas ea in urbe habuerunt. Narrat porro a Theutimaro, Patriarcha Aquileiensi, qui semel atque iterum synodali conuentui eadem in urbe interfuit, anno 855 hunc sacrum Euangeliorum Codicem dono aut alio iure r) acceptum ad Ecclesiam Aquileiensem delatum fuisse. E nominibus Regum Longobardorum quidem non sequitur Ticini scriptum fuisse, sed Ticini ea tempestate extitisse; quod ad propositum nostrum sufficit; hoc enim asserimus a temporibus Hermagorae Aquileiae non esse seruatum. Immo ante seculum IX. ne fama quidem extitit de autographo S. Marci in Ecclesia Aquileiensi existente. Hoc probat Laurentius a Turre55) e silentio Pauli Warnefridi, Diaconi Ecclesiae Aqui- leiensis, qui seculo octauo medio floruit,56) praecipue vero e silentio S. Paulini, qui Codices Ecclesiae suae diligenter peruoluit, nullam tamen autographi cuiusdam, ne in Hymno quidem in S. Marcum, mentionem iniicit; is pracesse coepit an. 776. Quo tempore nondum Aquileiae extitisse Codicem Foroiul. ex testimonio ipsius Paulini probare conatur laudatus Auctor.57) Paulinus Lib. III. cap. 12. in explicat. r) iure: jure Dobr. 51
Strana 52
Matthaei XXIV, 36 — affirmat: „in antiquariis Euangeliorum authenticis, quae penes nos in scrinio sanctae nostrae retinentur Ecclesiae, FILII vocabulum in eodem Euangelii loco insertum minime valuit reperiri.“ At filii vocabulum in Cod. Foro- iul. in Matth. legitur,58) nondum itaque in scrinio Aquileiensis Ecclesiae retentus fuisse videtur. Sed quia multa? Cod. Foroiul. praefixam habet praefationem Hiero- 10 nymi eadem manu scriptam; 59) qui igitur a temporibus Hermagorae in Ecclesia Aquileiensi seruari potuit? § V. Euangelium, cuius pars Venetiis, pars Pragae seruatur, non est S. Marci autographum. Ex his iam consequitur aut Euangelium, de quo nobis sermo est, non esse S. Marci autographum, aut S. Marcum extitisse post Hieronymum, quod vix putem admitti posse. Consequeretur porro S. Marcum reliqua tria Euangelia contenta in Codice Foroiul. descripsisse. Demus etiam Euangelium S. Marci non esse partem Codicis Foroiuliensis, obstant tamen errores librarii, quo minus S. Marci autogra- phum putemus; adde correctiones varias, Capitulorum notationes, sermonem la- tinum, quae omnia opus hoc S. Marco abiudicant. Age vero exponamus, quid opinioni tam peruulgatae de Euangel. S. Marci autographo occasionem dederit. Ita coniicio: Lector operum S. Paulini, Aquil. Episc., diligens fortasse, at certe non doctissimus, in haec verba forte inciderat: „Sed quoniam in antiquariis Euange- liorum authenticis, quae penes nos [et] s) in scrinio sanctae nostrae retinentur Ecclesiae, FILII vocabulum in eodem Euangelii loco insertum minime valuit re- periri, et viri illustrissimi, beatus scilicet Hieronymus atque Ambrosius, satis in sacro peritissimi eloquio, adfirmant ambo consona voce, lectis sane ab eis priscis graecorum Codicibus, in eadem Euangelii folia non fuisse inspectum, unde et ex eo credibile potest videri longe a vero et ex superfluo additum. Quoniam, si ab Euangelista celebri fuisset calamo promulgatum, nequaquam post angelos FILII positum nomen specularetur, quemadmodum quibusdam recentioribus inspicitur voluminibus exaratum: de die autem illo et hora nemo scit, neque angeli, neque filius“ Lib. III. cap. 12. Intelligi autem haec Paulini verba debere de Matth. XXIV. 36 non opus est monere; testes enim Hieronymum et Ambrosium citat, quorum uterque in Matthaei textum commentatur, Hieronymus quidem in C. XXIV Mat- thaei,60) Ambros. vero Lib. V. de fide, cap. 16.61) Lector ille rudis curiositate ductus Codices Ecclesiae Aquileiensis inspexerat; fingamus iam eum in Cod. Foroiuliensem incidisse; quaesierat is textum in Euangelio S. Marci,62) qui in Euangel. S. Matthaei quaerendus erat; ponamus quaesiuisse in utroque: in Euangel. S. Matth. s) nos in: nos et in Dobr. 52
Matthaei XXIV, 36 — affirmat: „in antiquariis Euangeliorum authenticis, quae penes nos in scrinio sanctae nostrae retinentur Ecclesiae, FILII vocabulum in eodem Euangelii loco insertum minime valuit reperiri.“ At filii vocabulum in Cod. Foro- iul. in Matth. legitur,58) nondum itaque in scrinio Aquileiensis Ecclesiae retentus fuisse videtur. Sed quia multa? Cod. Foroiul. praefixam habet praefationem Hiero- 10 nymi eadem manu scriptam; 59) qui igitur a temporibus Hermagorae in Ecclesia Aquileiensi seruari potuit? § V. Euangelium, cuius pars Venetiis, pars Pragae seruatur, non est S. Marci autographum. Ex his iam consequitur aut Euangelium, de quo nobis sermo est, non esse S. Marci autographum, aut S. Marcum extitisse post Hieronymum, quod vix putem admitti posse. Consequeretur porro S. Marcum reliqua tria Euangelia contenta in Codice Foroiul. descripsisse. Demus etiam Euangelium S. Marci non esse partem Codicis Foroiuliensis, obstant tamen errores librarii, quo minus S. Marci autogra- phum putemus; adde correctiones varias, Capitulorum notationes, sermonem la- tinum, quae omnia opus hoc S. Marco abiudicant. Age vero exponamus, quid opinioni tam peruulgatae de Euangel. S. Marci autographo occasionem dederit. Ita coniicio: Lector operum S. Paulini, Aquil. Episc., diligens fortasse, at certe non doctissimus, in haec verba forte inciderat: „Sed quoniam in antiquariis Euange- liorum authenticis, quae penes nos [et] s) in scrinio sanctae nostrae retinentur Ecclesiae, FILII vocabulum in eodem Euangelii loco insertum minime valuit re- periri, et viri illustrissimi, beatus scilicet Hieronymus atque Ambrosius, satis in sacro peritissimi eloquio, adfirmant ambo consona voce, lectis sane ab eis priscis graecorum Codicibus, in eadem Euangelii folia non fuisse inspectum, unde et ex eo credibile potest videri longe a vero et ex superfluo additum. Quoniam, si ab Euangelista celebri fuisset calamo promulgatum, nequaquam post angelos FILII positum nomen specularetur, quemadmodum quibusdam recentioribus inspicitur voluminibus exaratum: de die autem illo et hora nemo scit, neque angeli, neque filius“ Lib. III. cap. 12. Intelligi autem haec Paulini verba debere de Matth. XXIV. 36 non opus est monere; testes enim Hieronymum et Ambrosium citat, quorum uterque in Matthaei textum commentatur, Hieronymus quidem in C. XXIV Mat- thaei,60) Ambros. vero Lib. V. de fide, cap. 16.61) Lector ille rudis curiositate ductus Codices Ecclesiae Aquileiensis inspexerat; fingamus iam eum in Cod. Foroiuliensem incidisse; quaesierat is textum in Euangelio S. Marci,62) qui in Euangel. S. Matthaei quaerendus erat; ponamus quaesiuisse in utroque: in Euangel. S. Matth. s) nos in: nos et in Dobr. 52
Strana 53
vocabulum filii reperit, in Marci Euangelio non reperit; etsi enim apud Marcum constanter legatur, in Pragensi tamen fragmento filii vox deest;63) in Matthaei vero Euangelio Foroiul. legitur. Tum ille sibi antiquarium Euangelii authenticum dete- xisse visus est, quo olim usus fuerat S. Paulinus. Non poterat rem silentio premere, aliis certe, minus se perspicacioribus, persuasit se authenticum S. Marci inuenisse; autographum mox inde ex authentico ortum, multis enim synonyma haec vocabula videri poterant.] Obiecerint oculatiores quidam, qui Marci autographum Aquileiam peruenerit? Facilis responsio, si Marcus Aquileiam missus dicatur praedicandi Euangelii caussa; si ab co Aquileiae scriptum, Hermagorae, quem Marco succes- sisse volerunt, traditum, si denique in Ecclesia Aquileiensi seruatum, admitta- tur. Nicolai certe tempore iam haec ita explorata fuerant, ut is Carolo IV. facile persuaderet rei indubiam veritatem; ita Nicolaus Patriarcha in priori testimonio supra citato:64) „Quod beatissimus Marcus Euangelista —— sacrum Euangelium scripserit latino sermone quodque ad praedicandum verbum veritatis Aquileiam, totius Italiae ciuitatem famosissimam, missus fuerit, apud quam etiam Euangelium manu scripsit propria, sacris demonstratur elogiis, testantur annalia, et veris ac manifestis est indiciis approbatum.“ Quis iam dubitare audeat? Sacris demonstra- tur elogiis; at quaere, quibus? nihil responsi accipis. Testantur annalia; quam antiqua? Sed manifestis est indiciis approbatum; ubi sunt haec indicia? Confer ea, quae Ca- rolus IV., ea persuasione ductus, in ultimo folio frag. Pragensis adscripsit.65) Laurentius a Turre66) demonstrat ante seculum IX. nec audiri quidquam hac de re coepisse. Prosequitur deinde:67) „Post seculum itaque XI., ut coniicimus, aut casu aliquo et errore, seu pia fraude orta haec fabella." — Seculo XIV. profecto iam viguit, seculo IX. allatus Codex Aquileiam est, supersunt itaque secula quatuor, decimum, undecimum, duodecimum, decimum tertium fabellis effingendis maxime idonea, in quae, si originem huius opinionis referas, non dissentio. Sed mittamus haec, fragmenti Pragensis accuratiorem descriptionem aggrediamur. 11 § VI. Descriptio fragmenti Pragensis. Pragmentum Pragense latinis literis exaratum duobus constat quaternioni- bus seu 16 foliis; incipit a Marc. Cap. XII, v. 21. —Et secundus accepit eam, reliqua continuantur usque ad finem Euangelii. Forma fragmenti, de materia paulo infe- rius agemus, est quadrata; folia in longum pedem unum Pragensem et quartam partes pollicis, in latum pollices decem et tres quartas partes capiunt,68) confer mensur. Cod. Foroiul. in epist. Laurent. a Turre p. 544, 545 lib. cit. 69); singula in duas diuisa columnas, columna quaeuis XIX continet lineas; vestigia styli ferrei sat clare apparent. Lineae, licet inaequales, certo tamen fere literarum numero 53
vocabulum filii reperit, in Marci Euangelio non reperit; etsi enim apud Marcum constanter legatur, in Pragensi tamen fragmento filii vox deest;63) in Matthaei vero Euangelio Foroiul. legitur. Tum ille sibi antiquarium Euangelii authenticum dete- xisse visus est, quo olim usus fuerat S. Paulinus. Non poterat rem silentio premere, aliis certe, minus se perspicacioribus, persuasit se authenticum S. Marci inuenisse; autographum mox inde ex authentico ortum, multis enim synonyma haec vocabula videri poterant.] Obiecerint oculatiores quidam, qui Marci autographum Aquileiam peruenerit? Facilis responsio, si Marcus Aquileiam missus dicatur praedicandi Euangelii caussa; si ab co Aquileiae scriptum, Hermagorae, quem Marco succes- sisse volerunt, traditum, si denique in Ecclesia Aquileiensi seruatum, admitta- tur. Nicolai certe tempore iam haec ita explorata fuerant, ut is Carolo IV. facile persuaderet rei indubiam veritatem; ita Nicolaus Patriarcha in priori testimonio supra citato:64) „Quod beatissimus Marcus Euangelista —— sacrum Euangelium scripserit latino sermone quodque ad praedicandum verbum veritatis Aquileiam, totius Italiae ciuitatem famosissimam, missus fuerit, apud quam etiam Euangelium manu scripsit propria, sacris demonstratur elogiis, testantur annalia, et veris ac manifestis est indiciis approbatum.“ Quis iam dubitare audeat? Sacris demonstra- tur elogiis; at quaere, quibus? nihil responsi accipis. Testantur annalia; quam antiqua? Sed manifestis est indiciis approbatum; ubi sunt haec indicia? Confer ea, quae Ca- rolus IV., ea persuasione ductus, in ultimo folio frag. Pragensis adscripsit.65) Laurentius a Turre66) demonstrat ante seculum IX. nec audiri quidquam hac de re coepisse. Prosequitur deinde:67) „Post seculum itaque XI., ut coniicimus, aut casu aliquo et errore, seu pia fraude orta haec fabella." — Seculo XIV. profecto iam viguit, seculo IX. allatus Codex Aquileiam est, supersunt itaque secula quatuor, decimum, undecimum, duodecimum, decimum tertium fabellis effingendis maxime idonea, in quae, si originem huius opinionis referas, non dissentio. Sed mittamus haec, fragmenti Pragensis accuratiorem descriptionem aggrediamur. 11 § VI. Descriptio fragmenti Pragensis. Pragmentum Pragense latinis literis exaratum duobus constat quaternioni- bus seu 16 foliis; incipit a Marc. Cap. XII, v. 21. —Et secundus accepit eam, reliqua continuantur usque ad finem Euangelii. Forma fragmenti, de materia paulo infe- rius agemus, est quadrata; folia in longum pedem unum Pragensem et quartam partes pollicis, in latum pollices decem et tres quartas partes capiunt,68) confer mensur. Cod. Foroiul. in epist. Laurent. a Turre p. 544, 545 lib. cit. 69); singula in duas diuisa columnas, columna quaeuis XIX continet lineas; vestigia styli ferrei sat clare apparent. Lineae, licet inaequales, certo tamen fere literarum numero 53
Strana 54
terminantur, ultimam versus si excipias; per versum hic intelligo seriem vocabu- lorum, quae sensum aliqua saltem ratione finiunt; versiculos similes graece onuxrx appellamus; illustremus rem exemplo:70) 12 C. XII, v. 28. ETACCESSITVNVSDE SCRIBISQVIAVDIE RATILLOSCONQVI RENTES — habes in prima 16 15 in 2da 14 in 3tia in segmento hoc — 6 literas. Quas si tertiae addas lineae, nimium excrescet; quinque enim literis secudam, sex5) primam superabit. C. XIII, v. 16. ETQVIINAGROERIT NONREVERTATVR RETROTOLLERE VESTIMENTVM SVVM lma 2da 3tia 4ta 5ta — 15 136) 12 11 continet literas, nec suum quartae lineae addi licuit, et si spatium omnino sufficeret.71) Linea prima cuiusque “) versiculi duabus plerumque, rarius tribus aut quatuor literis prominet; quae scribendi ratio lectorem adiuuat; ibi enim linea prominet, ubi sensus incipit, locum itaque interpunctionis supplet; exempla sunt ubique obuia, eodem enim modo textum imprimi curauimus, quo scriptus est. Comma nullum, punctum nullum occurrit, Cap. XIII. v. 35 et Cap. XIV. 34. 36. 41 si excipias; vide notas textui sublectas.72) Vocabula non sunt distincta spatiis, ut nunc scribimus, sed ita cohaerent, ut lineam unum vocabulum diceres. Characteres utcunque aequabiles sunt, clauduntur enim lineolis stylo ferreo ductis; alii tamen sursum prominent"), ut L, et alii deorsum pendent, ut F. Maiores sunt, quibus capitula inchoantur;73) sed et alii versus maioribus subinde characteribus initio scri- buntur;74) in fine lineae minusculae ponuntur, si id angustia lineae exigat. Contra- ctiones occurrentes tabula aeri incisa exhibet.75) Atramentum ex nigro pallescit, ita ut subflaui sint characteres; omnia sunt lectu facillima, et licet in primo folio atra- mentum consumtum sit, tamen vestigia styli, si paginam luminibus opponas, sat distincte apparent; folia a styli pressione hinc inde laesa sunt; rasuras, correctiones, *) Když registroval svou práci v Böhmische Litteratur auf das Jahr 1789, str. 155, připojil Dobr. jedinou opravu: „Da ich dieß schreibe, werde ich eines Fehlers in diesem Fragmento gewahr. Seite 12. Zeile 6. statt sex lies quatuor.“ Arci aritmeticky 14 + 6 — 16 — 4, ale poněvadž je první řádka vysunuta o dvě litery doleva, činil by přesah 14 + 6— (16 2) — 6, t. j. vskutku šest liter, jak pů- vodně Dobr. zcela správně napsal. t) 13: 14 Dobr. u) cuiusque: cujusque Dobr. v) sursum prominent: sursumprominent Dobr. 54
terminantur, ultimam versus si excipias; per versum hic intelligo seriem vocabu- lorum, quae sensum aliqua saltem ratione finiunt; versiculos similes graece onuxrx appellamus; illustremus rem exemplo:70) 12 C. XII, v. 28. ETACCESSITVNVSDE SCRIBISQVIAVDIE RATILLOSCONQVI RENTES — habes in prima 16 15 in 2da 14 in 3tia in segmento hoc — 6 literas. Quas si tertiae addas lineae, nimium excrescet; quinque enim literis secudam, sex5) primam superabit. C. XIII, v. 16. ETQVIINAGROERIT NONREVERTATVR RETROTOLLERE VESTIMENTVM SVVM lma 2da 3tia 4ta 5ta — 15 136) 12 11 continet literas, nec suum quartae lineae addi licuit, et si spatium omnino sufficeret.71) Linea prima cuiusque “) versiculi duabus plerumque, rarius tribus aut quatuor literis prominet; quae scribendi ratio lectorem adiuuat; ibi enim linea prominet, ubi sensus incipit, locum itaque interpunctionis supplet; exempla sunt ubique obuia, eodem enim modo textum imprimi curauimus, quo scriptus est. Comma nullum, punctum nullum occurrit, Cap. XIII. v. 35 et Cap. XIV. 34. 36. 41 si excipias; vide notas textui sublectas.72) Vocabula non sunt distincta spatiis, ut nunc scribimus, sed ita cohaerent, ut lineam unum vocabulum diceres. Characteres utcunque aequabiles sunt, clauduntur enim lineolis stylo ferreo ductis; alii tamen sursum prominent"), ut L, et alii deorsum pendent, ut F. Maiores sunt, quibus capitula inchoantur;73) sed et alii versus maioribus subinde characteribus initio scri- buntur;74) in fine lineae minusculae ponuntur, si id angustia lineae exigat. Contra- ctiones occurrentes tabula aeri incisa exhibet.75) Atramentum ex nigro pallescit, ita ut subflaui sint characteres; omnia sunt lectu facillima, et licet in primo folio atra- mentum consumtum sit, tamen vestigia styli, si paginam luminibus opponas, sat distincte apparent; folia a styli pressione hinc inde laesa sunt; rasuras, correctiones, *) Když registroval svou práci v Böhmische Litteratur auf das Jahr 1789, str. 155, připojil Dobr. jedinou opravu: „Da ich dieß schreibe, werde ich eines Fehlers in diesem Fragmento gewahr. Seite 12. Zeile 6. statt sex lies quatuor.“ Arci aritmeticky 14 + 6 — 16 — 4, ale poněvadž je první řádka vysunuta o dvě litery doleva, činil by přesah 14 + 6— (16 2) — 6, t. j. vskutku šest liter, jak pů- vodně Dobr. zcela správně napsal. t) 13: 14 Dobr. u) cuiusque: cujusque Dobr. v) sursum prominent: sursumprominent Dobr. 54
Strana 55
puncta rarius obuia, lineolas confodientes in notis ad textum exponam.76) De orthographia § VIII. agam. Capitula minio notantur; quorum hic ordo est: XL. XLI. XLII. XLIII. XLIIII. XLV. XLVI. Cаp. XII. v. 35 — 41 — 1 XIII. — XIV. 17 27 43. — — — —— — — — — — — — — — — — — — Continet itaque Euangelium S. Marci 46 capitula, prout in Codicis Foroiul. capi- tulationibus enumerantur.77) Breues, etsi in Cod. Foroiul. 12 numerentur,78) non 13 sunt in margine frag. Pragensis notatae, neque enim semper a librariis appone- bantur.79) Hoc Euangelium olim in Ecclesia Metropol. legebatur die Paschae, ita enim ordinauit Carolus IV.;80) dein bis intra annum: die Paschae et Ascensionis Domini;81) serius haec lectio intermissa est ob legendi difficultatem, aut si mauis, ne contrectatione manuum et labiorum nimium attereretur; defertur tamen saepius intra annum ad altare; quo fit, ut corrumpi aut putredine consumi non possit. Occasione lectionis olim solitae factum est, ut in margine a recenti manu quaedam adscriberentur, quibus Lector dirigi possit;82) textus quidem immunis perstitit, vocabula tamen non raro tenuibus lineolis diuisa sunt, e. gr. C. XIV. v. 11. Et quaerebat quo modo illum opor tune | traderet.83) Nunc vero, dicet aliquis, quid opus est magna illud custodire sollicitudine? Non enim est autographum. Non ego illud abiiciendum esse censeo, sed porro sollicite conseruandum; cur enim antiquissimum monumentum, quo antiquius in instructis- simis Bibliothecis vix reperias, omni dignum cura non censeamus? § VII. De antiquitate fragmenti Prag. et materia. N. 1. De antiquitate Cod. nostri non est dubitatum ab eruditis; nam Fontani- nus, Montfaucon, Scipio Maffeius, Ioannes Blanchinus, Laurentius a Turre eum inter antiquissimos referunt; censetur esse, si non seculi Vti, saltem VIti. Ex characteri- bus si iudicium ferre velis de eius ") antiquitate, fac artem diplomaticam Mabillo- w) eius: ejus Dobr. 55
puncta rarius obuia, lineolas confodientes in notis ad textum exponam.76) De orthographia § VIII. agam. Capitula minio notantur; quorum hic ordo est: XL. XLI. XLII. XLIII. XLIIII. XLV. XLVI. Cаp. XII. v. 35 — 41 — 1 XIII. — XIV. 17 27 43. — — — —— — — — — — — — — — — — — — Continet itaque Euangelium S. Marci 46 capitula, prout in Codicis Foroiul. capi- tulationibus enumerantur.77) Breues, etsi in Cod. Foroiul. 12 numerentur,78) non 13 sunt in margine frag. Pragensis notatae, neque enim semper a librariis appone- bantur.79) Hoc Euangelium olim in Ecclesia Metropol. legebatur die Paschae, ita enim ordinauit Carolus IV.;80) dein bis intra annum: die Paschae et Ascensionis Domini;81) serius haec lectio intermissa est ob legendi difficultatem, aut si mauis, ne contrectatione manuum et labiorum nimium attereretur; defertur tamen saepius intra annum ad altare; quo fit, ut corrumpi aut putredine consumi non possit. Occasione lectionis olim solitae factum est, ut in margine a recenti manu quaedam adscriberentur, quibus Lector dirigi possit;82) textus quidem immunis perstitit, vocabula tamen non raro tenuibus lineolis diuisa sunt, e. gr. C. XIV. v. 11. Et quaerebat quo modo illum opor tune | traderet.83) Nunc vero, dicet aliquis, quid opus est magna illud custodire sollicitudine? Non enim est autographum. Non ego illud abiiciendum esse censeo, sed porro sollicite conseruandum; cur enim antiquissimum monumentum, quo antiquius in instructis- simis Bibliothecis vix reperias, omni dignum cura non censeamus? § VII. De antiquitate fragmenti Prag. et materia. N. 1. De antiquitate Cod. nostri non est dubitatum ab eruditis; nam Fontani- nus, Montfaucon, Scipio Maffeius, Ioannes Blanchinus, Laurentius a Turre eum inter antiquissimos referunt; censetur esse, si non seculi Vti, saltem VIti. Ex characteri- bus si iudicium ferre velis de eius ") antiquitate, fac artem diplomaticam Mabillo- w) eius: ejus Dobr. 55
Strana 56
nii84) inspicias Lib. V. p. 357, �) ubi specimen scripturae seculi VIti exhibet; hoc solum differunt characteres nostri, quod elegantiores sint. Ipsa orthegraphia etiam suadet ad priora esse referendum secula; modo antiquiorem Hieronymo non facias. Iudicium Montfauconii de fragmenti Veneti antiquitate lubet adscribere: Nullum sane Codicem me vidisse memini, qui maiorem isto antiquitatis speciem praeseferat. In Diar. Ital. p. 55.85) N. 2. Materia Codicis Foroiuliensis est membrana tenuis, teste oculato Laurentio a Turre.86) De materia partis Venetae olim orta quaestio est, utrum in philyra seu papyro aegyptiaca, an in membrana, an denique in charta bombycina scripta sit; maxima pars steterat semper pro membrana, Montfaucon pro papyro aegyptiaca,87 Maffeius pro charta bombycina.88) Haec sententiarum diuersitas inde orta est, quod de corrupta putridaque materia nonnisi hallucinando iudicium ferri possit. Et 14 licet dubitari amplius non possit materiam Cod. Ve neti esse membranam tenuem, tamen nouissime omnium periculum rei facere voluit Franciscus Blanchinus, pa- truus Ioannis Blanchini, qui membranaceum, testantibus id omnibus, quotquot praesentes aderant, esse comperit.89) Pragensem partem omnes, qui sensibus utun- tur, membranaceam agnoscunt; Balbinus tamen in vita Vener. Arnesti90) p. 231: „Est in cortice tenuissimo papyri arboris.“ Ratiocinio usus esse videtur, ubi sensi- bus opus fuerat; succurrit nempe eius memoriae Marcum Alexandriae sedem habuis- se, Alexandriam principem esse urbem Aegypti, in hac olim commercium papyri aegyptiacae viguisse; ex his iam conclusisse videtur autographum S. Marci in papyro aegyptiaca scribi debuisse. Balbinus ne nouisse quidem papyrum aegypti- acam videtur, non enim e cortice arboris, sed e pelliculis aut cuticulis plantae, si ita loqui licet, papyrus aegyptiaca conficiebatur. Si quis imposterum frag. Pragense inspexerit, his praecipue velim attendat, quae ipsemet hisce meis oculis obseruaui; est nimirum hinc inde membrana foramellis pertusa et lacera, quae alia tenuiore obducta sunt; iam tenuior, iam crassior ita, ut coagulatam pellis pinguedinem agno- scas; in medio folii per integram eius longitudinem tenuissimae puncturae styli apparent, quibus margines Codicum membranaceorum alias notari solent; immo materiae particulam masticans, gustu esse pellem animalis percepi; adde vestigia stylo durissimo exarata; quae si obseruaueris, dubitare de materia fragmenti nostri non poteris. § VIII. Orthographia fragmenti Pragensis. um iis, quae de orthographia nostri Codicis exponemus, velim conferas ea, quae de Foroiuliensi habet Laurentius a Turre p. 547 v) cit. epist. Frequentes co- *) 357: 356 Dobr. v) 547: 546 Dobr. 56
nii84) inspicias Lib. V. p. 357, �) ubi specimen scripturae seculi VIti exhibet; hoc solum differunt characteres nostri, quod elegantiores sint. Ipsa orthegraphia etiam suadet ad priora esse referendum secula; modo antiquiorem Hieronymo non facias. Iudicium Montfauconii de fragmenti Veneti antiquitate lubet adscribere: Nullum sane Codicem me vidisse memini, qui maiorem isto antiquitatis speciem praeseferat. In Diar. Ital. p. 55.85) N. 2. Materia Codicis Foroiuliensis est membrana tenuis, teste oculato Laurentio a Turre.86) De materia partis Venetae olim orta quaestio est, utrum in philyra seu papyro aegyptiaca, an in membrana, an denique in charta bombycina scripta sit; maxima pars steterat semper pro membrana, Montfaucon pro papyro aegyptiaca,87 Maffeius pro charta bombycina.88) Haec sententiarum diuersitas inde orta est, quod de corrupta putridaque materia nonnisi hallucinando iudicium ferri possit. Et 14 licet dubitari amplius non possit materiam Cod. Ve neti esse membranam tenuem, tamen nouissime omnium periculum rei facere voluit Franciscus Blanchinus, pa- truus Ioannis Blanchini, qui membranaceum, testantibus id omnibus, quotquot praesentes aderant, esse comperit.89) Pragensem partem omnes, qui sensibus utun- tur, membranaceam agnoscunt; Balbinus tamen in vita Vener. Arnesti90) p. 231: „Est in cortice tenuissimo papyri arboris.“ Ratiocinio usus esse videtur, ubi sensi- bus opus fuerat; succurrit nempe eius memoriae Marcum Alexandriae sedem habuis- se, Alexandriam principem esse urbem Aegypti, in hac olim commercium papyri aegyptiacae viguisse; ex his iam conclusisse videtur autographum S. Marci in papyro aegyptiaca scribi debuisse. Balbinus ne nouisse quidem papyrum aegypti- acam videtur, non enim e cortice arboris, sed e pelliculis aut cuticulis plantae, si ita loqui licet, papyrus aegyptiaca conficiebatur. Si quis imposterum frag. Pragense inspexerit, his praecipue velim attendat, quae ipsemet hisce meis oculis obseruaui; est nimirum hinc inde membrana foramellis pertusa et lacera, quae alia tenuiore obducta sunt; iam tenuior, iam crassior ita, ut coagulatam pellis pinguedinem agno- scas; in medio folii per integram eius longitudinem tenuissimae puncturae styli apparent, quibus margines Codicum membranaceorum alias notari solent; immo materiae particulam masticans, gustu esse pellem animalis percepi; adde vestigia stylo durissimo exarata; quae si obseruaueris, dubitare de materia fragmenti nostri non poteris. § VIII. Orthographia fragmenti Pragensis. um iis, quae de orthographia nostri Codicis exponemus, velim conferas ea, quae de Foroiuliensi habet Laurentius a Turre p. 547 v) cit. epist. Frequentes co- *) 357: 356 Dobr. v) 547: 546 Dobr. 56
Strana 57
gnatarum literarum mutationes in utroque occurrunt; ?!) igitur litera B pro V et contra; B pro P; A pro E; O pro V et contra; T pro D et vice versa D pro T. Fre- quentius E pro I et vice versa, M pro N. Raro in verbo composito una litera in alteram mutatur; adficere??) scribitur, non afficere; inludere,9?) non illudere; con- mori,®#) non commori. Obseruauit etiam Laur. a Turre in Foroiuliensi aduerbia per dyphthongum scribi;®) in nostro Ablatiuus per ae semel occurrit in voce: effigiae.99) Nos ut accuratiores simus, ordine voces omnes, quae nunc fere aliter scribuntur, subiungimus; citabimusque testes alios Codices, qui nostri Cod. orthographiam confirmant. C. XII. v. | SUN C. XIII. v. C. XIV. v. 21. 24. 25. 36. 38. 39. 40. A1. 12. 13. 20. 27. 28. 34. 13. 15. 21. 27. 31. 32. 33. reliquid, D pro T, hoc modo scribitur in Vercell., Veron.?7) scribturas, quia scribere dicimus, non scripere — B pro P. Vind.?5) caelis, ae pro oe; in hac voce constanter. scabyllum, Vercell. et Veronens. scabillum habent,%) i pro e. stholis, th pro t. discubitos Veronens., 19) O pro V. 15 hii — ii pro i, dum enim Ai scribimus, contractum est pro hii iuxta analogiam grammaticam. gazofhilacium, f pro p, alias!!) vero ph scribitur. adficient, non affi-.19?) sustenuerit, a tenere, e pro i. breuiabit, b pro v. mittit, i pro e, mittet. cognoscelis, e pro i; effer raptim cognoscetis, vix discernes a co- gnoscitis. ianualori, nos ianitor dicimus. . fricentis, i pro e; in idiomate latino et tres et fris dici posse notum est. occurrit, i pro e. Futurum 3tiae coniug. non differt a Praeter. lagoenam, oe pro e. demonstrauit, v pro b, hic Futur. 1mae non differt a Praeterito. cenaculum grandem, e pro oe, nos enim coena scribimus; in vulgi sermone usurpari poterat cenaculus. scribtum; quae sunt a scribere, constanter per b scribuntur. dispargentur, a spargere, a pro e. conmori, ex con et mori; n non mutatur in m.103) Gethsamani, alii Cod. Gethsemani. adsumit. 57
gnatarum literarum mutationes in utroque occurrunt; ?!) igitur litera B pro V et contra; B pro P; A pro E; O pro V et contra; T pro D et vice versa D pro T. Fre- quentius E pro I et vice versa, M pro N. Raro in verbo composito una litera in alteram mutatur; adficere??) scribitur, non afficere; inludere,9?) non illudere; con- mori,®#) non commori. Obseruauit etiam Laur. a Turre in Foroiuliensi aduerbia per dyphthongum scribi;®) in nostro Ablatiuus per ae semel occurrit in voce: effigiae.99) Nos ut accuratiores simus, ordine voces omnes, quae nunc fere aliter scribuntur, subiungimus; citabimusque testes alios Codices, qui nostri Cod. orthographiam confirmant. C. XII. v. | SUN C. XIII. v. C. XIV. v. 21. 24. 25. 36. 38. 39. 40. A1. 12. 13. 20. 27. 28. 34. 13. 15. 21. 27. 31. 32. 33. reliquid, D pro T, hoc modo scribitur in Vercell., Veron.?7) scribturas, quia scribere dicimus, non scripere — B pro P. Vind.?5) caelis, ae pro oe; in hac voce constanter. scabyllum, Vercell. et Veronens. scabillum habent,%) i pro e. stholis, th pro t. discubitos Veronens., 19) O pro V. 15 hii — ii pro i, dum enim Ai scribimus, contractum est pro hii iuxta analogiam grammaticam. gazofhilacium, f pro p, alias!!) vero ph scribitur. adficient, non affi-.19?) sustenuerit, a tenere, e pro i. breuiabit, b pro v. mittit, i pro e, mittet. cognoscelis, e pro i; effer raptim cognoscetis, vix discernes a co- gnoscitis. ianualori, nos ianitor dicimus. . fricentis, i pro e; in idiomate latino et tres et fris dici posse notum est. occurrit, i pro e. Futurum 3tiae coniug. non differt a Praeter. lagoenam, oe pro e. demonstrauit, v pro b, hic Futur. 1mae non differt a Praeterito. cenaculum grandem, e pro oe, nos enim coena scribimus; in vulgi sermone usurpari poterat cenaculus. scribtum; quae sunt a scribere, constanter per b scribuntur. dispargentur, a spargere, a pro e. conmori, ex con et mori; n non mutatur in m.103) Gethsamani, alii Cod. Gethsemani. adsumit. 57
Strana 58
38. temptationem, m pro n; post im vero p scribitur, quia os clauditur, quo fit, ut p sonet. 48. compraehendere, 104) nos fere compreh. 49. cotidie, Brixian. cottidie. 105) — aput, T pro D. 58. aliut, T pro D. 63. scendens, e pro i, nam scindens scribimus. Iuuerit hic exponere, quid de his mutationibus sentiam; non errores esse puto aut libertatem orthographicam, sed reliquias vulgaris idiomatis latini. 67. caleficientem, i pro a. 16 C. XV. v. 18. habe, B pro V; quod aspiratam h attinet, notandum multa in Cod. Mss. vocabula aspirari, quae nos sine aspiratione scribimus. v. 19. harundine. v. 20. inluserunt. 106) v. 21. cyrineum; alii Cyreneum. — 23. murratum, u pro y. Veteres ante Ciceronem murra scripserunt. Vid. Cic. Orat. 107) Sic Corbeiens. 108) 27. duo latrones, accus. duo enim et duos dicimus.109) 28. repotatus, o pro u, reputatus. 29. Va, gr. ovx. — destruet, e pro i, est enim praesens ob membrum alterum. 38. sorsum, o pro u. 40. Magdalenae, Salomae, per ae. — 43. Arimathia — Nostitz.,110) Nouodom.111) Alii Arimathea. —— — audaciter, iuxta analogiam grammaticam. petit, i longum pro ii. — C. XVI. v. 2. ad monumento, o pro u, o enim apud Veteres pronuntiabatur sono accedente ad u, non quidem in omnibus vocibus. Supra o vero subintelligenda lineola, quae m designat.112) — 5. in monumento, pro monumentum, ut v. 2. — obstipuerunt, i pro u. Etymon a stipite si deriues, non errabis. 113) 12. effigiae, ae pro e. — in villa, supra a lineam subintellige. 14. is, I pro ii — iis. 17. eicient. 19. adsumptus. 20. sermone, accus., super e subaudi lineolam. 114) — 58
38. temptationem, m pro n; post im vero p scribitur, quia os clauditur, quo fit, ut p sonet. 48. compraehendere, 104) nos fere compreh. 49. cotidie, Brixian. cottidie. 105) — aput, T pro D. 58. aliut, T pro D. 63. scendens, e pro i, nam scindens scribimus. Iuuerit hic exponere, quid de his mutationibus sentiam; non errores esse puto aut libertatem orthographicam, sed reliquias vulgaris idiomatis latini. 67. caleficientem, i pro a. 16 C. XV. v. 18. habe, B pro V; quod aspiratam h attinet, notandum multa in Cod. Mss. vocabula aspirari, quae nos sine aspiratione scribimus. v. 19. harundine. v. 20. inluserunt. 106) v. 21. cyrineum; alii Cyreneum. — 23. murratum, u pro y. Veteres ante Ciceronem murra scripserunt. Vid. Cic. Orat. 107) Sic Corbeiens. 108) 27. duo latrones, accus. duo enim et duos dicimus.109) 28. repotatus, o pro u, reputatus. 29. Va, gr. ovx. — destruet, e pro i, est enim praesens ob membrum alterum. 38. sorsum, o pro u. 40. Magdalenae, Salomae, per ae. — 43. Arimathia — Nostitz.,110) Nouodom.111) Alii Arimathea. —— — audaciter, iuxta analogiam grammaticam. petit, i longum pro ii. — C. XVI. v. 2. ad monumento, o pro u, o enim apud Veteres pronuntiabatur sono accedente ad u, non quidem in omnibus vocibus. Supra o vero subintelligenda lineola, quae m designat.112) — 5. in monumento, pro monumentum, ut v. 2. — obstipuerunt, i pro u. Etymon a stipite si deriues, non errabis. 113) 12. effigiae, ae pro e. — in villa, supra a lineam subintellige. 14. is, I pro ii — iis. 17. eicient. 19. adsumptus. 20. sermone, accus., super e subaudi lineolam. 114) — 58
Strana 59
De scriptione tov m inspice tabulam aeream,115) aut enim lineola super vocali exprimitur, ut in voce: ciuitatë,116) aut linea horizontaliter iacente, cum duobus punctis, quorum unum supra, alterum infra eam fixum est.117) Contractiones vocum non aliae occurrunt quam notissimae. Dns pro Dominus, Ds pro Deus, Ihs pro Iesus, Xps pro Christus, Sps pro Spiritus, scs pro sanctus constanter scribuntur, aliae non occurrunt. Duae literae saepe uno formantur 2) ductu et sibi quasi mutuo implectuntur, ut T et R,118) T et N,119) E et T,120) o et R semel tantum;121) o et S,122) u et S,123) sed haec in tabula repraesentantur 124) Non iniucundum fortasse erit, quibusdam saltem Lectoribus, docere, cur Iesus scribatur tribus literis I, h, s, et Christus literis X, p, s. Scribebatur olim nomen Iesus in latinis Codicibus graecis literis maiusculis hoc modo IHCOC, contracte IHC, Iota, Eta, Sigma; vides H, Eta graecum, latino H, ha, simile. Commutatis maiusculis in mi- nusculas ihs, quod in omnibus fere latinis Codicibus sat obuium est. Christus si graece scribatur, habes XPICTOC, contracte XPC, Chi, Ro, Sigma; Ro vero simile est P, pe, latino, inde Xps in Mss. frequens; ihs et Xps ita in lat. Cod. orta sunt, ut - IIIIII in graecis Vet. Test. ex heb. voce 71', quod se in multis obseruasse Codi- cibus Hieronymus testatur.125) § IX. 17 Variantes Lectiones critice recensitae. Dciat Lector eas lectiones, quibus nullos vel non sat idoneos testes subiicimus, aut esse errores librarii, aut exigui prorsus momenti. Non enim nobis propositum est omnes sine discrimine examinare, sed eas, quae esse alicuius momenti nobis visae sunt. Subsidia, quibus usi sumus, haec fere sunt: Editio vulgata iuxta correcti- onem romanam iussu Sixti V. et Clementis VIII.;126) aliae editiones antiquiores, praeprimis, quam vocant Theologorum Louaniensium, cum lectionibus variantibus ab Hentenio collectis;127) editio Martianayi128) romana recentior, quae tamen in his Marci capitibus, quae contulimus, nihil a romana differt; itaque minus praestitit quam Louanienses, nec labore Lucae Brugensis usus est. Libellus geminus Francisci Lucae Brugensis, quorum alter loca insigniora correctionis romanae continet, ad calcem Bibliorum, Moguntiae 1609 editorum;129) auctior est ad finem noui testa- menti graeci cum interlineari versione Ariae Montani, Antwerpiae 1619 in folio;130) alter continet alias lectionum varietates — — ex vetustis manuscriptis exemplaribus collectas, quibus possit perfectior reddi feliciter coepta correctio, qui priori in Antwer- piensi editione N. T. subiectus est.131) Est quoque lectu dignissima eius praefatio ad Iacob. Blasaeum, Episcopum Audomarensem.132) Et hos quidem ut testes ver- sionis Hieronymianae citabimus. Nam fragmentum Pragense non versionem lati- nam antiquam continet, sed Hieronymianam, h. e. graecae fidei redditam; quod de z) formantur: ormantur Dobr. 59
De scriptione tov m inspice tabulam aeream,115) aut enim lineola super vocali exprimitur, ut in voce: ciuitatë,116) aut linea horizontaliter iacente, cum duobus punctis, quorum unum supra, alterum infra eam fixum est.117) Contractiones vocum non aliae occurrunt quam notissimae. Dns pro Dominus, Ds pro Deus, Ihs pro Iesus, Xps pro Christus, Sps pro Spiritus, scs pro sanctus constanter scribuntur, aliae non occurrunt. Duae literae saepe uno formantur 2) ductu et sibi quasi mutuo implectuntur, ut T et R,118) T et N,119) E et T,120) o et R semel tantum;121) o et S,122) u et S,123) sed haec in tabula repraesentantur 124) Non iniucundum fortasse erit, quibusdam saltem Lectoribus, docere, cur Iesus scribatur tribus literis I, h, s, et Christus literis X, p, s. Scribebatur olim nomen Iesus in latinis Codicibus graecis literis maiusculis hoc modo IHCOC, contracte IHC, Iota, Eta, Sigma; vides H, Eta graecum, latino H, ha, simile. Commutatis maiusculis in mi- nusculas ihs, quod in omnibus fere latinis Codicibus sat obuium est. Christus si graece scribatur, habes XPICTOC, contracte XPC, Chi, Ro, Sigma; Ro vero simile est P, pe, latino, inde Xps in Mss. frequens; ihs et Xps ita in lat. Cod. orta sunt, ut - IIIIII in graecis Vet. Test. ex heb. voce 71', quod se in multis obseruasse Codi- cibus Hieronymus testatur.125) § IX. 17 Variantes Lectiones critice recensitae. Dciat Lector eas lectiones, quibus nullos vel non sat idoneos testes subiicimus, aut esse errores librarii, aut exigui prorsus momenti. Non enim nobis propositum est omnes sine discrimine examinare, sed eas, quae esse alicuius momenti nobis visae sunt. Subsidia, quibus usi sumus, haec fere sunt: Editio vulgata iuxta correcti- onem romanam iussu Sixti V. et Clementis VIII.;126) aliae editiones antiquiores, praeprimis, quam vocant Theologorum Louaniensium, cum lectionibus variantibus ab Hentenio collectis;127) editio Martianayi128) romana recentior, quae tamen in his Marci capitibus, quae contulimus, nihil a romana differt; itaque minus praestitit quam Louanienses, nec labore Lucae Brugensis usus est. Libellus geminus Francisci Lucae Brugensis, quorum alter loca insigniora correctionis romanae continet, ad calcem Bibliorum, Moguntiae 1609 editorum;129) auctior est ad finem noui testa- menti graeci cum interlineari versione Ariae Montani, Antwerpiae 1619 in folio;130) alter continet alias lectionum varietates — — ex vetustis manuscriptis exemplaribus collectas, quibus possit perfectior reddi feliciter coepta correctio, qui priori in Antwer- piensi editione N. T. subiectus est.131) Est quoque lectu dignissima eius praefatio ad Iacob. Blasaeum, Episcopum Audomarensem.132) Et hos quidem ut testes ver- sionis Hieronymianae citabimus. Nam fragmentum Pragense non versionem lati- nam antiquam continet, sed Hieronymianam, h. e. graecae fidei redditam; quod de z) formantur: ormantur Dobr. 59
Strana 60
18 Cod. Foroiuliensi ipse affirmat Blanchinus titulo: Appendix ad Euangeliarium quadruplex, complectens duos antiquissimos Codices membranaceos Euangeliorum a S. Eusebio Hieronymo, Stridonensi Presbytero, graecae fidei redditos sub B. Papa Damaso;133) quorum primus est Foroiuliensis, qui, ut iam monuimus,134) praefa- tionem Hieronymi praefixam habet.135) Neque intelligo, qua de caussa Cl. Michaëlis introductione in sc. s. N. T.136) P. II. p. 919 Codicem Foroiuliensem esse antiquam versionem latinam velit. Variantes enim lectiones, quae occurrunt, tales sunt, qua- les et Hentenius et Lucas Brugensis atque alii in antiquis Vers. Hieronymianae seu nouae Mss. repererunt. Textus graecus iuxta editionem Wetstenii;137) ad Co- dices enim graecos, et quidem veteres, Euangelia emendauit Hieronymus; cum vero fieri possit, ut textus graecus impressus ab Hieronymi Codicibus differat, placuit testes antiquissimos, qui graeco nostro consentiunt, proferre in medium, et quidem versiones antiquas latinas: Vercellensem, Veronensem, Corbeiensem, Bri- xianum, Vindobonensem — S. Gatiani, quas Blanchinus in Euangeliario qua- druplici Romae 1749 edidit.138) Corbeiensis quidem et S. Gatiani, ut et maioris monasterii139) Codicum variantes lectiones etiam leguntur apud Calmetum com- ment. Tom. VII. pag. 821 edit. latinae. 140) Versio latina, qua Augustinus in speculo et libris de consensu Euangelistarum usus est; cur hos praecipue libros contulerimus, criticus ignorare non potest; usi sumus edi tione Theolog. Louaniens. Lugduni an. 1664,141) tomum et paginam in commodum Lectorum citabimus. Versionem Syriacam, cuius lectiones quamuis extent apud Wetstenium, tamen nouam eius collationem placuit suscipere.142) Versionem Slauonicam, qua Russorum Ecclesia utitur cuiusque lectiones nemo hactenus collegit, pariter ut testes graeci textus citamus; usi sumus editione Vilnensi an. 1575;143) cuius descriptionem variantesque lectiones, e quatuor Euangeliis collectas, breui, si otium nobis fuerit, in lucem dabimus. 141) Codices Mss. Bibliothecae Nostitzianae tres,145) Clementinae unum, quem Nouodomensem vocamus, quod is Novadomo allatus sit,146) contulimus, quos ut testes lectionis latinae citamus. Absit vero, ut iudicio nostro de lectionis cuiusdam veritate Lectores praeueni- amus; nos testes lectionum producimus, iudicent ipsi. Nullus tamen dubito, quin lectiones fragmenti nostri numero aliquot lectionibus Bibliorum impressorum prae- ferri mereantur. Ita enim existimo: lectio, quae in antiquis emendatisque Codici- bus, licet numero paucis, reperitur, modo in iis, quae sensum mutare videntur, cum graeco textu, quem non solum optimi Codices, sed etiam versiones antiquae pro- bant, conspiret, est vera genuinaque versionis Hieronymianae. Consulto hic addi- mus: in iis quae sensum mutare videntur, propterea, quod ipse Hieronymus in episto- la ad Damasum testatur se ita calamo temperasse, ut his tantum, quae sensum vide- bantur mutare, correctis, reliqua manere pateretur, ut fuerant.147) Hanc regulam vix puto ullus in dubium vocare poterit; dubito tamen, an correctores Romani148) eam constanter secuti sint. Sed non vacat hic repetere, quae notissima sunt; lecti- ones fragmenti nostri iam examinemus: 60
18 Cod. Foroiuliensi ipse affirmat Blanchinus titulo: Appendix ad Euangeliarium quadruplex, complectens duos antiquissimos Codices membranaceos Euangeliorum a S. Eusebio Hieronymo, Stridonensi Presbytero, graecae fidei redditos sub B. Papa Damaso;133) quorum primus est Foroiuliensis, qui, ut iam monuimus,134) praefa- tionem Hieronymi praefixam habet.135) Neque intelligo, qua de caussa Cl. Michaëlis introductione in sc. s. N. T.136) P. II. p. 919 Codicem Foroiuliensem esse antiquam versionem latinam velit. Variantes enim lectiones, quae occurrunt, tales sunt, qua- les et Hentenius et Lucas Brugensis atque alii in antiquis Vers. Hieronymianae seu nouae Mss. repererunt. Textus graecus iuxta editionem Wetstenii;137) ad Co- dices enim graecos, et quidem veteres, Euangelia emendauit Hieronymus; cum vero fieri possit, ut textus graecus impressus ab Hieronymi Codicibus differat, placuit testes antiquissimos, qui graeco nostro consentiunt, proferre in medium, et quidem versiones antiquas latinas: Vercellensem, Veronensem, Corbeiensem, Bri- xianum, Vindobonensem — S. Gatiani, quas Blanchinus in Euangeliario qua- druplici Romae 1749 edidit.138) Corbeiensis quidem et S. Gatiani, ut et maioris monasterii139) Codicum variantes lectiones etiam leguntur apud Calmetum com- ment. Tom. VII. pag. 821 edit. latinae. 140) Versio latina, qua Augustinus in speculo et libris de consensu Euangelistarum usus est; cur hos praecipue libros contulerimus, criticus ignorare non potest; usi sumus edi tione Theolog. Louaniens. Lugduni an. 1664,141) tomum et paginam in commodum Lectorum citabimus. Versionem Syriacam, cuius lectiones quamuis extent apud Wetstenium, tamen nouam eius collationem placuit suscipere.142) Versionem Slauonicam, qua Russorum Ecclesia utitur cuiusque lectiones nemo hactenus collegit, pariter ut testes graeci textus citamus; usi sumus editione Vilnensi an. 1575;143) cuius descriptionem variantesque lectiones, e quatuor Euangeliis collectas, breui, si otium nobis fuerit, in lucem dabimus. 141) Codices Mss. Bibliothecae Nostitzianae tres,145) Clementinae unum, quem Nouodomensem vocamus, quod is Novadomo allatus sit,146) contulimus, quos ut testes lectionis latinae citamus. Absit vero, ut iudicio nostro de lectionis cuiusdam veritate Lectores praeueni- amus; nos testes lectionum producimus, iudicent ipsi. Nullus tamen dubito, quin lectiones fragmenti nostri numero aliquot lectionibus Bibliorum impressorum prae- ferri mereantur. Ita enim existimo: lectio, quae in antiquis emendatisque Codici- bus, licet numero paucis, reperitur, modo in iis, quae sensum mutare videntur, cum graeco textu, quem non solum optimi Codices, sed etiam versiones antiquae pro- bant, conspiret, est vera genuinaque versionis Hieronymianae. Consulto hic addi- mus: in iis quae sensum mutare videntur, propterea, quod ipse Hieronymus in episto- la ad Damasum testatur se ita calamo temperasse, ut his tantum, quae sensum vide- bantur mutare, correctis, reliqua manere pateretur, ut fuerant.147) Hanc regulam vix puto ullus in dubium vocare poterit; dubito tamen, an correctores Romani148) eam constanter secuti sint. Sed non vacat hic repetere, quae notissima sunt; lecti- ones fragmenti nostri iam examinemus: 60
Strana 61
Cap. XII. v. 22. defuncta est — mulier: et omittit, ita Codex Mss. Nostitzianus W. 82,149) Nouodomensis, in quo a recentiori manu additum est.150) 23. resurrexerit pro resurrexerint. 25. nubunt: ita graecus, Vercellensis, Veronensis, Corbeiensis apud Blanchinum,151) Syrus, Vers. Slau. — 29. Dominus, Deus noster: Deut. VI, 4, Graecus, Vercell., Veron., Corbeiensis,152) 7 Mss. a Louaniensibus collata, antiqua Mss. collata a Luca Brugensi; Vers. Syr. Versio Slauica quidem pronomen pluralis numeri habet, at personae se- cundae: wasch, ob similitudinem soni nuov et épor, nam ante seculum nonum Itacismus inualuit; immo et quidam Codices graeci hic loci vuov logunt, quos vide apud Wet- stenium. Dominus unus est: hanc lectionem iidem testes confirmant, Vercellensem et Veronensem si excipias, qui Deus ha- bent.153) Placet hic iudicium Lucae Brugensis subiicere: „alii libri I certius scribunt pronomen primae personae 19 NOSTER — et rursus: et hic certior videtur vox DOMINVS quam VOX DEVS". — — — 31. simile — illi: est omittit, Graecus, Veronensis, Vindobonen- sis,154) Syrus, Vers. Slau., quae vocem avrn in datiuo legit, ut Syrus et Vulgata Hieronymiana et antiquae versio- nes latinae variae. 32. unus est —: graecus apud Wetstenium — &cog, iudicat enim omittendum esse vocabulum ôsoç; Codex Nostitzianus y-98155) in textu Deus omittit, in margine Dominus habet; Codex Nouodomensis, 156) Augustinus in speculo ex Euangel. Marc. Tom. III, p. 316 col. 2, Syrus. Vers. Slauonica: jako jedin jest, quia unus est. 39. primas cathedras sedere: graecismus. 40. accipiunt: Augustinus in speculo pag. 316. 42. una vidua pauper: hunc ordinem seruat graecus imp., Biblia Antwerpiensia in Polyglottis,157) Codex Nostitz. W. 82,158) Nouodomensis,159) Augustinus in speculo p. 316, Slau. versio. Cap.XIII. v. 3. cum sederet in montem oliuarum: graecismus, 160) ita Veronensis.161) — 7. oportet enim — fieri omisso haec: ut graecus, Vercellensis, Vin- dobon.,162) Nostitzian. y-125,163) Nouodomensis;164) Syrus, 61
Cap. XII. v. 22. defuncta est — mulier: et omittit, ita Codex Mss. Nostitzianus W. 82,149) Nouodomensis, in quo a recentiori manu additum est.150) 23. resurrexerit pro resurrexerint. 25. nubunt: ita graecus, Vercellensis, Veronensis, Corbeiensis apud Blanchinum,151) Syrus, Vers. Slau. — 29. Dominus, Deus noster: Deut. VI, 4, Graecus, Vercell., Veron., Corbeiensis,152) 7 Mss. a Louaniensibus collata, antiqua Mss. collata a Luca Brugensi; Vers. Syr. Versio Slauica quidem pronomen pluralis numeri habet, at personae se- cundae: wasch, ob similitudinem soni nuov et épor, nam ante seculum nonum Itacismus inualuit; immo et quidam Codices graeci hic loci vuov logunt, quos vide apud Wet- stenium. Dominus unus est: hanc lectionem iidem testes confirmant, Vercellensem et Veronensem si excipias, qui Deus ha- bent.153) Placet hic iudicium Lucae Brugensis subiicere: „alii libri I certius scribunt pronomen primae personae 19 NOSTER — et rursus: et hic certior videtur vox DOMINVS quam VOX DEVS". — — — 31. simile — illi: est omittit, Graecus, Veronensis, Vindobonen- sis,154) Syrus, Vers. Slau., quae vocem avrn in datiuo legit, ut Syrus et Vulgata Hieronymiana et antiquae versio- nes latinae variae. 32. unus est —: graecus apud Wetstenium — &cog, iudicat enim omittendum esse vocabulum ôsoç; Codex Nostitzianus y-98155) in textu Deus omittit, in margine Dominus habet; Codex Nouodomensis, 156) Augustinus in speculo ex Euangel. Marc. Tom. III, p. 316 col. 2, Syrus. Vers. Slauonica: jako jedin jest, quia unus est. 39. primas cathedras sedere: graecismus. 40. accipiunt: Augustinus in speculo pag. 316. 42. una vidua pauper: hunc ordinem seruat graecus imp., Biblia Antwerpiensia in Polyglottis,157) Codex Nostitz. W. 82,158) Nouodomensis,159) Augustinus in speculo p. 316, Slau. versio. Cap.XIII. v. 3. cum sederet in montem oliuarum: graecismus, 160) ita Veronensis.161) — 7. oportet enim — fieri omisso haec: ut graecus, Vercellensis, Vin- dobon.,162) Nostitzian. y-125,163) Nouodomensis;164) Syrus, 61
Strana 62
20 hic velim ipsum Syriacum inspicias textum, non versionem latinam, male enim in Polyglottis Antwerpiensibus con- versus est; vers. Slauonica. — 8. gens super gentem: graecus eat; Vindobonensis,165) duo Nostitz. 166), Nouodomensis,167) Syrus, Slauon. versio; Lucas Bru- gensis: „Pro CONTRA legendum esse SVPER, priori huius sententiae membro, ut posteriori, intelligere videmur ex an- tiquis nostris manuscriptis. 9. conciliis sine in; conciliis tradere certe melius, si grammaticam consulas, quam tradere in conciliis; confer graecum etg ОVVедIѫ.168) 11. non enim estis vos loquentes, hunc ordinem seruat graecus: 8078 vustc, Vindobonensis,169) unus Nostitz.,170) August. in spe- culo pag. 316 col. 2. 21. et ecce illic: exprimit n graecum per et, ut Syrus who = et ecce. 22. si potest fieri: hoc ordine etiam Nouodomensis.171) 25. et erunt stellae caelia) decidentes: idem ordo seruatur in Nouodo- mensi.172) — 27. et tunc mittit: habet quidem Codex L apud Wetstenium173) XлOOTERAet in praesenti; at puto i pro e poni, ut solet in fragmento nostro; 174) vide, quae de orthographia diximus.175) 28. quia in prope pro in proximo. 29. — et vos omiss. sic. 30. quoniam non transit. 32. neque filius, omissum. 34. praecipiat: ita Corbeiensis176) apud Calmetum, ad fin. Tom. 7. Comment. pag. 833.5) Cap. XIV. v. 2. dicebant enim: vix non omnes editiones ante correctionem ro- manam; Codex Nost. unus,177) Nouodomensis.178) eod. tumultus fieret populi: graecus, editio Theol. Louan. in Ant- werp. Polyglottis in margine; Codex Corbeiensis,179) Nouo- domensis;180) versio Slauonica quidem adiectiuum liudska habet, quod tamen iuxta linguae idioma reddi posse non videtur nisi in genitiuo. 3. — recumberet: et omiss. In graeco quidem et vers. Slauonica deest, sed hi participiis utuntur; in participii resolutione poni potest, subinde debet. a) caeli: coeli Dobr. b) 833: 821 Dobr. 62
20 hic velim ipsum Syriacum inspicias textum, non versionem latinam, male enim in Polyglottis Antwerpiensibus con- versus est; vers. Slauonica. — 8. gens super gentem: graecus eat; Vindobonensis,165) duo Nostitz. 166), Nouodomensis,167) Syrus, Slauon. versio; Lucas Bru- gensis: „Pro CONTRA legendum esse SVPER, priori huius sententiae membro, ut posteriori, intelligere videmur ex an- tiquis nostris manuscriptis. 9. conciliis sine in; conciliis tradere certe melius, si grammaticam consulas, quam tradere in conciliis; confer graecum etg ОVVедIѫ.168) 11. non enim estis vos loquentes, hunc ordinem seruat graecus: 8078 vustc, Vindobonensis,169) unus Nostitz.,170) August. in spe- culo pag. 316 col. 2. 21. et ecce illic: exprimit n graecum per et, ut Syrus who = et ecce. 22. si potest fieri: hoc ordine etiam Nouodomensis.171) 25. et erunt stellae caelia) decidentes: idem ordo seruatur in Nouodo- mensi.172) — 27. et tunc mittit: habet quidem Codex L apud Wetstenium173) XлOOTERAet in praesenti; at puto i pro e poni, ut solet in fragmento nostro; 174) vide, quae de orthographia diximus.175) 28. quia in prope pro in proximo. 29. — et vos omiss. sic. 30. quoniam non transit. 32. neque filius, omissum. 34. praecipiat: ita Corbeiensis176) apud Calmetum, ad fin. Tom. 7. Comment. pag. 833.5) Cap. XIV. v. 2. dicebant enim: vix non omnes editiones ante correctionem ro- manam; Codex Nost. unus,177) Nouodomensis.178) eod. tumultus fieret populi: graecus, editio Theol. Louan. in Ant- werp. Polyglottis in margine; Codex Corbeiensis,179) Nouo- domensis;180) versio Slauonica quidem adiectiuum liudska habet, quod tamen iuxta linguae idioma reddi posse non videtur nisi in genitiuo. 3. — recumberet: et omiss. In graeco quidem et vers. Slauonica deest, sed hi participiis utuntur; in participii resolutione poni potest, subinde debet. a) caeli: coeli Dobr. b) 833: 821 Dobr. 62
Strana 63
5. veniri pro venumdari. 7. pauperes habebitis: editiones quaedam ante romanam cor- rectionem; Mss. quaedam, ut notant Louaniens. Theol. in margine, Corbeiensis.181) — 9. in uniuersum mundum: graecae praepositionis eig vim accura- tius exprimit. 10. et iudas schariotis: variae editiones ante correctionem romanam; in Codicibus Mss. constanter fere sic scriptum reperias, ut Scariothis in Gatiano;182) Scarioth in Vercell.,183) Vindobo- nens.,184) Nostitz. uno;185) Scharioth in Brixian.;186) Schario- tis in Nostitz. alio. 187) Syrus Scharjuto, omisso Olaph em- phatico, ut vocant, Schariut. Patet igitur in latinis Codici- bus seruatam esse pronuntiationem orientalium et haud scio, an Hieronymus nomen istud ad graecam scriptionem toxxIOvng emendarit, cum ipse fateatur se ea solum emen- dasse, quae sensum mutare videbantur. 12. dicunt — discipuli: ei omissum. 13. et occurrit: fortasse i pro e; itaque ad orthographiam spectat. Syrus tamen participum habet: phoga, occurrens. — 15. demonstrauit: u pro b esse scriptum videtur, ut solet in Cod. Foroiuliensi.188) Nostitzianus quidam 189) demonstrabit habuit b tamen linea confossum et c) u suprascriptum; cuius emen- dationis ratio mihi haec esse videtur, quod emendator in 21 vetustiori Codice demonstrauit repererit nec aduerterit positum esse pro demonstrabit. — 18. me tradet pro tradet me. 19. dicere — singillatim: ei omissum. 20. qui intingit mecum—in catinod): manum omissum, ut Graecus, Vindobonen.,190) 9 Mss. a Louaniens. citata; in Nouodo- mensi191) vox „manum“ lineolis includitur, quod abesse debeat;192) Syrus, vers. Slauonica. 21. bonum — ei si non: erat omissum. 25. qui iam pro quia iam. eod. de — genimine vitis: omisso pronom. demonstratiuo hoc. Ita variae editiones ante corr. rom., ut anni 1482 Antwerp. in Polyglottis, Louaniensium editio in textu, qui in margine notant: „HOC Msq.,“ h. e. Mss. quaedam; item Graecus, Corbeiensis,193) Brixian.,194) Gat.,195) Vercellensis,196) qui — — c) et u suprascriptum: ut u suprascriptum Dobr. d) Po způsobu Dobrovského jsem zde i jinde (XII 31, XIII 7, XIV 3. 20. 25. 27) přidal pomlčku na označení, o které místo jde při vynechávce. 63
5. veniri pro venumdari. 7. pauperes habebitis: editiones quaedam ante romanam cor- rectionem; Mss. quaedam, ut notant Louaniens. Theol. in margine, Corbeiensis.181) — 9. in uniuersum mundum: graecae praepositionis eig vim accura- tius exprimit. 10. et iudas schariotis: variae editiones ante correctionem romanam; in Codicibus Mss. constanter fere sic scriptum reperias, ut Scariothis in Gatiano;182) Scarioth in Vercell.,183) Vindobo- nens.,184) Nostitz. uno;185) Scharioth in Brixian.;186) Schario- tis in Nostitz. alio. 187) Syrus Scharjuto, omisso Olaph em- phatico, ut vocant, Schariut. Patet igitur in latinis Codici- bus seruatam esse pronuntiationem orientalium et haud scio, an Hieronymus nomen istud ad graecam scriptionem toxxIOvng emendarit, cum ipse fateatur se ea solum emen- dasse, quae sensum mutare videbantur. 12. dicunt — discipuli: ei omissum. 13. et occurrit: fortasse i pro e; itaque ad orthographiam spectat. Syrus tamen participum habet: phoga, occurrens. — 15. demonstrauit: u pro b esse scriptum videtur, ut solet in Cod. Foroiuliensi.188) Nostitzianus quidam 189) demonstrabit habuit b tamen linea confossum et c) u suprascriptum; cuius emen- dationis ratio mihi haec esse videtur, quod emendator in 21 vetustiori Codice demonstrauit repererit nec aduerterit positum esse pro demonstrabit. — 18. me tradet pro tradet me. 19. dicere — singillatim: ei omissum. 20. qui intingit mecum—in catinod): manum omissum, ut Graecus, Vindobonen.,190) 9 Mss. a Louaniens. citata; in Nouodo- mensi191) vox „manum“ lineolis includitur, quod abesse debeat;192) Syrus, vers. Slauonica. 21. bonum — ei si non: erat omissum. 25. qui iam pro quia iam. eod. de — genimine vitis: omisso pronom. demonstratiuo hoc. Ita variae editiones ante corr. rom., ut anni 1482 Antwerp. in Polyglottis, Louaniensium editio in textu, qui in margine notant: „HOC Msq.,“ h. e. Mss. quaedam; item Graecus, Corbeiensis,193) Brixian.,194) Gat.,195) Vercellensis,196) qui — — c) et u suprascriptum: ut u suprascriptum Dobr. d) Po způsobu Dobrovského jsem zde i jinde (XII 31, XIII 7, XIV 3. 20. 25. 27) přidal pomlčku na označení, o které místo jde při vynechávce. 63
Strana 64
licet hunc locum aliter atque aliter reddant, tamen in eo conspirant omnes, quod pronomen hoc omittant; Nouodo- mensis,197) Nostitz. unus198). Adde Lucam Brugensem: „multi antiqui Codices omittunt pronomen HOC. 27. scandalizabimini — in nocte ista: omissum in me. Editiones ante corr. rom., est enim e locis correctis; plusquam viginti Co- dices apud Wetstenium, qui ev suot omittunt; Corbeiens.,199) Gat.,200) Nostitz. unus,201) 10 Mss. a Louan, citata in mar- gine et Beda. 29. ei pro illi. eod. scandalizati fuerint, — sed non ego: in te omiss. Editiones va- riae, ut Louan. Graecus apud Wetstenium; in aliis enim, ut Polyglott. Antwerp., sv oot legitur. Vercell.,202) Cor- beien.,203) Brixian.,204) Vindobon.,205) Nouodom.,206) Nostitz. unus,207) Syrus, Slauon. vers. Vides pro hac lectione gra- uiores omnino stare testes quam pro lectione v. 27. 30. gallus vocem — dederit: bis omiss. Ita Vercellensis, Vindobon.208) 32. Gethsamani: Vercell.,209) Gat.210) — 36. omnia possibilia tibi sunt: л&vIx ôvvxr& oot graeci textus ordinem sequitur; ita Brixian.,211) Syr., Slau. 22 eod. transfer a me calicem hunc: pronomen in fine graecus, Syr., Slau. Graecus quidem: transfer calicem a me hunc; si calicem trahas ad vocem hunc, habes oridinem: transfer a me calicem hunc, si vero hunc trahas ad vocem calicem, hic erit ordo: transfer calicem hunc a me. — 38. Sps quidem promtus —: est omissum, ut in tex. graeco, Cod. Brixiano,212) vers. Slau. 41. ecce traditur filius hominis: ordinem hunc seruat Graec., Syr., Slau. Deinde praesens traditur pro tradetur habent iidem. — 43. — adhuc eo loquente: et omiss. — eod. Scarioth: vide v. 10. Hic autem et Vercell.213) et Gat.214) et Brixian.215) et Nouodomensis216) Scarioth scribunt, supra vero iam Schariotis, iam Scharioth scriptum fuerat. eod. et cum illo turba —: multa omissum (xokve apud Wetstenium omittunt Codices L,217) 69,218) vers. Copt., Arm.) Vercell.219) Brixian. 220) legit multitudo pro oxkog, ut puto; si vero pro- ogloc rolve positum velis, non repugno. Nouodomensis. 221. 44. signum — dicens: eis omissum. Ita Codex D,222) Euang. 13,223) 17224) apud Wetstenium; Vercellensis.225) 64
licet hunc locum aliter atque aliter reddant, tamen in eo conspirant omnes, quod pronomen hoc omittant; Nouodo- mensis,197) Nostitz. unus198). Adde Lucam Brugensem: „multi antiqui Codices omittunt pronomen HOC. 27. scandalizabimini — in nocte ista: omissum in me. Editiones ante corr. rom., est enim e locis correctis; plusquam viginti Co- dices apud Wetstenium, qui ev suot omittunt; Corbeiens.,199) Gat.,200) Nostitz. unus,201) 10 Mss. a Louan, citata in mar- gine et Beda. 29. ei pro illi. eod. scandalizati fuerint, — sed non ego: in te omiss. Editiones va- riae, ut Louan. Graecus apud Wetstenium; in aliis enim, ut Polyglott. Antwerp., sv oot legitur. Vercell.,202) Cor- beien.,203) Brixian.,204) Vindobon.,205) Nouodom.,206) Nostitz. unus,207) Syrus, Slauon. vers. Vides pro hac lectione gra- uiores omnino stare testes quam pro lectione v. 27. 30. gallus vocem — dederit: bis omiss. Ita Vercellensis, Vindobon.208) 32. Gethsamani: Vercell.,209) Gat.210) — 36. omnia possibilia tibi sunt: л&vIx ôvvxr& oot graeci textus ordinem sequitur; ita Brixian.,211) Syr., Slau. 22 eod. transfer a me calicem hunc: pronomen in fine graecus, Syr., Slau. Graecus quidem: transfer calicem a me hunc; si calicem trahas ad vocem hunc, habes oridinem: transfer a me calicem hunc, si vero hunc trahas ad vocem calicem, hic erit ordo: transfer calicem hunc a me. — 38. Sps quidem promtus —: est omissum, ut in tex. graeco, Cod. Brixiano,212) vers. Slau. 41. ecce traditur filius hominis: ordinem hunc seruat Graec., Syr., Slau. Deinde praesens traditur pro tradetur habent iidem. — 43. — adhuc eo loquente: et omiss. — eod. Scarioth: vide v. 10. Hic autem et Vercell.213) et Gat.214) et Brixian.215) et Nouodomensis216) Scarioth scribunt, supra vero iam Schariotis, iam Scharioth scriptum fuerat. eod. et cum illo turba —: multa omissum (xokve apud Wetstenium omittunt Codices L,217) 69,218) vers. Copt., Arm.) Vercell.219) Brixian. 220) legit multitudo pro oxkog, ut puto; si vero pro- ogloc rolve positum velis, non repugno. Nouodomensis. 221. 44. signum — dicens: eis omissum. Ita Codex D,222) Euang. 13,223) 17224) apud Wetstenium; Vercellensis.225) 64
Strana 65
— eod. ducite —: caute omissum. — 45. aiens pro accedens. — eod. ait — rabbi: aue omittit, ut editio Theol. Louaniensium. (Graeci Codices hic variant; alii enim xxige ôxßpi, alii &xвst éxßi, rursus alii cxspt habent.) e) Corbeiensis,226) Brixianus,227) Nostitzian.228) Aue omittunt etiam Syrus, vers. Slau., at rabbi repetunt. Lucas Brugensis: „multi boni libri omittunt AVE, ut Matthaeo proprium. 51. sequebatur illum pro eum. Brixianus.229) 53. et conueniunt: praesens habet Graecus. 54. et calefaciebat se ad ignem: Graecus, Vercell.,230) Gat.,231) Nouodo- mensis232) et alii;233) Syr., vers. Slau., Augustinus de con- sens. Euang. L. III. p. 186 col. 2. Tom. IV. 1) Lucas Bru- gensis: „alius est ordo verborum in aliis libris latinis (quam in Vulgata imp.), ut etiam in graecis et syriacis: ET SEDEBAT CVM MINISTRIS, ET CALEFACIEBAT SE AD IGNEM." 55. ut eum perderent, uno verbo exprimit graecum VAvXTOO&t. Sy- rus, vers. Slau. etiam uno utuntur vocabulo. Hanc lectio- nem latinam nullibi annotatam reperio.234) Aliud certe est morti tradere, aluid morte afficere, perdere, hocque postremum magis graeco conuenit; germ. diceres tödten, non dem Tode übergeben, ut Slau. da umrtwjat jego. — 60. et exurgens summus sacerdos —: in medium omissum. — 61. et dicit: praesens pro praeterio dixit. Graecus, versio Slauonica. 23 Lucas Brugensis: „pro praeterito DIXIT legitur ab optimis Manuscriptis, graeco consonantibus, praesens DICIT. eod. filius — benedicti: Dei omiss. Graecus, Vercellensis,235) 8 Mss. a Louaniens. collata; Syrus, versio Slauonica; Lucas Bru- gensis: „vox DEI non immerito omittatur. 62. a dextris sedentem virtutis —: Dei omiss. Graecus, Vercellens.,236) Brixian.,237) Nouodomens.,238) quaedam impressa exempl., ut Antwerpiensis in Polyglottis, editio Theolog. Louanien- sium; Syrus, vers. Slauonica, quae eundem prorsus cum nostro ordinem seruat; Augustinus de cons. Euang. Lib. III. p. 187 col. 1. Tom. IV. Lucas Brugensis: „simile hic iudicium (de omittenda voce DEI) occurrit.“ Theol. Loua- niens. in margine Dei cum nota 0. Hanc in praefatione sic explicant: „O, quod apud arithmeticos nota est nihili, e) Přidal jsem závorku, aby bylo zřejmé, že Corb. atd. vynechávají aue. 1) col. 2. Tom. IV.: Tom. IV. col. 2. Dobr. 5 - Fragmentum 65
— eod. ducite —: caute omissum. — 45. aiens pro accedens. — eod. ait — rabbi: aue omittit, ut editio Theol. Louaniensium. (Graeci Codices hic variant; alii enim xxige ôxßpi, alii &xвst éxßi, rursus alii cxspt habent.) e) Corbeiensis,226) Brixianus,227) Nostitzian.228) Aue omittunt etiam Syrus, vers. Slau., at rabbi repetunt. Lucas Brugensis: „multi boni libri omittunt AVE, ut Matthaeo proprium. 51. sequebatur illum pro eum. Brixianus.229) 53. et conueniunt: praesens habet Graecus. 54. et calefaciebat se ad ignem: Graecus, Vercell.,230) Gat.,231) Nouodo- mensis232) et alii;233) Syr., vers. Slau., Augustinus de con- sens. Euang. L. III. p. 186 col. 2. Tom. IV. 1) Lucas Bru- gensis: „alius est ordo verborum in aliis libris latinis (quam in Vulgata imp.), ut etiam in graecis et syriacis: ET SEDEBAT CVM MINISTRIS, ET CALEFACIEBAT SE AD IGNEM." 55. ut eum perderent, uno verbo exprimit graecum VAvXTOO&t. Sy- rus, vers. Slau. etiam uno utuntur vocabulo. Hanc lectio- nem latinam nullibi annotatam reperio.234) Aliud certe est morti tradere, aluid morte afficere, perdere, hocque postremum magis graeco conuenit; germ. diceres tödten, non dem Tode übergeben, ut Slau. da umrtwjat jego. — 60. et exurgens summus sacerdos —: in medium omissum. — 61. et dicit: praesens pro praeterio dixit. Graecus, versio Slauonica. 23 Lucas Brugensis: „pro praeterito DIXIT legitur ab optimis Manuscriptis, graeco consonantibus, praesens DICIT. eod. filius — benedicti: Dei omiss. Graecus, Vercellensis,235) 8 Mss. a Louaniens. collata; Syrus, versio Slauonica; Lucas Bru- gensis: „vox DEI non immerito omittatur. 62. a dextris sedentem virtutis —: Dei omiss. Graecus, Vercellens.,236) Brixian.,237) Nouodomens.,238) quaedam impressa exempl., ut Antwerpiensis in Polyglottis, editio Theolog. Louanien- sium; Syrus, vers. Slauonica, quae eundem prorsus cum nostro ordinem seruat; Augustinus de cons. Euang. Lib. III. p. 187 col. 1. Tom. IV. Lucas Brugensis: „simile hic iudicium (de omittenda voce DEI) occurrit.“ Theol. Loua- niens. in margine Dei cum nota 0. Hanc in praefatione sic explicant: „O, quod apud arithmeticos nota est nihili, e) Přidal jsem závorku, aby bylo zřejmé, že Corb. atd. vynechávají aue. 1) col. 2. Tom. IV.: Tom. IV. col. 2. Dobr. 5 - Fragmentum 65
Strana 66
significat lectionem eam, cui adhibetur, exigui esse aut nullius momenti ac fere talem, quae merito reiiciatur vel omittatur, quantum quidem iudicatum est ex iis, quos consuluimus, latinis, graecis ac syris Codicibus latinisque et graecis tractatoribus. 68. nescio pro neque scio. 72. et statim iterum gallus: hoc ord. Antwerpiens. Polyglotta; Au- gustinus de consens. Euangel. Lib. III. p. 188 col. 1. Tom. IV. Cap. XV. v. 6. dimittere solebat illis: ordo alius. — 7. qui cum seditiosis fuerat: pro erat. 11. baraban: terminatio graeca; Vercellensis,239) Gat.,240) Nouodo- mensis,241) Nostitzianus unus.242) 15. barabban: Nouodom.,243) Nostitz.244) 16. intro in atrium, ut Graecus, Gat.,245) Nouodomensis,246) Syrus Augustin. de consens. Euang. Lib. III. p. 191 Tom. IV. Lucas Brugensis: „Antiqui libri addunt aduerbium INTRO, consentanee graeco et syro." 24 — 17. et induunt eum pupuram: casum graeci textus imitatur. 19. et ponentes genu pro genua. 20. exuerunt illum purpuram: Augustinus Lib. III. de cons. Euang. p. 191 col. 2. eod. et ducunt pro educunt. 21. cyrineum, 9) ut Syrus et versio Slauon., n graecum pronuntiando ut i. 22. in Golgotha —: locum omiss. 28. et adinpleta est pro impleta. 29. qui destruet — — aedificat: Graecus, Syrus, vers. Slau. in partici- pio legunt, itaque nulli lectioni patrocinantur. Videamus Codices pro nostra lectione: Gat.;247) Reginae Suec. Ms. liber, citatus in diuina Bibliotheca Hieronymi, edita a Marti- anay;248) Nouodomensis;249) Theol. Louan. in textu, et in notationibus haec habent: „multi Codices secunda persona legunt, destruis, aedificas. Graeca et syra participiis utun- tur, itaque ad utrumque modum verti possunt; caeterum vetustiora emendatioraque nostrae editionis exemplaria tertia scribunt persona, et quidem aedificat fere, non re- g) cyrineum: Cyrinaeum Dobr. 66
significat lectionem eam, cui adhibetur, exigui esse aut nullius momenti ac fere talem, quae merito reiiciatur vel omittatur, quantum quidem iudicatum est ex iis, quos consuluimus, latinis, graecis ac syris Codicibus latinisque et graecis tractatoribus. 68. nescio pro neque scio. 72. et statim iterum gallus: hoc ord. Antwerpiens. Polyglotta; Au- gustinus de consens. Euangel. Lib. III. p. 188 col. 1. Tom. IV. Cap. XV. v. 6. dimittere solebat illis: ordo alius. — 7. qui cum seditiosis fuerat: pro erat. 11. baraban: terminatio graeca; Vercellensis,239) Gat.,240) Nouodo- mensis,241) Nostitzianus unus.242) 15. barabban: Nouodom.,243) Nostitz.244) 16. intro in atrium, ut Graecus, Gat.,245) Nouodomensis,246) Syrus Augustin. de consens. Euang. Lib. III. p. 191 Tom. IV. Lucas Brugensis: „Antiqui libri addunt aduerbium INTRO, consentanee graeco et syro." 24 — 17. et induunt eum pupuram: casum graeci textus imitatur. 19. et ponentes genu pro genua. 20. exuerunt illum purpuram: Augustinus Lib. III. de cons. Euang. p. 191 col. 2. eod. et ducunt pro educunt. 21. cyrineum, 9) ut Syrus et versio Slauon., n graecum pronuntiando ut i. 22. in Golgotha —: locum omiss. 28. et adinpleta est pro impleta. 29. qui destruet — — aedificat: Graecus, Syrus, vers. Slau. in partici- pio legunt, itaque nulli lectioni patrocinantur. Videamus Codices pro nostra lectione: Gat.;247) Reginae Suec. Ms. liber, citatus in diuina Bibliotheca Hieronymi, edita a Marti- anay;248) Nouodomensis;249) Theol. Louan. in textu, et in notationibus haec habent: „multi Codices secunda persona legunt, destruis, aedificas. Graeca et syra participiis utun- tur, itaque ad utrumque modum verti possunt; caeterum vetustiora emendatioraque nostrae editionis exemplaria tertia scribunt persona, et quidem aedificat fere, non re- g) cyrineum: Cyrinaeum Dobr. 66
Strana 67
aedificat, quemadmodum graece non est nisi oixoôouov." A nobis citati Codices omnes aedificat, non reaedificat ha- bent; destruet est pro destruit, e pro i. 34. lebasabathani: quanta hic Codicum graecorum latinorumque sit confusio, pronum est coniicere; sunt enim peregrina voca- bula. — 38. a sorsum pro a summo: graecus &vOUev; Augustin. de cons. Euang. Lib. III. p. 195 col. 1. 39. vere homo hic: est ordo textus graeci. Nouodom.,250) Nostitz.,251) August. ibid. p. 195 col. 1. 40. inter quas — maria: erat omiss. — 41. hierosolyma: casum graeci retinuit. Cap. XVI. v. 1. unguerent eum pro Iesum: Graecus Wetstenii, Gatianus,252) Syrus. 3. quis reuoluit: i pro e positum videtur; vide, quae de ortho- graphia dicta sunt.253) 4. vident pro viderunt. 5. viderunt pro vident. 7. ite et dicite; ita Codex D254) apud Wetstenium. — eod. quia praecedit: correctores romani, Augustinus ibid. pag. 201 col. 2. Notauimus hanc lectionem propterea, quod in pluri- mis editionibus etiam ad exemplar romanum excusis vi- tiose praecedet legatur. 10. illa videns pro vadens. 12. duobus ex eis pro ex his: ita graecus et avvov, non enim xvroç et oéros, neque is et hic confundenda sunt. Syrus menhun ex eis, vers. Slau. — 14. incredulitatem illorum pro eorum. — crediderant pro crediderunt: August. ibid. p. 200 col. 2. 17. daemones pro daemonia. 18. non eos nocebit: graecum, quoad casum, imitatus. Gat.,255) unus e Nostitz.,256) Nouodomens.257) 19. et dominus quidem —: lesus omiss., ut Graecus, vers. Slauonica, August. ibid. pag. 201 col. 1. — et sedit pro sedet: Graecus, Syrus, vers. Slauon., Augustin. ibid. 201. Lucas Brugensis: „optima manuscripta nostra fere legunt praeteritum SEDIT, conformiter graeco ac syro, pro praesenti SEDET. — 25 5% 67
aedificat, quemadmodum graece non est nisi oixoôouov." A nobis citati Codices omnes aedificat, non reaedificat ha- bent; destruet est pro destruit, e pro i. 34. lebasabathani: quanta hic Codicum graecorum latinorumque sit confusio, pronum est coniicere; sunt enim peregrina voca- bula. — 38. a sorsum pro a summo: graecus &vOUev; Augustin. de cons. Euang. Lib. III. p. 195 col. 1. 39. vere homo hic: est ordo textus graeci. Nouodom.,250) Nostitz.,251) August. ibid. p. 195 col. 1. 40. inter quas — maria: erat omiss. — 41. hierosolyma: casum graeci retinuit. Cap. XVI. v. 1. unguerent eum pro Iesum: Graecus Wetstenii, Gatianus,252) Syrus. 3. quis reuoluit: i pro e positum videtur; vide, quae de ortho- graphia dicta sunt.253) 4. vident pro viderunt. 5. viderunt pro vident. 7. ite et dicite; ita Codex D254) apud Wetstenium. — eod. quia praecedit: correctores romani, Augustinus ibid. pag. 201 col. 2. Notauimus hanc lectionem propterea, quod in pluri- mis editionibus etiam ad exemplar romanum excusis vi- tiose praecedet legatur. 10. illa videns pro vadens. 12. duobus ex eis pro ex his: ita graecus et avvov, non enim xvroç et oéros, neque is et hic confundenda sunt. Syrus menhun ex eis, vers. Slau. — 14. incredulitatem illorum pro eorum. — crediderant pro crediderunt: August. ibid. p. 200 col. 2. 17. daemones pro daemonia. 18. non eos nocebit: graecum, quoad casum, imitatus. Gat.,255) unus e Nostitz.,256) Nouodomens.257) 19. et dominus quidem —: lesus omiss., ut Graecus, vers. Slauonica, August. ibid. pag. 201 col. 1. — et sedit pro sedet: Graecus, Syrus, vers. Slauon., Augustin. ibid. 201. Lucas Brugensis: „optima manuscripta nostra fere legunt praeteritum SEDIT, conformiter graeco ac syro, pro praesenti SEDET. — 25 5% 67
Strana 68
20. ad finem: Amen. Vide Codices graecos et editiones apud Wetsteninm. Gat.,258) versio Slauonica. § X. Capitula in Fragmento Pragensi notata. Ad finem Euangelii secundum Matthaeum Breues secundum Marcum in Codice Foroiuliensi enumerantur, quas hic subiungere, cum in fragmento nostro notatae non sint, non est necesse. Vide eas, si placet, apud Blanchinum in cit. appendice post Euangelium S. Matthaei.259) Post Breues capitulorum ordo texitur hac in- scriptione: Capitula secundum Marcum; esse XLVI iam supra monuimus.260) Quae inter primum et tricesimum octauum interiacent, quod argumentum fragmento nostro contentum non attingant, ea omittere placuit. Tricesimum vero octauum et tricesimum nonum, quamuis in margine notata non sint, hic cum insequentibus reliquis e Blanchino descripsimus propterea, quod ad res in fragmento Pragensi descriptas pertinent. Neque ex eo, quod capitulorum notationes in margine ei argu- mento, quod in capitulationibus summatim enarratur, non congruant, quis inferat capitula in Codice Foroiuliensi enumerata ad Euangelium nostrum non pertinere. Hoc enim oscitantia librariorum fieri solet, ut ibi notentur, ubi non debent; neque vero capitulationes reliquorum Euangeliorum in Codice Foroiuliensi contentorum notationibus in margine accurate conueniunt, quod iam Laurentius a Turre in cit. epist. ad Blanchinum monuerat.261) Capitula secundum Marcum. XXXVIII. 26 XXXVIIII. XL. XLI. XLII. De septem fratribus, qui unam uxorem habuerunt, et de hero. Diligere Deum et proximum. Et cum interrogaret de Christo, cuius filius sit, et dixit: cauete a scribis. Vbi laudauit lesus viduam, quae miserat quadrantem in gazophylacio.") et cum diceret de lapidibus templi; designauit nouissimum tempus. Vbi mulier quaedam, quae perfudit lesum unguento. Abiit Iudas et tradidit eum, et manducauit lesus) 1) cum discipulis pasca. h) gazophylacio: gazophilacio Dobr. i) manducauit lesus Blanch.: manducauit Dobr. 68
20. ad finem: Amen. Vide Codices graecos et editiones apud Wetsteninm. Gat.,258) versio Slauonica. § X. Capitula in Fragmento Pragensi notata. Ad finem Euangelii secundum Matthaeum Breues secundum Marcum in Codice Foroiuliensi enumerantur, quas hic subiungere, cum in fragmento nostro notatae non sint, non est necesse. Vide eas, si placet, apud Blanchinum in cit. appendice post Euangelium S. Matthaei.259) Post Breues capitulorum ordo texitur hac in- scriptione: Capitula secundum Marcum; esse XLVI iam supra monuimus.260) Quae inter primum et tricesimum octauum interiacent, quod argumentum fragmento nostro contentum non attingant, ea omittere placuit. Tricesimum vero octauum et tricesimum nonum, quamuis in margine notata non sint, hic cum insequentibus reliquis e Blanchino descripsimus propterea, quod ad res in fragmento Pragensi descriptas pertinent. Neque ex eo, quod capitulorum notationes in margine ei argu- mento, quod in capitulationibus summatim enarratur, non congruant, quis inferat capitula in Codice Foroiuliensi enumerata ad Euangelium nostrum non pertinere. Hoc enim oscitantia librariorum fieri solet, ut ibi notentur, ubi non debent; neque vero capitulationes reliquorum Euangeliorum in Codice Foroiuliensi contentorum notationibus in margine accurate conueniunt, quod iam Laurentius a Turre in cit. epist. ad Blanchinum monuerat.261) Capitula secundum Marcum. XXXVIII. 26 XXXVIIII. XL. XLI. XLII. De septem fratribus, qui unam uxorem habuerunt, et de hero. Diligere Deum et proximum. Et cum interrogaret de Christo, cuius filius sit, et dixit: cauete a scribis. Vbi laudauit lesus viduam, quae miserat quadrantem in gazophylacio.") et cum diceret de lapidibus templi; designauit nouissimum tempus. Vbi mulier quaedam, quae perfudit lesum unguento. Abiit Iudas et tradidit eum, et manducauit lesus) 1) cum discipulis pasca. h) gazophylacio: gazophilacio Dobr. i) manducauit lesus Blanch.: manducauit Dobr. 68
Strana 69
XLIII. XLIIII. XLV. XLVI. Et dixit lesus: hoc est corpus meum et sanguis meus, qui pro multis fundetur. Et cum dixisset Petro: ter me negabis, ait: orate ne ve- niatis in temtationem. Cum ducebatur lesus ad Caipham, quidam sequebatur amictus sindonem, et ductus est lesus ad Passionem. Post resurrectionem apparuit lesus Apostolis, et dixit: qui crediderit et baptizatus fuerit, saluabitur; qui non crediderit, damnabitur; et receptus est Iesus in caelum. Explicuerunt capitulationes secundum Marcum. Euangelium ipsum, a Cap. I. usque ad Cap. XII. v. 21, quadraginta foliis exaratum, Venetiis require; sexdecim folia Pragensia, a Cap. XII. v. 21. usque ad finem, hic expressa accipe. Capita et versus, quibus nunc utimur, in commodum Lectorum adnotauimus. 69
XLIII. XLIIII. XLV. XLVI. Et dixit lesus: hoc est corpus meum et sanguis meus, qui pro multis fundetur. Et cum dixisset Petro: ter me negabis, ait: orate ne ve- niatis in temtationem. Cum ducebatur lesus ad Caipham, quidam sequebatur amictus sindonem, et ductus est lesus ad Passionem. Post resurrectionem apparuit lesus Apostolis, et dixit: qui crediderit et baptizatus fuerit, saluabitur; qui non crediderit, damnabitur; et receptus est Iesus in caelum. Explicuerunt capitulationes secundum Marcum. Euangelium ipsum, a Cap. I. usque ad Cap. XII. v. 21, quadraginta foliis exaratum, Venetiis require; sexdecim folia Pragensia, a Cap. XII. v. 21. usque ad finem, hic expressa accipe. Capita et versus, quibus nunc utimur, in commodum Lectorum adnotauimus. 69
Strana 70
Strana 71
<fol. Ir> Ag XI. ETSECVNDVSACCEPIT — 24 EAMETMORTVVSEST ETNECISTERELIOVID SEMEN — 82. ETTERTIVSSIMILITER ETACCIPERVNTEAM SIMILITERSEPTEM — 25. ETNONRELIQVERVNT SEMEN NOVISSIMAOMNIVM DEFVNCTAEST MVLIER — 23. INRESVRRECTIONE — 26. ERGOCVMRESVR REXERIT CVIVSDEHISERIT VXORSEPTEMENIM HABVERVNTEAM VXOREM XII 22 ACCIPERUNT J: ACCEPERVNT Dobr. ETRESPONDENSIHS 27 AITILLIS NONNEIDEOERRATIS NONSCIENTES SCRIBTVRAS NEQVEVIRTVTEMDI CVMENIMAMORTVIS RESVRREXERINT NEQVENVBVNTNE QVENVBENTVR SEDSVNTSICVTANGELI INCAELIS DEMORTVISAVTEM QVODRESVRGANT NONLEGISTISINLI BROMOYSISVPER RVBVM QVOMODODIXERIT ILLIDSINQVIENS 71
<fol. Ir> Ag XI. ETSECVNDVSACCEPIT — 24 EAMETMORTVVSEST ETNECISTERELIOVID SEMEN — 82. ETTERTIVSSIMILITER ETACCIPERVNTEAM SIMILITERSEPTEM — 25. ETNONRELIQVERVNT SEMEN NOVISSIMAOMNIVM DEFVNCTAEST MVLIER — 23. INRESVRRECTIONE — 26. ERGOCVMRESVR REXERIT CVIVSDEHISERIT VXORSEPTEMENIM HABVERVNTEAM VXOREM XII 22 ACCIPERUNT J: ACCEPERVNT Dobr. ETRESPONDENSIHS 27 AITILLIS NONNEIDEOERRATIS NONSCIENTES SCRIBTVRAS NEQVEVIRTVTEMDI CVMENIMAMORTVIS RESVRREXERINT NEQVENVBVNTNE QVENVBENTVR SEDSVNTSICVTANGELI INCAELIS DEMORTVISAVTEM QVODRESVRGANT NONLEGISTISINLI BROMOYSISVPER RVBVM QVOMODODIXERIT ILLIDSINQVIENS 71
Strana 72
fol. Iv) EGOSVMDSABRAHAM ETDSISAACETDS IACOB — 27. NONESTDSMORTVO RVMSEDVIVORVM VOSERGOMVLTVM ERRATIS — 28. ETACCESSITVNVSDE SCRIBISQVIAVDIE RATILLOSCONQVI RENTES ETVIDENSQVONIAM BENEILLISRESPON DERIT INTERROGAVITEVM QVODESSETPRI MVMOMNIVM MANDATVM 29. IHSAVTEMRESPON DITEI QVIAPRIMVMOMNIVM MANDATVMEST AVDIISRAHELDNSDS NOSTERDNSVNVSEST 30. ETDILIGESDNMDM TVVM EXTOTOCORDETVO ETEXTOTAANIMATVA ETEXTOTAMENTETVA ETEXTOTAVIRTVTETVA HOCESTPRIMVM MANDATVM — 31. SECVNDVMAVTEM SIMILEILLI DILIGESPROXIMVM TVVMTAMQVAM TEIPSVM MAIVSHORVMALIVM“ 28 † Alium pro aliud; in notis orthograph. supra omissum. 72
fol. Iv) EGOSVMDSABRAHAM ETDSISAACETDS IACOB — 27. NONESTDSMORTVO RVMSEDVIVORVM VOSERGOMVLTVM ERRATIS — 28. ETACCESSITVNVSDE SCRIBISQVIAVDIE RATILLOSCONQVI RENTES ETVIDENSQVONIAM BENEILLISRESPON DERIT INTERROGAVITEVM QVODESSETPRI MVMOMNIVM MANDATVM 29. IHSAVTEMRESPON DITEI QVIAPRIMVMOMNIVM MANDATVMEST AVDIISRAHELDNSDS NOSTERDNSVNVSEST 30. ETDILIGESDNMDM TVVM EXTOTOCORDETVO ETEXTOTAANIMATVA ETEXTOTAMENTETVA ETEXTOTAVIRTVTETVA HOCESTPRIMVM MANDATVM — 31. SECVNDVMAVTEM SIMILEILLI DILIGESPROXIMVM TVVMTAMQVAM TEIPSVM MAIVSHORVMALIVM“ 28 † Alium pro aliud; in notis orthograph. supra omissum. 72
Strana 73
fol. 2r) — 34. ihs autem videns 29 32. — 33. mandatum non est et ait illi scriba bene magister in veri tate dixisti quia unus est et non est alius prae ter eum et ut diligatur ex toto corde et ex toto intellectu et ex tota anima et ex tota fortitu dine et diligere proxi quod sapienter respondisset dixit illi non es lon ge a regno di et nemo iam aude bat eum interro gare XL. — 35. et respondens ihs dicebat docens in templo quomodo dicunt scribae xpm filium esse dauid —36. ipse enim dauid mum tamquam seipsum dicit in spu sco maius est omnibus holocautomati bus et sacrificiis dixit dns dno meo sede a dextris meis XII 34 INTERROGARE J: interrogare. Dobr. 73
fol. 2r) — 34. ihs autem videns 29 32. — 33. mandatum non est et ait illi scriba bene magister in veri tate dixisti quia unus est et non est alius prae ter eum et ut diligatur ex toto corde et ex toto intellectu et ex tota anima et ex tota fortitu dine et diligere proxi quod sapienter respondisset dixit illi non es lon ge a regno di et nemo iam aude bat eum interro gare XL. — 35. et respondens ihs dicebat docens in templo quomodo dicunt scribae xpm filium esse dauid —36. ipse enim dauid mum tamquam seipsum dicit in spu sco maius est omnibus holocautomati bus et sacrificiis dixit dns dno meo sede a dextris meis XII 34 INTERROGARE J: interrogare. Dobr. 73
Strana 74
fol. 2v) 30 — 37. —38. — 39. donec ponam inimi cos tuos scabyllum pedum tuorum ipse ergo dauid dicit eum dnm et unde est filius eius et multa turba eum libenter audiuit et dicebat eis in doc trina sua cauete ab scribis qui volunt in stholis ambulare et salutari in foro et primas cathe dras sedere in synagogis et primos discubi tos in cenis — 40. qui deuorant domos viduarum sub obtentu prolixae orationis hii accipiunt pro lixius iudicium et sedens ihs contra gazoſhilacium aspiciebat quomo do turba iactaret aes in gazophila cium et multi diuites iactabant multa — 42. cum venisset autem una vidua pauper misit duo minuta quod est quadrans 43. et conuocans discipulos XLI. 41. suos XII 37 ERGO J: ego Dobr. — 38 ABSCRIBIS J: a scribis Dobr. 74
fol. 2v) 30 — 37. —38. — 39. donec ponam inimi cos tuos scabyllum pedum tuorum ipse ergo dauid dicit eum dnm et unde est filius eius et multa turba eum libenter audiuit et dicebat eis in doc trina sua cauete ab scribis qui volunt in stholis ambulare et salutari in foro et primas cathe dras sedere in synagogis et primos discubi tos in cenis — 40. qui deuorant domos viduarum sub obtentu prolixae orationis hii accipiunt pro lixius iudicium et sedens ihs contra gazoſhilacium aspiciebat quomo do turba iactaret aes in gazophila cium et multi diuites iactabant multa — 42. cum venisset autem una vidua pauper misit duo minuta quod est quadrans 43. et conuocans discipulos XLI. 41. suos XII 37 ERGO J: ego Dobr. — 38 ABSCRIBIS J: a scribis Dobr. 74
Strana 75
fol. 3r) — 44. XLII. C. XIII. ait illis amen dico vobis quoniam vidua haec pauper plus om nibus misit qui miserunt in ga zophilacium omnes enim ex eo quod abundabat illis miserunt haec vero de penu ria sua omnia quae habuit misit totum vic tum suum et cum egrederetur 2. aspice quales lapides et quales structurae et respondens ihs ait illi vides has omnes magnas aedifi cationes non relinquetur lapis super lapi dem qui non des truatur 3. et cum sederet in montem oliuarum contra templum interrogabant eum magister 31 1. de templo ait illi unus ex disci pulis suis separatim petrus et iacobus et iohannis et andreas XIII 3IOHANNIS J: iohanes Dobr. 75
fol. 3r) — 44. XLII. C. XIII. ait illis amen dico vobis quoniam vidua haec pauper plus om nibus misit qui miserunt in ga zophilacium omnes enim ex eo quod abundabat illis miserunt haec vero de penu ria sua omnia quae habuit misit totum vic tum suum et cum egrederetur 2. aspice quales lapides et quales structurae et respondens ihs ait illi vides has omnes magnas aedifi cationes non relinquetur lapis super lapi dem qui non des truatur 3. et cum sederet in montem oliuarum contra templum interrogabant eum magister 31 1. de templo ait illi unus ex disci pulis suis separatim petrus et iacobus et iohannis et andreas XIII 3IOHANNIS J: iohanes Dobr. 75
Strana 76
fol. 3v 32 [— 4. 5. dic nobis quando ista fient et quod signum erit quando haec om nia incipient consummari et respondens ihs coepit dicere 8. ne timueritis oportet enim fieri sed nondum finis exurget autem gens super gentem et regnum super regnum et erunt terrae motus per loca illis 6. 7. videte ne quis vos seducat multi enim venient in nomine meo dicentes quia ego sum et multos seducent cum audieritis au tem bella et opi niones bellorum et fames initium dolorum haec 9. videte autem vosmet ipsos tradent enim vos conciliis et in synagogis vapulabitis et ante praesides XIII 9 UOSMETIPSOS J: vos metipsos Dobr. 76
fol. 3v 32 [— 4. 5. dic nobis quando ista fient et quod signum erit quando haec om nia incipient consummari et respondens ihs coepit dicere 8. ne timueritis oportet enim fieri sed nondum finis exurget autem gens super gentem et regnum super regnum et erunt terrae motus per loca illis 6. 7. videte ne quis vos seducat multi enim venient in nomine meo dicentes quia ego sum et multos seducent cum audieritis au tem bella et opi niones bellorum et fames initium dolorum haec 9. videte autem vosmet ipsos tradent enim vos conciliis et in synagogis vapulabitis et ante praesides XIII 9 UOSMETIPSOS J: vos metipsos Dobr. 76
Strana 77
fol. 4r) 31bis — 10. et reges stabitis propter me in tes timonium illis et in omnes gentes primum oportet praedicari euan gelium in mortem et pater filium et consurgent filii in parentes et morte adficient eos — 13. et eritis odio omni bus propter nomen meum — 11. — 12. et cum duxerint vos tradentes nolite praecogitare quid loquamini sed quod datum vo bis fuerit in illa hora id loquimini non enim estis vos loquentes sed sps ses tradet autem fra ter fratrem qui autem sustenue rit in finem hic saluus erit 14. cum autem videri tis abominationem desolationis stan tem ubi non debet qui legit intellegat tunc qui in iudaea sunt fugiant in montes — 15. et qui super tectum XIII 10 EUANGELIUM J: Euangelium Dobr. — 14 INTELLEGAT J: intelligat Dobr. 77
fol. 4r) 31bis — 10. et reges stabitis propter me in tes timonium illis et in omnes gentes primum oportet praedicari euan gelium in mortem et pater filium et consurgent filii in parentes et morte adficient eos — 13. et eritis odio omni bus propter nomen meum — 11. — 12. et cum duxerint vos tradentes nolite praecogitare quid loquamini sed quod datum vo bis fuerit in illa hora id loquimini non enim estis vos loquentes sed sps ses tradet autem fra ter fratrem qui autem sustenue rit in finem hic saluus erit 14. cum autem videri tis abominationem desolationis stan tem ubi non debet qui legit intellegat tunc qui in iudaea sunt fugiant in montes — 15. et qui super tectum XIII 10 EUANGELIUM J: Euangelium Dobr. — 14 INTELLEGAT J: intelligat Dobr. 77
Strana 78
fol. 4v) 32bis — 16. —17. — 18. ne descendat in domum nec introeat ut tol lat quid de do mo sua et qui in agro erit non reuertatur retro tollere vestimentum suum Vae autem praeg nantibus et nu trientibus in il lis diebus orate vero ut hieme non fiant erunt enim dies illi ab initio creaturae quam condidit ds usque nunc neque fient — 20. et nisi breuiasset dns dies non fuisset salua omnis caro sed propter electos quos elegit bre uiabit dies — 21. et tunc si quis vobis dixerit ecce hic est xps et ecce illic ne cre dideritis — 19. tribulationes 22. exurgent enim tales quales non fuerunt pseudoxpi et pseu doprophetae XIII 21 NECRE DIDERITIS J: ne credideritis Dobr. 78
fol. 4v) 32bis — 16. —17. — 18. ne descendat in domum nec introeat ut tol lat quid de do mo sua et qui in agro erit non reuertatur retro tollere vestimentum suum Vae autem praeg nantibus et nu trientibus in il lis diebus orate vero ut hieme non fiant erunt enim dies illi ab initio creaturae quam condidit ds usque nunc neque fient — 20. et nisi breuiasset dns dies non fuisset salua omnis caro sed propter electos quos elegit bre uiabit dies — 21. et tunc si quis vobis dixerit ecce hic est xps et ecce illic ne cre dideritis — 19. tribulationes 22. exurgent enim tales quales non fuerunt pseudoxpi et pseu doprophetae XIII 21 NECRE DIDERITIS J: ne credideritis Dobr. 78
Strana 79
fol. 5r) filium hominis venientem in nu 33 — 23. —24. — 25. et dabunt signa et por tenta ad seducen dos si potest fie ri etiam electos vos ergo videte ecce praedixi vobis omnia sed in illis diebus post tribulationem illam sol contenebrabitur et luna non dabit splendorem suum et erunt stellae caeli decidentes et virtutes quae sunt in caelis mouebuntur et tunc videbunt 27. 28. bibus cum virtute multa et gloria et tunc mittit ange los suos et congregabit elec tos suos a quat tuor ventis a summo terrae usque ad summum caeli a ficu autem discite parabolam cum iam ramus eius tener fuerit et nata fuerint folia 26. cognoscetis 79
fol. 5r) filium hominis venientem in nu 33 — 23. —24. — 25. et dabunt signa et por tenta ad seducen dos si potest fie ri etiam electos vos ergo videte ecce praedixi vobis omnia sed in illis diebus post tribulationem illam sol contenebrabitur et luna non dabit splendorem suum et erunt stellae caeli decidentes et virtutes quae sunt in caelis mouebuntur et tunc videbunt 27. 28. bibus cum virtute multa et gloria et tunc mittit ange los suos et congregabit elec tos suos a quat tuor ventis a summo terrae usque ad summum caeli a ficu autem discite parabolam cum iam ramus eius tener fuerit et nata fuerint folia 26. cognoscetis 79
Strana 80
fol. 50) 34 et orate — 29. — 30. — 31. — 32. quia in prope sit aestas et vos cum videritis haec fieri scitote quod in pro ximo sit in ostiis amen dico vobis quoniam non tran sit generatio haec donec omnia ista fiant caelum et terra transibunt verba autem mea non transibunt de die autem illa vel hora nemo scit neque angeli in caelo nisi pater videte vigilate nescitis enim quan do tempus sit — 34. sicut homo qui pe regre profectus reliquid domum suam et dedit seruis suis potestatem cu iusque operis et ianuatori praeci piat ut vigilet — 35. vigilate ergo nesci tis enim quando dns domus veniat sero. an media nocte an. galli cantu an. mane a) 33. 36. ne cum venerit a) Sero. an — punctum inter has voces positum a prima videtur esse manu. Inter voces an. galli, an . mane a recentiori, ut puto. 80
fol. 50) 34 et orate — 29. — 30. — 31. — 32. quia in prope sit aestas et vos cum videritis haec fieri scitote quod in pro ximo sit in ostiis amen dico vobis quoniam non tran sit generatio haec donec omnia ista fiant caelum et terra transibunt verba autem mea non transibunt de die autem illa vel hora nemo scit neque angeli in caelo nisi pater videte vigilate nescitis enim quan do tempus sit — 34. sicut homo qui pe regre profectus reliquid domum suam et dedit seruis suis potestatem cu iusque operis et ianuatori praeci piat ut vigilet — 35. vigilate ergo nesci tis enim quando dns domus veniat sero. an media nocte an. galli cantu an. mane a) 33. 36. ne cum venerit a) Sero. an — punctum inter has voces positum a prima videtur esse manu. Inter voces an. galli, an . mane a recentiori, ut puto. 80
Strana 81
fol. 6r) — 37. XLIII. C. XIV. 1. 2. repente inueniat vos dormientes quod autem vobis dico omnibus di co vigilate Erat autem pascha et azima post biduum et quaerebant sum mi sacerdotes et scribae quo modo eum dolo tenerent et occi derent dicebant enim non in die festo ne forte tumultus fieret populi beret venit mulier habens alabastrum unguenti nardi spicati praetiosi et fracto alabastro effudit super caput eius 4. erant autem qui dam indigne ferentes intra semetipsos et dicentes ut quid perditio ista unguenti facta est 5. poterat enim ungu entum istud veniri in domo simonis 35 leprosi recum 3. Et cum esset bethaniae XIV IERAT J: erat Dobr. — 3 ETCUM J: & cum Dobr. 6 - Fragmentum 81
fol. 6r) — 37. XLIII. C. XIV. 1. 2. repente inueniat vos dormientes quod autem vobis dico omnibus di co vigilate Erat autem pascha et azima post biduum et quaerebant sum mi sacerdotes et scribae quo modo eum dolo tenerent et occi derent dicebant enim non in die festo ne forte tumultus fieret populi beret venit mulier habens alabastrum unguenti nardi spicati praetiosi et fracto alabastro effudit super caput eius 4. erant autem qui dam indigne ferentes intra semetipsos et dicentes ut quid perditio ista unguenti facta est 5. poterat enim ungu entum istud veniri in domo simonis 35 leprosi recum 3. Et cum esset bethaniae XIV IERAT J: erat Dobr. — 3 ETCUM J: & cum Dobr. 6 - Fragmentum 81
Strana 82
fol. 60) 36 6. 7. plusquam tricen tis denariis et da ri pauperibus et fremebant in eam ihs autem dixit sinite eam quid illi molesti estis bonum opus opera ta est in me semper enim pau peres habebitis vobiscum et cum volueritis potestis illis benefacere me autem non sem per habetis quod habuit haec praeuenit unguere corpus meum in sepulturam 9. amen dico vobis ubicumque prae dicatum fuerit euangelium istud in uniuersum mundum et quod fecit haec narrabitur in memoria eius et iudas schariotis unus de duodecim abiit ad summos sacerdotes ut pro- deret eum illis 11. qui audientes gaui 10. 8. fecit si sunt 82
fol. 60) 36 6. 7. plusquam tricen tis denariis et da ri pauperibus et fremebant in eam ihs autem dixit sinite eam quid illi molesti estis bonum opus opera ta est in me semper enim pau peres habebitis vobiscum et cum volueritis potestis illis benefacere me autem non sem per habetis quod habuit haec praeuenit unguere corpus meum in sepulturam 9. amen dico vobis ubicumque prae dicatum fuerit euangelium istud in uniuersum mundum et quod fecit haec narrabitur in memoria eius et iudas schariotis unus de duodecim abiit ad summos sacerdotes ut pro- deret eum illis 11. qui audientes gaui 10. 8. fecit si sunt 82
Strana 83
fol. 7r 37 — 12. 13. et promiserunt ei pecuniam se daturos et quaerebat quo modo illum opor tune traderet Et prima die azimo rum quando pas cha immolabant dicunt discipuli quo vis eamus et paremus tibi ut manduces pascha et mittit duos ex discipulis suis et dicit eis ite in ciuitaté et occurrit vobis homo lagoenam — — aquae baiulans sequimini eum — 14. et quocumque in troierit dicite dno domus quia magister dicit ubi est refectio mea ubi pascha cum dis cipulis meis manducem 15. et ipse vobis demons trauit b) cenaculum grandem stratum et illic parate nobis 16. et abierunt discipu li eius et venerunt in ci uitatem et inuenerunt sicut b) Demonstrauit corrector quidam in bil mutauit ducta sursum linea, quam alius erasit. XIV II QUO MODO J: quo- modo Dobr. — 12 PRIMA J: primo Dobr.— 14 QUOCUMQUE J: quocunque Dobr. 6* 83
fol. 7r 37 — 12. 13. et promiserunt ei pecuniam se daturos et quaerebat quo modo illum opor tune traderet Et prima die azimo rum quando pas cha immolabant dicunt discipuli quo vis eamus et paremus tibi ut manduces pascha et mittit duos ex discipulis suis et dicit eis ite in ciuitaté et occurrit vobis homo lagoenam — — aquae baiulans sequimini eum — 14. et quocumque in troierit dicite dno domus quia magister dicit ubi est refectio mea ubi pascha cum dis cipulis meis manducem 15. et ipse vobis demons trauit b) cenaculum grandem stratum et illic parate nobis 16. et abierunt discipu li eius et venerunt in ci uitatem et inuenerunt sicut b) Demonstrauit corrector quidam in bil mutauit ducta sursum linea, quam alius erasit. XIV II QUO MODO J: quo- modo Dobr. — 12 PRIMA J: primo Dobr.— 14 QUOCUMQUE J: quocunque Dobr. 6* 83
Strana 84
38 XLIII. <fol. 7v> | dixerat illis et pa rauerunt pascha Vespere autem facto — 21. venit cum duo decim et discumbentibus eis et manducan tibus ait ihs amen:dico vobis quia unus ex vobis me tradet qui manducat mecum at illi coeperunt contristari et — 22. dicere singil ^) latim numquid ego Qui ait illis unus ex duodecim qui in tingit mecum in catino et filius quidem hominis vadit sicut scribtum est de eo vae autem homini illi .per quem filius hominis tradetur bonum ei si non es set natus homo ille et manducantibus illis accepit ihs panem et benedicens fregit et dedit eis et ait sumite hoc est €) Pro singil scriptum erat singuli, quod alius in siggil, rursus alius in singil mutauit, XIV 20 QUIAIT J: qui ait Dobr. — 22 ETAIT in linea J: & ait a linea Dobr. 84
38 XLIII. <fol. 7v> | dixerat illis et pa rauerunt pascha Vespere autem facto — 21. venit cum duo decim et discumbentibus eis et manducan tibus ait ihs amen:dico vobis quia unus ex vobis me tradet qui manducat mecum at illi coeperunt contristari et — 22. dicere singil ^) latim numquid ego Qui ait illis unus ex duodecim qui in tingit mecum in catino et filius quidem hominis vadit sicut scribtum est de eo vae autem homini illi .per quem filius hominis tradetur bonum ei si non es set natus homo ille et manducantibus illis accepit ihs panem et benedicens fregit et dedit eis et ait sumite hoc est €) Pro singil scriptum erat singuli, quod alius in siggil, rursus alius in singil mutauit, XIV 20 QUIAIT J: qui ait Dobr. — 22 ETAIT in linea J: & ait a linea Dobr. 84
Strana 85
fol. 8r) oliuarum 39 — 24. 25. — 26. corpus meum Et accepto calice gratias agens dedit eis et biberunt ex illo omnes et ait illis hic est sanguis meus noui testamenti qui pro multis effundetur amen dico vobis qui iam non bibam d) de genimine vitis usque in diem illum cum illud bibam nouum in regno di et hymno dicto exie runt in montem XLV. 27. Et ait eis ihs omnes scandalizabimi ni in nocte ista quia scribtum est percutiam pas torem et dispar e) gentur oues — 28. sed postquam re surrexero prae cedam vos in ga lilaeam — 30. 29. Petrus autem ait ei et si omnes scanda lizati fuerint sed non ego et ait illi ihs amen dico tibi quia tu hodie in nocte hac 23. d) Qui iam superne rasura apparet, verum nihil discerno. e) Dispar — super a rasura, a vero linea confossum; certe e appositum erat, quod alius era- serit. XIV 23 CALICEM littera M expuncta J —27 ETAIT J: & ait Dobr. — 29 PETRUS J: petrus Dobr. 85
fol. 8r) oliuarum 39 — 24. 25. — 26. corpus meum Et accepto calice gratias agens dedit eis et biberunt ex illo omnes et ait illis hic est sanguis meus noui testamenti qui pro multis effundetur amen dico vobis qui iam non bibam d) de genimine vitis usque in diem illum cum illud bibam nouum in regno di et hymno dicto exie runt in montem XLV. 27. Et ait eis ihs omnes scandalizabimi ni in nocte ista quia scribtum est percutiam pas torem et dispar e) gentur oues — 28. sed postquam re surrexero prae cedam vos in ga lilaeam — 30. 29. Petrus autem ait ei et si omnes scanda lizati fuerint sed non ego et ait illi ihs amen dico tibi quia tu hodie in nocte hac 23. d) Qui iam superne rasura apparet, verum nihil discerno. e) Dispar — super a rasura, a vero linea confossum; certe e appositum erat, quod alius era- serit. XIV 23 CALICEM littera M expuncta J —27 ETAIT J: & ait Dobr. — 29 PETRUS J: petrus Dobr. 85
Strana 86
fol. 8v 40 — 31. priusquam gallus vocem dederit ter me es negaturus at ille amplius loque batur et coepit pauere et thedere — 34. et ait illis. tristis est 1) anima mea usque ad mortem sustinete hic et vi 32. 33. et si oportuerit me simul conmori tibi non te negabo similiter autem et omnes dicebant et veniunt in prae dium cui nomen gethsamani et ait discipulis suis sedete hic donec orem et adsumit petrum et iacobum et id hannem secum — 35. gilate Et cum processisset paululum procidit super ter ram et orabat ut si fieri posset transiret ab eo hora — 36. et dixit. abba pater 9) omnia possibilia tibi sunt transfer a me cali cem hunc f) Post illis . punctum a prima manu diceres. 9) Post dixit. a recentiori manu. 86
fol. 8v 40 — 31. priusquam gallus vocem dederit ter me es negaturus at ille amplius loque batur et coepit pauere et thedere — 34. et ait illis. tristis est 1) anima mea usque ad mortem sustinete hic et vi 32. 33. et si oportuerit me simul conmori tibi non te negabo similiter autem et omnes dicebant et veniunt in prae dium cui nomen gethsamani et ait discipulis suis sedete hic donec orem et adsumit petrum et iacobum et id hannem secum — 35. gilate Et cum processisset paululum procidit super ter ram et orabat ut si fieri posset transiret ab eo hora — 36. et dixit. abba pater 9) omnia possibilia tibi sunt transfer a me cali cem hunc f) Post illis . punctum a prima manu diceres. 9) Post dixit. a recentiori manu. 86
Strana 87
<fol. 9r> | sed non quod ego volo sed quod tu 37. et venit et inuenit eos dormientes et ait petro simon dormis non potuisti una hora vigilare 38. vigilate et orate ut non intretis in temptationem 'Sps quidem promptus caro vero infirma 39. et iterum abiens ora uit eundem ser monem dicens 40. et reuersus denuo inuenit eos dor mientes — 41. XLVI. erant enim oculi 41 eorum grauati et ignorabant guid responderent ei et venit tertio et ait illis dormite iam et re quiescite sufficit. venit. hora *) ecce traditur filius hominis in manus peccatorů surgite eamus ecce gui me tradet prope est adhuc eo loguente venit iudas scarioth unus ex duodecim et cum illo turba k) Sufficit . punctum a prima manu videtur. Post venit . cur positum sit, non intelligo. 87
<fol. 9r> | sed non quod ego volo sed quod tu 37. et venit et inuenit eos dormientes et ait petro simon dormis non potuisti una hora vigilare 38. vigilate et orate ut non intretis in temptationem 'Sps quidem promptus caro vero infirma 39. et iterum abiens ora uit eundem ser monem dicens 40. et reuersus denuo inuenit eos dor mientes — 41. XLVI. erant enim oculi 41 eorum grauati et ignorabant guid responderent ei et venit tertio et ait illis dormite iam et re quiescite sufficit. venit. hora *) ecce traditur filius hominis in manus peccatorů surgite eamus ecce gui me tradet prope est adhuc eo loguente venit iudas scarioth unus ex duodecim et cum illo turba k) Sufficit . punctum a prima manu videtur. Post venit . cur positum sit, non intelligo. 87
Strana 88
fol. 9v) 42 44. cum gladiis et lignis a summis sacerdoti bus et scribis et senioribus dederat autem tra ditor eius signum dicens de circumstantibus educens gladium percussit seruum summi sacerdotis et amputauit illi auriculam 48. et respondens ihs ait illis — 45. — 46. quemcumque os culatus fuero ipse est tenete eum et ducite et cum venisset statim aiens ad eum ait rabbi et oscu latus est eum at illi manus iniece runt in eum et te nuerunt eum Vnus autem quidam tamquam ad latro nem existis cum gladiis et lignis conpraehende re me — 49. cotidie eram aput vos in templo docens et non me tenuistis sed ut impleantur scribturae 47. XIV 44 QUEMCUMQUE J: quemcunque Dobr. — 48 CONPRAEHENDERE J: comprehen- dere Dobr. 88
fol. 9v) 42 44. cum gladiis et lignis a summis sacerdoti bus et scribis et senioribus dederat autem tra ditor eius signum dicens de circumstantibus educens gladium percussit seruum summi sacerdotis et amputauit illi auriculam 48. et respondens ihs ait illis — 45. — 46. quemcumque os culatus fuero ipse est tenete eum et ducite et cum venisset statim aiens ad eum ait rabbi et oscu latus est eum at illi manus iniece runt in eum et te nuerunt eum Vnus autem quidam tamquam ad latro nem existis cum gladiis et lignis conpraehende re me — 49. cotidie eram aput vos in templo docens et non me tenuistis sed ut impleantur scribturae 47. XIV 44 QUEMCUMQUE J: quemcunque Dobr. — 48 CONPRAEHENDERE J: comprehen- dere Dobr. 88
Strana 89
fol. 10r) — 43 — 51. — 52. — 53. 50. tunc discipuli eius relinquentes eum omnes fugerunt adulescens autem quidam sequeba tur illum amictus sindone su per nudo et tenuerunt eum at ille reiecta sindone nudus profugit ab eis et adduxerunt ihm ad summum sacerdotem et conueniunt om nes sacerdotes et scribae et se 54. Petrus autem a lon ge secutus est eum usque intro in atri um summi sacer dotis et sedebat cum mi nistris et cale faciebat se ad ignem — 55. summi vero sacer dotes et omne concilium quaerebant aduer sum ihm testi monium ut eum perderent nec inueniebant — 56. multi enim testi monium falsum niores XIV 51 ADULESCENS J: adolescens Dobr. 89
fol. 10r) — 43 — 51. — 52. — 53. 50. tunc discipuli eius relinquentes eum omnes fugerunt adulescens autem quidam sequeba tur illum amictus sindone su per nudo et tenuerunt eum at ille reiecta sindone nudus profugit ab eis et adduxerunt ihm ad summum sacerdotem et conueniunt om nes sacerdotes et scribae et se 54. Petrus autem a lon ge secutus est eum usque intro in atri um summi sacer dotis et sedebat cum mi nistris et cale faciebat se ad ignem — 55. summi vero sacer dotes et omne concilium quaerebant aduer sum ihm testi monium ut eum perderent nec inueniebant — 56. multi enim testi monium falsum niores XIV 51 ADULESCENS J: adolescens Dobr. 89
Strana 90
<fol. 10v>> | dicebant aduer sum eum — 60. et conuenientia tes timonii non erant — 67. et guidam surgentes falsum testimo nium ferebant aduersus eum dicentes — 61. — 68. guoniam nos audi uimus eum dicentem ego dissoluam tem plum hoc manu factum et per triduum aliut non manu factum — 62. aedificabo — 69. et non erat conueni ens testimonium illorum et exurgens summus sacerdos interro gauit ihm dicens non respondes quic quam ad ea quae tibi obiciuntur ab his ille autem tacebat et nihil respondit rursum summus sacerdos interro gabat eum et dicit ei tu es xps filius benedicti hs autem dixit illi ego sum et videbitis filium hominis a dextris XIV 56 TESTIMONII J: testimonia Dobr. — 62 1gs J: ihs Dobr. 90
<fol. 10v>> | dicebant aduer sum eum — 60. et conuenientia tes timonii non erant — 67. et guidam surgentes falsum testimo nium ferebant aduersus eum dicentes — 61. — 68. guoniam nos audi uimus eum dicentem ego dissoluam tem plum hoc manu factum et per triduum aliut non manu factum — 62. aedificabo — 69. et non erat conueni ens testimonium illorum et exurgens summus sacerdos interro gauit ihm dicens non respondes quic quam ad ea quae tibi obiciuntur ab his ille autem tacebat et nihil respondit rursum summus sacerdos interro gabat eum et dicit ei tu es xps filius benedicti hs autem dixit illi ego sum et videbitis filium hominis a dextris XIV 56 TESTIMONII J: testimonia Dobr. — 62 1gs J: ihs Dobr. 90
Strana 91
63. 64. 65. <fol. 11r> | sedentem virtutis et venientem cum nubibus caeli summus autem sacerdos scen?) dens vestimen — 66. ta sua ait quid adhuc deside ramus testes audistis blasphe — 67. miam quid vobis videtur qui omnes condem nauerunt eum esse reum mortis et coeperunt qui — 68. dam conspue re eum et velare faciem eius ży Scendens — e linea confossum. et colaphis eum ce 45 dere et dicere ei prophetiza et ministri alapis eum cedebant et cum esset petrus in atrio deorsum venit una ex ancillis summi sacerdotis et cum vidisset pe trum calefici entem se aspiciens illum ait et tu cum ihu naza reno eras at ille negauit dicens nescio neque noui quid dicas et exiit foras ante atrium 91
63. 64. 65. <fol. 11r> | sedentem virtutis et venientem cum nubibus caeli summus autem sacerdos scen?) dens vestimen — 66. ta sua ait quid adhuc deside ramus testes audistis blasphe — 67. miam quid vobis videtur qui omnes condem nauerunt eum esse reum mortis et coeperunt qui — 68. dam conspue re eum et velare faciem eius ży Scendens — e linea confossum. et colaphis eum ce 45 dere et dicere ei prophetiza et ministri alapis eum cedebant et cum esset petrus in atrio deorsum venit una ex ancillis summi sacerdotis et cum vidisset pe trum calefici entem se aspiciens illum ait et tu cum ihu naza reno eras at ille negauit dicens nescio neque noui quid dicas et exiit foras ante atrium 91
Strana 92
<fol. 11v> | et gallus cantauit 69. rursus autem cum vidisset illum ancilla coepit dicere circum stantibus quia hic ex illis est 70. at ille iterum negauit et post pusillum rursus qui adsta bant dicebant petro vere ex illis es nam et galilaeus es 71. Ille autem coepit anathematizare et iurare quia nescio hominem istum quem dicitis C. XV. zo et statim iterum gallus cantauit et recordatus est petrus verbi quod dixerat ei ihs priusquam gallus cantet bis ter me negabis et coepit flere Et confestim mane consilium facientes summi sacerdotes cum senioribus et scribis et uniuerso concilio vincientes ihm duxerunt et tra diderunt pilato et interrogauit eum pilatus XIV 68 ETGALLUS a linea J: & gallus in linea Dobr. — 71 ILLE J: ille Dobr. — XV 1 Er- CONFESTIM J: & confestim Dobr.
<fol. 11v> | et gallus cantauit 69. rursus autem cum vidisset illum ancilla coepit dicere circum stantibus quia hic ex illis est 70. at ille iterum negauit et post pusillum rursus qui adsta bant dicebant petro vere ex illis es nam et galilaeus es 71. Ille autem coepit anathematizare et iurare quia nescio hominem istum quem dicitis C. XV. zo et statim iterum gallus cantauit et recordatus est petrus verbi quod dixerat ei ihs priusquam gallus cantet bis ter me negabis et coepit flere Et confestim mane consilium facientes summi sacerdotes cum senioribus et scribis et uniuerso concilio vincientes ihm duxerunt et tra diderunt pilato et interrogauit eum pilatus XIV 68 ETGALLUS a linea J: & gallus in linea Dobr. — 71 ILLE J: ille Dobr. — XV 1 Er- CONFESTIM J: & confestim Dobr.
Strana 93
<fol. 12r> | tu es rex iudaeorum at ille respondens ait illi tu dicis — T et accusabant eum summi sacerdotes in multis pilatus autem rur sum interroga uit eum dicens — 8 non respondes quic quam vide in quan tis te accusant ihs autem amplius — 9 nihil respondit ita ut miraretur pilatus Per diem autem fes tum dimittere — 10. solebat illis unum XV 6 PER J: per Dobr. — 9 PILATUS J: pilatus Dobr. ex vinctis quem 47 cumgue petissent erat autem gui dice batur barabbas gui cum seditiosis fuerat vinctus gui in seditione fece rat homicidium et cum ascendisset turba coepit roga re sicut semper faciebat illis Pilatus autem res pondit eis et dixit vultis dimittam vobis regem iudaeorum sciebat enim guod per inuidiam 93
<fol. 12r> | tu es rex iudaeorum at ille respondens ait illi tu dicis — T et accusabant eum summi sacerdotes in multis pilatus autem rur sum interroga uit eum dicens — 8 non respondes quic quam vide in quan tis te accusant ihs autem amplius — 9 nihil respondit ita ut miraretur pilatus Per diem autem fes tum dimittere — 10. solebat illis unum XV 6 PER J: per Dobr. — 9 PILATUS J: pilatus Dobr. ex vinctis quem 47 cumgue petissent erat autem gui dice batur barabbas gui cum seditiosis fuerat vinctus gui in seditione fece rat homicidium et cum ascendisset turba coepit roga re sicut semper faciebat illis Pilatus autem res pondit eis et dixit vultis dimittam vobis regem iudaeorum sciebat enim guod per inuidiam 93
Strana 94
fol. 120) 48 — 11. — 12. — 13. — 14. tradidissent eum summi sacerdotes Pontifices autem concitauerunt turbam ut magis baraban dimitteret eis Pilatus autem res pondens ait illis quid ergo vultis faciam regi iudaeorum at illi iterum clama uerunt cruci fige eum pilatus vero dicebat eis quid enim mali fecit — 15. Pilatus autem volens populo satisfacere dimisit illis barabban et tradidit ihm fla gellis caesum ut crucifigeretur milites autem duxe runt eum intro in atrium prae torii 16. et conuocant totam cohortem — 17. et induunt eum purpuram et inponunt ei plec tentes spineam coronam at illi magis clama bant crucifige eum — 18. et coeperunt salu tare eum — XV II PONTIFICES J: pontifices Dobr. — 12 PILATUS J: pilatus Dobr. — 14 EIS J: illis Dobr. 15 PILATUS J: pilatus Dobr. 94
fol. 120) 48 — 11. — 12. — 13. — 14. tradidissent eum summi sacerdotes Pontifices autem concitauerunt turbam ut magis baraban dimitteret eis Pilatus autem res pondens ait illis quid ergo vultis faciam regi iudaeorum at illi iterum clama uerunt cruci fige eum pilatus vero dicebat eis quid enim mali fecit — 15. Pilatus autem volens populo satisfacere dimisit illis barabban et tradidit ihm fla gellis caesum ut crucifigeretur milites autem duxe runt eum intro in atrium prae torii 16. et conuocant totam cohortem — 17. et induunt eum purpuram et inponunt ei plec tentes spineam coronam at illi magis clama bant crucifige eum — 18. et coeperunt salu tare eum — XV II PONTIFICES J: pontifices Dobr. — 12 PILATUS J: pilatus Dobr. — 14 EIS J: illis Dobr. 15 PILATUS J: pilatus Dobr. 94
Strana 95
fol. 13r) 49 — 19. —20. 21. habe rex iudaeorum et percutiebant ca put eius harundine et conspuebant eum et ponentes genu adorabant eum et postquam inluse runt ei exuerunt illum purpuram et induerunt eum vestimentis suis et ducunt illum ut crucifigerent eum et angariauerunt praetereuntem quendam simo nem cyrineum patrem alexandri et rufi ut tolle ret crucem eius — 22. et perducunt illum in golgotha quod est interprae tatum caluariae locus — 24. — 23. et dabant ei bibere murratum vinum et non accepit et crucifigentes eum diuiserunt vesti menta eius mit tentes sortem super eis quis quid tolleret 25. erat autem hora tertia et crucifixerunt venientem de villa eum XV 2I QUENDAMSIMONEM J: quendam Simonem Dobr. 95
fol. 13r) 49 — 19. —20. 21. habe rex iudaeorum et percutiebant ca put eius harundine et conspuebant eum et ponentes genu adorabant eum et postquam inluse runt ei exuerunt illum purpuram et induerunt eum vestimentis suis et ducunt illum ut crucifigerent eum et angariauerunt praetereuntem quendam simo nem cyrineum patrem alexandri et rufi ut tolle ret crucem eius — 22. et perducunt illum in golgotha quod est interprae tatum caluariae locus — 24. — 23. et dabant ei bibere murratum vinum et non accepit et crucifigentes eum diuiserunt vesti menta eius mit tentes sortem super eis quis quid tolleret 25. erat autem hora tertia et crucifixerunt venientem de villa eum XV 2I QUENDAMSIMONEM J: quendam Simonem Dobr. 95
Strana 96
fol. 13v) 50 — 26. — 27. — 28. — 29. et erat titulus cau sae eius inscrib tus rex iudaeorum et cum eo crucifi gunt duo latrones unum a dextris et alium a sinistris eius et adinpleta est scribtura quae dicit et cum iniquis re potatus est et praetereuntes blasphemabant eum mouentes capita sua et dicentes — 30. — 31. — 32. et in tribus diebus aedificat saluum fac temet ipsum descen dens de cruce similiter et summi sacerdotes lu dentes ad alte rutrum cum scribis dicebant alios saluos fecit seipsum non po test saluum facere xps rex israhel descendat nunc de cruce Va qui destruet k) templum di ut videamus et cre damus k) Destruet e iugulatum. XV 27 DUO J: duos Dobr. 96
fol. 13v) 50 — 26. — 27. — 28. — 29. et erat titulus cau sae eius inscrib tus rex iudaeorum et cum eo crucifi gunt duo latrones unum a dextris et alium a sinistris eius et adinpleta est scribtura quae dicit et cum iniquis re potatus est et praetereuntes blasphemabant eum mouentes capita sua et dicentes — 30. — 31. — 32. et in tribus diebus aedificat saluum fac temet ipsum descen dens de cruce similiter et summi sacerdotes lu dentes ad alte rutrum cum scribis dicebant alios saluos fecit seipsum non po test saluum facere xps rex israhel descendat nunc de cruce Va qui destruet k) templum di ut videamus et cre damus k) Destruet e iugulatum. XV 27 DUO J: duos Dobr. 96
Strana 97
fol. 14r) 51 33. — 34. et qui cum eo cruci fixi erant conui ciabantur ei et facta hora sexta tenebrae factae sunt per totam terram usque in horam nonam Et hora nona excla mauit ihs voce magna dicens heloi heloi lebasa1) bathani quod est interprae tatum ds meus ds meus ut quid dereli quisti me — 35. et quidam de circum stantibus audi entes dicebant ecce heliam vocat — 36. currens autem unus et inplens spungiam aceto circumponensque calamo potum dabat ei dicens sinite videamus si veniat helias ad deponendum eum 37. Ihs autem emissa voce magna expirauit —38. et velum templi scissum est in duo a sorsum usque de orsum l) Lebasa — superne rasura, sed radens ferrum ita resecuit omnia, ut nihil discernerem, quid positum fuerit. XV 34 ETHORA J: & hora Dobr. — 36 INPLENS J: implens Dobr. — 37 IHS J: ihs Dobr. 7 - Fragmentum 97
fol. 14r) 51 33. — 34. et qui cum eo cruci fixi erant conui ciabantur ei et facta hora sexta tenebrae factae sunt per totam terram usque in horam nonam Et hora nona excla mauit ihs voce magna dicens heloi heloi lebasa1) bathani quod est interprae tatum ds meus ds meus ut quid dereli quisti me — 35. et quidam de circum stantibus audi entes dicebant ecce heliam vocat — 36. currens autem unus et inplens spungiam aceto circumponensque calamo potum dabat ei dicens sinite videamus si veniat helias ad deponendum eum 37. Ihs autem emissa voce magna expirauit —38. et velum templi scissum est in duo a sorsum usque de orsum l) Lebasa — superne rasura, sed radens ferrum ita resecuit omnia, ut nihil discernerem, quid positum fuerit. XV 34 ETHORA J: & hora Dobr. — 36 INPLENS J: implens Dobr. — 37 IHS J: ihs Dobr. 7 - Fragmentum 97
Strana 98
fol. 14v 52 — 39. 40. —41. Videns autem centu rio qui ex aduer so stabat quia sic clamans expi rasset ait vere homo hic filius di erat erant autem et mu lieres de longe aspicientes inter quas et maria magdalenae et maria iacobi minoris et ioseph mater et salomae et cum esset in gali laea sequebantur eum et ministra et aliae multae quae simul cum eo ascenderant hierosolyma et cum iam sero esset factum quia erat parasceue quod est ante sab batum — 43. venit ioseph ab ari mathia nobilis decurio qui et ipse erat ex pectans regnum di et audaciter introiit ad pilatum et pe tit corpus ihu Pilatus autem mirabatur 42. bant ei — 44. XV 40 INTERQUASETMARIA J: inter quas maria Dobr. — 44 PILATUSAUTEM J: pilatus aute Dobr. 98
fol. 14v 52 — 39. 40. —41. Videns autem centu rio qui ex aduer so stabat quia sic clamans expi rasset ait vere homo hic filius di erat erant autem et mu lieres de longe aspicientes inter quas et maria magdalenae et maria iacobi minoris et ioseph mater et salomae et cum esset in gali laea sequebantur eum et ministra et aliae multae quae simul cum eo ascenderant hierosolyma et cum iam sero esset factum quia erat parasceue quod est ante sab batum — 43. venit ioseph ab ari mathia nobilis decurio qui et ipse erat ex pectans regnum di et audaciter introiit ad pilatum et pe tit corpus ihu Pilatus autem mirabatur 42. bant ei — 44. XV 40 INTERQUASETMARIA J: inter quas maria Dobr. — 44 PILATUSAUTEM J: pilatus aute Dobr. 98
Strana 99
fol. 15r) si iam obisset et accersito centu ad ostium monu 53 — 45. — 46. interrogauit eum si iam mortuus esset et cum cognouisset a centurione donauit corpus ioseph Ioseph autem mer catus syndonem et deponens eum inuoluit syndone et posuit eum in mo numento quod erat excisum de petra et aduoluit lapidem menti 47. maria autem mag dalenae et maria ioseph aspiciebant ubi poneretur C. XVI. et cum transisset 1. sabbatum maria magdalenae et maria iacobi et salomae emerunt aromata ut venientes ungue rent eum 2. et valde mane una sabbatorum veniunt ad monumen to orto iam sole rione XV I4 OBISSET J: obiisset Dobr. — 46 IOSEPH J: ioseph Dobr. — XVI IC. XVI.: XVI. Dobr. 79 99
fol. 15r) si iam obisset et accersito centu ad ostium monu 53 — 45. — 46. interrogauit eum si iam mortuus esset et cum cognouisset a centurione donauit corpus ioseph Ioseph autem mer catus syndonem et deponens eum inuoluit syndone et posuit eum in mo numento quod erat excisum de petra et aduoluit lapidem menti 47. maria autem mag dalenae et maria ioseph aspiciebant ubi poneretur C. XVI. et cum transisset 1. sabbatum maria magdalenae et maria iacobi et salomae emerunt aromata ut venientes ungue rent eum 2. et valde mane una sabbatorum veniunt ad monumen to orto iam sole rione XV I4 OBISSET J: obiisset Dobr. — 46 IOSEPH J: ioseph Dobr. — XVI IC. XVI.: XVI. Dobr. 79 99
Strana 100
fol. 15v 54 nazarenum cruci — 3. et dicebant ad inuicem quis reuoluit nobis lapidemm) ab ostio monumenti et respicientes vident reuolu tum lapidem erat autem magnus 4. valde 5. 6. et introeuntes in monumento viderunt iuuenem sedentem in dex tris coopertum sthola candida et obstipuerunt Qui dicit illis nolite expauescere ihm quaeretis fixum surrexit non est hic ecce locus ubi posue runt eum 7. sed ite et dicite disci pulis eius et petro quia praecedit vos in galilaeam ibi eum videbitis sicut dixit vobis 8. At illae exeuntes fugerunt de mo numento inuaserat enim eas tremor et pauor et nemini quicquam dixerunt timebant enim m) Nobis bis positum erat, at semel erasum. XVI 3 ABOSTIO J: a ostio Dobr. — 4 ERATAUTEM J: erat quippe Dobr. — 6 QUI J: qui Dobr. — QUAERETIS J: quaeritis Dobr. — 8 AT J: at Dobr. 100
fol. 15v 54 nazarenum cruci — 3. et dicebant ad inuicem quis reuoluit nobis lapidemm) ab ostio monumenti et respicientes vident reuolu tum lapidem erat autem magnus 4. valde 5. 6. et introeuntes in monumento viderunt iuuenem sedentem in dex tris coopertum sthola candida et obstipuerunt Qui dicit illis nolite expauescere ihm quaeretis fixum surrexit non est hic ecce locus ubi posue runt eum 7. sed ite et dicite disci pulis eius et petro quia praecedit vos in galilaeam ibi eum videbitis sicut dixit vobis 8. At illae exeuntes fugerunt de mo numento inuaserat enim eas tremor et pauor et nemini quicquam dixerunt timebant enim m) Nobis bis positum erat, at semel erasum. XVI 3 ABOSTIO J: a ostio Dobr. — 4 ERATAUTEM J: erat quippe Dobr. — 6 QUI J: qui Dobr. — QUAERETIS J: quaeritis Dobr. — 8 AT J: at Dobr. 100
Strana 101
— 9. «fol. 16r SVRGENSAVTEMMANE PRIMASABBATI APPARVITPRIMO —— 18. MARIAEMAGDALENAE DEQVAEIECERATSEP TEMDAEMONIA ILLAVIDENS NVNTIAVITHISQVI CVMEOFVERANT LVGENTIBVSETFLEN TIBVS ETILLIAVDIENTES QVIAVIVERET ETVISVSESSETABEA NONCREDIDERVNT POSTHAECAVTEM DVOBVSEXEIS AMBVLANTIBVS OSTENSVSESTINALIA —— 14, — 15. EFFIGIAE 55 EVNTIBVSINVILLA ETILLIEVNTESNVNTIA VEBVNTCETERIS NECILLISCREDIDERVNT NOVISSIMERECVM BENTIBVSILLIS VNDECIMAPPARVIT ETEXPROBRAVITIN CREDVLITATEM ILLORVMETDVRI TIAMCORDIS QVIAISQVIVIDERANT EVMRESVRREXIS SENONCREDIDERANT ETDIXITEISEVNTES INMVNDVMVNI VERSVM PRAEDICATEEVANGE LIVM XVI 12 POST J: POST Dobr. — 14 NOUISSIME J: NOVISSIME Dobr. 101
— 9. «fol. 16r SVRGENSAVTEMMANE PRIMASABBATI APPARVITPRIMO —— 18. MARIAEMAGDALENAE DEQVAEIECERATSEP TEMDAEMONIA ILLAVIDENS NVNTIAVITHISQVI CVMEOFVERANT LVGENTIBVSETFLEN TIBVS ETILLIAVDIENTES QVIAVIVERET ETVISVSESSETABEA NONCREDIDERVNT POSTHAECAVTEM DVOBVSEXEIS AMBVLANTIBVS OSTENSVSESTINALIA —— 14, — 15. EFFIGIAE 55 EVNTIBVSINVILLA ETILLIEVNTESNVNTIA VEBVNTCETERIS NECILLISCREDIDERVNT NOVISSIMERECVM BENTIBVSILLIS VNDECIMAPPARVIT ETEXPROBRAVITIN CREDVLITATEM ILLORVMETDVRI TIAMCORDIS QVIAISQVIVIDERANT EVMRESVRREXIS SENONCREDIDERANT ETDIXITEISEVNTES INMVNDVMVNI VERSVM PRAEDICATEEVANGE LIVM XVI 12 POST J: POST Dobr. — 14 NOUISSIME J: NOVISSIME Dobr. 101
Strana 102
fol. 16v) OMNICREATVRAE 16. QVICREDIDERITET BAPTIZATVSFVERIT SALVVSERIT QVIVERONONCREDI DERITCONDEM NABITVR 17. SIGNAAVTEMEOS QVICREDIDERINT HAECSEQVENTVR INNOMINEMEO DAEMONESEICIENT LINGVISLOQVENTVR NOVIS — 18. SERPENTESTOLLENT ETSIMORTIFERVM QVIDBIBERINT NONEOSNOCEBIT SVPRAAEGROSMANVS INPONENT ETBENEHABEBVNT — 19. ETDOMINVSQVIDEMPOST QVAMLOCVTVS ESTEISADSVMPTVS ESTINCAELVM ETSEDITADEXTRISDI — 20. ILLIAVTEMPROFECTI PRAEDICAVERVNT VBIQVE DNOCOOPERANTE ETSERMONECON FIRMANTESEQVEN TIBVSSIGNIS Q 56 AMENo n) n) Ductum lineae, quae euangelii verba claudit, chalcographus in tabula expressit. XVI 17 LINGUIS J: LINQVIS Dobr. — 20 ILLI J: ILLI Dobr. — CON FIRMANTE J: CONFIR MANTE Dobr. 102
fol. 16v) OMNICREATVRAE 16. QVICREDIDERITET BAPTIZATVSFVERIT SALVVSERIT QVIVERONONCREDI DERITCONDEM NABITVR 17. SIGNAAVTEMEOS QVICREDIDERINT HAECSEQVENTVR INNOMINEMEO DAEMONESEICIENT LINGVISLOQVENTVR NOVIS — 18. SERPENTESTOLLENT ETSIMORTIFERVM QVIDBIBERINT NONEOSNOCEBIT SVPRAAEGROSMANVS INPONENT ETBENEHABEBVNT — 19. ETDOMINVSQVIDEMPOST QVAMLOCVTVS ESTEISADSVMPTVS ESTINCAELVM ETSEDITADEXTRISDI — 20. ILLIAVTEMPROFECTI PRAEDICAVERVNT VBIQVE DNOCOOPERANTE ETSERMONECON FIRMANTESEQVEN TIBVSSIGNIS Q 56 AMENo n) n) Ductum lineae, quae euangelii verba claudit, chalcographus in tabula expressit. XVI 17 LINGUIS J: LINQVIS Dobr. — 20 ILLI J: ILLI Dobr. — CON FIRMANTE J: CONFIR MANTE Dobr. 102
Strana 103
SAUTeOOONITSINíle ENOQUIOLLI OOLESTIESTIS BONUD OPUSOPERA TNESTINODE SGOPERENIOOPAU PEREShABEBITIS UOBISCUO STCUOOUOLUERITIS POTESTISILLIS BENEFNCERE G peIISSeT QUNDRNS DiSCIpulos e9 619 PR ALNBASRo UIUORU ONSOS CIUITNIÉ AN AMBN � 103
SAUTeOOONITSINíle ENOQUIOLLI OOLESTIESTIS BONUD OPUSOPERA TNESTINODE SGOPERENIOOPAU PEREShABEBITIS UOBISCUO STCUOOUOLUERITIS POTESTISILLIS BENEFNCERE G peIISSeT QUNDRNS DiSCIpulos e9 619 PR ALNBASRo UIUORU ONSOS CIUITNIÉ AN AMBN � 103
Strana 104
Strana 105
POZNÁMKY 1) Úryvek z HIERONYMOVY předmluvy k přepracování starolatinského překladu evangelií, které podnikl kolem r. 383 z příkazu papeže Damasa (zemř. 384). Tuto předmluvu mohl DOB- ROVSKÝ znát buď z některého staršího vydání Vulgáty nebo ze spisů Hieronymových (vyd. D. VALLARSI, 21766, X 661 n.). Úryvek z ní umístil jako motto k své práci nepochybně z několika důvodů, m. j. aby Hieronymovým svědectvím zdůraznil, že původní podoba Markova evangelia byla řecká, nikoli latinská, dále aby tvrzením samého původce připomněl zásadní poměr jeho úpravy evangelních textů (t. ř. Vulgáty) k staršímu latinskému překladu (t. ř. Itale), konečně snad i proto, že Hieronymova předmluva byla aspoň ve zbytcích zachována v čele evangeliáře v Cividale (codex Foroiuliensis), prokazujíc, že původ tohoto rukopisu a tudíž i zlomku praž- ského, který býval jeho součástí — je teprve pohieronymovský, tedy z doby po 4. stol. n. l., nikoli z dob apoštolských v 1. stol. n. 1. — Odchylky od vydání, které předeslali J. WORDSWORTH - H. J. WHITE před vydáním Hieronymova Nového Zákona (Nouum Testamentum secundum edi- tionem sancti Hieronymi, ed. minor, Oxonii 1911, resp. 1946, str. XIV—XV): ř. 1. me facere: facere me Hier.; ř. 6 est iste: iste est Hier. 2) DOBROVSKÉHO tichá, ale bezpečně rozeznatelná polemika proti BALBÍNOVI, který napsal (Vita venerabilis Arnesti, Pragae 1664, str. 232): „Sed dubitant ignari de huius rei veritate? Du- bitent ignorantes: docti certe non dubitant.“ Je zajímavé, že jemná ironie Dobrovského, namířená proti balbínovcům, postihla i italského obránce autografu evangelistova, jak zřetelně prozrazuje toto místo COMORETTIHO Dissertace (23, našeho vyd. str. 140): „sine ullo dubio asseruerunt hunc Codicem manu S. Marci fuisse scriptum et hac ratione non minus docte quam pie Aquileienses in summa veneratione semper habuerunt“. 3) Nyní jako Cimel. 1 (srv. A. PATERA - A. PODLAHA, Soupis rukopisů knihovny metropolitní kapitoly Pražské, I, Praha 1910, č. 1). 4) BOH. AL. BALBINUS ve spise, citovaném výše v pozn. 2. 5) THOM. IOAN. PESSINA DE CZECHOROD, Phosphorus septicornis, Pragae 1673. 6) Sbírka Acta Sanctorum, vydávaná pokračovateli BOLLANDOVÝMI, III 347 n. 7) Epištolu Delle Masnade pozdějšího arcibiskupa ankarského GIUSTA FONTANINI (1666 až 1736) z r. 1698 znal DOBROVSKÝ z jejího přetisku u BERNARDA DE MONTFAUCON (1655—1741), Diarium Italicum seu monumentorum veterum, bibliothecarum, musaeorum notitiae singulares in itinere Italico collectae, Paříž 1702. Před Dobrovským se jí dovolával již L. DELLA TORRE u Bian- chiniho (viz níže pozn. 10) 11 543. s) R. P. D. AUGUSTINI CALMET ... Commentarius literalis in omnes libros Veteris et Novi Testamenti. Opus Gallice primum ab authore, nune vero Latinis literis traditum a JOANNE DOMINI- CO MANSI ... Tomus septimus, Augustae Vindelicorum 1760. 9) Míněn článek, který do slavné DIDEROTOVY Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sci- ences ... VI, Paris 1756, s. v. Évangile napsal abbé MALLET. Zde se píše str. 114: „Quelques-uns ont conjecturé que S. Marc écrivit son évangile en latin ... Au reste la dispute seroit bientôt terminée, s'il étoit sûr que les cahiers de l'évangile de S. Marc qu' on conserve à Prague, et l'évangile entier de cet apôtre, qu' on garde précieusement à Venise, sont l'original écrit de la main de S. Marc; car le P. dom Bernard de Montfaucon, dans le journal de son voyage d'Italie, chap. jv. pag. 55 et suiv. 105
POZNÁMKY 1) Úryvek z HIERONYMOVY předmluvy k přepracování starolatinského překladu evangelií, které podnikl kolem r. 383 z příkazu papeže Damasa (zemř. 384). Tuto předmluvu mohl DOB- ROVSKÝ znát buď z některého staršího vydání Vulgáty nebo ze spisů Hieronymových (vyd. D. VALLARSI, 21766, X 661 n.). Úryvek z ní umístil jako motto k své práci nepochybně z několika důvodů, m. j. aby Hieronymovým svědectvím zdůraznil, že původní podoba Markova evangelia byla řecká, nikoli latinská, dále aby tvrzením samého původce připomněl zásadní poměr jeho úpravy evangelních textů (t. ř. Vulgáty) k staršímu latinskému překladu (t. ř. Itale), konečně snad i proto, že Hieronymova předmluva byla aspoň ve zbytcích zachována v čele evangeliáře v Cividale (codex Foroiuliensis), prokazujíc, že původ tohoto rukopisu a tudíž i zlomku praž- ského, který býval jeho součástí — je teprve pohieronymovský, tedy z doby po 4. stol. n. l., nikoli z dob apoštolských v 1. stol. n. 1. — Odchylky od vydání, které předeslali J. WORDSWORTH - H. J. WHITE před vydáním Hieronymova Nového Zákona (Nouum Testamentum secundum edi- tionem sancti Hieronymi, ed. minor, Oxonii 1911, resp. 1946, str. XIV—XV): ř. 1. me facere: facere me Hier.; ř. 6 est iste: iste est Hier. 2) DOBROVSKÉHO tichá, ale bezpečně rozeznatelná polemika proti BALBÍNOVI, který napsal (Vita venerabilis Arnesti, Pragae 1664, str. 232): „Sed dubitant ignari de huius rei veritate? Du- bitent ignorantes: docti certe non dubitant.“ Je zajímavé, že jemná ironie Dobrovského, namířená proti balbínovcům, postihla i italského obránce autografu evangelistova, jak zřetelně prozrazuje toto místo COMORETTIHO Dissertace (23, našeho vyd. str. 140): „sine ullo dubio asseruerunt hunc Codicem manu S. Marci fuisse scriptum et hac ratione non minus docte quam pie Aquileienses in summa veneratione semper habuerunt“. 3) Nyní jako Cimel. 1 (srv. A. PATERA - A. PODLAHA, Soupis rukopisů knihovny metropolitní kapitoly Pražské, I, Praha 1910, č. 1). 4) BOH. AL. BALBINUS ve spise, citovaném výše v pozn. 2. 5) THOM. IOAN. PESSINA DE CZECHOROD, Phosphorus septicornis, Pragae 1673. 6) Sbírka Acta Sanctorum, vydávaná pokračovateli BOLLANDOVÝMI, III 347 n. 7) Epištolu Delle Masnade pozdějšího arcibiskupa ankarského GIUSTA FONTANINI (1666 až 1736) z r. 1698 znal DOBROVSKÝ z jejího přetisku u BERNARDA DE MONTFAUCON (1655—1741), Diarium Italicum seu monumentorum veterum, bibliothecarum, musaeorum notitiae singulares in itinere Italico collectae, Paříž 1702. Před Dobrovským se jí dovolával již L. DELLA TORRE u Bian- chiniho (viz níže pozn. 10) 11 543. s) R. P. D. AUGUSTINI CALMET ... Commentarius literalis in omnes libros Veteris et Novi Testamenti. Opus Gallice primum ab authore, nune vero Latinis literis traditum a JOANNE DOMINI- CO MANSI ... Tomus septimus, Augustae Vindelicorum 1760. 9) Míněn článek, který do slavné DIDEROTOVY Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sci- ences ... VI, Paris 1756, s. v. Évangile napsal abbé MALLET. Zde se píše str. 114: „Quelques-uns ont conjecturé que S. Marc écrivit son évangile en latin ... Au reste la dispute seroit bientôt terminée, s'il étoit sûr que les cahiers de l'évangile de S. Marc qu' on conserve à Prague, et l'évangile entier de cet apôtre, qu' on garde précieusement à Venise, sont l'original écrit de la main de S. Marc; car le P. dom Bernard de Montfaucon, dans le journal de son voyage d'Italie, chap. jv. pag. 55 et suiv. 105
Strana 106
atteste qu' après avoir soigneusement examiné ce dernier manuscrit, il a reconnu qu' il étoit écrit en caractères latins.“ V dalším výkladu se připomenuté texty nazývají „ces prétendus ori- ginaux“. 10) JOS. BLANCHINUS (GIUSEPPE BIANCHINI, 1704 1729), Evangeliarium quadruplex Latinae versionis antiquae seu veteris Italicae, Romae 1749, pars secunda. Zde otištěna na str. 543—561 do- pisová rozprava L. DELLA TORRE z r. 1742 (Cl. viro Josepho Blanchino Veronensi ... Laurentius a Turre, presbyter congregationis oratorii Utinensis, datovaná IV Kal. Decemb. an. Domini 1742). 11) Benátskou částí se myslí prvních pět kvaternů Markova evangelia, v žalostném stavu do- chovaných v benátské Marcianě; viz v úvodu str. 6. 12) Viz nyní obrazové přílohy. 13) Plný název viz výše v pozn. 7. 14) BERNARD DE MONTFAUCON, L' Antiquité expliquée et représentée en figures, Tome troi- sième, Seconde partie (s latinským překladem: Antiquitas explanatione et schematibus illustrata, Tomus III., Pars secunda), Paris 1719, 2. vyd. 1722. V obou vydáních týž text na str. 352. 15) ANASTASII BIBLIOTHECARII de vitis Romanorum Pontificum a B. Petro apostolo ad Nico- laum I. perductae ... opera et studio FRANCISCI BLANCHINI, Romae 1723—1735 (4 svazky). Poznámka o zkoumání F. Bianchiniho z r. 1720 na cit. stránce je v II. svazku díla z r. 1723. Před Dobrovským na ni odkazoval DELLA TORRE 1. c. II 552. 16) I0. PETRUS DE LUDEWIG, Reliquiae manuscriptorum omnis aeu idiplomatum ac monumen- torum ineditorum adhuc. Tom. V. Francofurti et Lipsiae 1723. — U Ludewiga 1. c. tištěno Boemiae, nikoli Bohemiae. — Tutéž poznámku LUDEWIGOVU před Dobrovským citoval a vy- vracel SCHOEPFLIN (v pojednání, cit. výše str. 7), str. 328. 17) IGNÁC JERONYM KREBS se po děkanu v Dobrušce stal kanovníkem metropolitní kapituly pražské r. 1767; v této hodnosti zemřel jako 61letý r.1788. Srv. A.PODLAHA, Series praepositorum... (Editiones archivii et bibl. s. f. metropolitani capituli Pragensis X), Pragae 1912, str. 290 n; týž Supplementum quartum (Editiones ... XXV), Pragae 1931, str. 20 a náhrobní nápis str. 22. 18) Miněno je „Specimen characterum insignis Codicis Evangeliorum Ecclesiae Forojuliensis“, pro něž BIANCHINI volil text evangelia Matoušova 15,5—15,12. 19) Viz výše pozn. 7. 20) Viz výše pozn. 10. 21) O tom, že příčinou omylu bylo přepsání, které se přihodilo již Karlu IV. samému, viz níže pozn. 30. 22) JOH. DAVID MICHAELIS, Einleitung in die göttlichen Schriften des Neuen Bundes, 3. vyd., Göttingen 1777. Ve 4. vyd. (Göttingen 1788) opravil Michaelis po tomto upozornění Dobrovského správně na r. 1354 (str. 1075). 23) Dva poslední kvaterny rukopisu evangelia Markova, tehdy chovaného v Aquilei; od té doby jsou v Praze, kdežto prvních pět kvaternů přešlo zač. XV. stol. do Cividale a odtud r. 1420 do Benátek. 24) Viz výše pozn. 6. 25) Viz výše pozn. 5. 26) Viz výše pozn. 7. 27) Z listu KARLA IV. arcibiskupu Arnoštovi, daného ve Feltri 31. října 1354. 28) Z listu KARLA IV. pražské kapitule svatovítské, daného ve Feltri rovněž 31. října 1354. 29) Na fol. 17r kapitulního rukopisu pražského Cim. 1. (Viz nyní poslední z obrazových příloh.) Jak vyplývá ze společné chyby, necitoval tu DOBROVSKÝ z rukopisu, nýbrž z PEŠINY. Přesné znění vlastnoručního zápisu KARLOVA je toto: 106
atteste qu' après avoir soigneusement examiné ce dernier manuscrit, il a reconnu qu' il étoit écrit en caractères latins.“ V dalším výkladu se připomenuté texty nazývají „ces prétendus ori- ginaux“. 10) JOS. BLANCHINUS (GIUSEPPE BIANCHINI, 1704 1729), Evangeliarium quadruplex Latinae versionis antiquae seu veteris Italicae, Romae 1749, pars secunda. Zde otištěna na str. 543—561 do- pisová rozprava L. DELLA TORRE z r. 1742 (Cl. viro Josepho Blanchino Veronensi ... Laurentius a Turre, presbyter congregationis oratorii Utinensis, datovaná IV Kal. Decemb. an. Domini 1742). 11) Benátskou částí se myslí prvních pět kvaternů Markova evangelia, v žalostném stavu do- chovaných v benátské Marcianě; viz v úvodu str. 6. 12) Viz nyní obrazové přílohy. 13) Plný název viz výše v pozn. 7. 14) BERNARD DE MONTFAUCON, L' Antiquité expliquée et représentée en figures, Tome troi- sième, Seconde partie (s latinským překladem: Antiquitas explanatione et schematibus illustrata, Tomus III., Pars secunda), Paris 1719, 2. vyd. 1722. V obou vydáních týž text na str. 352. 15) ANASTASII BIBLIOTHECARII de vitis Romanorum Pontificum a B. Petro apostolo ad Nico- laum I. perductae ... opera et studio FRANCISCI BLANCHINI, Romae 1723—1735 (4 svazky). Poznámka o zkoumání F. Bianchiniho z r. 1720 na cit. stránce je v II. svazku díla z r. 1723. Před Dobrovským na ni odkazoval DELLA TORRE 1. c. II 552. 16) I0. PETRUS DE LUDEWIG, Reliquiae manuscriptorum omnis aeu idiplomatum ac monumen- torum ineditorum adhuc. Tom. V. Francofurti et Lipsiae 1723. — U Ludewiga 1. c. tištěno Boemiae, nikoli Bohemiae. — Tutéž poznámku LUDEWIGOVU před Dobrovským citoval a vy- vracel SCHOEPFLIN (v pojednání, cit. výše str. 7), str. 328. 17) IGNÁC JERONYM KREBS se po děkanu v Dobrušce stal kanovníkem metropolitní kapituly pražské r. 1767; v této hodnosti zemřel jako 61letý r.1788. Srv. A.PODLAHA, Series praepositorum... (Editiones archivii et bibl. s. f. metropolitani capituli Pragensis X), Pragae 1912, str. 290 n; týž Supplementum quartum (Editiones ... XXV), Pragae 1931, str. 20 a náhrobní nápis str. 22. 18) Miněno je „Specimen characterum insignis Codicis Evangeliorum Ecclesiae Forojuliensis“, pro něž BIANCHINI volil text evangelia Matoušova 15,5—15,12. 19) Viz výše pozn. 7. 20) Viz výše pozn. 10. 21) O tom, že příčinou omylu bylo přepsání, které se přihodilo již Karlu IV. samému, viz níže pozn. 30. 22) JOH. DAVID MICHAELIS, Einleitung in die göttlichen Schriften des Neuen Bundes, 3. vyd., Göttingen 1777. Ve 4. vyd. (Göttingen 1788) opravil Michaelis po tomto upozornění Dobrovského správně na r. 1354 (str. 1075). 23) Dva poslední kvaterny rukopisu evangelia Markova, tehdy chovaného v Aquilei; od té doby jsou v Praze, kdežto prvních pět kvaternů přešlo zač. XV. stol. do Cividale a odtud r. 1420 do Benátek. 24) Viz výše pozn. 6. 25) Viz výše pozn. 5. 26) Viz výše pozn. 7. 27) Z listu KARLA IV. arcibiskupu Arnoštovi, daného ve Feltri 31. října 1354. 28) Z listu KARLA IV. pražské kapitule svatovítské, daného ve Feltri rovněž 31. října 1354. 29) Na fol. 17r kapitulního rukopisu pražského Cim. 1. (Viz nyní poslední z obrazových příloh.) Jak vyplývá ze společné chyby, necitoval tu DOBROVSKÝ z rukopisu, nýbrž z PEŠINY. Přesné znění vlastnoručního zápisu KARLOVA je toto: 106
Strana 107
Ego Karolus (s označenim vsuvky: quartus), dei gracia Romanorum Rex semper augustus et Boemie Rex, vidi librum euuangeliorum sancti Marci, de sua propria Manu scriptum, integrum ab inicio vsque ad finem in septem quaternis, in potestate patriarche et eclesie Aquilegiensis, qui li- ber in dicta eclesia fuit seruatus a beato Hermacora et ab eclesia Aquilegiensi predicta vsque in hodiernum diem, qui videlicet Beatus Hermacoras de Manu beati marci eundem librum accepit, set a beato petro per Resignacionem et intercessionem sancti Marci Recepit presulatum predicte Aquilegiensis Eclesie, de quo libro peticione Mea apud patriarcham et capitulum dicte Aquilegien- sis eclesie optinui istos duos quaternos vltimos libri predicti, et alii quinque precedentes Reman- serunt in eclesia supradicta. Et hec scripsi Manu Mea propria Anno ab incarnato Verbo Millesimo trecentesimo quinquagesimo quinto, in Vigilia omnium sanctorum, Regnorum Meorum Anno nono: KARLŮV zápis je na líci čistého pergamenového dvoulistu stejného formátu jako jsou listy evangelia. Nepochybně již v Italii byly hned po oddělení od předchozích pěti kvaternů oba kvater- ny Karlovi upraveny přidáním čistých pergamenů v tu souměrnou podobu, jakou má zlomek dosud. Za předsádku slouží pergamenový dvoulist. První i druhý kvatern je obalen vždy dvou- listem, kromě toho také doprostřed obou kvaternů (mezi fol. 4—5, 12—13) vložen další dvoulist, celek uzavírá opět dvoulist s připomenutým zápisem Karlovým a jeho svědků (fol. 17r). Čistý dvoulist mezi fol. 12—13 by si zasluhoval, tuším, speciálního vyšetření, protože budí podezření, že jeho strany 12r a 13v jsou palimpsestické. 30) PEŠINA I. c. 453 měl rok „1355“ podle Karlova originálu. Že se však Karel přepsal, poznal před DOBROVSKÝM již DELLA TORRE (1742) I. c. II 548 a SCHOEPFLIN (1773) l. c. str. 328. Jasně vyložil věc po Dobrovském PELCL (v knize citované v následující poznámce I 416,1): „Es ist of- fenbar, daß sich Karl am Ende verschrieben, wenn er quinto anstatt quarto gesetzt hat; denn das Regierungsjahr Anno nono kömmt mit dem Jahre 1354 überein und der Brief an den Erzbischof... ist datirt A. 1354 Ind. VII. die ultimo mensis Octobris, Regnorum nostrorum anno nono.“ 31) PELCL pro I. dil své monografie o Karlu IV. (F. M. PELZEL, Kaiser Karl der Vierte, König in Böhmen), který vyšel v Praze 1780. Tam mědirytina přílohou ke str. 416. 32) Originál svědeckého zápisu augšpurského biskupa MARKVARDA von RANDECK (1348— 1365, srv. P. B. GAMS, Series episcoporum 21931, 258) jeví proti výše uvedenému přepisu jen málo pravopisných odchylek. 33) Totéž platí o svědeckém zápisu biskupa ve Vicenze v Benátsku. JILJÍHO de BONI (1348—1361, srv. P.B.GAMS, I. c. 807). 34) Totéž platí i o zápisu litomyšlského biskupa JANA ZE STŘEDY (Johannes dei gracia Luthomuschlensis Episcopus). 35) Svědectví patriarchy MIKULÁŠE, datované ve Videmu 17. října 1354 (v textu výše cito- vaném vynechal Dobrovský slovo mensis před Octobris). 36) Téhož svědectví z 15. listopadu 1357. 37) DOBROVSKÝ znal popis, obsažený v inventáři z 18. srpna 1368, z přepisu PEŠINOVA l. c. 473—474: „Primô, preciosissimum Plenarium S. Marci cum multis gemmis et perlis, plenum sine defectu, totum de auro purissimo cum imaginibus, cui plenario alligatae sunt sedecim chartae scriptae in pargameno manu S. Marci Evangelistae, quarum chartarum principium est tale: Et secundus accepit eam et est mortuus, finis autem chartarum talis est: Praedicaverunt ubique Domi- no cooperante et sermonem confirmante sequentibus signis et de majori litera Amen. Sunt etiam ibi duodecim chartae, ante, in medio et in fine dictis chartis adjunctae, in quibus nihil est scriptum quam quod plenarium cum suo apparatu donatum sit praedictae Ecclesiae Pragensi per praefatum dominum Imperatorem. Et est in sepulchro S. Wenceslai." 38) Ve skutečnosti: sermone. Viz níže pozn. 114. 107
Ego Karolus (s označenim vsuvky: quartus), dei gracia Romanorum Rex semper augustus et Boemie Rex, vidi librum euuangeliorum sancti Marci, de sua propria Manu scriptum, integrum ab inicio vsque ad finem in septem quaternis, in potestate patriarche et eclesie Aquilegiensis, qui li- ber in dicta eclesia fuit seruatus a beato Hermacora et ab eclesia Aquilegiensi predicta vsque in hodiernum diem, qui videlicet Beatus Hermacoras de Manu beati marci eundem librum accepit, set a beato petro per Resignacionem et intercessionem sancti Marci Recepit presulatum predicte Aquilegiensis Eclesie, de quo libro peticione Mea apud patriarcham et capitulum dicte Aquilegien- sis eclesie optinui istos duos quaternos vltimos libri predicti, et alii quinque precedentes Reman- serunt in eclesia supradicta. Et hec scripsi Manu Mea propria Anno ab incarnato Verbo Millesimo trecentesimo quinquagesimo quinto, in Vigilia omnium sanctorum, Regnorum Meorum Anno nono: KARLŮV zápis je na líci čistého pergamenového dvoulistu stejného formátu jako jsou listy evangelia. Nepochybně již v Italii byly hned po oddělení od předchozích pěti kvaternů oba kvater- ny Karlovi upraveny přidáním čistých pergamenů v tu souměrnou podobu, jakou má zlomek dosud. Za předsádku slouží pergamenový dvoulist. První i druhý kvatern je obalen vždy dvou- listem, kromě toho také doprostřed obou kvaternů (mezi fol. 4—5, 12—13) vložen další dvoulist, celek uzavírá opět dvoulist s připomenutým zápisem Karlovým a jeho svědků (fol. 17r). Čistý dvoulist mezi fol. 12—13 by si zasluhoval, tuším, speciálního vyšetření, protože budí podezření, že jeho strany 12r a 13v jsou palimpsestické. 30) PEŠINA I. c. 453 měl rok „1355“ podle Karlova originálu. Že se však Karel přepsal, poznal před DOBROVSKÝM již DELLA TORRE (1742) I. c. II 548 a SCHOEPFLIN (1773) l. c. str. 328. Jasně vyložil věc po Dobrovském PELCL (v knize citované v následující poznámce I 416,1): „Es ist of- fenbar, daß sich Karl am Ende verschrieben, wenn er quinto anstatt quarto gesetzt hat; denn das Regierungsjahr Anno nono kömmt mit dem Jahre 1354 überein und der Brief an den Erzbischof... ist datirt A. 1354 Ind. VII. die ultimo mensis Octobris, Regnorum nostrorum anno nono.“ 31) PELCL pro I. dil své monografie o Karlu IV. (F. M. PELZEL, Kaiser Karl der Vierte, König in Böhmen), který vyšel v Praze 1780. Tam mědirytina přílohou ke str. 416. 32) Originál svědeckého zápisu augšpurského biskupa MARKVARDA von RANDECK (1348— 1365, srv. P. B. GAMS, Series episcoporum 21931, 258) jeví proti výše uvedenému přepisu jen málo pravopisných odchylek. 33) Totéž platí o svědeckém zápisu biskupa ve Vicenze v Benátsku. JILJÍHO de BONI (1348—1361, srv. P.B.GAMS, I. c. 807). 34) Totéž platí i o zápisu litomyšlského biskupa JANA ZE STŘEDY (Johannes dei gracia Luthomuschlensis Episcopus). 35) Svědectví patriarchy MIKULÁŠE, datované ve Videmu 17. října 1354 (v textu výše cito- vaném vynechal Dobrovský slovo mensis před Octobris). 36) Téhož svědectví z 15. listopadu 1357. 37) DOBROVSKÝ znal popis, obsažený v inventáři z 18. srpna 1368, z přepisu PEŠINOVA l. c. 473—474: „Primô, preciosissimum Plenarium S. Marci cum multis gemmis et perlis, plenum sine defectu, totum de auro purissimo cum imaginibus, cui plenario alligatae sunt sedecim chartae scriptae in pargameno manu S. Marci Evangelistae, quarum chartarum principium est tale: Et secundus accepit eam et est mortuus, finis autem chartarum talis est: Praedicaverunt ubique Domi- no cooperante et sermonem confirmante sequentibus signis et de majori litera Amen. Sunt etiam ibi duodecim chartae, ante, in medio et in fine dictis chartis adjunctae, in quibus nihil est scriptum quam quod plenarium cum suo apparatu donatum sit praedictae Ecclesiae Pragensi per praefatum dominum Imperatorem. Et est in sepulchro S. Wenceslai." 38) Ve skutečnosti: sermone. Viz níže pozn. 114. 107
Strana 108
39) V citátu z pojednání DELLA TORRE zkracuje DOBROVSKY první větu, která zněla: „Sic in Forojulio initio Saeculi XV. omnia tumultibus erant turbata, ut nihil tutum videretur, prae- cipue in locis apertis nec muro munitis, ut tunc erat Urbs Aquileia. Itaque anno 1409... 40) Jakožto „partis secundae volumen secundum“ díla výše citovaného (viz pozn. 10) vydal BIANCHINI se zvláštním titulním listem Appendix ad Evangeliarium quadruplex (viz níže pozn. 133), kde je „Evangeliarium Foro-Juliense“ otištěno na str. 473—542. 41) DOBROVSKÝ přidal slovo sequuntur, kterého BIANCHINI nemá. 42) BIANCHINI l. c. II 497. 43) Tamže II 498. Již DELLA TORRE I. c. 548 správně uváděl Breves a Capitulationes za dosta- tečný důvod pro to, že ani zde původně nechyběl text evangelia Markova. 44) DOBROVSKÝ se tu vyjadřuje zcela přesně a správněji než BIANCHINI, u něhož se čte (l. c. II 498) nezcela přesný výklad: „Deest evangelium s. Marci in codice Forojuliensi, a quo fuit avulsum atque Venetias delatum. Vide Prolegomena. 45) BIANCHINI l. c. II 498. 46) Srv. DELLA TORRE II 549: „quam et prius vulgaverat Basilius Zancharolus, Canonicus Forojuliensis, Antiquit. Forojul. Lib. III“. DOBROVSKÝ odtud údaj opakuje, aniž pravděpo- dobně sám nahlédl do publikace v Praze nedostupné. 47) O usilování Ferdinadově se zmiňoval již DELLA TORRE l. c. Později celou příslušnou ko- respondenci mezi Ferdinandem a jeho benátským vyslancem Fr. z Thurnu (9 dopisů z května až listopadu 1564) přetiskl z publikace Documenti Storici delle Famiglie comitali Strassoldo e Della Torre (Venezia 1863) JOSEPH R. v. ARNETH, Denkschriften d. kais. Akad. d. Wissensch. Wien, ph. - h. Cl., XIII (1864) 99—102. 48) DELLA TORRE (l. c. II 550) napsal: „Testimonium horum habeo a Cl. Viro Justo Fonta- nino (viz výše pozn. 7), qui in quadam sua familiari Epistola sub die 15. mensis Augusti anni 1716 ad Philippum a Turre se fecisse experimentum scribit, nempe collationem Codicis Forojuliensis cum Pragensi, per characterum illius specimina ex Urbe Pragensi ad se missa. 49) Přesně vzato nejde tu o doslovný citát; teprve za slovy „Quod autem — alia bre- vior“ následuje věta „Testimonium horum ...“ (cit. zde v předchozí poznámce). Je to tedy for- mulace, v první větě nepochybně samostatná, v níž DELLA TORRE tlumočil informace, čerpané z listu Fontaninova. 50) Viz výše pozn. 18. 51) U DOBROVSKÉHO v příloze za str. 56, v našem vydání str. 103. 52) Údaje vesmès z DELLA TORRE l. c. II 551. 53) DELLA TORRE l. c. II 558. 54) Jména Teodelinda (z fol. 107r), Luitprandus a Ratchisius (z fol. 69v), Aistulfus (z fol. 89r), jež uváděl DELLA TORRE 1. c. II 554—555, nenáleží k pravým návštěvnickým zápisům, pochá- zejícím z IX. a X. stol., nýbrž byla teprve někdy na začátku novověku (podle C. L. BETHMANNA v uv. čl., str. 116 ke konci XVI. stol.) mezi pravé zápisy falsátorsky interpolována. 55) DELLA TORRE l. c. II 550. 56) PAULUS DIACONUS, syn Warnefritův, žil asi 720—797, dovedl svou Historia Langobar- dorum k r. 744. 57) DELLA TORRE l. c. II 558. 58) BIANCHINI l. c. II 493. 59) Zbytky předmluvy HIERONYMOVY, psané v poslední čtvrtině IV. stol. n. l., zachované v kapitulním rukopise cividalském, otiskl BIANCHINI l. c. II 473. 108
39) V citátu z pojednání DELLA TORRE zkracuje DOBROVSKY první větu, která zněla: „Sic in Forojulio initio Saeculi XV. omnia tumultibus erant turbata, ut nihil tutum videretur, prae- cipue in locis apertis nec muro munitis, ut tunc erat Urbs Aquileia. Itaque anno 1409... 40) Jakožto „partis secundae volumen secundum“ díla výše citovaného (viz pozn. 10) vydal BIANCHINI se zvláštním titulním listem Appendix ad Evangeliarium quadruplex (viz níže pozn. 133), kde je „Evangeliarium Foro-Juliense“ otištěno na str. 473—542. 41) DOBROVSKÝ přidal slovo sequuntur, kterého BIANCHINI nemá. 42) BIANCHINI l. c. II 497. 43) Tamže II 498. Již DELLA TORRE I. c. 548 správně uváděl Breves a Capitulationes za dosta- tečný důvod pro to, že ani zde původně nechyběl text evangelia Markova. 44) DOBROVSKÝ se tu vyjadřuje zcela přesně a správněji než BIANCHINI, u něhož se čte (l. c. II 498) nezcela přesný výklad: „Deest evangelium s. Marci in codice Forojuliensi, a quo fuit avulsum atque Venetias delatum. Vide Prolegomena. 45) BIANCHINI l. c. II 498. 46) Srv. DELLA TORRE II 549: „quam et prius vulgaverat Basilius Zancharolus, Canonicus Forojuliensis, Antiquit. Forojul. Lib. III“. DOBROVSKÝ odtud údaj opakuje, aniž pravděpo- dobně sám nahlédl do publikace v Praze nedostupné. 47) O usilování Ferdinadově se zmiňoval již DELLA TORRE l. c. Později celou příslušnou ko- respondenci mezi Ferdinandem a jeho benátským vyslancem Fr. z Thurnu (9 dopisů z května až listopadu 1564) přetiskl z publikace Documenti Storici delle Famiglie comitali Strassoldo e Della Torre (Venezia 1863) JOSEPH R. v. ARNETH, Denkschriften d. kais. Akad. d. Wissensch. Wien, ph. - h. Cl., XIII (1864) 99—102. 48) DELLA TORRE (l. c. II 550) napsal: „Testimonium horum habeo a Cl. Viro Justo Fonta- nino (viz výše pozn. 7), qui in quadam sua familiari Epistola sub die 15. mensis Augusti anni 1716 ad Philippum a Turre se fecisse experimentum scribit, nempe collationem Codicis Forojuliensis cum Pragensi, per characterum illius specimina ex Urbe Pragensi ad se missa. 49) Přesně vzato nejde tu o doslovný citát; teprve za slovy „Quod autem — alia bre- vior“ následuje věta „Testimonium horum ...“ (cit. zde v předchozí poznámce). Je to tedy for- mulace, v první větě nepochybně samostatná, v níž DELLA TORRE tlumočil informace, čerpané z listu Fontaninova. 50) Viz výše pozn. 18. 51) U DOBROVSKÉHO v příloze za str. 56, v našem vydání str. 103. 52) Údaje vesmès z DELLA TORRE l. c. II 551. 53) DELLA TORRE l. c. II 558. 54) Jména Teodelinda (z fol. 107r), Luitprandus a Ratchisius (z fol. 69v), Aistulfus (z fol. 89r), jež uváděl DELLA TORRE 1. c. II 554—555, nenáleží k pravým návštěvnickým zápisům, pochá- zejícím z IX. a X. stol., nýbrž byla teprve někdy na začátku novověku (podle C. L. BETHMANNA v uv. čl., str. 116 ke konci XVI. stol.) mezi pravé zápisy falsátorsky interpolována. 55) DELLA TORRE l. c. II 550. 56) PAULUS DIACONUS, syn Warnefritův, žil asi 720—797, dovedl svou Historia Langobar- dorum k r. 744. 57) DELLA TORRE l. c. II 558. 58) BIANCHINI l. c. II 493. 59) Zbytky předmluvy HIERONYMOVY, psané v poslední čtvrtině IV. stol. n. l., zachované v kapitulním rukopise cividalském, otiskl BIANCHINI l. c. II 473. 108
Strana 109
60) HIERONYMUS, Commentarius in Euangelium secundum Matthaeum, lib. VI, cap. 24, nyní přetisk v MIGNEHO Patrologia Latina 26, 188 AB: In quibusdam Latinis codicibus additum est neque Filius, cum in Graecis ... hoc non habeatur ascriptum etc. 61) AMBROSIUS, De fide V 16, 193, nyní přetisk v MIGNEHO Patrologia Latina 16, 716B: Pri- mum veteres non habent codices Graeci, quia nec Filius scit, sed non mirum, si et hoc falsarunt, qui Scripturas interpolavere divinas. 62) Mr 13, 32. 63) Srv. výše str. 80 a snímek v příl. 5v. 64) Viz výše str. 48. 65) Viz výše str. 47n. 66) DELLA TORRE l. c. II 550. 67) DELLA TORRE l. c. II 551 (v svém textu má seu casu místo aut casu). 68) Přepočtením (pražská stopa = 0,2982 m, palec = 0,024 m) dostáváme pro délku 30,4 cm, pro šířku 25,8 cm. To zcela odpovídá jak údajům A. PODLAHY, Knihovna kapitulní v Praze (Sou- pis památek hist. a uměl., Praha, díl II. 2), 1903, str. 3, který uvádí své měření 30,5 x 25,5 cm, tak skutečnosti. 69) DELLA TORRE I. c. II 544: „Evangeliarii igitur Forojuliensis forma est quadrata ... Folia siquidem in longum uncias decem et ultra, in latum vero novem pedis Veneti mensuram exae- quant. Quoquoversus autem haec per dimidium unciae olim crescebant, namque ea culter tonso- rius per latera singula praecidit. Hinc factum, ut marginales notae aut partim, aut omnino dissec- tae sint. Id evidenter apparet ex duobus vel tribus foliis, quae intus in angulis plicata tondentis ferri aciem fugerunt nobisque primaevam libri formam servarunt." 70) Viz níže str. 72 a nyní i tab. Iv. 71) Viz níže str. 78 a nyní i tab. 4v. Při psaní poslední věty zřejmě neměl DOBROVSKÝ již ru- kopisu před sebou. 72) Odkaz k poznámkám, které se v tomto vydání čtou na str. 80, 86, 87. 73) To platí pro kap. XLIII (fol. 6ra), XLIIII (fol. 7va), XLV (fol. 8rb), nikoli však pro kap. XL (fol. 2rb), XLI (fol. 2vb), XLII (fol. 3ra), XLVI (fol. 9rb). 74) Jde o případy Mr 13,17 (fol. 4va), 14,12 (fol. 7ra), 14,23 (fol. 8ra), 14,35 (fol. 8vb), 14,47 (fol. 9va), 14,54 (fol. 10rb), 15,39 (fol. 14va), kde DOBROVSKÝ v přepise zjev naznačil užitím ver- sálky; vedle toho o případy Mr 14,3 (fol. 6ra), 14,20 (fol. 7va), 14,29 (fol. 8rb), 14,62 (fol. 10vb), 14,71 (fol. 11va), 15,1 (fol. 11vb), 15,6 (fol. 12ra), 15,9 (fol. 12rb), 15,11 (fol. 12va), 15,12 (fol. 12va), 15,15 (fol. 12vb), 15,34 (fol. 14ra), 15,37 (fol. 14rb), 15,44 (fol. 14vb), 15,46 (fol. 15 ra), 16,6 (fol. 15va), 16,8 (fol. 15vb), 16,12 (fol. 16ra), 16,14 (fol. 16rb), 16,20 (fol. 16vb), kde tak neučinil. 75) Viz výše pozn. 51. 76) Odkaz k poznámkám, které se výše čtou na str. 80, 83—87, 91, 96, 97, 100. 77) Viz výše str. 49 a pozn. 43. 78) Viz výše str. 49 a pozn. 42. 79) DOBROVSKÝ tu měl zřejmě na mysli pozorování DELLA TORRE (l. c. II 547) o breves k textu evangelia Matoušova v rukopise cividalském: „Breves porro S. Matthaei in margine signan- tur usque ad numerum XIIII, reliqui ex oscitantia ommissi. 80) KAREL IV., jak DOBROVSKÝ věděl z PEŠINY I. c. 452, nařizoval v druhém listě z 31. října 1354: „Volumus insuper et sincero desideramus affectu, ut per singulos annos Sancto die Paschae praedictus liber Evangelii S. Marci in processione solemniter deportetur et in ipso Evangelium ejusdem festi, quod in dictis duobus quaternis habetur, ab uno Praelato vel Canonico Ecclesiae in Ecclesia ipsa in majori Missa legatur.“ Velikonoční perikopa evangelní je Mr 16,1—7, obsažená 109
60) HIERONYMUS, Commentarius in Euangelium secundum Matthaeum, lib. VI, cap. 24, nyní přetisk v MIGNEHO Patrologia Latina 26, 188 AB: In quibusdam Latinis codicibus additum est neque Filius, cum in Graecis ... hoc non habeatur ascriptum etc. 61) AMBROSIUS, De fide V 16, 193, nyní přetisk v MIGNEHO Patrologia Latina 16, 716B: Pri- mum veteres non habent codices Graeci, quia nec Filius scit, sed non mirum, si et hoc falsarunt, qui Scripturas interpolavere divinas. 62) Mr 13, 32. 63) Srv. výše str. 80 a snímek v příl. 5v. 64) Viz výše str. 48. 65) Viz výše str. 47n. 66) DELLA TORRE l. c. II 550. 67) DELLA TORRE l. c. II 551 (v svém textu má seu casu místo aut casu). 68) Přepočtením (pražská stopa = 0,2982 m, palec = 0,024 m) dostáváme pro délku 30,4 cm, pro šířku 25,8 cm. To zcela odpovídá jak údajům A. PODLAHY, Knihovna kapitulní v Praze (Sou- pis památek hist. a uměl., Praha, díl II. 2), 1903, str. 3, který uvádí své měření 30,5 x 25,5 cm, tak skutečnosti. 69) DELLA TORRE I. c. II 544: „Evangeliarii igitur Forojuliensis forma est quadrata ... Folia siquidem in longum uncias decem et ultra, in latum vero novem pedis Veneti mensuram exae- quant. Quoquoversus autem haec per dimidium unciae olim crescebant, namque ea culter tonso- rius per latera singula praecidit. Hinc factum, ut marginales notae aut partim, aut omnino dissec- tae sint. Id evidenter apparet ex duobus vel tribus foliis, quae intus in angulis plicata tondentis ferri aciem fugerunt nobisque primaevam libri formam servarunt." 70) Viz níže str. 72 a nyní i tab. Iv. 71) Viz níže str. 78 a nyní i tab. 4v. Při psaní poslední věty zřejmě neměl DOBROVSKÝ již ru- kopisu před sebou. 72) Odkaz k poznámkám, které se v tomto vydání čtou na str. 80, 86, 87. 73) To platí pro kap. XLIII (fol. 6ra), XLIIII (fol. 7va), XLV (fol. 8rb), nikoli však pro kap. XL (fol. 2rb), XLI (fol. 2vb), XLII (fol. 3ra), XLVI (fol. 9rb). 74) Jde o případy Mr 13,17 (fol. 4va), 14,12 (fol. 7ra), 14,23 (fol. 8ra), 14,35 (fol. 8vb), 14,47 (fol. 9va), 14,54 (fol. 10rb), 15,39 (fol. 14va), kde DOBROVSKÝ v přepise zjev naznačil užitím ver- sálky; vedle toho o případy Mr 14,3 (fol. 6ra), 14,20 (fol. 7va), 14,29 (fol. 8rb), 14,62 (fol. 10vb), 14,71 (fol. 11va), 15,1 (fol. 11vb), 15,6 (fol. 12ra), 15,9 (fol. 12rb), 15,11 (fol. 12va), 15,12 (fol. 12va), 15,15 (fol. 12vb), 15,34 (fol. 14ra), 15,37 (fol. 14rb), 15,44 (fol. 14vb), 15,46 (fol. 15 ra), 16,6 (fol. 15va), 16,8 (fol. 15vb), 16,12 (fol. 16ra), 16,14 (fol. 16rb), 16,20 (fol. 16vb), kde tak neučinil. 75) Viz výše pozn. 51. 76) Odkaz k poznámkám, které se výše čtou na str. 80, 83—87, 91, 96, 97, 100. 77) Viz výše str. 49 a pozn. 43. 78) Viz výše str. 49 a pozn. 42. 79) DOBROVSKÝ tu měl zřejmě na mysli pozorování DELLA TORRE (l. c. II 547) o breves k textu evangelia Matoušova v rukopise cividalském: „Breves porro S. Matthaei in margine signan- tur usque ad numerum XIIII, reliqui ex oscitantia ommissi. 80) KAREL IV., jak DOBROVSKÝ věděl z PEŠINY I. c. 452, nařizoval v druhém listě z 31. října 1354: „Volumus insuper et sincero desideramus affectu, ut per singulos annos Sancto die Paschae praedictus liber Evangelii S. Marci in processione solemniter deportetur et in ipso Evangelium ejusdem festi, quod in dictis duobus quaternis habetur, ab uno Praelato vel Canonico Ecclesiae in Ecclesia ipsa in majori Missa legatur.“ Velikonoční perikopa evangelní je Mr 16,1—7, obsažená 109
Strana 110
v kapitulním pražském rukopise na fol. 15rv. Odtud ještě značně pozdní přípisek na fol. 15rb „in Paschate“ a upozornění na začátek čtení s předeslaným perikopním „In illo tempore“; viz tab. 15r. 81) Rozšíření předpisu Karlova, aby se z rukopisu četlo nejen o Hodu velikonočním, nýbrž i o Nanebevstoupení Páně, znal Dobrovský z BALBÍNA, Vita ven. Arnesti (1664), str. 232, který uvedl podle rukopisného martyrologia k 25. dubnu: „Ex eo autographo S. Marci in Ecclesia Pra- gensi Metropolitana die sancto Paschae, item Ascensionis Domini die, Evangelium canebat Dia- conus“ a z PESINY l. c. 508: „Ex quo die festo Paschae atque iterum Ascensionis Domini ad Mis- sarum solennia legitur Evangelium.“ Evangelní perikopa na tento svátek je Mr 16, 14—20, ob- sažená v kapitulním rukopise pražském na fol. 16rb. Odtud ještě značně pozdní přípisek na fol. 16rb „Euangelium in Ascensione Domini“ opět s perikopním přizpůsobením „In illo tempore“; viz tab. 16r. 82) DOBROVSKÝ naráží na přípisky, připomenuté výše v pozn. 80 a 81. 83) Fol. 7ra. 84) JOH. MABILLON O. S. B., De re diplomatica, Luteciae - Parisiorum 1709. 85) Viz výše pozn. 7. 86) DELLA TORRE l. c. II 544: „Folia sunt numero 270 ex membrana tenuissima.“ 87) BERNARD DE MONTFAUCON l. c. III 2, 352: „Les livres écrits en papyrus sont encore plus rares; l'Evangile de S. Marc de Venise est écrit en ces sortes de feuilles, mais il est si pourri, que les feuilles collées les unes contre les autres vont en pieces quand on veut les séparer." 88) DELLA TORRE I. c. II 549 citoval z MAFFEIOVY (1675—1755) Istoria Diplomatica (1727) II 10, 78: „cotesto Evangeliario ne di papiro fu, ne di membrana, ma di carta bombacina: di tanto io mi sono assicurato replicatamente con la vista e col tatto“. 89) Viz výše pozn. 15. 90) Viz výše pozn. 2. 91) DELLA TORRE l. c. II 547: „frequentissimis cognatarum literarum mutationibus Codex abundat“ s příklady záměn B-V, B-P, A-E, O-V, T-D. 92) DOBROVSKÝ měl na mysli Mr 13,12 adficient (fol. 4rb). 93) DOBROVSKÝ měl na mysli Mr 15,20 inluserunt (fol. 13ra). 94) DOBROVSKÝ tu citoval Mr 14,31 conmori (fol. 8va). 95) DELLA TORRE l. c. II 547 o adverbiích s doklady hodiae, splendidae, verae. 96) DOBROVSKÝ tu citoval Mr 16,12 (fol. 16rb). 97) BIANCHINI l. c. II 440, 441. 98) BIANCHINI II 440. 99) BIANCHINI II 444, 445. 100) BIANCHINI II 445. 101) DOBROVSKÝ má na mysli doklady Mr 12,41 (in gazophilacium) a 12,43 (in gazophilacium). 102) Viz výše pozn. 92. 103) Viz výše pozn. 94. 104) DOBROVSKÝ tu cituje nedopatřením m. CONPRAEHENDERE, jak má rukopis (fol. 9vb). 105) BIANCHINI II 461 (taktéž cod. Vercellensis). 106) Viz výše pozn. 93. 107) Tímto odkazem nepochybně mínil DOBROVSKÝ výklad CICERONŮV, Orator 48, 160: Burrum semper Ennius, numquam Pyrrhum; 'vi patefecerunt Bruges', non Phryges, ipsius antiqui declarant libri. Nec enim Graecam litteram adhibebant. 110
v kapitulním pražském rukopise na fol. 15rv. Odtud ještě značně pozdní přípisek na fol. 15rb „in Paschate“ a upozornění na začátek čtení s předeslaným perikopním „In illo tempore“; viz tab. 15r. 81) Rozšíření předpisu Karlova, aby se z rukopisu četlo nejen o Hodu velikonočním, nýbrž i o Nanebevstoupení Páně, znal Dobrovský z BALBÍNA, Vita ven. Arnesti (1664), str. 232, který uvedl podle rukopisného martyrologia k 25. dubnu: „Ex eo autographo S. Marci in Ecclesia Pra- gensi Metropolitana die sancto Paschae, item Ascensionis Domini die, Evangelium canebat Dia- conus“ a z PESINY l. c. 508: „Ex quo die festo Paschae atque iterum Ascensionis Domini ad Mis- sarum solennia legitur Evangelium.“ Evangelní perikopa na tento svátek je Mr 16, 14—20, ob- sažená v kapitulním rukopise pražském na fol. 16rb. Odtud ještě značně pozdní přípisek na fol. 16rb „Euangelium in Ascensione Domini“ opět s perikopním přizpůsobením „In illo tempore“; viz tab. 16r. 82) DOBROVSKÝ naráží na přípisky, připomenuté výše v pozn. 80 a 81. 83) Fol. 7ra. 84) JOH. MABILLON O. S. B., De re diplomatica, Luteciae - Parisiorum 1709. 85) Viz výše pozn. 7. 86) DELLA TORRE l. c. II 544: „Folia sunt numero 270 ex membrana tenuissima.“ 87) BERNARD DE MONTFAUCON l. c. III 2, 352: „Les livres écrits en papyrus sont encore plus rares; l'Evangile de S. Marc de Venise est écrit en ces sortes de feuilles, mais il est si pourri, que les feuilles collées les unes contre les autres vont en pieces quand on veut les séparer." 88) DELLA TORRE I. c. II 549 citoval z MAFFEIOVY (1675—1755) Istoria Diplomatica (1727) II 10, 78: „cotesto Evangeliario ne di papiro fu, ne di membrana, ma di carta bombacina: di tanto io mi sono assicurato replicatamente con la vista e col tatto“. 89) Viz výše pozn. 15. 90) Viz výše pozn. 2. 91) DELLA TORRE l. c. II 547: „frequentissimis cognatarum literarum mutationibus Codex abundat“ s příklady záměn B-V, B-P, A-E, O-V, T-D. 92) DOBROVSKÝ měl na mysli Mr 13,12 adficient (fol. 4rb). 93) DOBROVSKÝ měl na mysli Mr 15,20 inluserunt (fol. 13ra). 94) DOBROVSKÝ tu citoval Mr 14,31 conmori (fol. 8va). 95) DELLA TORRE l. c. II 547 o adverbiích s doklady hodiae, splendidae, verae. 96) DOBROVSKÝ tu citoval Mr 16,12 (fol. 16rb). 97) BIANCHINI l. c. II 440, 441. 98) BIANCHINI II 440. 99) BIANCHINI II 444, 445. 100) BIANCHINI II 445. 101) DOBROVSKÝ má na mysli doklady Mr 12,41 (in gazophilacium) a 12,43 (in gazophilacium). 102) Viz výše pozn. 92. 103) Viz výše pozn. 94. 104) DOBROVSKÝ tu cituje nedopatřením m. CONPRAEHENDERE, jak má rukopis (fol. 9vb). 105) BIANCHINI II 461 (taktéž cod. Vercellensis). 106) Viz výše pozn. 93. 107) Tímto odkazem nepochybně mínil DOBROVSKÝ výklad CICERONŮV, Orator 48, 160: Burrum semper Ennius, numquam Pyrrhum; 'vi patefecerunt Bruges', non Phryges, ipsius antiqui declarant libri. Nec enim Graecam litteram adhibebant. 110
Strana 111
108) BIANCHINI II 466 = CALMET VII 833. 109) Zde správně, v edici textu DOBROVSKÝ nedopatřením duos. 110) Nost. b 36, fol. 277va, Nost. f 15, fol. 383vb; viz níže pozn. 145. 111) NUK XIV C 1, fol. 91ra; viz níže pozn. 146. 112) Výklad, jak dnes víme, nesprávný, protože staré -om v té době dávno již nežilo. Do- BROVSKÝ se nezmiňuje o tom, že v rukopise bylo zde i Mr 16,5 dodatečně, ale v době velmi staré, nadepsáno V = -um. 113) Etymologie, jak dnes víme, mylná. 114) Výklad ovšem stejně mylný jako výše při ad monumento. V tvaru sermone místo sermo- nem, jak nyní víme z aparátu WORDSWORTHOVA-WHITEOVA, shoduje se náš rukopis (J) s ru- kopisy G (Sangermanensis) a Z (Harleianus). 115) Viz výše pozn. 51. 116) Na rytině (zde str. 103) poslední příklad, vzatý z Mr 14,13 (fol. 7ra). 117) Na rytině (zde str. 103) 3. ř. zd., uiuorum, příklad vzatý z Mr 12,27 (fol. 1va). 118) Na rytině (zde str. 103) 4. ř. zd. alabastro, příklad vzatý z Mr 14,3 (fol. 6rb). 119) Dobrovský měl napsat obráceně „N et T“. Na rytině (zde str. 103) zvolil petissent, příklad z Mr 15,6 (fol. 12rb). Také ve všech dalších 30 dokladech se v rukopise vyskytuje jen ligatura NT, nikdy TN. 120) Na rytině (zde str. 103) ř. 1 sh.; tato ligatura se v rukopise opakuje fol. 6ra, 7ra, 8ra, 8vb, 11vb, 14ra. 121) Na rytině (zde str. 103) ř. 7 doklad por (tenta) z Mr 13,22 (fol. 5ra). Druhý doklad liga- tury OR je opor (tune) Mr 14,11 (fol. 7ra). DOBROVSKÝ jej buďto přehlédl, nebo snad jiným ne- dopatřením umístil slova „semel tantum“ k ligatuře OR, ač by náležela k následující ligatuře OS, která se vskutku v rukopise vyskytuje jenom jednou (viz pozn. 122). 122) Na rytině (zde str. 103) ř. 5 doklad eos z Mr 13,12 (fol. 4rb). 123) Na rytině (zde str. 103) ř. 6 doklad eius z Mr 12,37 (fol. 2va); vyskytuje se ještě na 5. dalších místech (fol. 8ra meus, 9ra promptus, 9vb circumstantibus, 11ra eius, 16va manus). 124) Dobrovský zde v textu zřejmě jenom zapomněl uvést ligaturu NS; na rytině ji zachytil ř. 3 dokladem quadrans z Mr 12,42 (fol. 2vb); vyskytuje se ještě v dalších 4 dokladech (fol. 6rb- habens, 7rb demons (trauit), 11rb dicens, 12vb uolens). Kdyby měl být výčet druhů ligatur úplný, bylo by třeba ještě připomenout ligaturu UR (fol. 3ra egrederetur, 7vb tradetur, 12vb crucifigeretur, 14va sequebantur, 14vb mirabatur, 16va loquentur), ojedinělou ligaturu UT (fol. 7rb sicul) a liga- turu tří písmen UNT (fol. 1ra reliquerunt, 4rb sunt, 16ra crediderunt, 16rb crediderunt, 16vb praedi- cauerunt). 125) HIERONYMUS, Epist. (Ad Marcellam de decem nominibus, quibus apud Hebraeos deus- vocatur) 25,3 (CSELV 54,219 rec. HILBERG) : Nonum tetragrammum, quod àvexpóvnvov, i. e. ineffabile, putauerunt, et his litteris scribitur: iod, he, uau, he. Quod quidam non intellegentes propter elementorum similitudinem, cum in Graecis libris reppererint, IIIIII legere consueuerunt. 126) Recense Vulgáty, provedená z příkazu papeže Sixta V., tak řečená Sixtina, vyšla tiskem r. 1590, recense z příkazu papeže Klimenta VIII., tak řečená Clementina, ve třech oficiálních vy- dáních 1592, 1593 a 1598; DOBROVSKÝ užíval nejspíše některého z velmi četných pozdějších pře- tisků Clementiny. 127) Biblická recense theologů lovaňských s aparátem, který připravil IOANNES HENTENIUS († 1566), vyšla s názvem Biblia ad vetustissima exemplaria nunc recens castigata, Lovanii (ex officina B. Gravii) 1547 a byla častěji přetiskována: Antverpiae (in aedibus A. Birckmanni) 1563, tamže 111
108) BIANCHINI II 466 = CALMET VII 833. 109) Zde správně, v edici textu DOBROVSKÝ nedopatřením duos. 110) Nost. b 36, fol. 277va, Nost. f 15, fol. 383vb; viz níže pozn. 145. 111) NUK XIV C 1, fol. 91ra; viz níže pozn. 146. 112) Výklad, jak dnes víme, nesprávný, protože staré -om v té době dávno již nežilo. Do- BROVSKÝ se nezmiňuje o tom, že v rukopise bylo zde i Mr 16,5 dodatečně, ale v době velmi staré, nadepsáno V = -um. 113) Etymologie, jak dnes víme, mylná. 114) Výklad ovšem stejně mylný jako výše při ad monumento. V tvaru sermone místo sermo- nem, jak nyní víme z aparátu WORDSWORTHOVA-WHITEOVA, shoduje se náš rukopis (J) s ru- kopisy G (Sangermanensis) a Z (Harleianus). 115) Viz výše pozn. 51. 116) Na rytině (zde str. 103) poslední příklad, vzatý z Mr 14,13 (fol. 7ra). 117) Na rytině (zde str. 103) 3. ř. zd., uiuorum, příklad vzatý z Mr 12,27 (fol. 1va). 118) Na rytině (zde str. 103) 4. ř. zd. alabastro, příklad vzatý z Mr 14,3 (fol. 6rb). 119) Dobrovský měl napsat obráceně „N et T“. Na rytině (zde str. 103) zvolil petissent, příklad z Mr 15,6 (fol. 12rb). Také ve všech dalších 30 dokladech se v rukopise vyskytuje jen ligatura NT, nikdy TN. 120) Na rytině (zde str. 103) ř. 1 sh.; tato ligatura se v rukopise opakuje fol. 6ra, 7ra, 8ra, 8vb, 11vb, 14ra. 121) Na rytině (zde str. 103) ř. 7 doklad por (tenta) z Mr 13,22 (fol. 5ra). Druhý doklad liga- tury OR je opor (tune) Mr 14,11 (fol. 7ra). DOBROVSKÝ jej buďto přehlédl, nebo snad jiným ne- dopatřením umístil slova „semel tantum“ k ligatuře OR, ač by náležela k následující ligatuře OS, která se vskutku v rukopise vyskytuje jenom jednou (viz pozn. 122). 122) Na rytině (zde str. 103) ř. 5 doklad eos z Mr 13,12 (fol. 4rb). 123) Na rytině (zde str. 103) ř. 6 doklad eius z Mr 12,37 (fol. 2va); vyskytuje se ještě na 5. dalších místech (fol. 8ra meus, 9ra promptus, 9vb circumstantibus, 11ra eius, 16va manus). 124) Dobrovský zde v textu zřejmě jenom zapomněl uvést ligaturu NS; na rytině ji zachytil ř. 3 dokladem quadrans z Mr 12,42 (fol. 2vb); vyskytuje se ještě v dalších 4 dokladech (fol. 6rb- habens, 7rb demons (trauit), 11rb dicens, 12vb uolens). Kdyby měl být výčet druhů ligatur úplný, bylo by třeba ještě připomenout ligaturu UR (fol. 3ra egrederetur, 7vb tradetur, 12vb crucifigeretur, 14va sequebantur, 14vb mirabatur, 16va loquentur), ojedinělou ligaturu UT (fol. 7rb sicul) a liga- turu tří písmen UNT (fol. 1ra reliquerunt, 4rb sunt, 16ra crediderunt, 16rb crediderunt, 16vb praedi- cauerunt). 125) HIERONYMUS, Epist. (Ad Marcellam de decem nominibus, quibus apud Hebraeos deus- vocatur) 25,3 (CSELV 54,219 rec. HILBERG) : Nonum tetragrammum, quod àvexpóvnvov, i. e. ineffabile, putauerunt, et his litteris scribitur: iod, he, uau, he. Quod quidam non intellegentes propter elementorum similitudinem, cum in Graecis libris reppererint, IIIIII legere consueuerunt. 126) Recense Vulgáty, provedená z příkazu papeže Sixta V., tak řečená Sixtina, vyšla tiskem r. 1590, recense z příkazu papeže Klimenta VIII., tak řečená Clementina, ve třech oficiálních vy- dáních 1592, 1593 a 1598; DOBROVSKÝ užíval nejspíše některého z velmi četných pozdějších pře- tisků Clementiny. 127) Biblická recense theologů lovaňských s aparátem, který připravil IOANNES HENTENIUS († 1566), vyšla s názvem Biblia ad vetustissima exemplaria nunc recens castigata, Lovanii (ex officina B. Gravii) 1547 a byla častěji přetiskována: Antverpiae (in aedibus A. Birckmanni) 1563, tamže 111
Strana 112
(apud haeredes A. Biremanni) 1570, Francofurti (apud G. Corvinum) 1571, Venetiis (A. Gryphius) 1578; Dobrovský užíval vyd. Lugduni 1664. 128) S. Eusebii HIERONYMI ... Divina Bibliotheca ... studio I. MARTIANAY et A. POUGET, Parisiis 1693. 129) Biblia sacra vulgatae editionis Sixti V. Pont. Max. jussu recognita el Clementis VIII. aucto- ritate edita, Moguntiae (impensis J. T. Schonwetteri et I. Fischeri) 1609 má na konci jako přídavek „Romanae correctionis in Latinis Bibliis ... loca insigniora, obseruata a F. LUCA." 130) V řečeném vydáni (Antwerpiae, apud B. et I. Moretos fratres, 1618). 131) Zde na konci: „Accessit liber alter, continens alias lectionum varietates ... ex vetustis manuscriptis exemplaribus collectas, quibus possit perfectior reddi feliciter coepta correctio“. 132) Předmluva určená biskupu v severofrancouzském Saint-Omer, františkánu JACQUES BLAZE, který byl na stolci v letech 1600—1618 (GAMS, I. c., str. 619). 133) Přesný název zni: Appendix ad Evangelium quadruplex antiquae Latinae versionis Ilalicae, complectens duos (myslí tím cod. Forojuliensem a cod. Perusinum) antiquissimos Codices membra- naceos Evangeliorum a Sancto Eusebio Hieronymo, Stridoniensi Presbytero Graecae fidei redditos sub Beatissimo Papa Damaso. 134) Viz výše str. 52. 135) Ve vyd. BIANCHINIHO II 473. 136) Německý titul knihy viz v pozn. 22. 137) H KAINH AIAOHKH. Novum Testamentum Graecum editionis receptae cum lectionibus variantibus codicum MSS., editionum aliarum, versionum et patrum ... opera el sludio IOANNIS IACOBI WETSTENII Ve dvou svazcích, Amstelaedami 1751—1752. 138) V cit. vydání BIANCHINIHO jsou na sudých a lichých stránkách proti sobě paralelně otiště- ny v úplném znění cod. Vercellensis a cod. Veronensis, pod čarou v plném znění cod. Brixianus, ve variantách v aparátu cod. Corbeiensis, Vindobonensis, Gatianus. V novější době vydal cod. Ver- cellensis (ze IV.—V. stol., chovaný v kapitulní knihovně vercellské) J. BELSHEIM (Christianiae 1894) a zvláště A. GASQUET (Codex Vercellensis, iamdudum ab Irico et Bianchino bis editus, denuo cum manuscripto collatus ..., Romae, Collectanea Biblica Latina, vol. III, 1914); cod. Veronensis (z V. stol., chovaný v katedrální knihovně veronské) J. BELSHEIM (Codex Veronensis. Quattuor evangelia ante Hieronymum latine translata ... ex Josephi Blanchini editione principe denuo edidit..., Pragae 1904) a zvláště E. S. BUCHANAN (The Four Gospels from the Codex Veronensis, b, being the first complete edition of the Evangeliacium Purpureum, Oxford, Old-Latin Biblical Texts, no. 6, 1911); cod. Corbeiensis (z V.—VI. stol., chovaný kdysi v benediktinském klášteře Corbie u Ami- ensu, nyní v pařížské Bibliothèque Nationale, Lat. 17225) J. BELSHEIM (Codex ƒ2 Corbeiensis, sive Quatuor Evangelia ante Hieronymum latine translata ... nunc primum edidit ..., Christianiae 1887) a zvláště E. S. BUCHANAN (The Four Gospels from the Codex Corbiensis, if, or ff2, being the first complete edition ..., Oxford, Old-Latin Biblical Texts, no. 5, 1907), cod. Brixianus (z VI. stol., chovaný v městské knihovně v Brescii) je otištěn pod textem Hieronymovým ve zvláštním apa- rátě většího vydání WORDSWORTHOVA - WHITEOVA, Nouum Testamentum Domini nostri lesu Christi Latine secundum editionem Sancti Hieronymi, pars prior, Oxonii 1889—1898); cod. Vindo- bonensis (z V.—VI. stol., chovaný dříve ve vídeňské Hofbibliothek, Lat. 1235, nyní v neapolské Biblioteca Nazionale, Cavals. 1) vyd. J. BELSHEIM (Codex Vindobonensis membranaceus purpureus literis argenteis aureisque scriptus ..., Lipsiae 1885); cod. Gatianus (z VIII.-IX. stol., chovaný kdysi v klášteře St. Gatien, Tours, nyní v pařížské Bibliothèque Nationale, Nouv. Acquis. no 1857) J. M. HERR Euangelium Gatianum. Quattuor Euangelia Latine translata ... primum edidit ..., Friburgi Brisgoviae 1910). 139) Maius Monasterium = opatství Marmoutier; kodex X.-XI. stol., kdysi v něm chovaný, je nyní v Londýně, British Museum, Egerton 609. 112
(apud haeredes A. Biremanni) 1570, Francofurti (apud G. Corvinum) 1571, Venetiis (A. Gryphius) 1578; Dobrovský užíval vyd. Lugduni 1664. 128) S. Eusebii HIERONYMI ... Divina Bibliotheca ... studio I. MARTIANAY et A. POUGET, Parisiis 1693. 129) Biblia sacra vulgatae editionis Sixti V. Pont. Max. jussu recognita el Clementis VIII. aucto- ritate edita, Moguntiae (impensis J. T. Schonwetteri et I. Fischeri) 1609 má na konci jako přídavek „Romanae correctionis in Latinis Bibliis ... loca insigniora, obseruata a F. LUCA." 130) V řečeném vydáni (Antwerpiae, apud B. et I. Moretos fratres, 1618). 131) Zde na konci: „Accessit liber alter, continens alias lectionum varietates ... ex vetustis manuscriptis exemplaribus collectas, quibus possit perfectior reddi feliciter coepta correctio“. 132) Předmluva určená biskupu v severofrancouzském Saint-Omer, františkánu JACQUES BLAZE, který byl na stolci v letech 1600—1618 (GAMS, I. c., str. 619). 133) Přesný název zni: Appendix ad Evangelium quadruplex antiquae Latinae versionis Ilalicae, complectens duos (myslí tím cod. Forojuliensem a cod. Perusinum) antiquissimos Codices membra- naceos Evangeliorum a Sancto Eusebio Hieronymo, Stridoniensi Presbytero Graecae fidei redditos sub Beatissimo Papa Damaso. 134) Viz výše str. 52. 135) Ve vyd. BIANCHINIHO II 473. 136) Německý titul knihy viz v pozn. 22. 137) H KAINH AIAOHKH. Novum Testamentum Graecum editionis receptae cum lectionibus variantibus codicum MSS., editionum aliarum, versionum et patrum ... opera el sludio IOANNIS IACOBI WETSTENII Ve dvou svazcích, Amstelaedami 1751—1752. 138) V cit. vydání BIANCHINIHO jsou na sudých a lichých stránkách proti sobě paralelně otiště- ny v úplném znění cod. Vercellensis a cod. Veronensis, pod čarou v plném znění cod. Brixianus, ve variantách v aparátu cod. Corbeiensis, Vindobonensis, Gatianus. V novější době vydal cod. Ver- cellensis (ze IV.—V. stol., chovaný v kapitulní knihovně vercellské) J. BELSHEIM (Christianiae 1894) a zvláště A. GASQUET (Codex Vercellensis, iamdudum ab Irico et Bianchino bis editus, denuo cum manuscripto collatus ..., Romae, Collectanea Biblica Latina, vol. III, 1914); cod. Veronensis (z V. stol., chovaný v katedrální knihovně veronské) J. BELSHEIM (Codex Veronensis. Quattuor evangelia ante Hieronymum latine translata ... ex Josephi Blanchini editione principe denuo edidit..., Pragae 1904) a zvláště E. S. BUCHANAN (The Four Gospels from the Codex Veronensis, b, being the first complete edition of the Evangeliacium Purpureum, Oxford, Old-Latin Biblical Texts, no. 6, 1911); cod. Corbeiensis (z V.—VI. stol., chovaný kdysi v benediktinském klášteře Corbie u Ami- ensu, nyní v pařížské Bibliothèque Nationale, Lat. 17225) J. BELSHEIM (Codex ƒ2 Corbeiensis, sive Quatuor Evangelia ante Hieronymum latine translata ... nunc primum edidit ..., Christianiae 1887) a zvláště E. S. BUCHANAN (The Four Gospels from the Codex Corbiensis, if, or ff2, being the first complete edition ..., Oxford, Old-Latin Biblical Texts, no. 5, 1907), cod. Brixianus (z VI. stol., chovaný v městské knihovně v Brescii) je otištěn pod textem Hieronymovým ve zvláštním apa- rátě většího vydání WORDSWORTHOVA - WHITEOVA, Nouum Testamentum Domini nostri lesu Christi Latine secundum editionem Sancti Hieronymi, pars prior, Oxonii 1889—1898); cod. Vindo- bonensis (z V.—VI. stol., chovaný dříve ve vídeňské Hofbibliothek, Lat. 1235, nyní v neapolské Biblioteca Nazionale, Cavals. 1) vyd. J. BELSHEIM (Codex Vindobonensis membranaceus purpureus literis argenteis aureisque scriptus ..., Lipsiae 1885); cod. Gatianus (z VIII.-IX. stol., chovaný kdysi v klášteře St. Gatien, Tours, nyní v pařížské Bibliothèque Nationale, Nouv. Acquis. no 1857) J. M. HERR Euangelium Gatianum. Quattuor Euangelia Latine translata ... primum edidit ..., Friburgi Brisgoviae 1910). 139) Maius Monasterium = opatství Marmoutier; kodex X.-XI. stol., kdysi v něm chovaný, je nyní v Londýně, British Museum, Egerton 609. 112
Strana 113
140) V sedmém svazku CALMETOVĚ (pro název viz výše pozn. 8) jsou „Variae lectiones ex vetusto codice Corbejensi num. 195“ na str. 821—833, k příslušným kapitolám Markovým 832 až 833, „Variae lectiones ex duobus vetustis Codicibus, altero Ecclesiae S. Gatiani Turonensis, num. 8, altero Majoris Monasterii, num. 87“ na str. 833—845, k příslušným kapitolám Markovým 838—839. 141) V III. a IV. svazku vydání theologů lovaňských, Lugduni 1664. 142) DOBROVSKÝ se nespokojoval s údaji o syrském překladě v aparátě Wettsteinově, nýbrž srovnával i původní syrský a jeho latinský překlad, a to, jak vyplývá ze str. 62, z amsterodam- ského vydání Polyglotty 1572, v níž byl přetištěn text samostatného vídeňského vydání J. A. WIDEMANSTADIA (1555). 143) Novyj Zavět ... v Vilně ,afoe (— 1575). 144) Učinil tak teprve později a v rozšířené podobě tím, že svou sbírku variantů staroslověn- ských překladů postoupil JANU JAKUBU GRIESBACHOVI pro druhé, přepracované vydání jeho Novum Testamentum Graece (Halae Saxonum et Londini, I 1796, II 1806); u něho byly jednak slo- vanské varianty DOBROVSKÝM sebrané (v odpovídající řecké podobě) pojaty do aparátu, jednak otištěny DOBROVSKÉHO popisy a charakteristiky pramenů: pro evangelia „Catalogus codicum Slavonicorum, benevole communicatus nobis a doctissimo Dobrowskio“ I, str. CXXVII až CXXXII, pro Skutky a Listy „Codices Slavonici Actorum et Epistolarum cum catholicarum tum Paulinarum, quorum catalogum et lectiones multas mecum communicavit celeb. I. Dobrowskius“ II. str. XIX XXI, pro Zjevení „Codices Slavonici mss. et ed. Apocalypseos, collati et descripti a celeb. I. Dobrowskio“ II, str. XXXII—XXXIX. Rukopisné doplňky DOBROVSKÉHO k nim v jeho exempláři KNM 74 D 10 (dř. 4 B 83). 145) Ze tří Nostitzových rukopisů, kterých užil DOBROVSKÝ, lze s bezpečností identifikovat v pražské nostitzovské knihovně dva: stará značka W 82 nynější b 36 (u J. V. ŠIMÁKA, Ruko- pisy majorátní knihovny hrabat z Nostitz a Rhienecka v Praze, 1910, č. 69), pergamenový rukopis lat. vulgáty ze XIV.—XV. stol.; stará značka y-98 — nynější f 15 (u ŠIMÁKA I. c. č. 218), pergamenový rukopis lat. vulgáty ze XIV. stol.; druhý z nich byl kdysi přechodně v majetku DANIELA STREJCE, rodáka z Hranic na Moravě, syna jednoho z překladatelů bible Kralické Jiřího Strejce a manžela věštné Kristiny Poniatowské. (Jeho zápis na fol. 1a zní: „Biblia haec Sacra sunt a me, Daniele Vettero Leucopolitano, Moravo, a dilaceratione totalique interitu sex circiter Imperialibus libe- rata et redemta vicissimque a me introligata et octo imperialibus vendita. Scriptum Lessnae Po- lonorum 30. Julij 1635 manu propria“.) Třetí rukopis, DOBROVSKÉHO y-125, je dnes nezvěstný; řadu jeho čtení lze většinou eliminací prvních dvou z rozboru DOBROVSKÉHO najisto stanovit, mezi nostitzskými rukopisy není však žádný, jehož čtení by na všech místech odpovídala čtením někdejšího y-125. 146) Ze dvou latinských biblí, jež přešly do pražské NUK ze zrušené jesuitské koleje jindřicho- hradecké, je rukopis, kterého užil DOBROVSKÝ, jak jsem zjistil vyšetřováním variantů, rukopis XIV C 1, pergamenová lat. vulgáta z XIII. stol. (J. TRUHLÁŘ, Catalogus codicum ..., II, Pragae 1906, č. 2462); zápis o dřívější provenienci na fol. 1a: „Collegii Nouodomensis Societatis Jesu Ca- talogo Inscriptus." 147) Viz výše úryvek z předmluvy HIERONYMOVY, uvedený jako motto pojednání (str. 44). 148) V druhé polovině XVI. stol. 149) Nost. b 36, fol. 276ra. 150) NUK XIV C 1, fol. 87va. 151) BIANCHINI l. c. II 440—441; místo Corbeiensis měl být uveden Vindobonensis. 152) BIANCHINI II 442—443, CALMET VII 832. 8 - Fragmentum 113
140) V sedmém svazku CALMETOVĚ (pro název viz výše pozn. 8) jsou „Variae lectiones ex vetusto codice Corbejensi num. 195“ na str. 821—833, k příslušným kapitolám Markovým 832 až 833, „Variae lectiones ex duobus vetustis Codicibus, altero Ecclesiae S. Gatiani Turonensis, num. 8, altero Majoris Monasterii, num. 87“ na str. 833—845, k příslušným kapitolám Markovým 838—839. 141) V III. a IV. svazku vydání theologů lovaňských, Lugduni 1664. 142) DOBROVSKÝ se nespokojoval s údaji o syrském překladě v aparátě Wettsteinově, nýbrž srovnával i původní syrský a jeho latinský překlad, a to, jak vyplývá ze str. 62, z amsterodam- ského vydání Polyglotty 1572, v níž byl přetištěn text samostatného vídeňského vydání J. A. WIDEMANSTADIA (1555). 143) Novyj Zavět ... v Vilně ,afoe (— 1575). 144) Učinil tak teprve později a v rozšířené podobě tím, že svou sbírku variantů staroslověn- ských překladů postoupil JANU JAKUBU GRIESBACHOVI pro druhé, přepracované vydání jeho Novum Testamentum Graece (Halae Saxonum et Londini, I 1796, II 1806); u něho byly jednak slo- vanské varianty DOBROVSKÝM sebrané (v odpovídající řecké podobě) pojaty do aparátu, jednak otištěny DOBROVSKÉHO popisy a charakteristiky pramenů: pro evangelia „Catalogus codicum Slavonicorum, benevole communicatus nobis a doctissimo Dobrowskio“ I, str. CXXVII až CXXXII, pro Skutky a Listy „Codices Slavonici Actorum et Epistolarum cum catholicarum tum Paulinarum, quorum catalogum et lectiones multas mecum communicavit celeb. I. Dobrowskius“ II. str. XIX XXI, pro Zjevení „Codices Slavonici mss. et ed. Apocalypseos, collati et descripti a celeb. I. Dobrowskio“ II, str. XXXII—XXXIX. Rukopisné doplňky DOBROVSKÉHO k nim v jeho exempláři KNM 74 D 10 (dř. 4 B 83). 145) Ze tří Nostitzových rukopisů, kterých užil DOBROVSKÝ, lze s bezpečností identifikovat v pražské nostitzovské knihovně dva: stará značka W 82 nynější b 36 (u J. V. ŠIMÁKA, Ruko- pisy majorátní knihovny hrabat z Nostitz a Rhienecka v Praze, 1910, č. 69), pergamenový rukopis lat. vulgáty ze XIV.—XV. stol.; stará značka y-98 — nynější f 15 (u ŠIMÁKA I. c. č. 218), pergamenový rukopis lat. vulgáty ze XIV. stol.; druhý z nich byl kdysi přechodně v majetku DANIELA STREJCE, rodáka z Hranic na Moravě, syna jednoho z překladatelů bible Kralické Jiřího Strejce a manžela věštné Kristiny Poniatowské. (Jeho zápis na fol. 1a zní: „Biblia haec Sacra sunt a me, Daniele Vettero Leucopolitano, Moravo, a dilaceratione totalique interitu sex circiter Imperialibus libe- rata et redemta vicissimque a me introligata et octo imperialibus vendita. Scriptum Lessnae Po- lonorum 30. Julij 1635 manu propria“.) Třetí rukopis, DOBROVSKÉHO y-125, je dnes nezvěstný; řadu jeho čtení lze většinou eliminací prvních dvou z rozboru DOBROVSKÉHO najisto stanovit, mezi nostitzskými rukopisy není však žádný, jehož čtení by na všech místech odpovídala čtením někdejšího y-125. 146) Ze dvou latinských biblí, jež přešly do pražské NUK ze zrušené jesuitské koleje jindřicho- hradecké, je rukopis, kterého užil DOBROVSKÝ, jak jsem zjistil vyšetřováním variantů, rukopis XIV C 1, pergamenová lat. vulgáta z XIII. stol. (J. TRUHLÁŘ, Catalogus codicum ..., II, Pragae 1906, č. 2462); zápis o dřívější provenienci na fol. 1a: „Collegii Nouodomensis Societatis Jesu Ca- talogo Inscriptus." 147) Viz výše úryvek z předmluvy HIERONYMOVY, uvedený jako motto pojednání (str. 44). 148) V druhé polovině XVI. stol. 149) Nost. b 36, fol. 276ra. 150) NUK XIV C 1, fol. 87va. 151) BIANCHINI l. c. II 440—441; místo Corbeiensis měl být uveden Vindobonensis. 152) BIANCHINI II 442—443, CALMET VII 832. 8 - Fragmentum 113
Strana 114
153) Pokud jde o výjimku, DOBROVSKÝ se přehlédl, protože Verc. i Veron. (BIANCHINI II 442—443) nemají Deus, nýbrž vynechávají Dominus. 154) BIANCHINI II 442—443. 155) Nost. f 15, fol. 382ra. 156) NUK XIV C 1, fol. 87va. 157) Biblia Sacra Polyglotta. DOBROVSKÝ užíval vydání amsterodamského, tištěného u Plan- tina, z r. 1572. 158) Nost. b 36, fol. 276rb. 159) NUK XIV C 1, fol. 87vb. 160) Protože řecký text má akusativ. 161) BIANCHINI II 447; údaj se vztahuje jen na akusativní vazbu (Veronensis má: cum sederet in montem oliueti). 162) BIANCHINI II 448. 163) Dnes nezvěstný. 164) NUK XIV C 1, fol. 88ra. 165) BIANCHINI II 448; taktéž Vercellensis. 166) Nost. b 36, fol. 276va; Nost. f 15, fol. 382rb. 167) NUK XIV C 1, fol. 88ra. 168) Důvod DOBROVSKÉHO opakovali WORDSWORTH — WHITE, ed. maior, ad l.: „sic melius vertitur eig ovvéôgia". 169) BIANCHINI II 448; údaj se vztahuje jen na pořad slov (Vindobonensis má: non enim estis vos qui loquimini). 170) Nost. f 15, fol. 382rb. 171) NUK XIV C 1, fol. 88rb. 172) NUK XIV C 1, fol. 88va. 173) Paris, Bibl. Nat., Gr. 62, stol. VIII—IX. 174) Rozvážný úsudek DOBROVSKÉHO; jak nyní patrno z aparátu WORDSWORTHOVA - WHI- TEOVA, jde o zcela isolované čtení našeho rukopisu (J). 176) Výše str. 57 176) BIANCHINI II 454, CALMET VII 833. Chybný údaj stránky Calmetovy se vysvětlí tím, že stranou 821 u něho začínají „Variae lectiones“ z rukopisu kdysi corbijského (viz výše pozn. 140). 177) Nost. f 15, fol. 382va. 178) NUK XIV C 1, fol. 88vb. 179) BIANCHINI II 454 = CALMET VII 833; údaj se vztahuje jen na genitiv populi (místo: in populo); Corbeiensis má tumultus oriretur populi. Mohl být uveden i Vercellensis, který má tumultus sit populi. 180) NUK XIV C 1, fol. 88vb. 181) DOBROVSKÉHO údaj o čtení cod. Corbeiensis byl mylný; nemá jej ani BIANCHINI II 456, ani CALMET VII 833. 182) BIANCHINI II 456 = CALMET VII 839. 183) BIANCHINI II 456. 184) BIANCHINI II 457. 185) Nost. b 36, fol. 276vb. 114
153) Pokud jde o výjimku, DOBROVSKÝ se přehlédl, protože Verc. i Veron. (BIANCHINI II 442—443) nemají Deus, nýbrž vynechávají Dominus. 154) BIANCHINI II 442—443. 155) Nost. f 15, fol. 382ra. 156) NUK XIV C 1, fol. 87va. 157) Biblia Sacra Polyglotta. DOBROVSKÝ užíval vydání amsterodamského, tištěného u Plan- tina, z r. 1572. 158) Nost. b 36, fol. 276rb. 159) NUK XIV C 1, fol. 87vb. 160) Protože řecký text má akusativ. 161) BIANCHINI II 447; údaj se vztahuje jen na akusativní vazbu (Veronensis má: cum sederet in montem oliueti). 162) BIANCHINI II 448. 163) Dnes nezvěstný. 164) NUK XIV C 1, fol. 88ra. 165) BIANCHINI II 448; taktéž Vercellensis. 166) Nost. b 36, fol. 276va; Nost. f 15, fol. 382rb. 167) NUK XIV C 1, fol. 88ra. 168) Důvod DOBROVSKÉHO opakovali WORDSWORTH — WHITE, ed. maior, ad l.: „sic melius vertitur eig ovvéôgia". 169) BIANCHINI II 448; údaj se vztahuje jen na pořad slov (Vindobonensis má: non enim estis vos qui loquimini). 170) Nost. f 15, fol. 382rb. 171) NUK XIV C 1, fol. 88rb. 172) NUK XIV C 1, fol. 88va. 173) Paris, Bibl. Nat., Gr. 62, stol. VIII—IX. 174) Rozvážný úsudek DOBROVSKÉHO; jak nyní patrno z aparátu WORDSWORTHOVA - WHI- TEOVA, jde o zcela isolované čtení našeho rukopisu (J). 176) Výše str. 57 176) BIANCHINI II 454, CALMET VII 833. Chybný údaj stránky Calmetovy se vysvětlí tím, že stranou 821 u něho začínají „Variae lectiones“ z rukopisu kdysi corbijského (viz výše pozn. 140). 177) Nost. f 15, fol. 382va. 178) NUK XIV C 1, fol. 88vb. 179) BIANCHINI II 454 = CALMET VII 833; údaj se vztahuje jen na genitiv populi (místo: in populo); Corbeiensis má tumultus oriretur populi. Mohl být uveden i Vercellensis, který má tumultus sit populi. 180) NUK XIV C 1, fol. 88vb. 181) DOBROVSKÉHO údaj o čtení cod. Corbeiensis byl mylný; nemá jej ani BIANCHINI II 456, ani CALMET VII 833. 182) BIANCHINI II 456 = CALMET VII 839. 183) BIANCHINI II 456. 184) BIANCHINI II 457. 185) Nost. b 36, fol. 276vb. 114
Strana 115
186) BIANCHINI II 456, jenž však uvádí Schariothe. 187) Patrně nezvěstný třetí, protože Nost. f 15, fol. 382va má scariothis. 188) Srv. DELLA TORRE 1. c. II 547, který uvádí příklad tuuicines (= tubicines). 189) Najisto třetí, nezvěstný. 190) BIANCHINI II 459. 191) NUK XIV C 1, fol. 89ra. 192) Ve výkladu „čárek“ se DOBROVSKÝ mýlil. Ve skutečnosti (qui intingit “manum“ mecum in catino) označují podle obyvklé středověké písařské praxe změnu slovosledu (písař jimi naznačil, že se má číst: qui intingit mecum manum in catino). 193) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 833. 194) BIANCHINI II 458. 195) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 839. 196) BIANCHINI II 458. 197) NUK XIV C 1, fol. 89rb. 198) Nost. f 15, fol. 382vb. 199) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 833. 200) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 839. 201) Ve skutečnosti oba zachované Nost. b 36, fol. 276vb, Nost. f 15, fol. 382vb. 202) BIANCHINI II 459. 203) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 833. 204) BIANCHINI II 459. 205) Tamže. 206) NUK XIV C 1, fol. 89rb. 207) Ve skutečnosti oba zachované, tamže jako v pozn. 201. 208) Oba BIANCHINI II 459. 209) BIANCHINI II 459 (Getsamani). 210) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 833 (Gethsamani). 211) BIANCHINI II 460. 212) Tamže. 213) BIANCHINI II 461. 214) BIANCHINI II 460 = CALMET VII 839. 215) BIANCHINI II 461. 216) NUK XIV C 1, fol. 89va. 217) Viz výše pozn. 173. 218) Cod. Leicestriensis, stol. XIV. 219) BIANCHINI II 461 (turba). 220) Tamže. 221) NUK XIV C 1, fol. 89va (turba). 222) Cod. Cantabrigiensis seu BEZAE. 223) Cod. Colbertinus 1241. 224) Cod. Colbertinus quidam. 225) BIANCHINI II 461. 115
186) BIANCHINI II 456, jenž však uvádí Schariothe. 187) Patrně nezvěstný třetí, protože Nost. f 15, fol. 382va má scariothis. 188) Srv. DELLA TORRE 1. c. II 547, který uvádí příklad tuuicines (= tubicines). 189) Najisto třetí, nezvěstný. 190) BIANCHINI II 459. 191) NUK XIV C 1, fol. 89ra. 192) Ve výkladu „čárek“ se DOBROVSKÝ mýlil. Ve skutečnosti (qui intingit “manum“ mecum in catino) označují podle obyvklé středověké písařské praxe změnu slovosledu (písař jimi naznačil, že se má číst: qui intingit mecum manum in catino). 193) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 833. 194) BIANCHINI II 458. 195) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 839. 196) BIANCHINI II 458. 197) NUK XIV C 1, fol. 89rb. 198) Nost. f 15, fol. 382vb. 199) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 833. 200) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 839. 201) Ve skutečnosti oba zachované Nost. b 36, fol. 276vb, Nost. f 15, fol. 382vb. 202) BIANCHINI II 459. 203) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 833. 204) BIANCHINI II 459. 205) Tamže. 206) NUK XIV C 1, fol. 89rb. 207) Ve skutečnosti oba zachované, tamže jako v pozn. 201. 208) Oba BIANCHINI II 459. 209) BIANCHINI II 459 (Getsamani). 210) BIANCHINI II 458 = CALMET VII 833 (Gethsamani). 211) BIANCHINI II 460. 212) Tamže. 213) BIANCHINI II 461. 214) BIANCHINI II 460 = CALMET VII 839. 215) BIANCHINI II 461. 216) NUK XIV C 1, fol. 89va. 217) Viz výše pozn. 173. 218) Cod. Leicestriensis, stol. XIV. 219) BIANCHINI II 461 (turba). 220) Tamže. 221) NUK XIV C 1, fol. 89va (turba). 222) Cod. Cantabrigiensis seu BEZAE. 223) Cod. Colbertinus 1241. 224) Cod. Colbertinus quidam. 225) BIANCHINI II 461. 115
Strana 116
226) BIANCHINI II 460 = CALMET VII 833. 227) BIANCHINI II 461. 228) Oba zachované, Nost. b 36, fol. 277a, Nost. f 15, fol. 383a. 229) BIANCHINI II 462. 230) Tamže. 231) BIANCHINI II 462 = CALMET VII 839. 232) NUK XIV C 1, fol. 89vb. 233) Nost. b 36, fol. 277a, Nost. f 15, fol. 383a. 234) Jde vskutku, jak dnes víme, o isolované čtení našeho rukopisu (J). 235) BIANCHINI II 463. 236) Tamže. 237) Tamže. 238) NUK XIV C 1, fol. 90ra. 239) BIANCHINI II 466. 240) BIANCHINI II 466 — CALMET VII 839. 241) NUK XIV C 1, fol. 90va. 242) Patrně třetí, nezvěstný, protože Nost. b 36, fol. 277 rb má barrabam, Nost. f 15, fol. 383va barabam. 243) NUK XIV C 1, fol. 90va (baraban). 244) Nost. b 36, fol. 277rb (baraban). 245) BIANCHINI II 466 = CALMET VII 839. 246) NUK XIVC 1, fol. 90va. 247) BIANCHINI II 466 = CALMET VII 839 (qui destruil ... aedificat). 248) Viz výše pozn. 128. 249) NUK XIV C 1, fol. 90vb (qui destruit... edifical). 250) NUK XIV C 1, fol. 91ra. 251) Patrně třetí, nezvěstný. 252) BIANCHINI II 466 = CALMET VII 839 (ungerent eum). 253) Viz výše str. 57. 254) Viz výše pozn. 222. 255) BIANCHINI II 467 — CALMET VII 839. 256) Patrně třetí, nezvěstný. 257) NUK XIV C 1, fol. 91va. 258) BIANCHINI II 468 = CALMET VII 839. 259) Viz výše pozn. 42. 260) Viz výše str. 55. 261) DELLA TORRE 1. c. II 547. 116
226) BIANCHINI II 460 = CALMET VII 833. 227) BIANCHINI II 461. 228) Oba zachované, Nost. b 36, fol. 277a, Nost. f 15, fol. 383a. 229) BIANCHINI II 462. 230) Tamže. 231) BIANCHINI II 462 = CALMET VII 839. 232) NUK XIV C 1, fol. 89vb. 233) Nost. b 36, fol. 277a, Nost. f 15, fol. 383a. 234) Jde vskutku, jak dnes víme, o isolované čtení našeho rukopisu (J). 235) BIANCHINI II 463. 236) Tamže. 237) Tamže. 238) NUK XIV C 1, fol. 90ra. 239) BIANCHINI II 466. 240) BIANCHINI II 466 — CALMET VII 839. 241) NUK XIV C 1, fol. 90va. 242) Patrně třetí, nezvěstný, protože Nost. b 36, fol. 277 rb má barrabam, Nost. f 15, fol. 383va barabam. 243) NUK XIV C 1, fol. 90va (baraban). 244) Nost. b 36, fol. 277rb (baraban). 245) BIANCHINI II 466 = CALMET VII 839. 246) NUK XIVC 1, fol. 90va. 247) BIANCHINI II 466 = CALMET VII 839 (qui destruil ... aedificat). 248) Viz výše pozn. 128. 249) NUK XIV C 1, fol. 90vb (qui destruit... edifical). 250) NUK XIV C 1, fol. 91ra. 251) Patrně třetí, nezvěstný. 252) BIANCHINI II 466 = CALMET VII 839 (ungerent eum). 253) Viz výše str. 57. 254) Viz výše pozn. 222. 255) BIANCHINI II 467 — CALMET VII 839. 256) Patrně třetí, nezvěstný. 257) NUK XIV C 1, fol. 91va. 258) BIANCHINI II 468 = CALMET VII 839. 259) Viz výše pozn. 42. 260) Viz výše str. 55. 261) DELLA TORRE 1. c. II 547. 116
Strana 117
PŘÍLOHY 117
PŘÍLOHY 117
Strana 118
Strana 119
DE CODICE EVANGELIARIO S. MARCI PARTIM PRAGAE, PARTIM VENETIIS ADSERVATO. EPISTOLARIS DISSERTATIO. AVTORE ANTONIO COMORETTO, CONGREGATIONIS ORATORII VTINENSIS PRESBYTERO. ☞ * ADPROBANTE CAESAREO- REGIA CENSVRA. PRAGAE, LITERIS REGIAE SCHOLAE NORMALIS, PER IOAN. ADAMVM HACEN, FACTOREM. M. DCC. LXXX. 119
DE CODICE EVANGELIARIO S. MARCI PARTIM PRAGAE, PARTIM VENETIIS ADSERVATO. EPISTOLARIS DISSERTATIO. AVTORE ANTONIO COMORETTO, CONGREGATIONIS ORATORII VTINENSIS PRESBYTERO. ☞ * ADPROBANTE CAESAREO- REGIA CENSVRA. PRAGAE, LITERIS REGIAE SCHOLAE NORMALIS, PER IOAN. ADAMVM HACEN, FACTOREM. M. DCC. LXXX. 119
Strana 120
Strana 121
1. Clarissimo Viro Domino Iosepho Dobrowsky, Clerico ecclesiastico 3 Pragensi, Antonius Comorettus Congregationis Oratorii Vtinensis salutem et felicitatem. Magna animi alacritate tandem aliquando in lucem editum perspexi Frag- mentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo Autographi, quod tu, Vir Clarissime, typis pragensibus anno Domini 1778 edidisti lectionesque variantes critice recensuisti. Latuit, vt ita dicam, vsque adhuc inter Lipsana Ecclesiae Pragensis antiquissimum hoc monumentum; sed nunc tua laudabili diligentia, quasi e tenebris, emergit tan- quam splendidissimum lumen ecclesiasticae eruditionis amatoribus periucundum. Verum age tecum instituere amicam disputationem et experimentum capere, num argumenta, quae profers ad ostendendum Fragmentum Pragense non esse Autographum S. Marci, tanti sint ponderis ac momenti, vt sententiam, quam susti- nes, valeant confirmare. Spartam hanc eruditissime tractauit Laurentius a Turre, Presbyter Congre- gationis Vtinensis Oratorii, cuius instituti ego ipse sum, mihi, dum in humanis erat, familiaritate coniunctissimus. Sustinuit ipse totis viribus omnique conatu Codicem Euangelii S. Marci, cuius pars est Pragae et pars Venetiis, avulsum fuisse a Codice Foroiuliensi, in quo deest textus S. Marci, et proinde non Autographum, vt vulgo cre- ditum est, sed Apographum eiusdem aetatis eiusdemque manus, qua scriptus fuit Codex Foroiuliensis, vt constat ex sua dissertatione epistolari ad Iosephum Blan- chinum, Congregationis Oratorii de Vrbe Presbyterum, directa, quam ipse Blanchi- nus in appendice quadruplicis Euangeliarii typis vulgauit. Hanc eandem disserta- tionem epistolarem adnotationibus auctam et Benedicto XIV., summo Pontifici, dicatam, denuo Laurentius a Turre typis Venetis anno 1753 recudere curauit. Contra huiusmodi sententiam paucis abhinc annis dissertationem prolixam con- texui italico sermone, cuius titulus est: Del Codice Evangeliario di S. Marco scritto in Aquileja, e conservato parte in Praga, e parte in Venezia, dissertazione Apologetica. In hoc opusculo vltra plura alia documenta ad meam sententiam su stinendam 4 validiorem rationem haurio ex eodem fonte, quod mirum est, vnde exiliens Lauren- tius a Turre hauserat, vt ipse aiebat, palpabilem veritatem. Quae ergo dicturi sumus, si sententiam Laurentii a Turre elidunt, tua etiam argumenta elidere ne- cesse est. Litem non moueo de materia Codicis membranacea, de forma quadrata, de distributione cuiuslibet paginae in duas columnas, de linearum numero; haec enim 121
1. Clarissimo Viro Domino Iosepho Dobrowsky, Clerico ecclesiastico 3 Pragensi, Antonius Comorettus Congregationis Oratorii Vtinensis salutem et felicitatem. Magna animi alacritate tandem aliquando in lucem editum perspexi Frag- mentum Pragense Euangelii S. Marci vulgo Autographi, quod tu, Vir Clarissime, typis pragensibus anno Domini 1778 edidisti lectionesque variantes critice recensuisti. Latuit, vt ita dicam, vsque adhuc inter Lipsana Ecclesiae Pragensis antiquissimum hoc monumentum; sed nunc tua laudabili diligentia, quasi e tenebris, emergit tan- quam splendidissimum lumen ecclesiasticae eruditionis amatoribus periucundum. Verum age tecum instituere amicam disputationem et experimentum capere, num argumenta, quae profers ad ostendendum Fragmentum Pragense non esse Autographum S. Marci, tanti sint ponderis ac momenti, vt sententiam, quam susti- nes, valeant confirmare. Spartam hanc eruditissime tractauit Laurentius a Turre, Presbyter Congre- gationis Vtinensis Oratorii, cuius instituti ego ipse sum, mihi, dum in humanis erat, familiaritate coniunctissimus. Sustinuit ipse totis viribus omnique conatu Codicem Euangelii S. Marci, cuius pars est Pragae et pars Venetiis, avulsum fuisse a Codice Foroiuliensi, in quo deest textus S. Marci, et proinde non Autographum, vt vulgo cre- ditum est, sed Apographum eiusdem aetatis eiusdemque manus, qua scriptus fuit Codex Foroiuliensis, vt constat ex sua dissertatione epistolari ad Iosephum Blan- chinum, Congregationis Oratorii de Vrbe Presbyterum, directa, quam ipse Blanchi- nus in appendice quadruplicis Euangeliarii typis vulgauit. Hanc eandem disserta- tionem epistolarem adnotationibus auctam et Benedicto XIV., summo Pontifici, dicatam, denuo Laurentius a Turre typis Venetis anno 1753 recudere curauit. Contra huiusmodi sententiam paucis abhinc annis dissertationem prolixam con- texui italico sermone, cuius titulus est: Del Codice Evangeliario di S. Marco scritto in Aquileja, e conservato parte in Praga, e parte in Venezia, dissertazione Apologetica. In hoc opusculo vltra plura alia documenta ad meam sententiam su stinendam 4 validiorem rationem haurio ex eodem fonte, quod mirum est, vnde exiliens Lauren- tius a Turre hauserat, vt ipse aiebat, palpabilem veritatem. Quae ergo dicturi sumus, si sententiam Laurentii a Turre elidunt, tua etiam argumenta elidere ne- cesse est. Litem non moueo de materia Codicis membranacea, de forma quadrata, de distributione cuiuslibet paginae in duas columnas, de linearum numero; haec enim 121
Strana 122
omnia optime cohaerent. Tecum etiam consentio, Vir Clarissime, de materia Co- dicis Pragensis, de forma, de specimine characteris, de lineis, dummodo Codicis et scripturae antiquitatem excipias. Antiquior certe Codice Foroiuliensi censeri debet Codex Venetus et Pragensis, si non alia ratione, saltem quia inter Viros doctos multum agitata fuit quaestio de materia huius Codicis, an fuerit membranacea, quamuis nunc post plurima exprimenta communis sit persuasio. Accedit testimo- nium Montfauconii, qui cum scrutatus fuisset celebriores Europae bibliothecas, nullum tamen Veneto Codice antiquiorem vnquam se vidisse testatus est. Addo et tuam confessionem de Codice Pragensi, vbi asseris § VI., quod, quamuis tuo videri non sit Autographum S. Marci, illum tamen non esse abiiciendum, sed porro sollicite conseruandum: cur enim antiquissimum monumentum, quo antiquius in instructissimis bibliothecis vix reperias, omni dignum cura non censeamus? Verba tua sunt. Hanc vero antiquitatem Codici Foroiuliensi concedere non possumus, cum aetatem S. Hieronymi non superet, quin immo etiam pluribus annis post obitum sancti Docto- ris scriptus credatur. Neque de materia huius Codicis membranacea dubium vllum esse potest, cum vsque nunc post tot secula sensibus ipsis testibus membrana euidenter appareat. Porro ne in vacuum laboremus, audi, quod sentio. Aquileien- sis Ecclesia a primo suae fundationis exordio sicut habuit S. Marcum Euangelistam primum diuini verbi praeconem, ita etiam habuit sui Euangelii scriptorem. In actis S. Marci, non ex illis, quae Bollandistae ediderunt sub die 25 Aprilis interpolatione vitiatis, sed ex purioribus, quae in antiquis Codicibus Foroiuliensi- bus seruantur, haec leguntur: Euangelium ibidem Domini proprio fertur edidisse stylo, quemadmodum veterum ad posteros, annali confecta calamo, transmissa moni- menta declarant. Haec S. Marci acta forsan vulgata erant seculo quarto, quando S. Athanasius, in cathedra Alexandrina S. Marci successor, pro fide catholica profugus Aquileiae a Fortunatiano, eiusdem ciuitatis Episcopo, receptus fuit. Dandulus, Serenissimus Venetiarum Dux, qui seculo decimo quarto ex antiquis tum Aquileiensibus, tum Gradensibus monumentis suum concinnauerat Chronicon, sic scribit: Marcus itaque asssumpto Euangelio, quod ipse confecerat, iussu Petri Aquilegiam venit, et in quem primum egressus est locum, Mur siana vocatur, vbi Ecclesia sui nominis postea constructa est. Et post pauca ita subiungit: Supplican- tibus Neophytis Euangelium suum transcripsit et obseruandum dedit, quod vsque in hodiernum diem in eadem Ecclesia deuotissime veneratur. (Cap. I. part. I. inter Script. rer. ital. Tom. 12.) Ecclesia, cuius mentionem fecit Dandulus, vsque hodie, sicut ego eam vidi, extat quodam loco eminenti prope Aquileiam in littore Aestuarii Adriatici maris, tanquam luculentum eiusdem traditionis testimonium. Non me latet antiquas traditiones vt plurimum, tanquam aniles fabulas a seuerioribus criticis traduci, plurima Sanctorum acta tanquam spuria aut ficta reiici, vt taceam de aliis antiquitatis monumentis, quorum fidem huiusmodi Censo- res elidere conantur. Apostolatus autem S. Marci ad Aquileiam non est huius gene- 122
omnia optime cohaerent. Tecum etiam consentio, Vir Clarissime, de materia Co- dicis Pragensis, de forma, de specimine characteris, de lineis, dummodo Codicis et scripturae antiquitatem excipias. Antiquior certe Codice Foroiuliensi censeri debet Codex Venetus et Pragensis, si non alia ratione, saltem quia inter Viros doctos multum agitata fuit quaestio de materia huius Codicis, an fuerit membranacea, quamuis nunc post plurima exprimenta communis sit persuasio. Accedit testimo- nium Montfauconii, qui cum scrutatus fuisset celebriores Europae bibliothecas, nullum tamen Veneto Codice antiquiorem vnquam se vidisse testatus est. Addo et tuam confessionem de Codice Pragensi, vbi asseris § VI., quod, quamuis tuo videri non sit Autographum S. Marci, illum tamen non esse abiiciendum, sed porro sollicite conseruandum: cur enim antiquissimum monumentum, quo antiquius in instructissimis bibliothecis vix reperias, omni dignum cura non censeamus? Verba tua sunt. Hanc vero antiquitatem Codici Foroiuliensi concedere non possumus, cum aetatem S. Hieronymi non superet, quin immo etiam pluribus annis post obitum sancti Docto- ris scriptus credatur. Neque de materia huius Codicis membranacea dubium vllum esse potest, cum vsque nunc post tot secula sensibus ipsis testibus membrana euidenter appareat. Porro ne in vacuum laboremus, audi, quod sentio. Aquileien- sis Ecclesia a primo suae fundationis exordio sicut habuit S. Marcum Euangelistam primum diuini verbi praeconem, ita etiam habuit sui Euangelii scriptorem. In actis S. Marci, non ex illis, quae Bollandistae ediderunt sub die 25 Aprilis interpolatione vitiatis, sed ex purioribus, quae in antiquis Codicibus Foroiuliensi- bus seruantur, haec leguntur: Euangelium ibidem Domini proprio fertur edidisse stylo, quemadmodum veterum ad posteros, annali confecta calamo, transmissa moni- menta declarant. Haec S. Marci acta forsan vulgata erant seculo quarto, quando S. Athanasius, in cathedra Alexandrina S. Marci successor, pro fide catholica profugus Aquileiae a Fortunatiano, eiusdem ciuitatis Episcopo, receptus fuit. Dandulus, Serenissimus Venetiarum Dux, qui seculo decimo quarto ex antiquis tum Aquileiensibus, tum Gradensibus monumentis suum concinnauerat Chronicon, sic scribit: Marcus itaque asssumpto Euangelio, quod ipse confecerat, iussu Petri Aquilegiam venit, et in quem primum egressus est locum, Mur siana vocatur, vbi Ecclesia sui nominis postea constructa est. Et post pauca ita subiungit: Supplican- tibus Neophytis Euangelium suum transcripsit et obseruandum dedit, quod vsque in hodiernum diem in eadem Ecclesia deuotissime veneratur. (Cap. I. part. I. inter Script. rer. ital. Tom. 12.) Ecclesia, cuius mentionem fecit Dandulus, vsque hodie, sicut ego eam vidi, extat quodam loco eminenti prope Aquileiam in littore Aestuarii Adriatici maris, tanquam luculentum eiusdem traditionis testimonium. Non me latet antiquas traditiones vt plurimum, tanquam aniles fabulas a seuerioribus criticis traduci, plurima Sanctorum acta tanquam spuria aut ficta reiici, vt taceam de aliis antiquitatis monumentis, quorum fidem huiusmodi Censo- res elidere conantur. Apostolatus autem S. Marci ad Aquileiam non est huius gene- 122
Strana 123
ris, qui licet habuerit aduersarios, habuit etiam acerrimos defensores. Innumera testimonia leguntur apud scriptores, quibus addam vnum forsitan omnibus prae- ferendum. Interrogatae a Praeside Sabatho“) quatuor virgines Aquileienses Euphe- mia, Dorothea, Tecla et Erasma, quis separauerit eas a cultura Deorum, B. Euphe- mia respondit eas scire Dominum nostrum Iesum Christum et hunc crucifixum, quem primitus in ista ciuitate B. Marcus Euangelista praedicauit et modo praedicat B. Hermachoras, Episcopus et discipulus et pedisequus B. Marci. Acta haec quamuis primigenia dici non possint, antiqua tamen censeri debent et ante demolitionem ciuitatis Aquileiae sub Attila Vnnorum Rege anno 452, vt Chronologi habent, ex actis Proconsularibus concinnata. Passae sunt istae Protomartyres Aquileienses sub Nerone Caesare, vt in fastis eiusdem Ecclesiae legitur. Codicem ergo Euangelii S. Marci habebat haec nobilissima Ecclesia, quae tempore S. Hieronymi adeo excelluit sub sanctis Valeriano et Chromatio Episcopis, vt ipse S. Hieronymus diceret: Aquileienses Clerici quasi chorus Beatorum habentur. (In Chron. Eusebii ad an. 376.) His itaque temporibus, iam reddita Ecclesiae pace, ad maiorem diuini cultus ornatum libri multiplicabantur, vti fuerunt Liturgici, Sacramentaria, Antiphonaria, Passionaria, Psalteria et praesertim Euangeliaria, de quibus omnibus doctissimi Auctores de antiquitate rituum multum laudabiles summa eruditione tractarunt. Clerici et praesertim Monachi iussu Episcoporum in id opus incumbebant, inter quos vnus fuit S. Hieronymus, qui rogatu S. Chromatii, Aquileiensis Episcopi, passi- ones Martyrum descripserat, vt colligitur ex verbis Cassiodori Cap. 32 de institu- tione diuinarum literarum, vbi laudat ad Chromatium et Heliodorum Hieronymi epistolam, in qua passiones Martyrum legebantur. Monachi erant Aquileiae in mo- nasterio, vbi cum Rufino moratus fuerat aliquando etiam S. Hieronymus, vt ipse Rufinus in suis Apologiis testatum reliquit. Clericus ergo vel Monachus, aut alius scriptor, quicumque ille fuerit, habens prae manibus Codicem Euangelii S. Marci, alium similem Codicem parauit, in quo textus Euangelii aliorum trium Euangelista- rum secundum lectionem vulgatam et a S. Hieronymo iussu Papae Damasi emen- datam pari modo describeret, vt sic Ecclesia Aquileiensis, prout ferebat mos illorum temporum, integrum Euangeliarium haberet. Liber compactus fuit ex membrana vtraque parte perpolita, aequalis fere longitudinis et latitudinis, vt erat codex S. Marci, folia lineolis stylo ductis parata, in decem et nouem lineas distributa, in duas columnas diuisa, quibus omnibus rite dispositis liber tandem per Amanuen- sem scriptus fuit. Similitudinem etiam scripturae, quae erat in Codice S. Marci, in characteribus effingendis, quantum fieri potuit, imitari curauit. Addidit etiam scriptor Breues et Capitulationes ad singulos Euangelistarum textus, vt mos illo aeuo inualuerat. Nam Fortunatianus, Aquileiensis Episcopus, vt S. Hieronymus in catalogo testatur, in Euangelia titulis ordinatis breui et rustico sermone scripsit commentarios. Non est improbabile hos titulos seu Breues et Capitulationes scripto- 6 a) Sabatho Comoretti: Sebotto tisk. 123
ris, qui licet habuerit aduersarios, habuit etiam acerrimos defensores. Innumera testimonia leguntur apud scriptores, quibus addam vnum forsitan omnibus prae- ferendum. Interrogatae a Praeside Sabatho“) quatuor virgines Aquileienses Euphe- mia, Dorothea, Tecla et Erasma, quis separauerit eas a cultura Deorum, B. Euphe- mia respondit eas scire Dominum nostrum Iesum Christum et hunc crucifixum, quem primitus in ista ciuitate B. Marcus Euangelista praedicauit et modo praedicat B. Hermachoras, Episcopus et discipulus et pedisequus B. Marci. Acta haec quamuis primigenia dici non possint, antiqua tamen censeri debent et ante demolitionem ciuitatis Aquileiae sub Attila Vnnorum Rege anno 452, vt Chronologi habent, ex actis Proconsularibus concinnata. Passae sunt istae Protomartyres Aquileienses sub Nerone Caesare, vt in fastis eiusdem Ecclesiae legitur. Codicem ergo Euangelii S. Marci habebat haec nobilissima Ecclesia, quae tempore S. Hieronymi adeo excelluit sub sanctis Valeriano et Chromatio Episcopis, vt ipse S. Hieronymus diceret: Aquileienses Clerici quasi chorus Beatorum habentur. (In Chron. Eusebii ad an. 376.) His itaque temporibus, iam reddita Ecclesiae pace, ad maiorem diuini cultus ornatum libri multiplicabantur, vti fuerunt Liturgici, Sacramentaria, Antiphonaria, Passionaria, Psalteria et praesertim Euangeliaria, de quibus omnibus doctissimi Auctores de antiquitate rituum multum laudabiles summa eruditione tractarunt. Clerici et praesertim Monachi iussu Episcoporum in id opus incumbebant, inter quos vnus fuit S. Hieronymus, qui rogatu S. Chromatii, Aquileiensis Episcopi, passi- ones Martyrum descripserat, vt colligitur ex verbis Cassiodori Cap. 32 de institu- tione diuinarum literarum, vbi laudat ad Chromatium et Heliodorum Hieronymi epistolam, in qua passiones Martyrum legebantur. Monachi erant Aquileiae in mo- nasterio, vbi cum Rufino moratus fuerat aliquando etiam S. Hieronymus, vt ipse Rufinus in suis Apologiis testatum reliquit. Clericus ergo vel Monachus, aut alius scriptor, quicumque ille fuerit, habens prae manibus Codicem Euangelii S. Marci, alium similem Codicem parauit, in quo textus Euangelii aliorum trium Euangelista- rum secundum lectionem vulgatam et a S. Hieronymo iussu Papae Damasi emen- datam pari modo describeret, vt sic Ecclesia Aquileiensis, prout ferebat mos illorum temporum, integrum Euangeliarium haberet. Liber compactus fuit ex membrana vtraque parte perpolita, aequalis fere longitudinis et latitudinis, vt erat codex S. Marci, folia lineolis stylo ductis parata, in decem et nouem lineas distributa, in duas columnas diuisa, quibus omnibus rite dispositis liber tandem per Amanuen- sem scriptus fuit. Similitudinem etiam scripturae, quae erat in Codice S. Marci, in characteribus effingendis, quantum fieri potuit, imitari curauit. Addidit etiam scriptor Breues et Capitulationes ad singulos Euangelistarum textus, vt mos illo aeuo inualuerat. Nam Fortunatianus, Aquileiensis Episcopus, vt S. Hieronymus in catalogo testatur, in Euangelia titulis ordinatis breui et rustico sermone scripsit commentarios. Non est improbabile hos titulos seu Breues et Capitulationes scripto- 6 a) Sabatho Comoretti: Sebotto tisk. 123
Strana 124
rem Euangeliarii in suum librum traduxisse. Quod simili modo factum fuerit ab hoc vel alio librario, inferius clare patebit. Sed vt inter nos strictius agamus, accipe, Vir Clarissime, structuram et dispo- sitionem Codicis Aquileiensis, nunc Foroiuliensis, quem prae manibus habui vsque ab anno 1756 et in omnibus et per omnia tota commoditate lustraui. Continet folia membranacea numero 270, vt etiam habet Laurentius a Turre, in plures quaterni- ones, sed non omnes aequales ordine sequenti distributa. Primus quaternio constat sex foliis, quae continent epistolam S. Hieronymi, Breues et Capitulationes Euan- gelii S. Matthaei. Hic tamen aduertendum est, quod vltima pagina huius quaterni- onis, quae dicitur tergo, vacua remansit, vbi tempore subsequenti descripta fuit quaedam longiuscula formula, a Laurentio a Turre docte illustrata. Sequitur textus Euangelii S. Matthaei, cuius initium legitur in fronte primae columnae et in prima quaternionis pagina. Prima Euangelii verba in tres lineas distributa LIBERGENERATIONIS JHVXPIFILIDAVID FILIABRAHAM rubeo colore signata sunt, reliqua vsque ad finem communi atramento scripta. Vndecim quaterniones octo foliorum pro singulis, quae simul constituunt folia octoginta octo, cui adduntur duo folia sequentis quaternionis, qui solis quatuor foliis constat, totum Euangelii S. Matthaei textum comprehendunt. In primo nam- que folio huius vltimi quaternionis sequitur textus, et in secundo in prima columna finis textus habetur. Postea in secunda columna eiusdem folii in septem lineas literis maiusculis leguntur haec verba: „Explicit Euangelium secundum Matthaeum — Incipit secundum Marcum.“ In parte posteriori folii in duabus columnis sunt Breuis secundum Marcum integre, et sequitur in tertio, in cuius prima columna com- pletur. Secunda columna occupata est sequentibus verbis maiusculis in quatuor lineas distributis ,Explicit Breuis secundum Marcum.“ In parte posteriori eiusdem tertii folii et pariter in quarto sunt Capitulationes Euangelii S. Marci, quae complen- tur in eodem quarto folio in parte posteriori in prima columna, vbi prope finem in tres lineas sunt haec verba: „Explicuerunt Capitulationes secundum Marcum, secunda columna vacua remanente, in qua aliis temporibus et alia manu varia nomina scripta fuerunt. Hic simpliciter loquendo ponendus erat textus Euangelii sancti Marci in suis praecedentibus Breuibus et Capitulationibus citatus; attamen integer desideratur, cum nec pagina vlla, nec vlla syllaba aut principii aut finis huius sacrosancti Euan- gelii in hoc Codice reperiatur. Cur ita factum sit, remanet inquirendum, quod vti- que persoluam completa aliorum foliorum enumeratione. Ad Codicem redeamus. Post quaterniones iam enumeratos sequitur quaternio quatuor foliis constans, in quibus scripta haec leguntur. In primo folio et in prima 124
rem Euangeliarii in suum librum traduxisse. Quod simili modo factum fuerit ab hoc vel alio librario, inferius clare patebit. Sed vt inter nos strictius agamus, accipe, Vir Clarissime, structuram et dispo- sitionem Codicis Aquileiensis, nunc Foroiuliensis, quem prae manibus habui vsque ab anno 1756 et in omnibus et per omnia tota commoditate lustraui. Continet folia membranacea numero 270, vt etiam habet Laurentius a Turre, in plures quaterni- ones, sed non omnes aequales ordine sequenti distributa. Primus quaternio constat sex foliis, quae continent epistolam S. Hieronymi, Breues et Capitulationes Euan- gelii S. Matthaei. Hic tamen aduertendum est, quod vltima pagina huius quaterni- onis, quae dicitur tergo, vacua remansit, vbi tempore subsequenti descripta fuit quaedam longiuscula formula, a Laurentio a Turre docte illustrata. Sequitur textus Euangelii S. Matthaei, cuius initium legitur in fronte primae columnae et in prima quaternionis pagina. Prima Euangelii verba in tres lineas distributa LIBERGENERATIONIS JHVXPIFILIDAVID FILIABRAHAM rubeo colore signata sunt, reliqua vsque ad finem communi atramento scripta. Vndecim quaterniones octo foliorum pro singulis, quae simul constituunt folia octoginta octo, cui adduntur duo folia sequentis quaternionis, qui solis quatuor foliis constat, totum Euangelii S. Matthaei textum comprehendunt. In primo nam- que folio huius vltimi quaternionis sequitur textus, et in secundo in prima columna finis textus habetur. Postea in secunda columna eiusdem folii in septem lineas literis maiusculis leguntur haec verba: „Explicit Euangelium secundum Matthaeum — Incipit secundum Marcum.“ In parte posteriori folii in duabus columnis sunt Breuis secundum Marcum integre, et sequitur in tertio, in cuius prima columna com- pletur. Secunda columna occupata est sequentibus verbis maiusculis in quatuor lineas distributis ,Explicit Breuis secundum Marcum.“ In parte posteriori eiusdem tertii folii et pariter in quarto sunt Capitulationes Euangelii S. Marci, quae complen- tur in eodem quarto folio in parte posteriori in prima columna, vbi prope finem in tres lineas sunt haec verba: „Explicuerunt Capitulationes secundum Marcum, secunda columna vacua remanente, in qua aliis temporibus et alia manu varia nomina scripta fuerunt. Hic simpliciter loquendo ponendus erat textus Euangelii sancti Marci in suis praecedentibus Breuibus et Capitulationibus citatus; attamen integer desideratur, cum nec pagina vlla, nec vlla syllaba aut principii aut finis huius sacrosancti Euan- gelii in hoc Codice reperiatur. Cur ita factum sit, remanet inquirendum, quod vti- que persoluam completa aliorum foliorum enumeratione. Ad Codicem redeamus. Post quaterniones iam enumeratos sequitur quaternio quatuor foliis constans, in quibus scripta haec leguntur. In primo folio et in prima 124
Strana 125
columna ponitur haec nota literis maiusculis in quatuor lineas distributa: „Explicit Euangelium secundum Marcum — et in eadem columna post quandam lineolam ponuntur haec verba: „Incipit secundum Lucan.“ — In secunda vero columna inci- piunt Breues et Capitulationes Euangelii S. Lucae. Vt autem melius comprehendas, quae scribo, huius primae paginae typum infra dabo. In hoc quaternione sequun- tur Breues et Capitulationes vsque ad quartum folium, cuius vltima pagina integre vacua remansit. Integer Euangelii S. Lucae textus sequitur in duodecim quater- nionibus octo foliorum, quibus adiunguntur duo folia subsequentis quaternionis quatuor foliorum, ita, vt nonaginta octo folia totum S. Lucae Euangelium compre- hendant. Initium huius Euangelii est in prima columna primae paginae quinque lineis rubro colore signatis hoc modo: QVONIAM QVIDEMMVL TICONATISVNTORDI NARENARRATIONEM QVAEINNOBISCON PLETAESVNTRERVM Finis textus habetur in secunda columna folii duabus lineis: Laudantes et benedi- centes Deum. Nullo postea vacuo relicto librarius in eadem columna post lineolam scribit literis maiusculis in septem lineas haec verba: Euangelium secundum Luca- 8 num erplixit — incipit secundum Iohannem. In parte posteriori eiusdem folii se- quuntur Breues Euangelii S. Iohannis et in tertio et quarto folio sunt Capitulationes, vltima pagina tergo tota vacua remanente. Tandem Euangelium S. Iohannis scriptum fuit in octo quaternionibus foliorum octo pro singulis et in alio quater- nione quatuor foliorum tantum, quamquam in omnibus his sexaginta octo foliis non habeatur integer textus huius Euangelii, cum deficiant in Codice Foroiuliensi postrema duo Capita nostrae Vulgatae, nempe XXI. et XXII., vt etiam ipse Lau- rentius a Turre in sua epistolari dissertatione fassus est. Si ergo colligantur omnia folia in quaternionibus supra notatis distributa, complent numerum ducentorum septuaginta foliorum, quibus, vt antea diximus, Codex Foroiuliensis modo com- pactus est. Venio nunc ad Codicem Euangelii S. Marci, de quo orta fuit quaestio. Certum est, vt ex tua editione manifeste apparet, quod finis textus huius Euangelii habetur in solis quatuordecim lineis columnae secundae vltimi folii Pragensis, vacuo re- manente spatio aliarum quinque linearum, in quibus scribi commode poterant haec quatuor verba: Explicit Euangelium secundum Marcum. Nihilominus haec verba hic non leguntur, sed post lineolam scripta fuit sola vox: AMEN, quae in nostra Vulgata non habetur. Cur ergo librarius, qui Codicem Foroiuliensem scripsit, si eadem manu et eodem tempore scripsisset etiam textum Euangelii S. Marci, com- pleto textu non apposuit haec verba secundum morem, quem in describendis aliis 125
columna ponitur haec nota literis maiusculis in quatuor lineas distributa: „Explicit Euangelium secundum Marcum — et in eadem columna post quandam lineolam ponuntur haec verba: „Incipit secundum Lucan.“ — In secunda vero columna inci- piunt Breues et Capitulationes Euangelii S. Lucae. Vt autem melius comprehendas, quae scribo, huius primae paginae typum infra dabo. In hoc quaternione sequun- tur Breues et Capitulationes vsque ad quartum folium, cuius vltima pagina integre vacua remansit. Integer Euangelii S. Lucae textus sequitur in duodecim quater- nionibus octo foliorum, quibus adiunguntur duo folia subsequentis quaternionis quatuor foliorum, ita, vt nonaginta octo folia totum S. Lucae Euangelium compre- hendant. Initium huius Euangelii est in prima columna primae paginae quinque lineis rubro colore signatis hoc modo: QVONIAM QVIDEMMVL TICONATISVNTORDI NARENARRATIONEM QVAEINNOBISCON PLETAESVNTRERVM Finis textus habetur in secunda columna folii duabus lineis: Laudantes et benedi- centes Deum. Nullo postea vacuo relicto librarius in eadem columna post lineolam scribit literis maiusculis in septem lineas haec verba: Euangelium secundum Luca- 8 num erplixit — incipit secundum Iohannem. In parte posteriori eiusdem folii se- quuntur Breues Euangelii S. Iohannis et in tertio et quarto folio sunt Capitulationes, vltima pagina tergo tota vacua remanente. Tandem Euangelium S. Iohannis scriptum fuit in octo quaternionibus foliorum octo pro singulis et in alio quater- nione quatuor foliorum tantum, quamquam in omnibus his sexaginta octo foliis non habeatur integer textus huius Euangelii, cum deficiant in Codice Foroiuliensi postrema duo Capita nostrae Vulgatae, nempe XXI. et XXII., vt etiam ipse Lau- rentius a Turre in sua epistolari dissertatione fassus est. Si ergo colligantur omnia folia in quaternionibus supra notatis distributa, complent numerum ducentorum septuaginta foliorum, quibus, vt antea diximus, Codex Foroiuliensis modo com- pactus est. Venio nunc ad Codicem Euangelii S. Marci, de quo orta fuit quaestio. Certum est, vt ex tua editione manifeste apparet, quod finis textus huius Euangelii habetur in solis quatuordecim lineis columnae secundae vltimi folii Pragensis, vacuo re- manente spatio aliarum quinque linearum, in quibus scribi commode poterant haec quatuor verba: Explicit Euangelium secundum Marcum. Nihilominus haec verba hic non leguntur, sed post lineolam scripta fuit sola vox: AMEN, quae in nostra Vulgata non habetur. Cur ergo librarius, qui Codicem Foroiuliensem scripsit, si eadem manu et eodem tempore scripsisset etiam textum Euangelii S. Marci, com- pleto textu non apposuit haec verba secundum morem, quem in describendis aliis 125
Strana 126
Euangeliis constanter tenuerat? Certe non alia ratione, nisi quia Codex ille scriptus. non erat eiusdem librarii manu, neque suo Codici inserendus. Ne autem deesset memoria Euangelii S. Marci inter alios Euangelistas, quorum textum scribebat, sicuti post Euangelium S. Matthaei scripserat Breues et Capitulationes etiam Euan- gelii S. Marci, ita ante Euangelium S. Lucae in primo folio quaternionis distincti hanc Epigraphen: Explicit Euangelium secundum Marcum — apposite exarauit. Accipe, Vir Clarissime, folii typum, qualem ex Codice Foroiuliensi descripsi et in hac minori forma, seruata tamen proportione, ad veritatem confirmandam hic subiicio: 2 (a) I Zaccharias Angelononere dens 4 EXPLICIT 6 7 EVANGELIVM II 8 SECVNDVM II 9 10 11 12 13 MARCVM (a) IIII 14 INCIPIT 15 16 17 18 19 SECVNDVM LVCAM ZUQUNAARN&AAEAAnASE 2EA2HZ2u2 (a) V Paraliticumdimiſſumper fectumeuratXXXVII &leuipublicanumſequi b) (a) Hos calligraphicos linearum ductus imitari typographo non licuit; alios igitur in locum manu exaratorum substituere necesse fuit. Not. Edit. b) tectum Comoretti: fectum tisk. 126
Euangeliis constanter tenuerat? Certe non alia ratione, nisi quia Codex ille scriptus. non erat eiusdem librarii manu, neque suo Codici inserendus. Ne autem deesset memoria Euangelii S. Marci inter alios Euangelistas, quorum textum scribebat, sicuti post Euangelium S. Matthaei scripserat Breues et Capitulationes etiam Euan- gelii S. Marci, ita ante Euangelium S. Lucae in primo folio quaternionis distincti hanc Epigraphen: Explicit Euangelium secundum Marcum — apposite exarauit. Accipe, Vir Clarissime, folii typum, qualem ex Codice Foroiuliensi descripsi et in hac minori forma, seruata tamen proportione, ad veritatem confirmandam hic subiicio: 2 (a) I Zaccharias Angelononere dens 4 EXPLICIT 6 7 EVANGELIVM II 8 SECVNDVM II 9 10 11 12 13 MARCVM (a) IIII 14 INCIPIT 15 16 17 18 19 SECVNDVM LVCAM ZUQUNAARN&AAEAAnASE 2EA2HZ2u2 (a) V Paraliticumdimiſſumper fectumeuratXXXVII &leuipublicanumſequi b) (a) Hos calligraphicos linearum ductus imitari typographo non licuit; alios igitur in locum manu exaratorum substituere necesse fuit. Not. Edit. b) tectum Comoretti: fectum tisk. 126
Strana 127
Nulla igitur connexio erat huius quaternionis, in quo leguntur haec verba, cum vero Codice S. Marci, qui integer a principio vsque ad finem in septem distin- ctis quaternionibus totum sui Euangelii textum continebat. Veritas haec ab ipso Fragmento Pragensi confirmatur. Quaecunque fuerit mens scriptoris Codicis Foro- iuliensis, quando in suo Euangeliario locis supra citatis posuit has duas notas: Incipit secundum Marcum — Explicit Euangelium secundum Marcum, certum est neutrum ex his Codici S. Marci conuenire. Prima siquidem conuenire non potest, quia posita inuenitur post finem Euangelii S. Matthaei in quaternione distincto, vbi sunt Breues et Capitula tiones Euangelii S. Marci. Multo minus altera, quia non fuit posita in vltimo folio textus S. Marci, quamuis spatium sufficiens fuerat ad continendum hanc notam, quae vere ibi scripta non fuit. Si rationem quaeres, cur ita factum fuerat a librario, non aliam inuenies, nisi quia Codex, quem concinnauerat, alter erat a Codice S. Marci; nam illi septem quaterni, in quibus scriptum erat integrum S. Marci Euangelium, Codicem singularem et penitus distinctum constituebant. 10 127
Nulla igitur connexio erat huius quaternionis, in quo leguntur haec verba, cum vero Codice S. Marci, qui integer a principio vsque ad finem in septem distin- ctis quaternionibus totum sui Euangelii textum continebat. Veritas haec ab ipso Fragmento Pragensi confirmatur. Quaecunque fuerit mens scriptoris Codicis Foro- iuliensis, quando in suo Euangeliario locis supra citatis posuit has duas notas: Incipit secundum Marcum — Explicit Euangelium secundum Marcum, certum est neutrum ex his Codici S. Marci conuenire. Prima siquidem conuenire non potest, quia posita inuenitur post finem Euangelii S. Matthaei in quaternione distincto, vbi sunt Breues et Capitula tiones Euangelii S. Marci. Multo minus altera, quia non fuit posita in vltimo folio textus S. Marci, quamuis spatium sufficiens fuerat ad continendum hanc notam, quae vere ibi scripta non fuit. Si rationem quaeres, cur ita factum fuerat a librario, non aliam inuenies, nisi quia Codex, quem concinnauerat, alter erat a Codice S. Marci; nam illi septem quaterni, in quibus scriptum erat integrum S. Marci Euangelium, Codicem singularem et penitus distinctum constituebant. 10 127
Strana 128
Aliud validissimum argumentum desumitur ex ipso Codice Foroiuliensi et ex more librarii, qui illum primitus conscripsit. Verum est scriptorem in exscribendis textibus Euangeliorum S. Matthaei, S. Lucae et S. Iohannis tenuisse constanter hunc morem, quod cuiuslibet Euangelii textus in primo quaternione, in primo folio et in prima eiusdem folii pagina initium haberet. Constat hoc ex ipsa Codicis struc- tura. Sed morem hunc non retinuit in fine textus cuiuslibet Euangelii. Completa scriptura textus, exempli gratia, sancti Matthaei statim nullo vacuo interposito in eodem folio et in eadem pagina posuit Epigraphen: Explicit Euangelium se- cundum Matthaeum. Quod vt verius credatur, ecce folii typus: 11 1 3 cuntesergodocete AAALALAXALAXALA 3 EXFLICIT 4 6 EVANGELIVM 7 8 SECVNDVM MATTHAEVM 10 11 INCIPIT 12 13 SECVNDVM 14 15 16 17 Vsqueadconfum mationem facculi MARCVM 18 19 AMEN ☞ra 128
Aliud validissimum argumentum desumitur ex ipso Codice Foroiuliensi et ex more librarii, qui illum primitus conscripsit. Verum est scriptorem in exscribendis textibus Euangeliorum S. Matthaei, S. Lucae et S. Iohannis tenuisse constanter hunc morem, quod cuiuslibet Euangelii textus in primo quaternione, in primo folio et in prima eiusdem folii pagina initium haberet. Constat hoc ex ipsa Codicis struc- tura. Sed morem hunc non retinuit in fine textus cuiuslibet Euangelii. Completa scriptura textus, exempli gratia, sancti Matthaei statim nullo vacuo interposito in eodem folio et in eadem pagina posuit Epigraphen: Explicit Euangelium se- cundum Matthaeum. Quod vt verius credatur, ecce folii typus: 11 1 3 cuntesergodocete AAALALAXALAXALA 3 EXFLICIT 4 6 EVANGELIVM 7 8 SECVNDVM MATTHAEVM 10 11 INCIPIT 12 13 SECVNDVM 14 15 16 17 Vsqueadconfum mationem facculi MARCVM 18 19 AMEN ☞ra 128
Strana 129
Similiter fecit post Euangelium S. Lucae, et guod notabilius est, in eadem secunda columna, vbi duabus supremis lineis his verbis: Laudantes et benedicentes Deum, compleuerat textum S. Lucae, quadam lineola interposita statim scripsit Epigraphen: Euangelium secundum Lucanum explicii — Incipit secundum Iohan- nem. Typus folii hoc idem demonstrat: laudantes&bene eduxitautemeos d | forisinBetha | dicentesDin EVANGELIVM LVCANVM m o re - EXPLICIT - w MEN e|-|-|a|-|-|-I>|- m- v | INCIPIT m + | = ^ SECVNDVM — a - N | IOHANNEM ROKK AFORE «аси pa, EPS Prey m- < inTemple | | | | | | | A En rt шине CE ety Cl co Omnia haec licet minutissima notare volui et tuis oculis subiicere, Vir Clar., vt perspectis omnibus et mature praelectis tu ipse iudices, an Codex Euangelü S. Marci vulgo Autographi solis septem quaternis compactus pars fuerit Codicis Forc- iuliensis eadem manu conscriptus et ab eodem aliquando auulsus. Quomodo sen- 9 - Fragmentum 129
Similiter fecit post Euangelium S. Lucae, et guod notabilius est, in eadem secunda columna, vbi duabus supremis lineis his verbis: Laudantes et benedicentes Deum, compleuerat textum S. Lucae, quadam lineola interposita statim scripsit Epigraphen: Euangelium secundum Lucanum explicii — Incipit secundum Iohan- nem. Typus folii hoc idem demonstrat: laudantes&bene eduxitautemeos d | forisinBetha | dicentesDin EVANGELIVM LVCANVM m o re - EXPLICIT - w MEN e|-|-|a|-|-|-I>|- m- v | INCIPIT m + | = ^ SECVNDVM — a - N | IOHANNEM ROKK AFORE «аси pa, EPS Prey m- < inTemple | | | | | | | A En rt шине CE ety Cl co Omnia haec licet minutissima notare volui et tuis oculis subiicere, Vir Clar., vt perspectis omnibus et mature praelectis tu ipse iudices, an Codex Euangelü S. Marci vulgo Autographi solis septem quaternis compactus pars fuerit Codicis Forc- iuliensis eadem manu conscriptus et ab eodem aliquando auulsus. Quomodo sen- 9 - Fragmentum 129
Strana 130
13 tentia haec, quam eruditis hominibus tanta fiducia propinauit Laurentius a Turre, sustineri potest secundum rei veritatem, si Codex noster Foroiuliensis manifeste eidem sententiae contradicit? Deest quidem in hoc Codice textus Euangelii S. Marci, sed venerabilis Codex huius Euangelii, quem Ecclesia Aquileiensis ab ipsa S. Marci manu acceperat tempore S. Hermachorae, primi eiusdem Ecclesiac Episco- pi, Codici vulgari annectendus non erat. Non inficior aequalem esse in vtroque Codice decemnouem linearum numerum, aequalem duarum columnarum diuisi- onem et fe re aequalem mensuram; sed haec non sufficiunt ad comprobandum vnam eandemque fuisse vtriusque Codicis identitatem. Fateor etiam Breues et Capitu- lationes Euangelii S. Marci scriptas esse post textum S. Matthaei; sed haec dici non debent tanquam vestigia puluere aut luto impressa, quae furem deprehendant. Quomodo manus furtiua deprehendi potest, si thesaurus furto inde auferendus non erat? Mos is fuit, verba sunt Laurentii a Turre, antiquis scriptoribus atque interpre- tibus suis libris indicem Capitulorum praefigere, vt vno intuitu, quae tractarentur, posset Lector agnoscere. Addo ego hoc etiam factum ad commodum Diaconi, qui secundum morem antiquum ex Codice Euangeliorum aliquam Euangelii partem super ambonem ad populum legebat. Certe in Codice Euangelii S. Marci, quem Ecclesia Aquileiensis habebat et qui solis septem quaternis constabat, suaec) Capitu- lationes scribi non poterant. Quid ergo fecit scriptor alterius Codicis, in quo non solum textus trium Euangelistarum, sed etiam Breues et Capitulationes ad quem- libet textum praemisit? Quaternionem parauit et ita folia disposuit, vt post textum S. Matthaei sufficiens locus fuisset pro Brevibus et Capitulationibus etiam Euangelii S. Marci, ne Lectores aut Diaconi etiam hoc additamento fraudati fuissent. Caete- rum in Codice S. Marci, vt ex Fragmento Pragensi apparet, praeter textum nihil aliud scriptum fuit, nisi numerus Capitulationum, qui in hoc Fragmento incipit a numero XL et desinit in numerum XLVI, omnes hi numeri minio notati, vt a te § 6. descripti fuerunt. Sed quid dicam de scriptura? Forsanne eadem est in vtroque Codice et eadem manu exarata? Si quis oculo perspicaci et attento obseruet apices et characteres in vtroque Codice scriptos, prout etiam in speciminibus aere incisis conspicitur, neque manum scribentis eandem inueniet, neque eundem modum. Literae in Codice Pra- gensi quamuis inter duas lineas stylo ductas aliqualiter contineantur, non ita tamen scrupulose inter eas continentur, ut aliae non promineant, aliae non descendant. Aliae etiam dici possunt currentes, aliae minus exactae, aliae quasi connexae, aliae solutae. Obseruatione dignae sunt finales quarundam linearum, praesertim in litera m, vt eum, circum, quae breuiatae sunt quasi cum litera o iacente cum du- obus punctis, vnum infra, alterum supra, vel sine puncto. Formam hanc non tenuit scriptor Codicis Foroiuliensis, vti videre est in fine harum vocum, suum, suam, hominum, hominem, cum has voces quadam parua lineola cum puncto infra et supra hoc modo — expleuerit. Plura etiam essent notanda circa exactam formam c) suae Comoretti: duae tisk. 130
13 tentia haec, quam eruditis hominibus tanta fiducia propinauit Laurentius a Turre, sustineri potest secundum rei veritatem, si Codex noster Foroiuliensis manifeste eidem sententiae contradicit? Deest quidem in hoc Codice textus Euangelii S. Marci, sed venerabilis Codex huius Euangelii, quem Ecclesia Aquileiensis ab ipsa S. Marci manu acceperat tempore S. Hermachorae, primi eiusdem Ecclesiac Episco- pi, Codici vulgari annectendus non erat. Non inficior aequalem esse in vtroque Codice decemnouem linearum numerum, aequalem duarum columnarum diuisi- onem et fe re aequalem mensuram; sed haec non sufficiunt ad comprobandum vnam eandemque fuisse vtriusque Codicis identitatem. Fateor etiam Breues et Capitu- lationes Euangelii S. Marci scriptas esse post textum S. Matthaei; sed haec dici non debent tanquam vestigia puluere aut luto impressa, quae furem deprehendant. Quomodo manus furtiua deprehendi potest, si thesaurus furto inde auferendus non erat? Mos is fuit, verba sunt Laurentii a Turre, antiquis scriptoribus atque interpre- tibus suis libris indicem Capitulorum praefigere, vt vno intuitu, quae tractarentur, posset Lector agnoscere. Addo ego hoc etiam factum ad commodum Diaconi, qui secundum morem antiquum ex Codice Euangeliorum aliquam Euangelii partem super ambonem ad populum legebat. Certe in Codice Euangelii S. Marci, quem Ecclesia Aquileiensis habebat et qui solis septem quaternis constabat, suaec) Capitu- lationes scribi non poterant. Quid ergo fecit scriptor alterius Codicis, in quo non solum textus trium Euangelistarum, sed etiam Breues et Capitulationes ad quem- libet textum praemisit? Quaternionem parauit et ita folia disposuit, vt post textum S. Matthaei sufficiens locus fuisset pro Brevibus et Capitulationibus etiam Euangelii S. Marci, ne Lectores aut Diaconi etiam hoc additamento fraudati fuissent. Caete- rum in Codice S. Marci, vt ex Fragmento Pragensi apparet, praeter textum nihil aliud scriptum fuit, nisi numerus Capitulationum, qui in hoc Fragmento incipit a numero XL et desinit in numerum XLVI, omnes hi numeri minio notati, vt a te § 6. descripti fuerunt. Sed quid dicam de scriptura? Forsanne eadem est in vtroque Codice et eadem manu exarata? Si quis oculo perspicaci et attento obseruet apices et characteres in vtroque Codice scriptos, prout etiam in speciminibus aere incisis conspicitur, neque manum scribentis eandem inueniet, neque eundem modum. Literae in Codice Pra- gensi quamuis inter duas lineas stylo ductas aliqualiter contineantur, non ita tamen scrupulose inter eas continentur, ut aliae non promineant, aliae non descendant. Aliae etiam dici possunt currentes, aliae minus exactae, aliae quasi connexae, aliae solutae. Obseruatione dignae sunt finales quarundam linearum, praesertim in litera m, vt eum, circum, quae breuiatae sunt quasi cum litera o iacente cum du- obus punctis, vnum infra, alterum supra, vel sine puncto. Formam hanc non tenuit scriptor Codicis Foroiuliensis, vti videre est in fine harum vocum, suum, suam, hominum, hominem, cum has voces quadam parua lineola cum puncto infra et supra hoc modo — expleuerit. Plura etiam essent notanda circa exactam formam c) suae Comoretti: duae tisk. 130
Strana 131
communium literarum inter duas lineas, ita vt literae fere nunquam lineae termi- num excedant, sed non vacat omnia conferre. Satis erit hic addere, quae scripsit testis oculatus Laurentius a Turre. Characteres, inquit, forma sunt aequales, nisi quod in omnibus fere antiquis Codicibus obseruatur, saepe maiores adhibentur, vbi capitula; aliquando, sed raro, vbi soli versus inchoantur. Quodsi in fine lineae aliquid est addendum, non raro suppletur minusculis literis. Earum structura, vt diximus, 14 semper aequalis apparet; atque hac de caussa lineolis duabus clauduntur stylo ductis. Procedamus vltra. Neque Scripturae textus iuxta Vulgatae et a S. Hieronymo emendatam lectionem in Codice Pragensi reperio. Hanc lectionis diuersitatem iam antea aliqua suspicione deprehendi ex quadam pagina, seu ex specimine characteris vnius paginae, quam ab amico accepi et quae de ipso Codice per D. Wenceslaum Benedictum Krezinsky, Metropolitanae Ecclesiae S. Viti Sacristanum Curatum, vsque ab anno 1754 transcripta fuit. Haec est, quae in tua editione signatur pag. 51 et incipit: et qui cum eo crucifixi erant — et desinit: a sorsum vsque deorsum. Nunc vero eo magis huic sententiae adhaereo, dum video plus quam nonaginta variantes lectiones cum suis Graecismis in solis sexdecim foliis Pragensibus a te critice recensitas. Tanta enim et tam varia in nostra Vulgata minime reperiuntur. Quot alias variantes lectiones habebimus, si integer textus S. Marci in quadraginta foliis Venetis exaratus in lucem editus fuisset? Quis non videt multo minora suffi- cere ad inferendum non esse eandem lectionem secundum literam, quamuis secun- dum sensum ipse Euangelii textus habeatur? Verum in Codice nostro Foroiuliensi, teste ipso Laurentio a Turre, est ipsissima versio S. Doctoris Hieronymi, quam anti- quam Italam vocamus, sed ab eodem emendatam et redditam pristinae integritati. Monuerat enim ante etiam in hoc Codice esse variantes lectiones, sed monitum hoc his verbis expressit: Quoad variantes, eae, si placent, plurimae; sed nullius fere ponderis sunt. Hoc autem de Fragmento Pragensi verificari non potest, cum et plurimae sint et respectu nostrae Vulgatae magni ponderis, quod Lector facta collatione mani- feste percipiet. Quid ergo dicendum? Hoc sine dubio statim mens nostra deprehen- dit Codicem S. Marci Pragensem et Venetum neque eo tempore, quo Codex Foroiuli- ensis, neque eadem manu fuisse conscriptum. Aliud discrimen Codicis Foroiuliensis desumo ex lineis a librario paratis et ductis a summo folii vsque deorsum in ambabus columnis, id est quatuor pro co- lumna, duae scilicet pro initio scripturae et aliae duae pro termino literraum, vt scribens initium sumeret, vbi prima linea ducta erat, et versum interiorem dirige- ret, vbi secunda. Hoc certe notabile est in hoc Codice, quod vltra lineas stylo ductas pro directione literarum, quae scribendae erant in decemnouem lineis a dextris et a sinistris, alium modum tenuerit pro recta scribendi forma etiam intra duas co- lumnas a summo folii vsque deorsum, vt dictum est. Inter schedas meas adhuc seruo folium hac arte dispositum eiusdem formae et magnitudinis, quo Codex est compactus, quod simile tibi cum hac epistola mittere iudicaui. In Fragmento Pra- gensi hoc non video notatum, quamuis in eo lineas stylo ductas pro literarum re- 131
communium literarum inter duas lineas, ita vt literae fere nunquam lineae termi- num excedant, sed non vacat omnia conferre. Satis erit hic addere, quae scripsit testis oculatus Laurentius a Turre. Characteres, inquit, forma sunt aequales, nisi quod in omnibus fere antiquis Codicibus obseruatur, saepe maiores adhibentur, vbi capitula; aliquando, sed raro, vbi soli versus inchoantur. Quodsi in fine lineae aliquid est addendum, non raro suppletur minusculis literis. Earum structura, vt diximus, 14 semper aequalis apparet; atque hac de caussa lineolis duabus clauduntur stylo ductis. Procedamus vltra. Neque Scripturae textus iuxta Vulgatae et a S. Hieronymo emendatam lectionem in Codice Pragensi reperio. Hanc lectionis diuersitatem iam antea aliqua suspicione deprehendi ex quadam pagina, seu ex specimine characteris vnius paginae, quam ab amico accepi et quae de ipso Codice per D. Wenceslaum Benedictum Krezinsky, Metropolitanae Ecclesiae S. Viti Sacristanum Curatum, vsque ab anno 1754 transcripta fuit. Haec est, quae in tua editione signatur pag. 51 et incipit: et qui cum eo crucifixi erant — et desinit: a sorsum vsque deorsum. Nunc vero eo magis huic sententiae adhaereo, dum video plus quam nonaginta variantes lectiones cum suis Graecismis in solis sexdecim foliis Pragensibus a te critice recensitas. Tanta enim et tam varia in nostra Vulgata minime reperiuntur. Quot alias variantes lectiones habebimus, si integer textus S. Marci in quadraginta foliis Venetis exaratus in lucem editus fuisset? Quis non videt multo minora suffi- cere ad inferendum non esse eandem lectionem secundum literam, quamuis secun- dum sensum ipse Euangelii textus habeatur? Verum in Codice nostro Foroiuliensi, teste ipso Laurentio a Turre, est ipsissima versio S. Doctoris Hieronymi, quam anti- quam Italam vocamus, sed ab eodem emendatam et redditam pristinae integritati. Monuerat enim ante etiam in hoc Codice esse variantes lectiones, sed monitum hoc his verbis expressit: Quoad variantes, eae, si placent, plurimae; sed nullius fere ponderis sunt. Hoc autem de Fragmento Pragensi verificari non potest, cum et plurimae sint et respectu nostrae Vulgatae magni ponderis, quod Lector facta collatione mani- feste percipiet. Quid ergo dicendum? Hoc sine dubio statim mens nostra deprehen- dit Codicem S. Marci Pragensem et Venetum neque eo tempore, quo Codex Foroiuli- ensis, neque eadem manu fuisse conscriptum. Aliud discrimen Codicis Foroiuliensis desumo ex lineis a librario paratis et ductis a summo folii vsque deorsum in ambabus columnis, id est quatuor pro co- lumna, duae scilicet pro initio scripturae et aliae duae pro termino literraum, vt scribens initium sumeret, vbi prima linea ducta erat, et versum interiorem dirige- ret, vbi secunda. Hoc certe notabile est in hoc Codice, quod vltra lineas stylo ductas pro directione literarum, quae scribendae erant in decemnouem lineis a dextris et a sinistris, alium modum tenuerit pro recta scribendi forma etiam intra duas co- lumnas a summo folii vsque deorsum, vt dictum est. Inter schedas meas adhuc seruo folium hac arte dispositum eiusdem formae et magnitudinis, quo Codex est compactus, quod simile tibi cum hac epistola mittere iudicaui. In Fragmento Pra- gensi hoc non video notatum, quamuis in eo lineas stylo ductas pro literarum re- 131
Strana 132
15 gula vide am a te diligenter descriptas. Nonne hoc est aliud argumentum discri- minis inter vtrumque Codicem, S. Marci vnum, Foroiuliensem alterum?*) Aliquid tandem addendum est de notis marginalibus, quae sparsim in Codice Foroiuliensi leguntur. Continent hae notae plura nomina Latinorum, Gothorum, Langobardorum, Theutonum, Illiricorum, Bulgarorum et similium, non vno tem- pore neque eadem manu scripta, quae omnia longum esset hic referre. De his erudite disseruit Laurentius a Turre. Verum in Fragmento Pragensi sexdecim foliorum nullae notae marginales huiusmodi nominum a te notatae sunt, cum nullae reperi- antur. Ergo Codex Euangelii S. Marci Pragensis et Venetus nil commune habebat cum Codice Foroiuliensi, si in hoc libere varii scriptores et diuersis temporibus vul- gares posuerunt manus, quas Venerabili S. Marci Codici ponere non sunt ausi. Codex igitur iste non fuit aliquando auulsus a Codice Foroiuliensi, sed reuerenter ab Aquileiensibus tanquam antiquus singularis Codex separatim custoditus. In orthographia non immoror. Mirum nobis non est, si orthograhia Fragmenti Pragensis singularem habeat antiquitatis notam in dyphthongis, in aduerbiis, in connexione literarum, in mutatione vnius literae pro alia et in aliis huiusmodi va- riationibus, quae passim in Codicibus antiquis occurrunt. Similem scribendi modum legimus in tot antiquis inscriptionibus Aquileiensibus, quas Canonicus Bertoli summa diligentia collegit et ad eruditorum solatium in lucem edidit. (Antichità d' Aquileja edit. Venetae 1739). Antiquus ergo fuit et communis Romanis et Aquile- iensibus similis scripturae modus sicuti in lapidibus, ita in membranis, vt nemo mi- rari possit, si etiam tempore S. Marci, hoc est, primo Ecclesiae seculo huiusmodi scriptura in suo Codice videatur. His absolutis remanent diluenda breuiter obiecta a Laurentio a Turre in me- dium adducta. Traditioni Aquileiensium primo loco occurrit. Quod attinet, inquit, ad peruulgatam antiquam traditionem de Autographo S. Marci Aquileiae iam per multa secula custodito, postea Pragam et Venetias translato, hanc initio simplex eadem- que pia credulitas potuit inducere, cui traditum erat S. Marcum sua manu, dum Aquile- iae moraretur, suum scripsisse Euangelium; ita, vt paulatim vel sapientum Virorum animos haec opinio peruaserit. Verum assertio haec nulla concludenti probatione corroboratur. Si traditio erat S. Marcum sua manu, dum Aquileiae morabatur, suum 16 scripsisse Euangelium et Aquileiensibus Neophytis latinis literis tradidisse, suis fundamentis non erat destituta, quinimmo multis postea variisque testimoniis fuit confirmata. Quo bono fingere traditionem, quae Aquileiensi Ecclesiae neque iuuamen afferre poterat, neque detrimentum? Nec officit, quod S. Euangelista *) Quamuis Editor Frag. Prag. linearum istarum vtramque columnam ambientium non me- minerit, nihilominus tamen eas in Pragensi Fragmento extare compertum est. Immo ductus li- nearum in folio transmisso exaratarum, vti et folii forma magnitudoque, cum Pragensi congruunt. Not. Edil. 132
15 gula vide am a te diligenter descriptas. Nonne hoc est aliud argumentum discri- minis inter vtrumque Codicem, S. Marci vnum, Foroiuliensem alterum?*) Aliquid tandem addendum est de notis marginalibus, quae sparsim in Codice Foroiuliensi leguntur. Continent hae notae plura nomina Latinorum, Gothorum, Langobardorum, Theutonum, Illiricorum, Bulgarorum et similium, non vno tem- pore neque eadem manu scripta, quae omnia longum esset hic referre. De his erudite disseruit Laurentius a Turre. Verum in Fragmento Pragensi sexdecim foliorum nullae notae marginales huiusmodi nominum a te notatae sunt, cum nullae reperi- antur. Ergo Codex Euangelii S. Marci Pragensis et Venetus nil commune habebat cum Codice Foroiuliensi, si in hoc libere varii scriptores et diuersis temporibus vul- gares posuerunt manus, quas Venerabili S. Marci Codici ponere non sunt ausi. Codex igitur iste non fuit aliquando auulsus a Codice Foroiuliensi, sed reuerenter ab Aquileiensibus tanquam antiquus singularis Codex separatim custoditus. In orthographia non immoror. Mirum nobis non est, si orthograhia Fragmenti Pragensis singularem habeat antiquitatis notam in dyphthongis, in aduerbiis, in connexione literarum, in mutatione vnius literae pro alia et in aliis huiusmodi va- riationibus, quae passim in Codicibus antiquis occurrunt. Similem scribendi modum legimus in tot antiquis inscriptionibus Aquileiensibus, quas Canonicus Bertoli summa diligentia collegit et ad eruditorum solatium in lucem edidit. (Antichità d' Aquileja edit. Venetae 1739). Antiquus ergo fuit et communis Romanis et Aquile- iensibus similis scripturae modus sicuti in lapidibus, ita in membranis, vt nemo mi- rari possit, si etiam tempore S. Marci, hoc est, primo Ecclesiae seculo huiusmodi scriptura in suo Codice videatur. His absolutis remanent diluenda breuiter obiecta a Laurentio a Turre in me- dium adducta. Traditioni Aquileiensium primo loco occurrit. Quod attinet, inquit, ad peruulgatam antiquam traditionem de Autographo S. Marci Aquileiae iam per multa secula custodito, postea Pragam et Venetias translato, hanc initio simplex eadem- que pia credulitas potuit inducere, cui traditum erat S. Marcum sua manu, dum Aquile- iae moraretur, suum scripsisse Euangelium; ita, vt paulatim vel sapientum Virorum animos haec opinio peruaserit. Verum assertio haec nulla concludenti probatione corroboratur. Si traditio erat S. Marcum sua manu, dum Aquileiae morabatur, suum 16 scripsisse Euangelium et Aquileiensibus Neophytis latinis literis tradidisse, suis fundamentis non erat destituta, quinimmo multis postea variisque testimoniis fuit confirmata. Quo bono fingere traditionem, quae Aquileiensi Ecclesiae neque iuuamen afferre poterat, neque detrimentum? Nec officit, quod S. Euangelista *) Quamuis Editor Frag. Prag. linearum istarum vtramque columnam ambientium non me- minerit, nihilominus tamen eas in Pragensi Fragmento extare compertum est. Immo ductus li- nearum in folio transmisso exaratarum, vti et folii forma magnitudoque, cum Pragensi congruunt. Not. Edil. 132
Strana 133
Marcus primo scripserit graece suum Euangelium, vt ex S. Hieronymi testimonio aperte colligitur. Nam sanctus Euangelista, vt deuotioni Aquileiensium satisfaceret, Euangelium, quod ipsis praedicauerat, latinis literis propria manu scripsit eisque legendum reliquit. Nulli paene vsui fuisset Aquileiensibus textus graecus S. Marci, si versionem latinam non haberent; nam Colonia latina a Romanis deducta, vt tradit Liuius lib. 40. cap. 34., erat Aquileia. Quod ita factum sit, infertur ex Grae- cismis, qui in Fragmento Pragensi leguntur, vbi versio haec latina multum graeco textui appropinquat, quod nemo melius facere poterat, quam S. Marcus, cum de Graeco in Latinum Aquileiensibus suum Euangelium transcripsit. Nihilominus contra hanc traditionem progreditur vltra Laurentius a Turre nec veretur inter fabulas enumerare. Post seculum XI., vt coniicit ipse, seu casu aliquo, seu pia fraude haec fabella iam profecto vigebat, quo tempore vnus inter Patri- archas nobilissimae Gentis de la Turre vulgari opinione ductus Euangelium S. Marci tabulis argenteis contexit ornauitque insignibus Familiae suae et Vrbis Aquileiensis. Quid non tentat audax hominis ingenium? Quomodo inter fabulas ad seculum XI. pertinentes potest enumerari antiqua haec Aquileiensium traditio? Paulus Diaco- nus in historia de gestis Langobardorum lib. 2. cap. 9. refert, quod irruentibus Langobardis in Italiam anno Domini 568 et Prouinciam Venetiam occupantibus, Aquileiensi Ciuitati eiusque populis B. Paulus Patriarcha praeerat. Qui Langobar- dorum barbariem metuens ex Aquileia ad Grados Insulam confugit secumque omnem suae thesaurum Ecclesiae deportauit. Thesaurus iste mansit in Ecclesia Gradensi, quae fuit postea Patriarchalis Sedes, vsque ad initium seculi XI., quando Poppo in Aquileia veteri tenens Sedem Patriarchalem, in qua etiam magnificam Eccle- siam construxit et anno 1031 consecrauit, armata manu ad Gradum Insulam pro- cedens Ecclesiam Gradensem tanquam ad se pertinentem expoliauit et omnem eius Ecclesiae thesaurum cum reliquiis Sanctorum ad Aquileiam transtulit. Cele- bris est facti huius historia, et circa hoc facinus apud Vghelli in Italia sacra plures summorum Pontificum Bullas vnusquisque pro libitu suo legere potest. Chronista, qui breui calamo digessit vitas Patriarcharum Aquileiensium, de hoc thesauro Gradensi a Poppone translato sic scriptum reliquit: „Ipso procurante omnes the- sauri Ecclesiae, libri, calices, paramenta et alia vasa aurea et argentea, Liber seu Euangelium, quod B. Marcus Euangelista propria manu scripsit, cum corporibus Sanctorum, quae per Paulum Patriarcham metu Langobardorum in praedictam Gradum Insulam portata fuerunt et cum aliis reliquiis ad Aquilegiensem Ecclesiam deportata sunt.“ Nescio, qua fronte inter fabulas computari possit exacta huius chronistae narratio, si eodem contextu et calices et vasa argentea et Sanctorum reli- quias aliosque libros simul cum libro Euangelii S. Marci tanquam spolia Gradensis Ecclesiae descripsit? De hac irruptione Popponis in Gradum Insulam meminit etiam Serenissimus Dandulus lib. 9. cap. 2. parte XIII sui chronici, quae post annum 1023 iuxta suos calculos sequuta est. Codex ergo Euangelii S. Marci etiam hoc tempore tanquam singularis liber et ab aliis distinctus tenebatur, qui denuo in 17 133
Marcus primo scripserit graece suum Euangelium, vt ex S. Hieronymi testimonio aperte colligitur. Nam sanctus Euangelista, vt deuotioni Aquileiensium satisfaceret, Euangelium, quod ipsis praedicauerat, latinis literis propria manu scripsit eisque legendum reliquit. Nulli paene vsui fuisset Aquileiensibus textus graecus S. Marci, si versionem latinam non haberent; nam Colonia latina a Romanis deducta, vt tradit Liuius lib. 40. cap. 34., erat Aquileia. Quod ita factum sit, infertur ex Grae- cismis, qui in Fragmento Pragensi leguntur, vbi versio haec latina multum graeco textui appropinquat, quod nemo melius facere poterat, quam S. Marcus, cum de Graeco in Latinum Aquileiensibus suum Euangelium transcripsit. Nihilominus contra hanc traditionem progreditur vltra Laurentius a Turre nec veretur inter fabulas enumerare. Post seculum XI., vt coniicit ipse, seu casu aliquo, seu pia fraude haec fabella iam profecto vigebat, quo tempore vnus inter Patri- archas nobilissimae Gentis de la Turre vulgari opinione ductus Euangelium S. Marci tabulis argenteis contexit ornauitque insignibus Familiae suae et Vrbis Aquileiensis. Quid non tentat audax hominis ingenium? Quomodo inter fabulas ad seculum XI. pertinentes potest enumerari antiqua haec Aquileiensium traditio? Paulus Diaco- nus in historia de gestis Langobardorum lib. 2. cap. 9. refert, quod irruentibus Langobardis in Italiam anno Domini 568 et Prouinciam Venetiam occupantibus, Aquileiensi Ciuitati eiusque populis B. Paulus Patriarcha praeerat. Qui Langobar- dorum barbariem metuens ex Aquileia ad Grados Insulam confugit secumque omnem suae thesaurum Ecclesiae deportauit. Thesaurus iste mansit in Ecclesia Gradensi, quae fuit postea Patriarchalis Sedes, vsque ad initium seculi XI., quando Poppo in Aquileia veteri tenens Sedem Patriarchalem, in qua etiam magnificam Eccle- siam construxit et anno 1031 consecrauit, armata manu ad Gradum Insulam pro- cedens Ecclesiam Gradensem tanquam ad se pertinentem expoliauit et omnem eius Ecclesiae thesaurum cum reliquiis Sanctorum ad Aquileiam transtulit. Cele- bris est facti huius historia, et circa hoc facinus apud Vghelli in Italia sacra plures summorum Pontificum Bullas vnusquisque pro libitu suo legere potest. Chronista, qui breui calamo digessit vitas Patriarcharum Aquileiensium, de hoc thesauro Gradensi a Poppone translato sic scriptum reliquit: „Ipso procurante omnes the- sauri Ecclesiae, libri, calices, paramenta et alia vasa aurea et argentea, Liber seu Euangelium, quod B. Marcus Euangelista propria manu scripsit, cum corporibus Sanctorum, quae per Paulum Patriarcham metu Langobardorum in praedictam Gradum Insulam portata fuerunt et cum aliis reliquiis ad Aquilegiensem Ecclesiam deportata sunt.“ Nescio, qua fronte inter fabulas computari possit exacta huius chronistae narratio, si eodem contextu et calices et vasa argentea et Sanctorum reli- quias aliosque libros simul cum libro Euangelii S. Marci tanquam spolia Gradensis Ecclesiae descripsit? De hac irruptione Popponis in Gradum Insulam meminit etiam Serenissimus Dandulus lib. 9. cap. 2. parte XIII sui chronici, quae post annum 1023 iuxta suos calculos sequuta est. Codex ergo Euangelii S. Marci etiam hoc tempore tanquam singularis liber et ab aliis distinctus tenebatur, qui denuo in 17 133
Strana 134
possessionem Ecclesiae Aquileiensis restitutus fuit. Haec illo aeuo notissima erant cunctis videntibus, sicut manifesta erant magnificentiae opera, quae in ciuitate Aquileiae Poppo erexit. Vnde Auctor alterius chronici Aquileiensis, cuius exemplar vulgauit in Anecdotis Muratorius vsque ad Nicolaum Patriarcham, loquens de S. Marco Euangelista, haec habet: Euangelium propria manu scripsit, quod hodie in Aquileiensi Ecclesia omnibus volentibus, quia tale lumen sub modio poni non debet, sed super candelabrum, vt luceat omnibus, demonstratur. Librum hunc summa vene- ratione habitum apud Aquileienses vidit propriis oculis Carolus IV. Imperator et de eodem extractos duos quaternos vltimos magna instantia tandem obtinuit. Nulla igitur fraudis aut piae credulitatis suspicio inerat Aquileiensibus de erronea opinione Codicis S. Marci, sed constans erat et firma veritatis persuasio. Post haec non una via incedit Laurentius a Turre inquirere, vnde Codex Euan- geliarius Foroiuliensis prodierit. Cum fol. 4 huius Codicis inter notas legisset haec nomina: Wilem. Strem. et Pater eius Iohannes et Mater eius Maria —— de Bolgaria. Qui primus venit in isto monasterio, nomen eius Sondoke et vxor eius Anna et filius eius Michael etc. cum aliis nominibus, statim subdit: „Ex hac interim memoria certo certius colligimus Euangeliarium Codicem hunc Foroiuliensem ad aliquod monasterium iam olim pertinuisse ex illis conceptis verbis qui primus venit in isto monasterio. Is videtur Sondoke cum ceteris filiis eius, qui in hoc diptychum sunt omnes relati. Verum non discedendum a Prouincia nostra Foroiuliensi, in qua plura fuisse constat eaque insignia monasteria". Hucusque et optime Laurentius a Turre. Porro, quod mirum est, vnum celebre monasterium omisit, cui forsan melius quam aliis ab eo enumeratis, quae de Codice Foroiuliensi dici possunt, conueniunt. Monasterium hoc constructum fuit in quadam parua insula nomine Barbana, quod nomen adhuc retinet, non procul a castro seu ciuitate Gradensi, vbi Helias, Aqui- leiensis Metropolita, suam sedem tenebat. Venetus chronista Dandulus de piis operibus Heliae loquens ait: non procul in vicina insula monasterium Monachorum in honorem S. Mariae construxit, quod Barbanum appellauit. In hac insula ab anti- quis temporibus vna cum monasterio erecta fuit Ecclesia sub inuocatione B. Mariae Virginis, cuius imago miraculis clara sub altari maiore posita frequenti concursu eo aduenarum et incolarum vsque ad nostra tempora deuotissime colitur. In aedibus 18 huius monasterii de uotionis caussa etiam ego aliquando pernoctaui. Cum igitur insula haec posita sit in littore maris Adriatici, nationes omnes, etiam exterae, etiam longinquae huc properare poterant vel deuotionis caussa, vel commercii cum nostrae Prouinciae mercatoribus; vnde mirum non sit, si Monachi hic habitantes nomina exterorum exceperint et in aliquo codice illorum memoriam conseruaverint. Quidquid sit de hoc, certum est Ecclesiam Gradensem fuisse Venetiae ei Histri- ae Metropolim ex Decreto Concilii Gradensis, sub Helia celebrati anno Domini 579, si vera sunt acta, quae leguntur in collectione Labbeana Editionis Venetae Tom. 6. ex chronico Danduli, vel alio titulo, et sedem patriarchalem in eadem Ecclesia per plura secula perdurasse. Interim Ecclesia haec apud se habebat 134
possessionem Ecclesiae Aquileiensis restitutus fuit. Haec illo aeuo notissima erant cunctis videntibus, sicut manifesta erant magnificentiae opera, quae in ciuitate Aquileiae Poppo erexit. Vnde Auctor alterius chronici Aquileiensis, cuius exemplar vulgauit in Anecdotis Muratorius vsque ad Nicolaum Patriarcham, loquens de S. Marco Euangelista, haec habet: Euangelium propria manu scripsit, quod hodie in Aquileiensi Ecclesia omnibus volentibus, quia tale lumen sub modio poni non debet, sed super candelabrum, vt luceat omnibus, demonstratur. Librum hunc summa vene- ratione habitum apud Aquileienses vidit propriis oculis Carolus IV. Imperator et de eodem extractos duos quaternos vltimos magna instantia tandem obtinuit. Nulla igitur fraudis aut piae credulitatis suspicio inerat Aquileiensibus de erronea opinione Codicis S. Marci, sed constans erat et firma veritatis persuasio. Post haec non una via incedit Laurentius a Turre inquirere, vnde Codex Euan- geliarius Foroiuliensis prodierit. Cum fol. 4 huius Codicis inter notas legisset haec nomina: Wilem. Strem. et Pater eius Iohannes et Mater eius Maria —— de Bolgaria. Qui primus venit in isto monasterio, nomen eius Sondoke et vxor eius Anna et filius eius Michael etc. cum aliis nominibus, statim subdit: „Ex hac interim memoria certo certius colligimus Euangeliarium Codicem hunc Foroiuliensem ad aliquod monasterium iam olim pertinuisse ex illis conceptis verbis qui primus venit in isto monasterio. Is videtur Sondoke cum ceteris filiis eius, qui in hoc diptychum sunt omnes relati. Verum non discedendum a Prouincia nostra Foroiuliensi, in qua plura fuisse constat eaque insignia monasteria". Hucusque et optime Laurentius a Turre. Porro, quod mirum est, vnum celebre monasterium omisit, cui forsan melius quam aliis ab eo enumeratis, quae de Codice Foroiuliensi dici possunt, conueniunt. Monasterium hoc constructum fuit in quadam parua insula nomine Barbana, quod nomen adhuc retinet, non procul a castro seu ciuitate Gradensi, vbi Helias, Aqui- leiensis Metropolita, suam sedem tenebat. Venetus chronista Dandulus de piis operibus Heliae loquens ait: non procul in vicina insula monasterium Monachorum in honorem S. Mariae construxit, quod Barbanum appellauit. In hac insula ab anti- quis temporibus vna cum monasterio erecta fuit Ecclesia sub inuocatione B. Mariae Virginis, cuius imago miraculis clara sub altari maiore posita frequenti concursu eo aduenarum et incolarum vsque ad nostra tempora deuotissime colitur. In aedibus 18 huius monasterii de uotionis caussa etiam ego aliquando pernoctaui. Cum igitur insula haec posita sit in littore maris Adriatici, nationes omnes, etiam exterae, etiam longinquae huc properare poterant vel deuotionis caussa, vel commercii cum nostrae Prouinciae mercatoribus; vnde mirum non sit, si Monachi hic habitantes nomina exterorum exceperint et in aliquo codice illorum memoriam conseruaverint. Quidquid sit de hoc, certum est Ecclesiam Gradensem fuisse Venetiae ei Histri- ae Metropolim ex Decreto Concilii Gradensis, sub Helia celebrati anno Domini 579, si vera sunt acta, quae leguntur in collectione Labbeana Editionis Venetae Tom. 6. ex chronico Danduli, vel alio titulo, et sedem patriarchalem in eadem Ecclesia per plura secula perdurasse. Interim Ecclesia haec apud se habebat 134
Strana 135
thesaurum, quem Paulus de Ecclesia Aquileiensi metu Langobardorum in Gradum transtulerat. Inter ea, quae ad thesaurum spectabant, dubium non esi fuisse sacros Codices, qui ad diuinum cultum spectabant, inter quos Euangeliarii principem locum tenebant et digna custodia seruabantur. Post obitum Heliae Seuerus in sede Gradensi successit, cui decedenti ordinatus fuit a Romanis in Grados Candidianus et in Aquileia veteri Iohannes Abbas fauore Langobardorum, teste Paulo Diacono lib. 4. cap. 34., et ex illo tempore, vt ait, coeperunt duo esse Patriarchae. Ecclesia tamen Gradensis de hoc thesauro spoliata non fuit, vt dictum est, nisi a Poppone Patriarcha Aquileiensi, qui summa cura suam Aquileiensem Ecclesiam restau- rauit. Spatio igitur quinque fere seculorum in Ecclesia Gradensi antiqui Euange- liarii Codices, qui olim ad Aquileiensem Ecclesiam spectabant, permanserunt. Vnde Monachi de insula Barbana ibi propinqua ex consensu Patriarcharum Gra- densium poterant habere hos Codices Euangeliarios, vt exemplaria multiplicarent vel sectiones Euangelii, quae per anni circulum legi solent, decerperent. His itaque temporibus notari potuerunt in Codice trium Euangelistarum et in suis marginibus tot nomina et Regum et Ducum Langobardorum, Caroli magni Imperatoris et aliorum, cum Prouincia nostra illo aeuo sub Regibus et Ducibus Langobardis, postea sub Carolo magno et aliis Imperatoribus ei succedentibus subiecta fuisset. Ad illa etiam tempora spectare possunt nomina alicuius Episcopi, Patriarchae vel alterius personae, quae ante seculum vndecimum iudicari possunt aliena manu fuisse descripta. Dum autem Codices Euangeliarii ad Aquileiensem Ecclesiam per Popponem Patriarcham restituti fuerunt, omnia alia nomina vel formulae vel ritus, et quaecunque in eo Codice recentiori manu leguntur, merito a Clericis vel aliis eiusdem Ecclesiae custodibus descripta tenentur. Non est improbabile aliquid fuisse additum a Monachis Bellinensis Monasterii, quod extructum fuit a Patriar- chis prope muros veteres ciuitatis Aquileiae, vt ex ruinis apparet, quando Codices hos ex speciali gratia vel Patriarcharum vel Canonicorum Aquileiensis Ecclesiae pro quadam eorum necessitate aliquo tempore prae manibus habuerunt. Conclu- dendum est ergo Codicem nostrum Foroiuliensem neque scriptum neque vagatum fuisse] extra Prouinciam nostram, multo minus Ticinum, quamuis Laurentius a 19 Turre multis coniecturis fuerit arbitratus. Occurrendum remanet cuidam suspicioni eiusdem Auctoris, hoc est, quod la- bente seculo VIII. nec in Vrbe Aquileia, aut apud eos Patriarchas, nec forte in tota Foroiuliensi Prouincia hic liber extiterit. Pro confirmatione huius suspicionis ad S. Paulinum recurrit, qui ab anno 776 vsque ad annum 802 Aquileiensem tenuit sedem. Sanctus iste Patriarcha contra errores Felicis Vrgelitani scribens, in expli- catione cuiusdam loci sancti Mattthaei, antiquorum Codicum fidem expostulans, qui in scrinio suae Ecclesiae seruabantur, haec habet: Sed quoniam in antiquariis Euangeliorum authenticis, quae penes nos et in scrinio sanctae nostrae retinentur Ecclesiae, FILII vocabulum in eodem Euangelii loco inserium minime valuit reperiri. Quibus et aliis verbis adductis Laurentius a Turre sic arguit: „Num S. Patriarcha, 135
thesaurum, quem Paulus de Ecclesia Aquileiensi metu Langobardorum in Gradum transtulerat. Inter ea, quae ad thesaurum spectabant, dubium non esi fuisse sacros Codices, qui ad diuinum cultum spectabant, inter quos Euangeliarii principem locum tenebant et digna custodia seruabantur. Post obitum Heliae Seuerus in sede Gradensi successit, cui decedenti ordinatus fuit a Romanis in Grados Candidianus et in Aquileia veteri Iohannes Abbas fauore Langobardorum, teste Paulo Diacono lib. 4. cap. 34., et ex illo tempore, vt ait, coeperunt duo esse Patriarchae. Ecclesia tamen Gradensis de hoc thesauro spoliata non fuit, vt dictum est, nisi a Poppone Patriarcha Aquileiensi, qui summa cura suam Aquileiensem Ecclesiam restau- rauit. Spatio igitur quinque fere seculorum in Ecclesia Gradensi antiqui Euange- liarii Codices, qui olim ad Aquileiensem Ecclesiam spectabant, permanserunt. Vnde Monachi de insula Barbana ibi propinqua ex consensu Patriarcharum Gra- densium poterant habere hos Codices Euangeliarios, vt exemplaria multiplicarent vel sectiones Euangelii, quae per anni circulum legi solent, decerperent. His itaque temporibus notari potuerunt in Codice trium Euangelistarum et in suis marginibus tot nomina et Regum et Ducum Langobardorum, Caroli magni Imperatoris et aliorum, cum Prouincia nostra illo aeuo sub Regibus et Ducibus Langobardis, postea sub Carolo magno et aliis Imperatoribus ei succedentibus subiecta fuisset. Ad illa etiam tempora spectare possunt nomina alicuius Episcopi, Patriarchae vel alterius personae, quae ante seculum vndecimum iudicari possunt aliena manu fuisse descripta. Dum autem Codices Euangeliarii ad Aquileiensem Ecclesiam per Popponem Patriarcham restituti fuerunt, omnia alia nomina vel formulae vel ritus, et quaecunque in eo Codice recentiori manu leguntur, merito a Clericis vel aliis eiusdem Ecclesiae custodibus descripta tenentur. Non est improbabile aliquid fuisse additum a Monachis Bellinensis Monasterii, quod extructum fuit a Patriar- chis prope muros veteres ciuitatis Aquileiae, vt ex ruinis apparet, quando Codices hos ex speciali gratia vel Patriarcharum vel Canonicorum Aquileiensis Ecclesiae pro quadam eorum necessitate aliquo tempore prae manibus habuerunt. Conclu- dendum est ergo Codicem nostrum Foroiuliensem neque scriptum neque vagatum fuisse] extra Prouinciam nostram, multo minus Ticinum, quamuis Laurentius a 19 Turre multis coniecturis fuerit arbitratus. Occurrendum remanet cuidam suspicioni eiusdem Auctoris, hoc est, quod la- bente seculo VIII. nec in Vrbe Aquileia, aut apud eos Patriarchas, nec forte in tota Foroiuliensi Prouincia hic liber extiterit. Pro confirmatione huius suspicionis ad S. Paulinum recurrit, qui ab anno 776 vsque ad annum 802 Aquileiensem tenuit sedem. Sanctus iste Patriarcha contra errores Felicis Vrgelitani scribens, in expli- catione cuiusdam loci sancti Mattthaei, antiquorum Codicum fidem expostulans, qui in scrinio suae Ecclesiae seruabantur, haec habet: Sed quoniam in antiquariis Euangeliorum authenticis, quae penes nos et in scrinio sanctae nostrae retinentur Ecclesiae, FILII vocabulum in eodem Euangelii loco inserium minime valuit reperiri. Quibus et aliis verbis adductis Laurentius a Turre sic arguit: „Num S. Patriarcha, 135
Strana 136
si et hunc nostrum Codicem, qui in illo Matthaei commate vocabulum FILII habet, penes se habuisset et consuluisset, cum recentioribus numerasset? Vel eum latere potuit, si in eius Ecclesia aut Dioecesi tantae antiquitatis Euangeliarium tunc extitisset?“ Verum suspicio haec et eius ratiocinatio nullius est ponderis, quod ma- nifeste patet, si quae supra dicta sunt, attendantur. Tempore S. Paulini Codices Euangeliarii Aquileienses apud Ecclesiam Gradensem conseruabantur, nec apud Ecclesiam Foroiuliensem aut in sua Dioecesi inueniri poterant, nisi quaedam exem- plaria, cum S. Paulinus sedem patriarchalem tenebat in Foroiulio, quasi per triginta milliaria italica a Grado distante, nec sua Dioecesis ad illam Gradensem se extendebat. Vnusquisque Patriarcha eo tunc Dioecesim propriam habebat post diuisionem a summis Pontificibus etiam confirmatam. Idem dicendum est de silen- tio Pauli Diaconi, qui in eadem ciuitate Fori Iulii ortum habuit. 20 Ad Ecclesiam Aquileiensem paulisper reuertor. Cum Poppo Patriarcha Aquilei- ae Ecclesiam erexisset, instituit in ea quinquaginta fratres, vt ipse loquitur in suo priuilegio anno Domini millesimo trigesimo primo, ad seruiendum Deo et Sanctis suis, quibus plures redditus concessit. In thesauro itaque eiusdem Ecclesiae inter Codices sacros, qui ad diuina officia celebranda secundum morem illorum temporum necessarii censebantur, etiam Codices Euangeliarios fuisse certum est. Dubium esse non debet de Codice singulari Euangelii S. Marci, cum Carolus IV. Imperator anno Domini 1354 aperte testetur: in Ecclesia Aquileiensi inuenisse librum Euangelii S. Marci latinis literis in septem quaternis propria eiusdem Euangelistae manu con- scriptum, cuius duos quaternos vltimos instantia magnarum precum obtinuit. Hoc idem testatur Patriarcha Aquileiensis, cum refert aduentum Imperatoris ad ciuiu- tatem Aquileiae et eius deuotionem erga hoc Euangelium his verbis: „Intra alias reliquias, quae pro honore Dei et ad reuerentiam tanti Principis videbantur ibidem, ipse Euangelium scriptum manu B. Marci Euangelistae oculis suae deuotionis aspexit et sibi I oblatum oculis et amplexibus sub omni honore suscipiens desiderauit, vt aliqua pars eiusdem Euangelii donaretur eidem, quo felix regnum suum Bohemiae exultaret in Domino et eius Regnicolae in deuotione suscepta consolationis spiritu- alis grato subsidio in salutis suae compendia laetarentur.“ Testimonium Nicolai datum fuit Vtini anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo septimo, In- dictione decima. Praeter singularem Codicem Euangelii S. Marci in possessione Canonicorum Aquileiensium et in thesauro Ecclesiae duo alii Codices Euangeliarii reperiebantur. Hoc certo discimus ex inuentario, quod prae manibus habemus, confecto anno Do- mini 1409 de sacro Aquileiensi thesauro in alium tutiorem locum transferendo, cum Prouincia nostra eo tempore dissidiis aliisque malis fuerat agitata. Quae ad rem nostram pertinent verba refero: „Inuentarium reliquiarum Ecclesiae Aquileien- sis consignatarum Domino Bernardo de Strassoldo in conseruationem die 17. mensis Maii 1409 Indictione 2. per Ven. Viros Dominos Dominicum Serenum Vice- decanum, Iacobum Bonchon et Michaelem de Strassoldo, Canonicos Ecclesiae 136
si et hunc nostrum Codicem, qui in illo Matthaei commate vocabulum FILII habet, penes se habuisset et consuluisset, cum recentioribus numerasset? Vel eum latere potuit, si in eius Ecclesia aut Dioecesi tantae antiquitatis Euangeliarium tunc extitisset?“ Verum suspicio haec et eius ratiocinatio nullius est ponderis, quod ma- nifeste patet, si quae supra dicta sunt, attendantur. Tempore S. Paulini Codices Euangeliarii Aquileienses apud Ecclesiam Gradensem conseruabantur, nec apud Ecclesiam Foroiuliensem aut in sua Dioecesi inueniri poterant, nisi quaedam exem- plaria, cum S. Paulinus sedem patriarchalem tenebat in Foroiulio, quasi per triginta milliaria italica a Grado distante, nec sua Dioecesis ad illam Gradensem se extendebat. Vnusquisque Patriarcha eo tunc Dioecesim propriam habebat post diuisionem a summis Pontificibus etiam confirmatam. Idem dicendum est de silen- tio Pauli Diaconi, qui in eadem ciuitate Fori Iulii ortum habuit. 20 Ad Ecclesiam Aquileiensem paulisper reuertor. Cum Poppo Patriarcha Aquilei- ae Ecclesiam erexisset, instituit in ea quinquaginta fratres, vt ipse loquitur in suo priuilegio anno Domini millesimo trigesimo primo, ad seruiendum Deo et Sanctis suis, quibus plures redditus concessit. In thesauro itaque eiusdem Ecclesiae inter Codices sacros, qui ad diuina officia celebranda secundum morem illorum temporum necessarii censebantur, etiam Codices Euangeliarios fuisse certum est. Dubium esse non debet de Codice singulari Euangelii S. Marci, cum Carolus IV. Imperator anno Domini 1354 aperte testetur: in Ecclesia Aquileiensi inuenisse librum Euangelii S. Marci latinis literis in septem quaternis propria eiusdem Euangelistae manu con- scriptum, cuius duos quaternos vltimos instantia magnarum precum obtinuit. Hoc idem testatur Patriarcha Aquileiensis, cum refert aduentum Imperatoris ad ciuiu- tatem Aquileiae et eius deuotionem erga hoc Euangelium his verbis: „Intra alias reliquias, quae pro honore Dei et ad reuerentiam tanti Principis videbantur ibidem, ipse Euangelium scriptum manu B. Marci Euangelistae oculis suae deuotionis aspexit et sibi I oblatum oculis et amplexibus sub omni honore suscipiens desiderauit, vt aliqua pars eiusdem Euangelii donaretur eidem, quo felix regnum suum Bohemiae exultaret in Domino et eius Regnicolae in deuotione suscepta consolationis spiritu- alis grato subsidio in salutis suae compendia laetarentur.“ Testimonium Nicolai datum fuit Vtini anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo septimo, In- dictione decima. Praeter singularem Codicem Euangelii S. Marci in possessione Canonicorum Aquileiensium et in thesauro Ecclesiae duo alii Codices Euangeliarii reperiebantur. Hoc certo discimus ex inuentario, quod prae manibus habemus, confecto anno Do- mini 1409 de sacro Aquileiensi thesauro in alium tutiorem locum transferendo, cum Prouincia nostra eo tempore dissidiis aliisque malis fuerat agitata. Quae ad rem nostram pertinent verba refero: „Inuentarium reliquiarum Ecclesiae Aquileien- sis consignatarum Domino Bernardo de Strassoldo in conseruationem die 17. mensis Maii 1409 Indictione 2. per Ven. Viros Dominos Dominicum Serenum Vice- decanum, Iacobum Bonchon et Michaelem de Strassoldo, Canonicos Ecclesiae 136
Strana 137
Aquileiensis.“ Sequuntur testes, postea sic incipit: „Primo positae fuerunt infrascri- ptae reliquiae in vna capsa de abiete. „Liber Euangeliorum B. Marci argento deaurato copertus, sigillatus sigillo Capituli ab intra; ab extra vero super pannum, quo inuolutus est, sigillatus sigillo Presbyteri Stephani de Oliua. Post enumerationem aliarum reliquiarum sequitur: „Vnus liber Euangeliorum copertus vnam tabulam argento deaurato cum figuris.“ Et inferius sic: „Pecia d) nouem argenti deaurati de libro B. Marci." In alia vero capsula argentea reliquiarum sic legitur: „Liber Euangeliorum habens vnam tabulam ornatam argento cum Crucifixo et Beata Virgine et Ioanne Euangelista. Completo inuentario se subscribit Notarius his verbis: „Ego Ioachinus e) de Merlatis, scholasticus Aquileiensis et scriba Capituli Aquileiensis, scripsi. Documentum hoc integrum et authenticum in Tabulario nostrae Congrega- tionis Vtinensis tenemus. Qui bene perpendit hoc inuentarium, statim percipit tres Codices antiquos Euangeliarios in Ecclesia Aquileiensi fuisse seruatos, hoc tamen discrimine, quod Codex Euangelii S. Marci et speciali ornatu et maiori custodia fuit semper habitus. Non post multum temporis grassante in Prouincia bello alterum inuentarium 21 confectum fuit anno scilicet 1418, quod in Archiuo Fori-Iulii seu Ciuitatis Austriae adseruatur. Sic ergo incipit: „In Christi nomine Amen. Inuentarium rerum the- sauri et bonorum sacristiae et Ecclesiae Aquileiensis factum per Dominos Serenum de Portugruario, Dominicum de Valle, Iohannem de Zucho, Obicinum de — Biachinum de Prata, Canonicos, et Presbyterum Stephanum de Oliua, Mansiona- rium, deputatos per Aquileiense Capitulum ad reponendum in loco tuto, anno Do- " mini Millesimo CCCC. XVIII. die XXIX. Martii. In hoc inuentario Codex S. Marci his verbis recensetur: „Liber Euangeliorum scriptus manu B. Marci tectus argento deaurato." Item describitur alter Codex Euangeliorum hoc modo: „Vnum Euangelistarium coopertum cum argento deaurato cum certis figu- ris super vna tabula. Et tandem alter Codex hoc modo describitur: „Vnum Euangelistarium cum vna tabula tecta argento deaurato cum cruci- fixis. Rursus haec nota habetur: „Duo lamina argentea deaurata cum figuris releua- tis pro certo Euangelistario. d) Pecia Comoretti: Decie tisk. e) Ioachinus Comoretti: Ioachimus tisk. 137
Aquileiensis.“ Sequuntur testes, postea sic incipit: „Primo positae fuerunt infrascri- ptae reliquiae in vna capsa de abiete. „Liber Euangeliorum B. Marci argento deaurato copertus, sigillatus sigillo Capituli ab intra; ab extra vero super pannum, quo inuolutus est, sigillatus sigillo Presbyteri Stephani de Oliua. Post enumerationem aliarum reliquiarum sequitur: „Vnus liber Euangeliorum copertus vnam tabulam argento deaurato cum figuris.“ Et inferius sic: „Pecia d) nouem argenti deaurati de libro B. Marci." In alia vero capsula argentea reliquiarum sic legitur: „Liber Euangeliorum habens vnam tabulam ornatam argento cum Crucifixo et Beata Virgine et Ioanne Euangelista. Completo inuentario se subscribit Notarius his verbis: „Ego Ioachinus e) de Merlatis, scholasticus Aquileiensis et scriba Capituli Aquileiensis, scripsi. Documentum hoc integrum et authenticum in Tabulario nostrae Congrega- tionis Vtinensis tenemus. Qui bene perpendit hoc inuentarium, statim percipit tres Codices antiquos Euangeliarios in Ecclesia Aquileiensi fuisse seruatos, hoc tamen discrimine, quod Codex Euangelii S. Marci et speciali ornatu et maiori custodia fuit semper habitus. Non post multum temporis grassante in Prouincia bello alterum inuentarium 21 confectum fuit anno scilicet 1418, quod in Archiuo Fori-Iulii seu Ciuitatis Austriae adseruatur. Sic ergo incipit: „In Christi nomine Amen. Inuentarium rerum the- sauri et bonorum sacristiae et Ecclesiae Aquileiensis factum per Dominos Serenum de Portugruario, Dominicum de Valle, Iohannem de Zucho, Obicinum de — Biachinum de Prata, Canonicos, et Presbyterum Stephanum de Oliua, Mansiona- rium, deputatos per Aquileiense Capitulum ad reponendum in loco tuto, anno Do- " mini Millesimo CCCC. XVIII. die XXIX. Martii. In hoc inuentario Codex S. Marci his verbis recensetur: „Liber Euangeliorum scriptus manu B. Marci tectus argento deaurato." Item describitur alter Codex Euangeliorum hoc modo: „Vnum Euangelistarium coopertum cum argento deaurato cum certis figu- ris super vna tabula. Et tandem alter Codex hoc modo describitur: „Vnum Euangelistarium cum vna tabula tecta argento deaurato cum cruci- fixis. Rursus haec nota habetur: „Duo lamina argentea deaurata cum figuris releua- tis pro certo Euangelistario. d) Pecia Comoretti: Decie tisk. e) Ioachinus Comoretti: Ioachimus tisk. 137
Strana 138
Locus tutus pro seruando hoc deposito fuit Ciuitas Austriae seu Foroiulii, ad quam ciuitatem tres Euangeliarii Codices deuenerunt. Certe anno 1420 in hac ciuitate erat Codex Euangelii S. Marci, prout a Canonicis Aquileiensibus fuerat Capitulo ciuitatensi vel Conseruatoribus ciuitatis in custodiam datus. Hoc mani- feste patet ex literis Serenissimi Ducis Venetiarum Thomae Mocenigo, datis egregiis et prudentibus Viris Conseruatori, Prouisoribus, Consilio et Communi ciuitatis Austriae, in quibus leguntur haec verba: „Cum certam ac firmam notitiam habe- amus, quod liber Euangeliorum scriptus propria manu gloriosi Euangelistae B. Marci est et reperitur ad praesens in manibus Venerabilis Viri Vicedecani vestrae maioris Ecclesiae vel alterius personae, quaecunque sit, est iustum et pium atque religiosum, vt idem liber apud editorem ac scriptorem ipsius reducatur.“ Et infra: „Placeat, sicut de beneuolentia vestra fidem tenemus indubiam, quod idem liber nobis sub diligenti cura et custodia transmittatur; quem non dubitamus ex dispo- sitione diuina peruenire ad manus vestras, vt vobis mediantibus ad venerandas Compositoris sui reliquias referatur, quoniam intelleximus et certe cognouimus, quod idem liber apud Aquileiam diu negligenter habitus et male conseruatus per- uenit ad terminos, ad quos indignum et contra religionem est permittere deuenire 22 res tales et tantae deuotionis.“ Literae datae fuerunt Ve netiis in Ducali Palatio die penultimo mensis Maii, Indictione XIII. anno M. CCCC. XX. Alter Codex Euangeliarius secundo loco notatus in inuentario est ille Codex Foroiuliensis, qui continet tria Euangelia Matthaei, Lucae et Ioannis, quem Lauren- tius a Turre illustrandum suscepit, cuius occasione orta est praesens acerrima con- trouersia, an ab eo aliquando S. Marci Codex fuerit auulsus. Tertius vero Codex, qui vltimo loco in vtroque inuentario signatur, continet Euangelia, teste Laurentio a Turre, certis quibusdam solemnioribus diebus cani solita. quo Ecclesia collegiata Foroiuliensis adhuc vtitur in solemni Missa in die Epiphaniae. Tres ergo Codices Euangeliarii antiquitate venerabiles, quos per plura secula ha- buit Ecclesia Aquileiensis, tandem ad ciuitatem Foriiulii occasione iam dicta per- uenerunt et ibidem duo vsque ad nostra tempora fideliter adseruantur. Haec quamuis longiora placuit hic referre, vt melius comprehendas, Vir clarissime, ve- ritatem eorum, quae supra in medium adducta sunt. Hoc vere mirandum, quod nullo vnquam tempore per tot seculorum curricula detecta fuerit fraus aliqua de sinceritate Codicis Euangelii S. Marci, cum tam in Ecclesia Gradensi, quam in Ecclesia Aquileiensi prae manibus habebantur duo Codices distincti: vnus tanquam Autographus S. Marci, alter ab alio Amanuensi scriptus, in quo solummodo trium Euangelistarum textus habebatur. Ambo Codices erant figurae quadratae, eius- dem fere longitudinis et latitudinis, ambo membranacei, et nihilominus nullus inuenitur Episcopus, nullus Patriarcha, nullus ex Clero peritus, qui dixerit Codi- cem Euangelii S. Marci fuisse abstractum ab alio Euangelio et pia fraude vulga- uerit esse Autographum S. Marci, cum reuera talis non esset, si eadem manu et in eodem Euangeliario fuisset primitus transcriptus. Tantaene inscitiae et ignoran- 138
Locus tutus pro seruando hoc deposito fuit Ciuitas Austriae seu Foroiulii, ad quam ciuitatem tres Euangeliarii Codices deuenerunt. Certe anno 1420 in hac ciuitate erat Codex Euangelii S. Marci, prout a Canonicis Aquileiensibus fuerat Capitulo ciuitatensi vel Conseruatoribus ciuitatis in custodiam datus. Hoc mani- feste patet ex literis Serenissimi Ducis Venetiarum Thomae Mocenigo, datis egregiis et prudentibus Viris Conseruatori, Prouisoribus, Consilio et Communi ciuitatis Austriae, in quibus leguntur haec verba: „Cum certam ac firmam notitiam habe- amus, quod liber Euangeliorum scriptus propria manu gloriosi Euangelistae B. Marci est et reperitur ad praesens in manibus Venerabilis Viri Vicedecani vestrae maioris Ecclesiae vel alterius personae, quaecunque sit, est iustum et pium atque religiosum, vt idem liber apud editorem ac scriptorem ipsius reducatur.“ Et infra: „Placeat, sicut de beneuolentia vestra fidem tenemus indubiam, quod idem liber nobis sub diligenti cura et custodia transmittatur; quem non dubitamus ex dispo- sitione diuina peruenire ad manus vestras, vt vobis mediantibus ad venerandas Compositoris sui reliquias referatur, quoniam intelleximus et certe cognouimus, quod idem liber apud Aquileiam diu negligenter habitus et male conseruatus per- uenit ad terminos, ad quos indignum et contra religionem est permittere deuenire 22 res tales et tantae deuotionis.“ Literae datae fuerunt Ve netiis in Ducali Palatio die penultimo mensis Maii, Indictione XIII. anno M. CCCC. XX. Alter Codex Euangeliarius secundo loco notatus in inuentario est ille Codex Foroiuliensis, qui continet tria Euangelia Matthaei, Lucae et Ioannis, quem Lauren- tius a Turre illustrandum suscepit, cuius occasione orta est praesens acerrima con- trouersia, an ab eo aliquando S. Marci Codex fuerit auulsus. Tertius vero Codex, qui vltimo loco in vtroque inuentario signatur, continet Euangelia, teste Laurentio a Turre, certis quibusdam solemnioribus diebus cani solita. quo Ecclesia collegiata Foroiuliensis adhuc vtitur in solemni Missa in die Epiphaniae. Tres ergo Codices Euangeliarii antiquitate venerabiles, quos per plura secula ha- buit Ecclesia Aquileiensis, tandem ad ciuitatem Foriiulii occasione iam dicta per- uenerunt et ibidem duo vsque ad nostra tempora fideliter adseruantur. Haec quamuis longiora placuit hic referre, vt melius comprehendas, Vir clarissime, ve- ritatem eorum, quae supra in medium adducta sunt. Hoc vere mirandum, quod nullo vnquam tempore per tot seculorum curricula detecta fuerit fraus aliqua de sinceritate Codicis Euangelii S. Marci, cum tam in Ecclesia Gradensi, quam in Ecclesia Aquileiensi prae manibus habebantur duo Codices distincti: vnus tanquam Autographus S. Marci, alter ab alio Amanuensi scriptus, in quo solummodo trium Euangelistarum textus habebatur. Ambo Codices erant figurae quadratae, eius- dem fere longitudinis et latitudinis, ambo membranacei, et nihilominus nullus inuenitur Episcopus, nullus Patriarcha, nullus ex Clero peritus, qui dixerit Codi- cem Euangelii S. Marci fuisse abstractum ab alio Euangelio et pia fraude vulga- uerit esse Autographum S. Marci, cum reuera talis non esset, si eadem manu et in eodem Euangeliario fuisset primitus transcriptus. Tantaene inscitiae et ignoran- 138
Strana 139
tiae accusare possumus tot Episcopos, Patriarchas et alios, si haec populari solum traditione crediderint et posteris propinauerint? Cur Carolus IV. Imperator, Bo- hemiae Rex, tanta precum instantia pro consolatione sui regni petiisset partem Codicis, si de Autographo S. Marci non fuisset certus? Cur Nicolaus Patriarcha difficultatem induxit de diuisione Codicis, si solum, vt vulgo putabatur, et non vere fuisset eiusdem Euangelistae Autographum? Prius enim quam acquiesceret pre- cibus Bohemiae Regis, conuocauit raptim, vt ipse asserit, Episcopos, Praelatos et alios sapientes, quorum consilio sano, rei ipsius conditione examine diligenti cribrata et deliberatione prouidae discussionis adducta, animo deliberato et ibidem praesen- tium voto communi praefatorum Dominorum suorum, duos quaternos eiusdem Euan- gelii vltimos ipsius Maiestati liberal ter duxit erogandos. Poterat ipse, vt se eximeret a tali diuisione, poterant alii Praelati et sapientes obiicere vulgarem opinionem de Autographo S. Marci, poterant ostendere alium antiquum Codicem trium Euangeli- orum similis scripturae et materiae, qui in thesauro eiusdem Ecclesiae conseruaba- tur, et di cere forsan ab eo aliquando fuisse auulsum Codicem S. Marci et postea po- pulari traditione creditum Autographum, quamuis de hac traditione certam non habuissent fidem. Verum nihil horum obiectum fuit a tot Viris sapientibus, qui et petitioni et diuisioni praesentes fuerunt. Quis sapiens et prudens Vir accusabit Praelatos et sapientes non vulgi, sed Cleri, de tanta desidia et oscitantia, in re tam graui, vt Codicem dicerent et crederent scriptum manu S. Marci Euangelistae, cum facillime contrarium vel saltem incertum statuere et cognoscere valerent? Praeuidit difficultatem hanc etiam Laurentius a Turre, sed quomodo respon- deat, videamus. Quid igitur, ait, nisi quod semel diximus, iterum necesse est affirmare: nempe et ipsos populari opinione fuisse deceptos, et vulgum sequuti, esse loquuti; atque adeo denuo statuere hanc ipsam opinionem, credente ac volente populo, ab eo iam tempore, quo folia Euangelii S. Marci a tribus aliis Euangeliis, quae integrum Euangeliorum volumen conficiebant, coepisse atque inualuisse. Sed quantum facile est dictu, tantum difficile est hoc idem vera ratione comprobare. Codices Euange- liarii non manibus vulgi tenebantur, vt eruditis notum est, sed summa circumspecti- one ab Episcopis in scriniis propriae Ecclesiae custodiebantur, ne aliquando fraus aliqua obtrudi potuerit. Quomodo ergo populo credente ac volente sapientes Viri, praesertim Episcopi, huiusmodi erroneis et popularibus traditionibus acquiescere poterant, si non ad populum, sed ad ipsos in rebus tam grauibus rectum spectabat iudicium? 23 Facessant itaque haec omnia, et iterum statuamus Codicem Euangelii S. Marci, latinis literis scriptum in septem quaternis, in Ecclesia Aquileiensi per tot secula venerabiliter conseruatum, non ab alio Codice Euangeliario, nunc Foroiuliensi, aliquando fuisse auulsum, tanquam ipsius partem, sed fuisse Codicem eo anti- quiorem, alia manu conscriptum, et singularem, ideoque propria S. Euangelistae manu, vt ab Aquileiensibus constanter habitus fuit. Quotquot fuerunt scriptores aut chronistae, qui data occasione loquuti sunt de Euangelio S. Marci apud Aqui- 139
tiae accusare possumus tot Episcopos, Patriarchas et alios, si haec populari solum traditione crediderint et posteris propinauerint? Cur Carolus IV. Imperator, Bo- hemiae Rex, tanta precum instantia pro consolatione sui regni petiisset partem Codicis, si de Autographo S. Marci non fuisset certus? Cur Nicolaus Patriarcha difficultatem induxit de diuisione Codicis, si solum, vt vulgo putabatur, et non vere fuisset eiusdem Euangelistae Autographum? Prius enim quam acquiesceret pre- cibus Bohemiae Regis, conuocauit raptim, vt ipse asserit, Episcopos, Praelatos et alios sapientes, quorum consilio sano, rei ipsius conditione examine diligenti cribrata et deliberatione prouidae discussionis adducta, animo deliberato et ibidem praesen- tium voto communi praefatorum Dominorum suorum, duos quaternos eiusdem Euan- gelii vltimos ipsius Maiestati liberal ter duxit erogandos. Poterat ipse, vt se eximeret a tali diuisione, poterant alii Praelati et sapientes obiicere vulgarem opinionem de Autographo S. Marci, poterant ostendere alium antiquum Codicem trium Euangeli- orum similis scripturae et materiae, qui in thesauro eiusdem Ecclesiae conseruaba- tur, et di cere forsan ab eo aliquando fuisse auulsum Codicem S. Marci et postea po- pulari traditione creditum Autographum, quamuis de hac traditione certam non habuissent fidem. Verum nihil horum obiectum fuit a tot Viris sapientibus, qui et petitioni et diuisioni praesentes fuerunt. Quis sapiens et prudens Vir accusabit Praelatos et sapientes non vulgi, sed Cleri, de tanta desidia et oscitantia, in re tam graui, vt Codicem dicerent et crederent scriptum manu S. Marci Euangelistae, cum facillime contrarium vel saltem incertum statuere et cognoscere valerent? Praeuidit difficultatem hanc etiam Laurentius a Turre, sed quomodo respon- deat, videamus. Quid igitur, ait, nisi quod semel diximus, iterum necesse est affirmare: nempe et ipsos populari opinione fuisse deceptos, et vulgum sequuti, esse loquuti; atque adeo denuo statuere hanc ipsam opinionem, credente ac volente populo, ab eo iam tempore, quo folia Euangelii S. Marci a tribus aliis Euangeliis, quae integrum Euangeliorum volumen conficiebant, coepisse atque inualuisse. Sed quantum facile est dictu, tantum difficile est hoc idem vera ratione comprobare. Codices Euange- liarii non manibus vulgi tenebantur, vt eruditis notum est, sed summa circumspecti- one ab Episcopis in scriniis propriae Ecclesiae custodiebantur, ne aliquando fraus aliqua obtrudi potuerit. Quomodo ergo populo credente ac volente sapientes Viri, praesertim Episcopi, huiusmodi erroneis et popularibus traditionibus acquiescere poterant, si non ad populum, sed ad ipsos in rebus tam grauibus rectum spectabat iudicium? 23 Facessant itaque haec omnia, et iterum statuamus Codicem Euangelii S. Marci, latinis literis scriptum in septem quaternis, in Ecclesia Aquileiensi per tot secula venerabiliter conseruatum, non ab alio Codice Euangeliario, nunc Foroiuliensi, aliquando fuisse auulsum, tanquam ipsius partem, sed fuisse Codicem eo anti- quiorem, alia manu conscriptum, et singularem, ideoque propria S. Euangelistae manu, vt ab Aquileiensibus constanter habitus fuit. Quotquot fuerunt scriptores aut chronistae, qui data occasione loquuti sunt de Euangelio S. Marci apud Aqui- 139
Strana 140
leiam, sine vllo dubio asseruerunt hunc Codicem manu S. Marci fuisse scriptum et hac ratione non minus docte quam pie Aquileienses in summa veneratione semper habuerunt. Parum refert, si ab eruditis nostrae aetatis censoribus ista non proben- tur; ipsi enim similitudine Codicis et scripturae decepti ductum Laurentii a Turre sequentes in eundem errorem impegerunt. Caeterum si attendantur omnia, quae de vtriusque Codicis discrimine superius dicta sunt, facile erit veritatem hanc digno- scere et remotis opinionibus, quibus in varias diuisi fuerunt eruditi, tandem statuere S. Marcum Euangelistam latine suum Euangelium Aquileiensibus reliquisse; quae veritas ex Codice Veneto et Pragensi manifeste apparet; vnde merito dici possit: modo caussa finita est. Plura dicenda forent, quae in meo opusculo Italico collecta 24 habeo, sed inter angustias vnius epistolae haec omnia ] comprehendi non possunt, vnde supersedeo, cum ad rem propositam iam dicta sufficiant. Quae cum ita sint, cur ergo Codex Pragensis et Venetus, qui vnus fuit, detrudendus est ab ea venera- tione, quam Maiores nostri tanquam Autographo S. Marci, dum Aquileiae conser- uabatur, detulerunt? Interim, Vir clarissime, veniam da homini iam senescenti, qui talia ausus sit scribere, certe non alio fine, quam vt veritatem quaeramus et inuentam teneamus. Amator eiusdem veritatis Laurentius a Turre, licet primo impetu sententiam suam fiducialiter vulgauerit, tamen cum postea a Nostratibus audiuisset eius sententiam aliquibus non placere, inter quos vnus ego semper fui, hanc nobis ingenuam confessi- onem reliquit: „Quid plura? Alii videant, alii inuicem conferant, Codices Codici opponant; nos nec nobis fingere meliora possumus, nec ominari magis vera. Quae interim hactenus longa nimis, si Diis placet, oratione disputauimus ad ostendendam veritatem vnius eiusdemque Codicis Foroiuliensis, Veneti ac Pragensis, si qui nondum fortasse probabunt nec dictis velint acquiescere, dummodo e numero doctorum atque sapientum nec non ingenuorum hominum sint, eorum iudicio et sententiae nos ipsi acquiescere non detrectamus.“ Haec verba leguntur in addendis (pag. 54), quae post Dissertationem epistolarem in secunda editione vulgatam et adnotationibus illustratam ipse digessit. Mihi nunc liceat aliis eiusdem Laurentii a Turre verbis exclamare: Quam fallaces et ad decipiendum proni sint hominum sensus, iisque minime fidendum! Consonant haec cum alia exclamatione S. Hieronymi Lib. 2. ad Rufinum: O labores hominum semper incertil o mortalium studia contrarios interdum fines habentia! Sed iam tempus est, vt dictis finem imponam. Te igitur obsecro, vt patienter feras taedium, quod haec, qualis sit, epistola forsan animo tuo ingessit. Quaecunque scripta sunt, tuo et aliorum sapientum iudicio lubentissime et tota animi mei demissione submitto, hoc solum petens, vt quid tu senseris, quid senserint alii, quid placere, quid displicere potuerit, me aliquando certiorem facias. Scias velim me nihil aliud in votis habere quam obsequium praestare veritati. Vale. Datum Vtini in Aedibus Congregationis Oratorii die duodecima mensis Apri- lis, Anno Domini millesimo septingentesimo octogesimo. Amen. 140
leiam, sine vllo dubio asseruerunt hunc Codicem manu S. Marci fuisse scriptum et hac ratione non minus docte quam pie Aquileienses in summa veneratione semper habuerunt. Parum refert, si ab eruditis nostrae aetatis censoribus ista non proben- tur; ipsi enim similitudine Codicis et scripturae decepti ductum Laurentii a Turre sequentes in eundem errorem impegerunt. Caeterum si attendantur omnia, quae de vtriusque Codicis discrimine superius dicta sunt, facile erit veritatem hanc digno- scere et remotis opinionibus, quibus in varias diuisi fuerunt eruditi, tandem statuere S. Marcum Euangelistam latine suum Euangelium Aquileiensibus reliquisse; quae veritas ex Codice Veneto et Pragensi manifeste apparet; vnde merito dici possit: modo caussa finita est. Plura dicenda forent, quae in meo opusculo Italico collecta 24 habeo, sed inter angustias vnius epistolae haec omnia ] comprehendi non possunt, vnde supersedeo, cum ad rem propositam iam dicta sufficiant. Quae cum ita sint, cur ergo Codex Pragensis et Venetus, qui vnus fuit, detrudendus est ab ea venera- tione, quam Maiores nostri tanquam Autographo S. Marci, dum Aquileiae conser- uabatur, detulerunt? Interim, Vir clarissime, veniam da homini iam senescenti, qui talia ausus sit scribere, certe non alio fine, quam vt veritatem quaeramus et inuentam teneamus. Amator eiusdem veritatis Laurentius a Turre, licet primo impetu sententiam suam fiducialiter vulgauerit, tamen cum postea a Nostratibus audiuisset eius sententiam aliquibus non placere, inter quos vnus ego semper fui, hanc nobis ingenuam confessi- onem reliquit: „Quid plura? Alii videant, alii inuicem conferant, Codices Codici opponant; nos nec nobis fingere meliora possumus, nec ominari magis vera. Quae interim hactenus longa nimis, si Diis placet, oratione disputauimus ad ostendendam veritatem vnius eiusdemque Codicis Foroiuliensis, Veneti ac Pragensis, si qui nondum fortasse probabunt nec dictis velint acquiescere, dummodo e numero doctorum atque sapientum nec non ingenuorum hominum sint, eorum iudicio et sententiae nos ipsi acquiescere non detrectamus.“ Haec verba leguntur in addendis (pag. 54), quae post Dissertationem epistolarem in secunda editione vulgatam et adnotationibus illustratam ipse digessit. Mihi nunc liceat aliis eiusdem Laurentii a Turre verbis exclamare: Quam fallaces et ad decipiendum proni sint hominum sensus, iisque minime fidendum! Consonant haec cum alia exclamatione S. Hieronymi Lib. 2. ad Rufinum: O labores hominum semper incertil o mortalium studia contrarios interdum fines habentia! Sed iam tempus est, vt dictis finem imponam. Te igitur obsecro, vt patienter feras taedium, quod haec, qualis sit, epistola forsan animo tuo ingessit. Quaecunque scripta sunt, tuo et aliorum sapientum iudicio lubentissime et tota animi mei demissione submitto, hoc solum petens, vt quid tu senseris, quid senserint alii, quid placere, quid displicere potuerit, me aliquando certiorem facias. Scias velim me nihil aliud in votis habere quam obsequium praestare veritati. Vale. Datum Vtini in Aedibus Congregationis Oratorii die duodecima mensis Apri- lis, Anno Domini millesimo septingentesimo octogesimo. Amen. 140
Strana 141
2. Gorize par Vienne A Monsieur Monsieur l'Abbé Joseph Dobrowsky vel alteri de domo sua loco eius Prague. Clarissimo viro, domino Josepho Dobrowsky, clerico ecclesiastico Pragensi, Antonius Comorettus, Congregationis oratorii Utinensis presbyter, salutem et feli- citatem. Præterito mense Aprili huius annil) per veredarios stationum Goritiæ et Viennæ misi Pragam quamdam Epistolarem Dissertationem de Codice Evangeliario S. Marci partim Pragæ, partim Venetiis servato, Tibi, vir clarissime, nuncupatam. Quatuor fere menses lapsi sunt, et ego adhuc ignarus sum, an revera ad manus Tuas pervenerit Epistola, vel aliquo fortuito casu deperdita sit. Multum certe mihi displi- ceret amissio. Verum mihi melius erit credere Epistolam Pragam pervenisse, quam- vis ignorem, cur usque adhuc nullum ad me pervenerit responsum. Ne autem am- plius fluctuem in incertum, hac brevi epistola te rogo obtestorque, ut quantocyus fieri potest, mihi significes vel amissionem, vel receptionem, vel si quid aliud fuerit impedimentum. Si vero, quod absit, auctor, cui scribo, e vita decesserit, quisquis hanc epistolam legerit loco eius, de omnibus his pro summa humanitate me reddat certiorem. Vale. Datum Utini in domibus Congregationis oratorii s. Philippi Nerei die 9. Augusti anno Domini 1780.2) 1) 12. dubna 1780, viz příl. č. 1. 2) Originál dopisu COMORETTIHO z 9. srpna 1780 v archivu Nár. musea v Praze, zn. 2 B 17 (1097). Dosud netištěn. Na tento dopis odpověděl DOBROVSKÝ nezvěstným dopisem z 28. srpna 1780, k němuž přiložil již hotový výtisk COMORETTIHO Dissertace (= příl. č. 1). 141
2. Gorize par Vienne A Monsieur Monsieur l'Abbé Joseph Dobrowsky vel alteri de domo sua loco eius Prague. Clarissimo viro, domino Josepho Dobrowsky, clerico ecclesiastico Pragensi, Antonius Comorettus, Congregationis oratorii Utinensis presbyter, salutem et feli- citatem. Præterito mense Aprili huius annil) per veredarios stationum Goritiæ et Viennæ misi Pragam quamdam Epistolarem Dissertationem de Codice Evangeliario S. Marci partim Pragæ, partim Venetiis servato, Tibi, vir clarissime, nuncupatam. Quatuor fere menses lapsi sunt, et ego adhuc ignarus sum, an revera ad manus Tuas pervenerit Epistola, vel aliquo fortuito casu deperdita sit. Multum certe mihi displi- ceret amissio. Verum mihi melius erit credere Epistolam Pragam pervenisse, quam- vis ignorem, cur usque adhuc nullum ad me pervenerit responsum. Ne autem am- plius fluctuem in incertum, hac brevi epistola te rogo obtestorque, ut quantocyus fieri potest, mihi significes vel amissionem, vel receptionem, vel si quid aliud fuerit impedimentum. Si vero, quod absit, auctor, cui scribo, e vita decesserit, quisquis hanc epistolam legerit loco eius, de omnibus his pro summa humanitate me reddat certiorem. Vale. Datum Utini in domibus Congregationis oratorii s. Philippi Nerei die 9. Augusti anno Domini 1780.2) 1) 12. dubna 1780, viz příl. č. 1. 2) Originál dopisu COMORETTIHO z 9. srpna 1780 v archivu Nár. musea v Praze, zn. 2 B 17 (1097). Dosud netištěn. Na tento dopis odpověděl DOBROVSKÝ nezvěstným dopisem z 28. srpna 1780, k němuž přiložil již hotový výtisk COMORETTIHO Dissertace (= příl. č. 1). 141
Strana 142
3. Gorize par Vienne. Domino Josepho Dobrowsky, clerico ecclesiastico Pragensi, Pragam. Clarissimo viro D. Josepho Dobrowsky, clerico ecclesiastico Pragensi, Anto- nius Comorettus, Congregationis oratorii Utinensis presbyter, salutem plurimam. Summo cum gaudio recepi litteras Tuas, sub die 24. Augusti præteriti a Te Pragæe signatas, quæe simul diluerunt timorem et lætitiam attulerunt. Timebam quidem de aliquo infortunio neque me fefellit suspicio, cum æegritudo Tua una fuerit ex causis, cur responsa ad me sero venerunt. Verum lætatus sum valde de Tua recuperata valetudine et de felici exitu Dissertationis Epistolaris, cum sumpti- bus istius reverendissimi Capituli Pragensis luce publica me nesciente donata sit, cuius exemplar typis impressum a Te prompte mihi transmissum fuit. Summopere gaudeo, quod sententia mea de autographo codice evangelii s. Marci adoptata sit a reverendissimis canonicis, immo, quod præecipuum est, quod etiam celsissimus princeps archipiescopus Pragensis3) eidem sententiæ suum calculum adiecerit. Te igitur obsecro, ut nomine meo deferas eidem celsissimo principi archiepiscopo hu- millimum obsequium meum cum maxima gratiarum actione pro benignitate, qua dignatus est respicere opusculum illudque pariter approbare. Similiter venerabi- libus reverendissimis canonicis omnibus istitus Capituli meam debitam reverentiam exhibeas eisque grates rependas, quod tam liberaliter pro editione dissertationis præelo facienda sumptus omnes suppeditaverint. Sed quas gratiarum actiones Tibi reddam pro tot incommodis a Te susceptis, cum totum editionis pondus Tuis hu- meris fuerit impositum? Quapropter a Te veniam peto, qui talia et tanta patientia pro me sustinuisti. Ex his omnibus statim percepi, quid senserit celsissimus princeps archiepisco- pus, quid senserint reverendissimi canonici; ex quo infero, quid alii sentire poterunt, cum exemplaria ad eorum manus pervenerint. Quid vero Tu sentias, satis ingenue 3) Míněn pražský arcibiskup ANTONÍN PETR svob. pán PŘÍCHOVSKÝ z PŘÍCHOVIC, na stolci 1763—1793; srv. A. PODLAHA, Series praepositorum ...(Editiones archivi et bibl. s. f. metrop. capituli Pragensis X), Pragae 1912, str. 274 n. 142
3. Gorize par Vienne. Domino Josepho Dobrowsky, clerico ecclesiastico Pragensi, Pragam. Clarissimo viro D. Josepho Dobrowsky, clerico ecclesiastico Pragensi, Anto- nius Comorettus, Congregationis oratorii Utinensis presbyter, salutem plurimam. Summo cum gaudio recepi litteras Tuas, sub die 24. Augusti præteriti a Te Pragæe signatas, quæe simul diluerunt timorem et lætitiam attulerunt. Timebam quidem de aliquo infortunio neque me fefellit suspicio, cum æegritudo Tua una fuerit ex causis, cur responsa ad me sero venerunt. Verum lætatus sum valde de Tua recuperata valetudine et de felici exitu Dissertationis Epistolaris, cum sumpti- bus istius reverendissimi Capituli Pragensis luce publica me nesciente donata sit, cuius exemplar typis impressum a Te prompte mihi transmissum fuit. Summopere gaudeo, quod sententia mea de autographo codice evangelii s. Marci adoptata sit a reverendissimis canonicis, immo, quod præecipuum est, quod etiam celsissimus princeps archipiescopus Pragensis3) eidem sententiæ suum calculum adiecerit. Te igitur obsecro, ut nomine meo deferas eidem celsissimo principi archiepiscopo hu- millimum obsequium meum cum maxima gratiarum actione pro benignitate, qua dignatus est respicere opusculum illudque pariter approbare. Similiter venerabi- libus reverendissimis canonicis omnibus istitus Capituli meam debitam reverentiam exhibeas eisque grates rependas, quod tam liberaliter pro editione dissertationis præelo facienda sumptus omnes suppeditaverint. Sed quas gratiarum actiones Tibi reddam pro tot incommodis a Te susceptis, cum totum editionis pondus Tuis hu- meris fuerit impositum? Quapropter a Te veniam peto, qui talia et tanta patientia pro me sustinuisti. Ex his omnibus statim percepi, quid senserit celsissimus princeps archiepisco- pus, quid senserint reverendissimi canonici; ex quo infero, quid alii sentire poterunt, cum exemplaria ad eorum manus pervenerint. Quid vero Tu sentias, satis ingenue 3) Míněn pražský arcibiskup ANTONÍN PETR svob. pán PŘÍCHOVSKÝ z PŘÍCHOVIC, na stolci 1763—1793; srv. A. PODLAHA, Series praepositorum ...(Editiones archivi et bibl. s. f. metrop. capituli Pragensis X), Pragae 1912, str. 274 n. 142
Strana 143
fateris, nec indignor de Tua animi sinceritate; non enim tanti valeo, ut velim omnes. etiam invitos meæ adhærere sententiæ. Liberum esse debet unicuique in huiusmodi controversiis abundare in sensu suo. Ceterum ut diluam etiam ca, quæ Te removent a mea sententia, brevi calamo persolvam. In Tua editione Fragmenti Pragensis § 6. asseris rasuras, correctiones, puncta rarius obvia. Ad hæc respondeo mirum non esse, si aliquæ rasuræ et correcti- ones in hoc fragmento inveniantur. Quis unquam fuit tam diligens scriptor, qui in aliqua dictione, syllaba vel littera velociter scribens aliquando non sit lapsus? In apographis potius hoc esset damnandum, si amanuenses, qui commode transcri- bunt, in hos defectus inciderent. Neque mirum esse debet, si nominis alicuius nota appareat in margine unius vel alterius paginæ fragmenti Pragensis. Nam, cum per plura sæcula codex evangelii s. Marci in ecclesia Aquileiensi permanserit et a pluribus contrectatus fuerit, potuit quis aliqua occasione vel rationabili causa alicuius perso- næ nomen apponere. Non etiam Te moveat, quod folium a me Tibi transmissum e codice Foroiuliensi transumptum accurate cum Pragensi congruat etiam in lineis a summo usque deorsum ductis, ut in aliqua nota editionis me mones.4) Etenim hæc et his similia nobis quidem ingerere possunt æqualitatem utriusque codicis, non vero identitatem. Addi potest a fidelibus seu fratribus Aquileiensibus paratum fuisse codicem membranaceum cum suis lineis recte dispositum, ut s. evangelista Marcus commode evangelium suum Latinis litteris transcribere potuisset et eis relinquere hoc prætiosum suæ prædicationis monumentum. Neque obiici potest defuisse Aquileiæ membranas tempore s. Marci, cum Eumenes, rex Pergami, tanto tempore ante hoc genus chartæ ex membranis bestiarum invenerit, ut ex Varrone testatur Plinius hist. natur. lib. 13. cap. 11; unde s. Hieronymus epistola ad Chro- matium de negligentia amicorum in scribendo ita conqueritur: Chartam defuisse non puto Aegypto ministrante commercia. Et si alicui Ptolomaeus maria clausisset, tamen rex Attalus membranas a Pergamo miserat, ut penuria chartœ pellibus pensare- tur, unde et Pergamenarum nomen ad hunc usque diem evandente sibi invicem poste- ritate servatum est. Si hæc et quæ in Dissertatione nunc typis edita non sufficiunt ad trahendum animum ad huius sententiæ assensum, nescio, quæ validiora et evidentia argumenta ad infrigendas auctoritates de autographo codice s. Marci in medium afferri possint? Forsan aliquis lecta Dissertatione calamum perstringet vel ad de- fendendam meam sententiam, vel ad eam improbandam. Si hoc erit, gratam rem mihi facies significando auctorem et opus. Interim ut redeamus ad rem nostram, accepto oblationem de aliis exemplari- bus mihi mittendis, nam plurima numero exemplaria, ut opinor, de pralo prodita erunt. Alteram gratiam a Te peto, ut mihi transmittas aliqua exemplaria Tuæ editi- onis Fragmenti Pragensis anni 1778: opus certe præclarum et summe laudandum, a nullo, ut mihi notum est, antea tentatum. Apud nos nullum exemplar vidi nisi 4) Míněna je jedna z vydavatelských poznámek DOBROVSKÉHO, otištěná v tomto vydání výše str. 132. 143
fateris, nec indignor de Tua animi sinceritate; non enim tanti valeo, ut velim omnes. etiam invitos meæ adhærere sententiæ. Liberum esse debet unicuique in huiusmodi controversiis abundare in sensu suo. Ceterum ut diluam etiam ca, quæ Te removent a mea sententia, brevi calamo persolvam. In Tua editione Fragmenti Pragensis § 6. asseris rasuras, correctiones, puncta rarius obvia. Ad hæc respondeo mirum non esse, si aliquæ rasuræ et correcti- ones in hoc fragmento inveniantur. Quis unquam fuit tam diligens scriptor, qui in aliqua dictione, syllaba vel littera velociter scribens aliquando non sit lapsus? In apographis potius hoc esset damnandum, si amanuenses, qui commode transcri- bunt, in hos defectus inciderent. Neque mirum esse debet, si nominis alicuius nota appareat in margine unius vel alterius paginæ fragmenti Pragensis. Nam, cum per plura sæcula codex evangelii s. Marci in ecclesia Aquileiensi permanserit et a pluribus contrectatus fuerit, potuit quis aliqua occasione vel rationabili causa alicuius perso- næ nomen apponere. Non etiam Te moveat, quod folium a me Tibi transmissum e codice Foroiuliensi transumptum accurate cum Pragensi congruat etiam in lineis a summo usque deorsum ductis, ut in aliqua nota editionis me mones.4) Etenim hæc et his similia nobis quidem ingerere possunt æqualitatem utriusque codicis, non vero identitatem. Addi potest a fidelibus seu fratribus Aquileiensibus paratum fuisse codicem membranaceum cum suis lineis recte dispositum, ut s. evangelista Marcus commode evangelium suum Latinis litteris transcribere potuisset et eis relinquere hoc prætiosum suæ prædicationis monumentum. Neque obiici potest defuisse Aquileiæ membranas tempore s. Marci, cum Eumenes, rex Pergami, tanto tempore ante hoc genus chartæ ex membranis bestiarum invenerit, ut ex Varrone testatur Plinius hist. natur. lib. 13. cap. 11; unde s. Hieronymus epistola ad Chro- matium de negligentia amicorum in scribendo ita conqueritur: Chartam defuisse non puto Aegypto ministrante commercia. Et si alicui Ptolomaeus maria clausisset, tamen rex Attalus membranas a Pergamo miserat, ut penuria chartœ pellibus pensare- tur, unde et Pergamenarum nomen ad hunc usque diem evandente sibi invicem poste- ritate servatum est. Si hæc et quæ in Dissertatione nunc typis edita non sufficiunt ad trahendum animum ad huius sententiæ assensum, nescio, quæ validiora et evidentia argumenta ad infrigendas auctoritates de autographo codice s. Marci in medium afferri possint? Forsan aliquis lecta Dissertatione calamum perstringet vel ad de- fendendam meam sententiam, vel ad eam improbandam. Si hoc erit, gratam rem mihi facies significando auctorem et opus. Interim ut redeamus ad rem nostram, accepto oblationem de aliis exemplari- bus mihi mittendis, nam plurima numero exemplaria, ut opinor, de pralo prodita erunt. Alteram gratiam a Te peto, ut mihi transmittas aliqua exemplaria Tuæ editi- onis Fragmenti Pragensis anni 1778: opus certe præclarum et summe laudandum, a nullo, ut mihi notum est, antea tentatum. Apud nos nullum exemplar vidi nisi 4) Míněna je jedna z vydavatelských poznámek DOBROVSKÉHO, otištěná v tomto vydání výše str. 132. 143
Strana 144
illud, quod inter Miscellanea habet archiepiscopus noster Utinensis Jo. Hieronymus Gradonico,5) quo usus sum et a quo, quæ mihi opus erant, delibavi. Etiam do- minus comes Franciscus Florio, nunc præpositus Capituli huius metropolitanæ Utinensis ecclesiæ, vir nostræ ætatis eruditissimus, cuius mentionem fecit etiam Laurentius a Turre sub initio suæ Epistolaris dissertationis, instanter mihi commi- sit unum Tuæ editionis exemplar procurandum), ut una cum mea dissertati- one utriusque sensus possit melius conferre. Quotquot exemplaria mittere dignaris simul cum exemplaribus Tuæ editionis Fragmenti, bene compacta et nomine meo foris inscripto Viennam transmittes ad officinam sive domum nominis italico sermone tenoris infrascripti: Alli Signori Eredi di Guiseppe Francesco Gundian di Vienna con ordine a questi di riceverlo a conto Odorico e Fratelli Simonetti d'Udine e di prontamente spedirlo alla loro casa Fratelli Simonetti di Trieste colla diligenza da spedire a Udine. Responsa Tua quantocius expecto de omnibus his, vel etiam de sensu Pragen- sium, qui dissertationem iam legerint, meque Tibi summopere devi(n)ctum scias velim. Vale et Deus ad plures annos pro bono litterarum Te incolumen conservet. Utini die 17. Septembris 1780. Addo errores et correctiones:“) Er. Cor. — pag. 5. linea 14. Sebotto- pag. 9. linea typi 17. fectum pag. 13. linea 12. duæ — pag. 20. linea 25. Decie — linea 29. Joachimus — — — — — — mm— — — — — — — — — — — —— — — — Sabatho tectum suæ Pecia Joachinus.6) a) correctiones: correptiones Comoretti. 5) Arcibiskup videmský JOANNES HIERONYMUS GRADENIGO, 1766—1786 (srv. P. B. GAMS, Series episcoporum, Leipzig 21931, str. 775). 6) Originál dopisu COMORETTIHO ze 17. září 1780 v archivu Nár. musea, zn. 2 B 17 (1097). Výtah z něho (s několika chybami) otiskl V. BRANDL, Život Josefa Dobrovského, Brno 1883, str. 280, č. 1. Na tento dopis odpověděl DOBROVSKY nezvěstným dopisem v zimě 1780/81. 144
illud, quod inter Miscellanea habet archiepiscopus noster Utinensis Jo. Hieronymus Gradonico,5) quo usus sum et a quo, quæ mihi opus erant, delibavi. Etiam do- minus comes Franciscus Florio, nunc præpositus Capituli huius metropolitanæ Utinensis ecclesiæ, vir nostræ ætatis eruditissimus, cuius mentionem fecit etiam Laurentius a Turre sub initio suæ Epistolaris dissertationis, instanter mihi commi- sit unum Tuæ editionis exemplar procurandum), ut una cum mea dissertati- one utriusque sensus possit melius conferre. Quotquot exemplaria mittere dignaris simul cum exemplaribus Tuæ editionis Fragmenti, bene compacta et nomine meo foris inscripto Viennam transmittes ad officinam sive domum nominis italico sermone tenoris infrascripti: Alli Signori Eredi di Guiseppe Francesco Gundian di Vienna con ordine a questi di riceverlo a conto Odorico e Fratelli Simonetti d'Udine e di prontamente spedirlo alla loro casa Fratelli Simonetti di Trieste colla diligenza da spedire a Udine. Responsa Tua quantocius expecto de omnibus his, vel etiam de sensu Pragen- sium, qui dissertationem iam legerint, meque Tibi summopere devi(n)ctum scias velim. Vale et Deus ad plures annos pro bono litterarum Te incolumen conservet. Utini die 17. Septembris 1780. Addo errores et correctiones:“) Er. Cor. — pag. 5. linea 14. Sebotto- pag. 9. linea typi 17. fectum pag. 13. linea 12. duæ — pag. 20. linea 25. Decie — linea 29. Joachimus — — — — — — mm— — — — — — — — — — — —— — — — Sabatho tectum suæ Pecia Joachinus.6) a) correctiones: correptiones Comoretti. 5) Arcibiskup videmský JOANNES HIERONYMUS GRADENIGO, 1766—1786 (srv. P. B. GAMS, Series episcoporum, Leipzig 21931, str. 775). 6) Originál dopisu COMORETTIHO ze 17. září 1780 v archivu Nár. musea, zn. 2 B 17 (1097). Výtah z něho (s několika chybami) otiskl V. BRANDL, Život Josefa Dobrovského, Brno 1883, str. 280, č. 1. Na tento dopis odpověděl DOBROVSKY nezvěstným dopisem v zimě 1780/81. 144
Strana 145
4. Gorize par Vienne. Clarissimo viro domino Josepho Dobrowsky, Clerico ecclesiastico Pragensi, Pragam. Clarissimo viro, domino Josepho Dobrowsky, clerico ecclesiastico Pragensi, Antonius Comorettus, Congregationis oratorii Utinensis presbyter, salutem. Gratias ago Tibi maximas pro transmissione octo exemplarium Tuæ editionis Fragmenti Pragensis et novem Epistolaris Dissertationis, quæe bene compacta a mercatoribus huius civitatis, quibus directa erant, recepi. De Addendis ad Dis- sertationem Epistolarem, totum hoc negotium reliqui arbitrio et prudentiæ reveren- dissimi canonici John,7) cuius responsa adhuc desidero. Addidi etiam Acta aposto- latus Aquileiensis, non consarcinnata, ut opinaris, sæeculo 12°, licet ex codice eiusdem sæeculi a me transcripta, sed antiquissima, qua in veteribus ecclesiæ Aquile- iensis codicibus legebantur. Mos erat antiquus, ut eruditis notum est, legendi passiones sanctorum die eorum natalitio, quem morem habuit etiam nostra eccle- sia; unde in quodam Necrologio antiquo huius ecclesiæ sub die 25. Aprilis lego: VII. Kal. Marci evangelistœ. Passio. Codices ergo habebant ministri ecclesiæ, quorum lectione inter divina officia diebus statutis utebantur. Quando vero propter vetustatem primi codices obsoluerant, novi codices construebantur, in quibus librarii antiqua acta transcribebant. Cæterum sola et simplex lectio apostolatus Aquileiensis s. Marci suam redolet antiquitatem. De rasuris in fragmento Pragensi et de correctionibus iam dixi, neque mirum, si etiam tempore s. evangelistæ factæe fuissent, cum, ut ex editione Tua apparet, paucæ sint et nullius fere momenti. Hoc totum addo, quod diligenter perspecto specimine caracterum, Tuæ editioni adiuncto, eo magis me confirmo in sententia, quod non sit eadem manus, quæ codicem Foroiuliensem conscripsit, prout etiam aliqui ex nostris id asseruerunt. Scio molestias Tibi factas contra sententiam, quam tueris,8) sed hoc præeter- eundum, cum talis sit humana conditio, ut nunc laudibus, nunc quærelis agitemur. 7) JAN NEP. FRANTIŠEK XAV. JOHN, rodák z Mostu, metropolitní kanovník pražský 1762 až 1786, archivář kapitulní, německý chvalořečník Jana Nepomuckého. Srv. A. PODLAHA, Series praepositorum ... (Editiones ... X), str. 287. 8) O potížích DOBROVSKÉHO viz výše v úvodě str. 10n. 10 - Fragmentum 145
4. Gorize par Vienne. Clarissimo viro domino Josepho Dobrowsky, Clerico ecclesiastico Pragensi, Pragam. Clarissimo viro, domino Josepho Dobrowsky, clerico ecclesiastico Pragensi, Antonius Comorettus, Congregationis oratorii Utinensis presbyter, salutem. Gratias ago Tibi maximas pro transmissione octo exemplarium Tuæ editionis Fragmenti Pragensis et novem Epistolaris Dissertationis, quæe bene compacta a mercatoribus huius civitatis, quibus directa erant, recepi. De Addendis ad Dis- sertationem Epistolarem, totum hoc negotium reliqui arbitrio et prudentiæ reveren- dissimi canonici John,7) cuius responsa adhuc desidero. Addidi etiam Acta aposto- latus Aquileiensis, non consarcinnata, ut opinaris, sæeculo 12°, licet ex codice eiusdem sæeculi a me transcripta, sed antiquissima, qua in veteribus ecclesiæ Aquile- iensis codicibus legebantur. Mos erat antiquus, ut eruditis notum est, legendi passiones sanctorum die eorum natalitio, quem morem habuit etiam nostra eccle- sia; unde in quodam Necrologio antiquo huius ecclesiæ sub die 25. Aprilis lego: VII. Kal. Marci evangelistœ. Passio. Codices ergo habebant ministri ecclesiæ, quorum lectione inter divina officia diebus statutis utebantur. Quando vero propter vetustatem primi codices obsoluerant, novi codices construebantur, in quibus librarii antiqua acta transcribebant. Cæterum sola et simplex lectio apostolatus Aquileiensis s. Marci suam redolet antiquitatem. De rasuris in fragmento Pragensi et de correctionibus iam dixi, neque mirum, si etiam tempore s. evangelistæ factæe fuissent, cum, ut ex editione Tua apparet, paucæ sint et nullius fere momenti. Hoc totum addo, quod diligenter perspecto specimine caracterum, Tuæ editioni adiuncto, eo magis me confirmo in sententia, quod non sit eadem manus, quæ codicem Foroiuliensem conscripsit, prout etiam aliqui ex nostris id asseruerunt. Scio molestias Tibi factas contra sententiam, quam tueris,8) sed hoc præeter- eundum, cum talis sit humana conditio, ut nunc laudibus, nunc quærelis agitemur. 7) JAN NEP. FRANTIŠEK XAV. JOHN, rodák z Mostu, metropolitní kanovník pražský 1762 až 1786, archivář kapitulní, německý chvalořečník Jana Nepomuckého. Srv. A. PODLAHA, Series praepositorum ... (Editiones ... X), str. 287. 8) O potížích DOBROVSKÉHO viz výše v úvodě str. 10n. 10 - Fragmentum 145
Strana 146
Illustrissimo domino Florio9) Te commendavi, cuius iudicium de opere Tuo rectum et probum nobis satis perspectum est. Pro tot beneficiis mihi collatis me Tibi summopere obstrictum scias velim. Vale. Utini die 4. Februarii anno 1781.10) 2) O kanovníku FLORIOVI viz v textu příl. 3. 10) Originál dopisu COMORETTIHO ze 4. února 1781 v archivu Nár. musea v Praze, zn. 2 B 17 (1097). Dosud netištěn. Na tento dopis odpověděl DOBROVSKÝ nezvěstným dopisem z 3. března 1781. 146
Illustrissimo domino Florio9) Te commendavi, cuius iudicium de opere Tuo rectum et probum nobis satis perspectum est. Pro tot beneficiis mihi collatis me Tibi summopere obstrictum scias velim. Vale. Utini die 4. Februarii anno 1781.10) 2) O kanovníku FLORIOVI viz v textu příl. 3. 10) Originál dopisu COMORETTIHO ze 4. února 1781 v archivu Nár. musea v Praze, zn. 2 B 17 (1097). Dosud netištěn. Na tento dopis odpověděl DOBROVSKÝ nezvěstným dopisem z 3. března 1781. 146
Strana 147
Strana 148
MO(OSABRADAO CLOSISAACETOS ☞ JNCOB KANESTOS ORTUO RUOSCOUIGORI. OSERGUCOULTUO RRATIS CCCSSIT CINUSDe SCRIBJSQUAODIE RNILLOSCONQO RONTOS ETUOENSQCONINO BONO LLISReSPON 1. DERIT INTERROCACUITCUO ☞oDeSSCT RI CUDOONIUOD ANONTCICO bSAQIOMRESDON DITGI GRENPRIDUOODig NTDeST NCIODSBSNSČ NOSINOSS CTOIICOSON TUCIOO eXTOTOCOROO 1.10 CTeNTO ANNRONICA eTeNTOTA DeNIéIS CIęNTOTACHEEIT. IO- TbOCeSTPRIGNNY OANDNLGCD SECCNČEICACIIGO sIco LeiLL. iLicespr oxiñac TOIOICOTNOUAJSRcD TeIPACO) A ONUSKORGOOAlдOI lo
MO(OSABRADAO CLOSISAACETOS ☞ JNCOB KANESTOS ORTUO RUOSCOUIGORI. OSERGUCOULTUO RRATIS CCCSSIT CINUSDe SCRIBJSQUAODIE RNILLOSCONQO RONTOS ETUOENSQCONINO BONO LLISReSPON 1. DERIT INTERROCACUITCUO ☞oDeSSCT RI CUDOONIUOD ANONTCICO bSAQIOMRESDON DITGI GRENPRIDUOODig NTDeST NCIODSBSNSČ NOSINOSS CTOIICOSON TUCIOO eXTOTOCOROO 1.10 CTeNTO ANNRONICA eTeNTOTA DeNIéIS CIęNTOTACHEEIT. IO- TbOCeSTPRIGNNY OANDNLGCD SECCNČEICACIIGO sIco LeiLL. iLicespr oxiñac TOIOICOTNOUAJSRcD TeIPACO) A ONUSKORGOOAlдOI lo
Strana 149
— OONC CPONA(D NIODI COSTOOSSCABMIIo PODUOTUORUO IPSÉCRCOOA(HODICIT CHOONO) CTUNOCOSTEILIUSCIg GTODALTNTURBNCUO LIBENTCRACOICITT CTOICE BNTCISINDOC TRINNSCN CACCTEABSCRIBIS QUHOLUNTINSTDOLS AOBULARO CTSALUTARINFORO CTPRICDASCAIbC DRASSCOCREIN Sy NACOCIS eTPRIOOSDISCOB! TOSINCONIS QUIDCGORANTOOQDos CIDUAROOOSCB OBTENTODROLNA ORNTIONES DIACCDICNTPRO LINIGSIUDICINS vL CISCOENSRSCONS CAZOFBILACIOOO ASPICICEATQUOO DOTURGANCINRO! NOSINCNZOPDIS CIUOD CTOULTIO.ITES ICTABANDULTS COOPGENISSSTROT UINACIDOADAAPON DISITOCIOCOINOIIA QUOOSSTQUADRN éICONGOCANSDISCIol- sues 2 v
— OONC CPONA(D NIODI COSTOOSSCABMIIo PODUOTUORUO IPSÉCRCOOA(HODICIT CHOONO) CTUNOCOSTEILIUSCIg GTODALTNTURBNCUO LIBENTCRACOICITT CTOICE BNTCISINDOC TRINNSCN CACCTEABSCRIBIS QUHOLUNTINSTDOLS AOBULARO CTSALUTARINFORO CTPRICDASCAIbC DRASSCOCREIN Sy NACOCIS eTPRIOOSDISCOB! TOSINCONIS QUIDCGORANTOOQDos CIDUAROOOSCB OBTENTODROLNA ORNTIONES DIACCDICNTPRO LINIGSIUDICINS vL CISCOENSRSCONS CAZOFBILACIOOO ASPICICEATQUOO DOTURGANCINRO! NOSINCNZOPDIS CIUOD CTOULTIO.ITES ICTABANDULTS COOPGENISSSTROT UINACIDOADAAPON DISITOCIOCOINOIIA QUOOSSTQUADRN éICONGOCANSDISCIol- sues 2 v
Strana 150
è „W e p Dz » è * L ^ = d ^ dz s us AV L y 1 M Orc NOM SCC NO ISTAFYCNT GTYUOOSIGNUWCRIU ,. qü^NxoóobAccoo NININCIPIONT CONSGUOMONARI ST RESPONOENSIbS COOCpITOJCC€ RAC ML IS ZAECTENC Jusis » SGOÓCCNT QOGLIKCNIODGONICH 2 JRNOCOIRCCODOCOó Aoc CNTCSCQIA 4 * ecosuo. €rco»al TOSSEDUCA NCTHIOXICRITIS ODORTETCŃIOFICH SCONONOUUOFINIS ONUJĘCCTAUTCO) CCKSSOUpDCRCCNC- CT ROUN (aqosopen. ROCNCUOD Cle RaGNTTCRRNC ooruspeorloca CTFACOCS JRSYTTUODOOLORU bacc «noCc€TC^crreo». GOSODET IPSOS „ZTRAOCNTCOCNIO)UOL CONUJLuUSs CUINSS KACOCIS CAD NB VEIS CTANTOPDRACSIOCS
è „W e p Dz » è * L ^ = d ^ dz s us AV L y 1 M Orc NOM SCC NO ISTAFYCNT GTYUOOSIGNUWCRIU ,. qü^NxoóobAccoo NININCIPIONT CONSGUOMONARI ST RESPONOENSIbS COOCpITOJCC€ RAC ML IS ZAECTENC Jusis » SGOÓCCNT QOGLIKCNIODGONICH 2 JRNOCOIRCCODOCOó Aoc CNTCSCQIA 4 * ecosuo. €rco»al TOSSEDUCA NCTHIOXICRITIS ODORTETCŃIOFICH SCONONOUUOFINIS ONUJĘCCTAUTCO) CCKSSOUpDCRCCNC- CT ROUN (aqosopen. ROCNCUOD Cle RaGNTTCRRNC ooruspeorloca CTFACOCS JRSYTTUODOOLORU bacc «noCc€TC^crreo». GOSODET IPSOS „ZTRAOCNTCOCNIO)UOL CONUJLuUSs CUINSS KACOCIS CAD NB VEIS CTANTOPDRACSIOCS
Strana 151
+ | NCCIN FROCNTUTTOL Lxryuoocoo "ODOSUA © - GTGUIINAGROCRIT NONAGUCRTNI UR RETROTOLlLe Rc UCSTINENTUW SUUCOY NVACAUTEMPRACC RANTIBUSCTNU TRICNTIBUSINIL Co asore Bus „ORNTCUC ROUTDIEMe - PASNONFEJANT ERUKTEONICDOIESILLI TRIBULNTIONCS , TALCS QUALES NON FUCRUN */NCOC SCENDAT INDOWST ABINIT ICCRCAlURA qUAMCOROIOITOS USYUCKŮKC NCCJUCJJCNT ĆI[RN1618 RC GUASSCT ONSOICS NONJTGISSCTSALUS OMINISCARO SCOPROPTERCLECles “ quoscLecrrare UJABITOICS É[rGNCSIGAISGOBIS - OINERIFCCCEDIE CSTXPS | ETCCCOILLICKEERE - OJOCEHEITIS CYGRCCONTONIO) PSCGOON pIETPSCe oopRopberxc
+ | NCCIN FROCNTUTTOL Lxryuoocoo "ODOSUA © - GTGUIINAGROCRIT NONAGUCRTNI UR RETROTOLlLe Rc UCSTINENTUW SUUCOY NVACAUTEMPRACC RANTIBUSCTNU TRICNTIBUSINIL Co asore Bus „ORNTCUC ROUTDIEMe - PASNONFEJANT ERUKTEONICDOIESILLI TRIBULNTIONCS , TALCS QUALES NON FUCRUN */NCOC SCENDAT INDOWST ABINIT ICCRCAlURA qUAMCOROIOITOS USYUCKŮKC NCCJUCJJCNT ĆI[RN1618 RC GUASSCT ONSOICS NONJTGISSCTSALUS OMINISCARO SCOPROPTERCLECles “ quoscLecrrare UJABITOICS É[rGNCSIGAISGOBIS - OINERIFCCCEDIE CSTXPS | ETCCCOILLICKEERE - OJOCEHEITIS CYGRCCONTONIO) PSCGOON pIETPSCe oopRopberxc
Strana 152
oc a pROpCSiLACSlss | €TuüOSCaoodoCRITIS bxecyic nis | SCrroTG GUOOIN PRO и _NIODOSITINOSTHS AQDENOICOUOBIS GUONJAODNORTRAN SITGENERATIODRe . OONCCOCONINISÍA ' FIANT CACLacoerrc p PN TRANSIBUNT AERBAAGTEO NEA NONTRANSIBCINT _HDEOIEAUT CA DILLAGEI. F + BORANEMOSCIT | NEGQUEARCCLUKCAcle [ @ NISIPATGR aiOeTe cicil.xre k DENM iS [72 CTORNTE KN€SCITJISCNTÜD GA DOTEMPUSSIT s)iccrrbooooqarnpe (| REC AC pROF€CIHlas pelbrigaiooooouo SUAM .€CTOCOITSCRCGISSCIIS . porcsSTNrE€coca. JUSGACOPERIS CÉHANGATORIPRACEI pINTUTAIOILET GICILATEC RCONESCI TISCKIODGAANDO DKSDOMUASACEM SERDANOMDEONANOCIE . ANCALLicAanT a | ANKOOANGC QNCCOQOPXICKGCRII
oc a pROpCSiLACSlss | €TuüOSCaoodoCRITIS bxecyic nis | SCrroTG GUOOIN PRO и _NIODOSITINOSTHS AQDENOICOUOBIS GUONJAODNORTRAN SITGENERATIODRe . OONCCOCONINISÍA ' FIANT CACLacoerrc p PN TRANSIBUNT AERBAAGTEO NEA NONTRANSIBCINT _HDEOIEAUT CA DILLAGEI. F + BORANEMOSCIT | NEGQUEARCCLUKCAcle [ @ NISIPATGR aiOeTe cicil.xre k DENM iS [72 CTORNTE KN€SCITJISCNTÜD GA DOTEMPUSSIT s)iccrrbooooqarnpe (| REC AC pROF€CIHlas pelbrigaiooooouo SUAM .€CTOCOITSCRCGISSCIIS . porcsSTNrE€coca. JUSGACOPERIS CÉHANGATORIPRACEI pINTUTAIOILET GICILATEC RCONESCI TISCKIODGAANDO DKSDOMUASACEM SERDANOMDEONANOCIE . ANCALLicAanT a | ANKOOANGC QNCCOQOPXICKGCRII
Strana 153
pLasqueso vr RICEN YISOCKAPRUSCÍO: RIPAUPORIBUS; CT RCODOCDNKNIINCA ils scrib cooolIvxrmsiksile CAcoqcuoibli QDOLC-STICSTIS DONAODOPUSOPERS . CTACSTEIRQOC SCODpP CIACKIODODA ponscsbssebrcms COBISCAON ETCAOGOLGCRITIS porestIisiLlis BC NCPACCRC! COOCACTCODONONSCQD PCRDABCTIS | quooba Baurrhbace | Foor PRACE NITCINCUERS | COR pasoocao IK sepalrco mo) AOOCKODU OCC: [MS CLS IC QOD RIC PI OICNTCICOJFCICHIT €aANNColicioosla» INUKIGEPRSAOD MIA NOAA) crqeoojcerrbAcec ONAROGNSADUECHISIN COCCODORIACICOS; ÉDADASSCDARJOTIS (aksudasocoduooccr: AbHTXOSCIO^Oo05 SACCROOTCS(CIpn OCRETCUONILEIS qUIAUDIERTESCAUI SISANT. 000
pLasqueso vr RICEN YISOCKAPRUSCÍO: RIPAUPORIBUS; CT RCODOCDNKNIINCA ils scrib cooolIvxrmsiksile CAcoqcuoibli QDOLC-STICSTIS DONAODOPUSOPERS . CTACSTEIRQOC SCODpP CIACKIODODA ponscsbssebrcms COBISCAON ETCAOGOLGCRITIS porestIisiLlis BC NCPACCRC! COOCACTCODONONSCQD PCRDABCTIS | quooba Baurrhbace | Foor PRACE NITCINCUERS | COR pasoocao IK sepalrco mo) AOOCKODU OCC: [MS CLS IC QOD RIC PI OICNTCICOJFCICHIT €aANNColicioosla» INUKIGEPRSAOD MIA NOAA) crqeoojcerrbAcec ONAROGNSADUECHISIN COCCODORIACICOS; ÉDADASSCDARJOTIS (aksudasocoduooccr: AbHTXOSCIO^Oo05 SACCROOTCS(CIpn OCRETCUONILEIS qUIAUDIERTESCAUI SISANT. 000
Strana 154
RY T A J Za % ‘ A x BRE xr ilL scr ps Mi. S CS peRCAcTECoorAcle GENITCUOOUO OCCJO? CIOJSCUWBCNTIBUS CJSCTODANOUCAN TIBUSAITIbS AUDE N OICOUOBIS CJCLUAGINCISQXCGODIS OCTRAOCTYU ODANOGCATOCCuUr ATLIĄCOCpPORUNT 05 QON'T RISTARIJET OC RCSIGGIL LAT ra NOI co . qu IN FH: IS NUSCx DUGOC CIOGENN Aa Pf RNOCRONT DASCbA : ; = pe , hs TINGIT ECU + INCATINO * . €t pLiasquioco» boa »NISUMAOIT SICUTSURIBTUO> CSTOCCO GACAUTECO Doors iLLi PpeRgucoFilsus 'boaysistTRaocka: BONUOCISINKONCS SET KATUSDbou o > N Le CTONKOUCAKNTIBUS iis ACCC PITIbS PARED 9,4 BC KCOICCN$ FROCITETOGOITEN : člArsuonnToeboceosT
RY T A J Za % ‘ A x BRE xr ilL scr ps Mi. S CS peRCAcTECoorAcle GENITCUOOUO OCCJO? CIOJSCUWBCNTIBUS CJSCTODANOUCAN TIBUSAITIbS AUDE N OICOUOBIS CJCLUAGINCISQXCGODIS OCTRAOCTYU ODANOGCATOCCuUr ATLIĄCOCpPORUNT 05 QON'T RISTARIJET OC RCSIGGIL LAT ra NOI co . qu IN FH: IS NUSCx DUGOC CIOGENN Aa Pf RNOCRONT DASCbA : ; = pe , hs TINGIT ECU + INCATINO * . €t pLiasquioco» boa »NISUMAOIT SICUTSURIBTUO> CSTOCCO GACAUTECO Doors iLLi PpeRgucoFilsus 'boaysistTRaocka: BONUOCISINKONCS SET KATUSDbou o > N Le CTONKOUCAKNTIBUS iis ACCC PITIbS PARED 9,4 BC KCOICCN$ FROCITETOGOITEN : člArsuonnToeboceosT
Strana 155
ŻPRASGUACOCA. Lus s ZUDCOGOCHORIT amont CENCCATUARGS; ail’ AGA sko rac > sk BNIUR si - C gOPOKTGC/A TT: me SIOGALCONCOR. TIBINONTCNCGAB | MU: IL YT C ACE ECOO | | €récox: *SOICCBAN) em UGONIUNT IN PRAC ^ OKIQOCCOIKOOOÓK (CET bh SACOANI e ŚrArromsCypalissus M "ácocrebic PNE ff Bain TIO o čen , MN * E SM PET RAM 197 RE | z COC PIT PAQCRC * verrbcocret* CD is r rosTISCsi NE CO NODCYH ISC ae AO OR FCO Ssascimscrebicoron GILNro (Gcampaocessr:sér p^ubalcao» | pPROCIOITSMPCIKTER RAC TOR VAI UŚSITJIC RWS" TRRSESIIRCOTABCO HORN ; €T) e" FADO TR OGONIAPOSSIBILIA - TIBISUNT CDRG4MS p6RAODCCAL; CCODbARU
ŻPRASGUACOCA. Lus s ZUDCOGOCHORIT amont CENCCATUARGS; ail’ AGA sko rac > sk BNIUR si - C gOPOKTGC/A TT: me SIOGALCONCOR. TIBINONTCNCGAB | MU: IL YT C ACE ECOO | | €récox: *SOICCBAN) em UGONIUNT IN PRAC ^ OKIQOCCOIKOOOÓK (CET bh SACOANI e ŚrArromsCypalissus M "ácocrebic PNE ff Bain TIO o čen , MN * E SM PET RAM 197 RE | z COC PIT PAQCRC * verrbcocret* CD is r rosTISCsi NE CO NODCYH ISC ae AO OR FCO Ssascimscrebicoron GILNro (Gcampaocessr:sér p^ubalcao» | pPROCIOITSMPCIKTER RAC TOR VAI UŚSITJIC RWS" TRRSESIIRCOTABCO HORN ; €T) e" FADO TR OGONIAPOSSIBILIA - TIBISUNT CDRG4MS p6RAODCCAL; CCODbARU
Strana 156
25 ! GUCCLNONSOTLIC HY ARUCOWIISSACE KOJ BUSCTSCRIBISCT . SCENIORIUBUS; OCOCRNTAUTCO YT RA OrrOn ccu jS 1C KClo FOJCCONS YUGEOCUDNYUCOŚ +. CULATUSFUCRO | IPpSCESTTCNETE CICODCTOCUCITC: GSTCK KNOGENISSCT STAT IODAJENSAOCYH" NTRABBICTOSCU Larusesreun: ATĄLLICOAN USINIECE RUN FINCUQOETTe "NC RU T CUOOÓ Bont COocfaniAe Ca RE OCCIRCUOQSTAKTIBg COUCCREG LASKI, peRCQSSITSCRIGT- SCHOO (OISA CL ROO €rAcopcrrAcrr ii | KURICULAO> + CTROSPpONOCNSIbs avrilLis TAOGUAWADLATRO | NCOCYNISTISCAU) CLAONSCTLIC NI: CON PRACDH OC REOOC um COTLIOICE RAO Aper GoOsIe"Feo>plo OOCONYS CTNONOCTC KULISTE" SCOGTIOYpLE NN TUR SCRIBT URAC
25 ! GUCCLNONSOTLIC HY ARUCOWIISSACE KOJ BUSCTSCRIBISCT . SCENIORIUBUS; OCOCRNTAUTCO YT RA OrrOn ccu jS 1C KClo FOJCCONS YUGEOCUDNYUCOŚ +. CULATUSFUCRO | IPpSCESTTCNETE CICODCTOCUCITC: GSTCK KNOGENISSCT STAT IODAJENSAOCYH" NTRABBICTOSCU Larusesreun: ATĄLLICOAN USINIECE RUN FINCUQOETTe "NC RU T CUOOÓ Bont COocfaniAe Ca RE OCCIRCUOQSTAKTIBg COUCCREG LASKI, peRCQSSITSCRIGT- SCHOO (OISA CL ROO €rAcopcrrAcrr ii | KURICULAO> + CTROSPpONOCNSIbs avrilLis TAOGUAWADLATRO | NCOCYNISTISCAU) CLAONSCTLIC NI: CON PRACDH OC REOOC um COTLIOICE RAO Aper GoOsIe"Feo>plo OOCONYS CTNONOCTC KULISTE" SCOGTIOYpLE NN TUR SCRIBT URAC
Strana 157
OICC BANTAOGCR. + SUMCUYUY) ee da dics >?“ ADDON HRONCRAN} ClquioseosanmccNes sf AL SUADTCSTIUDO SSA ODJ C RC BANT STTACOCIOR 3OSCUQDO *1 OICCKTCS . "quo A AONOSAGO Vetfugoocscauooolceoxe- GCOS SOLUAOMY TCO etx icobocooAxu ONCE nO» | Rer enr noocducmoa! aur sop x OOANCEACIOS pe OJEF I GABO eRe RATCONGEN! poten IO» — "e z x RA "T 4 x „K -zk 'oOoRUA) , 43 : Ci "NUuRGC KS dame ZACCROGSTKTC Ar“ CAAT Cth OICC EN F OF RACS perkocs-.oc JUADOAOCAY TIBIOGICIUN TC 17 ^bbis iLLCNOTC6YTACC" i: CtTwibibascs pone R«mRSO(CQGOSUpCOOO). | SACO RO STINE Ss CAb Teel CTOIC IWTCITUCSNpS_ EILIUOSEC NETAGT po THSAWU TCO -MNITILD £ECOF 15 Ne TT" CHOC HTISFNIE DbOGYINIYSNOSGNT Kis E
OICC BANTAOGCR. + SUMCUYUY) ee da dics >?“ ADDON HRONCRAN} ClquioseosanmccNes sf AL SUADTCSTIUDO SSA ODJ C RC BANT STTACOCIOR 3OSCUQDO *1 OICCKTCS . "quo A AONOSAGO Vetfugoocscauooolceoxe- GCOS SOLUAOMY TCO etx icobocooAxu ONCE nO» | Rer enr noocducmoa! aur sop x OOANCEACIOS pe OJEF I GABO eRe RATCONGEN! poten IO» — "e z x RA "T 4 x „K -zk 'oOoRUA) , 43 : Ci "NUuRGC KS dame ZACCROGSTKTC Ar“ CAAT Cth OICC EN F OF RACS perkocs-.oc JUADOAOCAY TIBIOGICIUN TC 17 ^bbis iLLCNOTC6YTACC" i: CtTwibibascs pone R«mRSO(CQGOSUpCOOO). | SACO RO STINE Ss CAb Teel CTOIC IWTCITUCSNpS_ EILIUOSEC NETAGT po THSAWU TCO -MNITILD £ECOF 15 Ne TT" CHOC HTISFNIE DbOGYINIYSNOSGNT Kis E
Strana 158
tii See cir COD xC u E à iS SE m altao > e Олей м, T cM coe риокское IR Cc: . li. START as | GiWAbICOX iLLISeST Kralic rec LAUODAICOAGI Sposi tpasiLLaos d & RU ES usquiAOsT. SANT OICCBANT Éoxillises Ÿ ста ALILACUSCS; AUEUCCÓCOC pur : gom (ONI ILA RE Q9 Бако dilo koboconic: «8 ; ETER ROC AITCC: «s peser ас СОК ils 110 sw NS +% , CPSTNTIOOITC Rao» ' GALLGSCANTACT" CT REC ORATUSCOST PETIRUSUCR M Ce OIXERNTEUhS PRIUSCGUAOQDCALLUOS CANTOT BISIERO € NECA BIS ercoe prryrLo sc ÉCORFOSTIONOIANE coxsibyacogpacickles Suma SACCROolc COoSCNIORIBuS CITSCRIBIS CTUNIUCRSOCONCI.. OJKCAC RT CSIDO» OUXOCIGRT CTTRA s „OJOCKU NT про pnt. ATUS
tii See cir COD xC u E à iS SE m altao > e Олей м, T cM coe риокское IR Cc: . li. START as | GiWAbICOX iLLISeST Kralic rec LAUODAICOAGI Sposi tpasiLLaos d & RU ES usquiAOsT. SANT OICCBANT Éoxillises Ÿ ста ALILACUSCS; AUEUCCÓCOC pur : gom (ONI ILA RE Q9 Бако dilo koboconic: «8 ; ETER ROC AITCC: «s peser ас СОК ils 110 sw NS +% , CPSTNTIOOITC Rao» ' GALLGSCANTACT" CT REC ORATUSCOST PETIRUSUCR M Ce OIXERNTEUhS PRIUSCGUAOQDCALLUOS CANTOT BISIERO € NECA BIS ercoe prryrLo sc ÉCORFOSTIONOIANE coxsibyacogpacickles Suma SACCROolc COoSCNIORIBuS CITSCRIBIS CTUNIUCRSOCONCI.. OJKCAC RT CSIDO» OUXOCIGRT CTTRA s „OJOCKU NT про pnt. ATUS
Strana 159
SR 37.2 TRAOJOKSSCNTCU« XSOICOOCOIJSACCROO[. SONE1):1CCSAUTEOD O ACONSOZTAGORUNT BUK BAW UTONCIS BA RABAN 122 DIOIT TC RCTEIS DILAÉQGAUTEORES Ze pticoc NSAITILLIS epptiocKcoaaLrs *'PACHKOORCCGHBOOA- XL Lic gaoocbsoos * UCRUNTCJAUCH i FIGCCU] PLAT AS UC RONCC HAT 2GISQUIOCAIQ) GAL Js CCIT KtILLiOIAGISCLAQDA BART CRUCHICC eos 12v Pla rasaarca ya LG POPULOGAT 1S FR ere O1OISITILLISBARAE 34 Ct RA^AOITOrrIbooL GCLLISCACSUG > UTCRUCIFICCREER CDILI'ECSACG'TCODOCG xc RUANTOUWINTAO . INAT RIUQOP RAC TOR! ETCONUOCANTTOL. coborrcu: €'riroducdgmrC >! pum, GRAN ETINPpONUNTCH ŁC: TC N'ECSS DINCAG CORONA) CTCOC PCRANTSALO TARCCEGOD
SR 37.2 TRAOJOKSSCNTCU« XSOICOOCOIJSACCROO[. SONE1):1CCSAUTEOD O ACONSOZTAGORUNT BUK BAW UTONCIS BA RABAN 122 DIOIT TC RCTEIS DILAÉQGAUTEORES Ze pticoc NSAITILLIS epptiocKcoaaLrs *'PACHKOORCCGHBOOA- XL Lic gaoocbsoos * UCRUNTCJAUCH i FIGCCU] PLAT AS UC RONCC HAT 2GISQUIOCAIQ) GAL Js CCIT KtILLiOIAGISCLAQDA BART CRUCHICC eos 12v Pla rasaarca ya LG POPULOGAT 1S FR ere O1OISITILLISBARAE 34 Ct RA^AOITOrrIbooL GCLLISCACSUG > UTCRUCIFICCREER CDILI'ECSACG'TCODOCG xc RUANTOUWINTAO . INAT RIUQOP RAC TOR! ETCONUOCANTTOL. coborrcu: €'riroducdgmrC >! pum, GRAN ETINPpONUNTCH ŁC: TC N'ECSS DINCAG CORONA) CTCOC PCRANTSALO TARCCEGOD
Strana 160
CE CE NUT rraluscau GACCIUSINSCRIB TUSREXIGOACORUT- , CTCANDCOCRGCIF) CUNTOUOLATRONEs ONCIOOAOGXT RAS GTPALIUODASINIST Ris CIS ETAOTINPLETACST: > WAU SC RIBT APT ES DICHT ACTCOQOODIKIC(GCUIS RC POTATUASEST ETPRACTERC GONTCS „Z BLASpbo eoA Bode QOOCICRTCSOCADIFILA "SAACTOICCNTES UACGOIÓCST RAICT TC€oopLacooo! ^ PE 13 v CHKNTRIBASOICBOS NCOIFICNT .* SALUUOpPACTEOC€1 | IPSUOVOCSCEN DENSDECRUCG) SICODILTE ERETS UM S^CCROOTCSla OENTESAQALILE... M RUTAua CAD SCRIBISOICEBANT ALiossALaosrecrr SEIPS CODNOFIPO TESTSALUUC, F ACORO OXpSRCXISRAbcL * OC SCC NOATNUNC DECRUCE | UTUIOEAMMASCTC RE ; DAMAUS:
CE CE NUT rraluscau GACCIUSINSCRIB TUSREXIGOACORUT- , CTCANDCOCRGCIF) CUNTOUOLATRONEs ONCIOOAOGXT RAS GTPALIUODASINIST Ris CIS ETAOTINPLETACST: > WAU SC RIBT APT ES DICHT ACTCOQOODIKIC(GCUIS RC POTATUASEST ETPRACTERC GONTCS „Z BLASpbo eoA Bode QOOCICRTCSOCADIFILA "SAACTOICCNTES UACGOIÓCST RAICT TC€oopLacooo! ^ PE 13 v CHKNTRIBASOICBOS NCOIFICNT .* SALUUOpPACTEOC€1 | IPSUOVOCSCEN DENSDECRUCG) SICODILTE ERETS UM S^CCROOTCSla OENTESAQALILE... M RUTAua CAD SCRIBISOICEBANT ALiossALaosrecrr SEIPS CODNOFIPO TESTSALUUC, F ACORO OXpSRCXISRAbcL * OC SCC NOATNUNC DECRUCE | UTUIOEAMMASCTC RE ; DAMAUS:
Strana 161
^4ÀOC KSANCCE COOCOR'TCG KyYoqancxAoucpn. SOS PABATYUIASIC CIANOANSOCX PI RASSCT | ATBUCRChoOohiIC co FILUSOLCRAT; „C NN'TAUCTELCODCTO x1 . 4MencsocLouce, 5, /NSPICICNTCS i TCR GUASCTONRIA + OOAGONA, G KAQ: ETWHNRINIACORI | see ron "e t cocoesser OR ^ IACASCQUCBAKIG. E ZDUOPRÜUSRA b^HTOI ey CTALJACODULTAC: * yuacsiooulcumco E ASCCNOCRANT biG ROSOLY (OA elcuo»aoscnocs . FACTO : YUIAG RAT PARASCC ae YUOOCST T BNIEUUGY. 17 ackrrioseplostin Nb. NOBILISOGCURIO © j* quicti pnr Qv
^4ÀOC KSANCCE COOCOR'TCG KyYoqancxAoucpn. SOS PABATYUIASIC CIANOANSOCX PI RASSCT | ATBUCRChoOohiIC co FILUSOLCRAT; „C NN'TAUCTELCODCTO x1 . 4MencsocLouce, 5, /NSPICICNTCS i TCR GUASCTONRIA + OOAGONA, G KAQ: ETWHNRINIACORI | see ron "e t cocoesser OR ^ IACASCQUCBAKIG. E ZDUOPRÜUSRA b^HTOI ey CTALJACODULTAC: * yuacsiooulcumco E ASCCNOCRANT biG ROSOLY (OA elcuo»aoscnocs . FACTO : YUIAG RAT PARASCC ae YUOOCST T BNIEUUGY. 17 ackrrioseplostin Nb. NOBILISOGCURIO © j* quicti pnr Qv
Strana 162
ow STBJCC NNT NOTITCIUICE quis geaolarm o 5* woObisl NpiOc-. ALOSHOMWMONUO 6; + CTROSPICIC NTOS: GIOCKT RCCGOoLa TaaLaproca>. CRNIAUTOO DACHU: a^loc: ATINTROCAUNTESIN= - MONUMENT" UOCRONTKIUCKCO SCOONTCO NOCY TRISCOOPpCKRIC kis : STHOLAC ANOIOA CTOGST pac RCINT: G eno rriblasssolt rre CN pAGOCSOCHC - IH QUACROTIS e SN 15 v NNINISC KCIOOQIBUGCCI prece: SKK RCONIT: xoxesi ac: CCCelocasanmpose RGONTCGO Y | SCOITCCTOICIT COISCI palisciascH pólze C] CHAPRACCCOITGOS ; JNCALILACAO DNI, | — CakouioebrrIS: SICUTOWITLOBIS :- Nab LAcCxNoaxrcs i 1% FUCORUNTÓCOO ! ZAUCOCNTO DYUASORATENTÓDCAS TAC (NORCTPAGOS CINECOINIQUICGU- ks Ore ik CONŃTYTWO PAY EN ICO
ow STBJCC NNT NOTITCIUICE quis geaolarm o 5* woObisl NpiOc-. ALOSHOMWMONUO 6; + CTROSPICIC NTOS: GIOCKT RCCGOoLa TaaLaproca>. CRNIAUTOO DACHU: a^loc: ATINTROCAUNTESIN= - MONUMENT" UOCRONTKIUCKCO SCOONTCO NOCY TRISCOOPpCKRIC kis : STHOLAC ANOIOA CTOGST pac RCINT: G eno rriblasssolt rre CN pAGOCSOCHC - IH QUACROTIS e SN 15 v NNINISC KCIOOQIBUGCCI prece: SKK RCONIT: xoxesi ac: CCCelocasanmpose RGONTCGO Y | SCOITCCTOICIT COISCI palisciascH pólze C] CHAPRACCCOITGOS ; JNCALILACAO DNI, | — CakouioebrrIS: SICUTOWITLOBIS :- Nab LAcCxNoaxrcs i 1% FUCORUNTÓCOO ! ZAUCOCNTO DYUASORATENTÓDCAS TAC (NORCTPAGOS CINECOINIQUICGU- ks Ore ik CONŃTYTWO PAY EN ICO
Strana 163
BOONICROATURNO OCROSIOSKITCT TIENIUSFOCRT IUSCBIT NIERONONCRGO DEPITCONOCO) NABITUR SIGNNOTCODCOS GUICRCOIOCRIN NECSeSPUCNTUR INNOINOODCO DNCDONESCICICS LNQUIS LOQUCNI NOIS SEEPENTeSTOLieN CORTIPORCOO OBIBORINT NOCORNOCCBIT SUPBAKSCROSMAN. INPONUNT CTBONODABCBUNT CLONSQIOCOOPOS QUNOLOCOTUIS OSTEISNOSOODpfo: OSTINONCLACI CTSC OITNDENKISO LLIAGTEOPROFCCI. PRNCOICLLCROS UBIQUE DNOCOOPOBANTO OTSEROONCCON FIRONNTCSCJOCS TIBUSSICNIS NANAN MEN o 16v
BOONICROATURNO OCROSIOSKITCT TIENIUSFOCRT IUSCBIT NIERONONCRGO DEPITCONOCO) NABITUR SIGNNOTCODCOS GUICRCOIOCRIN NECSeSPUCNTUR INNOINOODCO DNCDONESCICICS LNQUIS LOQUCNI NOIS SEEPENTeSTOLieN CORTIPORCOO OBIBORINT NOCORNOCCBIT SUPBAKSCROSMAN. INPONUNT CTBONODABCBUNT CLONSQIOCOOPOS QUNOLOCOTUIS OSTEISNOSOODpfo: OSTINONCLACI CTSC OITNDENKISO LLIAGTEOPROFCCI. PRNCOICLLCROS UBIQUE DNOCOOPOBANTO OTSEROONCCON FIRONNTCSCJOCS TIBUSSICNIS NANAN MEN o 16v
- 1: Array
- 5: Array
- 43: Array
- 117: Array
- 151: Array